ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blm

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi

Kongre Kitab
Editr Prof. Dr. Mge ER

Editr Yardmclar ve Yayna Hazrlayanlar Yard. Do. Dr. Glsm SAVCI GKGZ r. Gr. Dr. Asuman SNMEZ

25 26 Ekim 2011 stanbul

TC stanbul Kltr niversitesi Yaynlar Yayn No: 155

ISBN : 978-605-4233-63-2

Her trl yayn hakk TC stanbul Kltr niversitesine aittir.

Bask Golden Medya Matbaaclk ve Tic. A.. golden@goldenmedya.com.tr

Bask Tarihi : Ekim 2011

TC stanbul Kltr niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blm

Ataky Kamps, Bakrky, 34156, stanbul Tel: (212) 498 44 13 Faks: (212) 465 82 98 E-posta: iibf@iku.edu.tr Web: www.iku.edu.tr http://iibf.iku.edu.tr

Kongremize destek veren

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasna

Teekkr ederiz.

Kongremize destek veren

stanbul Menkul Kymetler Borsasna

Teekkr ederiz.

Medya Sponsoru

Yayn Sponsoru

Kongremizi katklaryla glendiren

Teekkr ederiz.

Dzenleyen Kurulular
stanbul Kltr niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, letme Blm

Destekleyen Kurumlar
Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl (KOSGEB) kitelli Organize Sanayi Blgesi Bakanl ( OSB) Trk Giriim ve Dnyas Konfederasyonu (TURKONFED) stanbul Sanayici ve Adam Dernekleri Federasyonu ( S FED) Makina malatlar Birlii (M B) Ayakkab Yan Sanayicileri Dernei (AYSAD) Beyaz Eya Yan Sanayicileri Dernei (BEYSAD) Takm Tezgahlar Sanayici ve Adamlar Dernei (T AD) Tat Aralar Yan Sanayicileri Dernei (TAYSAD) Trkiye Ev Tekstili Sanayici ve adamlar Dernei (TETS AD) Tm Sanayici ve Adamlar Dernei (TMS AD) SubconTurkey Dergisi

Kongre Bakan
Prof. Dr. Mge eri

Danma Kurulu
Mustafa Kaplan................... KOSGEB Bakan Selahattin Kaya................... KOSGEB kitelli letme Gelitirme Merkez Mdr Nihat Tunal ....................... kitelli Organize Sanayi Blgesi ( OSB) Bakan V. Zuhal zbay Da ................ Trkiye Giriim ve Ekonomisti Dnyas Konfederasyonu (TURKONFED)

Mehmet Sandal ................... stanbul Sanayici ve Adamlar Dernekleri Federasyonu ( S DEF) Bakan M. Nail Trker .................... Makine malatlar Birlii (M B) Genel Sekreter Yardmcs Ender Yazcolu ................ Ayakkab Yan Sanayicileri Dernei (AYSAD) Bakan Ayegl Ko ....................... Beyaz Eya Yan Sanayicileri Dernei (BEYSAD) Halkla Mdr likiler

Yaar Kkalk................ Trkiye Ev Tekstili Sanayici ve adamlar Dernei (TETS AD) Bakan Yavuz nc ....................... Takm Tezgahlar Sanayici ve Adamlar Dernei (T AD) YK yesi Gamze Tapolat ................. Takm Tezgahlar Sanayici ve Adamlar Dernei (T AD) Genel Sekreteri

xi

Cengiz Metin ...................... Tm Sanayici ve Adamlar Dernei (TMS AD) Genel Sekreteri zlem Glen ..................... Tat Aralar Yan Sanayicileri Dernei (TAYSAD) Genel Sekreteri Vedat Gke ....................... Subconturkey Dergisi Yayn Mdr

Bilimsel Kurul
Prof. Dr. A. Can Baysal ............................ stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Ahmet ilingirtrk .....................Marmara niversitesi Prof. Dr. Ahmet Fahri zok ...................... stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Durmu Dndar .......................... stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Ercan Gegez................................Marmara niversitesi Prof. Dr. Emre Alkin .................................Kemerburgaz niversitesi Prof. Dr. Gksel Ataman ...........................Marmara niversitesi Prof. Dr. Hlya Talu .................................. stanbul niversitesi Prof. Dr. Mahmut Paksoy .......................... stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Mehmet Hseyin Bilgin............. stanbul Medeniyet niversitesi Prof. Dr. Mge eri................................... stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Peyami arkolu .................... stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Tamer Koel ............................... stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Tlin Aktin ................................. stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Uur Yozgat ...............................Marmara niversitesi

Dzenleme Kurulu
Prof. Dr. A. Can Baysal ............................. stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Mge eri .................................. stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Mahmut Paksoy .......................... stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Peyami arkolu .................... stanbul Kltr niversitesi Prof. Dr. Tamer Koel ............................... stanbul Kltr niversitesi Yrd. Do. Dr. Kadri Mirze ........................ stanbul Kltr niversitesi Yrd. Do. Dr. Levent Polat ........................ stanbul Kltr niversitesi Yrd. Do. Dr. Meltem Ulusan.................... stanbul Kltr niversitesi Yrd. Do. Dr. Nazan alar ...................... stanbul Kltr niversitesi r. Gr. Dr. Meral Ark Toprak .............. stanbul Kltr niversitesi r.Gr. Nkhet Tunbilek................. stanbul Kltr niversitesi (Kongre Web Sayfas

Koordinatr)

xii

Dzenleme Kurulu Yardmclar

Ar. Gr. Dr. Frat imek......................... stanbul Kltr niversitesi Ar. Gr. Anda Ouz ............................... stanbul Kltr niversitesi Ar. Gr. Burin Ataseven......................... stanbul Kltr niversitesi Ar. Gr. ala Arker .............................. stanbul Kltr niversitesi Ar. Gr. Murat Taha Biliik ..................... stanbul Kltr niversitesi Ar. Gr. Onur Grgen Biliik................... stanbul Kltr niversitesi Uzman Grkem Hanc ............................... stanbul Kltr niversitesi Uzman Eref Mutlu.................................... stanbul Kltr niversitesi

Kongre Sekreteri
Yrd. Do. Dr. Glsm Gkgz .................. stanbul Kltr niversitesi

Kongre Koordinatr
r. Gr. Dr. Asuman Snmez.................. stanbul Kltr niversitesi

xiii

xiv

 NDEK LER
SUNU, Prof. Dr. Mge eri............................................................................................................. ...........xix KOB GEL T RME VE REKABET UYGULAMA VE ARATIRMA MERKEZ ............... ...........xxi KONGRE PROGRAMI ................................................................................................................... ...........xxiii 1. BLM B LG YNET M VE B LG TEKNOLOJ LER Bilgi Teknolojilerinin ve Yenilikiliin KOB lerin Rekabet Gcne Etkisi, Yazarlar: smail Bircan, Anl eki.............................................................................................................3 nternet Kullanm ve E-Giriimcilik Eilimi Arasndaki liki: niversite rencilerine Ynelik Bir Aratrma, Yazarlar: Mehmet Marangoz, Seda Ik.......................................................................................................13 KOB lerde Etkin Bilgi Ynetimi zmleri ve Optimal Bilgi Ynetimi Aracnn Tespitine Ynelik Bir Program Tasars, Yazarlar: Selim Mslm, Mustafa Kemal Topu, Murat Mala....................................................................23 Kk ve Mikro letmelerin Bilgi Ynetimi Dzeyi, Uygulamalar, Aralarndaki Farklar ve rgtsel ktlar, Yazar: Tuna Uslu..........................................................................................................................................30 2. BLM EKONOM AB Uyum Srecinde AB Hibe Projelerinin ncelenmesi: TRB1 (Malatya, Elaz, Tunceli Ve Bingl) Blgesi rnei, Yazarlar: Arzu aknberk, Sezgin Zabun ....................................................................................................43 AB ve Trkiye'de KOB Destekleri: Amerikan ve Japon KOB Destek Plan ile Kyaslama, Yazarlar: Grhan Uysal, Melike Meng ......................................................................................................55 Azerbaycan Cumhuriyetinin Maliye Piyasasnn Analizi, Yazar: Vefa Mahmudova..............................................................................................................................63 Azerbaycanda zel Ekonomik Blgelerin Mevcut Durumu, Yazar: Aygn Cabarzade...............................................................................................................................73 Azebaycan'n D Ticaret Performansndaki Yeni Ynelimler ve hracatn Rekabet Gc Analizi, Yazar: Fariz Ahmadov, Geray Musayev, Yusif Aliyev................................................................................83 hracat Trk KOB lerinin Orta Asya Pazarnda Rekabet Edebilirlii, Yazarlar: Halil Seval, Tuba Yumuak Tokuolu, E. Burcu Mamak Ekinci, Z. Birce Ergr......................93

xv

3. BLM F NANS Basel Kriterlerinin KOB 'lerin Kredilendirilmesi zerindeki Etkileri: Basel II'ye Hazrlk Srecinde Basel-III Uzlas, Yazarlar: akir Sakarya, Murat Keten .........................................................................................................107 Kk ve Orta Byklkteki letmelerde Bte Uygulamalar zerine Bir Aratrma, Yazar: A. Seden zbek Pskl.....................................................................................................................121 Perakende Kredi Skorlamasnda Muhtemel Riskler ve Ters Seim Sorunu, Yazar: Mehmet Yazc..................................................................................................................................137 Yeni Trk Ticaret Kanununa Gre KOB lerin Yeniden yaplandrlmas, Yazar: Seniha Dal.........................................................................................................................................147 Yeni TTKnn KOB lerin Finansal Bilgi Sistemine Yansmalar, Yazarlar: Rstem Hacrstemolu, Volkan Demir ......................................................................................159 4. BLM NSAN KAYNAKLARI KOB lerde Emek Talebi: Tokat li rnei, Yazarlar: Salih Bark, Yasemin ifti.......................................................................................................171 KOB lerde Igc Verimlilii Asndan nsan Kaynaklar Ynetiminin Yeri ve KOB Yneticilerinin Konuya Yaklam, Yazarlar: Esin Yeildal, Fulya Aydnl Kulak, Cavide Uyargil ...................................................................183 KOB lerde Muhasebe Standartlar Eitim htiyac, Yazar: Salim engel .....................................................................................................................................191 KOB lerde Verimlilii Artrma Yolunda Atlan Bir Adm: Sosyal Sermaye, Yazarlar: Glsm alr, Grcan Banger ...................................................................................................199 KOB lerde Verimlilii Arttrc Faktr Olarak Eitim ve Kltr Deiimi, Yazar: Mzehher Yama ..............................................................................................................................211 5. BLM RGTSEL DAVRANI Firmadan Firmaya likilerin Bileenlerinin Analizi, Yazarlar: Caner Diner, Banu Diner ...........................................................................................................223 Gruplar inde Tarihi Pazarlar Nereye Gidiyor? Bamllk likileri, Grup Bilinci ve Ekonomik karlar, Yazarlar: Burak apraz, Mehmet Ufuk Tutan, Seda Tun ..........................................................................231 rgt Kltr ve novasyon, Yazarlar: Hayri lgen, Aykut Berber, brahim Aksel .................................................................................237

xvi

rgtsel letiim ile rgtsel Ballk likisi: Malatya Organize Sanayi Blgesinde Faaliyet Gsteren malat KOB lerde Bir Aratrma, Yazarlar: Gkdeniz Kalkn, Mehmet Tikici, Neslihan Derin.......................................................................243 rgtsel Sessizliin Duygusal Tkenmilie Etkisi, Yazarlar: Mehmet Tikici, Neslihan Derin, Gkdeniz Kalkn.......................................................................253 Sanayi Sektrnde KOB ve Byk letme alanlarnn Yatrm Yapma Tercihleri ve lerini Sahiplenme Biimleri, Yazar: Tuna Uslu..........................................................................................................................................263 6. BLM RET M Entegre retim/Datm Planlamas zerine Literatr Aratrmas, Yazar: Ediz Atmaca, Nevra Yaman..............................................................................................................273 Proje Ynetiminde Promethee ile Kritik Yolun Bulunmas, Yazarlar: Tue Karaca, Cevriye Gencer ....................................................................................................279 Tepkisel Proje izelgeleme Yaklam ile lgili Literatr Aratrmas, Yazar: Ediz Atmaca, Salih Dindar................................................................................................................291 Yaln Modeli novasyonu, Yazarlar: Grcan Banger, Glsm alr ...................................................................................................299 7. BLM VER ML L K alsma Ortamndaki Ergonomik Faktrlerin yilestirilmesi Yoluyla Verimliliin Arttrlmas, Yazar: Umut H. nan, Cenk Karain, Alper A. Yldrm ..............................................................................309 Hastane Poliklinik lemlerinin Verimliliinin Deerlendirilmesi ve yiletirilmesi in Bir Simlasyon Analizi, Yazarlar: zlem Krc, nder Belgin, Murat Caner Testik ........................................................................317 Organize Sanayi Blgesi Seiminin letmelerin Verimliliine Etkileri zerine Bir Aratrma: Dzce rnei, Yazar: Fevzi Er.............................................................................................................................................325 8. BLM YNET M Aile letmelerinin Ynetiminde Karlalan Sorunlar zerine Bir Aratrma: Sivas rnei, Yazarlar: Yunus Emre Birol, Merve Tuncay ...............................................................................................337 Azerbeycan'da Giriimcilik Faaliyetlerinin Durumu ve ada Giriimcilik Sisteminin Gelitirilmesi Stratejilerinin nemi, Yazar: Asiman Guliyev, Fariz Ahmadov .....................................................................................................347

xvii

Byme Srecindeki Aile letmelerinin Karlaabilecekleri Sorunlar: Lefkoa Sanayi Blgesinde Faaliyet Gsteren Aile letmelerinde Bir Uygulama K.K.T.C, Yazar: Okan Veli afakl..............................................................................................................................355 KOB lerin Halka Arznda Hissedarlk Devrinin Ynetiim Felsefesine Olan Etkileri, Yazarlar: Ali Korhan zen, Asl akn .......................................................................................................363 Kk letmelerde Kurumsalamann Etkileri zerine Grgl Bir alma: Bilgi Altyaps, rgtsel letiim ve Kalite Sreci Asndan Kk ve Byk letmelerin Kyaslanmas, Yazar: Tuna Uslu..........................................................................................................................................379 Sosyal Medyada Var Olmann KOB lere Olan Etkisi ve KOB ler iin Sosyal Medyada Etkin Tutunma Stratejileri, Yazar: Tugay Keeci .....................................................................................................................................389 Quo Vadis ( Hangi Deerlerle Nereye?), Yazar: Sera zbaar .......................................................................................................................... ...........399 YAZAR NDEKS ............................................................................................................................ ............415

xviii

xix

SUNU
2004 ylndan beri aralksz olarak dzenlediimiz KOB ler ve Verimlilik Kongrelerinin bu yl yedincisini dzenlemekten byk mutluluk duymaktayz. lkemiz iletmelerinin %99.9unu oluturan KOB ler istihdam yaratma, piyasa koullarna uyma ve ekonomik kalknmaya katk salama yetenekleri sayesinde hem gelimi hem de gelimekte olan ekonomiler iin byk nem tamaktadrlar. Cumhuriyetimizin yznc kurulu yldnmne denk den 2023 yl, Trkiyenin vizyonunun yeniden oluturulmas iin seilmitir. Bu amala, tarmdan eitime, yabanc yatrmlardan bilgi ekonomisine, d politikadan su sorununa, srdrlebilir kalknmaya, AB yeliinden alternatif enerji kaynaklarna, kltrel yenilenmeye kadar uzanan geni bir yelpazede deien dnyann ve Trkiyenin fotorafnn ekilmesi; gelecee dnk gr ve nerilerin, pazarlara ilikin ngrlerin ve yeni dnya dzeninin incelenmesi ve ortak bir anlay gelitirilmesi amalanmtr. te bu gerekle yola karak bu yl gerekletirdiimiz KOB ler ve Verimlilik Kongresi serisini letmeler iin 2023 Vizyonu alt bal altnda oluturmaya karar verdik. Panel konularn oluturmada danma kurulumuzu oluturan reel sektor temsilcilerimizden byk destek aldk. Bu erevede hazrlanan yedi panelde, Cumhuriyetimizin 100. ylnn ekonomik hayatnda var olacak iletmelerinin rekabet glerinin artrlmas iin sahip olmalar gereken zellikler ve bu ynde gelitirilmesi planlanan devlet politikalar kongre katlmclarna aktarlacaktr. Ayrca 39 bildirinin yer ald akademik almalar ile deerli retim yesi ve aratrmaclar, ekonomiden retime, bilgi teknolojilerinden ynetime kadar geni bir yelpazede KOB ler zerindeki aratrmalarn sunacaklardr. Bu kongre de her kongrede olduu gibi akademisyen arkadalarmzn, panellerde grev almay kabul eden KOB sahip ve yneticileri ile kamu ve zel sektr kurulularndan gelen deerli konumaclarn katlmlar ile gerekletirilmitir. Kendilerine bu deerli katklarndan dolay teekkrlerimizi sunuyorum. 2004 ylndan bu yana kongrelerimizi gerekletirmemizde bize her zaman destek veren KOSGEBe ve deerli bakan Sayn Mustafa Kaplana teekkr ederim. Getiimiz kongrede olduu gibi bu yl da kongremizin Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn maddi desteklerine layk grlmesinden dolay byk onur duyuyor, TC Merkez Bankas Bakan Sayn Erdem Bacya teekkrlerimizi sunuyorum. Desteklerini bizlerden esirgemeyen stanbul Menkul Kymetler Borsas Bakan Hseyin Erkana teekkr ederim. Medya Sponsorumuz Habertrk Gazetesine Genel Yayn Ynetmeni Sayn Fatih Altaylya hem destekleri hem de konumac olarak katlmlar iin teekkr ederim. Bir dier Medya Sponsorumuz olan ve desteklerini her yl bizden esirgemeyen SubconTurkey Dergisine ve dolaysyla, Genel Yayn Ynetmeni Sayn Vedat Gkeye ve verdikleri maddi destek ile almalarmz kolaylatran Trkiye Ev Tekstili Sanayici ve adamlar Dernei (TETS AD) Bakan Sayn Yaar Kkalka teekkr ediyorum. Kongremizin paydalar olan Danma Kurulumuz yeleri ve temsil ettikleri reel sektr kurulular da bu kongrede bizimle birlikte altlar, panelleri ynettiler ve konumac oldular. Bu anlamda, kitelli Organize Sanayi Blgesi, Trk Giriim ve Dnyas Konfederasyonu, stanbul Sanayici

xix

ve adam Dernekleri Federasyonu, Makine malatlar Birlii, Ayakkab Yan sanayicileri Dernei, Beyaz Eya Yan Sanayicileri Dernei, Takm Tezgahlar Sanayici ve Adamlar Dernei, Tat Aralar Yan Sanayicileri Dernei, Trkiye Ev Tekstili Sanayici ve adamlar Dernei ve Tm Sanayici ve Adamlar Derneinin deerli bakanlarna ve yneticilerine teekkrlerimizi sunuyorum. Ayrca Bilim Kurulunda grev alan ve deerli grlerinden yararlandmz ve oturumlar yneten deerli akademisyen arkadalarmza da teekkr ederiz. 7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, tad i dnyas ve niversite ibirlii misyonuna ek olarak, bu yl yeni bir kiilik kazanmtr. letme Blmmz yl iinde gerekletirdii eitli etkinliklerle zellikle Sayn r. Gr. Aye Gvenir tarafndan yrtlen Geleneksel Almanca renenler Gn erevesinde yaplan faaliyetlerle Kanserli ocuklara Umut Vakfna (KAUV) maddi destek yaratmaya abalamaktadr. Kongremizde de bu bilinle yola karak, sizlere herhangi bir kongre hatras vermek yerine, geleceimiz olan ocuklara ve ailelerine bir umut olmak adna tm katlmc, konumac ve panelistler adna KAUVa ba yapmay uygun bulduk. Sizlere takdim ettiimiz serrtifikalarnzla bir ocuumuz iin daha k oldunuz umut oldunuz. 2004 ylndan itibaren dzenlendiimiz KOB ler ve Verimlilik Kongresini akademik ve i dnyasna kazandran eski blm bakanmz Sayn Prof. Dr. Gne Genylmaz burada anmak ve teekkrlerimi sunmak isterim. Bildiiniz gibi kongre organizasyonlar byk emek ister, uzun ve hummal bir dnem ierir. Bu yolda benimle birlikte yol alan alma arkadalarm da hatrlamak istiyorum. Tm hazrlklarda zveriyle alan ve Kongre Bildiri Kitabn basma hazrlayan Kongre Sekreterimiz Sayn Yard. Do. Dr. Glsm Gkgze, organizasyonun gerekletirilmesinde byk bir titizlikle alan Kongre Koordinatrmz Sayn r. Gr. Dr. Asuman Snmeze teekkrlerimi sunuyorum. Kongre web sitesini hazrlayan Sayn Baturalp Graya, siteyi baar ile yneten r. Gr. Nkhet Tunbileke; Kongreye katk salayan tm letme Blm retim yeleri ve aratrma grevlilerimize, Kongre Bildiri Kitabnn, Kongre Program ve dier grsellerin tasarmn gerekletiren Kurumsal letiim Birimimizden Sayn pek Topala ve YABAdan Ozan Gleke, r. Gr. Mustafa Kolcuya; kongrenin medya tantmnda byk gayretlerini grdmz Sayn Aslhan Snmeze ve Bersay letiime ayrca teekkr ediyorum. Kongreye desteklerini esirgemeyen . .B.F. Dekan Sayn Prof. Dr. Durmu Dndara, Rektrmz Sayn Prof. Dr. Dursun Koere, kongrenin gerekletirmesinde maddi manevi desteklerini esirgemeyen Mtevelli Heyet Onursal Bakanmz Sayn n. Yk. Mh. Fahamettin Aknge ve Mtevelli Heyet Bakanmz Sayn Dr. Bahar Akng Gnvere ahsm ve arkadalarm adna teekkrlerimi sunuyorum. Kongrenin, her zaman olduu gibi, i ve akademi dnyasna yararl sonular getirmesi dileklerimle

Prof. Dr. Mge ER Kongre Bakan

xx

KOB Gelitirme ve Rekabet Uygulama ve Aratrma Merkezi

KOB Gelitirme ve Rekabet Uygulama ve Aratrma Merkezi, 2004 ylnda stanbul Kltr niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blm bnyesinde KOB Danma Birimi olarak kurulmu ve 2011 ylnda KOB Gelitirme ve Rekabet Uygulama ve Aratrma Merkezi olarak niversitemizde faaliyetlerine devam etmeye balamtr. Vizyonu; sahip olduu akademik saygnlk, gvenilirlik, bilgi retme gc ve bu alandaki deneyimleri ile yurt ii ve yurt d kurulularla ibirlii yaparak Kk ve Orta Byklkteki letmeler (KOB ) iin yeni ve kolay anlalr bilginin elde edilmesinde tercih edilir bir Merkez olmaktr. Misyonu; KOB lere eitim, aratrma ve yayn salama ve danmanlk hizmetleri vererek, eitli sektrlerden farkl kurum ve kurulularla da ibirlii ierisinde bulunarak, KOB lerin sorunlarna zm getirmek ve kresel rekabet glerini artrmaktr. KOB Gelitirme ve Rekabet Uygulama ve Aratrma Merkezi, bilimsellik, aratrmaclk, bilgi retimi ve paylam, gvenilirlik, ekip almas, kurumlar aras ve sektrler aras ibirlii ve srdalk ilkeleri ile almaktadr. KOB Gelitirme ve Rekabet Uygulama ve Aratrma Merkezi, iletmelere uygun eitim ve danmanlk hizmetleri vermesinin yan sra Trkiyenin bir ok ilinde ve stanbulda dzenledii eitli seminer, panel, toplant, konferans, kongre, eitim gnleri, eitim programlar vb organizasyonlar araclyla, sektrel bazda sorun tespit etme ve zm nerisi getirebilmeye ynelik aratrmalarn da devam ettirmekte ve bu kapsamda KOB lerin yesi olduklar Ticaret ve Sanayi Odalar, dernek, birlik, federasyon ve vakflar gibi Sivil Toplum Kurulular ile birlikte almalar yapmaktadr.

xxi

vi

KONGRE PROGRAMI
25 Ekim 20011 Sal
9.00 9.30 Al
Prof. Dr. Mge eri - Kongre Bakan Prof. Dr. Durmu Dndar - . .B.F. Dekan Prof. Dr. Dursun Koer - K Rektr Dr. Bahar Akng Gnver - K Mtevelli Heyet Bakan

9.30 11.30

2023e Giderken...

Medyann Rol ve nemi - Fatih Altayl, Habertrk Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni KOSGEB Destekleri - Mustafa Kaplan, KOSGEB Bakan MKB Gelien letmeler Piyasas ve KOB ler- Aydn Seyman, MKB Bakan Yardmcs stanbul Sanayi Odas - C. Tanl Kk, stanbul Sanayi Odas Bakan Trkiye hracat ve Sektrler - Mehmet Bykeki, T M Bakan Deien Makro Dengeler - Mehmet Yrkolu, TC Merkez Bankas Bakan Yardmcs Dr. Cevdet Ylmaz - T.C. Kalknma Bakan

11.45 12.30

Al Konumacs Aziz Torun, Torunlar GYO, Y.K. Bakan

Gemiin Deneyimiyle Gelecei Tasarlamak

12.30 13.00 dl ve Plaket Treni Eitime Gnl Veren KOB dlleri 14.30 16.00 2023 Hedeflerinin Planlanmas

Oturum Bakan: Erdem enesiz TRKONFED Bakan Trkiyede Giriimcilik, KOB ler ve Yenilik Politikalarnda 2023 Vizyonu Sleyman Alata, Kalknma Bakanl, Aratrma Gelitirme ve Giriimcilik Daire Bakan KOSGEBin Yeni Destekleri Dr. Metin atr, KOSGEB, Bakan Yardmcs Trkiyenin 2023 Stratejilerinde Verimlilik Anl Ylmaz, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl Verimlilik Genel Md.l, Gn. Md. V. Fiyat stikrar ve Finansal stikrar Dr. Mustafa Kln, TCMB Aratrma ve Para Politikalar Genel Md.l, Gn.Md.Yrd. Yeni Trk Ticaret Kanunu ve letmeler Ali iekli, Deloitte Trkiye, Trk Ticaret Kanunu Lideri
xxiii

16.30 18.00 Bymek in...

Oturum Bakan: Erkan Grkan Enerji Verimlilii Dernei Bakan Endstriyel Tketici KOB lerin Bilinlenmesi M. Nail Trker, Makina malatlar Birlii, Genel Sekreter Yardmcs Baarnn Arkasndaki G: novasyon Elif Baktr, Teknolojik ve Kurumsal birlii Merkezi, Genel Mdr Yardmcs Blgesel Rekabet in AB Fonlu KOB Programlar Mustafa Fazlolu, AB Trkiye Delegasyonu, Sektr Yneticisi Bilgi Teknolojilerini Doru Kullanmak Mnir Kundak, Microsoft, Genel Mdr Yardmcs

26 Ekim 20011 aramba PANELLER

10.00 11.00 Kadn Giriimci, Kadn Ynetici Olmak...
Oturum Bakan: Nazan Morolu stanbul Kadn Kurulular Birlii Bk. Meltem Kurtsan - Kurtsan Holding, Y.K. Bakan Aynur Bekta - HEY Tekstil, Genel Mdr Yonca Ebuzziya - Borusan, Marka Elisi

11.30 13.00

Nasl hracat Oldum?

Oturum Bakan: Sadi zdemir Hrriyet Gazetesi Yazar Elopar - Mehmet Sandal, Y.K. Bakan, S FED Genel Bakan Kayahan & D Ticaret - Sevda Kayhan Ylmaz, Genel Mdr OR-KA Grup - Dr. Fatih Anl, cra Kurulu yesi DA - Murat eri, Y.K. Bakan

14.30 16.00 Ykselen Pazarlardan...

Oturum Bakan: Jefi Kamhi DE K Trk Hindistan Konseyi Bakan Afrikann Frsatlar - Tamer Takn, DE K Trk - Afrika Konseyleri Koordinatr Bakan Irakn Frsatlar - Ercment Aksoy, DE K Trk - Irak Konseyi Bakan Brezilya - Faruk Bil, DE K Trk - Brezilya Konseyi Bakan Yardmcs

xxiv

16.30 18.00

Verimlilii Artrmann Yollar ...dan Geer

Oturum Bakan: Ender YazcoluAyakkab Yan Sanayicileri Dernei Bk. Doru nsan Kaynaklar & Mesleki Eitimler Dr. Habibe Akit, ELG NKAN, nsan Kaynaklar Mdr Yaln retim & Ynetimi Yaln pbken, Yaln Enstit Dernei Bakan E ve Mteri Nasl Kaybedilir? Ali Saydam, BERSAY letiim Grubu, Y.K. Bakan Kurumsal Ynetim & Kurumsallama Dr. Ali Kamil Uzun, Deloitte Trkiye, Y.K. Danman Verimlilik in Yntemler Dr. Hasan Sert, Tm Sanayici ve Adamlar Dernei (TMS AD) Bakan

18.00 18.30 Kapan Konumacs Dr. Hasan Sert, TMS AD Bakan

AKADEM K B LD R SUNUMLARI
10:00 11:15 RET M

Oturum Salonu : Zmrt Oturum Bakan: Prof. Dr. Tlin Aktin ( stanbul Kltr niversitesi) Entegre retim/Datm Planlamas zerine Literatr Aratrmas, Yazar: Ediz Atmaca, Nevra Yaman Proje Ynetiminde Promethee ile Kritik Yolun Bulunmas, Yazarlar: Tue Karaca, Cevriye Gencer Tepkisel Proje izelgeleme Yaklam ile lgili Literatr Aratrmas, Yazar: Ediz Atmaca, Salih Dindar Yaln Modeli novasyonu, Yazarlar: Grcan Banger, Glsm alr

10:00 11:15 YNET M

Oturum Salonu : Opal Oturum Bakan: Yrd. Do. Dr. Kadri Mirze ( stanbul Kltr niversitesi) Aile letmelerinin Ynetiminde Karlalan Sorunlar zerine Bir Aratrma: Sivas rnei, Yazarlar: Yunus Emre Birol, Merve Tuncay Azerbeycan'da Giriimcilik Faaliyetlerinin Durumu ve ada Giriimcilik Sisteminin Gelitirilmesi Stratejilerinin nemi, Yazar: Asiman Guliyev, Fariz Ahmadov Byme Srecindeki Aile letmelerinin Karlaabilecekleri Sorunlar: Lefkoa Sanayi Blgesinde Faaliyet Gsteren Aile letmelerinde Bir Uygulama K.K.T.C. Yazar: Okan Veli afakl KOB lerin Halka Arznda Hissedarlk Devrinin Ynetiim Felsefesine Olan Etkileri, Yazarlar: Ali Korhan zen, Asl akn

xxv

Kk letmelerde Kurumsalamann Etkileri zerine Grgl Bir alma: Bilgi Altyaps, rgtsel letiim ve Kalite Sreci Asndan Kk ve Byk letmelerin Kyaslanmas, Yazar: Tuna Uslu Sosyal Medyada Var Olmann KOB lere Olan Etkisi ve KOB ler iin Sosyal Medyada Etkin Tutunma Stratejileri, Yazar: Tugay Keeci

11:30 13:00 RGTSEL DAVRANI

Oturum Salonu : Opal Oturum Bakan: Prof. Dr. Mahmut Paksoy ( stanbul Kltr niversitesi) Firmadan Firmaya likilerin Bileenlerinin Analizi, Yazarlar: Caner Diner, Banu Diner Gruplar inde Tarihi Pazarlar Nereye Gidiyor? Bamllk likileri, Grup Bilinci ve Ekonomik karlar, Yazarlar: Burak apraz, Mehmet Ufuk Tutan, Seda Tun rgt Kltr ve novasyon, Yazarlar: Hayri lgen, Aykut Berber, brahim AKSEL rgtsel letiim ile rgtsel Ballk likisi: Malatya Organize Sanayi Blgesinde Faaliyet Gsteren malat KOB lerde Bir Aratrma, Yazarlar: Gkdeniz Kalkn, Mehmet Tikici, Neslihan Derin rgtsel Sessizliin Duygusal Tkenmilie Etkisi, Yazarlar: Mehmet Tikici, Neslihan Derin, Gkdeniz Kalkn Sanayi Sektrnde KOB ve Byk letme alanlarnn Yatrm Yapma Tercihleri ve lerini Sahiplenme Biimleri, Yazar: Tuna Uslu

11:30 13:00 EKONOM

Oturum Salonu : Zmrt Oturum Bakan: Prof. Dr. Zafer Tunca ( stanbul Kltr niversitesi) AB Uyum Srecinde AB Hibe Projelerinin ncelenmesi: TRB1 (Malatya, Elaz, Tunceli ve Bingl) Blgesi rnei, Yazarlar: Arzu aknberk, Sezgin Zabun AB ve Trkiye'de KOB Destekleri: Amerikan ve Japon KOB Destek Plan ile Kyaslama, Yazarlar: Grhan Uysal, Melike Meng Azerbaycan Cumhuriyetinin Maliye Piyasasnn Analizi, Yazar: Vefa Mahmudova Azerbaycanda zel Ekonomik Blgelerin Mevcut Durumu, Yazar: Aygn Cabarzade Azebaycan'n D Ticaret Performansndaki Yeni Ynelimler ve hracatn Rekabet Gc Analizi, Yazarlar: Fariz Ahmadov, Geray Musayev, Yusif Aliyev hracat Trk KOB lerinin Orta Asya Pazarnda Rekabet Edebilirlii, Yazarlar: Halil Seval, Tuba Yumuak Tokuolu, E. Burcu Mamak Ekinci, Z. Birce Ergr

14:30 16:00

NSAN KAYNAKLARI

Oturum Salonu : Opal Oturum Bakan: Prof. Dr. Aye Can Baysal ( stanbul Kltr niversitesi) KOB lerde Emek Talebi: Tokat li rnei, Yazarlar: Salih Bark, Yasemin ifti KOB lerde Igc Verimlilii Asndan nsan Kaynaklar Ynetiminin Yeri ve KOB Yneticilerinin Konuya Yaklam, Yazarlar: Esin Yeildal, Fulya Aydnl Kulak, Cavide Uyargil
xxvi

KOB lerde Muhasebe Standartlar Eitim htiyac, Yazar: Salim engel KOB lerde Verimlilii Artrma Yolunda Atlan Bir Adm: Sosyal Sermaye, Yazarlar: Glsm alr, Grcan Banger KOB lerde Verimlilii Arttrc Faktr Olarak Eitim ve Kltr Deiimi, Yazar: Mzehher Yama

14:30 15:30 B LG YNET M VE TEKNOLOJ LER

Oturum Salonu : Zmrt Oturum Bakan: Yrd. Do. Dr. Nazan alar ( stanbul Kltr niversitesi) Bilgi Teknolojilerinin ve Yenilikiliin KOB lerin Rekabet Gcne Etkisi, Yazarlar: smail Bircan, Anl eki nternet Kullanm ve E-Giriimcilik Eilimi Arasndaki liki: niversite rencilerine Ynelik Bir Aratrma, Yazarlar: Mehmet Marangoz, Seda Ik KOB lerde Etkin Bilgi Ynetimi zmleri ve Optimal Bilgi Ynetimi Aracnn Tespitine Ynelik Bir Program Tasars, Yazarlar: Selim Mslm, Mustafa Kemal Topu, Murat Mala Kk ve Mikro letmelerin Bilgi Ynetimi Dzeyi, Uygulamalar, Aralarndaki Farklar ve rgtsel ktlar, Yazar: Tuna Uslu

16:30 17:30 VER ML L K

Oturum Salonu : Zmrt Oturum Bakan: r. Gr. Dr. Meral Ark Toprak ( stanbul Kltr niversitesi) alma Ortamndaki Ergonomik Faktrlerin yiletirilmesi Yoluyla Verimliliin Arttrlmas, Yazar: Umut H. nan, Cenk Karain, Alper A. Yldrm Hastane Poliklinik lemlerinin Verimliliinin Deerlendirilmesi ve yiletirilmesi in Bir Simlasyon Analizi, Yazarlar: zlem Krc, nder Belgin, Murat Caner Testik Organize Sanayi Blgesi Seiminin letmelerin Verimliliine Etkileri zerine Bir Aratrma: Dzce rnei, Yazar: Fevzi Er Quo Vadis ( Hangi Deerlerle Nereye?), Yazar: Sera zbaar

16:30 18:00 F NANS

Oturum Salonu : Opal Oturum Bakan: Prof. Dr. Peyami arkolu ( stanbul Kltr niversitesi) Basel Kriterlerinin KOB 'lerin Kredilendirilmesi zerindeki Etkileri: Basel II'ye Hazrlk Srecinde Basel-III Uzlas, Yazarlar: akir Sakarya, Murat Keten Kk ve Orta Byklkteki letmelerde Bte Uygulamalar zerine Bir Aratrma, Yazar: A. Seden zbek Pskl Perakende Kredi Skorlamasnda Muhtemel Riskler ve Ters Seim Sorunu, Yazar: Mehmet Yazc Yeni Trk Ticaret Kanununa Gre KOB lerin Yeniden yaplandrlmas, Yazar: Seniha Dal Yeni TTKnn KOB lerin Finansal Bilgi Sistemine Yansmalar, Yazarlar: Rstem Hacrstemolu, Volkan Demir

xxvii

xxviii

Verimlilik

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

B LG TEKNOLOJ LER N N VE YEN L K L N KOB LER N REKABET GCNE ETK S

smail B RCAN Atlm niversitesi Anl EK Atlm niversitesi

ZET 20. yzyln son eyreinden itibaren, dnya zerinde serbest piyasa ekonomisinin tartma gtrmeyecek dzeyinde hkimiyet kurmaya balamasyla birlikte zel sektrn ve dolaysyla KOB lerin nemi retim ve istihdama yapmakta olduklar katklar nedeniyle gn getike artmaya balamtr. Serbest piyasa ekonomisi devletleri klmeye yneltmi, klmeyi hedefleyen devletler vermekte olduklar hizmetlerin nemli bir ksmn zel sektre devretme yoluna gitmi, zel sektr de olabildiince rekabeti bir ekilde bahsedilen hizmetleri stlenerek hayata geirmeye balamtr. Tabii genileyen i alanlar dorultusunda zel sektrn hareketlenmesi yeni giriimlerin domasna ve birok sektrde rekabetin artmasna sebebiyet vermitir. Dier yandan zellikle kitle iletiim aralarnn g kazanmas ile vatandan bilin dzeyi artmaya balam, gerek devlet gerekse zel sektr hizmetlerinden beklenti dzeyi ykselmitir. Semen davran ve tketim alkanlklar gerek devlet ynetimlerinin gerekse zel sektrn zerlerinde vatanda basksn artan ekilde hissetmeye balamalarn salamtr. Bir yandan vatandan hizmetteki baar ve kalite beklentisi, dier yandan zel sektr dolaysyla KOB lerin talip olduu birok sektrdeki yksek piyasa rekabeti, zel sektrn kalite beklentisi nedeniyle maliyeti yksek fakat piyasa rekabeti nedeniyle kar dk iler yapmak zorunda kalmasna neden olmaktadr. Bu fiili durum ise irketini maliyet etkin bir ekilde ynetemeyen aktrlerin zor durumda kalmalarna ve zaman ierisinde piyasadan ekilmek zorunda kalmalarna neden olmaktadr. zel sektr bir btn olarak ele aldnzda, spesifik alanlarda faaliyet gstermekte olan KOB lerin kendi uzmanlk alanlarnda byk entegratr firmalara nazaran ok daha maliyet etkin zmler oluturabildii gzlemlenmektedir. Zira, KOB tanm irdelendiinde, alan saysnn dk olduu KOB lerin proje giderleri dnda kalan genel faaliyet giderlerinin byk entegratrlere gre ok aada olmas, ve ok daha kk sermayelerle ilerini dndryor olmalar dolaysyla kar beklentilerinin makul dzeyde olmas gibi nedenlerden tr rekabette maliyet avantajn ellerinde tutmalar sz konusudur. Kat zerindeki maliyet avantajn realize edebilmek KOB lerin yaplanmalarn zellikle bilgi teknolojileri vastasyla olabildiince verimli hale getirmelerinden, yapmakta olduklar tm ilere bir proje mant ile bakarak kk marjlarda aldklar ilerin zaman, insan kayna, maliyet, kalite, pazarlama, risk gibi hususlardaki planlarn doru ekilde yaparak uygulamay planlar ile egdm ierisinde yapabilmelerinden gemektedir. Bu almada, KOB lerin bilgi teknolojilerinden optimum llerde faydalanarak ne ekilde verimliliklerini artrabilecekleri ve zellikle son dnemde rekabette belirleyici faktr olarak maliyet

. Bircan, A. eki

unsurunun yanna konulan dier nemli faktr olan yenilikilik (inovasyon) ve farkllama unsurlarnn KOB ler iin nasl fark yaratabilecei konular analiz edilecektir. KOB lere ilikin yaplacak genel bir tanmlama sonrasnda, d pazarlara daha fazla alarak, KOB lerin rekabet gcnn ve rn eitliliinin artrlmas iin bilgi teknolojilerini etkin kullanma ve yenilikilik sreleri ile ne ekilde farkllaabilecekleri irdelenecektir. Anahtar Kelimeler: KOB ler, Bilgi Teknolojileri, Inovasyon, yenilikilik

GR
Kresellemenin ekonomik, sosyal ve kltrel boyutlaryla insan hayatna olan yadsnamaz etkisinin, gelien teknolojinin insanlarn bilgiye eriimine katmakta olduu hz ile desteklendii gnmz dnyasnda insan ihtiyalar eitlenmi ve bu eitlenen ihtiyaca yant verebilmek adna birok farkl yeni i kolu ve meslek olumu durumdadr. zellikle 1980li yllardan itibaren Trkiyede de kendisini gl bir ekilde hissettirmeye balam olan neoliberal ekonomi politikalarn da katksyla ierisine Trkiyenin de dahil olduu birok lkede devletler klmeye gitmi ve nceki dnemlerde devletin itigal alan olan birok hizmet devletler tarafndan zel sektr eliyle halka verilmek zere devredilmitir. Bu iki tespitin birlemesiyle oluan fiili durum, yani vatandan eitlenen talebi ve gemiten beri sregelen vatanda ihtiyalarnn ise devletce zel sektre devrinin oluturduu ihtiya, KOB lerin son yllarda artan neminin arkasnda yatmakta olan iki nemli neden olarak karmza kmaktadr. KOB KAVRAMI Birok devlet ve kurum KOB tanm zerinde farkl tanmlar yapmakta ve bu tanm zerinde geni apl bir uzlama salanamamaktadr. Huse (2000:274) Avrupann en ok baslan 10 adet KOB dergisinde yapm olduu aratrmada, basl olan 19 adet makalede KOB ynetim kurullarnda grevli kiilerin yapm olduklar KOB tanmndan bahsetmektedir. Huseun verilerine gre bu makalelerde, 10 kiinin tanmnda KOB ifadesi 50 ve alt sayda alan ieren, 7 kiinin tanmnda 50499 aras sayda alan ieren, 1 kiinin tanmnda ise 500 zeri sayda alan ieren ekilde kullanlmaktadr. 7 kii ise tanmlamay mesesede alan kii boyutunda deerlendirmemektedir. Dnya Bankas ise 2000 Temmuz baskl strateji dokumannda, KOB nin evrensel bir tanm olmadndan, ancak 10 kiiden az alan bulunduran iletmelerin mikroiletme, 10-100 aras alan bulunduranlarn kk iletme, 100-500 aras alan bulunduranlarn ise orta byklkte iletme kabul edildiine dair biroklarnn gr olduunu belirtmektedir. Yine baz kiilerin yllk 10 milyon USDnin altnda cirosu bulunan iletmeleri KOB olarak snflandrdklar ayn dokumanda belirtilmekte olup, KOB kavramnn yerel bazda da faaliyet gstermekte olan devletin ekonomik dzeyiyle de alakal olabilecei, zira byk bir ekonomide KOB olarak grlen bir firmann daha kk ekonomisi olan bir devlette KOB olarak deerlendirilemeyebileceini savunan kiilerin bulunduu eklenmektedir. Trkiyede ise 2005/9617 sayl KOB ynetmeliine gre, ylda 25 milyon TLlik net sat haslatna eriemeyen ve toplamda 250 kiiden daha az sayda personel altran iletmeler KOB snfna girmektedir. Bu tanmn alt krlmlarna gre ise, 10 kiiye kadar alan ve 1 milyon TLye kadar net sat haslat bulunan firmalar mikro iletme, 50 kiiye kadar alan ve 5 milyon TLye kadar net sat haslat bulunan firmalar kk iletme, 250 kiiye kadar alan ve 25 milyon TLye kadar net sat haslat bulunan firmalar ise orta snf iletme olarak tanmlanmaktadr. Dm (2006:66)e gre ise, Trkiyedeki baz farkl kurum ve kurululara ait KOB tanmlar Tablo-1de verildii ekilde yaplmaktadr.

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

Tablo-1 Kurum ve Kurululara Gre KOB Tanm Kurum/Kurulu KOSGEB DPT TOSYV DTM HAZ NE HALK BANK EX MBANK Kaynak:Dm(2006:66) erik i Says (sanayi) i Says i Says i Says/ Sabit Yatrm Tutar i Says/ Sabit Yatrm Tutar i Says/ Sabit Yatrm Tutar i Says/ Sabit Yatrm Tutar Mikro 1-50 1-9 1-5 1-9 <400bin TL <230bin Euro 1-9 10-49 5-100 1-200/ <2milyon usd 10-49 <400bin TL <230bin Euro 10-49 Kk Orta 51-150 50-250 100-200 1-200 <2 milyon usd 50-250 <400bin TL 1-250 <230bin Euro 50-250 <2milyon usd

KOB ler ve P YASA REKABET

OECD (2005)nin Trkiyedeki KOB lerde mevcut durum ve politikalara dair yapm olduu aratrmada 1980 sonras zellikle zelletirmeye bal olarak devletin ekonomideki rolnn kltlmesinin ve Avrupa Birlii ile olan btnleme isteinin devletin KOB lere vermekte olduu nemin artmasnn nemli sebeplerinden birisi olduu belirtilmektedir. zellikle 1994 ylnda AB Anlamas hkmlerine uygun olarak kartlm olan Rekabetin Korunmas Kanunu ve 1997 ylnda kurulmu olan rekabete dayal pazarn temini ve sreklilii iin ciddi hedefleri bulunan Rekabet Kurumu zellikle devletin KOB lere vermekte olduu nemin ciddi gstergesi olarak deerlendirilebilir. Dier yandan, 2007-2013 dnemini kapsayan 9.Kalknma Plan (DPT,2006) Temel Amalar ve Gelime Eksenleri olarak (madde:540) KOB lerin ve giriimcilerin rekabet glerini artrmak ve yeni pazarlara almalarn salamak iin, i kurma ve i gelitirme aamalarnda eitim ve danmanlk hizmeti verilecektir. Bu amala, GEM ve benzeri yaplanmalar yaygnlatrlacak ve etkinliklerini artrmak zere gerekli dzenlemeler yaplacaktr hkmn getirmitir. Plan ayrca, (madde:517) (DPT,2006) iletmelerin rekabet gcn artrmak zere, belgelendirme sistemi ve kalite altyapsnn iyiletirilmesini ve devlete desteklenmesini ngrmtr. Nitekim daha sonraki yllarda karlan tevikler ve KOSGEBin bu erevede yeniden yaplandrlmas ve kaynaklarnn artrlmas bu erevede gelimitir. KOB lerin saylarnn ok, ekonomik leklerinin kk ve lke geneline yaylm olmalarndan hareketle Rekabeti Koruma Kanunundan direkt olarak etkilenmeyebilecekleri dnlebilecek olsa da, aslnda byk firmalarn tekelci yaklamlarnn, kartelleeme dncelerinin verebilecei hasar, adil piyasa mekanizmasn tesis etmek yoluyla kurmay hedefleyen bu kanun KOB lerin hayatta kalabilmeleri ve ekonomiye katk verebilmeleri asndan bir Milat deeri tamaktadr. Zira aksi takdirde byk firmalarn ekonomik glerini kullanmak kaydyla daha fazla kazanmak iin rekabet kart anlamalara girerek KOB leri zor durumda brakmalar pek de ihtimal d deildir. Piyasa mekanizmasnn ilemeye balamas gerek fiyatta gerekse kalitede rekabetin n plana kyor olmas tm dnya zerinde uzmanlklar zerinden farkllamaya balayan KOB lerin de deerini artrm zellikle, rekabeti koruma kanunlarnn hayata gemesi ile KOB ler tm dnyada iktisadi hayatn vazgeilmez unsuru olmaya balamlardr. Zira byk firmalarn byk gelirlerine ramen byk proje giderleri ve ok byk genel faaliyet giderleri bulunmaktadr. KOB ler ise butik tabir edilen uzmanlk odakl odak alma/retim gruplar zerinden almay ve operasyonu tercih ettiklerinden

. Bircan, A. eki

dolay uzmanlk dzeyi olarak byk firmalarn dzeyini tutturduklar noktada, irketin kk olmasndan kaynakl genel faaliyet giderlerinin ok az olmasndan dolay birim maliyetleri ok daha rekabeti dzeyde olaca iin fiyat avantajn elinde bulundurmaktadr. Aklayc bir rnek olmas asndan, biliim entegrasyon alannda yazlm, donanm ve hizmet dzeyinde faaliyet gstermekte olan 600 personeli bulunan bir A firmasnn ve 15 kiilik uzman yazlm ekibine ve 3 idari personele sahip bir B firmasnn ayn kurumun bir yazlm projesine sahip olduunu ngrelim. Her iki firmann da bu projeyi gerekletirebilecek dzeyde teknik yetkinlie sahip olduklarn ngrelim. Bu durumda proje maliyeti her iki firma iin de yaklak denk dzeyde olacaktr. Ancak her iki ticari firmann faaliyet giderleri asndan ok byk bir fark bulunmakta olup, benzer dzeyde eleman ve benzer standartlara sahip ofis ortamlar oluturduklar ngrlrse A firmasnn yllk faaliyet gideri B firmasnn yaklak 30 kat dzeyinde gerekleecektir. Bu durumun sz konusu projeye yansmas ise u ekilde olacaktr: A firmas en az 30 adet benzer karllkta ve finansal byklkte projeyi e zamanl olarak yrtebiliyor olmaldr ki ayn karllk dzeyini salayabilerek bu projede B firmas ile fiyat rekabetine giriebiliyor olsun. Aksi durumda sz konusu proje karl kendi iinde olarak deerlendirilebilecek olsa bile, elde edilen kar firmann faaliyet giderleri ierisinde eriyip gideceinden dolay A firmas ticari olarak zarar gryor olacaktr. rnekte de aklanm olduu zere KOB ler gerekli yetkinlik ve uzmanlk dzeyine ulaabildikleri durumda, eer i srekliliklerini salayacak dzeyde mteriler nnde bir gvenilirlik de tesis edebilirlerse, birim i iin maliyetlerinin dk olmasndan dolay tercih edilen konuma geebilmektedirler. Bu durumda, KOB lerin kendi iinde de yetkinlik dzeyleri daha yksek olan hatta yetkinlik olarak piyasa ile farkllaan ve maliyetlerini daha iyi ynetenler piyasa rekabetinden glenerek kacaklardr. zellikle maliyetlerin ve yetkinliklerin daha iyi ynetilmesi konusunda tm KOB ler iin geerli olmak kaydyla teknolojinin etkin kullanm ve yenilikilik ok ciddi bir faktr olarak n plana kmaktadr. almann sonraki blmnde baz yeni teknolojilerin KOB maliyetlerini ne ekilde etkileyeceine dair bilgiler paylalacaktr. KOB LER ve TEKNOLOJ Ashford (2008) yapm olduu bir derlemede, KOB lerin kullanmakta olduklar servislerde teknolojiyi etkin kullanmnn nemine dair farkl pozisyonlardaki giriimci ve yneticilerin grlerini aadaki rneklerde sunulduu zere aklamaktadr: Buna gre: Giriimci James Caan leri doru gidemeyen giriimlerin geriye ynelme riski mevcuttur. Giriimlerin tkand noktada, eer teknoloji kullanm gerek maliyet gerek verim anlamnda rekabet avantaj salayacaksa, yatrm tereddtsz yaplmaldr. eklinde gr beyan etmektedir. Internet Servis Salaycs Starn CEOsu Ben White ise Daralma gsteren sektrlerde, daralma zamanlarnda yenilikilik ve teknolojiye yatrm yaparak kendilerini daha iyi ynetmeyi baarabilen firmalar, daralmann bittii dnemlerde rekabete daha hazr durumda olacaklardr. eklinde fikrini belirtmektedir. White ayrca, takip etmekte olan 10 yllk zamann ise, KOB ler iin ihtiyalarnn %90n anlk olarak etkin bir ekilde salayabildikleri teknolojileri artk servis olarak almann bir zaruret haline geldii bir dnem olacan, ve bununda gelitirme ve kurulum maliyetlerini ortadan kaldracak, anlk kullanm ve faydann ortaya kaca ve yenilikiliin ynlendirilecei bir fiili durum yaratacan belirtmektedir.

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

BULUT TEKNOLOJ S (CLOUD COMPUTING) Son yllarda, zellikle IT yatrmlarndaki, eksik analiz sonucu ortaya kan tasarm yanllarnn neden olduu baarszlk, artk KOB leri internet tabanl bulut teknolojisi (cloud computing) zerinden hizmet almaya ynlendirmektedir.(Ashford, 2008:1) Bu model bir KOB nin ihtiyac olan, yazlm, ilemci gc, disk/arivleme alan, a iletiim altyaps, gvenlik, sanallatrma gibi hizmetlerin tamamn kullandn kadar de yaklamyla hem maliyet etkin hem de en profesyonel dzeyde satn alabildii bir model olarak n plana kmaktadr. Bu model artk KOB lere internetin dk maliyetli bir pazarlama ve sat kanal olarak kullanlmasnn tesinde ok ciddi tasarruf imkan sunmaktadr. Zira bulut teknolojisini kullanan KOB ler, bulut iindeki hizmetleri kullanabilmek iin ilgili cihazlar ve yazlmlar kendileri satn almak, eleman bulundurarak kurmak ve bakmn yapmak zorunda kalmamakta, bu hizmeti ayn anda binlerce kuruma benzer hizmeti vermekte olan servis salayclardan ok dk bedellerle internet hizmeti ierisinde satn alarak demeyi ise kullandklar kadar yapmaktadrlar. Internet zerinden, dk bedelli telefon (Voice over IP-Voip) ve video konferans hizmetleri KOB lerin haberleme maliyetlerini minimum dzeye indirirken, bu hizmetleri kullanmak iin sadece geni band internet eriimine sahip olmak nkoul olarak gze arpmaktadr. zellikle hizmet sektrnde faaliyet gsteren firmalarn datk yapda birok farkl ehirde ofisleri olmas nedeniyle, irket alanlarnn toplant yapabilmek iin yksek seyahat, ulam, konaklama ve haberleme masraflarna katlanyor olmalar bulut teknolojisi kapsamnda alabilecekleri bu hizmetlere olan ihtiyac artrm ve internet zerinden bu hizmetlerin alnabilir olmas maliyetleri minimum dzeye indirmitir. Gelimi telefon makineleri iin ciddi paralar demek yerine firmalar artk, servis salayc szlemesiyle kullanm taahhd vermek kaydyla, aylk kullandklar kadar bedel deyerek bu hizmetlere sahip olabilmektedirler. irket ii kullanlan ofis yazlmlarnn ve e-mail hizmetlerinin bulut teknolojisi zerinden kullanlmas (Software as a service SaaS) son yllarda KOB lerin maliyetlerinde azaltmasna ve i kayplarn drmesine katk salamtr. zellikle dank yapdaki firmalar iin, e-mail hizmetleri iin birden farkl lokasyonda mail sunucular bulundurmak bunlar srekli olarak gncellemek ve almalar iin uygun ortamlar salamak, yedeklerini almak nemli bir maliyet oluturmutur. Ayrca, bulut zerinden kullanld kadar deme ile gvenli ve kesintisiz hizmet almak mmkn olabilmektedir. Konuya servis salayclar tarafndan bakldnda ise durum ok daha belirgin bir ekilde anlalabilmektedir. Servis salayclar yksek kapasiteli donanmlar bulundurmakta, zellikle sanallatrma (virtualization) teknolojisinin de desteiyle bir donanmn birden fazla donanm gibi davranmasn zerine yklenen baz sistem yazlmlarnn desteiyle salamakta, bu ekilde hacimsel olarak ok byk olmayan yatrmlarla ok sayda mteriye hizmet verebilmektedirler. zellikle mteri tarafnda, gerek temin ve gerekse kurulumlar gncelleme ve bakmlar nemli yatrmlar gerektiren gvenlik duvarlar ve http/smtp anti virus, anti spam sistemleri gibi sistemlerden temin edilen gvenlik hizmetlerinin servis salayclar tarafndan bulut teknolojisi zerinden verilmesi, ok nemli maliyet avantaj salamaktadr. Ashford (2008) KOB lerin %78indeki algnn tersine, gvenlik hizmetlerinin servis salayclar tarafnda veriliyor olmasnn hizmetin kalitesi ve srekliliinin ok daha iyi olmasn saladn ve bu konunda artk servis salayclarn gvenlik sertifikasyonlar ile desteklendiini belirtmektedir. Trkiyede Trk Telekom, Superonline, Global iletiim gibi byk servis salayclar, Bulut Teknolojisi ile ilgili son gelimelere uygun olarak kendi ilerinde ok byk kapasitelere sahip Internet Veri Merkezleri (Internet Data Center IDC) kurmular ve bu merkezler zerinden zellikle kurumsal mterilerine ierik salyor durumdadrlar. Buna gzel bir rnek olarak Trk Telekomun orta ve kk lekli belediyeleri hedef alarak vermekte olduu Belediye Otomasyon projesi (Belkom) gsterilebilir. Proje kapsamnda faydalanc belediyeler Trk Telekomdan aylk belli bir kullanm bedeli karl internet altyapsnn yannda, Belediye Otomasyon Yazlmlarnn kullanm hakkn da almakta olup, bu hizmetin sreklilii, bakm ve destei tamamen servis salayc tarafndan yaplmaktadr. Benzer bir uygulama KOB lere ynelik olarak kurumsal kapasitenin artrlmas adna eitim ieriklerinin bulut

. Bircan, A. eki

teknolojisi zerinden verilmesi ile salanmaya allmaktadr. KOB lerde alan personelin zerinde alt alanla ilgili mesleki bilgisini artrmaya ynelik eitim ierikleri Eitim firmalarnn servis salayclarla yaptklar anlamalar zerinden bulut teknolojisi zerinden paketlenerek sunulma aamasndadr. Bu alma araclyla, KOB ler elemanlarn ok dk maliyetlerle eiterek uzmanlk kapasitelerini artrma olanana sahip olabileceklerdir. KOB ler iin genel faaliyet giderlerinin daha aalara ekilmesi ve elemanlarn uzmanlk dzeylerinin artrlmasnn yannda farkllamay ve dolaysyla rekabet avantajm getirecek olan bir dier unsur ise yenilikilik (inovasyon) olarak deerlendirilebilmektedir. KOB ler ve YEN L K L K rc, Sava ve Kl (2011)a gre, iletmeler geleneksel rn ve hizmet sunum anlaylar nedeniyle rekabetin gerekleri dorultusunda yenilikilik yarna girmiler, bu yarta hantal yaplara sahip byk iletmelerden ziyade, esnek yapdaki KOB ler greceli avantaj salamlardr. Atik (2005:5)e gre yenilikilik yem szlk anlam olarak yenilenmeyi hem de sonucunda ortaya kan fiili durumu anlatmaktadr. Diner (1999:167) ise daha nce hi yaplmam olan bir eyin yaplmas veya retilmesinde, ya da bir hizmet veya rnn retiminde ve kullanlmasnda yenilikilikten sz edilebilmelidir. Kongar (1995:73), yenilikiliin 3 amacn, iletmenin varln srdrebilmesi, karn artrabilmesi ve lider konuma gelebilmesi olarak nitelendirmektedir. Barutugil (1981:36) ise firmalarn yenilikilik stratejilerini, saldrgan, savunmac ve takliti stratejiler olarak 3 ana balkta incelemektedir. Saldrgan yeniliki firmalar yenilik iin risk alp yaplmam yapma hedefinde olan firmalar, savunmac firmalar yenilikleri yapan firmalar takip edip onlarn hatalarndan ders alarak rekabet avantaj kazanmak hedefinden ziyade rekabette geri dmemeyi hedefleyen firmalar, takliti firmalar ise yenilikler iin nemli yatrmlar yapmadan szkonusu yenilii hayata geirmeyi hedefleyen arlkl olarak ise patent sresi snrlamalarnn dolmasn bekleyen firmalardr. KOB lerin hedef mterilerinin byk iletmelere nazaran ok daha belirgin olmalar onlarn mteri ihtiyalarna ok daha duyarl olmalarn, ve reaksiyon hz ve esneklik anlamnda byk firmalara oranla avantajl olmalarn salamakta olup, bu avantaj yenilikilik uygulamalar konusunda da kendisini gsterme eilimindedir. (rc, Kl ve Sava, 2011:64) North (2003:37) ise yenilikilik konusunda KOB lerin nndeki engellerden bazlarn; mali yetersizlikler, yeniliin getirecei riskler, teknolojik uzmanlk eksii, nitelikli eleman eksiklii, yeniliin ticari mamule dntrlerek ekonomik getiri elde edilmesindeki zorluk olarak sralamaktadr. ekil-1de grld zere, IKEDin (2004) yapm olduu almada, gerek makro gerekse mikro dzeyde yenilikilie olan ihtiyac artran anahtar makro ve mikro evresel koullar sunulmaktadr. Bunlardan mikro dzeyde, byme, ekonomik ve sosyal stabilite, rekabetilik ve enflasyon, mikro dzeyde ise, bilgi, yenilikilik, Ar-Ge, bilgi teknolojileri ve giriimcilik olarak sralanmtr.

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

ekil-1 Bilgi Temelli Ekonomide Deien Byme Gstergeleri Kaynak: (IKED,2004) Deien Byme Gstergeleri
Makro evre Mikro evre Yeniliin Tedarii, Yenilikilik Talebi, Giriimciler,Aratrmaclar Yatrmclar, Tketiciler Yeniliin Tedarii, Giriimciler, Bilgi, Yenilikilik, Ar-Ge, IT, Giriimcilik Byme, Ekonomik ve Sosyal Stabilite, Rekabetilik, Enflasyon

Yine IKED (2004:25)e gre, devletlerin ve firmalarn yenilikilik kapasitelerini etkileyen faktrler 3 ana balk altnda toplanabilmektedir: Bilgiye eriim, Bilgiyi rekabeti rn ve hizmete dntrebilme yetenei, Yenilikilik istei, ( rn, sre ve rgtsel deiim dzeyinde)

IKED ayrca bu faktrlerin, youn bir ekilde ulusal, blgesel ve yerel olarak belirlenen koullardan etkilendiini belirtmektedir. Tablo-2 bu kritik koullar zetlemekte, ve bu koullarn hangi noktaya kadar yerine getirildiini tespit etmeye ynelik baz gstergeleri tanmlamaktadr. Tablo-2 Yenilikilik in Belirleyici, Destekleyici Faktrler ve Temel Gstergeler Anahtar Belirleyici Faktrler Katk Salayan Faktrler Gstergeler

Bilgiye Eriim

Ulusal bilim altyaps (niversitesanayi ibirliinin gc) zel sektr Ar-Ge BIT araclyla uluslar aras bilgi retim kaynaklarna eriebilme yetenei

Ar-Ge harcamalar Bilimsel yaynlar gc ierisindeki aratrmac oran BIT eriimi ve kullanm (telefon, cep telefonu ve internet yaygnl) ICT harcamalarnn GSYH iindeki oran nsani gelime indeksi Ar-Ge ile ilgili uluslar aras ibirlii

. Bircan, A. eki

Bilgiyi rn ve hizmete dntrebilme yetenei

nsan sermayesi Rekabeti zel sektr Finansal kaynaklara eriim imkan Yenilikilik aktiviteleri

Yenilikilie Duyulan stek

stikrarl ekonomik ve politik yap Giriimcilik irketlerin elemanlarna sunduu imkanlar zel sektr niversite ibirlii Kmelenme ve uluslar aras a aktiviteleri

retim istatistikleri Patent aktiviteleri Giriim sermayesi kayna Dorudan yabanc yatrm Uluslar aras rekabetilik sralamas KOB lerin art hz retim sektrnn yaps Yabanc ticaretin yap ve dzeyi Politik ve makroekonomik ereve koullar Yeni giriim says Kuluka merkezi ve teknoparklarn say ve performans Blgesel kalknma ve kmelenme aktiviteleri Demografik zelliklerini de ierecek ekilde KOB lerde rgtsel deiim oran

Kaynak: IKED (2004) Tablo-2de sunulmakta olan snflamalar akademik olarak genel kabul grm ve youn miktarda atflar alm snflandrmalar olmamalarna ramen, IKED tarafndan izilmi olan bu erevenin zellikle yenilikilik konusunun snrlarnn ve devletlerin ve irketlerin yenilikilik konusundaki dzeylerini dorudan etkileyen etkenleri anlamada fayda salayaca mtalaa edilmektedir.

TRK YEDEK DURUM

IKED (2004; 8) Trkiyedeki KOB lerin geliimi ve yenilikiliklerinin artrlmas iin anahtar faktrleri u ekilde listelemektedir:

Yenilikilik Politikalar iin Ynetiim Varolan brokratik yapnn daha koordineli ve egdml olarak ynetilmesinin salanmas gerekmektedir. Ulusal BIT (Bilgi letiim Teknolojileri) altyapsnn daha gl bir hale getirilmesi, Yerel ve Blgesel Yenilikilik Planlar yaplmas, KOB geliimi ve giriimcilik ortamnn iyilemesi iin teviklerin ve desteklerin artrlmas, Yatrmc ve finansal kaynaklarn tedarik zincirlerinin glendirilmesi, Dorudan yabanc yatrmn desteklenerek, yerel ekonominin d etkenlere kar daha tedbirli bir ekil almasnn salanmas, Ekonomik ve politik istikrarn srekliliinin salanmas, AB programlarna olan katlm ve farkndaln artrlarak, gerek yenilikiliin buradan gelen paylam ve bilgi ak ile KOB ler tarafndan kullanlmaya balamas gerekse gelen fonlarla Ar-Ge maliyetlerinin drlmesi
IKEDin 2004 ylnda yapm olduu tespiti takip eden yllarda, Trkiyede zelikle Trk Telekom, ve Superonline yapm olduklar yatrmlarla zellikle letiim Teknolojileri tarafndaki yatrmlaryla lkemizin altyapsn ve geni bant eriim imkanlarn ok ciddi noktalara getirmi

10

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

durumdadrlar. Bunun yannda zellikle DPTnin nemli katklaryla kurulmu olan 26 adet Blgesel Kalknma ajans u anda Trkiyede KOB ler iin yenilikiliin desteklenmesi noktasnda nemli rol stlenmi durumdadrlar. KOSGEB, TB TAK ve TTGV, KOB ler iin giriimcilik sermayesinden balayarak, KOB destei, marka destei, Ar-Ge destei ad altnda farkl byklklerde nemli boyutlarda finansal destekler vermektedirler. KOSGEB, 2011 yl destekleri kapsamnda Ar-Ge, yenilikilik ve endstriyel uygulama programlar kapsamnda 12 ile 24 ay sreler arasnda giriim sermayesinden, kira giderlerine, personel giderlerinden, proje gelitirme desteine ve makine tehizat almna kadar minimum %75 orannda KOB destei verebilmektedir. TUB TAK ise, KOB ler iin uygulamakta olduu Ar-Ge destei ve KOB ler yararna teknoloji transferi destek programlaryla st limiti 400bin TL ve 300bin TL olan en fazla 18 aylk projeler desteklemekte olup bu limitler kapsamndaki TB TAK destekleri %75ler seviyesinde gerekleebilmektedir. Bunun yannda AB kaynakl katlm ncesi mali yardm (IPA) kapsamnda Trkiyeye 2007-2012 yllar arasnda kullanlmak zere 1 Milyar Euronun zerinde bir fon aktarlm, bu rakamn yaklak 750 milyon Eurosunun Trkiyedeki tarm alannda faaliyet gsteren KOB lere yapacaklar yeniliki yatrmlarda kullanlmak zere datlmas iin kurulmu olan Tarm ve Krsal Kalknmay Destekleme Kurumu 2011 Haziran ay itibaryla Trkiyede Ankara merkez ve 17 ilde AB komisyonundan akreditasyonu alm durumdadr. Bu gelimelerin yannda, IKEDin yukarda sralam olduu maddelerin ierisinde bulunan politika retimi iin ynetiim mekanizmasnn tesisi, yatrmclarn ve finansal kaynaklarnn tedarik zincirlerinin glendirilmesi, dorudan yabanc yatrmn desteklenmesi ve ekonomik/politik istikrar konularndaki gerekliliklere duyulan ihtiya ise sreklilik arz etmek durumundadr. Zira bu faktrler ortadan kalkt durumda KOB ler iin yenilikilikten bahsetmek pek kolay olmayacaktr.

SONU VE NER LER

21. yzylda gerek dnyann nemli bir blmnde, gerekse Trkiyede etkilerinin gl bir ekilde hissedildii serbest piyasa ekonomisinin gl rekabet yansmas bata KOB ler olmak zere tm zel sektr faaliyet giderlerini drebilmek iin tedbir almaya mecbur etmitir. Faaliyet giderleri ierisinde, gerek destek personeli maliyeti olarak gerekse donanm, yazlm, kurulum ve bakm maliyeti olarak bilgi ve iletiim yatrmlarna yaplan giderler nemli yer tutmaktadr. zellikle rekabet avantajn ayrntlarn belirledii KOB ler iin bu hizmetlerin bulut biliim hizmetleri zerinden alnmas faaliyet giderlerini nemli lde drecektir. Dier yandan, rekabetin dier boyutu olarak ise yenilikiliin yarataca farkn, KOB lerin farkl rnlerle rn eitlilii salamas, ya da yeni retim teknikleri kullanmak kaydyla kendilerine avantaj salayabilmeleri eklinde ortaya kabilecei grlmektedir. Bu tr bir avantajn ise farkl, ucuz ve kaliteli rn veya hizmet olarak ortaya kabilecei ortadadr. Ayrca, niversite-idnyas ibirliinin glendirilmesi ile, KOB lerde rekabeti ve bilgiye dayal ekonominin gerektirdii zellikleri ieren ve aratrma, patent ve inovasyon potansiyelinin gelimesine katkda bulunan igcnn eitimi salanmaldr. Bu amala KOB meslek kurulular da devrede olmaldrlar. Bu erevede, KOB lerin eitimle daha nitelikli igc kullanmalar ve bilgi ve iletiim teknolojilerini (B T) kullanmalarn yaygnlatrmalar ile, e-pazarlama da dahil kapsam ekonomisine gemeleri ve yeni pazarlar bulmalar kolaylaacaktr.

11

. Bircan, A. eki

Trkiyede KOB ler iin yenilikiliin zendirilebilmesi adna nemli destek mekanizmalar oluturulmutur. Bu kapsamda verilen desteklerle hem giriimciliin cazip hale getirilmesi, hem de startup noktasndaki KOB dzeyindeki giriimlerin yenilikilik etkisiyle maliyet ya da uzmanlk faktrleri araclyla desteklenmesi hedeflenmelidir. Bu amala verilen hibe desteklerin yannda, KOB lerin uygun koullarla eitlendirilmi finansman imkanlarna eriiminin kolaylatrlmas ynndeki almalar da nem arz etmektedir. Yaplan bu almalara ek olarak, politika belirleme dzeyinde ulusal, blgesel ve yerel koordinasyon mekanizmalarnn dahil edilerek, her blgenin ihtiyac ve gereksinimlerine gre yaplmaya allan plan ve uygulamalar ise zellikle Blgesel Kalknma Ajanslar boyutunda olduka umut verici olmalarna ramen, bu konudaki katklarnn net olarak tespit edilebilmesinin yaplan uygulamalarn beklentilerle rtme orannn tespitiyle mmkn olabilecei de aikardr.

REFERANSLAR
Huse M. (2000), Boards of directors in SMEs: a Review and Research Agenda Entrepreneurship and Regional Development 12(4), 271-290 Dm, S. (2006) Giriimcilik ve Kk letme Yneticilii, Ankara, Detay Yaynclk OECD , 2005 , Trkiyedeki Kk ve Orta lekli letmeleri Mevcut durum ve Politikalar (Eriim: 31.7.2011, www.oecd.org/dataoecd/37/37/33705673.pdf ) Ashford, W. (2008) Technology As A Service, Computer Weekly, Kasm 2008 rc E., Sava A. ve Kl R. (2011), KOB lerde inovasyon stratejileri ve inovasyon yapmay etkileyen faktrler: Bir Uygulama, Dou niversitesi Dergisi, 12 (1) 2011, 58-73 Atik H. (2005), Yenilik ve Ulusal Rekabet Gc, Ankara: Detay Yaynclk Diner . (1999) letme Ynetimine Giri, 4. Bs., stanbul, Beta Basm Kongar E. N.(1995), novasyon, yenilik, Bitirme Tezi, Yldz Teknik niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Endstri Mhendislii Barutugil .S. (1981), Teknolojik yenilik ve aratrma gelitirme yntemi, Bursa: Bursa niversitesi Basmevi North D., Vickers D., Smallbone D. (2003) , The Role and Characeristics of SMEs in Nauwelers et al (eds.) Regional Innovation Policy for Small-Medium Enterprises, Edward Elgar. IKED (International Organization for Knowlodge Economy and Enterprise Development), (2004), Strengthening innovation and technology policies for sme development in Turkey, (Eriim: 31.7.2011, http://www.iked.org/pdf/Strengthening%20Innovation%20and%20Technology%20Policies%20for%20S ME%20Development%20in%20Turkey.pdf ) Dokuzuncu Kalknma Plan,(2006); (2007-2013),DPT,Ankara.

12

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

NTERNET KULLANIMI VE E-G R MC L K E L M : N VERS TE RENC LER NE YNEL K B R ARATIRMA

Mehmet MARANGOZ Mula niversitesi Seda IIK anakkale Onsekiz Mart niversitesi

ZET nternet yoluyla firmalarn ve tketicilerin fiziki evre ve zaman snrllklarnn ortadan kalkmas sonucu pazar potansiyeli genilemi, lke ekonomilerinin birbirine olan bamllklar artm, mal ve hizmetlere daha hzl ulaabilir hale gelmitir. letiim ve biliim teknolojilerinde yaanan bu hzl deiimler, internet kullanmn sadece bir iletiim arac olmaktan karm, ekonomi ve i dnyasnda yeni i alanlar, yeni meslekler ve yeni i yapma ekillerini de ortaya karmtr. Bu deiimin sonucu ortaya kan ve hzla yaylan eilim ise e-giriimciliktir. E-giriimcilik, giriimci adaylara internet ortamnda i fikirlerini hayata geirebilecekleri yeni alanlar sunmaktadr. Her geen gn internet zerinden yaplan ticaret ve internet zerinde kurulan iletme says hzla artmaktadr ve bu alana zellikle yeni nesil giriimciler ilgi duymaktadr. Bu balamda bu alma ile anakkale Onsekiz Mart niversitesinin farkl faklte ve blmlerindeki rencilerin internet kullanmlarnn ve buna bal olarak e- giriimcilie ynelik eilimleri ortaya konacaktr. Bu kapsamda 450 renci ile yz yze anket yaplm ve elde edilen veriler istatistiksel olarak analiz edilmitir. Aratrma sonularna gre rencilerin interneti youn olarak kullandklar ama e-giriimcilik konusunda ok istekli olmadklar ortaya kmtr. Anahtar Kelimeler: Giriimcilik, e-giriimcilik, internet, e-ticaret 1. G R nternetin ve bilgi ilem ve iletiim teknolojilerinin ekonomik etkileri hala tam olarak anlalm ya da ampirik olarak geni kapsaml test edilmi olmamasna ramen, giriimcilik ve firmalar zerinde pozitif etkisinin var olduu ve deiime neden olduu aktr. Baz geleneksel uygulamalar devam etmesine ramen, birok giriimcilik faaliyeti kkl bir deiime uramaktadr. Dolaysyla, hzla byyen elektronik pazar yerlerinde (emarketplace) yaratlan ekonomik deerden faydalanmak iin, geleneksel giriimcilerden tamamen farkl, internet vastasyla online ortamda alan, bilgi teknolojilerine uyumlu egiriimciler ortaya kmaktadr (Koak, 2009.) Bilgi teknolojilerinde yaanan gelimelerin en nemli aktrlerinden biri olan nternet, snr tanmayan yapsal zellii sayesinde giriimciler iin nemli bir frsat olma konumuna gelmitir. nternet gnmzde daha ok haberleme ve medya gibi hizmet sektrleri tarafndan kullanlsa da farkl sektrlerde de kullanm giderek yaygnlamaya balamtr. nternetin hem mteriler ile rn ve hizmetler arasnda, hem de tedarikiler ve retim yapanlar arasnda tam zamanl balant kurmas ilem

13

M. Marangoz, S. Ik

ve stok maliyetlerini azaltrken ekonomik verimlilii de artrmaktadr. En nemlisi de nternet sektrlere giri engellerini byk lde ortadan kaldrmaktadr. E-giriimcilik, zellikle internet kullanm orannn daha fazla olduu bilgi anda, giriimci adaylar iin i fikirlerini sanal platformda hayata geirebilme ve buna bal olarak maddi olanaklar sunmaktadr. Bir bireyin internet giriimcisi olabilmesinin ilk koulu ise, zamann, gcn ve parasn bu i iin harcama niyetinde olmasdr. Bu balamda, e-giriimcilik kavram, yeni ekonomi kapsamnda yaratc i fikirleri ile yeni bir iletme kurumay iermektedir. 2. B LG TEKNOLOJ LER VE G R MC L K Giriimcilik, ekonomik byme ve kalknmann temel tan oluturmaktadr. Bir lkede giriimcilik ne kadar tevik edilirse o lkede ekonomik refah dzeyinin de ayn l de artt herkes tarafndan bilinen bir gerektir. Bunun yan sra, giriimcilik yenilik ve yaratcln kaynan oluturmaktadr. 1990l yllardan sonra internet temelli teknolojilerin gelimesi neticesinde, giriimci hem yeni pazarlara alma hem de faaliyetleri daha uygun finansman imkanlaryla gerekletirme imkanna kavumutur. Dolaysyla, biliim teknolojilerinde yaanan hzl gelimelerin, giriimci zerinde pozitif bir etki yarattn syleyebiliriz. Bilgi temelli ekonomi iin, bilgi ve biliim teknolojileri nemli bir role sahip olup, ekonomilere rekabet stnl salamaktadr. Bu rekabet stnlnn kayna, her lekteki iletmeye sahip olma konusunda, giriimciyi tevik etmektedir (Bakrta ve dierleri, 2006.) Gnmzde her alanda ve konuda byk deiim yaanmaktadr. zellikle 1980li yllarda ekonomide yaanan nemli deiim ve dalgalanmalar; (enflasyon, uluslararas rekabet, gelimi lkelerde yaanan verimlilik azal, tketici taleplerindeki deiim ve benzerleri) iletmeleri yeni araylara itmitir. 1980lere kadar bilgi, yneticiler iin nemli bir varlk olarak dnlmemekte iken gelien bilgi teknolojileri, dnyay bir a sistemiyle donatp, zaman ve snr engellerini kaldrarak bilginin yneticiler iin vazgeilmez bir unsur olmasna yol amtr (Akola, 2004.) Bilgi teknolojileri, iletmeler ile mteriler arasnda dorudan balanty salamaktadr. retici ve mteri arasndaki bu dorudan ilikinin zellikle KOB lere iletiim, datm ve ilem fonksiyonlar asndan nemli avantajlar vardr. Daha tesi, kk iletmeler bu teknolojileri kullanarak kstl finansal kaynaklarna ramen uluslararas ve hatta kresel seviyede etkili ve rekabeti bir ekilde pazarlama faaliyeti gerekletirebilirler. Ayrca, bir iletiim arac olarak potansiyel kabiliyetleri iletmelere, mteri ve tedarikilerine daha iyi eriim salayacaklar daha geni uluslararas ye alarnn paras olma olanan da verebilir. Mevcut pazarlama kanallarnn deitirilmesine veya yenilerinin gelitirilmesine yol aabilir (Gney ve dierleri, 2008.) Bilgi teknolojilerindeki ve Inter kullanmdaki gelimeler e-giriimcilii ve e-ticareti dorudan etkilemektedir. Aadaki Tablo 1de Dnyada ve Trkiyede Bilgi teknolojileri, nternet ve E-Ticaret konularnda gelimeler grlmektedir. Tablo 1: BT, E-Ticaret ve Internet Kullanmnn Trkiye ve Dnyadaki Durumu Dnyadaki internet kullanc says 2010 ylnda E-Ticaretin Trkiyedeki hacmi* Trkiyede nternet kullanc says Trkiyede 3G hizmetiyle nterneti kullanan kii says Trkiyede genibant nternet abone says Dnyada 3G abone says Dnyann en byk online pazar olan indeki E-Ticaret hacmi * Tahmini Kaynak: Usta ve dierleri, 2011. 2 milyar kii 15 milyar dolar 35 milyon kii 1,1 milyon kii 8,1 milyon kii 16,6 milyon kii 39,9 milyar dolar

14

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

nternet zerindeki her gelime, giriimcilerin biraz daha cesur i fikirlerini hayata geirmesine imkan vermektedir. Bu konuda en fazla yolun, e-ticaret konusunda alnd grlmektedir. Bu konuda en fazla yolun, e-ticaret konusunda alnd grlmektedir. Aratrma sonular 2000li yllarda e-ticaret pazarnn dnya genelinde her yl %20 ile %30 arasnda deien oranlarda bydn gstermektedir. Malnz nereye gnderip gnderemeyeceiniz, alclarnzn size nerede, nasl ulaaca ticaretin erevesini belirlediini ve internet sayesinde snrlarn ortadan kalktn sylemek mmkndr. Dnyann her yerindeki tketicilere, rn/hizmet tantlabilir. Kargo yaplabilen her yere rnler gnderebilir. rnleri tantp satabilecei bir web sitesinin olmas, e-ticaret yapmak iin yeterlidir. Bireylerin sahip olduu eyleri satabilmelerine olanak tanyan siteler, ak artrma siteleri veya tematik alveri siteleri zerinden de rnlerin satlabilir. Giriimciler, alc ile satcy internet zerinde buluturmann ok pratik bir yntem olduunu bulmulardr (Marangoz, 2011.) 3. E-G R MC L K KAVRAMI Giriimcilik, klasik ekonomide emein, topran ve sermayenin yeterli olduu yerde btncl ve rasyonel bir yaklam ile retim modellerinin kurulabilmesini salayan ana unsurdur (Kkaltan, 2009.) Bilgi ve teknolojinin birbirini her seferinde artan bir hzla daha st bir seviyede retmesi giriimcilik kavramn srekli bir deiim srecine sokmutur (Yelkikalan ve dierleri, 2010.) Ekonomideki yeni yap deiiklii ile teknolojinin srekli ve hzl geliimi, elektronik bilgi ve iletiim alarna dayal yeniliki ticaret kavramlarnn geliimi ve yeni iletmeler kurularak fark edilme asndan trl olanaklar salamaktadr. Bu balamda yeni iletmeler kurup giriimci admlar atlarak, elektronik giriimcilik (e-giriimcilik) kavramn ortaya karmaktadr (Yaln, 2007.) Bir dier ifadeyle, bilgi teknolojilerinin salad katklar ile ne kan giriimci modeli e giriimci olarak da adlandrlabilir. EGiriimcilik, yeni bir yeniliki i dncesi ile yeni ekonomi ierisinde bir teebbs ifade etmektedir. Daha geni ifadeyle, mevcut bilgi aknn olduu a ya da internet zerindeki platformu kullanarak, rn ya da hizmetlerini tamamen elektronik ortamda deer yaratarak sunmalar anlamn tamaktadr (Koak, 2010.) Yirmi birinci yzyln yeni giriimcilik modeli internet giriimciliidir. nternet giriimcisi ise kendi frsatlarn yaratan, takm oluturabilen, lider karakterli, yazlmdan iyi anlayan, elektronik aletleri iyi kullanabilen, kendi iine sahip olmak isteyen, yaratc fikirlere sahip, sunaca rn ve hizmeti internet ortamnda satmak isteyen kiidir (Yelkikalan ve dierleri, 2010.) Elektronik ortamda giriimcilik yapacak kiiler, giriimci tanmnda yer alan zelliklerin yannda yeni olan elektronik ortama uyum salamas asndan bir takm ek bilgi ve becerilere de sahip olmaldr. Giriimci, e-giriimcilik kavramyla nem kazanan bilgi ynetimi, veri madencilii, bilgi teknolojileri gvenlii, elektronik deme sistemleri vb. konulara hakim olmaldr. Ayrca, bilgisayar kullanmn ok etkin bir ekilde gerekletirmeli, veritaban, programlama vb. gibi konular hakknda bilgi sahibi olup bilgisayar teknolojilerini takip etmelidir. Bunun yannda, iletme ve ynetim seviyesinde, gerekli olan pazarlama, iletme organizasyonu, ynetim, finans ve yatrm gibi balklardaki iletme bilgisine de sahip olmaldr (Kollmann, 2006.) 4. E-G R MC N N ZELL KLER E-giriimcilerin iletmecilik faaliyetlerini gerekletirirken geleneksel pazarlama uygulamalarn kullanmak ve stratejilerinden yararlanmak yeterli olmayabilir. Yine, bu dorultuda geleneksel dnyada kullanlan pazarlama terimlerinden yararlanarak nternette pazarlama kavramn ifade etmek yeterli olmayabilir. Bu nedenle e-giriimcilerin internet zerinde varlk gstermelerinde ve strateji gelitirmelerinde e-giriimcilik aralarn etkili olarak kullanmalar gerekmektedir (Halolu ve dierleri, 2010.) E-giriimciler para kazanmann yannda deer yaratmak isteyen insanlardr. Bir bireyin egiriimci olabilmesinin ilk koulu zamann, gcn ve parasn bu i iin harcama niyetinde olmasdr.

15

M. Marangoz, S. Ik

Bu hususlara ilaveten bir e-giriimcinin web sayfasnda rnlerini satabilmek ve hizmet sunabilmek iin ncelikli olarak iletmeciliin temel bilgilerine sahip olmas gerekmektedir. nternette i yapmak demek btn kontroln ii kuran kiide olmas demektir. Bu balamda e- giriimcilerin zelliklerini ksaca aadaki gibi aklayabiliriz (Yelkikalan ve dierleri, 2010): Duygusal ve sosyal zekasn etkin biimde kullanabilmelidir: Duygusal zeka, bir kiinin kendinin ve bakalarnn duygularnn farknda olarak iletiim kurup sosyallemesini salayan, duygu ve davranlar ynlendirebilme yeteneidir. Deiimle baa kabilme ve deiime uyum salama, kontroll ve bilinli bir ekilde hareket ederek karar verme srecinde tutarl davranma ve baarszlk karsnda motivasyonunu koruyup sabr gsterebilme zelliklerine sahip olabilmek duygusal zeka ile kazanlabilecek ve bir internet giriimci-sinde zellikle bulunmas gereken bir yetenektir. Bir internet giriimcisi bu yeteneini sosyal ve grsel zekas ile birlikte kullanp gelitirmelidir. Yeni Talepler Yaratabilmelidir: Bir e-giriimci mteri ihtiyalarn gz nnde bulundurarak pazardaki boluklar grp yeni talepler yaratmaldr. Bylece ekonomiye de dinamik bir yap kazandrm olacaktr. Kullanclar ekebilmelidir: Bir e-giriimci iini kurabilmek iin nce bir web sayfasna ihtiya duyar. Bu noktada web sayfas zerinden kullanclar kendine ekmenin ve baml klabilmenin yollarn (Domain adlar, Portallar, arama motorlar, Bannerlar ve dmeler, Geleneksel reklam aralar, Duyurum ve kulaktan kulaa iletiimi kullanarak) deerlendirmelidir. ektii lgiyi Srekli Klmaldr: nternette i yapmak insanlara bir ey satabilmek zerine kurulmutur. Bu sebeple bir e-giriimci rnn ya da hizmetini tantabilmesi iin mterilerin sayfasna kolayca ulaabilmelerini salamaldr. Amac her zaman ziyaret sresini uzatmak olmaldr. erik ve sitenin z ilgi sreklilii asndan en nemli etkendir. Sitede ulalmak istenen yere en az tklama ile ulalmasn, sayfalar aras balantnn hzl olmasn, web sitesi ara yznn abuk alabilmesini salayarak ilginin kalc olmasn ve sitede daha fazla zaman geirilmesini salamaldr. Mteri Bamll Yaratmaldr: E-giriimci gl bir ierik oluturmal ve sayfasn srekli gncellemelidir. Hatta kullanclar da gncelleme srecine dahil etmelidir. Liderlik zelliini Gelitirmelidir: Bir e-giriimci ilgi ekebilmek ve mteriyi elde tutmak iin yksek iletiim gcne de sahip olmaldr. Lider zelliinin sonradan kazanlabilecei gz nne alndnda bu zelliklerini gelitirmeye almaldr. Rekabet gcn arttrabilmesi iin srekli dier giriimcilerle iletiim ierisinde olmaldr. Dierlerinin sayfalarn inceleyerek yeni fikirler retebilmelidir. Mteri Tercihleri Hakknda Bilgi Edinmelidir: Bir e-giriimci mterilerin nemi, tercihleri, tutumlar ve davranlar hakknda ne kadar bilgi sahibi olursa gereksinimlerini de o kadar iyi karlayabilecektir. Bu bilgileri kayt srecinden, aratrma, anket, e-posta iletiimlerinden salayabilir. Stratejik Plan Yapmaldr: E- giriimcilik yer ve zaman kst olmasa da dzenli ie gidip gelmekten daha byk bir dzen ve disiplin gerektirmektedir. Bir e-giriimcisinin ie balamadan nce mutlaka bir plan olmaldr. Herhangi bir durumda iler iyi gitmediinde hatay annda tespit edip bunu dzeltebilmelidir. Web Sayfasnda Kiiselletirme almalar Yapmaldr: Bir e-giriimci en uygun fon mzii ve arayz rengini seerek ziyaretilerin kendilerini rahat hissetmelerini salamal, web sayfasnda ziyaretiler iin kiiselletirme almalar yaparak mterilerin sayfada kalma srelerini arttrabilmelidir. Sosyal Alar Yaratmaldr: Kurduu sosyal alar mterilerin ilgi ve ihtiyalarn belirleyebilmek, rakiplerinden bilgi almak, rekabet unsuru olabilecek yeni ya da ihtiyac olan tamamlayc kaynaklar salamak, fikirlerini test etmek ve sunaca rn ve hizmetlerini duyurmak iin kullanmaldr. 5. ARATIRMANIN AMACI, KAPSAMI VE YNTEM almada, anakkale Onsekiz Mart niversitenin Farkl Faklte ve blmlerinde renim gren rencilerin internet kullanmlarnn ve e- giriimcilie ynelik eilimlerinin ortaya konulmas

16

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

amalanmaktadr. Bu kapsamda 450 renciyle yz yze anket yaplarak aratrma gerekletirilmitir. Anketler Mays-Haziran 2011 aylarnda anakkale l Merkezindeki rencilere uygulanmtr. Kolayda rnekleme yntemi uygulanmtr. Aratrmann geerliliini ve gvenilirliini salamak iin ncelikle literatr taramas yaplm ve anket formu gelitirilmitir. Fakat bu alanda yerli ve yabanc literatrde almamz ile rten alma olmad iin anket formunun tamam aratrmann amacna uygun olarak tarafmzdan gelitirilmitir. Anketler birebir yapld iin tamam geri dnmtr. Aratrma drt blmden olumaktadr. Birinci blmde demografik farkllklar ortaya koyabilmek iin rencilere yalar, cinsiyetleri ve kanc snfta olduklar sorulmutur. kinci blmde internet kullanma oran ve en ok hangi alanlarda kullanmn olduu ve bu dorultuda internetten alveri yapp yapmama durumlar belirlenmeye allmtr. nc blmde rencilerin kendi iini kurma tercihlerini etkileyen faktrler belirlenirken ailesinde giriimci bulunup bulunmad, en ok hangi faktrn giriimci olmay etkilediine ynelik sorular sorulmutur. Drdnc blmde ise, e- giriimcilii dnp dnmedikleri ve hangi alanlar tercih ettikleri gibi sorular sorularak e- giriimcilik eilimleri llmeye allmtr. 6. ARATIRMA BULGULARI VE DEERLEND RME Toplam 450 renciye anket yaplmtr ve yalar 18-25 arasndadr. rencilerin 237si bayan, 179u erkektir. Okuduklar okullara gre dalmna baktmzda ise, Fen Edebiyat Fakltesi 63, Su rnleri Fakltesi 36, Ziraat Fakltesi 37, Mhendislik Mimarlk Fakltesi 34, Meslek Yksek Okulu 269, Tp Fakltesi 6, Gzel Sanatlar Fakltesi 3 ve Eitim Fakltesi 3dir. rencilerin 199u birinci snf, 178i ikinci snf, 38i nc snf ve 32si drdnc snftr. Tablo 2: rencilerin Haber Kayna Olarak Kullandklar Kitle letiim Aralar (1= Birinci ncelikli .5= Beinci ncelikli) Haber Kayna n Aritmetik Ortalama TV 306 1.77 Gazete 273 2.67 Radyo 253 4.11 Dergi 251 4.35 Internet 384 1.58 Tablo 2ye gre renciler ncelikli haber kayna olarak interneti kullanmaktadr, ardndan srasyla TV, Gazete, Radyo ve Dergi gelmektedir. Tablo 3: rencilerin nterneti Kullanma Amac (1. Hi Kullanmyorum2.Kullanmyorum 3. Fikrim Yok Kullanyorum) nterneti Kullanma Amac 1 2 3 4 5 6 7 8

4. Kullanyorum 5. n 431 434 430 427 423 429 425 392

Kesinlikle Aritmetik Ortalama 4.48 4.24 3.94 4.30 4.07 4.28 2.68 2.82

nternetten bir konu hakknda bilgi edinmek zahmetsiz ve kolay Derslerime yardmc kaynak olmas nedeniyle Pek ok konuyu dier medyada yer almadan nce rendiim iin Baka bir yerde ulaamadm bilgilere ulamak iin nsanlar adreslerinde bulunmasalar bile elektronik posta alabildikleri iin Tandm insanlarla iletiimde bulunmak iin ubesiz bankaclk ilemlerini gerekletirmek iin Karl mali bilgiler elde etmek iin

17

M. Marangoz, S. Ik

9 10 11 12 13 14 15 16

rn ve hizmetler hakknda yararl bilgiler edinmek iin Yeni kurulan e-iletmeleri takip etmek iin Uygun istihdam imknlarn aratrmak ve bulmak iin rn ve hizmetlerin indirimli olanlarn bulmak iin Yeni i fikirlerini aratrmak iin lgi alanma giren yeni rn-hizmetleri aratrmak iin dnyas ile ilgili kan yeni yaynlar aratrmak iin Satn alacam rn hizmeti aratrmak iin

433 427 423 429 429 430 428 426

3.71 3.07 3.48 3.73 3.71 3.95 3.53 3.89

Tablo 3e gre rencilerin en nemli interneti kullanma amac herhangi bir konu hakknda internetten bilgi almann zahmetsiz ve kolay olmasdr. kinci nemli neden ise baka yerde ulalamayan bilgiye ulamak iin kullanlmadr. En ez ize bankaclk ilemleri iin kullandklar grlmektedir. Tablo 4: nternet zerinden rn/Hizmet Satn Alma Durumu Alma Durumu n % Srekli alrm 42 9,5 Ara sra alrm 228 51,4 Hi almam 173 39,1 Toplam 443 100 Tablo 4de rencilerin internet zerinden alveri yapma durumlar grlmektedir. rencilerin yaklak yars internet zerinden ara sra alveri yapmaktadr. Yaklak % += ise hi yapmamaktadr. Birinci derece aile yaknlarndan giriimci var diyenlerin oran % 26,7 (111 kii)dir. Yok diyenlerin oran ise % 73,3 (304 kii)dir. Gelecekte kariyer alternatifinizi ne ekilde planlyorsunuz sorusuna toplam 428 renci cevap vermi ve % 46,3 (198 kii) zel sektr, % 33,9u (145 kii) kamu sektr ve % 19,9u (85 kii) giriimcilik eklinde cevap vermilerdir. NOT: Anketin bundan sonraki ksmn kariyer alternatifini giriimcilik olarak seenler cevaplamtr. Tablo 5: rencileri Giriimci Olmayan ten En nemli Neden 1= En nemli neden..8= En az nemli neden) N Aritmetik Ortalama 1 Fazla para kazanmak 74 3.24 2 Bamsz almak 74 2.51 3 Baarl olabilme arzusu 72 2.85 4 Kendini kantlama 60 4.35 5 Sosyal stat sahibi olmak 60 3.90 6 Eitimi i yaantsna aktarabilmek 48 6.96 7 Aile basksndan kurtulmak 57 5.16 8 Kendi fikrimi daha rahat hayata geirebilmek 64 4.06 Tablo 5e gre rencileri giriimci olmaya iten en nemli neden bamsz alma isteidir. Dier nemli bir neden ise baarl olabilme arzusudur. Yine rencilere baka kimseyle paylaamadnz kendinize ait bir i fikriniz var m? Sorusuna % 66,7si (76 kii) evet demitir (n=114). Bu durumda renciler giriimcilik iin i fikrinin nemini ve bunun zel olmas gerektiini dnmektedirler diyebiliriz.

18

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 6: nternette Giriimcilik Yapmay Dnp Dnmedikleri n 48 67 115 % 41,7 58,3 100

Evet Hayr Toplam

Kariyer alternatifini giriimcilik olarak dnen rencilerin ancak yaklak % 40 internet giriimciliini dnmektedir. Anket formunun bu sorusuna hayr diyenler iin anket formu bitmitir, anket formunu bundan sonra internet giriimciliini dnen renciler cevaplamladr. Tablo 7: nternet Giriimciliini Dnme Nedenleri (1.Kesinlikle Katlmyorum 2.Katlmyorum 3. Fikrim Yok 4. Katlyorum 5. Kesinlikle Katlyorum) nternet Giriimciliini Dnme Nedenleri N Aritmetik Ortalama 1 Daha az sermaye ile yaplabiliyor olmas 52 3.98 2 Geni kitlelere ulaabiliyor olmas 54 4.37 3 Maliyetlerin dk olmas 53 4.02 4 Teknik bilgi gerektiriyor olmas 52 3.65 5 Daha az internet bilgisi gerektiriyor olmas 52 3.25 6 Rekabet stnl salyor olmas 53 3.94 7 Uluslararas pazara ulam daha kolay salyor olmas 51 4.18 8 Byk firmalarla rekabet edilebilirlii salyor olmas 52 4.12 Tablo 7ye gre rencilerin internet giriimciliini dnme nedenlerinin en nemlisi internetin geni kitlelere ulaabiliyor olmasdr. Dier nemli bir neden yine buna bal olarak internet ile uluslararas pazarlara ulamn daha kolay olmasdr. Tablo 8: nternette Giriimcilik Faaliyeti Yaplmas Dnlen Alanlar (1= En ncelikli. 8= En az ncelikli Giriimcilik Faaliyeti Yaplmas Dnlen Alanlar N Aritmetik Ortalama 1 Salk 35 4.46 2 Eitim 34 3.94 3 Sosyal medya 36 3.94 4 Reklam 40 2.88 5 rn sat 47 2.26 6 Seyahat- tatil 35 3.91 7 Kitap, CD, VCD 34 5.44 nternet giriimcilii yaparsanz teknik destek almay dnr msnz? Sorusuna rencilerin byk ounluu % 64,9u (37 kii) evet demilerdir. % 35i (20 kii) ise hayr demitir. Tablo 9: nternet Giriimcilerinin htiya Duyduu Aralar (1= En ncelikli. 5= En az ncelikli) Aralar n Aritmetik Ortalama 1 Pazar aratrmas 38 2.84 2 nternet teknik bilgisi 42 2.38 3 Zaman 40 3.13 4 Salam bir i plan 39 2.97 5 fikri 45 2.53

19

M. Marangoz, S. Ik

rencilere gre internet giriimcilerinin ihtiya duyduu en nemli ara teknik bilgidir. Bir nceki soruya verilen cevapta da byk ounluu teknik destek almay dndklerini belirtmilerdi. Zaman ise en az ihtiya duyulan aratr. Tablo 10: nternet zerinden yaplan giriimcilik (ticari) faaliyetlerin geleceini nasl gryorsunuz? (1.Kesinlikle Katlmyorum 2.Katlmyorum 3. Fikrim Yok 4. Katlyorum 5. Kesinlikle Katlyorum) Gelecee likin Dnceler n Aritmetik Ortalama 1 Artarak devam edeceini dnyorum 59 4.17 2 Bundan daha fazla gelieceini dnmyorum 56 2.89 3 Doyum noktasna ulatn dnyorum 56 2.66 4 Btn iletme faaliyetlerinin zaman ierisinde internet zerinden 54 4.02 yaplacan dnyorum 5 Hizmet sektrnn internete tanamamasnn internet giriimcilii 58 3.16 faaliyetlerini kstladn dnyorum 6 rn ve hizmetlere fiziksel temasn olmamasnn internet giriimcilii 60 3.23 faaliyetlerini olumsuz etkilediini dnyorum 7 Uluslararas ve ulusal yasal alt yap eksikliinin olduunu dnyorum 53 3.68 8 Bilgisayar kullanmnn yaygn olmamas geliimini olumsuz etkiler 41 3.34 renciler internet giriimcilii faaliyetinin artarak devam edeceini dnmektedirler. Ayrca zaman ierisinde btn iletme faaliyetlerinin internet zerinden yaplacan dnmektedirler. Bunun yan sra renciler internet giriimciliinin doyum noktasna ulatn dnmemektedirler. Anket formunun son sorusuna; giriimcilik eitimi aldnz m? Sorusuna rencilerin % 28,8i(17 kii) evet, % 71,2si (42 kii) hayr demitir (n=59). 7. SONU VE NER LER 1990l yllarda teknolojik gelimelerin arasnda yer alan internet olgusu alanlarn, yneticilerin ve de mterilerin dnce biimlerinde deiime neden olmutur. Geleneksel yaklamlarn iletme dnyasnda karll, istihdam hacmi ve retim kapasitesini arttrmakta yetersiz kalmas ile yeni yzyln yeni giriimcilik modeli internet giriimcilii olmutur. nternet giriimcilii i yapmada btn kontrol ii kurana brakmtr. nternet giriimcisi iin zaman ve mekn kst ortadan kalkm ve stratejik planlamann nemini artmtr. nternet giriimcileri, deiimin srekli olduu belirsizlik ortamnda hzl karar alabilen azimli, gl sezgi sahibi, bilgiyi ynetebilen ve iletiim gc yksek kiiler olarak nemleri giderek artmaktadr (Yelkikalan ve dierleri, 2010.) Bu aratrmadan elde edilen sonular ksaca aadaki gibi zetleyebiliriz. renciler interneti bilgi elde etme ve iletiim arac olarak youn ekilde kullanmaktadrlar. nternet zerinden alveri seyrek olarak yaplmaktadr. rencileri giriimci olmaya iten en nemli neden bamsz ve baarl olma arzusudur. Kariyer alternatifi olarak giriimcilii dnen rencilerin ounluu (yaklak % 60) internet giriimciliini dnmemektedir. nternet giriimciliini dnenler ise internet geni kitlelere ulat iin semektedir. Yine internet zerinden en fazla rn sat ve reklam yaplabileceini dnmektedirler. nternet giriimcilerinin ihtiya duyduu en nemli aralar ise teknik bilgi ve i fikridir. renciler internet giriimciliinin artarak devam edeceini dnmektedirler. rencilerin byk ounluu (yaklak % 70) giriimcilik eitimi almamtr. Bu sonulara bal olarak u nerileri getirebiliriz:

20

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Btn blmlere giriimcilik dersleri konmal ve okutulmaldr. rencilere internetin sadece bilgi aratrma ve haberleme arac olmad, yen i yapma ekilleri de olduu anlatlmaldr. nternetin her alanda olduu gibi i dnyasnda da byk deiime neden olduu bilinmelidir. Giriimciler ncelikle kendilerine bir WEB sayfas amaldrlar Biliim alanndaki gelimeleri yakndan takip etmelidirler

letmeler ya da giriimciler, gitgide daha youn rekabetle kar karya kalmaktadr. Dolaysyla, iletmenin kendi web sitesini kurarak bu site zerinden rnlerin satn gerekletirmesi neticesinde pazar payn artrmann yannda, rekabet gcde elde etmi olacaktr. Bu adan dnldnde elektronik bilgisayar ve internet kullanclarnn saysnn da artt dnlrse, (Bakrta ve dierleri, 2006) e-giriimciliin gelecekte nemi daha da artacaktr. Yatrmc a her geen gn genileyen, yeni giriimcilere kaps her zaman ak olan Dijital Dnyann ekiciliine kaplmamak mmkn deildir. Bununla beraber giriimcilerin, adm atacaklar bu dnyay iyi analiz etmeleri gerekmektedir Bu aratrma sadece anakkale Onsekiz Mart niversitesi rencileri zerinde yaplm tanmlayc bir aratrmadr. Daha geni renci kitleleri zerinde yaplabilir. Hatta mevcut giriimcilerin internet giriimciliine bak alar ve eilimleri renilebilir. Dier taraftan nedensel aratrma yntemi ile internet giriimcilii etkileyen faktrler aratrlabilir. KAYNAKLAR AKOLA, A. Biliim Sistemleri ve Biliim Teknolojilerinin Kreselleme Olgusu ve Giriimcilik zerine Yansmalar, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say.12, 2004. BAKIRTA, H. ve TEK NEN A. E-ticaretin Giriimcilik zerindeki Etkileri, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:16, 2006. GNEY, S. ve Sava M. Biliim Teknolojilerinin Giriimcilie Etkileri, Giriimcilik ve Kalknma Dergisi, Cilt: 3, 2008. HAILOLU S., KAYA A., DURSUN M. ve HAILOLU S. B. E-Giriimcilik Aralar ve Trkiyedeki e-Giriimciler zerine Bir Aratrma, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,14 (2), 2010. KOAK, O. Bilgi Teknolojilerini Kullanan Yeni Giriimcilik Modelinin Yaratma Etkisi, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Sosyal Siyaset Konferanslar 57. Says, 2010. KOLLMANN, T. What is e- entrepreneurship?-fundamentals of company founding in the net economy, Int. J. Technology Management, Vol.33, No.4, 2006, s.322- 334. KKALTAN, D. Genel Bir Yaklamla Giriimcilik, Giriimcilik ve Kalknma Dergisi, 4(1), p.21-27, 2009. MARANGOZ, M. Giriimciler in Snrsz Ticaret: E-Ticaret, Giriimcilik ve Kalknma Dergisi (6:1) 2011. USTA, A. ve YILMAZ F.E. Dijital Trkler 2011, Infomag-Aylk ve Ekonomi Dergisi, Yl:11, Say:2011/02, ubat. S.80-95. YALIN, B. Elektronik Giriimcilikte Kullanlan Web Teknolojileri ve Biliim Sistemi Olarak Perakende Sat Sistemlerinin ncelenmesi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letiim Bilimleri Anabilim Dal Biliim Bilim Dal Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 2007. YELK KALAN N., AKATAY A. ve ALTIN E., Yeni Giriimcilik Modeli ve Yeni Nesil Giriimci Profili: nternet Giriimcilii ve Y, M, Z Modeli Giriimci, Seluk niversitesi Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, Cilt 14, Say.20, 2010.

21

M. Marangoz, S. Ik

22

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KOB LERDE ETK N B LG YNET M ZMLER VE OPT MAL B LG YNET M ARACININ TESP T NE YNEL K B R PROGRAM TASARISI

Selim MSLM Kara Harp Okulu Mustafa Kemal TOPU Kara Harp Okulu Murat MALA Kara Harp Okulu

ZET letmelerin hzla gelien rekabete ortak olabilmeleri iin teknolojik gelimeleri yakndan izlemeleri ve uygun bilgi ve teknolojilerle donatlmalar gerekmektedir. Bu sebeple srdrlebilir rekabetin korunabilmesi iin organizasyonlarda bilgi ynetiminin uygulanmas zaruri hale gelmitir. Etkin bilgi ynetimi ancak organizasyonlarn karakteristiklerine uygun bilgi ynetim zmleriyle gerekleebilecektir. KOB lerde yrtlen almalar etkin bilgi ynetimi uygulanmadn, bilgi ynetimi aralarndan istifade edilmediini ortaya koymaktadr. Halbuki ekonomi iin byk nem arz eden KOB lerin etkililii ve verimlilii iin bilgi ynetiminden yararlanmas gerekmektedir. Buradan hareketle, organizasyonlarn karakteristikleri dorultusunda, organizasyonda uygulanabilecek en uygun bilgi ynetimi srelerini, mekanizmalarn ve teknolojilerini ortaya koyan bir program tasarlanm, rnek olarak alnan kk lekli bir yazlm irketi iin bilgi ynetimi zm ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: KOB , Bilgi Ynetimi, Bilgi Ynetimi Arac, Bilgi Ynetimi zm, Rekabet. 1. GR

Hzla gelien ve deien dnyada organizasyonlarn kresel rekabete kar koyabilmeleri ve varlklarn srdrebilmeleri, teknolojik gelimelerin yakndan izlenmesi ve iletme alt yaplarnn uygun bilgi ve teknolojilerle donatlmas ile yakndan ilgilidir. Bilgi ve teknolojik deiime ak olmayan iletmelerin kresel rekabete ayak uydurabilmeleri mmkn deildir (Yldz, 2008). Srdrlebilir rekabetinin korunabilmesi iin organizasyonlarda bilgi ynetiminin uygulanmas zaruri hale gelmitir. Etkin bilgi ynetimi iin her organizasyonun kendi karekteristiklerine gre bilgi ynetim zmlerinin seilerek uygulanmas nemlidir. Bu alma kapsamnda, Becerra-Fernandez ve dierleri tarafndan nerilen Organizasyonlar iin Bilgi Ynetimi zmleri Tespit Srecini otomatik olarak yapan Excel yazlm kullanlarak bir program hazrlanmtr. Program incelenmek istenen organizasyonun karakteristikleri dorultusunda, organizasyonda uygulanabilecek en uygun Bilgi Ynetimi srelerini, mekanizmalarn ve teknolojilerini ortaya koymaktadr. Programn alma prensipleri, rnek olarak alnan kk lekli bir yazlm irketinin bilgi ynetimi zmlerinin program kullanlarak ortaya konmas suretiyle aklanmaya allmtr.
23

S. Mslm, M.K. Topu, M. Mala

2.

B LG N N TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI

Bilgi ynetimi (BY)nin daha iyi anlalabilmesi ve hazrlanan programn doru olarak kullanlabilmesi iin ncelikle bilgi tanm ve snflandrlmasnn yaplmas nem kazanmaktadr. Bilgi, organizasyonlar iin endstri sonras an en nemli kaynaklarndan birisi olarak (Nonaka ve Takeuchi, 1995), belki de tek anlaml kayna olarak kabul edilmektedir (Drucker, 1993: 42). Veri ham saylar, gzlemler ve alglar, enformasyon ilikilendirilmi veri, bilgi ise ynlendirilmi enformasyon olarak tanmlanabilir. Bilgi tanm ierisinde en derini, en zengini ve en deerlisidir (Becerra-Fernandez ve dierleri, 2004). Bilgi eitli kategorilere ayrlmaktadr. Nonaka (1995), bilgiyi ak bilgi ve rtk bilgi olarak ikiye ayrmaktadr. Ak bilgi saylar ve kelimelere dklebilen, kodlanabilen bilgidir (Garvin, 1997). rtk bilgi, rgtteki insanlarn zihinlerinde yer alan, ancak yaplandrlmam ve dokman haline getirilmemi bilgidir (Davenport ve dierleri, 1998). Ayrca, bilgi sresel ve deklaratif olarak da snflandrlmaktadr. Sresel bilgi, sre ve prosedrlere ilikin inanlar ieren bilgidir. Bir faaliyetin nasl yaplacana ilikin (know-how) bilgidir. Deklaratif bilgi, deikenler aras ilikilere odaklanan bilgidir. rnein birden fazla deikenden etkilenen bir faaliyet iin, deikenlerin faaliyete etkilerine ve birbiriyle olan ilikilerine ilikin (know-what) bilgidir. Srece deil faaliyete veya ilikinin ne olduuna odaklanr (Becerra-Fernandez ve dierleri, 2004). 3. B LG YNET M

1990l yllardan itibaren bilginin ynetimi nem kazanmtr. zellikle 1995ten bu yana, bilgi ynetimi bilim dnyasnda ve rgtsel uygulamalarda bir ilgi alan olarak karmza kmaya balamtr. Bilgi ynetimi birok farkl alanlardaki bilim adamlarnn dikkatini ekmeye balamtr (McAdam, 1999). Organizasyonlarda bilgi ynetimi, artan alan karmakl, dengesiz piyasa, artan tepki hz ve yneticilerin bireysel tecrbelerinden dolay zorunlu hale gelmitir. Bilgi ynetimi Quintas ve dierleri (1997) tarafndan varolan gereksinimlere bir karlk vermek, varolan ve edinilmi bilgi servetini belirlemek ve gelitirmek, yeni frsatlar yaratmak iin kritik bir ekilde bilgiyi ynetme sreci olarak tanmlanmaktadr. Bilgi ynetimi, bilgiyi yaratmak, elde tutmak, paylamak ve kullanmak iin gelitirilmi yntemleri ierir (Becerra-Fernandez ve dierleri, 2004). Bilgi ynetimi ve kltr rgte; Rekabet stnl salar, Ortaya kan rgt sorunlarn zerek edim ve retimi artrr, Bir yandan yeni rnler ve hizmetler retirken, dier yandan varolan rnleri gelitirir, Daha yksek seviyede bir renme ve yenileme salar (Celep ve etin, 2003). 4. B LG YNET M ZMLER

Bilgi Ynetimi (BY) zmleri, ekil 1de grld gibi BY Altyaps, BY Teknoloji ve Mekanizmalar, BY Sistemleri ve BY Srelerinden oluur ve birbirinin zerine ina edilen piramit bir yapdan meydana gelmektedir (Becerra-Fernandez ve dierleri, 2004).

24

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

BY SRELER BY S STEMLER BY MEKAN ZMA VE BY ALTYAPISI

ekil 1 : Bilgi Ynetimi zmleri BY Altyaps, teknoloji ve mekanizmalarn zerine ina edilen ve organizasyon kltr, yaps, fiziksel ortam, enformasyon teknolojisi altyaps ve ortak organizasyon bilgisinden oluan unsurdur. BY sistemleri ise, BY Srelerini desteklemek iin teknoloji ve mekanizmalarn birletirildii yaplardr. Kefetme, Yakalama, Paylama ve Uygulama Sistemlerinden oluur. BY Sreleri, BY zmlerini oluturmak iin kullanlan aralardr (Becerra-Fernandez ve dierleri, 2004). BY Sreleri, alt sreleri ile bunlara ilikin mekanizma ve teknolojiler Tablo 1de sunulmutur. Tablo 1: BY Sre ve Alt Sreleri Mekanizmalar Teknolojiler toplantlar, telefon grmeleri, dokmanlar, ortak dokman yaratma personel rotasyonu, konferanslar, beyin frtnas toplantlar, ortak proje ve giriimler yaparak renme, grev ba eitim, gzleyerek renme, yzyze toplantlar modeller, prototipler, alnan dersler, en iyi uygulamalar rotasyon, konferanslar, beyin frtnas toplantlar, ortak proje ve giriimler yazmalar, mektuplar, manueller, sunumlar veri bankalar, web tabanl data eriimi, veri madencilii, enformasyon ambarlar, web portallar, alnan dersler, en iyi uygulamalar video konferans, elektronik tartma gruplar, e-posta bilgisayar tabanl iletiim, yapay zeka tabanl bilgi elde etme, bilgisayar tabanl simlasyon expert sistemler, chat gruplar, alnan dersler, en iyi uygulamalar veri bankas video konferans, elektronik tartma gruplar, e-posta takm almas aralar, web tabanl bilgi eriimi, veri bankalar, enformasyon ambarlar, en iyi uygulamalar veri bankalar, alnan dersler sistemleri, uzman yeri belirleme sistemleri expert sistemler, kaynak planlama sistemleri, ynetim bilgi sistemleri uzman bilgisi kefetme ve transferi, sorun giderme sistemleri, vaka bazl reasoning sistemler, karar destek sistemleri

Sreler

Alt Sreler Kombinasyon

Kefetme Sosyalizasyon

selletirme Yakalama Dsallatrma

Sosyalizasyon Paylama Deitirme (Exchange)

Rutinler Uygulama Ynlendirme

organizasyon politikalar, i uygulamalar, standartlar hiyerarik organizasyon yaps, yardm masas, destek merkezi

25

S. Mslm, M.K. Topu, M. Mala

Kombinasyon, organizasyon ii ve dnda bulunan veri tabanlar ve veri ambarlarnda bulunan ak bilginin amaca uygun olarak derlenmesi ve gruplanmas suretiyle yeni ak bilgi elde edilmesidir (Becerra-Fernandez ve dierleri, 2004). Sosyalizasyon rtk bilginin grup aktiviteleri ile ak bilgi haline getirilmesidir. Sosyalizasyon beraber zaman geirmek, ortak uygulamal almalar yapmak veya ayn ortamda almak suretiyle gerekleir (Hoegl ve Schulze, 2005). selletirme ak bilginin zmsenmesi suretiyle, yeni bireysel rtk bilgi yaratlmasdr (Nonaka ve dierleri, 2000). Ak bilgi okuma, deney yapma veya simlasyon gibi aralar kullanlarak rtk hale getirilir. Bir kitabn okunarak ierdii ak bilgilerin bireyin zihninde rtk bilgi haline getirilmesi iselletirmeye bir rnektir. Dsallatrma rtk bilginin kodlanmas suretiyle ak bilgi haline getirilmesidir. Bir yazarn zihnindeki rtk bilgiyi kitap yazarak ak bilgi haline getirmesi dsallatrma rneidir. Deitirme (Exchange) ak bilginin bireyler, gruplar ve organizasyonlar arasnda transfer edilmesi srecidir. Bir manuelin organizasyon ierisindeki bir birimden baka bir birime verilmesi suretiyle, manuelde bulunan ak bilginin transfer edilmesi deitirme srecine bir rnektir (BecerraFernandez ve dierleri, 2004). Ynlendirme, bilgiye sahip olan bir uzmann, bilgiyi transfer etmeden bilgiye sahip olmayan kiiye talimat vermesi suretiyle ynlendirmesidir (Becerra-Fernandez ve dierleri, 2004). Rutinler bilginin kullanmnn prosedrler, kurallar ve normlarla salanmasdr. zellikle rutin grevler icra eden organizasyonlarda, yaplacak faaliyetlerin talimat haline getirilmesi ve alanlarn talimatlar dorultusunda hareket etmesinin salanmas rutinlere bir rnektir (Becerra-Fernandez ve dierleri, 2004) . 5. B LG YNET M N ZMLER N ETK LEYEN FAKTRLER

Becerra-Fernandez ve dierleri (2004) tarafndan nerilen Organizasyonlar iin Bilgi Ynetimi zmleri Tespit Sreci aada belirtilen hususlarla dorudan ilikilidir: Organizasyonlarn icra ettii grev belirsizlii derecesi: Organizasyonun grevlerinin nceden tahmin edilebilir olup olmad ile ilikilidir. Vergi dairesini rnek olarak alrsak, anlan kurumun icra ettii grevler bellidir, alanlar ne tr grevler icra edeceini bilir. Bu kapsamda grev belirsizlii dktr. Fakat her alanda faaliyet gsteren bir yazlm irketi iin mterilerin ne tr iler talep edecei belli olmadndan grev belirsizlii yksektir. Grevlerin/alanlarn birbirine bamll: Organizasyonun icra ettii grevlerde, alanlarn birbirine bamll ile ilgilidir. Grevlerin baarl olmas iin bir alann baka bir alana ihtiya duyup duymamasna bal kriterdir. Organizasyonlardaki bilginin rtk veya ak olmas: Organizasyonun grevlerinin icra edilmesinde kullanlan bilginin iyi dokmante edilerek herkesin ulaabilecei formata getirildi ise bilgi ak, bilgi alanlarn zihninde ise bilgi rtk olarak deerlendirilmektedir. Organizasyonlardaki bilginin sresel veya deklaratif olmas: Organizasyonda kullanlan bilgi, grevin yaplma srecini belirtir nitelikte ise sresel (know how), sreten ziyade dorudan grevin ne olduunu, greve ilikin olaylar, greve etki eden faktrleri ve bunlar arasndaki ilikileri belirten bilgi ise deklaratif (know what) olarak belirlenmelidir. Organizasyonun bykl: Organizasyonda alan says ile ilgilidir. 20 alanl bir firma kk, Dileri Bakanl byk organizasyon olarak deerlendirilmektedir.

26

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Organizasyonun stratejisi (mevcut durumu devam ettiren defansif/risk alan ofansif) : Organizasyonun risk almadan mevcut durumunu korumak istemesi defansif, hzla bymek istemesi, risk almas, daha fazla kar yapmak istemesi saldrgan strateji olarak belirlenmelidir. Organizasyonun bulunduu evrenin belirsizlii: Organizasyonun faaliyet gsterdii alandaki rekabet ortam ve organizasyonun grevlerini etkileyebilecek dsal faktrlerle ilikilidir. Bir kamu kurumunun (rnek: vergi dairesi) rakibi olmamas ve faaliyetlerinin dardaki olaylardan fazla etkilenmemesinden dolay, evre belirsizlii dk, ancak bir ticari firmann rekabet ortam ierisinde olmas ve siyasi, ekonomik gelimelerden etkilenmesi sebebiyle evre belirsizlii yksek olarak alnmaldr. 6. B LG YNET M ZMLER TESP T PROGRAMI

Yukardan aklanan bilgiler nda, Bilgi Ynetimi zmleri Tespit Programnn kullanmn bir rnek zerinden aklanmaya allmtr. rnek olarak Trkiyede faaliyet gsteren kk lekli bir yazlm irketi alnmtr. Yazlm irketinin 15 alan olduu, mterinin talepleri dorultusunda eitli alanlarda yazlm yapt, fark yaratmak istedii, bu kapsamda risk ald ve yksek oranda kar yapmak istedii, sistem ve yazlm mhendislerinin yazlm yaparken birbirinden bilgi almak zorunda olduu, irketteki dokmantasyon ve kayt sistemlerinin yeterince gelimedii, bilginin mhendislerin zihninde olduu ve irketin bir teknoparkta faaliyet gsterdii varsaylmtr. Program aldnda sunulan Tablo 2de sunulan excel ekran yardmyla, 7 kriter iin Bilgi Ynetim zmleri uygulanacak kurum/kurulu/organizasyona ilikin karakteristik zellikler kullanc tarafndan seilir. rnekte; Organizasyonun eitli alanlarda faaliyet icra etmesinden dolay, grev belirsizlii yksek, alanlarn birbirinden bilgi almak zorunda olmasndan dolay, Grevlerin/alanlarn birbirine bamll yksek, Organizasyonda dokmantasyon ve kayt sistemlerinin yeterince gelimemi olmas sebebiyle, irketteki bilgi rtk, Yazlm alannn zelliinden dolay organizasyondaki bilgi sresel, irketin 15 alan olmas sebebiyle organizasyon bykl kk, irketin risk almas ve yksek oranda kar etmeyi hedeflemesi nedeniyle, organizasyonun stratejisi saldrgan, irketin teknoparkta faaliyet gstermesi ve rekabetin fazla olmas sebebiyle, evre belirsizlii yksek olarak alnmtr.

27

S. Mslm, M.K. Topu, M. Mala

Tablo 2: Organizasyon Karakteristikleri Tablosu

Organizasyona Ait zellikleri Seiniz ORGAN ZASYONDA KULLANILAB LECEK SRELER, MEKAN ZMALAR VE TEKNOLOJ LER Sreler Sosyalizasyon
(Kefetme) 1
Yksek Dk

Grev Belirsizlii Birbirine Bamllk

Yksek Dk

Skor

Mekanizmalar

Teknolojiler video konferans, elektronik tartma gruplar, e-posta

rotasyon, konferanslar, beyin frtnas 6,5 toplantlar, ortak proje ve giriimler

Ynlendirme 2

Uzman bilgisi kefetme ve transferi, sorun giderme hiyerarik organizasyon yaps, yardm sistemleri, vaka bazl reasoning sistemler, karar destek masas, destek merkezi sistemleri

Bilgi

rtk Ak

Sosyalizasyon
(Paylama) 3

rotasyon, konferanslar, beyin frtnas toplantlar, ortak proje ve giriimler

video konferans, elektronik tartma gruplar, e-posta

Bilgi Organizasyon Bykl Organizasyon Stratejisi evre Belirsizlii

Sresel Dekleratif

Kombinasyon 4

toplantlar, telefon grmeleri, dokmanlar, ortak dokman yaratma

veri bankalar, web tabanl data eriimi, veri madencilii, enformasyon ambarlar, web portallar, alnan dersler, en iyi uygulamalar

Kk Byk

Defansif Saldrgan

Yksek Dk

ALITIR

ALITIR dmesine baslmas ile beraber seilen zelliklere bal olarak, Tablo 3de grld gibi, Bilgi Ynetimi Srelerinin her birinin yukarda belirtilen 7 kriter iin arlklandrlmas suretiyle, her bir Bilgi Ynetimi Sreci iin toplam arlk hesaplanr. Bu tablo programda grntlenmez. Arlk hesaplamasnda, eer sre belirlenen kriterin iki zellii iinde kullanlabilir ise 0,5 deeri, incelenen organizasyona uyan zellik iin kullanlabilir ise 1, kullanlamaz ise 0 deeri atanr. rnein bir organizasyonun grev belirsizlii yksek olarak belirlendi ise, grevlerin birbirine benzerlik oran yksek olmayaca iin yazlan bir rutin her greve uygulanamaz. Her greve zel rutin belirleme ihtiyac duyulacaktr. Bu kapsamda bu tr organizasyonlarda rutinlerin kullanlmas uygun olmayacaktr. Bu erevede, rutinler sreci ile grev belirsizlii kriterinin birletii kareye 0 deeri atanr. Arlk hesaplamas sonucunda, incelenen organizasyona uygulanabilecek en uygun Bilgi Ynetim Sreleri tespit edilir. Tablo 2de verilen rnekte bu organizasyona en uygun sre sralamas Sosyalizasyon (Kefetme), Ynlendirme, Sosyalizasyon (Paylama) ve Kombinasyon olarak ortaya kmaktadr. Tablo 3: Bilgi Ynetim Srelerinin 7 Kritere Gre Arlklarnn Hesaplanmas
Grev Belirsizlii Sosyalizasyon (Kefetme) Ynlendirme Sosyalizasyon (Paylama) Kombinasyon Rutinler Dsallatrma Deitirme selletirme 1 1 1 0 0 0 0 0 Bilgi Birbirine Bilgi Organizasyon Organizasyon evre Toplam (sresel/ Bykl Stratejisi Belirsizlii Arlk Bamllk (rtk/ak) deklaratif) 1 0,5 1 1 0,5 0 1 0 1 0,5 1 0 0,5 1 0 0 0,5 1 0,5 0,5 1 0,5 0,5 0,5 1 1 1 0,5 0 0,5 0 0,5 1 0 0,5 1 0 0,5 0,5 0,5 1 1 0 1 1 0 0 0 6,5 5 5 4 3 2,5 2 1,5

28

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 3de belirlenen srelerin arlk deerlerine gre bykten ke ilk 4 ve anlan srelerin organizasyonda uygulanabilmesi iin gerekli mekanizma ile teknolojiler programn final ekrannda (Tablo 4) kullancya sunulur. Tablo 4: Organizasyonda Kullanlabilecek Sreler, Mekanizmalar ve Teknolojiler
ORGAN ZASYONDA KULLANILAB LECEK SRELER, MEKAN ZMALAR VE TEKNOLOJ LER Sreler Sosyalizasyon (Kefetme) 1 Ynlendirme 2 Sosyalizasyon (Paylama) 3 Kombinasyon 4 4 toplantlar, telefon grmeleri, dokmanlar, ortak dokman yaratma veri bankalar, web tabanl data eriimi, veri madencilii, enformasyon ambarlar, web portallar, alnan dersler, en iyi uygulamalar 5 5 Skor 6,5 Mekanizmalar Teknolojiler

rotasyon, konferanslar, beyin frtnas video konferans, elektronik tartma gruplar, e-posta toplantlar, ortak proje ve giriimler Uzman bilgisi kefetme ve transferi, sorun giderme hiyerarik organizasyon yaps, yardm sistemleri, vaka bazl reasoning sistemler, karar masas, destek merkezi destek sistemleri rotasyon, konferanslar, beyin frtnas video konferans, elektronik tartma gruplar, e-posta toplantlar, ortak proje ve giriimler

Verilen rnekteki organizasyonda dolaan bilginin rtk ve alanlarn zihinlerinde olmas, icra edilen grevlerde alanlarn birbirine baml olmas, alan saysnn az olmas sebebiyle, sosyal paylamn ne kt sosyalizasyon ve kombinasyon sreleri, evre belirsizliinin yksek olmas nedeniyle organizasyonun hzl bir reaksiyon srecine ihtiya duymas, bilginin sresel (know how) olmas, grev belirsizliinin yksek olmas (rutin talimatlar yazlmasna uygun olmamas) sebeplerinden dolay, uzmanlar tarafndan bilginin aktarlmadan dier alanlarn szl talimatlarla ynlendirilmesi sreleri n plana kmtr. Bu srelerin kullanlmas organizasyondaki Bilgi Ynetiminin etkinliini artrarak, organizasyonun srdrebilir rekabetiliine katk salayacaktr. 7. SONU

Organizasyonlarn hzla gelien dnyaya ayak uydurabilmesi iin bilgi ynetimi bir gereklilik haline gelmitir. Etkin ve sonuca ulatran bilgi ynetimi iin doru bilgi ynetimi sre, mekanizma ve teknolojilerinin seilerek uygulanmas gerekmektedir. Bu kapsamda tarafmzdan hazrlanan Organizasyonlar iin Bilgi Ynetimi zmleri Tespit Arac, kullancya incelemek istedii organizasyona ilikin karakteristikleri programa girmesi suretiyle, sz konusu organizasyona uygun bilgi ynetimi sre, mekanizma ve teknolojilerini tespit etme olana salamaktadr. Bu sayede organizasyona; Belirlenen ana sahada rekabetilii gelitirme, Yenilik yapma srecinin hzlandrlmas ve rnn pazara ulam sresinin ksaltlmas, Karar verme srecinin hzlandrlmas, Organizasyonel balln artrlmas, Srdrlebilir rekabetilik avantajnn tesis edilmesi (Davenport ve Prusak, 1998) imkan salanmaktadr.

29

S. Mslm, M.K. Topu, M. Mala

KAYNAKA CELEP C. ve ET N B., Bilgi Ynetimi, 2003. Davenport, T.H., Delong, DW ve Beers, M.C., 1998.Successful Knowledge Management Projects. Davenport, T., ve Prusak, L., 1998. Working Knowledge. Boston: Harvard Business School Press. Drucker, P. , 1993. Post-Capitalist Society. New York: HarperCollins. Garvin D., 1997. A Note on Knowledge Management, Harvard Case Study No.9-398-031, Harvard Business School Publishing, Boston, MA. Irma Becerra-Fernandez, Avelino Gonzalez, Rajiv Sabherwal, 2004. Knowledge Management: Challenges, Solutions, and Technologies (Prentice Hall). Martin Hoegl ve Anja Schulze, 2005. How to Support Knowledge Creation in New Product Development: An nvestigation of Knowledge Management Methods. McAdam, Rodney, McCreedy, Sandra, 1999. A Critical Review of Knowledge Management Models, Learning Organisation. Nonaka, I., 1995. The Knowledge Creating Company, Oxford University Press NY. Nonaka, I., ve Takeuchi, H., 1995. The Knowledge Creating Company: How Japanese Companies Create the Dynamics of Innovation. New York: Oxford. Nonaka, I., Toyama, R. ve Konno, N., 2000. SECI, Ba and leadership: a unified model of dynamic knowledge creation. Long Range Planning 33, 534. Quintas, P., Lefrere, P., Jones, G. , 1997. Knowledge Management : A Strategic Agenda, Long Range Planning, 30, 385-91. Yldz, 2008. Kk ve Orta lekli Iletmelerde (KOB ) Bilgi Teknolojilerinin Kullanim Dzeyi ve Bilgi Teknolojilerinin Firmalar zerindeki Etkileri.

30

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KK VE M KRO LETMELER N B LG YNET M DZEY , UYGULAMALARI, ARALARINDAK FARKLAR VE RGTSEL IKTILAR

Tuna USLU Gedik niversitesi

ZET rgtlerde bilgi, yukardan aaya, aadan yukarya ve yatay iletiim kanallarn takip ederek yaylabilir. Aratrmamzn ilk amac, farkl lekteki kk iletmelerde alanlarn ne derece bilgi paylamna imknlar olduunu saptamaktr. almann ilk blmnde mikro ve kk iletmelerin kulland bilgi ynetimi (internet, intranet, mobil ofis vb.) aralar ve alternatifleri karlatrlmaktadr. Dier taraftan, Trkiyedeki iletmelerin ounluunun geleneksel yaps dnldnde bilgi aknn ve ynnn yukardan aaya olduu eklindedir. Aratrmamzdaki varsaym, kk iletmelerde alanlarn birbirleriyle daha youn bilgi alveriine girmelerinin, biliim teknolojilerinin ve bilgi paylamnn, yneticiye ve rgte duyulan gvenin rgte ball ve i tatminini artraca ynndedir. alanlarn yneticileri tarafndan bilgilendirilmeleri ve fikirlerini iletebilmelerinin kurumlarna gvenmelerini balanmalarn salayaca, yani bilgi ynetimi uygulamalarnn ancak her ynde iletiim kanallarnn kullanlabilirliini artrarak rgte ball ve i tatminini etkileyecei varsaylmaktadr. Bulgularmzn, farkl lekteki iletmelerde alanlarn etkin iletiim ve bilgi paylam iinde olmalarnn nemine ve aralarndaki farklara, mikro ve kk lekli iletmeler iin kritik iletiim kanallarna dikkat ekeceini dnyoruz. Anahtar Kelimeler: bilgi ynetimi, rgtsel iletiim, gven, rgte ballk, i tatmini 1. G R alan says, ekonomik dzey, tehizat ve tesis varl, pazar bykl, mal ve hizmetin tr, faaliyette bulunulan sektr, retim teknii ve kapasite, kurulu ekli, aile ilikileri KOB tanmn ve zelliklerini etkileyen faktrlerdir (etin, 1996; Mftolu, 2002). Ancak mikro iletmeler ile kk iletmeler arasndaki tanm ve farklar ok net deildir. Mikro ve kk iletmelerde ast-st ilikileri dorudan gerekletii ve tm iletmeye yansma imkn olduu iin iletiim konusundaki problemler personelin ynetici ve alma arkadalaryla yaad problemlerde nemli bir ncl vaziyetindedir. Zaman iinde KOB lere alan ballnn azalmas i tatmini kavramn da n plana tamtr (Demir ve arkadalar, 2000). Ayn zamanda byk iletmeler de alanlar iin daha fazla imkan sunmaktadr. Bu nedenle gen ve nitelikli igrenler esneklik avantajna ramen kk iletmeler yerine byk firmalar tercik etme eilimdedir (Oktav ve arkadalar, 1990) Ancak KOB ler bilgisayar ann kiisel verimlilii artrc etkisini byk iletmelere gre daha hzl bir ekilde kavrayarak uygulamaya aktarmas nedeniyle alanlarn i tatminini de artrmaktadr (zen, 2003).

31

T. Uslu

Bilgi gnmzde KOB ler iin nemli bir retim girdisi konumundadr (Koak, 1996) ve bilgiyi gereksiz bir harcama kalemi olarak gren KOB ler temel yeteneklerinde de baarszla dmektedir (Oktav, 1990). Ancak bugn pek ok iletme bilgiye yatrm yapmamaktadr (zgen ve Doan, 1997). KOB lerin yeni pazarlara almalar bilgi konusunda altyap kurmalarna baldr (zaytekin, 2002) Giderek nem kazanan i ve d mterinin tatmini, toplam kalite bilinci, yeni teknolojileri takip etme ve bunlara uyum salama ancak bilgiye yaplan yatrmla mmkn olacaktr. KOB lerin bilgi ve iletiim teknolojilerini kullanacak yatrm yapmalar bir zorunluluk olarak karmza kmaktadr (Krova, 2006), bu yatrm gn getike maddi olarak daha ucuza mal olmakla beraber manevi olarak deer kazanmaktadr. Kurumlarda bilgi ak iin alanlarla iletiim ve sosyal etkileim kurmann nemini kavram bir ynetime ihtiya vardr, nk igrenlerin sosyallemesi ayn zamanda bilgi ynetiminin dinamiklerinden bir tanesidir (Nonaka ve Takeuchi, 1995: 71). Bilgi ynetimi ktlar rgtsel iletiim araclyla etkilemektedir, nk faaliyetlerinde bilgi iletiim aralar, teknikleri ve kanallar arlkl olarak kullanld ynetim boyutuna gre iletiim boyutu daha n plandadr (apar, 2002). Yaznda bilgi paylam ile i tatmini ve gven duygusu arasnda dorusal iliki kurulmaktadr (zler ve arkadalar, 2004). Cook ve Wall (1980) kuruma gvenin dier meslektalara gven, ynetime gven, rgte ballk kavramlaryla pozitif iliki iinde olduunu bulmutur. Ancak Mathieu ve Zajac (1990) yaptklar metaanaliz almas sonucunda iletiimi ortamsal ncellerin en kuvvetli olan olarak bulmutur. 2. ARATIRMANIN KURAMSAL ALTYAPISI Postmes ve arkadalarna (2001) gre dikey iletiim nemli lde duygusal ball destekler. Genellikle kurumlarda biimsel iletiim yukardan aaya ve aadan yukarya olmak zere hiyerarik bir biimde dikey olarak akar. Bilgi akn engelleyen sebepler incelendiinde, tek ynl yukardan aaya iletiim kurulmasnn nedenlerden biri olduu grlmektedir. rgtsel iletiimde bilgi ak ncelikle yukardan aaya ve sonrasnda aadan yukarya salanr (zarall ve Uslu, 2009). Goris ve arkadalar (2000) iletiimin i tatminini artrdn gstermitir. Birey ve i uyumunun dk olduu durumlarda da, aa ynl iletiimin i tatminin belirlenmesinde bir ara deiken olduu bulunmutur (Gibson ve Hodgetts, 1991). Dier taraftan, Zhui ve arkadalar (2004) igrenlere salanan bilginin geerli ve gvenilir olmasnn her zaman alan tatminini olumlu etkilemediini, bu bilginin ancak iyi bir ekilde tasarlanmasnn ve amacna uygun iletilmesinin tatmini olumlu etkilediini ortaya koymutur. letiim kalitesini, yukar ynl iletiimin zamannda, olumlu, gncel kurumsal ynetimi ve kurum politikasn destekleyici ve dorudan kiiye ynelik olmas arttrr (Richmond ve McCroskey, 2008). Whitener ve arkadalar (1998) yneticinin igrenlerin gvenini salamadaki davranlar olarak; tutarllk, drstlk, dncelerin aka paylalmas, kontroln paylam ve devredilmesi, yukardan aaya (direkt, doru, aklayc ve ak) iletiim ve geri bildirim ile ilgi gsterilmesi olarak sralamtr. Dier ynden de, kriz dnemlerinde i grenler belirsizlik nedeniyle ynetimden daha fazla bilgi almay beklerler. Bu duruma ramen paylamc olmayan yneticilere kar gvensizlik artaca gibi bu durum rgte olan gveni de sarsar. (Wetlaufer, 1998) Byle ortamlarda yz yze iletiime ve doru kanallarn kullanlmasna daha ok ihtiya olur. Kurum ii deiimlerin, kurum dndan ya da dolayl yollarla ulalmas kuruma duyulan gveni olumsuz ynde etkiler (Hargie ve Tourish, 2000). rgte gvenin gelimesini etkileyen en nemli faktrler rgt ierisindeki etkin iletiimdir (Mishra ve Morrissey, 1990). Ellis ve Schokley-Zalabak (2001) ile ve rgt ilgilendiren konularla ilgili i grenlerin bilgilendirilmesinin amire ve ynetime duyulan gveni etkileyen bir faktr olarak ortaya koymutur. alanlar arasnda kurulan psikolojik bir szleme de karlkl gven, ibirlii ve gnllle dayal olarak gereklemekte ve duygular arasndaki etkileime dayanmaktadr (Morris and Fieldman, 1996). Gven, dorudan ve tekrarlanan ilikilerin, ortak deer ve normlarn, karlkl bamlln bir sonucu olarak tanmlanabilir (zler ve arkadalar, 2004). Kuruma duyulan gvenin ykselmesi ile

32

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

rgtsel balln artmas (Cook ve Wall, 1980; Diffie-Couch, 1984; Fairholm, 1994; Sonnenburg, 1994; Pillai ve arkadalar, 1999) ilikilidir. st ynetime gvenin yksek olmas ile rgtsel sonularn istenilen ynde olmas arasnda anlaml bir iliki bulunmutur. (zbek, 2006). rgt ierisinde gelitirilen gven duygusu, kiilerin birbirlerine ve kiilerin rgte gven duymalarn glendirmektedir. Bu noktada rgt ierisindeki etkin ve ak iletiim gven duygusunun gelimesine katkda bulunmaktadr. Mishra ve Morrisey (1990) ak iletiim, dncelerin doru aktarlmas, kritik bilginin paylalmas ve alanlarn karar srelerine dhil edilmesinin rgtteki gvenin ve alanlarn verimliliinin artmasnda rol oynadn ortaya koymulardr. Karar alma mekanizmalarnn merkezi olmamas, politika ve prosedrlerin formel olarak aklanm olmas, rol belirsizliinin olmamas duygusal ball olumlu olarak etkilemektedir (Meyer ve Allen 1991). Gilbert ve Tang (1998), Tyler ve Degoey (1996) iletiim ve katlmn rgtsel gven zerinde olumlu etki yarattn belirtmiler, ak iletiim ile rgtsel ball ilikilendiren sonulara ulamlardr. Yneticiye duyulan gven rgte duyulan gveni besleyen bir unsurdur (Tan ve Tan, 2000). Ynetici kurumun bir temsilcisi olarak grldnden, i gren ile amir arasnda oluan kiileraras gven kuruma yanstlarak alanlarn kuruma kar olumlu tutumlar gelitirmesine katk salar (Arslanta, 2008). Byk iletmelerde ibirliinin gelimesi (La Porta ve arkadalar, 1997) ve kurumun grev tanmnn yaylmas (Fairhurst ve arkadalar, 1997) ile kuruma duyulan gvenin yakn ilikili olduu da ortaya koyulmutur. Ayn ekilde, kurum ierisinde yneticiye gven, ilikilerin glenmesine ve balln artmasna katk salamaktadr (Nyhan, 1999; Asunakutlu, 2007). Goris ve arkadalar (2003) tarafndan yneticiye duyulan gvenin zayf olmakla beraber i tatminin belirlenmesinde anlaml dzeyde belirleyici olduu saptanmtr. Podsakoff, MacKenzie ve Bommer (1996) ise kuruma duyulan gveni i tatmini ve rgtsel ballk ile ilikilendirmilerdir. Liou (1995) kuruma duyulan gvenin igrenlerin rgtsel ballnn salanmasnda en nemli etken olduunu belirtir. Meyer ve arkadalar (2002) ise duygusal balln olumas iin kiisel olarak srelere dhil olmann ve organizasyonun hedeflerini benimsemenin gerekli olduunu belirtmilerdir. grenin glendirilmesi, karar mekanizmalarna dhil edilmesi, yneticilerin alanlarna geribildirimde bulunmas gibi uygulamalarla kuruma ballk salanabilir (Perry, 2004). 3. H POTEZLER H1: Mikro iletmelerle kk iletmeler arasnda, alann iletmeye ortak olmas, kullanlan bilgi ynetimi ve kurumsallama aralarn kullanma asndan farklar bulunmaktadr. H2: Mikro iletmelerle kk iletmeler arasnda, bilgi ynetimi ve rgtsel iletiim etkinlii asndan anlaml fark bulunmaktadr. H3: Bilgi ynetimi yukardan aaya iletiim araclyla aadan yukarya iletiimi artrarak i tatmini ve kuruma duygusal ballk zerinde pozitif etki yaratr. H4: Kuruma duyulan gven, yneticiye gven ve kuruma duygusal ballk arasnda bir ara deiken olarak ileyecektir. H5: Yneticiye gven, yukardan aaya iletiim ve kuruma duyulan gven arasnda bir ara deiken olarak ileyecektir. 4. ARATIRMANIN YNTEM Aratrmann kapsamna Gebze, Kocaeli ve zmir Ticaret Odasna kaytl iletmeler dhil edilmi, 50den az alana sahip iletmelere 2010 ylnda toplam 700 anket datlmtr. Anketler toplanrken firma yetkililerinden igren says ve beyan edenlerden iletmenin 2009 yl yaklak cirosu renilmi, anketler 10 kiiden az alana sahip ve 10 ile 50 aras alana sahip iletmeler olmak zere snflandrlmtr. leklerin geerlii ve gvenilirliini tespit etmek amacyla SPSSde varimax dndrmesi ile keifsel faktr ve Cronbach Alpha i tutarllk analizi uygulanmtr. Sektr ve alanlar

33

T. Uslu

arasndaki fark testleri SPPS 17 araclyla, modelin snanmasna ynelik analizler ve sektrlere zgn ayr ayr modeller de AMOS 18 araclyla yap denklik modeli kurularak test edilmitir. Aratrmada kullanlan soru formu alt blm; alan zellikleri ve alma Ortam Soru Formu (33 madde), Bilgi Ynetimi (7 madde), Dikey letiim (14 madde), Yneticiye ve rgte Gven (20 madde), rgte Duygusal Ballk (9 madde) ve Tatmini (3 madde) olmak zere toplam 86 soru ve ifadeden olumaktadr. Bilgi Ynetimini lmek iin Erdoan ve piolunun (2004) leindeki 4 boyutun (bilginin mevcudiyeti, paylam, yenilenmesi ve ak) en ar faktr ykne sahip 4 ifadesi ile JCI Akreditasyon Standartlarnn (Joint Commission International, 2010) Organizasyonel Odakl Standartlar bal altnda bulunan letiim ve Bilgi Ynetimi blmndeki (2010: 229-245) ana maddeler kullanlmtr. Dikey letiim Formu Postmes, Tanis ve De Witin 2001 ylnda gelitirdikleri ifadelerden alnmtr. Yneticiye ve rgte Gven Formu slamolu ve arkadalar (2007) tarafndan gelitirilmi olan lekteki 10ar maddeden olumaktadr. rgte Duygusal Ballk Meyer ve arkadalarnn (1993) leinden alnmtr. Tatmini ise Cammann ve arkadalarnn (1983) ifadeleriyle llmtr. 5. BULGULAR Aratrmaya katlan rneklemin ve iletmelerin demografik zellikleri Tablo 1de grlmektedir. almada kullanlan her lek ayr ayr faktr analizden geirilmi ve gvenilirlikleri Cronbach Alpha deerleri ile test edilmi, gvenilirlik katsaylar 0.70 zerinde ve kabul edilebilir derecede gvenilir olduu sonucuna varlmtr. Tablo 1: Katlmc letme alanlarnn Demografik zellikleri N=520 Mikro letmeler 185 letme Says 4,27 alan Says Ortalamas 470.000 TL Yaklak letme Cirosu Ort. 33,31 Ortalama Ya 11,66 Hayat Sresi (Yl) 6,67 letmede alma Sresi Kadn Cinsiyet %42,2 Erkek %57,8 %52,4 darecilik Ynetici Ynetici Olmayan %47,6 Eitim lkretim %3,8 Lise %11,9 niversite %56,8 Lisansst %27,6

Kk letmeler 335 27,6 1.630.000 TL 33,79 12,05 6,1 %35,3 %64,7 %36,4 %63,6 %9,6 %63,2 %27,2

Mikro ve kk iletme ayrmna gre alanlarn i yerlerine ortak olma oranlar da ekil 1de aktarlmtr. Bilgi ynetimi ve kurumsallama aralarn kullanma oranlar asndan da bu iletmeler arasnda farklar gzlenmektedir (ekil 2 ve 3), birinci hipotezimiz desteklenmitir.

34

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ekil 1: Mikro ve Kk letmelerde alanlarn irket Sahibi/Orta Olma Oranlar

Personel seimiyle ilgili, mikro ve kk iletme sahibi veya orta olan katlmclarn ie uygun personel alnmasn, lk kesim ise kiiye ynelik i imknlar yaratlmasn tercih etmektedir. letme sahipleri iin yrmesiyle ilgili karar verirken %46 iin iinden yetimi olanlar, %28 iin eitimini alm olanlar tercih ettiklerini ve %26 oranla fark gzetmediklerini belirtmektedir. ekil 2: Yurtd Balantl ve Yerel Ayrmna Gre Mikro ve Kk letmelerin Kullandklar Bilgi Ynetimi Uygulamalarnn Oranlar

35

T. Uslu

ekil 3: Yurtd Balantl ve Yerel Ayrmna Gre Mikro ve Kk letmelerin Kullandklar Kurumsallama Aralarnn Oranlar

Kk-mikro iletme ayrmna ynelik yaptmz fark analizlerinde, bilgi ynetimi asndan anlaml fark bulunmazken (t=,596 p=.55), dier taraftan yukardan aaya iletiim (t=2,943 p=.003) ve aadan yukarya iletiim (t=2,736 p=.007) asndan anlaml fark bulunmutur (Tablo 1). 1 ila 9 alana sahip iletmelerde, iletiim younluu 10dan 50ye kadar alan olan firmalara gre daha fazladr, ikinci hipotezimiz ksmi olarak desteklenmitir. Tablo 1: letmede alan Saysnn Bilgi Ynetimi ve rgtsel letiimde Yaratt Fark

Hipotezlerimiz dorultusunda oluturulan yap denklik modeli, mikro iletme ve kk iletme gzlemleriyle snanm, uyum indeksleri ayr ayr Tablo 6da verilmitir. Literatrde model uygunluunun deerlendirilmesi iin birden fazla uyum indeksi kullanlmaktadr (Arbuckle ve Wothke, 1999). Bunlardan biri X2 (Ki-kare)dir. Manidar olmayan X2 deerleri varsaylan modelin elde edilen verilerle uyumlu olduunu gstermektedir. Ancak X2 deerleri rneklem byklnden etkilenen bir istatistik yntemdir. rneklemin byk olduu durumlarda ise Ki kare deerinin serbestlik derecesi etkisinden arndrlm hali olan X2/sd (Relative Chi Square Index) ile RMSEA (Root Mean Square Error

36

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

of Approximation), GFI (Goodness of Fit Index), AGFI (Adjusted Goodnes of Fit Index), NFI (Normed Fit Index) ve CFI (Comparative Fit Index) deerlerine bakmak gerekir (Smer, 2000). Yapsal eitlik modellerinde yaygn olarak kullanlan uyum ltleri olan GFI, AGFI, CFI ve NFI deerlerinin de 1e yaklatka modelin eldeki verilere daha iyi uyum salad anlamna gelmektedir. RMSEAnn 0,05 0,08 arasndaki deerleri iyi uyumu, 0,05ten kk deerleri ise mkemmel uyumu gsterir (Byrne, 1998; Joreskog ve Srbom, 2001; Teo ve dierleri, 2003). alan saysna gre farkllaan (ekil 5 ve 6) modeller, indeks ve kabul edilebilirlik bakmndan iyi uyum gstermitir (Tablo 6). Tablo 6: Model Uyum ndeksleri ve Modellere likin Deerler Mkemmel Kabul Edilebilir Mikro letme Kk letme Uyum Testleri Uyum Uyum Modeli Modeli N=185 N=335 > 0.95 > 0.90 0,972 0,977 GFI > 0.90 > 0.85 0,927 0,932 AGFI > 0.90 > 0.85 0,970 0,965 RFI > 0.97 > 0.95 0,992 0,988 CFI > 0.97 > 0.95 0,984 0,984 NFI < 0.05 < 0.08 0,076 (,178) 0,08 (,056) RMSEA (PCLOSE) < 2.0 < 5.0 2,06 3,39 X2 / sd Bu deerler dorultusunda oluan modellerin standart izlek diyagramlar da ekil 3 ve 4te verilmitir. ekil 4. Mikro letme Sonular (p <0.001)

Bilgi ynetiminin kuruma duygusal ballk ve i tatmini zerindeki etkisi alanlarn iletiim faaliyetlerine katlm, amirleri ve kurumlaryla kurduklar ilikiler araclyla gereklemektedir, nc, drdnc ve beinci hipotezlerimiz desteklenmitir. ekil 4. Kk letme Sonular (p <0.001)

37

T. Uslu

6. SONU ve TARTIMA Mikro ve kk iletmeler biliim ve kalite gvence aralarn kullanma konusunda benzer bir sre takip ettikleri halde zellikle Toplam Kalite Felsefesi asndan kk iletmeler daha fazla uygulama yapmaktadr. Mikro iletmelerde iletiim etkinlii ise kk iletmeler gre daha fazla nem kazanmaktadr. Bilgi ve iletiim ynetiminin kuruma duygusal ballk ve i tatmini zerindeki etkisi alanlarn iletiim faaliyetlerine katlm, amirleri ve kurumlaryla kurduklar ilikiler araclyla gereklemektedir. zellikle mikro iletmelerde iletiimin i tatmini ve kuruma duygusal ballk zerindeki etkisi daha da kritik bir biimde artmaktadr. Bu nedenle mikro iletmelerin kalite felsefesini kavramasnn ve biliim aralarna yatrm yapmasnn nemi daha da n plana kmaktadr. Elbette ki kendi iletmesinin sahibi olan yneticiler, az sayda alana ve kaynaa sahip bu iletmeler asndan byle bir ykn altna girmek nemli veya ertelenebilir bir karar olarak grnebilir, ancak bu karar srdrlebilirlik asndan olmazsa olmaz biimi nedeniyle yle ya da byle klmas gereken bir yolculuktur. Ayn zamanda bu adm igrenlerin tatmin, yneticilerine ve kurumlarna gveni, ballklar ve ilerinde tatmin olmalar asndan bir ncel konumundadr. KAYNAKA Arbuckle, J.L. ve W. Woothke (1999), Amos 4.0 Users Guide, SPSS Inc. Arslanta, C.C. (2008). Yneticiye duyulan gvenin ve psikolojik glendirmenin rgtsel vatandalk davran zerindeki etkilerini belirlemeye ynelik grgl bir alma, T SK Akademi, 2008(1), ss. 100-117. Asunakutlu, T. (2007). Gven, kltr ve rgtsel yansmalar, Kltrel Balamda Ynetsel-rgtsel Davran, Trk psikologlar dernei yaynlar, No 31. Byrne, B.M. (1998). Structural Equation Modeling with LISREL, PRELIS, and SIMPLIS, Lawrence Erbaum Associates Publisher, New Jersey. Cammann, C., Fichman, M. Jenkins, D. ve Kelsh, J. (1983) Assessing the attitudes and perceptions of organizational members, S. Seashore, E. Lawler, P. Mirvis, ve C. Cammann (Editr), Assessing organizational change: Aguide to methods, measures and practices , NY: John Wiley, ss. 71-138 Cook, J. And Wall, T. (1980).. New Work Attitude Measures Of Trust, Organizational Commitment And Personal Need Nonfulfillment, Journal Of Occupational Psychology, 53, ss. 3952. apar, B. (2002). Bakent niversitesi letiim Fakltesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blm, I. NAK Genel Konferans, 1012 Ekim 2002, Samsun 19 Mays niversitesi. etin, C. (1996). Yeniden Yaplanma, Giriimcilik, KOB ler ve Bunlarn zendirilmesi, stanbul: Der Yayn. Ellis, K. ve Schokley-Zalabak, P. (2001). Trust in top management and immediate supervisor: The relationship to satisfaction, perceived organizational effectiveness, and information receiving, Communication Quarterly, 49(4), ss. 382-399. Erdoan, Z. ve piolu, . (2004). letmelerde Liderlik Ve Bilgi Ynetimi Arasndaki likinin ncelenmesine Ynelik Bir Uygulama, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresi, 2526 Kasm 2004, Eskiehir Demir, N., Birbil, D., Atalay, Ni, Yldrm, . (2000). nsan Kaynaklar Ynetimi ve Kk ve Orta lekli letmeler, 2. Bask, Ankara, Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar No:635 Diffie-Couch, P. (1984). Building A Feeling Of Trust In The Company, Supervisory Trust, 29, ss. 26 31. Fairholm, Gilbert W. (1994). Leadership And The Culture Of Trust, Westport: Praeger. Fairhurst, G.T., Jordan, J.M. ve Neuwirth, K. (1997). Why are we here? Managing the meaning of an organizational mission statement, Journal of Applied Communication Research, 25, ss. 243263.

38

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Gibson, J.W. ve Hodgetts, R.M. (1991). Organizational Communication - A Managerial Perspective, 2nd Edition. Harper Collins Publishers: New York. Gilbert, J.A. ve Tang, L.P.T. (1998). An examination of organizational trust antecedents, Public Personnel Management, 27 (3), ss. 321325. Goris, J.R., Vaught, B.C. ve Pettit J.D. (2000). Effects of communication direction on job performance and satisfaction: A moderated regression analysis, Journal of Business Communication, 37(4), ss. 348-368. Goris, J.R., Vaught, B.C., Pettit, J.D. (2003). Effects of trust in superiors and influence of superiors of the association between individual-job congruence and job performance/satisfaction, Journal of Business and Psychology, 17(3), ss. 327-343. Hargie, O. ve Tourish, D. (2000). Handbook of Communication Audits for Organizations, Routledge: London. slamolu, G., Birsel, M. Ve Br D. (2007). Kurum inde Gven: Yneticiye, Arkadalarna ve Kuruma Ynelik Gven lm, stanbul: nklap Kitabevi. Joint Commission International (2010). Joint Commission International Accreditation Standards for Hospitals, 4. Bask, Joint Commission Resources, Illinois, ISBN: 978-1-59940-434-9 Joreskog, K. ve Srbom, D. (2001). LISREL 8:.Users Reference Guide, Scientific Software International Inc. Krova, . (2002). nternette Pazarlama, Beta Basm Yaym Datm, 2. Bask, stanbul. Koak, S. (1996), Kk ve Orta lekli Sanayii letmeleri in hracat Stratejileri, Ankara Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, letme Anabilim Dal Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. La Porta, R., Lozez-de-Silanes, F., Shleifer, A. ve Vishny, R. W. (1997). Trust in large organizations, American Economic Review, 87, ss. 333338. Liou, K.T. (1995). Understaning employee commitment in the public organization. A study of the juvenile detenton center, International journal of public administration, 18, ss. 12691295. Mathieu, J. ve Zajac, D. (1990). A review and meta-analysis of the antecedents, correlates, and consequences of organizational commitment, Psychological Bulletin, 108, ss. 171194. Meyer, J.P. ve Allen, N.J. (1991). A three-component conceptualization of organizational commitment, Human Resource Management Review, 1 (1), ss. 6189. Meyer, J. P., Stanley, D. J., Herscovitch, L. ve Topolnytsky, L. (2002). Affective, continuance, and normative commitment to the organization: A meta-analysis of antecedents, correlates and consequences, Journal of Vocational Behavior, 61, ss. 2052. Meyer, J.P., Allen, N.J. ve Smith, C.A. (1993). Commitment to organizations and occupations: Extension and test of a three-component conceptualization, Journal of Applied Psychology, 78, ss. 538551. Mishra, J. ve Morrisey, M.A. (1990). Trust in employee/employer relationships: A survey of West Michigan managers, Public Personnel Management, 19 (4), ss. 443461. Morris, J.A. ve Fieldman, D.C. (1996). The Dimension Antecedent and Consequences of Emotional Labor, Academy of Management Review, 21. Mftolu, T. (2003). letme ktisad, Ankara: Turhan Kitabevi. Nonaka, I. ve Takeuchi, H. (1995). The Knowledge Creating Company: How Japanese Companies Create the Dynamics of Innovation, New York: Oxford University Press. Nyhan, R.C. (1999). Increasing Affective Organizational Commitment in Public Organizations, Review of Public Personnel Administration, 19, 58. Oktav,, M., Kavas, A., nce, G., Tanyeri, M. (1990). Orta ve Kk letmelerde hracata Ynelik Pazarlama Sorunlar ve zm nerileri, Ankara: TOBB Yaynlar.

39

T. Uslu

zarall, N. ve T. Uslu (2009). Kamu ve zel Sektrde Bilgi Paylam ve letiim Kanallarnn ncelenmesi, International 7th Knowledge, Economy & Management Congress Proceedings, Yalova niversitesi- stanbul niversitesi, FSM- stanbul, ISBN: 978-9944-0203-5-0, ss. 15281541 zaytekin, S. (2002). Kk ve Orta Boy letmelerde Bilgi htiyac ve Bilgi Kaynaklarna Ulamada Bilgi Salaycnn Rol, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. zbek, M.F. (2006), alma likilerinde Gven: Ynetim Politikalar, Gven ve Ballk likisi Konusunda Bir Trkiye ve Krgzistan Uygulamas, Yaynlanmam Doktora Tezi. zen, . (2003). letme Faaliyetlerinde Kiisel Bilgisayar Kullanclarn Verimlilie Etkisi zerine Bir Ampirik alma, EKEV Akademi Dergisi, 7, 16, ss. 231-245. zgen, H. ve S. Doan (1997). Kk ve Orta lekli letmelerin Uluslararas Pazarlara Almada Karlatklar Ynetim Sorunlar ve zm nerileri, TBITAK Matbaas, Ankara. zler, H., Ergun, N.D. ve Gmtekin E.G. (2004). Organizasyonlarda Etkileim Mekanizmalar ile Bilgi Paylam likisi ve Bilgi Paylamn Artrmaya Ynelik Bir dllendirme Modeli, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresi, Eskiehir: 2526 Kasm. Perry, W. R. ve Mankin, D. L. (2004). Understanding employee trust in management: Conceptual clarification and correlates. Public Personnel Management, Volume 33, 3, ss. 277290. Podsakoff, P.M., MacKenzie, S.B. ve Bommer, W.H. (1996). Transformational leadership behaviours and substitutes for leadership as determinants of employee satisfaction, commitment, trust, and organizational citizenship behaviors, Journal of Management, 22 (2), ss. 259298. Postmes, T. Tanis, M. ve Wit, B. (2001). Communication and commitment in organizations: A social identity approach, Group Processes Intergroup Relations, 4(3), ss. 227246. Richmond, V.P. ve McCroskey, J.C. (2008). Organizational Communication for Survival: Making Work, Work, 4th ed. Allyn & Bacon: Birmingham Sonnenburg, Frank K. (1994). Managing With A Conscience, New York: Mcgraw-Hill. Smer, N. (2000). Yapsal Eitlik Modelleri: Temel Kavram ve Uygulamalar, Trk Psikoloji Yazlar, 3, (6), ss. 4974. Tan, H.H ve Tan, C.S.F. (2000). Towards the differentiation of trust in supervisor and trust in organization, Genetic, social, general psychology monographs, 26(2), ss. 241260. Teo, H.H., Wei, K.K., ve Benbasat, I. (2003). Predicting Intention to Adopt Interorganizational Linkages: An Institutional Perspective, MIS Quarterly 27:1, ss. 19-50. Tyler, T.R. ve Degoey, P. (1996). Trust in organizational authorities: The influence of motive attributions on willingness to accept decisions, R.M. Kramer ve T.R. Tyler (Editr), Trust in organizations: Frontiers of theory and research, Thousand Oaks, CA: Sage Publications, ss. 331 356 Wetlaufer, S. (1998) After the Layoffs, What Next?, Harward Business Review, 34. Whitener, E., Brodt, S., Korsgaard, M.A. ve Werner, J. (1998). Managers as initiators of trust: An exchange relationship for understandign managerial trustworthy behavior, Academy of Managemet Review, 23(3), ss. 513-530. Zhui, Y., May, S.K. ve Rosenfeld, L.B. (2004) Information Adequacy and Job Satisfaction during Merger and Acquisition, Management Communication Quarterly, 18(2), ss. 241270.

40

Ekonomi

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

AB UYUM SREC NDE AB H BE PROJELER N N NCELENMES : TRB1 (MALATYA, ELAZI, TUNCEL VE B NGL) BLGES RNE

Arzu AKINBERK Tunceli niversitesi Sezgin ZABUN Tunceli niversitesi

ZET lkemizde, Avrupa Birliine (AB) uyum sreciyle birlikte 2002 ylndan beri blgesel kalknma politikalarnda deiiklik yaanmaya balanmtr. AB tarafndan kamu kesimi, zel kesim ve sivil toplum kurulular arasndaki ibirliini gelitirerek, kaynaklarn yerinde ve etkin kullanmn salamak ve yerel potansiyeli harekete geirmek suretiyle blgesel gelimeyi hzlandrmak, blgeleraras ve blge ii gelimilik farkllklarn azaltmak amacyla yapsal reformlar desteklemek iin hibe fonlar verilmeye balanmtr. Bu almada; uyum srecinde blgesel kalknma politikalarndan ve yaanan deiimden bahsedildikten sonra AB tarafndan uygulamaya konan Katlm ncesi Yardm Arac (IPA) kapsamndaki fonlar zerinde ksaca durulmutur. Daha sonra Malatya, Elaz, Tunceli ve Bingl illerini kapsayan TRB1 blgesinde IPA dan salanan hibeler ve hibe miktarlar ayrntl ekilde ele alnmtr. Anahtar Kelimeler: Blgesel Kalknma, AB Hibe Fonlar, Katlm ncesi Yardm Arac (IPA),TRB1 Blgesi GR lkemizde, blgelerarasnda ciddi sosyo-ekonomik dengesizliklerin var olduu bilinmektedir. Blgesel kalknma abalar, sanayilemenin belli blgelerde toplanmas sonucu oluan dengesizlii yok etmek amacyla, geri kalm blgelerin sanayilemesinde ve lke iinde eit gelir dalmnn salanmasnda olduka nemli bir rol stlenmektedirler. Blgesel dengesizliin en youn olarak yaand Dou Anadolu blgesinde, gnmze kadar uygulanan eitli programlar ile blgesel kalknma faaliyetleri yrtlmektedir. Bu blgesel kalknma programlarnn baarl olmasyla blgede sadece ekonomik deil ayn zamanda sosyo-kltrel pek ok sorun da ortadan kaldrlabilecei dncesiyle bu konuya ulusal programlarda olduka byk nem verilmitir. Avrupa Birliine (AB) uyum sreciyle birlikte Trkiyede, 1960l yllarda balayan planl dnem ile uygulad blgesel gelime ve blgeler arasndaki dengesizlikleri gidermeye ynelik politikalarda baz deiiklikler yaanmtr. 2002de adaylk srecinin balamasyla AB tarafndan mali destek vermek amacyla Katlm ncesi Yardm Arac (IPA) ile be bileende lkemize hibe fonlar verilmeye balanmtr. Hibe programlar ile yereldeki kurumlara, sosyal taraflara, sivil toplum

43

A. aknberk, S. Zabun

kurulularna, niversitelere, belediyelere, valiliklere, mevcut sorunlarn belirleme, sz konusu sorunlar iin ortak zm nerileri gelitirme ve bunlar hayata geirme olana sunulmutur. Aadaki blmlerde nce IPA bileenleri ve bu kapsamda alnan fonlar ele alnmtr. Daha sonra TRB1 Blgesi zelinde IPA bileenleri erevesinde gelitirilen hibe projeleri ve alnan hibe miktarlar ayrntl olarak incelenmitir. 1.Trkiyede Blgesel Kalknma Politikalar ve AB Blgesel dengesizlik, ayn lkenin farkl yerlerinde grlen her trl eitsizlik olarak tanmlanmaktadr. eitli lkeler arasnda gelime farkllklar olduu gibi, bir lkenin blgeleri arasnda da corafi, iktisadi, sosyal ve kltrel bakmlardan farkllklar olabilir. Trkiyede blgesel dengesizlikler uzun yllardr kalknma politikalarnnhazrlanmasnda belirleyici olmutur. Dier blgelere oranla; milli gelirden aldklar pay, istihdam oran, eitim dzeyi, salk harcamalar gibi birok ekonomik ve sosyal gstergeler bakmndan daha ileri bir gelimilik dzeyine sahip olan bat blgeleri, 2001 yl gayri safi yurtii hsla (GSY H)nn yaklak yzde 85lik bir ksmn alrken (TU K, 2007 verilerine gre) dou blgeleri ise, kii bana den GSY H gibi temel parametreler bakmndan lke ortalamasnn ok altnda deerlere sahiptir. Ayrca sadece blgeler arasnda byk dengesizliklerin yan sra nispeten gelimi blgelerin de kendi iinde kentsel ve yresel gelimilik farkllklar mevcuttur. Bu gereklerden hareketle, gnmze kadar blgesel gelimenin salanmas, blgeleraras gelimilik farklarnn dengeli bir yapya kavuturulmas ve blgesel kalknmann hzlandrlmas gibi amalarla eitli politikalar ve aralar uygulamaya konulmutur. Blgesel dengesizliklerin giderilmesi ve ekonomik kalknmann salanmasnda temel ara olan blgesel kalknma planlarnn (BKP) yan sra; yatrm tevikleri, kalknmada ncelikli yre (KOY), organize sanayi blgeleri (OSB), kurumsal sosyal sorumluluk (KSS) ve krsal kalknma projeleri (KKP) gibi aralar kullanlmtr. Blgesel kalknmay gerekletirmek amacyla uygulanan bu politikalar ile blgeler arasndaki dengesizlikler ortadan kaldrlmaya allmasna ramen bugn hala Trkiye AB lkeleri ile karlatrldnda, en fazla blgesel dengesizlie sahip olan lke konumundadr (Tutar ve dierleri, 2007). ABnin kurulu amalarndan biri, lkeler ve blgeler arasnda eit ve dengeli geliimisalamaktr. ABde blgesel kalknma yaklamnn nemi, genileme stratejisi ile paralel olarak artmaktadr. Hem ABye ye devletlerarasnda hem de ye devletsnrlar iinde blgesel eitsizliklerin sz konusu olmas ve ayrca genileme srecininfarkl blgesel eitsizlikleri de Birlie tayacak olmas, blgesel politika uygulamalarnnnemini giderek artrmaktadr (Karg, 2009). ABye giri sreciyle birlikte Trkiye, 1963te balayan planl dnemle birlikte uygulad blgesel gelime ve blgeler arasndaki dengesizlikleri gidermeye ynelik politikalarn deitirmek zorunda kalmtr. Yaklak 40 yldr uygulanan tevik sistemine dayal blgesel gelime politikalar terk edilerek, yeni bir uygulamaya geilmitir (Hasanolu ve dierleri,2006).Bu uygulamann temel sebebi; Avrupa Birliine katlm srecinde blgesel gelime politikalarnn entegre edilmesidir. Bu politikalarda hedef; blgesel gelime farklarn ortadan kaldrmay amalayan blgesel yatrmlar artrmak ve blge halknn da kalknmaya katlmn salamaktr. AB tarafndan tm aday lkelere benimsetilen bu yeni yaklamda zel sektr ve blgesel rekabet n planda olup blgesel kalknmann merkezden deil yerelden yrtlmesi arzulanmaktadr. Baka bir ifade ile kamu kesimi, zel kesim ve sivil toplum kurulular arasndaki ibirliini gelitirmek, kaynaklarn yerinde ve etkin kullanmn salamak ve yerel potansiyeli harekete geirmek suretiyle blgesel gelimeyi hzlandrmak, blgeleraras ve blge ii gelimilik farkllklarn azaltmak temel amatr. Rekabeti hibe programlar eklinde yrtlen bu programlarda, katlmclk n plana kmakta, effaf ve adil bir deerlendirme sonucu projeler rekabeti bir ortamda seilmektedir. Bu gelimeleri takiben Devlet Planlama Tekilatnn (DPT) nclnde AB fonlarnn 20042006 arasnda nasl datlacan gsteren ana ncelik konularn belirleyen ve kalknma iin ncelikli blgeleri hedef alan Ulusal Kalknma Plan hazrlanmtr. Gelitirilen programlar erevesinde kk lekli altyap projeleri, insan kaynaklarnn geliimi, gelir ve istihdam yaratlmas, tarmsal byme ve

44

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

destek, turizm geliimi, krsal kalknma, evrenin korunmas ve yaam kalitesi alanlarnda hibe datm gerekletirilmitir (Blgesel Gelime, 2011). Bu ama dorultusunda baz yapsal deiiklikler sz konusu olup bunlardan en nemlisi de statistik Blge Birimleri Snflandrmas (NUTS) yaplmas ve her blgede Blgesel Kalknma Ajanslarnn (BKA) kurulmasdr. Katlm srecinin itici gcyle, 2002 ylnda Trkiye ABnin NUTS II snflandrmasna uyum salamak iin 81 ilini istatistiksel amalarla 26 blgesel birimde gruplanmtr. Bu alanda blge kavram ile corafi, ekolojik, ekonomik, kltrel, etnik, kentsel ve ynetsel adan benzer, yakn btn olan alan para kastedilmektedir (Bulut, 2002). Blgenin balca zellikleri, bir corafi alan kapsamas, benzer ekonomik ve sosyal yapya sahip olmas, ortak tarihi gemi erevesinde ortak etnik, kltrel ve dini zelliklere sahip, ayn dili konuan halklardan olumasdr. Blge tanm yapabilmek iin, corafi etnik, kltrel, endstriyel, kentsel ya da ynetsel ltler kullanlmaktadr (Apan, 2004). Bu gelime yapsal Fonlarn NUTS II seviyesinde uygulanyor olmas nedeniyle nemlidir. Daha sonraki dnemde NUTS II blgesi esas alnarak BKAlarnn kurulmaya balanm bylece blgesel seviyede yeni yaplanmalar oluturulmutur. BKAlarn esas varlk nedenleri, blgesel stratejileri uygulama, yerel ve blgesel giriimcilii destekleme, alt yap hizmetlerinin sunulmasna yardmc olma, zel sektrn yakn gelecei iin yerel-blgesel zmler aratrma ve blgesel talepleri karlayacak yeni rn ve hizmet retimi iin finansal garantiler ve zmler arama eklinde zetlenmektedir (Demirci, 2003). Rekabeti hibe programlar eklinde yrtlen bu programlarda, katlmclk n plana kmakta, effaf ve adil bir deerlendirme sonucu projeler rekabeti bir ortamda seilmektedir. Grld zere, bu yeni programlar ve yaplanmalar kapsamnda fonlarn temel datm mekanizmas hibe erevesidir. Eer uygun ekilde hedeflenirse, birok sektrel faaliyette yerel giriimlerin canlanmas, istihdam yaratlmas, tarmn modernizasyonu ve blgesel farkllklarn azaltlmas gibi konularda katalizr grevi grmesi asndan bu programlar nemli rol oynamaktadr. 2.AB Hibe Fonlar ve Kurumsal Yaplanma 27 yeli Avrupa Birlii (AB),gerek lkelerin i ekonomik ve sosyal gelimelerine destek olmak gerekse lkeleraras gelimilik dzeyini dengelemek amacyla hibe ya da kredi eklindeki eitli mali aralar halinde nemli miktarlarda kaynak harcamaktadr. 1999 yl Helsinki Zirvesinde adaylk stats kazanan Trkiye Katlm ncesi Yardm ad verilen artrlm bir mali yardmdan faydalanmaktadr. Sz konusu yardmlar, lkelere AB yelii sreci kapsamnda AB mktesebatna uyum ve uygulama ynnde lke tarafndan alnmas gereken siyasi, ekonomik, yasal ve idari tedbirler iin mali kaynak sunmaktadr. 1999 ylnda aday lke konumuna gelen Trkiye, 2001 sonu itibaryla hibe nitelikli fonlardan tek bir ereve altnda yararlanmaya balamtr. Buna gre, Trkiyeye adaylk srecindeki yasal ve kurumsal dzenlemeleri yapabilmesi iin projeler yoluyla yllk 177 milyon Avro verilmesi ngrlmtr. Sz konusu fonlarkurumsal yaplanma (%30), AB mktesebatna uyum (%35) ile ekonomik ve sosyal uyumun (%35) temini iin kullanlmtr.Hibe programlar ile yereldeki kurumlara, sosyal taraflara, sivil toplum kurulularna, niversitelere, belediyelere, valiliklere, mevcut sorunlarn belirleme, sz konusu sorunlar iin ortak zm nerileri gelitirme ve bunlar hayata geirme olana sunulmaktadr (Tr-AB Mali birlii, 2011). ABde, aday ve potansiyel aday lkelere yaplan mali yardmlar Katlm ncesi Yardm Arac (InstrumentforPre-Accession Assistance-IPA) ad altnda birletirilmitir.IPAnn temel amac aday lkenin ABye ye olma yolundaki ihtiya ve nceliklerine hizmet eden projelerin desteklenmesidir. Projeler araclyla kullandrlan fonlar, AB mktesebatna uyumu ve bu uyum iin gerekli idari kapasite oluturulmasn hedeflemektedir. Bununla beraber ekonomik ve sosyal uyumun salanmasna (blgesel kalknma, tarmsal ve krsal kalknma, snr tesi ibirlii ve KOB projeleri) ynelik projeler de mali yardmlar ierisinde gn getike artmaktadr. IPA kapsamnda be bileen bulunmaktadr. Bunlar: Gei Dnemi Destei ve Kurumsal Yaplanma Blgesel ve Snr tesi birlii

45

A. aknberk, S. Zabun

Blgesel Kalknma nsan Kaynaklarn Gelitirme Krsal Kalknma IPA kapsamndaki mali yardmlardan faydalanabilmek iin, yararlanc lkenin gerekli idari yaplar oluturmas zorunludur. IPA Srecinde Kurumsal Yaplanma almalar balam ve IPAnn 3, 4 ve 5. bileenleri erevesinde lkemizde oluturulacak kurumsal yaplanma yelik sonras AB Yapsal Fon mevzuatnn uygulanmas iin gerekli olan yaplarn oluturulmasna temel tekil etmektedir. Bu dorultuda, IPA srecinde yer alacak kurulular belirlenmitir. ekil.1 de grld zere ABGS, IPA'nn tm bileenlerini koordine etmekten sorumlu Ulusal IPA Koordinatr (NIPAC); DPT, IPA'nn 3. ve 4. bileenleri erevesinde Stratejik Koordinatr; Hazine Mstearl, yardmn mali ynetiminden sorumlu Ulusal Fon; IPA'nn 3, 4 ve 5. bileenleri ile ilgili Bakanlklar (Sanayi ve Ticaret, evre ve Orman, Ulatrma, alma ve Sosyal Gvenlik, Tarm ve Kyileri Bakanl) ise Program Otoritesi grevini stlenmitir. Sistemin mali kontrol grevini Hazine Mstearl Kontrolrler Kurul Bakanl, projelerin mali uygulamasn ise Merkezi Finans ve hale Birimi yerine getirecektir. ekil: IPA Kurumsal Yaplanmas

ULUSAL IPA KOORD NATR (N PAC) ABGS ( PA zleme Komitesi)

Gei Destei ve Kurumsal

Snr tesi birlii

Sektrel Koordinatr DPT

(Blgesel Kalknma ve nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi Koordinasyon Komitesi)

Blgesel Kalknma

nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi

Krsal Kalknma

evre Program 1.Otoritesi Bileen: 2. evre ve Orman 3.Bakanl (Sektrel zleme 4. 5.Komitesi)

Ulatrma Program Otoritesi Ulatrma Bakanl (Sektrel zleme Komitesi)

Kaynak: Tr-AB Mali birlii, 2011, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5, (Eriim Tarihi: Temmuz 2011)

6.

Blgesel Rekabet Edebilirlik Program Otoritesi Sanayi ve Ticaret Bakanl (Sektrel zleme Komitesi)

nsan Kaynaklar Program Otoritesi alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Sosyal Gvenlik Komitesi

Krsal Kalknma Program Otoritesi Tarm ve Ky leri Bakanl (zleme Komitesi)

46

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

1.Bileen: IPA-I Gei Dnemi Destei ve Kurumsal Yaplanma:IPA uygulamasnn en nemli bileenlerinden biri olan Gei Dnemi Destei ve Kurumsal Yaplanma bileeninden kamu kurum/kurulular faydalanmaktadr. Mktesebat uyumu, kamu ynetimi reformu, adalet ve iileri reformu, sivil toplumun geliimi ve temel haklar, evre politikas, eitim ve salk sistemi reformu, yolsuzlua kar daha verimli ve etkili bir mcadele yrtlmesi ve mali kontrol gibi konular projeler yoluyla bu bileen altnda finanse edilmektedir. Bu bileenin dier nemli bir ayan, AB-Trkiye sivil toplum diyalounun gelitirilmesi oluturur. Bu balamda AB Genel Sekreterlii tarafndan yrtlen ve 2006 ylndan beri uygulanan Sivil Toplum Diyalou projeleri yoluyla yzlerce sivil toplum kuruluu programa dhil olmutur. (Detayl bilgi iin baknz:www.abgs.gov.tr.) Bu balk altnda, 2007-2010 yllar iin toplam 137 proje hazrlanmtr. Programn toplam btesi 1,3 milyar Avrodur; bu tutarn928,7 milyon Avrosu AB hibe katks ve 422,8 milyon Avrosu ise lkemiz katksndan olumaktadr. 2.Bileen: IPA-II Snr tesi birlii:Trkiye bu bileen altnda Trkiye-Bulgaristan Snr tesi birlii Program ve Avrupa Komuluk ve Ortaklk Arac (ENPI) Karadeniz Havzas Programna katlm salamaktadr. Trkiyede Edirne ve Krklareli illeri ile Bulgaristanda Burgaz, Yambol ve Hasky ehirlerini kapsayan Trkiye-Bulgaristan snr tesi ibirlii birinci teklif duyurusu altnda onaylanan 10,6 milyon Avro tutarnda projelerin finansmanyla, ounlukla blgesel etki oluturabilecek ufak apl kltrel ve sosyal eler ieren projeler desteklenmektedir. Program iin yukardaki illerde bulunan yerel/blgesel otoriteler, merkezi hkmet ynetimlerinin blgesel ofis ve dier ilgili yaplar, i destek kurumlar ve organizasyonlarticaret, endstri ve esnaf odalar, igc piyasas ynetim kurumlar; turizm kurullar ve birlikleri; eitim kurumlar ve organizasyonlar ile STKlar bavuruda bulunabilmektedir. Karadeniz Havzasnda Snr tesi birlii Programdaha gl bir blgesel ibirlii ve ortaklk salanmasn hedeflenmektedir. Trkiyenin yan sra Bulgaristan, Ermenistan, Grcistan, Moldova, Romanya, Ukrayna, Yunanistann yer ald program altnda, stanbul dhil olmak zere Karadeniz kysnda ve civarnda bulunan 25 ilde finanse edilecek projelerin, programa katlan dier lkelerle ibirlii iinde yrtlmesi ve snr tesi etki douracak nitelikte olmas gerekmektedir. Kltr ve eitim alanndaki giriimlerin yan sra ekonomik ve sosyal kalknma iin snr tesi ortaklklarn desteklenmesi, evrenin korunmas amacyla kaynaklarn ve tecrbelerin paylalmas ve farkndalk artrma konular, programn ncelikleri arasnda yer almaktadr. Programn birinci teklif duyurusu kapsamnda Trk orta ieren 9 proje ile szleme imzalanmtr ve yaklak 5,5 milyon Avro tutarnda IPA fonu tahsis edilmitir. 3.Bileen: IPA-III Blgesel Kalknma: Blgesel Kalknma bileeni evre, Ulatrma ve Blgesel Rekabet Edebilirlik ana balklarndan olumaktadr. Bu alanlardaki projelerin lkemizde yrtlmesinden srasyla evre ve Orman, Ulatrma ile Sanayi ve Ticaret Bakanlklar sorumludur. Byk yatrmlar ieren bu bileen, aday lke iin bir anlamda yelik sonras yapsal fonlara hazrlk niteliini tamaktadr. Ulatrma Operasyonel Program ile etkin ve dengeli bir ulam sistemi oluturulmas, ina edilecek Trans-Avrupa ebekeleri (TEN-T) zerinde emniyet ve karlkl iletilebilirlii salamak iin lkemizin ulatrma altyapsnn iyiletirilmesi hedeflenmitir. (Detayl bilgi iin baknz: http://op.ubak.gov.tr) evre Operasyonel Program ile evrenin korunmas, halkn evre anlamnda yaam standardnn iyiletirilmesi, atk su artma, kaliteli ime suyu salanmas ve entegre kat atk tesislerinin kurulmas amalanmaktadr. (Detayl bilgi iin baknz: http://www.ipa.gov.tr/TR/Anasayfa.aspx) Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Program ile lkemiz ekonomisinin rekabet gcnn artrlmas ve blgesel sosyo-ekonomik farkllklarn azaltlmas amalanmaktadr. (Detayl bilgi iin baknz:http://ipaweb.sanayi.gov.tr)

47

A. aknberk, S. Zabun

Bu bileen kapsamnda, 2007-2011 dnemi iin ulatrma alannda 333,5 milyon Avro, evre alannda 416,7 milyon Avro, blgesel rekabet edebilirlik alannda ise 299,6 milyon Avro tutarnda mali yardm, lkemiz projelerine tahsis edilmitir. 4.Bileen: IPA IV nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi: Bu alanda lkemiz dier aday lkeler gibi, Birlik uyum politikalarnn uygulanmas ve idaresine ynelik hazrlklar, zellikle de Avrupa stihdam Stratejisi erevesinde Avrupa Sosyal Fonuna uyum hazrlklar konularnda desteklenmektedir. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan koordinasyonu salanan nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi Operasyonel Program kii ba milli geliri Trkiye ortalamasnn %75inin altnda kalan blgelerdeki istihdam kapasitesinin artrlmasn ve beeri sermayenin glendirilmesini hedeflemektedir. Bu erevede istihdam, eitim ve sosyal ierme ncelik alanlar olarak belirlenmitir. (Detayl bilgi iin baknz:http://www.ikg.gov.tr/ikg.html) stihdam nceliiyle zellikle genlerin ve kadnlarn istihdama katlmnn artrlmas ve istihdamda srekliliklerinin salanmas esas alnmtr. Bu ncelik kapsamnda eitim ve mesleki eitim yoluyla istihdama katlm konusunda bir kamu bilinci oluturulmas da ngrlmtr. Bununla beraber kaytl istihdamn teviki, daha etkin igc politikalarnn uygulanmas, daha kaliteli hizmet salanmas ve kamu istihdam hizmetleri byk nem tamaktadr. Eitim nceliiyle eitim kalitesinin artrlmas, bata kz ocuklar olmak zere her yata eitim dzeyinin ykseltilmesi ve igc piyasas ile eitim bann kuvvetlendirilmesi amalanmaktadr. Hayat Boyu renme ile bu renme imknlarnn yaygnlatrlmas ve iyiletirilmesi, ii, iveren ve iletmelerin deien artlara uyum kabiliyetlerinin artrlmas beklenmektedir. Sosyal ierme ncelii erevesinde, dezavantajl kiilerin igc piyasasna ve sosyal korumaya eriimlerinin kolaylatrlmas, igc piyasasna eriimleri nndeki engellerin kaldrlmas hedeflenmektedir. IPA-IV bileeni iki ekilde uygulanmaktadr. Bunlar: Operasyonlar (emsiye Projeler): Ulusal dzeyde faaliyetlerin yrtlmesi, kurumsal kapasitenin gelitirilmesi ve ulusal politikalarn belirlenmesi amacyla Milli Eitim Bakanl, Trkiye Kurumu; Sosyal Gvenlik Kurumu gibi merkezde yer alan kamu kurum ve kurulular araclyla operasyon olarak adlandrlan emsiye projeler dir. Hibe Programlar: Operasyonlarn (emsiye projelerin) en nemli ayan, yerel dzeyde ilgili taraflarn kullanaca hibe programlar oluturmaktadr. Hibe programlar ile yereldeki kurumlara, sosyal taraflara, sivil toplum kurulularna, niversitelere, belediyelere, valiliklere, mevcut sorunlarn belirleme, sz konusu sorunlar iin ortak zm nerileri gelitirme ve bunlar hayata geirme olana sunulmaktadr. nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi Operasyonel Program altnda 2007-2011 yllar arasnda planlanan harcama, 299,7 milyon Avro AB fonu ve 52,8 milyon Avro lkemiz katks olmak zere toplam 352,5 milyon Avrodur. 5. Bileen: IPA-V Krsal Kalknma:Bu bileen kapsamnda tarm, hayvanclk, gda, balklk ve alternatif tarm alanlarnda faaliyet gsteren iletmelere, retici bireylere, kooperatiflere ve retici birliklerine hibe programlar aracl ile finansman destei salanmas planlanmaktadr. Sz konusu hibe programlarnn Tarm ve Ky leri Bakanl ile Tarm ve Krsal Kalknmay Destekleme Kurumu (TKDK) tarafndan, 2010 yln takiben toplam 42 ili kapsayacak ekilde uygulanmas planlanmtr. Fonlar, Trkiyenin katlm ncesi dnemdeki ncelikleri ve ihtiyalarn dikkate alarak srdrlebilir kalknmay salamak zere, tarmsal iletmeleri Birlik standartlarna ykseltmeyi amalayan ubat 2008 tarihli Krsal Kalknma (IPARD) Programnda saptanan ncelikler erevesinde kullandrlmaktadr. Bu bileende fonlarn kullanmna ilikin tm yetki AB tarafndan TKDKye devredilmitir. Dier bileenlerden farkl olarak bu bileenden, kar amac gden zel ve tzel kiiler de yararlanabilmektedir. Bu kapsamda TKDK tarafndan teklifler toplam olup, AB ve lkemiz katksndan oluan toplam 96,3 milyon avroluk bir kaynan bavuru sahiplerine kullandrlmas beklenmektedir

48

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

(Detayl bilgi iin baknz: http://www.tkdk.gov.tr). Krsal Kalknma alannda 2007-2013 yllar iin ayrlmas ngrlen bte 873,8 milyon Avrodur. 3.TRB1 Blgesi ve Bu Blgede Mali Destek Alan AB HibeProjeleri Uyum srecinde Blge esasna gre bir snflandrlma yaplmtr veTR-B1 Blgesi olarak adlandrlan blge; Malatya, Elaz, Bingl ve Tunceli illerini kapsamaktadr. Blgeyi daha iyi tanyabilmek iin birka ekonomik ve sosyal gelimilik gsterge verileri aada sunulmutur. TRB1 Blgesi, 2000 yl verilerine gre imalat sanayi gelimilik sralamasnda ve sosyoekonomik gelimilik sralamasnda 26 blge arasnda 20nci srada yer almaktadr. Sosyo-ekonomik gelimilik dzeyinde ise Elaz 81 il sralamasnda 36. olarakblgede ilk srada yer alrken, Malatya 41., Tunceli 52. ve Bingl ise 76. il olarak son srada kalmtr (Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas, 2003). Blgenin en byk sorunlarndan biri isizliktir. Blge % 16,8lik genel isizlik oran ile 26 blge arasnda 5. sradadr. Blgede 18,6 isizlik oran ile Tunceli birinci srada yer alrken bunu srasyla Elaz, Bingl ve Malatya izlemektedir. 2009 ylnda isizlik oran Trkiyede %14 iken Malatya da ise %14, 6 olarak gereklemi ve Malatya Blgede en dk isizlik oranna sahip il olmutur. 2004- 2009 yllar arasnda Blge, Trkiye toplam istihdamnn % 2sini karlamtr. l dzeyinde incelendiinde Malatya blge ortalamasndan olduka iyi durumda olup Trkiye ortalamasn yakalamtr. Fakat dier 3 il iin istihdam oran genel ortalamann ok altndadr (TRB1 2010-2013 Blge Plan, 2010). stihdamn sektrel dalmna bakldnda tarm sektrnn arlkta olduu grlmektedir. TRB1 Blgesinde imalat sanayi gelimilik sralamasnda en gelimi il Malatya iken; en geride olan il ise Tuncelidir. Malatya, Dou Anadolu ve TRB1 blgesinde sanayisi en gelimi il olup Malatya Ticaret Odasna kaytl 950 irkette yaklak 28.500 kii istihdam edilmektedir. Ayrca Malatya, 81 il ierisinde en ok ihracat yapan ilk 20 il arasnda yer almaktadr. Blgenin ihracat rakamlarnda Malatya ilinin kuru kays ihracat ile belirleyici rol stlendii de ayrca gzlemlenmektedir. Tarm sektrn hizmet, ticaret ve sanayi sektrleri izlemektedir. Eitim seviyesine gre isizlik oranlar incelendiinde lise alt eitimli grupta isizliin daha yksek olduu grlmektedir. Yksekrenimli grupta ise bu oran Trkiye ortalamas civarndadr. Sosyal Gvenlik Kurumunun 2010 yl verilerine gre blgede sosyal gvenlik kapsamndaki aktif alanlarn blge nfusuna oran %16,1dir. Bu oran Trkiye genelinde %20,1 olup blge oran genel orannn altndadr. Aktif alan saysnn il nfusuna oran bakmndan Bingl blgede %9,5 ile en dk, Tunceli %18,6 ile en yksek deere sahiptir. thalat ve ihracat deikeni asndan blgeye bakldnda TRB1 Blgesi, Trkiye deerlerine gre genel olarak dk hacimli kapasiteye sahiptir. 26 blgeye ayrlan Trkiyede TRB1 Blgesi, ihracat sralamasnda 23. srada yer almaktadr. Bununla beraber, Bingl ve Tunceli illerinin blgenin dier illeri olan Malatya ve Elaza gre ciddi oranlarda daha geri kald grlmektedir. Anlalaca zere TRB1 blgesi ekonomik ve sosyal olarak Trkiye ortalamasnn gerisinde olan, az gelimi bir blgedir. Blgenin sadece ekonomik deil ayn zamanda sosyo-kltrel pek ok sorunu bulunmaktadr. Bu alma kapsamnda sadece ekonomik deikenler zerinde durulmu sosyal deikenler incelenmemitir. Bu blmde Blge ekonomisinden ksaca bahsedildikten sonra almann bundan sonraki blmnde TRB1 Blgesinde 2002 ylndan beri szlemeye balanan tm AB hibe projeleri incelenmitir. Babakanlk Hazine Mstearlna bal olarak faaliyet gsteren Merkezi Finans ve hale Birimi, Avrupa Birlii tarafndan finanse edilen programlar erevesinde gerekleen hizmet, mal, i ve hibelere ilikin ihalelerin genel bteleme, ihaleye kma, szleme imzalama, deme, muhasebe ve mali raporlamas bakmndan tek sorumlu olan kurulutur. Birimin web sayfasnda yer alan veri tabanndan projelere ilikin bilgilere ulamak mmkndr.

49

A. aknberk, S. Zabun

TRB1 Blgesinde 2002-2010 yllar arasnda szlemeye balanan tm hibe programlarna ait bilgiler Tablo.1deyer almaktadr. Grld zere,Tablo.1de ad geen blgede AB hibe program tarafndan kabul edilen projeler ve bu projelerin hibe tutarlar, yrtc kurum ve kurulular verilmitir. Bu almada, ilgili veritabanndan alnan bilgiler, almann amalar dorultusunda zetlenmi, hem deerlendirme hem de karlatrma yapmaya olanak salayacak ekilde, her bir bileenden hareketle illerde kabul edilen toplam proje says, toplam hibe miktarlar, yzdesi, illerin aldklar hibelere gre sralamas gibi deerleri veren tablolar hazrlanarak sunulmutur. Tablo 1.de ad geen drt ilde AB hibe programndan hibe almaya hak kazanan projelerin dalmn grmek mmkndr. Buna gre; 53 adet proje ile Elaz en fazla proje kabul edilen il iken ve toplam 18 adet proje ile Tunceli en az proje kabul edilen il olmutur. Elazda kabul edilen projelerin toplam btesi 10.210.811,81 Avro iken en dk il olan Tuncelide kabul edilen projelerin toplam btesi ise sadece 3.998.685,11 Avrodur. Tablo.1. TRB1 Blgesinde AB hibe programndan hibe almaya hak kazanan projelerin dalm SZLEME YZDES H BE YZDES ADED TUTARI() ELAZI 54 1,85 10.210.811,81 2,72 MALATYA 51 1,74 8.672.535,84 2,31 B NGL 41 1,40 7.589.255,85 2,02 TUNCEL 18 0,62 3.998.685,11 1,07 L
Kaynak: www.mfib.gov.tr (Eriim Tarihi:Temmuz 2011) adresindeki kabul edilen hibe projeleri listesinden uyarlanmtr.

Tunceli ilinde kabul edilen projeler aada sunulmutur 1.Blgede en az proje gerekleen il ise Tunceli olup Temmuz 2011 itibariyle 18 projeye hibe destei salanarak toplam 3.998.685 Avro alnmtr. Tablo.2de bu hibe projelerine ait bilgiler verilmitir. Tablo.2.Tunceli linde mzalanan Hibe Szlemeleri
L NDE, MZALANAN H BE SZLEMELER AB KATKISI TR KATKISI NO FAYDALANICI () () Tunceli Belediyesi 481.316,13 150.474,34 1 Hozat Belediyesi 198.155,26 61.949,47 2 Tunceli Esnaf ve Sanatkrlar Odalar Birlii 56.209,79 18.736,60 3 Pertek Kylere Hizmet Gtrme Birlii 67.294,87 22.431,62 4 Tunceli Ar Yetitiricileri Birlii 73.982,78 24.660,93 5 Tunceli Ar Yetitiricileri Birlii 68.418,74 22.806,25 6 Tunceli Esnaf ve Sanatkrlar Kredi ve Kefalet Kooperatifi 74.021,51 24.673,83 7 Pertek Kylere Hizmet Gtrme Birlii 447.595,19 139.932,12 8 Ovack Kylere Hizmet Gtrme Birlii 777.195,06 242.975,26 9 Tunceli Ticaret ve Sanayi Odas 16.596,23 5.532,07 10 Tunceli Esnaf ve Sanatkarlar Odas 58.886,50 19.628,83 11 Elaz Kltr ve Tantma Vakf Elaz ubesi 83.202,89 27.734,30 12 Toplam Hibe Tutar AKKM 2.402.874,95 761.535,62 Ana Fatma Kadn Dernei 62.915,40 0 1 Ulalabilir Yaam Dernei 46.080,77 0 2
1

TUNCEL

H BE TUTARI () 631.790,47 260.104,73 74.946,39 89.726,49 98.643,71 91.224,99 98.695,34 587.527,31 1.020.170,32 22.128,30 78.515,33 110.937,19 3.164.410,57 62.915,40 46.080,77

Bu almada sadece Tunceli ilindeki hibe projelerine ait veriler sunulmu olup Malatya, Elaz ve Bingl illerine ait verilere (www.mfib.gov.tr) adresinden ulalabilir.

50

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011 Toplam Hibe Tutar STK 2005 Pertek Kylere Hizmet Gtrme Birlii 1 Tunceli niversitesi 2 Toplam Hibe Tutar Kadn stihdamnn Desteklenmesi Pertek Kylere Hizmet Gtrme Birlii 1 Toplam Hibe Tutar Gen stihdamnn Desteklenmesi Pertek Kylere Hizmet Gtrme Birlii 1 Toplam Hibe Tutar zellikle Kz ocuklarnn Okullamasnn Arttrlmas Toplam Hibe Tutar
Kaynak: www.mfib.gov.tr (Eriim Tarihi: Temmuz 2011)

108.996,17 139.856,19 270.525,86 410.382,05 94.061,90 94.061,90 112.042,67 112.042,67 3.128.357,74

0 24.680,50 47.739,86 72.420,36 16.599,16 16.599,16 19.772,23 19.772,23 870.327,37

108.996,17 164.536,69 318.265,72 482.802,41 110.661,06 110.661,06 131.814,90 131.814,90 3.998.685,11

Tablo 2.de de grlecei zere Tuncelide zellikle belediyelerin, meslek odalarnn ve derneklerin hazrladklar projeler fonlardan yararlanmtr. l genelinde zaten gelimemi olan zel sektr iletmeleri ne yazk ki bu fonlardan hi faydalanamamlardr. SONU ve NER LER Bu almada blgesel kalknma faaliyetleri kapsamnda AB fonlar tarafndan lkemize verilen hibelerin zerinde genel olarak durulduktan sonra bu fonlar TRB1 Blgesi zelinde ayrntl olarak ele alnmtr. almann balang aamasnda, bu fonlarn blgede salad ekonomik ve sosyo-kltrel katklarnn da incelenmesi ve Tunceli ili zelinde kullanlan hibelerin ilin kalknmasna olan etkilerini aratrmak amalanm olmasna ramen bu konuda salkl bilgi ve veriye ulalamadndan vazgeilmitir. rnein hibelerin ekonomiye katklarn ortaya koyabilmek iin rnein yeni alan iletme says, istihdam edilen alan says, gelir ve vergi miktarndaki art gibi deikenlere ait istatistik verilere ulalamamtr. Grlen kii ve kurumlardan yeterli ve salkl bilgiler elde edilemediinden tr alma sadece bu blgede projeleri kabul edilerek hibe kullanan kii ve kurumlar ve aldklar hibe miktarlar verilmi ekonomik katklar incelenememitir. Yukardaki blmlerde verildii zere; TRB1 Blgesi AB hibe fonlarndan bat illerine nazaran yeterli lde yararlanamamtr. Blgedeki drt ilde kabul edilen projelerin byk ounluu belediye, niversite, meslek odalar, vakf ve dernek gibi sivil toplum kurulularnn hazrlad projelerdir. Bu projeler ile blgenin zellikle yerel sorunlarna zm bulmak ya da zme katkda bulunmak amacyla gelitirilen projelerdir. Projelerin ierii incelendiinde genellikle su ebekesi, kanalizasyon, artma tesisi, dere slah gibi daha ok alt yap almalarn kapsad grlmektedir. evre Operasyonel Program erevesinde fonlanan bu projeler ile blgenin evre sorunlar zlmeye allmtr. Daha az sayda projenin Ulatrma Operasyonel Program erevesinde fonlanan ulam ve yol yapm gibi sorunlara ynelik olduu grlmektedir. Bu projelerin yan sra az sayda da olsa tarm ve gda sektrnde faaliyet gsteren zel iletmeler tarafndan genellikle kays, kays ekirdei, peynir, pekmez, bal gibi yerel gda rnlerinin marka bavurusu, kalite standardizasyonun salanmas gibi konularda projeler gelitirilmitir. Ayrca STKlar tarafndan gen, kadn ve zrl istihdamn desteklemek amacyla grece az sayda da olsa projeler retilmitir. ABnin zellikle destekledii toplumun ayrcalkl gruplar olan kadnlar ve zrllere kar bir pozitif ayrmclk sergilenerek kendi ilerini kurmalarn ve daha fazla istihdam edilmelerini salayacak projelere hibe yardmlar yaplmtr. Bu projelerde genellikle giriimcilik eitimi verilerek blgede kadn giriimcilii zendirilmeye allmaktadr. Kadn ve zrllerin dnda yine toplumun sorunlu kesimlerinden biri olan ocuk iilere ynelik projeler de mevcuttur. Bu projelerde sokakta alan ocuklarn almasna son verilerek eitim hayatlarna dnmeleri amalanmaktadr. nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi Operasyonel Program altnda yrtlen bu projelerin daha da yaygnlamas ve daha fazla proje retilmesi sosyal adan olduka nemlidir.

51

A. aknberk, S. Zabun

Ksacas blgede gelitirilen projelere genel olarak bakldnda zellikle alt yap, ulam ve evre sorunlarn zmek amacyla belediyeler ve birlikler tarafndan Ulatrma ve evre Operasyonel Program kapsamnda projelerin arlkta olduunu grmek mmkndr. Daha sona IPA3 bileeni erevesinde blgesel sorunlar zmek amacyla yerel aktrler tarafndan gelitirilen zellikle tarm ve gda iletmeleri tarafndan gelitirilmi daha az sayda proje olduu grlmektedir. STKlar da alanlar dhilinde zrl, kadn ve ocuklarn sorunlarn zmek ve istihdam dzeylerini artrmak maksadyla projeler gelitirmilerdir. Teklif arlar ve bavuru dneminde yaplan youn eitim faaliyetleriyle kamu alanlar, zel sektr kurulular ve STKlar kapsayan ok geni bir kitleye ulalarak proje hazrlama eitimleri verilmitir. Grece az gelimi yrelerde uygulanan programlara gelen bavurularn beklentilerin ok stnde gereklemesi, bilgilendirme ve eitim faaliyetlerinin baarsnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Sadece kamu kurum ve kurulular deil ayn zamanda STKlarn da bu hibe projelerinden haberdar olduklar, bu anlamda toplumun byk kesiminde bir bilincin gelitii gzlemlenebilir. Baka bir ifade ile blgede proje hazrlama, uygulama ve izleme konularnda nemli bir kapasite oluturulmutur. Hibe programlar, yereldeki aktrlere kendi ihtiyalarna ynelik proje hazrlama ve uygulama frsat tanmakta olup, yereldeki katlm dzeyinin ve kapasitenin artrlmasna katk salamaktadr. Toplumda bu kapasite artka dier kurum ve kurulularda hibe fonlarndan yararlanmak amacyla daha fazla sayda proje retmeye balayacaktr. Blgesel kalknmay atelemesi ve yerel sorunlarn yerel aktrler tarafndan dile getirilmeye balanmasyla kaynak israfn da nlenerek, daha verimli ve hzl kalknma sreci yaanacaktr. Bu srete rol oynayan BKAlarn kurulu-organizasyon ve tantm aamalarnda olmalar, ve bu alanda az sayda uzmana sahip olmalar gibi nedenler srecin baarsn olumsuz etkileyebilir. Bu nedenle zellikle uzmanlam igcnn artrlmas ve daha geni kitlelere AB fonlar ve Hibe projeleri hakknda eitimler verilerek, bu anlamda toplumsal bilincin daha da gelitirilmesi nemlidir. Bu alma srecinde resmi kurum ve kurulularda bir koordinasyon ve uzmanlam eleman eksikliinin olduu gzlenmitir. Elbette BKAlar daha ilevsel hale geldiinde bu sorunlar zlecek olmasna ramen hibe fonlar ile ilgili uygulamalarn DPT, Kalknma Bakanl, Avrupa Birlii Bakanl, BKAlar, Kosgep gibi ok sayda kamu kurumunun yetki alan iinde olmas bir karkla yol aarak, iletiim ve koordinasyon eksiklii ortaya karmaktadr. Bu problemlerin ortadan kaldrlmasna ynelik yaplandrma almalarnn yaplmas uygun olacaktr. KAYNAKA: Apan A., (2004), Blge Kavram ve Blgesel Kalknma Ajanslar, ada Yerel Ynetimler,13(4), 3958. Blgesel Gelime,( 2011), http://www.dpt.gov.tr/bgyu/abbp/abbp.html (Eriim Tarihi:Temmuz 2011). Bulut Y., (2002), Trkiyede Blge Ynetimi Araylar, Amme daresi Dergisi, 35(4),17-42. Demirci A., (2003), Blgesel Kalknma Ajanslar, Kamu Ynetimi Dnyas Dergisi, 4(15),16-20. Hasanolu M. ve Aliyev Z., (2006), Avrupa Birlii le Btnleme Srecinde Trkiyede Blgesel Kalknma Ajanslar, Saytay Dergisi, 60,81-103. statistik Gstergeler 1923-2009, Trkiye statistik Kurumu Yaynlar, Yayn No:3493, 2010, Ankara. Karg N., (2009), Blgesel Kalknma Yaklamlarndaki Gelimeler ve AB Perspektifi Altnda Trkiyenin Blgesel Politika Analizi, International Journal of Economic and Administrative Studies, 1(3),19-39. Merkezi Finans ve hale Birimi, (2011), www.mfib.gov.tr (Eriim Tarihi:Temmuz 2011).

52

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas, 2003, http://www.dpt.gov.tr/bgyu/seg/duzey12003.html (Eriim Tarihi: Temmuz 2011). Sosyal Gvenlik Kurumu (2010), 2010 yl Mart Ay Sigortal statistikleri, http://www. sgk.gov.tr. (Eriim Mays 2010) en A., Blgesel Kalknma ve Hibe Programlar, 3. Blgesel Kalknma ve Ynetiim Sempozyumu, 2008, Mersin, 363- 378. Tr-AB Mali birlii, 2011, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5, (Eriim Tarihi: Temmuz 2011) TRB1 2010-2013 Blge Plan, 2010, Frat Kalknma Ajans, http://www.kalkinma.gov.tr/bolgesel.portal (Eriim Tarihi: Temmuz 2011) TU K (2007), Blgesel statistikler, http://www.tuik.gov.tr/BolgeselIstatistik/ menuAction.do (Eriim: Mays, 2007). TU K (2010), Blgesel Gstergeler TRB1 Malatya, Elaz, Bingl, Tunceli 2009, Ankara. Tutar F. ve Demiral M., (2007), Yerel Ekonomilerin Yerel Aktrleri: Blgesel Kalknma Ajanslar, Eskiehir Osmangazi niversitesi BF Dergisi, 2(1), 65-83.

53

A. aknberk, S. Zabun

54

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

AVRUPA B RL ve TRK YEDE KOB DESTEKLER : ABD ve JAPONYA KOB DESTEK PLANI LE KIYASLAMA

Grhan UYSAL Ondokuz Mays niversitesi Melike MENG Ondokuz Mays niversitesi,

ZET
Bu almann amac AB ve Trkiyede uygulanan KOB Destek Modelini, Amerikan ve Japon rneklerini inceleyerek gelitirmektir. AB ve Trkiyede KOB Destekleri kurumlar arasnda dalmtr. rnein, ABde 22 farkl kurum ve fon KOB leri desteklemektedir. lkemizde 19 kurum KOB lere ynelik hizmetlerde bulunmaktadr. AB ve Trkiyede hangi kurum hangi destei vermektedir? KOB ler bu kurum ve destekleri hakknda bilgi sahibi midir? Kurumlar arasnda yetki karmaas var mdr? Bu sorulara verilecek yantlar ayr bir aratrmann konusudur. Bu danklk ve karmaa Amerikan ve Japon modeli incelenerek gelitirilebilir. ABD ve Japonyada KOB Destekleri bilgi destei ve finans destei olarak ikiye blnm ve bu destekleri veren kurumlar olarak belirginletirilmitir. lkemiz iin de bu yap uygulanabilir ve yeni destek modeli nerisi bu rnekler incelenerek gelitirilebilir. Anahtar Kelimeler: KOB Destekleri, AB ve Trkiye KOB Destek Modeli, Amerikan ve Japon Modeli, Benchmarking GR Bu almann amac Amerikan ve Japon KOB Destek Modellerini incelemek ve Avrupa Birlii (AB) ve Trkiyede uygulanan KOB Destek uygulamalarn kyaslama (benchmarking) yntemi ile gelitirmektir. 1. L TERATR Avrupa Birlii, KOB lerin 250den az alan olan ve yllk cirosu 40 milyon Euroyu amayan iletmeler olarak tanmlamaktadr (alkolu, 2002). Trkiyede ise kurumlar arasnda farkl tanmlar gzlenmekte ise de, 200den az alan olan, yllk cirosu 400 milyar TLnin altnda olan iletmeler KOB olarak kabul edilmektedir. rnein, KOSGEB, 1-50 ii altran imalat iletmelerini kk iletme, 51-150 ii altran imalat iletmelerini orta byklkte ve 150den fazla personeli olan iletmeyi byk iletme olarak tanmlamaktadr (alkolu, 2002). Bu alma KOSGEBin KOB leini esas almaktadr.

[Metni yazn]

55

G. Uysal, M. Meng

lkemizde, toplam iletmelerin %99,8ini ve istihdamn %76,7sini KOB ler oluturmaktadr (Ayka ve dierleri, 2009). Ayrca, toplam iletmelerin %94,94n mikro lekli iletmeler oluturmaktadr. Giriimciliin desteklenmesi bakmndan mikro lekli iletmeler nem kazanmaktadr. KOB lerin lek dalm incelendiinde, imalat sanayi iletmelerinin %99,5inin kk lekli olduu ve bu iletmelerin sanayideki toplam istihdamn %59,88ini karlad grlmektedir (Oktay ve dierleri, 2002). KOB lerin ihracattaki pay ise 2006-2009 dneminde %20 civarndadr (Ta, 2010). malat sanayi KOB lerinin katma deer yk ise %28,6dr. Bu nedenle, istihdam ve ihracata katks kabul edilen KOB lerin, katma deer ykn artrmada KOB lere verilendestekler nem kazanmaktadr. rnein, KOB ler retim, pazarlama, finans, ihracat ynetimi, muhasebe, satn alma gibi ynetim konularnda zafiyet yaamaktadr (Karagz, 2008). Bu nedenle, KOB lere ynelik bir Ynetim Gelitirme eitimi bu zafiyeti giderebilir. 2. METOD Bu almada kyaslama metodu benimsenmektedir. Kyaslama, rnek alma yntemidir. Bir iletmenin baka bir iletmedeki baarl bir uygulamay rnek almas ve kendi performansn gelitirmesidir. Buna gre, lkemizdeki KOB Destekleri, Amerika ve Japon rnekleri incelenerek bilgi destekleri ve finans destei olarak yeniden dizayn edilecektir. Bu destekleri TOSYV, Vakfbank, Halk Bankas ve KOB A..nin salamas ngrlmektedir. leride TOSYV ve KOB A.. ayrntl olarak tantlacaktr. 3. BENCHMARK NG UYGULAMASI: RNEK ALMA AB ve Trkiyede KOB Destekleri farkl kurumlar tarafndan deiik ekillerde verilmektedir. KOB lere ynelik destekler deiik kurumlar arasnda dalm durumdadr. KOSGEB, Halk Bankas, KOB A.. gibi 19 kurulu KOB lere ynelik destek hizmeti vermektedir. ABde de durum farkl deildir. AB iinde 22 farkl kurum, kurulu ve mali fonlar danmanlk, fizibilite finansman gibi destek ve hizmetleri KOB lere sunmaktadr. rnein, Almanyada 17 kurulu 17 ayr konuda destek vermektedir. Amerika ve Japonyada ise KOB Destekleri spesifik amalar etrafnda gruplanmtr. Amerikada KOB Destekleri bilgi destei ve finans destei olarak ikiye blnm ve bu destei salayan kurumlar belirlenmitir. Japonyada da benzer bir uygulama vardr. KOB Destekleri bilgi ve finans destei olarak ikiye blnm ve bu destei salayan kurulular olarak bir rgtlenme yaplmtr. Buna gre, AB ve Trkiyede uygulanan destek modeli Amerikan ve Japon rnekleri incelenerek gelitirilebilir. Buna gre nerilen yeni destekler ve ilgili kurulular aadaki tabloda sralanmtr. a. Bilgi Destekleri Bilgi Destekleri letme kurma ve yatrm rehberlii Teknoloji ynetimi: Teknoloji aratrma ve gelitirme rn ynetimi hracat gelitirme, yeni pazarlar bulma Finans (nakit ak: bor alacak ynetimi) Ar Ge: Yeni rn gelitirme Ynetim gelitirme (retim, pazarlama, finans, muhasebe, satn alma, insan kaynaklar ynetimi, Ar Ge eitimleri) Kalite gelitirme Pazar Aratrma ve ihracat gelitirme destei gelitirme
56

lgili Kurulu TOSYV KOB A.. Ayrca, Milli Prodktivite Merkezi, KGEM ve TEKMER de bu hizmetlerin salanmasnda katkda bulunmaktadr.

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

b. Finans Destei Finans Destei letme kurma risk kredisi (risk sermayesi) rn gelitirme finans destei Teknoloji satn alma finans destei Kalite gelitirme ve belgelendirme destei Doal afet ve iflas sigorta yardm fonu Teknoloji ve rn gelitirme destei lgili Kurulu Vakfbank Halk Bankas KOB A..

c. Mevcut KOB Destekleri ve Kurumlar Kurumlar KOSGEB Halk Bankas Vakfbank KOB A.. Kredi Garanti Fonu Sanayi ve Ticaret Bakanl Maliye Bakanl Milli Prodktivite Merkezi TOBB Esnaf ve Sanatkrlar Kooperatifleri TOSYV Destekler Bilgilendirme, e-ticaret ve iletmeler aras ibirlii destei Teknoloji aratrma ve gelitirme destei Finansman destek hizmetleri Giriimcilii gelitirme hizmetleri Pazar aratrma ve ihracat gelitirme hizmetleri Blgesel kalknma hizmetleri Laboratuar hizmetleri Danmanlk hizmetleri Kalite gelitirme hizmetleri Eitim Uluslar aras gzetim hizmetleri Bilgisayar yazlm kredisi rn gelitirme kredisi Sektrsel byme kredisi Sektre ynelik krediler Kredi teminat ve garanti destei

4. TOSYV VE KOB A.. TANITIMI 4.a. TOSYV TOSYV, KOB letmeleri ve Yneticileri Vakf anlamna gelmektedir. 1989 ylnda Ankarada kurulmutur. Bugn 22 ilimizde faaliyet gstermektedir. TOSYV, KOB kavramn ilk kez ekonomi literatrne kazandran bir sivil toplum kuruluudur. KOB lerin ve giriimcilerimizin sorunlarna zm arayan KOB Arama konferanslar dzenlemektedir.

[Metni yazn]

57

G. Uysal, M. Meng

KOB -AR (TOSYV KOB Aratrma Merkezi), aktif danman kadrosu ile bu arama konferanslarna katkda bulunmaktadr. Sahip olduu bu uzman danman kadrosu ve bilgi birikimi ile KOB -AR, KOB problemleri, zm nerileri, olmas gereken sanayi politikalar ile ilgili hazrladklarn KOB lere sunmaktadr. KOB -ARn salad danmanlk hizmetleri unlardr: hracat ynlendirme danmanl, Teknoloji transferi ve yatrm danmanl, Joint Venture danmanl, Uluslar aras kredi, fon ve yardm alma danmanl, TOSYV yaynlarndan faydalanma, TOSYV konferans, panel, seminer ve yemeklere katlm, Kredi Garanti Fonu hizmetlerinden faydalanma. 4.b. KOB A.. KOB A.., risk sermayesi sektrnde faaliyet gstermektedir ve 1999 ylnda KOB lerin finans ihtiyalarn karlamak amacyla TOBB, Halk Bankas, KOSGEB, TESK ve 16 Sanayi ve Ticaret Odasnn ibirlii ile kurulmutur. KOB A.., alma sisteminde KOB ler ncelikle KOB A..ye bavururlar. Bavurunun uygun bulunmas durumunda KOB A.., bavuru yapan KOB ye %49 ortak olur. Bylece KOB ler dk faizli finansman kredisine sahip olurlar. KOB A.., iletmelerin sorunlarna zm nerileri, giriimcilii tevik etmek, bilgilendirme ve eitim gibi dier hizmet ve destekleri KOB lere sunmaktadr. Bu nedenle, KOB A.. hem finans desteini ve hem de bilgi desteini KOB lere salayabilir. KOB A.. bilgi ve finans desteini KOB lere verebilecek bilgi birikimi ve tecrbeye sahiptir. SONU Bu almann nermelerine gre, AB ve Trkiyede KOB Destekleri bilgi ve finans destei olarak rgtlenmeli ve bunlar salayan kurulular belirlenmelidir. Buna gre, bu almada bilgi desteinin TOSYV, ve finans desteinin KOB A.. tarafndan verilmesi ngrlmektedir. KOB A.. ayrca, bilgi desteini de verebilir. TOSYV ve KOB A..ye ek olarak, Milli Prodktivite Merkezi, KGEM (Kk letmeleri Gelitirme Merkezi), TEKMER, Vakfbank ve Halkbank da bilgi ve finans desteini salayabilecek dier kurumlardr. AB ve Trkiyede KOB Destekleri farkl kurumlar tarafndan farkl biimlerde verilmektedir. KOB destekleri farkl kurumlar arasnda dalm durumdadr. Trkiyede KOSGEB, Trkiye Halk Bankas, KOB A.. gibi 19 kurulu KOB lere farkl destek hizmetleri sunmaktadr. ABde de durum farkl deildir. AB bnyesinde 22 tane kurum, kurulu ve fon kk firmalara danmanlk, fizibilite analizlerinin finansman gibi farkl tevik ve destekleri KOB lere salamaktadr. rnein, Almanyada 17 kurulu 17 ayr konuda destek vermektedir. Amerika ve Japonyada ise KOB Destekleri spesifik amalar etrafnda gruplanmlardr. rnein, Amerikada destekler bilgi destei ve finansman destei olarak ikiye blnm ve bu destei salayan kurulular belirlenmitir. Japonyada da benzer bir uygulama vardr. Destekler bilgi destei ve finansman destei olarak blnm fakat alt balklar Amerikan uygulamasndan farkldr ve yine bu destei salayan kurulular olarak bir rgtlenme vardr. AB ve Trkiyede ise desteklerin farkl kurumlar arasnda dalmas, KOB desteklerinin etkinliini azaltabilmektedir. Bu nedenle, AB ve Trkiyede uygulanan model Amerikan ve Japon rnekleri incelenerek gelitirilmelidir. Bu nedenle, bu almann amac Amerikan ve Japon KOB Destek
58

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

modellerini incelemek ve Avrupa Birlii ve Trkiyede uygulanan KOB Desteklerini kyaslama (bencmarking) yntemi ile gelitirmektir. a. ABDde KOB lere Salanan Destekler* Bilgi Destekleri letme kurma ve gelitirme eitimi Kadnlar, genler, sakatlar ve eski mahkumlarn kendi iletmelerini kurmalar ynnde eitilmeleri Bilgi ilem teknolojilerinin kullanm ve internet iletmecilii Alacak ve bor ynetimi Bteleme ve finansman Franchising, risk sermayesi, Uluslar aras ticaret ve ibirlii olanaklar Pazar geniletme ve ihracat Ar-Ge, rn ve sre gelitirme. Finans Destekleri Kurulular ABD Kk letmeler ve Giriimcilik Kurumu Kk ve Orta lekli letmeler Giriimcilik Enstits Kk letme Ynetimi, letmecilik Enstits, Kk letmecilii Bilgilendirme ve Gelitirme Merkezleri Bilimsel Teknoloji Danma Merkezi Ulusal Finans ve Muhasebe Brolar Ulusal Kadn letmecilik Konseyi Elektronik Ticaret Yardm Merkezi KOB Hukuk Brosu Kurulular

Ulusal ve yerel fonlarn kullanm Ulusal ve yerel KOB lerin bina, arazi, makine ve ara temini ynnde finansal destek yardmlar Kadn ve gen giriimciler ile sakatlar ve eski mahkumlara uygun koullarda kredi almas Kapasitelerini artrmak isteyen KOB lere d kaynak temini hracatn teviki Doal afet ve iflaslarda yardm Yeni rn ve sre gelitirme ile kaliteye ynelik yatrm ve belgelendirmelerin finansman

Amerikan Kredi Kurumu Kk letmecilik Yatrm irketleri Ulusal ve yerel Kk letmeler Finansman irketleri ABD Kk letmeler ve Giriimcilik Kurumu Ulusal ve Yerel Kooperatifler Kk letme Federasyonlar Uluslar aras Kk letmecilik Kongresi ABD hracat Gelitirme ve Yardm Merkezi

*Kaynak: Prof.Dr.Tahir Akgemci, KOB lerin Temel Sorunlar ve Salanan Destekler, KOSGEB Raporu, (2001).

[Metni yazn]

59

G. Uysal, M. Meng

b. Japonyada KOB lere Salanan Destekler* Finans Destei D kaynak temini Kefalet kredi Sigorta ileri ve Dier mali sorunlar iin kaynak aktarm irketleen KOB lerden indirimli kurumlar vergisi alnmas Ortak giriim programlarnda yer alan KOB lere tercihli vergi ve finansman tedbirlerinden yararlanma olana tannmas Bilgi Destekleri Ynetim Danmanl Finans Ynetimi Teknik bilgi aktarm Ar-Ge, rn ve Sre gelitirme Ortak hammadde satn alnmas Ortak pazarlama olanaklarnn gelitirilmesi Kurulular Kredi Birlik ve Kooperatifleri Kk letmeler Finansman irketi Kk letmeler Yatrm irketi Ulusal Finansman irketi zel veya Kamu Finansman Kurulular Ulusal ve Yerel Bankalar

Kurulular Sanayi ve Ticaret Odalar Kk ve Orta lekli letmeler Dayanma Kurumu Kk letmeler Tevik Kurumu Bilimsel Teknoloji Danma Merkezi Ulusal Kooperatifler Kk letme Federasyonlar Kk letmeler Denetim Uzmanlar Birlii

* Kaynak: Prof.Dr.Tahir Akgemci, KOB lerin Temel Sorunlar ve Salanan Destekler, KOSGEB Raporu, (2001).

KAYNAKA Akdeniz, M. B. (2005), KOB lerin Ekonomik ve Sosyal Yap indeki Yerleri, Destekleyici Kurumsal evreleri ve Avrupa Birliine Uyum srecinde yeniden Yaplandrlmalar, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say.13, ss.69-90. Akgemci, T. (2001), KOB lerin Temel Sorunlar ve Salanan Destekler, Haziran, KOSGEB Raporu. Ayka, M., Parlak, Z. ve zdemir, S. (2009) Kreselleme Srecinde RekabeT Gcnn Arttrlmas ve Trkiyede KOB ler, Yayn No: 2008-24. alar, ., Kendirli, S., aran, H. (2005) ABye Giri Srecinde Kk Ve Orta Byklkteki letmelerde (KOB ), Ynetim Bilinci ve Finansal Politikalara Etkileri, orum KOB lerine Ynelik Bir Aratrma,Avrupa Birliine Giri srecinde KOB ler:Trkiye ve Benzer lke Deneyimleri Sempozyumu, 19-22 Mays 2005, Bandrma , Balkesir niversitesi Bandrma BF-Ynetim ve Finans niversitesi Bialystock Polonya Bandrma Ticaret Odas. atal, M. F.. (2007). Blgesel Kalknmada Kk Ve Orta Boy Iletmelerin (KOB ) Rol. Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 10.2, 333-352.
60

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

olakolu, M. H. (2002). KOB Rehberi. Ankara: TOBB Yorum. Erdoan, H.H. (2010) Global Mali Krizin KOB lerin Finansal Yapilari zerine Etkileri: Izmir Ili Tekstil Sektrnde Bir Aratrma Sleyman Demirel niversitesi, letme Blm Yksek Lisans Tezi. Erkan, M. (1990) KOB lerde Finansman Sorunlar ve D Kaynakl Krediler, Afyon . .B.F Yll No:7,1990. Gafurolu, . (2007) Ekonomik Krizlerin Kk Ve Orta lekli Iletmeler zerindeki Etkilerini Belirlemeye Ynelik Bir Aratirma T.C. ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Adana. lhan, S. (2006) KOB ler: Sosyo-Ekonomik Bir Perspektif, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 16, Say: 2 Sayfa: 269-289. raz, R. (2005) Kresel Rekabet Ortamnda Kk ve Orta Byklkteki letmelerin Ulusal Sosyo-Ekonomik Sisteme Katklar Asndan Deerlendirilmesi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 13, s.368-380. Karagz, M. (2008) KOB lerin Temel Sorunlar, Bu Alanda Salanan Destekler ve zm nerileri Yerel Siyaset Dergisi, Say 33, s. 85-94. Kzlay, E. (2009) Kobiler Ve D Ticarette Karlatklar Temel Sorunlar T.C. Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yksekokulu D Ticaret Program, Mesleki Uygulama Bitirme devi. Mftolu, T. (????) Kk Ve Orta lekli Iletmelerin nemi, zellikleri Ve Gelecei. Oktay, E ve Gney, A. (2002) Trkiyede KOB lerin Finansman Sorunu ve zm nerileri, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti:Dou Akdeniz niversitesi, 21.Yzylda KOB ler: Sorunlar, Frsatlar ve zm nerileri Sempozyumu, 03-04, Ocak. Ta, H. Y. (2010) Trkiyede KOB lerin Sosyo - Ekonomik Etkileri Bte Dnyas Dergisi, Say 33, s. 165-180. TOSYV, Tantc Bror. http://www.kobias.com.tr

[Metni yazn]

61

G. Uysal, M. Meng

62

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

AVRUPA B RL ve TRK YEDE KOB DESTEKLER : ABD ve JAPONYA KOB DESTEK PLANI LE KIYASLAMA

Grhan UYSAL Ondokuz Mays niversitesi Melike MENG Ondokuz Mays niversitesi,

ZET
Bu almann amac AB ve Trkiyede uygulanan KOB Destek Modelini, Amerikan ve Japon rneklerini inceleyerek gelitirmektir. AB ve Trkiyede KOB Destekleri kurumlar arasnda dalmtr. rnein, ABde 22 farkl kurum ve fon KOB leri desteklemektedir. lkemizde 19 kurum KOB lere ynelik hizmetlerde bulunmaktadr. AB ve Trkiyede hangi kurum hangi destei vermektedir? KOB ler bu kurum ve destekleri hakknda bilgi sahibi midir? Kurumlar arasnda yetki karmaas var mdr? Bu sorulara verilecek yantlar ayr bir aratrmann konusudur. Bu danklk ve karmaa Amerikan ve Japon modeli incelenerek gelitirilebilir. ABD ve Japonyada KOB Destekleri bilgi destei ve finans destei olarak ikiye blnm ve bu destekleri veren kurumlar olarak belirginletirilmitir. lkemiz iin de bu yap uygulanabilir ve yeni destek modeli nerisi bu rnekler incelenerek gelitirilebilir. Anahtar Kelimeler: KOB Destekleri, AB ve Trkiye KOB Destek Modeli, Amerikan ve Japon Modeli, Benchmarking GR Bu almann amac Amerikan ve Japon KOB Destek Modellerini incelemek ve Avrupa Birlii (AB) ve Trkiyede uygulanan KOB Destek uygulamalarn kyaslama (benchmarking) yntemi ile gelitirmektir. 1. L TERATR Avrupa Birlii, KOB lerin 250den az alan olan ve yllk cirosu 40 milyon Euroyu amayan iletmeler olarak tanmlamaktadr (alkolu, 2002). Trkiyede ise kurumlar arasnda farkl tanmlar gzlenmekte ise de, 200den az alan olan, yllk cirosu 400 milyar TLnin altnda olan iletmeler KOB olarak kabul edilmektedir. rnein, KOSGEB, 1-50 ii altran imalat iletmelerini kk iletme, 51-150 ii altran imalat iletmelerini orta byklkte ve 150den fazla personeli olan iletmeyi byk iletme olarak tanmlamaktadr (alkolu, 2002). Bu alma KOSGEBin KOB leini esas almaktadr.

[Metni yazn]

55

G. Uysal, M. Meng

lkemizde, toplam iletmelerin %99,8ini ve istihdamn %76,7sini KOB ler oluturmaktadr (Ayka ve dierleri, 2009). Ayrca, toplam iletmelerin %94,94n mikro lekli iletmeler oluturmaktadr. Giriimciliin desteklenmesi bakmndan mikro lekli iletmeler nem kazanmaktadr. KOB lerin lek dalm incelendiinde, imalat sanayi iletmelerinin %99,5inin kk lekli olduu ve bu iletmelerin sanayideki toplam istihdamn %59,88ini karlad grlmektedir (Oktay ve dierleri, 2002). KOB lerin ihracattaki pay ise 2006-2009 dneminde %20 civarndadr (Ta, 2010). malat sanayi KOB lerinin katma deer yk ise %28,6dr. Bu nedenle, istihdam ve ihracata katks kabul edilen KOB lerin, katma deer ykn artrmada KOB lere verilendestekler nem kazanmaktadr. rnein, KOB ler retim, pazarlama, finans, ihracat ynetimi, muhasebe, satn alma gibi ynetim konularnda zafiyet yaamaktadr (Karagz, 2008). Bu nedenle, KOB lere ynelik bir Ynetim Gelitirme eitimi bu zafiyeti giderebilir. 2. METOD Bu almada kyaslama metodu benimsenmektedir. Kyaslama, rnek alma yntemidir. Bir iletmenin baka bir iletmedeki baarl bir uygulamay rnek almas ve kendi performansn gelitirmesidir. Buna gre, lkemizdeki KOB Destekleri, Amerika ve Japon rnekleri incelenerek bilgi destekleri ve finans destei olarak yeniden dizayn edilecektir. Bu destekleri TOSYV, Vakfbank, Halk Bankas ve KOB A..nin salamas ngrlmektedir. leride TOSYV ve KOB A.. ayrntl olarak tantlacaktr. 3. BENCHMARK NG UYGULAMASI: RNEK ALMA AB ve Trkiyede KOB Destekleri farkl kurumlar tarafndan deiik ekillerde verilmektedir. KOB lere ynelik destekler deiik kurumlar arasnda dalm durumdadr. KOSGEB, Halk Bankas, KOB A.. gibi 19 kurulu KOB lere ynelik destek hizmeti vermektedir. ABde de durum farkl deildir. AB iinde 22 farkl kurum, kurulu ve mali fonlar danmanlk, fizibilite finansman gibi destek ve hizmetleri KOB lere sunmaktadr. rnein, Almanyada 17 kurulu 17 ayr konuda destek vermektedir. Amerika ve Japonyada ise KOB Destekleri spesifik amalar etrafnda gruplanmtr. Amerikada KOB Destekleri bilgi destei ve finans destei olarak ikiye blnm ve bu destei salayan kurumlar belirlenmitir. Japonyada da benzer bir uygulama vardr. KOB Destekleri bilgi ve finans destei olarak ikiye blnm ve bu destei salayan kurulular olarak bir rgtlenme yaplmtr. Buna gre, AB ve Trkiyede uygulanan destek modeli Amerikan ve Japon rnekleri incelenerek gelitirilebilir. Buna gre nerilen yeni destekler ve ilgili kurulular aadaki tabloda sralanmtr. a. Bilgi Destekleri Bilgi Destekleri letme kurma ve yatrm rehberlii Teknoloji ynetimi: Teknoloji aratrma ve gelitirme rn ynetimi hracat gelitirme, yeni pazarlar bulma Finans (nakit ak: bor alacak ynetimi) Ar Ge: Yeni rn gelitirme Ynetim gelitirme (retim, pazarlama, finans, muhasebe, satn alma, insan kaynaklar ynetimi, Ar Ge eitimleri) Kalite gelitirme Pazar Aratrma ve ihracat gelitirme destei gelitirme
56

lgili Kurulu TOSYV KOB A.. Ayrca, Milli Prodktivite Merkezi, KGEM ve TEKMER de bu hizmetlerin salanmasnda katkda bulunmaktadr.

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

b. Finans Destei Finans Destei letme kurma risk kredisi (risk sermayesi) rn gelitirme finans destei Teknoloji satn alma finans destei Kalite gelitirme ve belgelendirme destei Doal afet ve iflas sigorta yardm fonu Teknoloji ve rn gelitirme destei lgili Kurulu Vakfbank Halk Bankas KOB A..

c. Mevcut KOB Destekleri ve Kurumlar Kurumlar KOSGEB Halk Bankas Vakfbank KOB A.. Kredi Garanti Fonu Sanayi ve Ticaret Bakanl Maliye Bakanl Milli Prodktivite Merkezi TOBB Esnaf ve Sanatkrlar Kooperatifleri TOSYV Destekler Bilgilendirme, e-ticaret ve iletmeler aras ibirlii destei Teknoloji aratrma ve gelitirme destei Finansman destek hizmetleri Giriimcilii gelitirme hizmetleri Pazar aratrma ve ihracat gelitirme hizmetleri Blgesel kalknma hizmetleri Laboratuar hizmetleri Danmanlk hizmetleri Kalite gelitirme hizmetleri Eitim Uluslar aras gzetim hizmetleri Bilgisayar yazlm kredisi rn gelitirme kredisi Sektrsel byme kredisi Sektre ynelik krediler Kredi teminat ve garanti destei

4. TOSYV VE KOB A.. TANITIMI 4.a. TOSYV TOSYV, KOB letmeleri ve Yneticileri Vakf anlamna gelmektedir. 1989 ylnda Ankarada kurulmutur. Bugn 22 ilimizde faaliyet gstermektedir. TOSYV, KOB kavramn ilk kez ekonomi literatrne kazandran bir sivil toplum kuruluudur. KOB lerin ve giriimcilerimizin sorunlarna zm arayan KOB Arama konferanslar dzenlemektedir.

[Metni yazn]

57

G. Uysal, M. Meng

KOB -AR (TOSYV KOB Aratrma Merkezi), aktif danman kadrosu ile bu arama konferanslarna katkda bulunmaktadr. Sahip olduu bu uzman danman kadrosu ve bilgi birikimi ile KOB -AR, KOB problemleri, zm nerileri, olmas gereken sanayi politikalar ile ilgili hazrladklarn KOB lere sunmaktadr. KOB -ARn salad danmanlk hizmetleri unlardr: hracat ynlendirme danmanl, Teknoloji transferi ve yatrm danmanl, Joint Venture danmanl, Uluslar aras kredi, fon ve yardm alma danmanl, TOSYV yaynlarndan faydalanma, TOSYV konferans, panel, seminer ve yemeklere katlm, Kredi Garanti Fonu hizmetlerinden faydalanma. 4.b. KOB A.. KOB A.., risk sermayesi sektrnde faaliyet gstermektedir ve 1999 ylnda KOB lerin finans ihtiyalarn karlamak amacyla TOBB, Halk Bankas, KOSGEB, TESK ve 16 Sanayi ve Ticaret Odasnn ibirlii ile kurulmutur. KOB A.., alma sisteminde KOB ler ncelikle KOB A..ye bavururlar. Bavurunun uygun bulunmas durumunda KOB A.., bavuru yapan KOB ye %49 ortak olur. Bylece KOB ler dk faizli finansman kredisine sahip olurlar. KOB A.., iletmelerin sorunlarna zm nerileri, giriimcilii tevik etmek, bilgilendirme ve eitim gibi dier hizmet ve destekleri KOB lere sunmaktadr. Bu nedenle, KOB A.. hem finans desteini ve hem de bilgi desteini KOB lere salayabilir. KOB A.. bilgi ve finans desteini KOB lere verebilecek bilgi birikimi ve tecrbeye sahiptir. SONU Bu almann nermelerine gre, AB ve Trkiyede KOB Destekleri bilgi ve finans destei olarak rgtlenmeli ve bunlar salayan kurulular belirlenmelidir. Buna gre, bu almada bilgi desteinin TOSYV, ve finans desteinin KOB A.. tarafndan verilmesi ngrlmektedir. KOB A.. ayrca, bilgi desteini de verebilir. TOSYV ve KOB A..ye ek olarak, Milli Prodktivite Merkezi, KGEM (Kk letmeleri Gelitirme Merkezi), TEKMER, Vakfbank ve Halkbank da bilgi ve finans desteini salayabilecek dier kurumlardr. AB ve Trkiyede KOB Destekleri farkl kurumlar tarafndan farkl biimlerde verilmektedir. KOB destekleri farkl kurumlar arasnda dalm durumdadr. Trkiyede KOSGEB, Trkiye Halk Bankas, KOB A.. gibi 19 kurulu KOB lere farkl destek hizmetleri sunmaktadr. ABde de durum farkl deildir. AB bnyesinde 22 tane kurum, kurulu ve fon kk firmalara danmanlk, fizibilite analizlerinin finansman gibi farkl tevik ve destekleri KOB lere salamaktadr. rnein, Almanyada 17 kurulu 17 ayr konuda destek vermektedir. Amerika ve Japonyada ise KOB Destekleri spesifik amalar etrafnda gruplanmlardr. rnein, Amerikada destekler bilgi destei ve finansman destei olarak ikiye blnm ve bu destei salayan kurulular belirlenmitir. Japonyada da benzer bir uygulama vardr. Destekler bilgi destei ve finansman destei olarak blnm fakat alt balklar Amerikan uygulamasndan farkldr ve yine bu destei salayan kurulular olarak bir rgtlenme vardr. AB ve Trkiyede ise desteklerin farkl kurumlar arasnda dalmas, KOB desteklerinin etkinliini azaltabilmektedir. Bu nedenle, AB ve Trkiyede uygulanan model Amerikan ve Japon rnekleri incelenerek gelitirilmelidir. Bu nedenle, bu almann amac Amerikan ve Japon KOB Destek
58

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

modellerini incelemek ve Avrupa Birlii ve Trkiyede uygulanan KOB Desteklerini kyaslama (bencmarking) yntemi ile gelitirmektir. a. ABDde KOB lere Salanan Destekler* Bilgi Destekleri letme kurma ve gelitirme eitimi Kadnlar, genler, sakatlar ve eski mahkumlarn kendi iletmelerini kurmalar ynnde eitilmeleri Bilgi ilem teknolojilerinin kullanm ve internet iletmecilii Alacak ve bor ynetimi Bteleme ve finansman Franchising, risk sermayesi, Uluslar aras ticaret ve ibirlii olanaklar Pazar geniletme ve ihracat Ar-Ge, rn ve sre gelitirme. Finans Destekleri Kurulular ABD Kk letmeler ve Giriimcilik Kurumu Kk ve Orta lekli letmeler Giriimcilik Enstits Kk letme Ynetimi, letmecilik Enstits, Kk letmecilii Bilgilendirme ve Gelitirme Merkezleri Bilimsel Teknoloji Danma Merkezi Ulusal Finans ve Muhasebe Brolar Ulusal Kadn letmecilik Konseyi Elektronik Ticaret Yardm Merkezi KOB Hukuk Brosu Kurulular

Ulusal ve yerel fonlarn kullanm Ulusal ve yerel KOB lerin bina, arazi, makine ve ara temini ynnde finansal destek yardmlar Kadn ve gen giriimciler ile sakatlar ve eski mahkumlara uygun koullarda kredi almas Kapasitelerini artrmak isteyen KOB lere d kaynak temini hracatn teviki Doal afet ve iflaslarda yardm Yeni rn ve sre gelitirme ile kaliteye ynelik yatrm ve belgelendirmelerin finansman

Amerikan Kredi Kurumu Kk letmecilik Yatrm irketleri Ulusal ve yerel Kk letmeler Finansman irketleri ABD Kk letmeler ve Giriimcilik Kurumu Ulusal ve Yerel Kooperatifler Kk letme Federasyonlar Uluslar aras Kk letmecilik Kongresi ABD hracat Gelitirme ve Yardm Merkezi

*Kaynak: Prof.Dr.Tahir Akgemci, KOB lerin Temel Sorunlar ve Salanan Destekler, KOSGEB Raporu, (2001).

[Metni yazn]

59

G. Uysal, M. Meng

b. Japonyada KOB lere Salanan Destekler* Finans Destei D kaynak temini Kefalet kredi Sigorta ileri ve Dier mali sorunlar iin kaynak aktarm irketleen KOB lerden indirimli kurumlar vergisi alnmas Ortak giriim programlarnda yer alan KOB lere tercihli vergi ve finansman tedbirlerinden yararlanma olana tannmas Bilgi Destekleri Ynetim Danmanl Finans Ynetimi Teknik bilgi aktarm Ar-Ge, rn ve Sre gelitirme Ortak hammadde satn alnmas Ortak pazarlama olanaklarnn gelitirilmesi Kurulular Kredi Birlik ve Kooperatifleri Kk letmeler Finansman irketi Kk letmeler Yatrm irketi Ulusal Finansman irketi zel veya Kamu Finansman Kurulular Ulusal ve Yerel Bankalar

Kurulular Sanayi ve Ticaret Odalar Kk ve Orta lekli letmeler Dayanma Kurumu Kk letmeler Tevik Kurumu Bilimsel Teknoloji Danma Merkezi Ulusal Kooperatifler Kk letme Federasyonlar Kk letmeler Denetim Uzmanlar Birlii

* Kaynak: Prof.Dr.Tahir Akgemci, KOB lerin Temel Sorunlar ve Salanan Destekler, KOSGEB Raporu, (2001).

KAYNAKA Akdeniz, M. B. (2005), KOB lerin Ekonomik ve Sosyal Yap indeki Yerleri, Destekleyici Kurumsal evreleri ve Avrupa Birliine Uyum srecinde yeniden Yaplandrlmalar, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say.13, ss.69-90. Akgemci, T. (2001), KOB lerin Temel Sorunlar ve Salanan Destekler, Haziran, KOSGEB Raporu. Ayka, M., Parlak, Z. ve zdemir, S. (2009) Kreselleme Srecinde RekabeT Gcnn Arttrlmas ve Trkiyede KOB ler, Yayn No: 2008-24. alar, ., Kendirli, S., aran, H. (2005) ABye Giri Srecinde Kk Ve Orta Byklkteki letmelerde (KOB ), Ynetim Bilinci ve Finansal Politikalara Etkileri, orum KOB lerine Ynelik Bir Aratrma,Avrupa Birliine Giri srecinde KOB ler:Trkiye ve Benzer lke Deneyimleri Sempozyumu, 19-22 Mays 2005, Bandrma , Balkesir niversitesi Bandrma BF-Ynetim ve Finans niversitesi Bialystock Polonya Bandrma Ticaret Odas. atal, M. F.. (2007). Blgesel Kalknmada Kk Ve Orta Boy Iletmelerin (KOB ) Rol. Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 10.2, 333-352.
60

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

olakolu, M. H. (2002). KOB Rehberi. Ankara: TOBB Yorum. Erdoan, H.H. (2010) Global Mali Krizin KOB lerin Finansal Yapilari zerine Etkileri: Izmir Ili Tekstil Sektrnde Bir Aratrma Sleyman Demirel niversitesi, letme Blm Yksek Lisans Tezi. Erkan, M. (1990) KOB lerde Finansman Sorunlar ve D Kaynakl Krediler, Afyon . .B.F Yll No:7,1990. Gafurolu, . (2007) Ekonomik Krizlerin Kk Ve Orta lekli Iletmeler zerindeki Etkilerini Belirlemeye Ynelik Bir Aratirma T.C. ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Adana. lhan, S. (2006) KOB ler: Sosyo-Ekonomik Bir Perspektif, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 16, Say: 2 Sayfa: 269-289. raz, R. (2005) Kresel Rekabet Ortamnda Kk ve Orta Byklkteki letmelerin Ulusal Sosyo-Ekonomik Sisteme Katklar Asndan Deerlendirilmesi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 13, s.368-380. Karagz, M. (2008) KOB lerin Temel Sorunlar, Bu Alanda Salanan Destekler ve zm nerileri Yerel Siyaset Dergisi, Say 33, s. 85-94. Kzlay, E. (2009) Kobiler Ve D Ticarette Karlatklar Temel Sorunlar T.C. Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yksekokulu D Ticaret Program, Mesleki Uygulama Bitirme devi. Mftolu, T. (????) Kk Ve Orta lekli Iletmelerin nemi, zellikleri Ve Gelecei. Oktay, E ve Gney, A. (2002) Trkiyede KOB lerin Finansman Sorunu ve zm nerileri, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti:Dou Akdeniz niversitesi, 21.Yzylda KOB ler: Sorunlar, Frsatlar ve zm nerileri Sempozyumu, 03-04, Ocak. Ta, H. Y. (2010) Trkiyede KOB lerin Sosyo - Ekonomik Etkileri Bte Dnyas Dergisi, Say 33, s. 165-180. TOSYV, Tantc Bror. http://www.kobias.com.tr

[Metni yazn]

61

G. Uysal, M. Meng

62

7. KOB ler ve Verimlilik Kongrersi, 25 - 26 Ekim 2011

AZERBAYCAN CUMHUR YET N N MAL YE P YASASININ ANAL Z

Vefa MAHMUDOVA Azerbaycan Devlet ktisat niversitesi

ZET Maliye piyasas para taleb ve arzn ieren finansal aralar araclyla finans kurulularn ilikilendiren bir sistemdir. Azerbaycan ekonomisinde petrol sektr dominant role sahiptir. yle ki, petrol paralarnn lke ekonomisine akn fonunda mali gerginlik olumutur. Bu fiskal gerginliin strelize etmek iin Merkezi Banka ok sayda monetar aralar kullanm olsa da, hala baz alanlarda zorluk yaanmaktadr. Bu makaleni yazmakta amacm Azerbaycan Cumhuriyyetinin maliye piyasasnn mevcut durumunu aradrmak ve konuyu fiskal ve monetar balamda incelemekten ibaretdir. Petrol gelirlerinin balca olarak topland Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Fonundan devlet btesine yaplan transferlerin hacmi ve btenin gelirlerinin artmas fonunda ekonominin snmas fiskal ve parasal riskler dourmaktadr. Aradrdm makaleni yazarken internet ve yaymlanm olan edebiyatlardan yararlanmmdr. Araadrmam sonucunda aldm sonu petrol gelirlerinin Azerbaycan'n maliye piyasasn etkileme derecesinin etkinliinin analizini yaparak etkini optimize etmek yollarnn bulunmasndan ibaretdir. Anahtar kelimeler: maliye piyasas, maliye aralar, gelir dzeyi, fiskal ve monetar balam 1. G R Pazar ekonomisine geit devrinde maliye kaynaklarnn aralksz olarak lke ekonomisine cezb edilmesi byk nem tayor. Azerbaycanda hayata geirilen ekonomik reformlar ve onun dnya ekonomi sistemine entegrasyonunun derinlemesi ekonominin dinamik gelimesine olanak yaratmtr. ve d kaynaklarn ekonomik geliimine tevik edilmesini salayan maliye pazarnn mevcutluu zaruretine dnr. yle ki,gnmz artlarnda maliye pazarlar mlkiyet formundan bamsz olarak hem mikroekonomik seviyede, hem de devlet seviyesinde onlarn maliye kaynaklar ile temin edilmesinde nemli rol oynar.Bu durumda,pazar ekonomisinin gelimesi maliye pazar olmadan mmkn deildir. Maliye pazar nakit paralarn hareketinin salanmasnn zel form ve tabakas olup maliye mnasebetleri babnda al-sat mnasebetlerinin toplusudur. Maliye pazar yle bir pazar formudur ki, burada emtia gibi maliye kaynaklarn gryoruz.Bir baka deyile,maliye pazar nakit paralarn ekonomik varlklar arasnda blgsn temin eden pazardr.Maliye pazarnn amac nakit paralarn vermli ekilde seferber edilmesini ve onlarn maliye kaynaklarna ihtiyac olanlara satn temin etmekten oluur. Maliye pazar emanet toplayanlarn paralarn dorudan borc gtrenlere takdim edilmesine olanak yaradan maliye kurumlardr.

63

V. Mahmudova

2. MAL YE P YASASININ OLUMASI ZERURETI VE FONKS YONLARI Maliye pazarnn olumas zaruretinin nemli etkenlerinden biri maliye kaynaklarinin dengesiz blgsdr.nk bu blg zaman messeselerin bir ksmnda maliye kaynaklarnn fazlal, dier ksmnda ise maliye kaynaklarnn eksiklii kendini ortaya karr.Bu zaman maliye kaynaklarnn bir messeseden dierine doru hareketinin temin edilmesinin nemli formu gibi maliye pazar kendini gsterir.Demek ki ,maliye pazar nakit paralarn maliklerinden ihtiyac olanlara doru yneldilmesinde arac roln oynuyor. Maliye pazarnn rol onun yerine getirdiyi fonksiyonlarla belirlenir. Gnmz artlarnda maliye pazar aadak fonksiyonlar hayata geirir: Nakit paralarnn bir mlkiyetiden dierine, yani paraya ihtiyac olanlara hareketini temin etmek; - denemelerde o kendisini geici serbest nakit paralarn ve kymetli evraklarn al-sat, maliye kaynaklarnn blgsyle ilgili ekonomik mnasebetleri ifade eder. Hazrda dnya apnda maliye nakitlerinin byk bir ksm maliye pazar aracllyla bltrlr; - pazarda alc ile satcnn direkt grmesi zaman sata karlan aktiflerin reel pazar fiyatlar belirlenir. Burada ayrca aktiflerin geri denmesi seviyesi, onun sreleri belirlenir; - maliye pazar yatrmclar iin paralarn en uygun istikametlere yerletirmek iin yer, imkan ve ortam yaradr. Bu zaman deil lke, hatta tm dnya zre seme imkan yaranr. Bu ise firmalar iin en uygun fiyatla maliye kayna bulmaya imkan verir; - maliye pazarnn balca fonksiyonlarndan biri de maliye kaynaklarnn aktarm harlarnn (aratrma ve bilgi harlar) minimuma indirilmesinden oluur. Maliye kaynaklarnn ilkin satclar ve ayrca son reticileri gruba blnr: tzel kiiler (messeseler ve tekilatlar), gerek kiiler ve devlet. Maliye kaynaklarnn al-verii iki yolla: birincisi, maliye araclarnn yardm olmadan dolaysyla satcdan onun tketicilerine ulatrmak, ikincisi, bir ve ya birka aracnn yardmyla hayata geirilir. Maliye araclar gibi nakit paralarn idare edilmesini hayata geiren kredi tekilatlar, kiymetli evraklar pazarnn profesyonel katlmclar devletd emeklilik fonlar, yatrm fonlar, sigorta irketleri itirak eder. Nakit paralarn yatrlmas belirtilerine gre maliye pazarlar yaplarna girer: bor ve kredi pazarlar, kymetli evraklar pazarlar ve deriativler pazar, lizing ve faktoring servisi pazarlar, etimatllq ilem pazar kendi para bileenleri hissesinde ve sigorta pazar. Nakit para kaynaklarnn olduu yere gre maliye pazar iki gruba blnr: - i ve ya milli maliye pazarlar. Bu pazarlarn kaynaklar lkenin i kaynaklarna esaslanr. Bu durumda dier lkelerin kaynaklar tefik edilse de onlarn zel tutumu kk olur; - dnya maliye pazarlar. Onlarn kaynaklar deiik devletlerin varolan nakit paralar hesabna oluur. Geliim seviyesine gre maliye pazarlar gelimi pazarlara ve gelimekte olan pazarlara blnr. Maliye pazarlarnn katlmclar ve ya eleri aadakilerdir: - yatrmclar talepten fazla maliye kaynana sahip olan ve yatrm gibi kullanan messese ve tekilatlar; - emanetiler ahsi tketimi azaltmakla belirli amalar iin farkl ymlar hayata geiren gerek kiiler;

64

7. KOB ler ve Verimlilik Kongrersi, 25 - 26 Ekim 2011

- bor alanlar yeteri kadar maliye kaynana sahip olmayan ve ya maliye kaynaklarnn yetmezliini hiss eden messese ve tekilatlar, ayrca kamu kurumlar. Bu sylenenle birlikte, maliye pazarnn esi gibi faaliyet gsteren farkl araclar, uzmanlatrlm maliye kredi kurumlar da mevcuttur. e gibi faaliyet gsteren araclar aadakilerdir: 1. Emlaklar. Onlar gerek arac gibi faaliyet gstermekle yatrmclarn ve ya bor alanlarn gsterii esasnda faaliyet gstererek komisyon eklinde gelir elde ederler. Emlaklar hukuki ve gerek ahslardan oluurlar. 2. Temsilciler. Onlar serbest ekilde faaliyet gstermekle, baz durumlarda dier araclarla hatta yatrmc ve borc alanlarla da direkt pazarla girerler. 3.Uzmanlatrlm maliye-kredi kurumlar. Bura yatrm bankalar, maliye irketleri, sigorta irketleri ve d. girer. Onlar hem yatrm, hem de bor alan ayrca da arac gibi faaliyet gsterirler. Maliye altyaplarnn faaliyeti geniledike maliye pazarnn olumasnda ve gelimesinde dikkatedeer dzeyde ilerlemeler ba verir. yleki, deiik mlkiyet tipli retim messeseleri arasnda araclk eden maliye pazarnn eleri ekonomik kaynaklarn devriyesinin sona erdirilmesinde nemli rol oynar, ticari baarlarnn elde edilmesine yardm eder, maliye-kredi kaynaklarnn merkeziletirilmesine ve bu kaynaklarn ekonominin daha elverili ve yksek deme yetenekli alanlara denilmesine olanak yaratr. 3. AZERBAYCAN MILLI BANKASININ GEREKLETIRDII REFORMLAR Geen asrn doksannc yllarnn balarnda Azerbaycan kendi zgrln kazandktan, toplumun ve ekonominin demokratik geliiminden sonra lkede i maliye pazarnn yeniden kurulmas prosesi balamtr. Bu i ok kark ve geni apl olduuna gre zaman talep ediyordu. Fakat tarihi bakmdan ksa bir zamanda yasakoyucu hukuki normlar ve normatif senetler esasnda maliye pazarnn esas katlmclar olan maliye kredi kurumlar (ihracat satclar, yatrmc-alclar, salayc-araclar) kapitaln datlmas ve yeniden datlmas zre hizmet gsterilmesinin modern mekanizmas yaradlmtr. lkemizin maliye pazarnn mhasebe-kesim esas maliye arac devlet ksamddetli ekler (DG) ve Azerbaycan Milli Bankasnn notlar oldu ki, bunlarn misyon ve yerletirilmesi son zamanlar tesadfi hal tayor. Ticari hazinedar ve bank emre yazl senetleri, koperativ tahviller ve ksamddetli eklerin dier trleri gibi aralar pazarnda kendi hakettii yerlerini bulamadlar. Bankalararas para pazar nakit paralarn bankalar arasnda ksa mddetin aktif operasyonlarn, balanslarn dengelenmesi, dzenleyici organlarn, zellikle de AMB-nn taleplerinin yerine getirilmesi iin verilen bankalararas depozit kredi trnde yeniden datlmasn temin eder. Ayn dzeyde AMB yeniden maliyeletirme trnde ticaret bankalarna krediler takdim eder. Ayrca maliye pazarnn konnekturundan asl olarak ve dengenin korunmas, para kitlesinin dengelenmesi ve banka akclnn (likidite) temin edilmesi amacyla AMB yeniden maliyeletirilmenin faiz derecesini belirler. yle ki, cari yln kasm ayndan itibaren AMB global ekonomik krizi etkisinin yaylmasn dikkate alarak, yeniden maliyeletirmenin faiz derecesini defa %15-den %8-e kadar indirmitir. Ayn ekilde faiz orannn st snr %20-den %15-e kadar, aa snrysa %3-den %1-e kadar indirilmitir. Azerbaycan Cumhuriyetinin Merkezi Bankas 2010-cu yln I dneminde kendi siyaseti global ekonominin zayf ve dengesiz onarm, uluslaras maliye para pazarlarnda yksek volatillik, dnya petrol pazarna elverili konjktr, lke ekonomisinin lml ve sabit artm dinamii ortamnda hayata geirmitir. Dnem boyunca lkenin ihrac ettii malzemelerin dnya fiyatlar ykselme eliminde olmu, yerli bankalarn uluslararas para pazarlarna k imkanlar ksmen iyilemitir. lke iindeki ekonomik artm d evrenin pozitif etkisinden ilave 2009 ylnda hayata geirilmi krize kar nlemlerden de kaynaklanmtr.

65

V. Mahmudova

Global ve i makro-ekonomik evrenin iyilemesine bakmayarak, merkezi bank oluabilecek risklerin nleyici rejimde etkisizletirilmesinde her zaman gz nnde tutmutur. 2011 ylnn ilk eyreinde AMB-nin hayata geirdii maliye sabitliyi siyaseti banka sisteminin maliye dayankllnn korunmasna ynelmitir. Maliye sabitlii korunmu, milli para sabit kalm, maliye sisteminin kurumsal geliimi devam etmi, maliye hizmetlerine k imkanlar artmtr. Global ekonominin canlanmas ve enerji tayclarnn ykselmesi fonunda Azerbaycann d konumunda iyileme eilimleri glenmitir. Vatanda gelirlerinin ve ekonomiye yaplan yatrmlarn artmas lkede ekonomik canlanmaya neden olmu, yatrm aktifliyi ykselmitir. Ekonomik aktifliyin devlet tarafndan desteklenmesi, nemli yapsal ve kurumsal deiikliklerin olumas ekonominin dinamiine art salamtr. Aratrdmz devirde AMB-nin siyaset hedeflerinin balca ynlerini: 1) enflasyonun makbul seviyede tutulmas, 2) manatin kur sabitliinin korunmas, 3) banka sektrnde sabit geliimin ve dayanklln temin olunmas tekil etmitir. AMB-nin para pazarnda hayata geirdii sterilize operasyonlar para pazarnn dengesi ve para kaynaklarn artrmakla makro-ekonomik sabitliin korunmasna neden olmutur. Bu dnemde enflasyon tekrakaml seviyede olmu ve esasen d pazarlardaki faaliyetlerden, ticari orta olan lkelerde enflasyondan etkilenmitir. Aratrdmz dnemde banka sektrnn esas gstericileri makbul seviyede olmu, ekonominin krediletirilmesi devam ettirilmitir. Para pazarnn mteekkil ve dank blmlerinde artm grlmtr. Gerek ve tzel kiilerin bankalarda nakit d para alnmas zre operasyon hacmi ykselmitir. Devlet ve kooperatif kiymetli evraklarnn yerletirilmesi zre akitlerin artm meylleri kayda alnmtr. Ayn dnemde bankalarn cari aktifleri ve kredi riskleri gznnde tutulmu, banka sisteminin dayankll makbul seviyede olmutur. Makro stress-kontrol sonular banka sisteminin hatta en keskin makro-ekonomik darbelere dayankl durumda ve kredi risklerinin idareolunan seviyede olduunu gsterir. Banka sektrnn toplu kapitalnn hacmi artmtr. Sektrn menfaatinin esas hissesini faiz gelirleri tekil etmi ve menfaat mutlak fiyatta sabit kalmtr. Kredi antasnn yapsnda milli parada krediler ve uzunmddetli krediler nemli hisseye sahip olmutur. Kredilerin stabil kaynaklar hesabna maliyelemesi devam etmi, yatrmlarn mddet ve para yapsnda msbet eilimler gzlemlenmitir.Banka sisteminin kapital yeterliliyi ve akcl gstericileri makbul seviyede tutulmu ve artm eilimi gzlemlenmitir. Azerbaycan ekonomisinde petrol sektr egemen rolunu kendisinde tutmakta devam etmektedir. yle ki, petrol paralarnn lke ekonomisine girii fonunda maliye gerginliyi yaranmtr. Bu maliye gerginliyinin strelizasyonu iin Milli Banka bir ok maddi aralar kullanmasna ramen, baz alanlarda zorluklar halen devam etmektedir. 4. FISKAL ve PARASAL POLITIKA Gnmzde Azerbaycan hkmetinin maliye siyasetinin oluturulmasnda petrol gelirlerinin girii alannda grlen artmlar nemli rol oynamaktadr. Bu durumda lke hkmetinin nnde duran balca grevlerden biri artan petrol gelirlerinin en yararl ekilde ynetilmesidir. Bu sorunla karlaan lkelerin tecrbesi gsteriyor ki, sorunun zmnde tek tip yanama ve genel reete mevcut deildir. Buna gre de, u anki durumda dzgn maliye siyasetinin belirlenmesi ok karmaik ve nemli sorundur. Bir taraftan lkenin eskimi altyapsnn yenilenmesi zorunluluu siyasi ve sosyal amalara hizmet ederken, dier taraftan yenilenmi altyap i harcamalarn da azaltaca iin ekonomik nem tayor.

66

7. KOB ler ve Verimlilik Kongrersi, 25 - 26 Ekim 2011

Lakin hem siyasi ve sosyal amalar, hem de emonomi-i etkileri devlet harcamalarn en iyi ekilde ynlendirmek iin ereve oluturulmasn gerektiriyor. Bu erevenin oluturulmas olumlu etkilerin yaranmas ve glendirilmesi iin nemlidir. Azerbaycanda son yllar geni kapsam alan maddi genilenmenin esasn petrol gelirleri hesabna bte gelirlerinin artmas oluturuyor. Hesaplamalara gre, 2003 ylndan 2011 yl da dahil olmak zre Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Fonundan (ACDPF) devlet btesine aktarmlarn hacmi 19960 mln.AZN tekil ediyor ki, onun da 19580 mln.AZN 2006-2011 ylllarnn payna dyor.Genel olarak son 5 yln bte harcamalarnda ayn dneme gre aktarma pay %30,2 oluturuyor. MBQ uzmanlarnn hesaplamalar gsteriyor ki ,Azerbaycan iin snrlandrmada uygun rakam ACDPF aktiflerinin %30 dur. Onu da belirtelim ki, 2011 ylnda ACDPF nun gelirleri 9.1 mlrd.manat, masraflar 6.8 mlrd. manat masraflarnda devlet btcesine aktarmalarn oran ise Fonun tarihinde en yksek snra % 94,9 dzeyinde olmas ngrlyor.Her sene artan bu aktarmalarn hacmi ve halen btede %53.7 hisseye sahip olmasbu ilikiyi nemli derecede artryor. Bu da kendiliyinde doal olarak bir sra rahatszlklar douruyor. yleki, bu artm btenin petrol fonundan bamlln glendirir, vergi toplama motivasyonunu zayflatr. Hesaplamalar gsteriyor ki, ngr btenin gelirlerinin her manatndan en az iki manat petrol fonundan ve sektrnden direkt giriler sayesinde oluacak. Aktarmalarn hacminin artmas fon-bte mnasebetleri iin ciddi esaslara dayanan maliye siyaseti direktifinin kabul edilmesi zarureti yaradr. 2006 ylndan balayarak keskin artan bte aktarmalarnn incelemesi gsteriyor ki, Azerbaycan hkmeti esasnda genilendirilmi maliye siyasetine son be ylda ncelik tanmtr. Yani, esasen 2006 ylndan artan petrol gelirlerinin gerekli ekilde harcamalar genilendirmi ve geen be yln (bu dnemde bte harcamalarnn Genel Haslat pay ortalama %27 tekil edip) nceki be yldan keskin farklandrmakla (ayn devre harcamalarn G H zgl arlk %50-den aa olup) gelecek be yl iin hkmetin karsna bir ok sorular koymutur. Bu sorular cevaplandrmadan nce geen senenin sonularna dikkat edelim. 2010 ylnn bte icraas hakknda ncelikli operatif (pratik) bilgilerden anlalyor ki, devlet btesinin gelirler hissesinin icras kendinden nceki ylla kyaslamada %9,5 fazla olmutur. Geen sene bte gelirlerinin %63- petrol sektrnden %37-i ise dier sektrlerden girmitir. Buna ramen, 2008 ylndan yabanc ve yerli petrol irketlerinin menfaat vergisi zre girilerde keskin azalma gzlemlenmi ama aktarmalarn artm hesabna tmyle petrol sektrnde giriler zre (gstericiler) nceki ylla mukayesede %1 bendi artma maruz kaldndan, geen sene 2009 ylyla kyaslamada dier sektrlerin devlet btesinin olumasna katks yazlmtr. Diaqram 1. (mln.manatla) 2009-2010 yllar zere Azerbaycan Cumhuriyeti devlet btesi gelirlerinin uygulanmasi

Kaynak: Maliye Bakanl

67

V. Mahmudova

Btede petrol gelirlerinin artmn artlandran balca etken son yllar iinde ACDPF-den devlet btesine aktarmalarn keskin artmdr. Hesaplamalara gre =, somut olarak geen 5 yl iinde ACDPF-den devlet btesine aktarmalarn hacmi 15800 mln. AZN oluturmutur. Buysa ayn yllar iinde olumu bte gelirlerinin %37,3- tekil etmitir. 2010 ylnda ACDPF aktarmalarnn bte girilerinde pay %51,8 olmutur.an Btede petrol gelirlerinin artmn artlandran balca etken son yllar iinde ACDPF-den devlet btesine aktarmalarn keskin artmdr. Hesaplamalara gre, somut olarak geen 5 yl iinde ACDPF-den devlet btesine aktarmalarn hacmi 15800 mln. AZN oluturmutur. Buysa ayn yllar iinde olumu bte gelirlerinin %37,3- tekil etmitir. 2010 ylnda ACDPF aktarmalarnn bte girilerinde pay %51,8 olmutur. Diaqram 2. ACDPF -nin devlet btesine aktarmalar (2006-2010 yllar )

Kaynak: Devlet Petrol Fonu Diagramdan grndy zere ACDPF-den devlet btesine aktarmalarn hacmi yldan yla artmtr. yle ki, kendisinden nceki ylla mukayesede 2010 ylnda %20,3, 2009 ylnda %29,3, 2008 ylnda ise 7,5 kat artmtr. Bylece bu kaynaktan devaml artm dier kaynaklar zre girileri xsusi ekisinin azalamasn artlandrmtr. Sonu olarak, nemli idhal kaynaklar zre 2010 ylnda devlet btesinin gelirler hissesinde aadaki gibi olmutur. lke ekonomisinin maddi durumunu ve hkumetin para siyasetini deerlendirirken 4 nemli hususa baklacak: a) enflasyon ve para kitlesinin ynetimi b) manatn effektiv kurundaki deiiklikler c) maliye, kredi ve banka sektrndeki deiiklikler d) Milli Bankn bamszl 2010 ylndan nceki yllarda gzlemlenen artm dzeyleri fonunda para siyasetinin etki imkanlar haddinden ziyade kstl olmakta idi. zellikle de bu artm dzeyleri her hangi bir ekonomik siyasetin direkt sonucu olarak deil, doal kaynaklarn istismar sonucu ani ekonomik artm fonunda ba verdiine gre Merkezi Bankann makro-ekonomik dengeye mali aralar araclyla etkisi ok kstl olmutur. Karlnda, mali siyaset daha aktif olarak toplu talebin iyiletirilmeye, enflasyon snrlarnn yksek seviyede kalmasna ve petrol ve ticaretd sektrlere geici talep oku yaratmaya neden olmutur. Artm dzeylerinin zayflamas Merkezi Bankaya enflasyon, para kitlesi ve kredi gstericilerini daha aktif etki edebilme imkanlarn artrr. Bunlar Merkezi Bankann amalarna da etki eder. Yksek artm dneminde Merkezi Bankann esas hedefi enflasyonu kontrol altna almak ve makro dengeyi salamak

68

7. KOB ler ve Verimlilik Kongrersi, 25 - 26 Ekim 2011

olmutur. Yeni dnemde mali siyasetlerin nemli amac bu iki hedefi korumakla petrold ekonominin yksek tempolarla artmn desteklemek olacak. Merkezi Bankann 2010 yl iin nemli siyasetin ncelikleri aadakilerden ibaretdir. a) enflasyonun aa seviyede tutulmas b) manatn kurunun sabitliyinin korunmas c) banka-maliye sektrnde sabitliyin derinledirilmesi d) enflasyon hedefi erivesinde ekonominin para talebinin denilmesi Merkezi Banka bu amalar kalite gstericileri gibi tayin eder. Mesela, stabil olarak enflasyonun hangi dzeyde tutulmas gibi bir kemiyet gstericisine balamyor. Bundan baka bu amalar otonom dzeyde (baz lkelerde enflasyon hedeflerini parlamentolar tayin ederler) belirler. Merkezi Bankann hedeflerinde en ok adgeen kelimelerden biri sabitliktir. Sabitlik ve geliim arasnda iki tr iliki var. - Makro-ekonomik sabitlik (aa enflasyon, sabit kur, sabit banka sektr) geliime art etki eder, nk yatrmclar ve tketiciler daha uygun karar verebiliyorlar ve riskleri daha dolgun ve doru deerlendire biliyorlar. - Sabitlik durgunlua ve ya dk dinamikli artmla da sonulanabilir. Mesela, banka sektrnde sabitlik aslnda aa risk meyli, konservativ yanamalar ve yksek dengelemeler sonucu olduu iin Azerbaycan banka sektr genel olarak aa geliim gstericilerine sahiptir ve pazarn kredi talebini tam efektiflikle deyemiyor. 2005-2009 yllarnda mali siyaset monetar siyasetle kyaslamada daha efektif siyaset arac gibi aklda kalr. Mali harcamalarn petrold ekonominin emme gcnden daha hzl artm mali siyasetin imkan dairesini daha ok snrlandryordu. Buna gre de nuhasebe derecesi ve para kitlesi gibi aralarn makro dengesi etkisi ok kk olarak kalr. En nemli gzlemleme, yeni ekonomik gereklik mali siyaset iin etki imkanlar yaratyor. Son bir ka yln makro-ekonomik dengesi deimek zeredir. Hem ekonomik artm modelinin deimesi, hem templerin aa dmesi ve maliye pazarlarnn deimesi, yeni maliye siyaseti gerektirecektir. 2010 ylnda ekonomik artm templerinin azalmasyla, hem muhasebe derecesi ve hem de para kitlesine etki etmekle, daha effektif mali siyaset hayata geirilebilir. Gelecek yllarda ekonominin ve hkumet harcamalarnn daha temkinli tempolarla artmas aa enflasyonun esas unsurlarndan biri olacak. Manatla verilen kredi ve depozito faizlerinin azalmas kredi pazarnn derinlemesi iin art irelilemedir. Ama bankalarn depozito urunda rekabeti hala da depozito faizlerinin azalmasna engel oluyor. Bundan art olarak yksek enflasyon templeri de depozito derecelerinin azalmasna eksi etki gsteriyor. Dolarlama seviyesinin yksek kalmas hala manata olan inamn tam olmadn ve ekonomik devalivasyon tehlikelerinin reel olduunu gsteriyor. Kredi faizlerinin aa seviyelere dmesi kredi aktifliinin onarm iin nemlidir. Ayn zamanda ekonomide yararllk seviyesi aa ddke bu daha fazla gndeme geliyor. Depozito derecelerinin aa dmesi bankalarn d borlanmadan bamllna da art etki ederek, bu bamlln azalmasna ortam oluturacaktr. Banka sistemini byk bir devlet bankas bir ka daha da byk banka ve fazla sayda kk bankalarla tanmlanabilir. Bu sebepten ok rekabetli bir ortamdan konuabilmek mmkn deil. Rekabetin glenmesi iin devlet bankas zelletirilmesi ve d bankalarn pazara giri ortam oluturmak gereklidir. Devlet bankasnn zelletirildiindeyse, zel dikkat onun mevcut byk bankalar tarafndan deil, bamsz rakip tarafndan alnmasna verilmelidir. Aksi halde, byle bir gei rekabete daha da eksi etki gsterir. Banka sisteminin artm gstericileri ve rekabetliliyi petrold G H-in artmnn azalmasyla fazla yavalamtr. Yakn gelecekte aa G H-in artm dzeylerinin ngrlebilirliyini dikkate alrsak, bankalarn artm imkanlar snrl gibi gzkyor. Buna gre, artm temin etmek iin kredi faizlerinin aa salnmas yeni rnlerin sunumu (zellikle de zel hipotek) ve yeni hizmet ynlerinin almas mmkn olacak. Kredi faizlerinin aa drlmesinin en reel rolu banka sektrnde

69

V. Mahmudova

kapital taleplerini artrmak ve (konsolidasiyan) artrmaktr. Kk bankalarda tarife efekti yaratmak ok zordur. Azerbaycann petrol ve doal gaz kaynaklarnn hacmi snrl olduu iin byk apta haslat zaman itibaryla snrl dnemde devam edecek. Bununla ilikin yerli ve yabanc uzmanlarn ngrleri arasnda daha ok fark yaratan yalnz petroln dnya pazar fiyatlarnn deikenliyidir. Bu ise mali risklerin olumasna olanak yaratdndan, hayata geirilen siyaset zerinde daha ok durulmasna ve dengelenmesini, bir szle, iyiletirilmesini talep ediyor. Bunun iin, ilk olarak petrol gelirlerinden gelicek kuaklarn hisselerinin tutulmas temin edilmeli ve bunun kuaklar arasnda eit blgsn yapmak lazm.Bu gn fazla harcamak yarn daha az harcamaya neden olur ve bu, ve bu gelicek kuaklara petrolden ulaacak oran azaltr. kincisi, petrol gelirlerinin harcanmas siyasetindeki keskin artmlar makroekonomik sabitlik iin tehlike oluturuyor.Harcamalarn deveaml artm bir taraftan geni mali etken v parasal ekspansiya(genileme) oluturmakla enflasyon eilimlerinin artmn artlandryorsa da, dier taraftan da bu amalar iin petrol gelirlerinin i pazara ynelmesi ayn zamanda milli parann ABD dolarna oranda pahalamas ve ynetilen kur rejimi gibi yeni ve reticiler iin istenmeyen durumlar oluturuyor.Bu zaman milli ekonominin rekebet yeteneini korumak iin daha yksek retim gzlemlenmelidir.Bunaysa yalnz effaf ve uygun bir devlet yatrm yardmc ola bilir.Devlet harcamalarnn idealletirilmesi iin nc neden harcamalarn verimliliinin korunmas ihtiyacdr.Daha fazla harcamalar zellikle de effafln aa ve devlet maliye denetiminin zayf olduu halde verimlilii artryor.Verimsiz harcamalarn azalmasysa mali siyasetin iyiletirilmesi dzeyiile baldr. 5. SONU Azerbaycan ekonomosinin nemli dzeyde soyumas(yani ekonomik artm gstericilerinin zayflamas) fonunda, maliye pazarlarnda ve banka sektrnde de artm yavalamtr.Buda Merkezi Banka maliye pazarlarna daha fazla etki etmek iin yeni imkanlar oluturuyor.Mali alanda aadakinemli teamller gzlemlenmitir. a) Petrol d G H, devlet harcamalar, halkn gelirleri ve para kitlesinin artm dzeyleri zayfladlka, enflasyona olan mali etkenlerin etkisi zayflamtr, fakat mali alnn dndaki etkenlerin etkisi hala yksektir.Burada kamunun dzenledii fiyatlar, ithal edilen enflasyon ve ticaretde zgr rekabetin olmamasn gstermek olur.Dnyada gda fiyatlarinin devaml ve yksek artm enflasyonla mcadeleyi zorlatran en nemli etken gibi kalyor.Sonu olarak, enflasyon basnlar hala da yksek kalmaktadr. b) Manatn reel efektif kuru artmaya devam etmitir.Ama Merkezi Bank ve BVF hesaplamalarna gre bu kur denge deerinden hala da aadadr.Bu bakmdan byle pahalama cari bakiye kesiine petrol d rekabetliliine nemli etki gstermiyor.Petrol retiminde fazla doruk noktaya ulam olmak pahallama basklarn azaltmaya yardm edecektir.Petrol fiyatlarnn beklenmeyen artmlarysa kar etki oluturacak.Ayrca faazla enflasyon basnlar da REM ykselmesine neden oucak. c) Kredi ve depozito derecelerinde genel azalma devam etmi ve bu faizler arasnda farklar azalmtr.Banka sektrnde artm dzeyleri azalmaya balam ve menfaatlilik gstericileri de dmtr.Zararla alan bankalarn saysnn artmas, kredi pazarnda aktifliin aada kalmas ve genel menfaatin azalmas banka sektr iin sistemli riskler oluturmaktadr. lkede maliye pazarn aratrdmzda geldiim sonu ve bulular, karlam gxetim ve durumlar aadaki gibi sistemletirdim: 1. Ekonominin sektrleri arasndaki derinleen cret farklarn ortadan kaldrmaya ynelik tevik siyaseti hayata geirmeli (mesala, ortalama cret petrol sektr messeselerinden aa olan petrol d muesseseler iin guzetli vergi ve sosyal demeler derecelerinin uygulanmas)

70

7. KOB ler ve Verimlilik Kongrersi, 25 - 26 Ekim 2011

2. Azerbaycan hkmeti dteye daha fazla stratejik ierik eklemeli ve mali siyaset lkenin orta ve uzun dnem bakmndan gelimesiyle bal olan yntem ve programlaryla uzlatrlmal 3. Bte gelirlerinin teminatnda direk vergi gelirlerinin toplam faktrnn artrlmas iin ynetimi gelitirmeli verginin parasal deil dengeleyici ve dzenleyici fonksiyonu ne karlmal, vergi borlarn oluum nedenleri aratrlmal 4. Orta mddetli dnem iin tm mali gstericilerle beraber bte eksii de makroekonomik dengeye zarar vermeyen dzeyde ngrlmeli ve onun maliyeleme kaynaklar genel mali siyasetle mutlaka uzlatrlmal 5. Banka sektrnde byyen riskleri ynetmek ve mmkn krizi nlemek iin banka sektrnde rekabetliliin artrlmas, tekelden ynetilmenin azaldlmasve kredi pazarnda idari yanllklarn ortadan kaldrlmas temin edilmelidir KAYNAKA Azerbaycan'n istatistiksel gstergeleri 2010, Bak, "Seda",2010 Azerbaycan Cumhuriyeti Vergi M c ll si Deerli katlar piyasas. Normatif belgeler koleksiyonu. Bak, 2000 Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankas. Finansal stikrar Gndem, 2011 yl, I eyrek, Bak 2011 Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankas. Para Politikas Gndem, Ocak-Haziran 2010, Bak 2010 Abbasov A.H. Azerbaycan'da finans piyasasnn olumas ve piyasa ekonomisinde maliye-kredi sisteminin sorunlar. Bak 2004 A.Q.Mirz yeva Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye hakk (ders kitab). Bak 2003 Sadqov M.M,, B d lov Q. v bakalar Maliye kaynaklar ve maliye piyasas Bak 2003 H. s dov, S.Talbov Devlet harcamalarnn ynetimi ve X zin darln dzenlenmesi sorunlar Bak 2005 .., .., .. . .: . . 2006 .., .. . . .: . Qriqori Menkyu Ekonomiksin esaslar Bak 2008 Maliye ve muhasebe dergisi

71

V. Mahmudova

72

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

AZERBAYCANDA ZEL EKONOM K BLGELER N MEVCUT DURUMU

Aygn CABARZADE Azerbaycan Devlet ktisat niversitesi

ZET Dnya ekonomisinin ve uluslararas ticaretin modern geliim aamas, entegrasyon proseslerinin glenmesi, ulusal ekonominin liberallemesi ve kreselleme zellikleri ile karakterize edilmektedir. zel Ekonomik Blgeler uygun nakli-corafi konuma sahip olan blgelerde organize olunan, yabanc sermayenin ve teknolojinin lkeye getirilmesi amacyla yaratlan blgelerdir. Bu almann amac Azerbaycann bakenti Bakde faaliyet gstere bilecek zel Ekonomik Blgeler yaratlmasnn gerekliliini aratrmaktr. Bu amalara ulamak iin iletmelerden ikincil veriler toplanmtr. Aratrmann sonucu olarak Bakde bu blgelerin yaratlmas ile bakente yerli ve yabanc sermayenin getirilmesi, ihracatn glendirilmesi, dviz gelirlerinin artm, yeni teknolojilerin elde edilmesi, denebilirlilik durumunun iyiletirilmesi, ulusal ekonominin geliimi ve onun ekonomiye rasyonel entegrasyonuyla sonulana bilir. Anahtar szckler: EB, ulusal ekonominin geliimi, eksport, uluslararas ticaret, yabanc sermaye GR Azerbaycan Cumhuriyetinde son yllar hayata geirilen tedbirler sonucunda, lkede pazar ekonomisi prensiblerinin uygulanmas, lkenin devaml sosyo-ekonomik geliimi ve uluslararas ekonomik ilikiler sistemine entegrasyonu iin makul ortam oluturulmutur. Gnmzde Azerbaycan sosyo-ekonomik geliimin yeni aamasndadr. Sosyo-ekonomik geliimin yeni niteliksel aamasnda zel blgelerin kurulmas srf objektif zeruretden ortaya kmtr. ada aamada Azerbaycann mevcut ekonomik potansiyelini verimli suretde harekete geirmek iin uluslararas tecrbenin benimsenilmesine geni yer verilmesi gerekmektedir. Bu adan zel hukuki rejime sahip bamsz arazi-ekonomi kompleksi ve ncl ekonomik faaliyet ekli olan serbest blgelerin kurulmas ekonomik geliim ve giriimciliin geliim srecine ciddi ivme kazandrabilir. Serbest blgelerin oluturulmas, giriimciliin geliimini pozitif etkilemekle yana, ekonomiye ilave yatrmlarn ekimine, yeni i yerlerinin oluturulmasna, istihdam ve ahalinin gelirlerinin artmasna da geni olanaklar aacaktr. ctimaiyetde Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar Haqqnda Kanunu ile ilgili elikili fikirler seslendirilmektedir. Bu blgelerin lkede hzl ekonomik geliime ivme kazandracan, bunun aksini de syleyenler vardr. Alkll ieceklerin ve ttn mamllerinin retimi ile ilgili faaliyetlere koyulan yasan zmlye,arapla ve ttnlye verecei zarar daha ok tartlmaktadr.Baka szle,yerli retiminin azaltlmas nedeni ile yurtdndan idhal olunan rnlerin Azerbaycan tketim pazarnda yerli rnleri sktraca hakknda fikirler seslendirilmektedir.

73

A. Cabarzade

Szkonusu meselelerle ilgili somut yorum yapmak zordur. zel blgelerde alkll ieceklerin ve ttn mamllerinin retiminin yasaklanmas, phesiz, bu rnlerin yurtdndan idhalna daha fazla talep yaratacaktr. Bununla yansra, yerli retime koyulan yasak, serbest giriimciliin geliiminde de belli sorunlar ortaya karabilir. Yani zmlk, araplk ve ttnlk sektrlerindeki geliim son yllarda gzlemlenen durumla kyaslamada yavalayabilir. Ama szkonusu sektrlerin daha yksek tempoyla geliimi devlet ynetiminin merak dairesinde olduundan bu alanda durgunluun yaanmayaca alternatifi de mevcuttur. zel blgelerin kurulmas sonrasnda szkonusu sorunlarn zm iin belli admlarn atlmas da mmkndr. Fakat Ekonomik Kalknma Bakanldan u anda nlem tedbirlerinin hayata geirilip - geirilmeyecei hakknda resmi bilgi verilmemektedir. zel blgelerin lkenin hangi blgelerinde kurulacan, ayn zamanda dnlm tedbirler plannn gerekletirilmesini, heminin yerli giriimciler ve reticilere hangi tavizlerin uygulanacann belirlenmesini beklemek gerekmektedir. zel blgeler fikrinin desteklenmesi gerekmektedir,fakat Azerbaycan ekonomisi buna tam hazr deildir. Bunu lkede yolsuzluk dzeyinin yksek olmas ve lke altyapsnn yabanc irketler iin az cazip olmas engelleyebilir. lkede en byk tekellemenin idhalda olmasn, lkenin gmrk ve vergi prosedrlerinin uluslararas standartlar karlamamasn,bu prosedrlerin effaf olmamasn,Azerbaycann henz DTne ye olmamasn dikkate aldkta, uluslararas dzeyde zel blgelerin kurulmas reel grnmemektedir. Ama lokal ekilde ihrac sanai blgesinin kurulmas szkonusu olabilir. Gnmzde mali kriz dneminde bu meselenin gndeme gelmesi durumu zorlatrmaktadr. Bu tr blgelerin kurulmas ok sorunlu meseledir. Mutlaka uluslararas destek gerekmektedir.Gnmzde dnya krizle uramaktadr. Azerbaycan ise tek bana bu meseleni zemez.1 zel blge kartlar az deildir. Onlar bu blgelerin devlet btesine kara kuyu veya ayr-ayr sanai gruplarnn menafelerinin lobbiledirilme mekamizmas olarak grmektedirler. Dnya tecrbesinin gsterdii zere baaryla faaliyet gsteren serbest blgelerle yansra onlarn kuruluunda baarsz almalara da raslanmaktadr. rnein, Sri-Lanka, Senegalda ve dier lkelerde eitli blge kuruculuunun baarszlkla sonuclanmasyla yansra, baarl saylan blgelerin byk ounluu da faaliyetini devam etdiremedi. Serbest blgeler dnya ekonomisi iin henz arpc ve verimli sonuclar verememiler. Bunun yalnz ekonomik deil, organizasyonel (idari) nedenleri de vardr. Ekonomik nedenlere, ncelikle, yatrmcnn fikrince, blgenin sermaye rejimi ile ilgili mevzuatnn ok karmak olmasnn ait olunmas gerekmektedir. Yabanc yatrmcnn blgede kayda alnmas iin oksayda prosedrlerin mevcutluu, serbest blgelerin stnlklerinin passif reklam gibi idari nedenler de blgenin kaderini etkilemektedir.2 Tm bu baarszlklarn, blgelerin yasaklanmas anlamna gelmemesi gerekmektedir, aksine belirlenmi bu sistem dezavantajlarnn ortadan kaldrlarak, blgeleri ilek ve ekonomik aktifliin tevikinin dnya tecrbesinde denenmi arac olarak gelitirilmesi gerekmektedir. Burada istikrarl, sonucu nceden belirlenecek olan devaml devlet politikasnn mevcutluu ok nemlidir.Blgelerin faaliyetine daimi ciddi kontrl gerekmektedir.Sanai parklarnn uygulanmas yoluyla ekonomi de devletin denetleyici roln optimal oranda birletirilmesi gerekmektedir. Azerbaycanda serbest blgenin kurulmas sreci ok ciddi sorunlarla karlamtr. nki, lkede ekonomik faaliyet alanlar devlet ynetiminde alan memurlarn kontrl altndadr. Onlar herhangi bir ekilde kendi denetim alanlarna dierlerinin dahil olmasna izin vermemektedirler. Yani,ekonomik
1 2

Vsale Rstemova, a.g.m. Vladimir Morozkov, a.g.m.; Xsusi qtisadi Zonalarn Faaliyeti n Hquqi Baza Yaradlacaq,

1 http://devturkler.com/devturk/xususi-iqtisadi-zonalarin-f-601-aliyy-601-ti-ucun-huquqi-bazayaradilacaqdir2 t23760/index.html?s=9502ef304d02c916dcbd4528e1cd0b4d&amp; (e.t.12.06.2009).

74

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

faaliyet alanlarn tekelde saklamakla rekabetin yaranmasnda merakl deiller. Dier tarafdan zelikle ekonomide bir ok srecler kabul olunmu kanunlarla deil, gayri-resmi normlarla ynetilmektedir. Bu durumda da serbest blgelerin kurulmas ad altnda yalnz kk bir grup iin makul koullarn salanmas szkonusudur.Bu, genel olarak Azerbaycanda zel blge amaclarna ulaman zorlatrabilir.3 zel blgelerin kurulmasna oldukca byk sorumlulukla yanalmas gerekmektedir. ncelikle,bu blgelerin esas amac ve hedeflerinin kesin belirlenmesi gerekmektedir. zel blgelerin balca amac yabanc sermayelerin ekilmesi,yeni i yerlerinin almas, lkenin ulatrma-corafi konumundan yararlanma ve blgelerin geliimine yardmn salanmasdr.4 zel blgelerin kurulmasnda dier nemli unsur-kurulacak olan serbest blge trnn seilmesidir. lke arazisinde blgeler ne kadar okeitliyse, serbest blge ekilleri de bir o kadar okeitli olabilmektedir.Bunlar,uygun jeo-politik konuma sahip blgeler iin-serbest limanlar ve tranzit blgeleri,durun blgeler iin-ayr-ayr sektr veya iletmeler iin vergisel avantajlara sahip geliim blgeleri,strateji neme sahip blgeler iin-zel ekonomik blgeler ve snrhatt blgeleri iin uluslararas blgeler olabilir. 5 Azerbaycanda serbest blgelerin kurulu amalar arasnda yeni istihdam olanaklar salanmas n sralarda yer ald iin serbest retim blgesi trnn tercihi gerekmektedir. Kurulacak olan bir serbest retim blgesinde yer alan endstriyel kurulular Azerbaycandan ii ve ynetici personel talebinde bulunurken,blgedeki ticari ve hizmete ynelik kurulularda yeni istihdam olanaklar salarlar.Ayrca blgenin Azerbaycan ile gerekleecek gerisel ball lsnde yaratlacak dolayl istihdam etkisi de kksenmeyecek boyutlara ulaabilir. Azerbaycan Cumhurbakannn 4 Mays 2009 tarihinde onaylad Azerbaycan Cumhuriyetinde 2009-2015 Senelerinde Bilimin Geliimi zre Ulusal Stratejinin hayata geirilmesi ile ilgili Devlet Programnn yrtmne dair tedbirler plannda ise 2009-2011 senelerinde bilimsel-aratrma ilerinin retime uygulanmasnn hzlandrlmas iin teknoparklarn kurulmasna dair teklifler ireli srlmektedir.Fakat lkede yolsuzluk dzeyinin yksek olmas ve lke altyapsnn yabanc irketler iin az cazip olmas, en byk tekellemenin idhalda olmas,lkenin gmrk ve vergi prosedrlerinin uluslararas standartlar karlamamas, vs.dikkate alndkda Azerbaycanda yalnz lokal ekilde ihrac sanai blgesinin kurulmas szkonusu olabilir.6 Burada nemli olan yalnzca bu blgelerin amac ve hangi blge trnn seilmesi deil, ayn zamanda lkede arazi asndan ne kadar makul ortamn,hem de hayata geirilen ekonomik politikann serbest blgelerin kurulmas iin ne kadar olanak saladdr. nki,serbest blgelerin kurulmas iin o arazide faaliyet gsteren iletme ve kurumlara avantajl koullarn salanmas nemlidir.Araziye gelen yabanc yatrmclara,mallara,orada retilib yurtdna gnderilen mallara zel denetim gerekmektedir. Bu gclendirilmi denetimin yerli ynetim kurulularnca deil, mevzuat uygulamas eklinde gerekletirilmesi gerekmektedir. Burada her-hangi kanundan kama durumlar ve yazlmam kurallarla ynetim szkonusu olamaz. Dier tarafdan,serbest blgelerin kurulmas rekabet koullarnn uygulanmasn talep etmektedir.Yani bu arazide faaliyet gsteren her kes iin genel olan kurallar
3 4

Hebibe Abdulla,a.g.m. Vladimir Morozkov, a.g.m.; Xsusi qtisadi Zonalarn Faaliyeti n Hquqi Baza Yaradlacaq, http://devturkler.com/devturk/xususi-iqtisadi-zonalarin-f-601-aliyy-601-ti-ucun-huquqi-bazayaradilacaqdirt23760/index.html?s=9502ef304d02c916dcbd4528e1cd0b4d&amp; (e.t.12.06.2009). 5 Engin Erdoan, Serbest Blgeler ve Trkiyede Bir Model Denemesi,(Eskiehir,2007),s.127. 6 Xsusi qtisadi Zonalarn Yaradlmas Gndemdir, http://ulfet-az.com/economics/1692 ;http://ulfetaz.com/index.php,(e.t.09.01.2010).

75

A. Cabarzade

uygulanmak zorundadr.Blgenin kendisi iin ise tabi ki,lkenin dier arazilerinden farkl koullarn uygulanmas gerekmektedir. Azerbaycanda serbest blge kuruluu sorunlar aadaki gibi sralanabilir: 1. Serbest Blgenin kamu veya zel mlkiyetli arazi zerinde kurulumas sorunu: Burada 2 seenek mevcuttur: Blge-mlkiyeti, 1) devlete veya 2) blge kurucu ve ileticisine ait arazi zerinde kurula bilir. 2. Altyap ve styap harcamalarnn kamu kurulularnca veya kurucu ve iletici zel irket tarafndan karlanmas sorunu:

Burada 3 seenek mevcuttur.Blgede, 1) Altyap harcamalar-devlet tarafndan salanm, styap harcamalar-kurucu ve iletici irket tarafndan karlanm; 2) Altyap harcamalar- blge kurucu ve ileticisi tarafndan salanm, styap harcamalar- kurucu ve iletici irket tarafndan karlanm; 3) Altyap harcamalar- blge kurucu ve iletici irket tarafndan salanm; styap harcamalar- blge kurucu ve iletici irket ile kullanc irket tarfndan karlanm olabilir. Azerbaycanda kurulacak zel blgeleri ynetecek yabanc operatr henz seilmemitir. Operatrn kendisinin de yatrm yapmas gerekmektedir.Yani blgenin dahilinde altyapnn operatrce oluturulmas gerekmektedir. Bu srecin 2009un yaznda balamas lazmd,fakat gecikme yaand, nki bu projeye scak bakan operatrler de krizle ilgili olarak geri ekilmeli oldular. Fikrimizce Azerbaycanda da bu alanda yatrm yapmakta merakl olan bir ok yerli irket mevcuttur. Altyap ve styap harcamalarnn kamu kurulularnca veya blge kurucu ve iletici zel irket tarafndan karlanmas sorunu operatrn belirlenmesi sonrasnda zlebilir. 3. Serbest Blge taraflar olan Devlet, Blge Kurucu ve letici irket(B.K. .) ve Kullanclarnn belirlenmesi sorunu:

Devlet - Serbest blgelerin ileyiinin paras olan ve ynetimde yer alan belli bal kurum ve kurulular olan Serbest Blge Genel Mdrl, Gmrk ve Gmrk Muhafaza Mdrlkleri ve Emniyet Birimi grev ifa eden kamu kurumlardr. Blge Kurucu ve leticisi (Xsusi qtisadi Zona Operatoru) - Serbest blgenin yerli veya yabanc zel sektr veya kamu tarafndan iletilmesi halinde,blgeyi ileten kuruluu ifade eder. letici veya B.K. . Bakanlar Kurulu Kararna istinaden kurulan bir irkettir. Serbest blge,iletme szlemesi kapsamnda bu irket tarafndan iletilebilir veya kurulu ve iletme szlemesi ile kurabilir ve iletilebilir. Kanuna esasen zel blge operatr-Ynetim Sazii erevesinde zel blgenin ynetilmesi ve geliimi iin sorumluluk tayan,bu alanda byk tecrbeye sahip irket, Ynetim Sazii ise-zel blgenin ynetimi ve geliimi iin selahiyetli organla operatr arasnda imzalanan anlamadr.7Selahiyetli organla balanm Ynetim Sazii erevesinde operatr zel blgenin faaliyetine gre sorumluluk tamaktadr.

Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar Haqqnda Azerbaycan Cumhurbakannn 14.04.2009 Tarihli Kanunu.(Madde 1).

76

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Operatr zel blge arazisinde rezident gibi faaliyet gstermemekte ve rezidentlere uygulanan tavizlerden yararlanamamaktadr.8Operatrn hukuklar aadakiler dir:9 1. Selahiyetli organla balanm Ynetim Saziine esasen zel blge snrlarnda ynetim ve ekonomik faaliyetin organizesi; 2. zel blgede komnal,ulatrma,sosyal ve dier altyap tesislerine yatrm yapmak,bu yatrmlardan ve zel blge ynetiminden gelir elde olunmas; 3. zel blgenin etraf altyapyla,o cmleden ulatrma hatlar ve komnal hizmetlerle salanmas iin mvafik kurumlarla karlkl faaliyet gsterilmesi; 4. 5. 1. 2. 3. zel blgenin geliimi amacyla nemli tedbirlerin hayata geirilmesi iin anlamalarn imzalanmas; Mevzuat ve Ynetim Sazii ile belirlenmi dier hukuklarn hayata geirilmesi. Operatrn grevleri aadakilerdir:10 zel blgenin kalknmas; Bu Kanunun, zel blge zel hukuki rejimini tanzim eden dier normativ-hukuki aktlarn ve selahiyetli organla balanm sazi artlarnn uygulanmas; Serbest Blge Mdrl ile (Xsusi qtisadi Zona Administrasiyas ile) birlikte zel blge rezidentlerinin bu Kanunun, zel blge zel hukuki rejimini tanzim eden dier normativ-hukuki aktlarn ve onlarla balanm saziin artlarnn, dier ilgili mevzuatlarn uygulanmasnn salanmas; zel blgede giriimcilik faaliyetinin hayata geirilmesi amacyla gerekli evraklarn, o cmleden zel blgenin kayt ehadetnamesinin alnmas iin zel blge rezidentlerinin karlarnn itibarname esasnda mvafik devlet organlarnda temsili; zel blgede selahiyetli organn,zel blge administrasiyasnn, habele dier ilgili devlet organlarnn kanunvericilikle belirlenmi yetkilerinin hayata geirilmesi iin uygun ortamn oluturulmas; Selahiyetli organla balanm Ynetim Saziine esasen gerekli altyapnn oluturulmas, tesislerin ve hizmetlerin salanmas iin gerekli tedbirlerin grlmesi; zel blgenin kalknmas ve faaliyeti hakknda onun administrasiyasna raporlarn, o cmleden d mfetti raporlarnn sunumu; Mevzuat ve Ynetim Sazii ile belirlenmi dier grevlerin hayata geirilmesi.

4.

5.

6. 7. 8.

Blge Kullancs - Serbest blgede faaliyette bulunma ruhsat alan ve blgede belli bir iyeri bulunan gerek veya tzel kiiliyi ifade eder. Burada Serbest Blgeler Genel Mdrl ile iletici irket arasnda Kurulu ve letme Szlemesi imzalanmas ve ticari faaliyete balanmas prosedrnn uygulanmasndaki sorunlarn zm szkonusudur.

Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar Haqqnda Azerbaycan Cumhurbakannn 14.04.2009 Tarihli Kanunu.(Madde 12.4). 9 Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar Haqqnda Azerbaycan Cumhurbakannn 14.04.2009 Tarihli Kanunu.(Madde 12.2). 10 Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar Haqqnda Azerbaycan Cumhurbakannn 14.04.2009 Tarihli Kanunu.(Madde 12.3).

77

A. Cabarzade

4.

Serbest Blgede yetkili kurum ve kurulu grevleri ile ilgili devlet kurumlarnn yetkilendirilmesi sorunu: zel blgenin kurulmas ve faaliyeti alannda vahid devlet politikasnn

1) Grevleri: ekillenmesinde itirak etmek ve bu politikann hayata geirilmesinin salanmas; - zel blgenin kurulmas ve zamanndan nce tasfiyesi ile ilgili mvafik icra hakimiyeti organna tekliflerin verilmesi; zel blgede faaliyetin organizesi ile ilgili operatre gerekli yardmn yaplmas; - Yetkileri dahilinde zel blgenin faaliyetini tanzim eden normativ hukuki aktlarn hazrlanmas ve onaylanmas; Msabka yolu ile operatrn seilmesi ve onunla Ynetim Saziinin balanmas; zel blgenin faaliyetinin tanzimlenmesine dair tekliflerin hazrlanmas; zel blgede tekelilie izin verilmemesi iin gerekli tedbirlerin grlmesi;

- zel blgenin faaliyeti hakknda yllk raporun hazrlanmas ve mvafik icra hakimiyeti organna sunulmas; - Mevzuat ve Ynetim Sazii ile belirlenmi dier fonksiyonlarn hayata geirilmesi olan ve Azerbaycan Cumhuriyetinde zel blgenin kurulmas ve faaliyeti ile ilgili devlet politikasn hayata geiren Serbest Blge Genel Mdrl (Selahiyetli Organ)-mvafik icra hakimiyeti organnn yetkilendirilmesi.11 3 Haziran 2009 tarihinde imzalanm Xsusi qtisadi Zonalar Haqqnda Azerbaycan Respublikas Qanununun Tetbiq Edilmesi Barede Azerbaycan Cumhur bakan nn Fermanna esasen, 1. Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar Hakknda Kanununun 5.1;5.3;8.1;8.2; 9.3 ve 10.0.2 maddelerinde belirlenmi mvafik icra hakimiyeti organnn yetkilerini Azerbaycan Cumhurbakan; 2. Kanunun 10.0.8 maddesinde belirlenmi mvafik icra hakimiyeti organnn yetkilerini Azerbaycan Cumhurbakan ve Azerbaycan Cumhuriyeti Nazirler Kabinesi; 3. Kanunun 13.2;14.4 ve 17.7 maddelerinde belirlenmi mvafik icra hakimiyeti organnn yetkilerini Azerbaycan Cumhuriyeti Nazirler Kabinesi; 4. Kanunun 1.0.5 maddesinde belirlenmi mvafik icra hakimiyeti organnn yetkilerini Azerbaycan Cumhuriyeti Ekonomik Kalknma Bakanl; 5. Kanunun 13.8 maddesinde belirlenmi mvafik icra hakimiyeti organnn yetkilerini Azerbaycan Cumhuriyeti Ekonomik Kalknma Bakanl, Azerbaycan Cumhuriyeti Vergiler Bakanl ve Azerbaycan Cumhuriyati Devlet Gmrk Komitesi; 6. Kanunun 16.2 ve 18.2 maddelerinde belirlenmi mvafik icra hakimiyeti organnn yetkileriniAzerbaycan Cumhuriyeti Vergiler Bakanl; 7. Kanunun 17.6 maddesinde belirlenmi mvafik icra hakimiyeti organnn yetkilerini Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Gmrk Komitesi hayata geirecektir.12 Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar Haqqnda Azerbaycan Cumhurbakannn 14.04.2009 Tarihli Kanunu.(Madde 10). 12 Xsusi qtisadi Zonalar HaqqndaAzerbaycan Cumhuriyeti Qanununun Tetbiq Edilmesi Barede Azerbaycan
11

78

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

2)Grevleri: -Gmrk Mtearl kararlarn uygulamak; -Her trl ithalat,ihracat,transit,gmrk ilemlerini gerekletirmek; -Cezalarn uygulanmasn salamak; -Kaakln men ve takibini yapmak; -Eyalarla ilgili verilen izin belgelerini,eyann ithal ve ihracn denetlemek; -Blgeye giren eyaya ilikin kaytlar tutar,blgeden sevk edilen eyann muayene ve sevkiyat ile ilgili tedbirlerini salamak olan ve Trkiyede Gmrk Mtearlna bal olarak alan Gmrk Mdrl nn tesisi. Azerbaycanda tesis olunacak Gmrk Mdrl AC Devlet Gmrk Komitesine bal olarak alabilir. 3)Grevleri: -Kaakl nlemek iin gerekli tedbirleri almak; -Evraklar kontrol etmek; -Blgeye giren-kan aralar kontrol etmek olan ve Babakanlk Gmrk Mtearlna bal olarak alan Gmrk Muhafaza Mdrlnn tesisi. Azerbaycanda tesis olunacak Gmrk Muhafaza Mdrl AC Devlet Gmrk Komitesine bal olarak alabilir. 4) Grevleri: - Blge snrlarnda,giri-k kaplarnda yeterli sayda polis bulundurmak; - Blgede asayi hizmetlerinin polis tarafndan yerine getirilmesi iin zel tedbirler almak; - Blgede meydana gelen olaylarla ilgili gerekli ilemleri yrtmek olan Emniyet Biriminin tesisi.Emniyet Birimi olarak da blge icra hakimiyetine bal asayi hizmetleri yetkilendirilebilir. 5. ada altyapnn oluturulmas sorunu: Serbest blgede dnya standartlarna uygun altyap tesislerin oluturulmas nemli artlardandr. Talep olunan altyap tesisileri aadakilerdir: -retici firmalar iin altyaps hazr araziler; -Kullanma hazr fabrika binalar; -Ticaret yapan firmalar iin depolama tesisleri; -Kiralk ofisleri ile ada ve master plan bir endstri park; -Konferans salonu, kullanc firma rn sergi salonu,simultane tercme,multi-medya ve telekonferans kapasiteli seminer salonlar kullanclarn hizmetine sunan Teknoloji Merkez; - Spor Tesisleri; - ocuk Yuvas; - Salk Merkezi vs. zel blgelerin faaliyetini gclendirmek iin ncelikle altyapnn gelitirilmesi esas koullarndandr. Buradaki arazide gerekli altyaplarn,rnein yol, elektrik enerjisi, gaz, su tesisat ve dier unsurlara dikkatin gclendirilmesi gerekmektedir. Bu tr ekonomik blgelerde liman ve havaalanlarnn da tikilmesi nemlidir. Artk lkede bu dorultuda almalar yaplmakta-mevcut altyap gelitirilmekte,ayn Cumhurbakannn 03.06.2009 Tarihli Ferman; Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar HaqqndaAzerbaycan Cumhurbakannn 14.04.2009 Tarihli Kanunu.

79

A. Cabarzade

zamanda zel blgede retilen rnlerin kalitesi ve rekabete devamllnn ykseltilmesi iin blgede tam farkl iletmeler,hizmet tesisleri,turizm ve dinlenme komplekslerinin oluturulmasn ngren devlet programlar hazrlanmaktadr. Blgelerde,Zagatala,Lenkeran ve Gencede uluslararas talepleri karlayan en modern hava alanlar tikilib kullana sunulmutur.Ayn zamanda Lenkeranda deniz limannn oluturulmas gerekletirilmektedir.Bununla yansra,blgelerde altyapnn yeniden kurulmas, en modern teknolojilerin kullanm,ekoturizm iin dnlen projelerin hayata geirilmesi gerekletirilmektedir. 6. Kullanclarn alacaklar hizmetlere dair Serbest Blgenin grevlerinin yerine getirmesinin salanmas sorunu:

Kullanclarn alacaklar hizmetlere dair serbest blge aadaki grevleri yerine getirmek zorundadr: (1) Serbest blgede tm alt yap ve gerekli st yaplarn ina edilmesi ve bakmlarnn yaplmas; (2) Kiralama Hizmeti (arazi,retim binas,depo,ofis,souk hava deposu,ak alan): Serbest blge kullanclarnn talepleri dorultusunda yatrmc kullanclara altyaps hazr arazilerin kiralanmas veya hazr bina talep edenlere ihtiyalarna uygun bina kiralanmas; (3) Elektrik ve Su Datm, Telekomnikasyon, Gda letmeleri,evre Temizlik ve p Toplama Hizmetleri: Serbest blgede kullanclarn elektrik,su,haberleme, yemek,p toplama hizmetlerinin karlanmas; (4) Blge Gei ve Ykleme-Boaltma Hizmetleri: Serbest blgede ak ve kapal alanlarda kullanclara nakliye,hammal ve depoculuk hizmetlerinin sunulmas; (5) Spor Tesisleri, Salk, ocuk Yuvas ve Sosyal Aktiviteler Hizmeti: Serbest blgede yeil alanlarn tanzim ve bakmnn yaplmas, gereken yerlere spor tesisleri,salk merkezi, ocuk yuvas, restoran, kafeterya, kantin gibi tesislerin kurulmas ve iletilmesi; (6) Gvenlik Hizmeti: Serbest blgede blgenin yangna kar korunmas iin gerekli tedbirlerin alnmas, blgeyi evreleyen itlerin bakmnn yaplmas, blgenin genel gvenliinin salanmas iin ilgili resmi birimlerle irtibata geirilmesi; (7) Bundan baka, blgede yatrmc kullanclarn projelerinin incelenmesi, uygun olanlarnn onaylanmas, inaatlarn kontrollerinin yaplmas ve ruhsatnamelerin dzenlenmesi. 7. Serbest Blgede yatrm kolaylklarnn salanmas sorunu: Serbest blgede aadaki yatrm kolaylklarnn salanlmas gerekmektedir: Uluslararas yatrmclarn blgeye kolay giri imkan; eitli devlet tevikleriyle ok cazip artlarda finansman imkan; retim yapan firmalar iin altyaps hazr personeller ve kullanma hazr binalar sunmak; Ticaret yapan firmalar iin ofis,ak ve kapal depo binalar kiralamak; Yatrmclara retimde olduu kadar ticaret yapanlara da ok zel avantajlar sunmak; Blgedeki tm kullanc firmalara rekabet edilebilir fiyatlarla,elektrik,su,doal gaz, telekomnikasyon, p toplama, bakm, onarm, ykleme ve boaltma gibi hizmetlerden oluan geni ve kaliteli seenekleri sunmak; Ayrca ekipman kiralama, stok kontrol, inaat, bakm-onarm, gmrk komisyonculuu, faturalama ve liman ile ilgili hizmetlerin yansra igc teminini de ieren geni destek hizmeti seenekleri sunmak;

80

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Gelien teknoloji tabanl firmalara fon ynetimi temininde destek,yeni riskli giriimlerin finanse edilmesine yardm iin kaynak salamada rehberlik nermek vs.

Sz edilen hizmetlerin bazlar cretsiz salanrken,bazlar da makul ve rekabet edilebilir dzeyde cretlendirile bilir. 8. Blgede istihdamn temini sorunu: Serbest blgede gen,eitimli, kalifeyi/ dk maliyetli igcnn salanmas nemli koullardan biridir. Sonu olarak, lkemizde serbest blge uygulama felsefesi, yeni ve ok sayda serbest blge ilanyla iktisadi sorunlara sihirli zmler bulunmak iddiasnda deil,mevcut sanayi ve ticaret potansiyelinin tam kapasitede kullanmn etkinletirme, bylece kreselleen dnyada daha aktif ve nemli bir yer tutma yolunda yararlanlabilecek bir ara olduu fikrine dayanmaktadr. Dnyadaki serbest blge uygulamalarnn ksa tarihine bakldnda, amalanan ile gerekleenin ufak baz sapmalar dnda birbirine parelellik arz ettii grlmektedir.Topyekn kalknma amacna hizmet etmek zere blgesel kalknma modeliyle kurulan serbest blgeler, lkenin ihracata dayal kalknma politikalaryla da uyumlu olarak faalliyetlerini srdrmektedir. Serbest blgelerin lke ekonomisine salad katklar nelerdir?Azerbaycan arazisinde kurulmas dnlen serbest blgele aadaki konularda yarar salayabilirler: Serbest Blgeler, lkede kullanlmas dnlen yeni ticari ve ekonomik politikalarn denenebilmesini temin eder. Yabanc sermayeli firmalarn, risk faktrnn dk, karlln yksek olduu serbest blgelere yatrm yapmalarn tevik eder. Bylece lkeye yeni teknolojilerin girmesini hzlandrr. Serbest blgede yaratt dorudan istihdamn yannda, blgedeki retim ve ticari faaliyetlerle lke iindeki dier faaliyetlere etki ederek dolayl istihdam yaratr. thal girdi kullanarak retim yapan yerli firmalar gmrk vergisiz olarak dnya fiyatlarndan girdi temini imkan salayarak,yurt dndaki rakipleri ile ayn artlarda retim yapma imkan salar. Salanan kolaylklar nedeniyle lkenin ihracat imkanlarn ve dviz girdisini arttrr. Datm merkezi olma ilevi erevesinde, yurt dndan getirilen mallarn daha sonra yine yurt dna satlarak (reeksport yoluyla) lkenin dnya ticaretinden ald payn artmasn salar. retim yapan firmalar kullandklar ithal girdilerde kesinti olmas durumunda glkle karlamamak veya fiyat uygun olduu iin d pazarlardan satn aldklar byk miktardaki girdileri, serbest blgelere getirdikten sonra buradan kk partiler halinde lkeye ithal edilerek, depolama ve gmrk vergisi giderini azaltr ve retim maliyetlerinin dmesini salar, ayrca girdi teminindeki gecikmeler de nlenmi olur. retim faaliyetlerinde kullanmak zere,lke iinden alnan hammadde,yar ilenmi ve mamul mallar nedeniyle lke ii retimin artmasna katk salar. zel blge gnmzde ekonomik kalknmann daha da hzlanmas ve ticaret devriyesinin genilenmesi iin nemli unsurdur.Azerbaycann cari durumunda zel blgenin kurulmas lkenin d ekonomik entegrasyonu iin uygun ortam oluturacaktr.Azerbaycann ok gzel corafi konumu bu dorultuda geni olanaklar salamaktadr.zel blgenin kurulmas Dou-Bat ticaret merkezinin lkemizde olumasyla sonuclanacaktr ki,bu da her alanda lkeye ilave kazan salayacaktr. lke ekonomisinde bu blgelerin ok zel role sahip olaca ve zel blgelerin kurulmasnn ncelikle uyguland blgelerin geliiminde,belli arazilerin seilmesini ise bu arazilerin ahalisi iin byk baar olarak belli dnem sonrasnda blgenin ekonomisine pozitif anlamda byk faydalar salayaca beklenilmektedir.

81

A. Cabarzade

Bu tr blgelerin kurulmasnn, hem Azerbaycana yatrmclarn ekiminin hzlandrmas, hem de Blgelerin Sosyo Ekonomik Geliim Devlet Programna uygun olarak blgelerle Bak arasndaki geliim farknn ortadan kaldrlmasna imkan salamas asndan yarar salayaca beklenmektedir. Sonu olarak, Azerbaycanda zel blgelerin perspektivlerinin olup-olmamas sorusuna cevappozitiv olabilir. zel blgelerin etkin ekilleri aadaki mhim artlara uyulmas koullarnda uygulanabilir: (1) (2) (3) (4) (5) zel blgelerin kurulu ve ileyi srecini kontrol eden uygun hukuki-normativ bazann gelitirilip kabul olunmas; zel blgelerin snrl alanda oluturulmas; zel blgelerin oluturulmasnda yerli yetkili kurulularn ekonomik meraklar; Kamu kurulularnn bte vesaitlerinin zel blge altyapsnn oluturulmas na ynlendirmek imkan ve hazrl; zel blgelerin, bteden finanse olunan kaynak kullanm dahil olmakla, devlete kar sorumluklarn yerine getirmesini kontrl edecek ynetim dzeyinde zel ynetim kurumunun oluturulmas; zel blgelerde faaliyet gsteren yerli ve yabanc yatrmclara, ekonomik faaliyetlerini yrtmeleri iin yurtdnda ve lkenin kalan ksmnda mevcut olan koullardan daha makul alma koullarnn salanmas.

(6)

lkemizde zel blgelerin oluturulmas, bir ok dier dnya lkesinde olduu gibi, yabanc yatrmlarn ekiminin,d ekonomik ilikilerin ve btnlkle lke ekonomisi geliiminin etkin yntemi olabilir.Fakat bunun iin onlarn kurulmas politikasnn dnlm olmas ve sreklilik (devamllk) arz etmesi gerekmektedir. KAYNAKA Hebibe Abdulla, Azad qtisadi Zonalar Azadlq Qazana Bilecekmi?, http://www.ekodialog.com/Makaleler/Azerbaycan-xususi iqtisadi zona.html , (e.t.10.12.2009). Xsusi qtisadi Zonalarn Faaliyeti n Hquqi Baza Yaradlacaq, http://devturkler.com/devturk/xususi-iqtisadi-zonalarin-f-601-aliyy-601-ti-ucun-huquqi-bazayaradilacaqdir- t23760/index.html?s= 9502ef304d02c916dcbd4528e1cd0b4d&amp; (e.t.12.06.2009). Vladimir Morozkov, Xsusi qtisadi Zonalarn Yaradlmas Azerbaycann nkiafnn Sretlendirilmesi Merhelesinde Tarixi Zeruretdir, http://www.ekodialog.com/Makaleler/Azerbaycanxususi iqtisadi zona.html, (e.t.08.02.2010). Engin Erdoan, Serbest Blgeler ve Trkiyede Bir Model Denemesi, Eskiehir,2007. Xsusi qtisadi Zonalarn Yaradlmas Gndemdir, http://ulfet-az.com/economics/1692 ;http://ulfetaz.com/index.php, (e.t.09.01.2010). Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalarn Yaradlmas Haqqnda Azerbaycan Cumhurbakannn 06.03.2007 Tarihli 538 Sayl Ferman. Azerbaycan Respublikasnda Xsusi qtisadi Zonalar HaqqndaAzerbaycan Cumhurbakannn 14.04.2009 Tarihli 791-IIIQ Sayl Kanunu. Xsusi qtisadi Zonalar HaqqndaAzerbaycan Cumhuriyeti Qanununun Tetbiq Edilmesi Barede Azerbaycan Cumhurbakannn 03.06.2009 Tarihli Ferman.

82

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

AZERBAYCANNIN DI T CARET PERFORMANSINDAK YEN YNEL MLER VE HRACATIN REKABET GC ANAL Z

Fariz AHMADOV Azerbaycan Devlet ktisat niversitesi Geray MUSAYEV Azerbaycan Devlet ktisat niversitesi Yusif AL YEV Azerbaycan Devlet ktisat niversitesi

ZET Kresel platformda genel olarak ynetim zel olarak da kamu ynetimi alannda; piyasann ihtiyalarna gre sektrel rgtlenmeyi ngren bir sre yaanmaktadr. Bu srete, etkin bir d ticaret yaplanmas ve iyi ileyen bir piyasa mekanizmas lks deil, srdrlebilir bir kalknma iin yaamsal nemde bir ihtiya olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla, 100 sene smr Sovyet ekonomisine bal kalan Azerbaycann d ticareti, bamszlktan sonra devletin nnde duran en nemli sorunlardan biri d ticaretin liberallemesi olmutur. nk o dnemlerde ihra olunan mallarn sadece % 8 Azerbaycana para olarak aktarlyordu ki buda lkede birok sorunlar beraberinde getiriyordu. Tm bunlardan dolay bamszln ilk yllarnda Azerbaycanda gerekli dzenlemeler yaplmadan lke ekonomisinin dnya ekonomisine entegresini salama amacyla d ticaretin tamamen liberalletirilmesi, ar durumda olan retim alanlarnn ykln hzlandrm, yerli retimi azaltm ve i piyasay tamamen ithalata baml hale getirmitir. Azerbaycanda d ticaret hacmini artmas, lke ekonomisinde srdrlebilir bymenin salanmas ve onun dnya ekonomik ilikiler sistemine dhil edilmesi, byk lde, hedeflenen nlemlerin baarl bir ekilde gerekletirilmesine baldr ki, bu da sonuta lkenin kalknmasn ve gelimesini salayacaktr. Bu almada ama Azerbaycann d ticaret performansnn ve yenidnya dzeninde d ticaret politikasnda izlenen yeni ynelimler incelenerek durumu ortaya koymaktr. almann, dier bir amac lkenin d ticaretinde ki durumla beraber, di ticaretindeki genel sorunlar incelemek ve bu sorunlarn aradan kaldrlmas iin nerilerde bulunmaktr. Ayrca, almada, Azerbaycann ihra ilemlerinin durumu ve ihra ettii rnlerin uluslararas rekabet gc llmtr. almada yntem olarak, eletirel literatr taramas yaplm ve verilerin bir ksm gzlem, biimsel ve biimsel olmayan mlakatlarla toplanmtr. Anahtar Kelimeler: D Ticaret, hracat lemleri, hracatn Rekabet Gc GR Bu gn kresel olarak baktmz zaman kreselleme koullarnda hzla gelimekte olan bir uluslararas ticaret sz konusudur ki tm gelimekte olan lkeler bu gelimeden kendi ekonomilerinin kalknmas iin yararlanmaa almaktadrlar. nk gnmzde artan d ticaretin lke ekonomisinin

83

F. Ahmadov, G. Musayev,Y. Alyev

kalknma ve bymesine olumlu katklar salayaca kesindir (Ribalkina, 2004; Aliyev, 2006). Kresel platformda genel olarak ynetim, zel olarak da kamu ynetimi alannda; piyasann ihtiyalarna gre sektrel rgtlenmeyi ngren bir sre yaanmaktadr. Bu srete, etkin bir d ticaret yaplanmas ve iyi ileyen bir piyasa mekanizmas lks deil, srdrlebilir bir kalknma iin yaamsal nemde bir ihtiya olarak ortaya kmaktadr (Vohramayeva, 2001; Habermas, 2003). Bu gelimeler dorultusunda kamu kurumlarnn kendi aralarnda ve zel sektr kurulular ile etkin koordinasyon ihtiyacna giderek daha ok gereksinim duyulmaktadr. Bu sebepten tr d ticaretle ilgili kurumlar arasnda var olan asimetrik enformasyon ve koordinasyon olgusunu gideren lkelerin rekabetilik yeteneklerinin artt gzlemlenmektedir (Hseynov, 2004; Seluk, 2004). Azerbaycann bamszln ilan ettii yl olan 1991 ylndan itibaren, devlet destei ile temin ettii rnleri piyasa fiyatlarndan ithal etmek zorunda kalmas ve Ermenistanla sregelen sava dolaysyla 2000 ylna kadar d ticaret a verdii grlmektedir. Son yllarda enerji sektrne yaplan yatrmlar ve ihracatn petrol ve petrol rnleri arlkl bir yapya sahip olmas, d ticaret ann hzla kapanmasna neden olmutur. nk dnya piyasalarnda rekabet edebilecek standartlara cevap vere bilen rn retmek Azerbaycann karsnda duran en nemli ilerden biridir. Dolaysyla, Azerbaycan ekonomisi, devletin halen ciddi bir arla sahip olduu, planl ekonomiden pazar ekonomisine gei srecinde olan bir yapya sahip. Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra ciddi bir klme yaayan Azerbaycan ekonomisine, Ermenistan ile yaanan sava da ek bir darbe vurmutu. Bamszln ilan edildii 1991 ylndan 1995 ylna kadar olan srede yzde 60'lk bir klme yaayan Azerbaycan ekonomisinde; Sovyetler Birlii dnemindeki pazarlarn ve devlet teviklerini kaybetmi olan plastik, kimyasallar ve imalat gibi birok sektr yok olma seviyesine gelmiti. Bu aratrmada Azerbaycann d ticaret performansnda ki yeni ynelimler incelenecektir. Ayrca, lkenin ihracat durumu ve ihracat ettii rnlerin uluslar aras rekabet gleri hesaplanmaya allacaktr. Ayrca, aratrmada Azerbaycanda ihra olunan mahsullerin uluslararas rekabet gcne etki eden amiller rnein, retim iin gereken alt yap, pazarlama ve di ticarette nitelikli veya eitimli i gcnn durumu, Azerbaycana zel markann varl veya gelitirile bilirlii ve sektrlerde bilgi teknolojilerinin gelilik dzeyi genel olarak incelenmeye tabi tutulmutur. KLAS K ve MODERN DI T CARET KURAM ve YAKLAIMLARI Klasik iktisat okulu anlay, serbest ticaretin ekonomik ve sosyal maliyetleri olaca gerekesiyle ticarette devlet mdahalesini (korumacl) savunan Merkantilizme kar ileri srlen bir yaklamdr. Merkantilizmin devleti ve tccar n planda tutup bireysel zgrlklere nem vermeyen yaklamnn aksine klasik iktisat okulu rekabetin artrlmasn salayan unsurun retim art olduunu ve bireylerin mutluluk ve refahnn nemli olduunu kabul eder. nk ngilterede merkantilist gelenek ve Fransada Fizyokratik okul, olduka farkl aclardan iktisadi art deeri nemine dikkat ekmilerdir. Klasik iktisat okullar bu aratrmay srdrm fakat buna farkl bir yorum getirmilerdir. Klasik okula gre lkeler kendilerini serbest d ticarete atklar lde zenginletirirler. (Alavi, 1996). Ayrca, merkantilist yaklamn tersine, klasik teorilerde d ticaret teorisi pozitif toplaml bir oyundur ve bu oyunun sonunda her iki taraf kazanmaktadr. Mutlak stnlkler teorisinin temelinde uluslararas uzmanlama ve iblm yatmaktadr. Uzmanlama sonucu kaynaklar en etkin ekilde kullanlmaktadr. nk serbest ticaret koullar altnda retimde bu ekilde bir uzmanlamaya gidilmesi sonucu mevcut kaynaklar ile daha fazla retim yapabilecek ve daha ok mal retebilecektir. Daha sonra, David Ricardonun ortaya att yaklamdan hareketle d ticareti aklamakta daha gl bir yaklam olan Karlatrmal stnlkler Teorisini gelitirmitir. Ricardoya gre, uluslararas ticarette nemli olan lkelerin daha ucuza rettii mallarda avantajl olmas yani mutlak stnle sahip olmas deil dier lkelere gre hangi mallarn retiminde daha yksek oranda bir stnle sahip olmas nemlidir (Goldsmith, 1996; Waheeduzzaman, John, 1996). D ticaretin lkelerin refahn artraca yolundaki bu teorik temele ramen, 1960l yllarn bana kadar da dnk sanayileme stratejisi hemen hemen hibir gelimekte olan lke tarafndan uygulamaya konulmamtr. Ancak, 1960l yllarn bandan itibaren,
84

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

sanayilemede uzun sre uygulanan ithal ikame politikasnn lkenin kalknmak amacyla ihtiya duyduu dviz miktarn karlayamamas ve sk sk demeler bilanosu sorunlarnn gndeme gelmesi, birok lkeyi ihracat ikamesi politikalarn uygulamak zorunda brakmtr. Zamanla d ticarette karlatrmal stnlkler teorisinin baz eksikleri olduu grlm ve bunlar gidermek zere Ricardodan yaklak bir asr sonra Eli F. Heckscher 1919 ylnda yaynlanan Gelir Dalm zerine D Ticareti Etkisi (The Effect of Foreign Trade On The Distribution of Income) adl makalesinde ve Bertil Ohlin 1933 ylnda yaynlanan Blgesel ve Uluslararas Ticaret (Interregional and International Trade) adl kitabnda d ticareti, mallarn retim fonksiyonlarnn lkeler arasnda farkl olmas ile aklamlardr. Karlatrmal stnlkler yaklamn eksikliklerini ortadan kaldrmay amalayan teori (Kojima, 2005), Heckscher-Ohlin, Faktr Oranlar veya Faktr Younluu (Factor Endowment Theory) teorileri adlaryla anlmaktadr. Faktr donatm, faktr fiyatlarnn eitlenmesi, gelir dalm ve byme arasnda bir takm etkileimler n gre bir konsepti (oban, 2004). Uluslararas ticaret teorisinde 1970li yllara kadar egemen olan geleneksel yaklam, uluslararas ticaretin aklanmasnn ve etkilerinin, karlatrmal stnlkler teorisine dayandrlmasyd. Geleneksel yaklamda dier varsaymlarn yannda, tam rekabet koullarnn ve retimde lee gre sabit getirinin geerli olduu varsaylm ve optimal politikann istisnai durumlar dnda serbest ticaret olduu ne srlmtr. Ancak, geleneksel yaklam, sanayilemi, ekonomik gelimilik asndan benzer lkeler arasndaki ticareti ve bugnk ticaretin yapsn yanstan endstri ii ticareti aklayamamaktadr. Tam rekabet dndaki piyasa yaplarnn teorik temellerindeki eksiklikler ve lee gre artan getirinin neden olduu ekonomik dsallklarn modellendirilmesinde karlalan glkler, teoride tatmin edici admlarn atlmasn engellemitir (Tewari, Goebel, 2002 ve zer, 2007). Piyasa yaplarnn teorik temellerindeki eksikliklerin giderilmesi, 1950li yllarda piyasa snflandrmasndaki belirsizlii ortadan kaldran mikro iktisat teorisindeki gelimelerle salanabilmitir. 1960larda, faktr donanm tanmnn geniletilmesi ve uluslararas ticaret teorilerinde teknolojik stnlk analizleriyle geleneksel yaklamdan kopmalar balamtr. 1970li yllara gelindiinde ise, endstriyel organizasyon teorisindeki gelimeler eksik rekabeti piyasalarn modelletirilmesine olanak salamtr (Helaman, 1981; Baumol, 1967). Geleneksel ticaret teorileri, istisnai durumlar dnda en iyi politikann serbest ticaret olduunu ne srmektedir. Bu politika nermesi, piyasalarda eksik rekabet ve lee gre artan getiri durumlarn dikkate alan yeni ticaret teorilerinin gelitirilmesiyle sorgulanmaya balanmtr. Bu sorgulamann, uluslararas ticaret politikalar literatrne getirdii katk stratejik ticaret politikalardr. Stratejik ticaret politikalar literatrnn ulat temel teorik sonu, devletlerin uluslararas ticarete mdahale ederek ulusal rekabet glerini artrabilecekleridir (Venables, 1985, 1994). Bu nerme, bir yandan serbest ticaret yanls politika nerilerine aykr bir yap olutururken; dier yandan, son altm ylda uluslararas ticaretin nndeki engelleri kaldrmay amalayan dnyadaki genel eilime de ters dmektedir. almann uygulama ksmnda Azerbaycanda ihracatn rekabet gcn lmek iin Ballass endeksine ba vurulacaktr. Balassann yaklam, ticareti yapan lkeler arasndaki karlatrmal stnlkleri aklamann yannda, lkelerin gl ve zayf sektrlerini de ortaya koymaktadr. Karlatrmal stnlklerin llmesi, ok sayda lke ve rn grubunda fiyat ve fiyat d deikenlerin belirlenmesi kolay olmadndan baz zorluklar tamaktadr. thal edilen mallara uygulanan gmrk vergisi ve dier kstlayc nlemler her lkede farkl olduundan ihracat ve ithalat oranlar bu farkllklardan etkilenmektedir. Balassaya (1987) gre belirli bir rn iin her lkede ayn oranda gmrk vergisi belirlendiinde ihracat performans ltnde bir sapma olumamaktadr. Bu nedenle Balassa ihracat performansnn ithalata gre bir lkenin aklanm karlatrmal stnlklerini aklamada daha gvenilir olduunu belirtmektedir. Balassann gelitirdii ve almada aklanm karlatrmal stnlkler AK olarak adlandrlacak lt aadaki formlle hesaplanmaktadr. AK = (Xij / Xnj) / (Xit /Xnt)

85

F. Ahmadov, G. Musayev,Y. Alyev

Bu lmde x ihracat, j ihra edilen ve rekabet lm yaplan mal (ya da sektr) t ise toplam mal grubunu simgelemektedir. i greli rekabet lm yaplan lkeyi, n ise i lkesinin j rnndeki greli rekabetin karlatrld lke ya da lke gruplarn ifade etmektedir. Aklanm karlatrmal stnlkler hesaplanrken belirli bir endstrideki ihracatn lkenin toplam ihracat iindeki pay hesaplanmakta, ayn endstrideki dnya ihracat iindeki payna oranlanmaktadr (Yeats, 1985 ;Weiss, 1983). Dolaysyla, Balassa, bir lkenin belli bir mal ya da endstri ticaretinde karlatrmal stnln lmek iin, bu mal ya da endstrinin toplam dnya ihracatndaki paynn, lkenin toplam ihracatndaki payna orann veren bir indeks oluturmutur. Buradaki ama, karlatrmal stnln altnda yatan kaynaklar belirlemekten ok, lkenin karlatrmal stnle sahip olup olmadnn belirlenebilmesidir. AK deeri 1den byk ise lke ilgili mal grubunda veya sektrde karlatrmal stnle sahip, 1den kk ise karlatrmal dezavantaja sahiptir. Bu yaklama gre, aklanm karlatrmal stnlkler hesaplanrken belirli bir endstrideki ihracatn lkenin toplam ihracat iindeki pay hesaplanarak, ayn endstrideki greli rekabet avantajnn lld lke ya da lke gruplarnn ihracat iindeki payna oranlanmaktadr. Dolaysyla yukarda da belirttiimiz gibi Balassa, lkeler tarafndan sklkla bavurulan tarifeler ve miktar snrlamalarnn yansra fiyat-d faktrlerin ve greceli maliyetlerin de lkeler aras farkllklar tanmlamada kullanlabileceini belirtmitir. Fiyat-d faktrlerdeki ve greceli maliyetlerdeki farkllklarn ticaret ekillerine yanstlabileceini ileri sren Balassa, bu durumun ticaret yapan lkeler arasndaki aklanm karlatrmal stnlklerin kayna olabileceine iaret etmitir. Dolaysyla ticarete konu olan mallar asndan kalite farkllklar, iyi niyet, mteri hizmetleri, bakm-onarm imkanlarnn mevcudiyeti ve standardizasyon gibi fiyat-d deikenler uluslararas ticaret ekilleri asndan nem arz etmektedir. AZERBAYCANIN DI T CARET PERFORMANSINDAK YEN YNEL MLER Azerbaycan geleneksel olarak d ticarete baml bir ekonomiye sahiptir. 1994 ylnda atekesin ilan edilmesi ile birlikte, i istikrarna ynelik almalarn hzlandrlmas, petrol anlamalarn imzalanmas, pazar ekonomisine ynelik hukuki alt yapnn oluturulmas ve d ticaretin serbestletirilmesi ynndeki uygulamalar, Azerbaycan d ticaretin engellerin kalkaca ve art meydana gelecei anlamna gelmektedir (Eldarolu, 2001). Dolaysyla, bamszln ilk yllarnda Azerbaycanda gerekli dzenlemeler yaplmadan lke ekonomisinin dnya ekonomisine entegresini salama amacyla d ticaretin tamamen liberalletirilmesi, ar durumda olan retim alanlarnn ykln hzlandrm, yerli retimi azaltm ve i piyasay tamamen ithalata baml hale getirmitir ( brahimova, 2002). Yerli retimin korunmas ve geliimini salamak amacyla alnmak istenen nlemler ise bata IMF ve Dnya Bankas olmakla, uluslararas kurumlar tarafndan itirazla karlanmtr. Nisan 2001den itibaren Azerbaycanda yeni gmrk vergileri yrrle konmu, yerli retimin arttrlmas iin lkede retimi mmkn olan birok rnn ithalinden alnan gmrk vergileri artrlmtr (Benli, 2008). Fakat uluslararas kurumlarla anlama salanamadndan vergiler istenen dzeye kartlamamtr. Baz rnler iin vergi orannn %15e ykseltilmesine ramen bu durum varlmak istenen hedeflere ulamada yeterli olmamtr (Mehdiyev, 2001). Azerbaycan hkmeti, d ticaretin liberazasyonu sreci erevesinde ise Azerbaycan devleti bir sra gmrk ve ithal kotalarnn iptal iin kararlar almtr (Eminov, 2006). Bamszlk sonras Azerbaycan d ticarette yeni pazarlara ynelmekle beraber eskiden bal bulunduu ekonomik blgeye bu anlamdaki bamll bir sre daha devam etmitir. 19911993 yllarnda d ticaretin yaklak %80-85i BDT (Basz Devletler Topluluu) lkeleri ile gerekleen Azerbaycann d ticaret ilikileri deiim gstererek eski blgeyle olan ticaret hacmi zamanla azalmaya balamtr. Bamszln elde ettii yllarn ardndan 19941999 yllar arasnda Azerbaycann d ticaret dengesi ak vermitir. Ancak petrol rnleri ihracnn artmas sz konusu a aalara ekmitir (Memmedov, 2004).

86

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Ancak genel olarak bakldnda ekonomideki yapsal sorunlar mevcudiyetini korumaktadr. Bunlar, sanayi tesislerinin zelletirilmesinde yaanan tkankln almamas gibi yapsal sorunlar nedeniyle retim yaplmamas ve dolaysyla ihracatn katma deeri dk hammadde ve yar mamul mallar zerinde younlamas, ulusal para birimi Manatn ABD dolarlna kar deer kazanmas sonucu ithalatn cazip hale gelmesi ile olmutur (2004de % 0,4 deer kazanmtr). Azerbaycan ihracatnda petrol ve petrol retimlerinin arl, petrol retimi ve dolaysyla ihracnn artmasyla daha da artacaktr. Bu ise, bir sektre bamllk eklinde lke iin nemli bir sorun olabilir. lkenin henz yapsal deiim ve sanayilemesini tamamlayamam olmasna ve petrol d sektrlerde ihracatn ok zayf olmasna karn, demeler bilanosu aklarn petrol gelirleri ile kapatabilmektedir. Fakat bu durum lke ekonomisi asndan salkl bir durum deildir, hatta ekonomik bir hastalktr. Hem hastalktan kurtulmak iin hem de petrol ihracnn 1520 yl sonrasnda azalaca dikkate alnarak, d dengeyi devam ettirebilmek iin hzl sanayilemek, ithalat ikame etmek ve ihracat arttrmak eklinde sralanabilecek uzun vadeli yapsal deiikliklerin daha youn ve dikkatle devam etmesi gerekmektedir. Bunun iin Azerbaycanda retilen rnlerin uluslararas piyasalarda rekabet edebilmesi iin ilk nce i talebin karlanmasn glendirmemdir. Bunun en nemli yolu ise lkede olan tekellemenin karsn almakla iletmeler arasnda salam rekabet ortam yaratmaktr. Bundan sonra ulusal ekonominin gelimesini modern dnya ekonomisi ile karlkl etkileimini kendi milli karlar dorultusunda d ticaret politikalar uygulama stratejik bir hedef gibi grmelidir. lkede bamszlktan sonra gerekletirilen d ticaret hacmi ve performans aadaki tabloda verilmitir. Tablo 1: Azerbaycan D Ticaret Performans (Milyon $) Yllar hracat thalat D Ticaret Hacmi 1992 1483,9 939,9 2423,8 2003 2.592,0 2.626,2 5.218,2 2004 3.614,3 3.504,3 7.118,6 2005 4.346,9 4.200,3 8.547,2 2006 6.372,1 5.267,5 11.639,6 2007 6058,3 5708,6 11766,9 1363,1 2010 21324.8 6599.4 27924.1 5797.8

623 707,2 972 1379 Kii Bana GSY H ($) 336 Kaynak: (2010), Azerbaycan Ekonomi ve Kalknma Bakanl

Azerbaycan cumhuriyeti gmrk komitesi verdii bilgiye gre 2010 ylnda lkenin d ticaret devriye hacmi 27,92 milyar ABD dolar, ithalatn hacmi 6,6 milyar dolar, ihracatn genel hacmi ise 21,32 milyar dolar olmutur. Bu yl iinde lke 147 lke ile karlkl ticaret gerekletirmitir ki, bunlar iinde ki en nemli lkeler aadaki tabloda verilmitir. Tablo 2: 2010 ylnda Azerbaycann hracat ve thalatndaki lk On lke hracat thalat lkeler hracatn hracatn lkeler thalatn thalatn hacmi hacmi hacmi talya 7 hacmi 097,22 33,28 Rusya 1144,86 17,35 Fransa 1 856,52 8,71 Trkiye 771,19 11,69 srail 1 744,82 8,18 Almanya 607,18 9,20 ABD 1 538,58 7,21 in 587,19 8,90 Ukrayna 888,64 4,17 Ukrayna 465,45 7,05 Hrvatistan 787,17 3,69 B. 302,75 4,59 Britanya Endonezya 782,16 3,67 Kazakistan 293,43 4,45 Rusya 773,53 3,63 ABD 206,27 3,13

87

F. Ahmadov, G. Musayev,Y. Alyev

Malaysiya 740,78 3,47 Singapur Singapur 510,88 2,40 Brezilya Dier 4 604,48 21,59 Dier Toplam 21 324,78 100,00 Toplam Kaynak: Azerbaycan Devlet Gmrk Komitesi

173,89 161,62 1 885,52 6 599,35

2,63 2,45 28,57 100,00

lkede 2010 senesinde d ticaret performansnda 4020 hukuki ve 10160 fiziki ahslar ilgilenmitir. hra ilemlerinde devlet sektrnn pay 20 184 milyon dolar (%94,64), zel sektrn pay ise 1 005,09 milyon dolar (%4,71), fiziki ahslarn pay ise 135,7 milyon dolar (%0,64) olmutur. AZERBAYCANDA HRACAT LEMLER ve HRACATININ REKABET GC ANAL Z Azerbaycanda ihra ilemleri, lke snrlar ierisinde retilen veya ithal edildikten sonra yeni bir retim srecine sokularak mamul hale getirilen mallarn ihrac gerek ve tzel kiiler tarafndan serbeste yaplabiliyor. Bakanlar Kurulu tarafndan yaplan veya ilgili devlet organlarndan izin alnarak gerekletirilen ihracat ilemleri dnda kalan btn dier mallarn ihrac gmrk organlarna beyan edilerek gerekletiriliyor. Kredili ihracat ilemlerinde ihracat yapan irketin devlet irketi veya en az yzde 50si devlete ait olan irketler olmas halinde, anlamalarn mutlaka ktisadi nkiaf Bakanlna kaydedilmesi gerekiyor. Dier hallerde kredili ihracat gmrk organlarna nceden beyan edilerek gerekletirilebiliyor. Azerbaycan Cumhuriyetinde devlet kurulularnda retilmi mallarn ihrac ancak, retimi gerekletirenlere rn bedelleri tam olarak dendikten sonra mmkn olabiliyor. Yeniden ihracat ilemlerinde ise, ihracat ilemleri ile ilgili yaplan anlamalar Azerbaycan Cumhuriyetinin uluslararas ykmllkleri gereince belirtilen durumlarda ktisadi nkiaf Bakanlndan kayttan geirilmesi, dier hallerde ise, gmrk organlarna beyan edilmesi ile gerekleiyor. Ayrca, konsinye ticaretinde sre, mallarn gmrk organlarna beyan edildii gnden itibaren en fazla 180 gn. Sattan elde edilen haslat mallarn satndan itibaren 10 i gn ierisinde Azerbaycan Cumhuriyetindeki banka hesabna yatrlmas gerekiyor. Geici ihra amacyla gnderilen mallar Gmrk Vergileri denmek artyla gnderildikleri lkelerde satlabiliyor. Aksi taktirde mallarn 30 gn ierisinde tekrar geri getirilmesi gerekiyor. lkenin kalknmas bakmndan en kritik olan ihracatn her sene daha art gsterdii grlmektedir. Azerbaycan d dengede son yllarda fazla veren bir lke konumundadr. hracatn ise byk bir blm devlet tarafndan gerekletirilmektedir. nk lke ihracat ynl bir politika izlemektedir. Gerekletirilen ihra rnlerinin byk bir blm ise doal kaynaklar zellikle petrol ve petrole dayal sanayi rnleridir. Sadece doal kaynaklarn ihracat ekonomi iin ksa dnemde nakit para girdisi adna nemlidir. Dnya piyasalarnda rekabet edebilecek standartlara cevap vere bilen rn retmek Azerbaycann karsnda duran en nemli ilerden biridir. Azerbaycann en nemli sorunlarnda biride kendine zel dnyaca tannan bir iletmesi olmamasdr. nk tm lkeler kendi rekabet glerini yerel irketler hesabna kaza biliyorlar ki buna Finlandiyann Nokia irketini rnek verebiliriz. Aratrmann teorik ksmnda lke iinde retilen rnlerin rekabet gcn lmek iin Ballas tarafndan gelitirilen mukayeseli stnlkler teorisine deinmitik. Azerbaycan devlet istatistik komitesinden verilen rakamlarla Azerbaycanda ihra ve ithali hayata geiren tm eit mallar gsteriyor ki, rekabet gc olan mallarn genel ihrata zel durumu %10,46dr. Azerbaycanda ihra olunan rekabet gc yksek olan mallar ise en ok petrol rnleridir. Hesaplamalarda dier sektrlerin rettii ve ihra ettii mallarn rekabet gcnn Ballas teorisine gre birin altda olduu grlmektedir. Buna sebep Azerbaycanda ihra olunan mahsullerin uluslararas rekabet gcne etki eden olumsuz amiller retim iin gereken alt yapnn olmamas, pazarlama ve di ticarette nitelikli veya eitimli i gcnn dk olmas, Azerbaycana zel markann olmamas ve sektrlerde bilgi teknolojilerinin gelimemesidir.
88

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Ayrca lkede retilen rnlerin rekabet gcne etki eden amillerden biride manatn dier kurlara gre reel deerinin pahallamasdr. 2004 senesinden balayarak, manatn hemen hemen tm sektrlerinde manat dier kura gre reel efektif durumu pahalamtr. lkede petrol ihracatnn artmas ve fiyatn keskin artmasndan dolay reel kur mezenesinin pahalamas lkenin rettii rnlerin dier lkelerde retilen ayn rnlerle kyaslandnda rekabet gc aa dmtr. Bu durum yani kurun reel deeri ykseldike ithal ynl ekonomide nfuzun ferdi tketimi stimular ve sektrler aras ilikiler pozular. Bundan dolaydr ki, Azerbaycan ekonomi stratejisinde en ciddi sorunlardan biri reel kur deerinin artmasdr ki, petrol gelirleri her yl artka bu durum kendini gstermektedir. Aratrmada ister indeks hesaplamalarnda ister yoruma dayal hesaplamalarda da grdmz gibi lkede ihracat ilemlerinde ciddi bir sorun olmasa bile lkenin ihra ettii hizmet ve rnlerin rekabet gleri aadr. SONU ve NER LER kinci Dnya Savandan sonra dnya ticaretinde gzlenen ampirik olgular; ticaretin serbestletirilmesi, benzer ekonomiler arasndaki ticaretin artmas ve sanayi mallar endstri-ii ticaretinin yan sra bilgi youn ticaret paynn da art gstermesi eklinde karakterize edilmektedir. Azerbaycan Cumhuriyeti bamszln kazandktan sonra ynn batya evirmi bir lkedir. Azerbaycan, 1992 ylnda BMe katlm ve AG T, AK, KT, IBRD, EBRD, yesidir. Azerbaycan ayn zamanda IMF, Dnya Bankas, ECO ve NATOnun Bar in Ortaklk programnn da bir yesidir. Yine Azerbaycan, ekonomik boyutlu blgesel oluumlu BDT, KE T, E T, GUAM yesidir. Bu yelikler lkenin d ticaret performansnn gelimesine g katmakla beraber lkenin ihracatnn nn amaktadr. Azerbaycan'da ticaretin glendirilmesi iin petrol sektrnde retimin arttrlmasna BDT lkeleri arasndaki ticaretin yeniden canlandrlmasna ve yeni pazarlar oluturulmasna ynelik almalar srdrlmektedir. Dolaysyla, Azerbaycan ekonomisinde son ylarda yaanan byme baarsnn temelinde enerji ve enerjiye yaplan yatrmlar bulunuyor. Azerbaycanla ticaretimizdeki en nemli sorun, ulamda yaanmaktadr. Trkiyenin Azerbaycanla direkt ulam balants bulunmamaktadr. Fakat bu sorun, Trkiye-Grcistan-Azerbaycan arasndaki demir yolu hattnn yaplmas ile byk lde zmlenecektir. Azerbaycann bamszln ilan ettii yl olan 1991 ylndan itibaren, devlet destei ile temin ettii rnleri piyasa fiyatlarndan ithal etmek zorunda kalmas ve Ermenistanla sregelen sava dolaysyla 2000 ylna kadar d ticaret a verdii grlmektedir. Azerbaycann ihracat baznda aklanm karlatrmal stnlk verilerine bakldnda lkenin mineraller rn grubunda bir karlatrmal stnle sahip olduu grlmektedir. Taze gdalarda ise karlatrmal stnle sahip olunmasa da, AK endeksinin 1e yakn olmas sebebiyle, Azerbaycann bu rn grubunda uzmanlama yolunda olduu sylenebilir. Yllar itibariyle ihracatn kompozisyonuna bakldnda, petrol rnlerinin toplam ihracat iindeki paynn art gsterdii gze arpmaktadr. 2005 ylnda petrol fiyatlarndaki ve retimindeki artn da etkisiyle petrol ihracat miktar olarak ykselmitir. Ancak, petroln ihracat iindeki paynda bir d yaanm, gda sektrnn paynda bir art grlmtr. Azerbaycan ihracatnda nemli paya sahip dier kalemler srasyla kimyasallar, ulam aralar, metaller ve makine ekipmanlardr. Son olarak Azerbaycan d ticaretten elde edilecek kazanmlarn maksimizasyonu ticaretin nndeki tm engellerin minimizasyonundan gemesi lazm. Dier ifadeyle, Azerbaycan ticaretin nndeki engelleri kaldrma ynnde serbest ticaret politikalarn azami lde uygulamaya koymak zorundadrlar. Ayrca lkede, ihra olunan mahsullerin uluslararas rekabet gcne etki eden olumsuz amillerin rnein, retim iin gereken alt yapnn olmamas, pazarlama ve d ticarette nitelikli ve eitimli i gcnn dk olmas, her hangi bir rnlerde lkeye zel markann gelitirilmemesi ve sektrlerde bilgi teknolojilerinin gelimemesi gibi sorunlarn ksa srede aradan kaldrlmas lazmdr.

89

F. Ahmadov, G. Musayev,Y. Alyev

KAYNAKA ALAVI, H. (1996), International Competittiveness: Deteminants and Indicators. Washington, DC, Word Bank, IED Working Paper, Industry Series Paper No. 29 AL YEV, S. (2006), Azerbaycan D Ticaret Vergilerinin Geliimi ve Ekonomiye Etkisi, Gazi niversitesi, SBE, Yksek Lisans Tezi AHMADOV, F. (2010), Azerbaycann Ulusal Rekabet Gc, TOWS ve Elmas Modelli Bir zmleme, Sakarya niversiteti, SBE, Doktora Tez, Trkiye BAUMOL, W. J. (1982), Contestable Markets: An Uprising in the Theory of Industry Structure, The American Economic Review, 72, March, s. 1-15 BALASSA, B. (1977), Revealed Comparative Advantage Revisited: An Analysis of Relative Export Shares of the Industrial Countries 19531971, The Manchester School of Economic and Social Studies, Vol. 45, No: 4, December BALASSA, B. (1989), Comparative Advantage, Trade Policy and Economic Development, Harvester Wheatsheaf, New York BENL , A. O. (2008), Azerbaycan Cumhuriyeti lke Raporu, T.C, D Ticaret Mstearl, Ankara ELDAROLU, E. (2001), Dnya Ticaret Tekilat ve Azerbaycan, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu "Azerbaycan" Blleteni, No:22 (142), 31 May EM NOV, A. (2006), Uluslararas Mali Kurulularn Azerbaycan Ekonomisine Etkisi ve Da Almasna Katks, Dokuz Eyll niversitesi, SBE, Yksek Lisans Tezi Goldsmith, E. (1996), Global Trade and the Environment, The Case Against the Global Economy, (ed. Jerry Mander ve Edward Goldsmith), Sierra Club, San Fransisco, SS. 7891. BRAH MOVA, X. (2002). Bazar Mnasibetleri eraitinde Xarici qtisadi Elaqeler. Bak: Elm Yaynevi KOJIMA, K. (2005), A Reversal Of Competitive Advantage Pattern: Heterogenization Versus Homogenization, Journal of Asian Economics, Volume 16, Issue 3, SS. 443463 MEMMEDOV, Z. (2004). Azerbaycan Respublikasnn Xarici qtisadi Elaqeleri. Bak: Kooperasiya Yaynevi MEHD YEV, A. (2001), Azerbaycann Dnya gtisadiyyatna ntegrasiyasnn Reallglar, Ekspert Dergisi No:7- 8, Bak, SS-.26 HABERMAS, Y. (2003), Postnatsionalnaya Konstelltsiya i Budueye Demokratii, LOGO V 5, ( 3 9 ), Rusya HUSEYNOV, T. (2004), Azerbaycanda Bazar Sisteminin qtisadi Problemleri, Elm Neriyat, Bak OBAN, O. (2003), Endstri ktisad ve Oyun Teorisi: Rekabetin Analitik Bir ncelemesi, Ekin Kitabevi, Bursa. RIBALK NA, V. (2000). Mejdunarodnaya Ekonomiceskoye Otnosheniya, Moskva zdatelstvo SELUK, H. (2004), Trk Cumhuriyetlerinde Yatrm mkanlar, stanbul, TB TAK Yaynlar TEWARI, M.; GOEBEL, J. (2002), Small Firm Competitiveness in a Trade Liberalized World, Center for International Development at Harvard University YEATS, A. J. (1985), On the Appropriate Interpretation of the Revealed Comparative Advantage Index: Implications of a Methodology Based on Industry Sector Analysis, Weltwirtschafliches Archiv, 121, 6173.

90

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

VENABLES, A. J. (1994), Trade Policy under Imperfect Competition: A Numerical Assessment, P.R. Krugman ve A. Smith (Der.), Empirical Studies of Strategic Trade Policy iinde, Chicago: The University of Chicago Press VOHRAMEYEVA, O, A. (2005), Analiz Konkurentnosposobnosti Markentigovoy Deyatelnostiorganizatsii Na Rnke fitnes uslug, Kazanskiy Gosudarstvenny Finansovo-Ekonomieskiy nstitut, Kazan WAHEEDUZZAMAN, A. N. M; RYANS J. K, D. (1996), Perspectives and Understanding of International Competitiveness, Competitiveness Review, No. 6, 2; ABI/INFORM Global, SS. 7

91

F. Ahmadov, G. Musayev,Y. Alyev

92

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

HRACATI TRK KOB LER N N ORTA ASYA PAZARINDA REKABET EDEB L RL : MOB LYA SEKTR RNE

Halil SEVAL Ufuk niversitesi Tuba YUMUAK TOKUOLU Ufuk niversitesi E. Burcu MAMAK EK NC Ufuk niversitesi Z. Birce ERGR Ufuk niversitesi

ZET Gelien Orta Asya pazarna, hzla sanayileen Trkiyenin etkin bir ekilde girmesi, ihracatnda riski yaymasn ve pazar eitlendirmesi yapabilmesini salayacaktr. Orta Asya pazarnn yaps gerei, pazara byk lekli iletmelerle girmekten daha ok, esnek yapya sahip pazar koullarna kolay uyum salayabilecek KOB lerle girerek etkinlii arttrmak daha avantajl grnmektedir. almada, derinlemesine grmeyi kabul eden, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine ihracat yapan Ankara merkezli mobilya ihracats KOB lerin pazarda rekabet edebilirlikleri, gelitirilen yar yaplandrlm grme formu yardm ile veri elde edilerek aratrlmtr. Derinlemesine grme yntemi ile elde edilen veriler, almann teorik alt yapsn oluturan Porter'n rekabet stratejileri modeli erevesinde irdelenmitir. alma kapsamnda Ankara merkezli KOB lerin Orta Asya pazarnda karlatklar engeller, pazar avantajlar ve pazarn rekabet koullar incelenmitir. KOB lerin rekabet edebilirliklerini arttracak, Orta Asya pazarn ihracatta ne karacak neriler gelitirilmitir. Anahtar Kelimeler: KOB , Rekabet, Portern Be G Modeli

1. G R
Ankara merkezli mobilya ihracats KOB lerin Orta Asya Trk Cumhuriyetleri pazarnda rekabet edebilirliini aratrmaya ynelik olarak gerekletirilen almada; Trk ekonomisinde KOB lerin yeri ve nemi ele alnm, belirtilen hedef pazarn yaps ve rekabet koullar incelenmi, aratrmann teorik temelini oluturan Portern be g modeli aklanmtr. Keifsel aratrma yntemlerinden derinlemesine grme eklinde gerekletirilen alan almasnda elde edilen bulgular almann altnc blmn oluturmu, son blmde ise iletmelerimize rekabet stnl salayabilecei dlen neriler gelitirilmitir.

2. TRK YE EKONOM S NDE KOB LER N YER ve NEM

Kk ve orta byklkteki iletmeler (KOB ), yatrm ve ihracat paylarndan ve istihdam yaratmadaki nemlerinden dolay gelimi ve gelimekte olan lkeler asndan byk nem tamaktadr.

93

H. Seval, T. Yumuak Tokuolu, E. B. Mamak Ekinci, Z. B. Ergr

1980 sonras ihracat tabanl byme modelini benimseyen Trkiye ekonomisi ihracatn art iin KOB stratejisine arlk vermitir. Cari an krizlere yol at 2000li yllarda da ihracat ve tevik politikalar halen nemini korumaktadr (Ay ve Talal, 2007). KOB ler, esnek ve dinamik yaplar sayesinde ekonomik canlanma, yapsal deiim ve yeni teknolojilere uyum salama konusunda nemli bir ekonomik birim olarak ortaya karken ayn zamanda yoksulluu, blgeler aras kalknmlk farkn ve sosyal snflar arasndaki eitsizlii azaltacak bir ara niteliindedir (Diner, 1996). T Kin 2009 yl Yllk statistikleri verilerine gre Trkiyede 250 kiiden az alan olan 3.222.133 giriim bulunmaktadr. Bu verilere gre lkemizdeki toplam iletmelerin % 99,9unu KOB ler oluturmaktadr. Bu nedenle yarattklar istihdam bakmndan Trkiye ekonomisinde ok nemli bir rol oynamaktadrlar. Esnek retim yaplar sayesinde hzla deien teknolojik gelimelere, tketici tercihlerine ve youn rekabet ortamna daha kolay uyum salamalar, yakn ast st ilikileri, blgeler aras bymeyi dengelemeleri KOB lerin nemini arttrmaktadr (Ekin, 1993). Tablo 1: KOB lerin Trkiye Ekonomisindeki % Pay (2003-2008) 2003 2004 2005 2006 2007 Toplam istihdam iindeki pay Toplam katma deer iindeki pay Toplam satlar iindeki pay 78.7 60.9 67.3 79.2 56.6 69.3 57.6 80.6 58.5 69.4 62.0 79.4 57.3 67.4 44.6 78.5 56.2 67.2 44.6

2008 78.0 55.2 65.5 50.0

Toplam yatrm iindeki pay 61.3 Kaynak: T K Sanayi ve Hizmet statistikleri

Tablo 1de de grld zere KOB lerin toplam istihdam iindeki yllar itibariyle izlenen yksek payna ve iletme saysnn okluuna ramen toplam katma deer iindeki paynn dk olmas, Trkiyede KOB lerin gelitirilmesinin daha fazla desteklenmesinin gerekliliini gstermektedir. Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu'nun (BDDK) aklad 2011 yl Mart ay verilerine gre bankaclk sektr toplam kredilerinin % 43,1i kurumsal ticari kredilerden, % 32,8i bireysel kredilerden, % 24' ise KOB kredilerinden olumutur. 2010 ylsonu ile karlatrldnda kurumsal ve ticari kredilerin toplam krediler iindeki pay 0,1 puan gerilerken, KOB kredilerinin paynn 0,1 puan artt grlmtr. KOB 'ler asndan dikkat eken baka bir gelime ise KOB kredilerinin en hzl artan kredi tr olmasdr. Yln ilk eyreinde KOB kredileri bir nceki dneme gre % 7,9 artla 135 milyar 692,2 milyon TL'ye ulamtr. KOB kredilerindeki yllk art ise % 51,4 dzeyinde gerekleti. Geen yl Mart ay itibariyle KOB 'lere kullandrlan nakdi kredi tutar 89 milyar 652 milyon TL dzeyindeydi. Mart itibariyle kredi kullanan KOB niteliindeki mteri says geen yln ayn dnemine gre % 13,8 artarak 1 milyon 396 bin 746'ya ykseldi. 31 Mart itibariyle son bir yllk dnemde KOB 'lerin kullandklar kredi 46 milyar 40 milyon TL tutarnda artarken, kredilerden yararlanan KOB saysndaki art ise 168 bin 872 olarak gerekleti (BDDK). Trkiye ekonomisinde nemli bir yer tutan KOB lerin ihracattaki paynn da ayrntl ve kapsaml bir ekilde incelenmesi gerekmektedir. lkemizde ihracat yapan KOB lerin % 53 ticaret sektrnde faaliyet gstermektedir. Bunu % 36 ile imalat sektr izlemektedir. KOB lerin yaps ve faaliyetleri, oluturulacak destek stratejilerine temel olmaktadr. Tablo 2: KOB ler tarafndan yaplan ihracatn sektrel dalm (%) Madencilik Enerji naat malat Ticaret Dier Hizmet 1 0.4 2 36 53 3 Kaynak: T K Sanayi ve Hizmet statistikleri

94

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 3: KOB lerde sektrel bazda alan bana den katma deer ve ihracat (2007-2008) alan bana yllk katma alan bana yllk ihracatSEKTR Sralama Sralama deer- TL (2008) USD (2007) Madencilik 28.624,2 2 7.203,9 4 malat 19.543,3 4 11.587,1 3 Enerji 239.424,3 1 14.631,2 1 naat 22.262,0 3 1.496,7 5 Ticaret 17.335,2 6 12.121,3 2 Dier Hizmet 18.075,8 5 908,5 6 Kaynak: T K Sanayi ve Hizmet statistikleri KOB lerin ihracattaki sorunlar iki balk altnda ele alnabilir (Ay ve Talal, 2007); a. Ulusal dzeydeki sorunlar: finansman sorunlar, brokratik engeller, pazar sorunlar, bilgi eksiklii, destek ve kota sorunlardr. b. letme dzeyindeki sorunlar: hammadde temini, teknolojik sorunlar, i gc ve retim sorunlardr. rnlerini yurt iinde pazarlayan KOB lerin, d pazarlara aldktan sonra kresellemenin ve buna bal olarak standardizasyonun gerektirdii kaliteyi yakalamalar iin gl finansmana, kaliteli retime ve pazarda rekabet koullarn yaratacak teknolojik alt yapya ve rgtlere sahip olmalar gerekmektedir. hracat KOB lerin d pazar paylarn arttrlabilmeleri iin gnmzde salanan destekler aada aklanmaktadr.

3.

HRACATTA KOB LERE YNEL K DESTEKLER

KOB lerin ihracatnda devletin salad en byk destek Trk Eximbank kredileridir. Trk Eximbank, KOB 'lerin ticari bankalar araclyla kullanabilecekleri Sevk ncesi hracat Kredileri vermektedir. Arac banka vastasyla kullandrlan Sevk ncesi hracat Kredileri kapsamnda arac bankalara tahsis edilen limitin en az % 30'u KOB 'lere ayrlmtr. Bankalar, limitlerinin bahsedilen tutardaki ksmn KOB 'lere kullandrmak zorunda olup, bu limiti kullandrmamalar durumunda sz konusu tutar Eximbank tarafndan bloke edilmektedir. Dolaysyla, bankalar bu tutar KOB 'ler dndaki dier firmalara kullandrma hakkna sahip deildir (www.eximbank.gov.tr). Bunun yannda Eximbank, KOB 'lerin teminat ve finansman sorunlarna zm salamak amacyla sadece KOB 'lere ynelik olarak hazrlanan ve dorudan kullandrlan KOB hracata Hazrlk Kredi Programn faaliyete geirmitir. Program, 1 yl vadeli 6 ayda bir faiz demelidir. KOB 'lere dorudan finansman destei salayan sz konusu programda, teminat bulmada yaadklar sorunlar da dikkate alnarak, banka teminat mektubu oran bu firmalar iin kredi riskinin % 50'si olarak belirlenmi olup, Ksa Vadeli hracat Kredi Programlar iinde en dk faiz oran uygulanmaktadr (www.eximbank.gov.tr). Eximbank bunlarn yannda kalknmada ncelikli yrelerde faaliyet gsteren KOB 'ler iin indirimli faiz oranlar, dk teminatl kredi kullanma olana tanmaktadr. KOSGEB, ihracat KOB leri destek amal hracat Kredisi Destek Programn faaliyetlerine eklemitir. hracat performans salam, ihracatn gelitirmek, artrmak veya ihracat taahhtlerini yerine getirebilmek iin ilave kaynaa ihtiya duyan ihracat iletmelerin uluslararas dzeyde rekabet glerini arttrmak amacyla KOB lere destek vermektedir. Ayrca KOSGEB, KOB lerin ihracat performanslarn arttrmak amacyla yurtd fuarlara katlm giderlerini karlayarak destek vermektedir. Halkbank, imalat sanayinin eitli sektrlerinde faaliyet gsteren, 1-150 arasnda alan olan, rettii mallar ihra eden veya ihracat kaytl sat yapan, Kambiyo Mevzuatna gre dviz kredisi kullanma ehliyetine sahip olan ve KOSGEBce desteklenen KOB lere KOB hracat Destekleme Kredisi vermektedir. Kredi, iletmelerin uluslararas pazarlarda rekabet edebilmeleri, ihracata

95

H. Seval, T. Yumuak Tokuolu, E. B. Mamak Ekinci, Z. B. Ergr

ynelmeleri ve istidam yaratmalarn salamak amacyla iletme kredisi olarak kullandrlmaktadr. Bunlara ek olarak Halkbank ihracat yapan KOB lere ynelik farkl kredi seenekleri sunmaktadr; dviz kredisi, finansal destek kredisi, akreditif/ aval kabul kredisi, fuar ve sergilere katlm kredisi, ISO 9000 kalite standartlar ve CE kredisi, teminat mektuplar (www.halkbank.com.tr).

4. ORTA ASYA TRK CUMHUR YETLER PAZARININ YAPISI ve REKABET KOULLARI

90'larn banda Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra bamszlklarn ilan eden Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, tm dnya lkeleri iin cazip bir pazar haline gelmitir. Bugn yaklak 64 milyon nfusa sahip olan bu yeni pazara hza giren Trkiye, tarihi ve kltrel adan birok ortak deerlere sahip olduu Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile ticarette, rakip lkelere kyasla ksa srede n plana kmay baarmtr (rel ve Memmedov, 2004). Gnmzde halen elverili pazarlara sahip olan sz konusu lkelerin 2006-2010 yllarna ait ve 2011 yl iin tahmini baz temel makroekonomik gstergeleri, blgedeki pazar yaps ve rekabet koullar hakknda fikir verebilmektedir1. Blgedeki ortalama nfus art hz ok yksek olmamakla beraber nfusun Trkmenistan dndaki lkelerde %1 civarnda artt grlmektedir. 2010 yl itibariyle en yksek kii bana den milli gelir Azerbaycana ait iken en dk kii bana den gelir Krgzistana aittir. Bununla birlikte 2011 yl iin lkelerin kii bana den milli gelirlerinde art beklenmektedir. 2010 yl sonu itibariyle reel anlamda en ok byyen lke %8,5 oranla zbekistan iken en az byyen %5 ile Azerbaycan olmu; Krgzistan ise %1,4 orannda klmtr. 2011 ylnda, Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan iin beklenen reel byme oranlar ise srasyla, %2,9, %6,7, %4, %8,6 ve %11dir. D ticaret verilerine bakldnda, Krgzistan dndaki lkelerin d ticaret fazlas verdii gzlenmekte ve 2011 ylsonu itibariyle her lkenin ihracat ve ithalat rakamlarnda art ngrlmektedir. Blgenin en nemli kaynann petrol ve doal gaz olmas, yatrmn arlkl olarak enerji sektrne yaplmasna neden olmu ve sz konusu lkelerde literatre Dutch Disease olarak geen Hollanda Hastal'nn grlmesine sebep olmutur. Hollanda hastal, doal kaynaklara yaplan yatrmlar nedeniyle imalat sektrnn zayf kalmas, gerilemesi ve ekonominin olumsuz etkilenmesini ifade etmektedir (Corden ve Neary, 1982). Enerji sektrne yaplan yatrmlarn en byk dezavantaj, yurtii gelir, istihdam ve dier ekonomik faaliyetleri arttrc etkisinin dk kalmasdr (Ersungur ve dierleri., 2007). Bu durum her ne kadar Hollanda Hastal'na yakalanm lkeler iin bir dezavantaj olarak grnse de, sz konusu lkelere ihracat yapan lkeler iin bir avantaj olarak yorumlanabilir. yle ki, imalat sanayinde geri kalm lkeler, stn olduklar alanda uzmanlaarak da satp; zayf kaldklar alandaki mal ve hizmetleri dardan talep edeceklerdir. Bu da, imalat sanayinde daha stn olan, Trkiye gibi, lkelere elverili bir d pazar sunacak ve d pazardaki rekabetini olumlu ynde etkileyecektir. Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin 2006-2010 yllar arasndaki ithalatnda, Trkiye ilk sralarda yer almaktadr (Tablo 4). Trkiye, 2006 ylna kyasla, sz konusu lkelerin (zbekistan hari) toplam ithalatndaki payn arttrm; zbekistanda da yedinci sradan beinci sraya ykselmitir. Sralamalara bakldnda, Trkiye'nin bu lkelere olan ihracatnda en byk rakiplerinin Rusya, in ve Almanya olduu grlmektedir.

Kaynak: Economic Intelligence Unit 2011 lke Raporlar

96

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 4: Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'nin 2006-2010 Yllar Arasnda En ok thalat Yapt lkeler2
Yllar lke ( thal Eden) Sra 1 Azerbaycan 2 3 4 5 6 1 Kazakistan 2 3 4 5 8 1 Krgzistan 2 3 4 5 8 1 zbekistan 2 3 4 5 7 1 Trkmenistan 2 3 4 5 6 2006 lke ( hra Eden) Rusya ngiltere Almanya Trkiye Trkmenistan Ukrayna Rusya in Almanya talya A.B.D. Trkiye Rusya in Kazakistan ABD zbekistan Trkiye Rusya Gney Kore in Kazakistan Almanya Trkiye Trkiye Rusya Almanya in ran Ukrayna Toplam thalattaki Pay (%) 22,43 8,62 7,67 7,31 7,01 6,03 38,31 8,14 7,65 6,04 4,67 2,36 37,96 14,30 11,63 5,68 3,78 2,30 26,43 15,79 9,87 9,35 7,50 4,28 15,59 12,69 10,91 9,01 8,39 7,36 Sra 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 8 1 2 3 4 5 8 1 2 3 4 5 7 1 2 3 4 5 6 2007 lke ( hra Eden) Rusya Trkiye Almanya Ukrayna ngiltere Japonya Rusya in Almanya A.B.D. Ukrayna Trkiye Rusya in Kazakistan zbekistan ABD Trkiye Rusya Kazakistan in Gney Kore Almanya Trkiye Rusya Trkiye in Almanya Ukrayna A.B.D. Toplam thalattaki Pay (%) 17,57 10,94 8,25 8,15 7,20 5,17 35,41 10,73 7,91 4,97 4,64 2,93 40,49 14,71 12,93 5,00 3,96 2,10 26,99 13,66 11,99 11,73 5,65 3,54 15,79 13,98 12,44 8,94 8,08 7,59 Sra 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 8 1 2 3 4 5 9 1 2 3 4 5 7 1 2 3 4 5 6 2008 lke ( hra Eden) Rusya Trkiye Almanya Ukrayna in ngiltere Rusya in Almanya Ukrayna A.B.D. Trkiye Rusya in Kazakistan Almanya zbekistan Trkiye Rusya in Kazakistan Gney Kore Ukrayna Trkiye Rusya in Trkiye Ukrayna Almanya Kazakistan Toplam thalattaki Pay (%) 18,85 11,27 8,36 7,92 6,68 5,39 36,37 12,07 6,80 5,57 5,11 2,57 36,64 17,88 9,25 8,25 3,93 2,23 22,65 14,00 13,94 12,30 6,52 3,69 19,55 19,39 16,03 9,11 6,39 5,26 Sra 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 10 1 2 3 4 5 9 1 2 3 4 5 7 1 2 3 4 5 6 2009 lke ( hra Eden) Rusya Trkiye Almanya Ukrayna in ngiltere Rusya in Ukrayna Almanya talya Trkiye Rusya in Kazakistan zbekistan Almanya Trkiye Rusya in Gney Kore Kazakistan Almanya Trkiye Rusya Trkiye in Almanya Ukrayna A.B.D. Toplam thalattaki Pay (%) 17,50 14,81 9,01 8,36 7,92 4,49 31,32 12,56 7,50 7,19 6,74 2,01 36,64 20,76 9,25 3,85 3,39 2,44 20,98 19,29 14,21 11,02 5,67 3,45 18,86 17,84 17,29 6,42 6,14 5,86 Sra 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 8 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 2010 lke ( hra Eden) Rusya Trkiye Almanya in Ukrayna ngiltere in Rusya Almanya talya Ukrayna Trkiye Rusya in Kazakistan ABD zbekistan Trkiye Rusya Gney Kore in Almanya Trkiye Ukrayna Trkiye Rusya in Almanya Ukrayna Azerbaycan Toplam thalattaki Pay (%) 17,36 11,69 9,20 7,06 8,91 4,59 34,89 18,99 6,84 5,40 4,87 3,07 33,63 20,68 11,96 5,93 2,91 2,63 23,61 20,42 16,76 10,10 4,01 3,24 27,71 17,50 12,75 8,28 5,08 4,88

zbekistan ve Trkmenistana ait veriler ile birlikte Kazakistann 2010 ylna ait verileri yanstma verilerdir. (Kaynak: www.trademap.org)

97

H. Seval, T. Yumuak Tokuolu, E. B. Mamak Ekinci, Z. B. Ergr

Tablo 5, Trkiye'nin, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine ve dnya geneline son 10 ylda yapt ihracat gstermektedir. Rakamlara gre, son 10 ylda, Krgzistan ve zbekistan dndaki lkeler, toplam ihracatmzdaki sralamada ilerleme kaydetmi; ancak yeterli seviyeye ulamamtr. Ayrca, Kazakistana yaplan ihracatta, sralamada 2006 ylnn gerisine dlmtr. Tablo 5: Trkiye'nin 2001-2010 Yllar Arasndaki Dnya Geneli ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'ne Yapt Toplam hracat Rakamlar (1000$) ve 2001, 2006, 2010 Yl Sralamalar
YILLAR 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2001 sralamas 2006 sralamas 2010 sralamas Dnya Geneli Azerbaycan Kazakistan Krgzistan zbekistan Trkmenistan 31.333.944 225.214 119.795 17.350 89.725 105.278 35.761.981 226.865 158.655 23.967 93.473 118.493 47.252.836 315.488 233.994 40.862 138.422 170.347 63.120.949 403.942 355.590 74.702 145.226 214.848 73.476.408 528.076 459.946 89.529 151.071 180.635 85.534.676 695.287 696.823 132.172 175.995 281.325 107.271.750 1.047.668 1.079.887 181.311 225.612 339.989 132.002.385 1.667.362 890.602 191.351 336.977 662.937 102.138.526 1.398.470 633.503 140.085 279.064 944.917 113.979.452 1.551.213 819.896 129.213 282.970 1.139.173 27 39 83 49 42 29 28 69 61 49 22 32 87 58 28

Kaynak: www.trademap.org Enerji kaynaklar bakmndan zengin lkelerin, enerji sektrne yaptklar yatrmlardaki artn imalat sektrn nispeten geride braktna ve bu durumun dier lkeler iin yeni d pazarlar oluturduuna deinilmiti. Bu balamda, imalat sanayi iersinde yer alan mobilya sektrnn bu lkelerde youn olarak ithalata dayal olduunu sylemek mmkndr. 2010 yl verilerine gre, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'nin rne gre d ticaret verilerine bakldnda, mobilya, ihra rnleri arasnda yer almazken, ithalatta ilk 20 rn arasndadr. Trkiye'nin son 10 yllk mobilya ihracat rakamlar incelendiinde ise (Tablo 6), Krgzistan ve zbekistan dndaki Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'ne yaplan mobilya ihracatnn paynda art gzlenmektedir. Trkiye mobilya ihracatnn toplam ihracatmzdaki pay 2001-2008 yllarnda yaklak %1 iken, 2009 ve 2010 yllarnda bu oran %2 seviyesine kmtr. Tm bu bilgiler nda; Orta Asya Trk Cumhuriyetleri mobilya pazarnn, Trk KOB leri iin elverili bir pazar olduunu ve KOB 'lerin ihracatta karlatklar sorunlar zld takdirde rekabet edebilirliklerinin daha da artacan sylemek mmkndr. Tablo 6: Trkiye'nin 2001-2010 Yllar Arasndaki Dnya Geneli ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'ne Yapt Mobilya hracat Rakamlar (1000$) ve 2001, 2006, 2010 Yllarnda lkelerin Toplam hracatmzdaki Pay(%)3
YILLAR Dnya Geneli 180.682 2001 259.597 2002 404.844 2003 547.242 2004 647.162 2005 722.317 2006 975.152 2007 1.264.760 2008 1.088.624 2009 1.292.326 2010 2001 ihracatndaki % pay 2006 ihracatndaki % pay 2010 ihracatndaki % pay Azerbaycan 2.682 4.434 6.426 8.589 13.047 16.270 27.914 46.657 66.610 78.044 1,48 2,25 6,04 Kazakistan 1.152 3.355 3.847 7.651 8.399 14.535 19.147 17.119 16.215 19.074 0,64 2,01 1,48 Krgzistan 683 986 917 981 1.169 1.100 1.500 1.806 1.599 2.108 0,38 0,15 0,16 zbekistan 693 1.106 3.702 1.935 2.068 2.151 2.789 4.042 5.038 3.183 0,38 0,30 0,25 Trkmenistan 2.070 2.979 4.209 4.693 6.520 9.554 12.205 22.439 36.026 44.509 1,15 1,32 3,44

Kaynak: www.trademap.org
3 Tablo GT P 94.01 ve 94.03 olan mobilya ihracatnn toplamn vermektedir.

98

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

5. TEOR K ALTYAPI: PORTERIN BE G MODEL letmelerin faaliyetlerini srdrdkleri veya girmek istedikleri pazarlarn rekabet artlarn analiz etmeleri nemlidir. Rekabet artlarn sadece iletmelerin rakipleri zerinde odaklamak ve stratejilerini yalnz rakip iletmelerin faaliyetlerini gz nnde bulundurarak oluturmak iletmenin pazarda rekabet avantajn yitirmesine neden olabilmektedir. Rakipler sektrdeki en nemli rekabeti gtr. Ancak iletme pazardaki karar ve davranlarn belirlerken dier unsurlar da dikkate almal ve bu unsurlar da analiz etmelidir (lgen ve Mirze, 2007). Porter, rekabet evresinin ve rekabet evresinde iletmeyi etkileyen glerin, bir sektrn ve o sektrde bulunan iletmelerin karlln belirlediini ve her sektrn, rekabet glerini oluturan kendine zg temel bir yapsnn (ekonomik ve teknik zellikler kmesi) olduunu ne srmtr (Porter, 2008). Michael Porter, bir pazarn veya pazar segmentinin isel uzun vadeli kar ekiciliini belirleyen be g belirlemitir (Kotler, 2002); 1. Sektrdeki rakipler 2. Potansiyel giri yapacak rakipler 3. kame mallar 4. Mteriler 5. Tedarikiler ekil 1: Michael Portern Be G Modeli

Potansiyel rakiplerin tehdidi

Tedarikilerin pazarlk gc

Mevcut rakipler arasndaki rekabet

Mterilerin pazarlk gc

kame mal ve hizmetlerin tehdidi

Kaynak: Porter, 2008. Portern be gcnn yaratt tehditler (Kotler, 2002; Porter, 2008); 1. Sektrdeki rakipler arasndaki rekabetin younluu: Eer pazarda gl, atak ve fazla sayda rakip varsa pazara giri ekici deildir. Pazar segmentinin durgun olmas, sabit maliyetlerin yksek olmas, k engellerinin fazla olmas ve pazardaki rakiplerin hedeflerinin yksek olmas pazar girilmesi zor hale getirir. Bu koullar iletmeleri sklkla fiyat atmalarna, reklam savalarna, yeni rn gelitirmeye iter. Bu nedenle rekabet pahaldr. 2. Potansiyel rakiplerin yaratt tehdit: Bir sektre yeni giriler beraberinde yeni kapasite; fiyatlar, maliyetler ve rekabet iin gerekli olan yatrm zerinde bask yapan bir pazar pay kazanma arzusunu beraberlerinde getirirler. 3. kame rnlerin yaratt tehdit: kame rnlerin tehdidini, tketici istek ve ihtiyalarn karlayan mal ve hizmetlerin farkl trlerinin greli fiyat- performans oranlarna bal olan, endstrinin karll gstermektedir. Bunun yannda deien tketici istek ve ihtiyalarn karlamaya ynelik rn deiikliklerinin yaratt maliyet bu tehdidi arttrmaktadr.
99

H. Seval, T. Yumuak Tokuolu, E. B. Mamak Ekinci, Z. B. Ergr

4.

5.

Mterilerin pazarlk gc: Pazarlk gc olan ve pazarlk gleri gittike byyen tketiciler yoksa pazara giri iletmeler iin ekici deildir. Tketicilerin pazarlk gc, pazara odaklanmalaryla doru orantldr. Tedarikilerin pazarlk gc: Tedarikilerin fiyat artrm veya hammadde miktarn ksmalar pazarda iletmeleri zor durumda brakabilir. Bu nedenle tedarikilerle kazan-kazan ilikisi (winwin relations) kurulmas iletmenin lehine bir durumdur.

ARATIRMA BULGULARI Bu aratrmann amac Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine ihracat yapan Ankara merkezli KOB lerin bu pazarda karlatklar engeller, pazar avantajlar ve pazarn rekabet koullarn incelemektir. Ankara ilinde faaliyet gsteren ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine ihracat yapan firmalar ile derinlemesine grme yntemi uygulanarak elde edilen veriler Porter'n be g modeli erevesinde irdelenmitir. Aratrmann ynn Ankara ili Siteler blgesinde faaliyet gsteren ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine mobilya ihracat yapan KOB ler oluturmaktadr. Aratrmada yar yaplandrlm grme formundan yararlanlmtr. Orta Asya Trk Cumhuriyetlerin ihracat yapan KOB saysnn azl nedeniyle grme talebini kabul eden 10 firma aratrmann rneklemini oluturmaktadr. Grmeler ncesinde telefonla randevu alnm, yneticilerin grleri msait zaman dilimlerinde kiilerin iyeri adreslerinde gerekletirilmitir. 10 iletme yetkilisi ile derinlemesine grme yaplm ve yetkili kiinin izni ile grmelerin ses kaytlar alnmtr. Derinlemesine grme ynteminde Porterin be g modeli erevesinde sorgulanan konular unlardr. Ankarada faaliyet gsteren mobilya ihracatlar Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden youn olarak Azerbaycan ve Kazakistana ihracat yapmaktadrlar. Dier Trk Cumhuriyetlerine yaplan ihracat sreklilik arz etmemekte, dzensiz bir ekilde seyrek aralklarla yaplmaktadr. Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine ortalama 6 yldr ihracat yapld sylenebilir. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'nin Temel Makroekonomik Gstergelerine (2006-2011)4 bakldnda Azerbaycann 2010 ylndaki byme artnn nemli oranda azald grlmektedir. Bu durum, grme yaplan iletmelerin talep tahminleri ile de rtmektedir. Baz iletmeler pazarn doygunlua ulat ynnde gr belirtmilerdir. Tespitin piyasa doygunluundan m yoksa blgenin milli gelir art hzndaki azalmadan m kaynakland ayr bir aratrma konusu olarak ortaya kmaktadr. Pazarda yer alan talya, in ve Romanya kkenli iletmeler dnda baka lke iletmeleri tehdit olarak alglanmamaktadr. Pazar sz konusu lkelerin iletmeleri ve Trk iletmeleri tarafndan paylalmaktadr. Trk ihracatlar pazarda en gl rakip lkelerin talya, in ve Romanya olduu grndedirler. Bu lkelerin rekabet koullar kalite, fiyat, mteri portfy olarak farkllamaktadr. Kalite olarak en byk rakibinin talya, fiyat asndan ise inin rakip olduu gzlemlenmektedir. Blgede rekabetin olmas tutundurma almalarnn artmas gerekliliini ortaya karmaktadr. Ancak genel olarak bayilik yoluyla ihracat yapld iin reticiler tutundurma almalarn kendileri yapmamaktadr. Bayiler, ihracat Trk firmalar yerine tantm abalarnda kendi isimlerini kullanmakta ancak Trk Mobilyas vurgusunu yapmaktadrlar. Bayiler, blgede en ok televizyon, radyo ve gazete yoluyla reklam tantmlar gerekletirmektedir. Dolaysyla ihracat KOB lerin genelinde iletme baznda markalama abalarnn bulunmad anlalmtr. Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine ihracat yapan Trk KOB leri girdilerinin hemen hemen tamamn Trkiyeden elde etmektedir. letmelerin bazlar mobilya iskeletlerini Siteler blgesi dnda skenderun, Antakya ve Adanadan temin ettiklerini, bir ksm talyadan bronz yapmnda kullanlan kum ve yatak ithal ettiklerini, bazlarnn ise talyan mobilyas ithal ederek kendi rnlerinin yan sra bu rnleri de sattklarn belirtmilerdir. Ancak sz konusu blgeden herhangi bir girdi temini bulunmamaktadr. Sitelerde retim yaptrarak sadece ihracat gerekletiren firmalar da bulunmaktadr. Dorudan ihracat yapma yeterliliine sahip olmayan iletmeler rnlerini arac firmalara fatura etmekte,
4

6.

Economic Intelligence Unit 2011 lke Raporlar

100

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

arac firmalar sadece organizasyonu yaparak KDV iadesi gibi teviklerden faydalanmakta, bazen de nakliyeciler ihracat ilemini gerekletirmektedirler. Genel olarak blge halk iin beklenildiinin aksine kaliteli rn birinci planda gelmektedir. Fiyat ikinci planda yer almaktadr. Bu da talya ile olan rekabeti ne karmaktadr. Blge halk genel olarak klasik ve gsterili mobilya tercih etmekte bu da Trk mobilya reticileri arasnda bir avantaj olarak alglanmaktadr. Rakipler arasnda grlen Romanya, kalite asndan yksek kalitede rnler retmekte ve ekonomik dzeyi ok yksek olan bir tabakaya hitap etmektedir. Ancak Romanya rnlerinin de gsteriten uzak olmas Trk mobilya reticileri iin bir avantaj yaratmaktadr. hracatlar arasndaki ortak bir gr de blgede kayt d ekonominin nemli bir paya sahip olmasdr. Bu sebeple blge halknn bir ksm fiyat kaygs olmadan kaliteli ve gsterili rn almaya ynelmektedir. letmeler genel olarak blge halknn istei dorultusunda blgeye zg renk ve desenleri uygulayarak rn farkllatrmasna gitmektedirler. Orta Asya Pazarnda karlalan engellerin banda Gmrk gelmektedir. Grme yaplan tm ihracat KOB lerin ortak dncesi Gmrklerde ok yksek bedel dedikleri ynndedir. Ancak grme sonularndan Azerbaycan ve Kazakistan iin farkl durumlarn sz konusu olduu anlalmaktadr. Azerbaycan iin gmrk bedellerinin ok yksek, Kazakistan iin ise gmrk bedellerinin daha dk, nakliye cretlerinin daha yksek olduu belirtilmitir. Azerbaycanda bir tr mobilya iin gmrklerde yaklak 33.000$ denmekte iken nakliye de eklendiinde bu bedel yaklak 37.000$a kmaktadr. Bu maliyet, ihracat KOB ler iin ok byk engel oluturmaktadr. Blgede bankaclk sisteminin tam yerlememi olmas, hak denen rvet olaylarnn nne geilemeyii, kurallarna uygun olarak ihracat yapan firmalar iin byk bir sorun ve engel tekil etmektedir. KOB ler blge ile olan ticaretlerini arlkl olarak pein deme eklinde yapmaya almaktadrlar. Baz firmalar ise retim kapasitelerinin yetersiz olmasndan dolay ihracat iin gelen talebin karlanamad ve istenilen dzeyde ihracatn yaplamadn vurgulamtr. Blge halknn Trkiyeye olan gveni Trk ihracatlar iin byk avantaj salamaktadr. Trk mobilyasna olan ilgi Trkiyeden o blgeye olan ihracat kolaylatrmakta ve blgenin klasik mobilyaya olan ilgisi de Trk mobilyasna olan talebi arttrmaktadr. Pazarda rakip olarak grlen inin imajnn blge halk tarafndan olumsuz olmas Trk ihracatlar iin bir avantaj olarak alglanmaktadr. Ancak in mobilyasnn Orta Asya pazarndaki baz firmalar tarafndan Trk Mobilyas olarak satlmas da Trkiyenin imajn kt ynde etkileyebilmektedir. Kk apta ihracat yapan KOB ler, parsiyel olarak rnlerini gndermektedir. Parsiyel tamacl stanbul zerinden yaplmaktadr. Bu durum zaman kayb ve rn deformasyonuna neden olmaktadr. in rakip olarak grlmekle birlikte, inin mobilya retilen blgesinin Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine uzak olmas nedeniyle inin nakliye ynnden bir avantaj olmamaktadr. hracat firmalar pazara genellikle bayiler kanalyla girmektedir. Bayilerin byk ounluunu Trk ve Ahska Trkleri oluturmaktadr. Pazarda son yllarda Trk giriimcilerin birbirleriyle fiyat rekabetine girdikleri ve datm kanallarnda atma olduu grlmektedir. rnlerini arac vastasyla ihra eden KOB ler ayn pazara kendileri de ihracat yapmakta, araclara verdikleri fiyatn altnda fiyat politikas uygulayarak gereksiz fiyat drmelerine dolaysyla haksz bir rekabet ortamnn olumasna neden olmaktadrlar. Firmalarn yurt dnda fiyat kontrollerinin olmamas da markalamann yeterli olmamasndan kaynaklanmaktadr. Baz iletmeler otel, niversite, kamu kurumlarnn donanmlarn gerekletirme gibi proje bazl almakta ve faaliyetlerini bu ynde younlatrmak istemektedirler. Derinlemesine grme yaplan KOB lerin tmnn kamu otoritesinden beklentileri ayn yndedir. KOB lerin en byk beklentisi zellikle Azerbaycanda Gmrk skntsnn zmlenmesidir. Gmrk bedellerinin ok yksek olmas iletme sermayesi ihtiyacn arttrmakta, ihracat KOB lerin zorlanmalarna neden olmaktadr. Dier bir talepte retim kapasitesini artracak retim merkezlerinin kurulmas iin yer, makine tehizat gibi desteklerin salanmas ynndedir.

101

H. Seval, T. Yumuak Tokuolu, E. B. Mamak Ekinci, Z. B. Ergr

SONU ve NER LER Orta Asya Trk Cumhuriyetleri pazarna mobilya ihra eden KOB lerin pazardaki rekabet edebilirlii Portern be g modeli erevesinde incelendiinde nemli rekabet avantajlarna sahip olduklar grlmektedir. Avantajl konumun srekliliini salamak ve pazarda kalc olabilmek iin pazara yeni girenler ve girecek olanlara kar proaktif bir tutum gelitirilmeli ve gelimeler srekli olarak deerlendirilmelidir. zellikle tketicilerin gelir seviyelerindeki ykselme pazarda daha seici davranmalarna neden olacak, kalite ve fiyat balamnda uygun teklifi verebilen iletmeler pazarda srekli olarak var olacaktr. KOB lerin hedef pazarda paylarn arttrabilmeleri ve srekliliklerini salayabilmeleri iin aada belirtilen temel sorunlarn zme kavuturulmas gerekmektedir. Bu sorunlar: letme sermayesi yetersizlii, - Markalama sorunlar, - Brokratik engeller, - Gmrk vergilerinin ykseklii ve vergi d engeller, hracat konusundaki eitim eksiklii, - Mevcut teviklerden yeterince yararlanamama ve - Datm kanallarnn oluturulmas ve ynetimindeki problemler eklinde sralanabilir. Mobilya ihra eden KOB lerin finansman ihtiyacn arttran en nemli faktrlerden birisini gmrklerde eitli ekillerde yaplan demeler oluturmaktadr. Bu durum KOB lerin iletme sermayesi ihtiyacn arttrmakta, pazarda yer almalarnda nemli engel oluturmaktadr. Yksek gmrk bedelleri problemini aabilmek iin bir taraftan lkeleraras grmeler srdrlmeli, dier taraftan lkeleraras grmelerden netice alnmasna kadar brokrasisi az, ksa vadeli kredilerle KOB lerin iletme sermayesi ihtiyacna katkda bulunulmaldr. Trkiye ve Trk rnlerinin imajnn iyi olmas ihraat KOB leri olumlu etkilemekte ancak, iletme baznda markalamaya gidilememesi rn konumlandrma ve farkllatrma stratejilerinin gerekletirilememesine neden olmaktadr. Markalama tevik edilmeli, bu ynde eitim almalar yrtlmelidir. Markalama gerekletii takdirde rnlerin ikamesi daha da gleecektir. Gerek brokratik engeller gerekse ihracat konusundaki bilgi yetersizlii ekonomik olarak gerekli olmayan araclarn ortaya kmasna neden olmakta, brokratik engelleri halletme grevini stlenen araclarn aldklar paylar rnn nihai fiyatnn gereksiz bir ekilde ykselmesine neden olmaktadr. Datm kanallarnn oluturulmas ve ynetimindeki tecrbesizlik kanal yeleri arasnda atmalara neden olmakta, btn kanal yeleri iin gereksiz fiyat rekabetine neden olmaktadr. Sonu olarak yaplan aratrmayla elde edilen bulgular dorultusunda nicel bir aratrma yaplmas halinde sorunlar detaylandrlarak genelleme yapma ans artacak, sektr ve ilgililer iin kapsaml bilgi retilecektir. KAYNAKA AY, H.M., TALALI, E., Mays 2007, Trkiyede KOB lerin hracattaki Yeri ve Karlatklar Sorunlar, Seluk niversitesi Karaman BF Dergisi Yerel Ekonomiler zel Says. BKE, K., 2009, Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri, Alfa Yaynclk. CANSIZ, M., Ankara 2008, Trkiyede KOB ler ve KOSGEB, DPT- Uzmanlk Tezi. CORDEN, W.M. and NEARY, J. P., 1982, Booming Sector and De-Industrialization in a Small Open Economy, Economic Journal, December, Vol. 92, No. 368, pp. 825-48. D NER, ., stanbul, 1996, Stratejik Ynetim ve letme Politikas, 5. Bask, Beta Basm Yaym Datm, s.265. Economic Intelligence Unit Country Reports, July, 2011. EK N, N., Ankara 1993, Kk yerlerinde Endstri likileri, Kamu- Sendikas Yaynlar.

7.

102

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ERSUNGUR, . M., KIZILTAN, A., KARABULUT, K., 2007, Trkiye ile Dier Trk Cumhuriyetlerinin Ekonomik likilerinin Analizi, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say. 35, s.285-310. KOTLER, P., New Jersey, 2002, Marketing Management, pp.242-243, 11th Edition. REL, F., MEMMEDOV, ., 2004, Trk hracat Firmalarnn Azerbaycan Pazarna Bak ve Bu Pazardaki Trk Mallarna Ynelik Kalite Anlay, Pazarlama Dnyas, Yl.18, Say.2, s.46-53. PORTER, M.E., 1998, Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries and Competitors, The Free Press. PORTER, Michael E., 2008, The Five Competitive Forces That Shape Strategy, Harvard Business Review, pp. 25-40. Resmi Gazete 18.11.2006 tarih ve 997 sayl KOB Tanm Ynetmelii SOYER, A., ve ERKUT, H., 2008, Organizasyonlar iin rekabet stnl modeli oluturulmas, T Dergisi/d mhendislik Cilt.7, Say.4, 36-47. SNMEZ, A., ARSLAN, A. R., 2007, hracat Yapma ekline Gre Karlalan Sorunlar; Mobilya Endstrisi rnei, Politeknik Dergisi, Cilt. 10, Say. 4, s.403-409. YILDIRIM, A. ve MEK, H., 2004, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin Yaynclk. 2011-2013 KOB Stratejisi ve Eylem Plan, KOSGEB, Ankara, 2011. http://www.eiu.com http://data.worldbank.org/ http://www.gumruk.gov.tr http://www.igeme.gov.tr http://www.tim.org.tr/tr/ http://www.trademap.org http://www.tuik.gov.tr/

103

H. Seval, T. Yumuak Tokuolu, E. B. Mamak Ekinci, Z. B. Ergr

104

Finans

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

BASEL KR TERLER N N KOB LER N KRED LEND R LMES ZER NDEK ETK LER : BASEL-IIYE GE SREC NDE BASEL-III UZLAISI

akir SAKARYA Balkesir niversitesi Murat KETEN Balkesir niversitesi

ZET
Dnyann ekonomik olarak iyi durumda bulunan birok lkesinde, iletmelerin en az %95i KOB (Kk ve Orta Boy letme)lerden olumaktadr. Trkiyede faaliyet gsteren firmalarn da yaklak %98-99luk bir ksmnn KOB statsnde olmas, KOB lerin ekonominin geliimi iin kaydettii nemi aka gstermektedir. Kimi lkelerde -AB yesi lkelerde belirli bir gei sreci dahilinde- uygulamaya konulmu, yakn bir gelecekte Trkiyede de uygulanmas planlanan BASEL-II Sermaye Uzlas ve son dnemde yaymlanm olan BASEL-III Sermaye Uzlas, temelde bankaclk sektrn etkilemektedir. Bu alma asndan BASEL-II ve BASEL-III uzlalarnn nemi ise bankaclk sektr yannda KOB lerin de yeni uygulamalardan nemli lde etkilenecek olmasdr. Sz konusu etki, bankalarla KOB ler arasndaki kredi ilikisinden kaynaklanmaktadr. Yaanan bu deiim srecinde allagelmi kredi deerlendirme uygulamalarnn da deiecek olmas nedeniyle, KOB lerin yeni srele ilgili bilgi sahibi olmalar ve bu srece hazrlkl olmalar gerekmektedir. Bu almada, BASEL-II Uzlasnn KOB lerin kredilendirilmesi zerindeki etkileri, son dnemde yaymlanm ve uygulama takvimine bakldnda hayli uzun bir uyum sreci ngren BASEL-III Uzlas ile ilikilendirilerek incelenmitir. Anahtar Kelimeler: Kredilendirme, BASEL-II, BASEL-III, KOB ler 1. G R Trkiyede faaliyette bulunan firmalarn yaklak %99luk bir ksm KOB statsndedir. KOB lerin bu durumu, yalnzca lkemiz iin deil, dier gelimi dnya lkeleri iin de geerlidir. rnein; ABDde firmalarn yaklak %99u, ngilterede %98i, Almanya, Japonya ve Fransada %99un zerinde bir ksm KOB dir. KOB lerin lke iletmeleri ierisindeki bu konumlar, bir ekonomi iin kaydettikleri nemi aka gstermektedir. Ancak, lkemiz KOB lerinin saylan gelimi lkelerdeki KOB lerden olumsuz ynde ayrld nemli bir husus, lkede yaratlan kredi hacminden aldklar paydr. Bankalarn faaliyet yaplarndan ve birok KOB nin salksz bir iletme yapsna veya yetersiz bir finansal yapya sahip olmas nedeniyle bankalar ile KOB ler arasnda yeterli bir gven ilikisi oluamamtr. Bu nedenle de lkemiz KOB lerinin kredilerden aldklar pay uzun yllar olduka dk seviyelerde kalmtr. Yksek faiz oranlar ve yaanan ekonomik istikrarszlk; bankalarn ok riskli grdkleri KOB lere kredi salamak yerine, byk iletme kredileri yannda fon kaynaklarnn byk ksmn yksek faiz getirisi salayan menkul kymetlere ynlendirmeleri sonucunu dourmutur. 2000 Kasm ve
107

. Sakarya, M. Keten

2001 ubatda finans sektrnde ortaya kan ve doal olarak devamnda reel sektr de etkisi altna alan krizden sonra, bankalar ile KOB ler arasndaki bu gven sorunu daha da derinlemitir. Ancak, 2004 ylnda tekrar bir hareketlenme ortaya km ve bankalarn aktifleri arasnda kredilerin pay artmaya balamtr. Bunun KOB kanalna yansmas, son yllarda bankalarn KOB leri kendileri iin karl bir alan olarak grmeleri ve KOB bankacl zerine eilmeleri olmutur. Ancak, Amerikan konut piyasasnda ortaya kan krizle patlak veren, bir virs gibi ncelikle Amerikann tamamna, sonra da tm dnyaya yaylan kresel ekonomik kriz salanan bu ivmeyi sekteye uratmtr. Kresel kriz srecinde KOB kredileri bata olmak zere kredi art hz yavalamtr. Krizden k srecinde ise iktisadi faaliyetteki toparlanma ve dk dzeyde seyreden faiz oranlar neticesinde kredi hacminde tekrar art grlm ve bu arta KOB kredileri nclk etmitir. 2010 yl ierisinde devletin de eitli destek ve tevik politikalar ile bankalarla KOB ler arasndaki kredi ilikisini arttrmay amalad grlmtr. Sz konusu destek politikasnn da etkisiyle 2010 ylnda KOB kredilerinde grlen art eilimi, 2011 ylnn ilk eyrek dneminde de devam etmitir. KOB lerin bankalar yoluyla finanse olmalar konusunda dier nemli konu ise BASEL-II ve bunun tamamlaycs olarak yaymlanm olan BASEL-III sermaye uzlalardr. BASEL-II, Uluslararas demeler Bankas tarafndan 2004 ylnda yaymlanm olup, Trkiye de bu uzlay benimsemek konusunda taahhdn ortaya koymutur. BASEL-III ise 12 Eyll 2010 tarihinde kamuoyuna aklanm, Kasm 2010da Seuldeki G-20 Liderler Zirvesinde onaylanmtr. BASEL uzlalar temelde bankaclk sektrn etkilemekle birlikte KOB ler zerinde de yaygn bir ekilde etkisini hissettirecek; KOB lerin bankalarla olan kredi ilikisinde yeni bir dnemin balamasna neden olacaktr. BASEL-IIye ve devamnda BASEL-IIIe uyum konusu yalnzca bankalar iin deil, reel sektr iin de bir gerekliliktir. Banka kredisini ncelikli finansman kanal olarak kullanan KOB ler iinse bunun nemi ok daha byk olacaktr. Bu almann amac; BASEL-II Uzlasnn, daha sonra BASEL-III Uzlasnn uygulamasna geilmesinin bankalarla KOB ler arasndaki kredi ilikisini ne ekilde etkileyeceini tartmaktr. Bu balamda; almann giri blmn takip eden ikinci blmnde, KOB lerin en nemli sorunu olan finansman salama noktasnda banka kredilerinin yeri ve nemine deinilmitir. nc blmde; Basel Komitesinin ksa tarihesi ve yaymlam olduu dzenlemelere yer verilmi, BASEL-II ve BASEL-III uzlalarnn ereveleri temel olarak aklanmtr. Drdnc blmde ise yeni Basel uzlalarnn KOB lerin kredilendirilmesi zerinde ne ekilde bir deiiklie neden olaca hususu ana hatlaryla ortaya konmutur. Devamnda da alma kapsamna giren konu ile ilgili deerlendirme ve sonu blmne yer verilmitir. 2. BASEL SERMAYE UZLAILARI Bu almaya temel oluturan BASEL-II ve BASEL-III uzlalar ve daha nceki dnemde yaymlanm olan BASEL-I Uzlas, Uluslararas demeler Bankas (BIS-Bank for International Settlements) bnyesinde faaliyet gsteren Basel Bankaclk Denetim Komitesi (BCBS-The Basel Committee on Banking Supervision) tarafndan yaymlanan finansal sistemin ileyiini iyiletirici kurallar btndr. Saylan bu uzlalar ile finansal sistemin daha dengeli bir yapya kavumas amalanmtr. 2.1. BASEL-I ve Sonrasnda Yaplan yiletirici Dzenlemeler BASEL-I Sermaye Uzlas, BCBS tarafndan 1988 ylnda uluslararas dzeyde faaliyet gsteren bankalarn sermaye yeterliliklerini uyumlatrmak zere gelitirilmitir (Yeh vd., 2005). BASEL-Iin uygulanmasnda iki temel ama belirlenmitir. lki, bankalarn ou lkede ok dk olarak addedilen oranlara den sermaye yeterlilik rasyolarnn makul dzeylere karlmak istenmesidir. kincisi, finansal stabilizasyonu gelitirmektir (Roy, 2005). Ana amac bankalarn sermayelerini glendirmek olan bu uzla, eitli varlk trlerine uygulanan temel risk arlklarn esas alarak kredi

108

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

riski iin basit, genel bir yaklam sunmutur (Musch, 2005). BASEL-I Uzlasnn sermaye yeterlilik rasyosu ile ilgili olarak ngrd temel forml u ekildedir (Bolgn vd., 2003): Sermaye Yeterlilik Rasyosu = zkaynaklar (Sermaye Taban) Risk Arlkl Aktifler Gayrinakdi Kredi ve Ykmllkler*

%8

Buna gre, formln paydasnda yer alan kredi riskine maruz banka aktiflerine karlk olarak bulundurulmas gereken sermaye orannn %8 veya zeri olmas gerekmektedir. Burada belirtilmesi gereken bir husus da zkaynak kaleminin ne ekilde hesaplanddr. Formln paynda yer alan zkaynak kaleminin ierii u ekildedir: zkaynak = Ana Sermaye + Katk Sermaye + nc Kuak Sermaye Sermayeden ndirilen Deerler. Ana sermaye, temel olarak denmi sermaye ve yedek akeleri; katk sermaye, karlklar, yeniden deerleme fonlar, menkul kymetler deer art fonu ve sermaye benzeri kredileri; nc kuak sermaye, sermaye benzeri kredilerin katk sermayeye dahil edilemeyen blmn kapsamaktadr. Sermayeden indirilecek deerler ise eitli giderler ile dier bankalara verilen sermaye benzeri kredileri temsil etmektedir (Teker, 2006). Basel Komitesi, finansal piyasalarda gzlenen deiimlere ve yeniliklere kaytsz kalmayarak mevcut dzenlemenin kapsamn birka kez geniletme yoluna girmitir (Oesterreichhische Nationalbank, 2008). 1991 ve 1994 yllarnda gerekletirilen dzenlemelerden sonra, 1996 ylnda geni kapsaml bir dzenleme yaplmtr. Bu dzenleme ile sermaye yeterlilik rasyosu hesaplamasna piyasa riski de dahil edilmitir (Matten, 2000). Bylece, menkul kymet, dviz ve mal piyasalarnda alnan ticari pozisyonlardan kaynaklanan riskler kredi riski hesaplamalarndan ayrlarak yeni bir risk kategorisi altna alnmtr (Oesterreichhische Nationalbank, 2008). BASEL-I Uzlas ile BASEL-II Uzlas aras dnemde saylanlar dnda baka dzenlemeler de gerekletirilmitir. Haziran 1999da ise BASEL-IIye ilikin ilk istiare metni (1. taslak metin olarak da adlandrlmaktadr) yaymlanmtr. 2001 ylnda 2. taslak metin, 2003 ylnda ise 3. taslak metin ortaya kmtr. Nihayet, 2004 ylnda BASEL-II kesin dokman olarak yaymlanmtr (Babucu, 2005). 2.2. BASEL-II Sermaye Uzlas 2.2.1. BASEL-II Sermaye Uzlasna Gei BASEL-I Uzlas zerinde geni apl bir revizyon yaplmas taleplerini gndeme getiren temel faktrler; ilk dzenlemenin yetersizliini ortaya karan piyasa deneyimleri, hzl bir finansal innovasyon srecinin yaanmas, risk ynetimi uygulamalarnda hem kredi riski hem operasyonel risk iin gelimi dzenlemeler ortaya konulmas arzusudur (Illing vd., 2005). Salkl ve istikrarl bir finansal sistemi srdrlebilir klmak iin bankalara sadece asgari sermaye ykmllnn getirilmesinin yeterli olmayaca grlm; ayrca, denetim ve gzetim sisteminin yapsal olarak ele alnmas, piyasa disiplini konusunda etkinlii arttrc dzenlemeler yaplmas gereklilii ortaya kmtr. Bu noktada zm olarak, 1998 ylnda almalarna balanan ve 2004 ylnda gerekletirilen saysal etki almasyla nihai hale getirilen, byk ve kkl deiiklikleri ieren BASEL-II Sermaye Uzlas yaymlanmtr (Babucu, 2007).

* Formln paydas, piyasa riskinin hesaplamaya dahil edilmeden nceki (1996 ylndan nceki) durumu yanstmaktadr.

109

. Sakarya, M. Keten

Trkiye de sz konusu uzlaya tabi olmak ve uygulamalara katlmak konusunda olumlu ynde taahhdn ortaya koymutur. Bununla ilgili olarak da Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), BASEL-IIye geie ilikin yol haritasn 2005 ylnda aklamtr (BDDK, 2005). BASEL-II uygulamasna balang iin 2007 yl ngrlm, hazrlk srecinin istenilen lde tamamlanamamas nedeniyle srecin ertelenerek 2009 yl bandan itibaren balamas kararlatrlmtr (BDDK, 2007). Son olarak da Haziran 2008de yaplan bir duyuru ile, ortaya kan ekonomik krizin derin etkileri ve buna bal olarak BASEL-II kapsamnda tespit edilen baz eksikliklerin giderilmesi ynnde yaplacak almalar neden gsterilerek uygulamann balatlmas ileriki bir tarihe ertelenmitir (BDDK, 2008). Son olarak, BDDK tarafndan BASEL-II ile uyumlu dzenleme taslaklar Nisan 2010 itibariyle sektrn ve kamuoyunun grlerine sunulmutur. lgili kesimlerden alnan grlerin deerlendirilmesi sreci ise devam etmektedir (BDDK, 2011). BASEL-IInin Kapsam Basel Komitesi, yaymlad BASEL-II dkmannda, 1988 ylnda yaymlanm olan BASEL-Iin revize edilmesinin temel amacn sermaye yeterlilii mevzuatnn uluslararas faal bankalar arasnda nemli bir rekabet eitsizlii kayna olmamasn salamadaki tutarll srdrrken, dier taraftan da, uluslararas bankaclk sisteminin istikrarn ve shhatini glendiren bir dzenleme oluturmak (BCBS, 2007) eklinde aklamtr. BASEL-II, yapsal blok zerine kurulmutur. 1. yapsal blok; bankalarca stlenilen kredi riski, operasyonel risk ve piyasa riski trlerine ilikin asgari sermaye ykmllklerinin hesaplanmasn ngrmektedir. 2. yapsal blok; denetim otoritesinin bankalarn risk ynetim yaklamlarn denetlemesi ve deerlendirmesi srecini kapsamaktadr. 3. yapsal blok; effafln salanmas adna bilgilerin kamuya aklanmasn ve bylece piyasa disiplininin ortaya karlmasn ngrmektedir (BCBS, 2007). Bankalarn asgari sermaye gereksinim dzeylerinin hesaplanmasna ilikin ilk blmde; kredi, piyasa ve operasyonel risklerin farkl lm yntemleri ile saptanmasna ve gerekli sermaye miktarnn belirlenmesine ilikin prensipler yer almaktadr. BASEL-II nihai metninde sermaye yeterlilik rasyosu ile ilgili olarak; Sermaye yeterlilik oran; yasal sermaye ve risk arlkl varlklar esas alnarak hesaplanr. Toplam sermaye yeterlilik oran %8in altnda olmamaldr. (BCBS, 2007) ifadesi yer almaktadr. Bu ifadeden BASEL-II Uzlasndaki mevcut sermaye tanm ve asgari sermaye yeterlilik orannn %8 olmas koulunun ayn kald anlalmaktadr. Ancak, orann paydasnda nemli deiiklikler yaplmtr. BASEL-II Uzlas ile birlikte operasyonel riskin de hesaplamaya katlmasyla deien sermaye yeterlilik rasyosu u ekildedir (Teker ve dierleri, 2005): Sermaye Yeterlilik Rasyosu = TOPLAM SERMAYE %8 2.2.2.

KRED R SK + P YASA R SK + OPERASYONEL R SK

Formln paydasnda yer alan kredi riski, piyasa riski ve operasyonel risk bankann stlenmi olduu toplam riski ifade etmektedir. Sermaye yeterlilik rasyosunun, yani stlenilen toplam risklerin karlnda bulundurulmas gereken sermayenin %8 veya daha fazla oranda olmas gerekmektedir. te yandan, risklerle ilgili hesaplama yntemleri konusunda, 1996 ylnda ortaya konulan piyasa riski iin bir yenilik getirilmezken, kredi riskine ilikin tamamen iki yeni yntem (Standart Yaklam ve sel Derecelendirmeye Dayal Yaklam) gelitirilmitir(Babucu, 2005). 2.3. BASEL-III Sermaye Uzlasnn Ortaya k ve Getirdikleri 2.3.1. BASEL-III Sermaye Uzlasnn Ortaya k Dnyann yzletii en byk finansal krizlerden birisi olan son dnem gelimeleri beraberinde, dardan bakldnda son derece detayl ve karmak gzken finansal dzenlemelerin yetersizlii

110

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

tartmalarn gndeme getirmitir. Krizin ortaya kard eksiklikleri gidermek amacyla yakn zamanda Basel III olarak adlandrlan dzenleme deiiklikleri gndeme gelmitir(Cangrel vd., 2010). Ekonomik kriz ortaya ktnda birok lkede BASEL-II kriterleri tam olarak yrrlkte olmasa da kriz srecinde BASEL-IInin tespit edilebilen eksikliklerini gidermek amacyla Basel Komitesi bir alma ierisine girmitir. Sz konusu revizyon almalar, balangta BASEL-IInin gelitirilmesi iin yeni dzenlemeler olarak grlrken, sonrasnda Komite tarafndan da BASEL-III olarak isimlendirilmeye balanmtr (Cangrel, 2010). 12 Eyll 2010 tarihinde kamuoyuna aklanan, Kasm 2010da Seuldeki G-20 Liderler Zirvesinde onaylanan (KPMG, 2010) BASEL-III kriterleri, etkileri itibariyle ciddi finansal sonulara yol asa da sermaye yeterlilii hesaplama felsefesinde nemli sapmalar meydana getirmemektedir (BDDK, 2010). BASEL-III Uzlasnn ortaya koyduu kurallar, risk arlklandrma yaklam ile ilgili kurallar tmden deitirmemekte; BASEL-II Uzlas kapsamnda ele alnan sermaye ynetim sreciyle ilgili kurallara ilikin birtakm iyiletirmeler gerekletirmektedir (Wignall ve Atkinson, 2010). BASEL-III ile BASEL-II arasnda bir karlatrma yapldnda, BASEL-IIIn sistematik riske kar daha fazla tedbir ierdii grlmektedir (Yardmcolu ve Bay, 2010). Bununla birlikte BIS tarafndan bahsi geen deiikliklerin Basel III bal altnda yaymlanm olmas kamuoyunda Basel II nin tamamen yrrlkten kalkt ve yerine Basel III kurallarnn ikame edildii izlenimine yol amtr. Ancak bu alglamann yanl olduu ifade edilebilir. BASEL-III, Basel Komitesinin bankaclk sektrn daha esnek bir duruma getirme hedefiyle kresel sermaye ve likidite kurallarn glendirmeye ynelik reformlarn iermektedir. Reformlarn amac; bankaclk sektrnn finansal ve ekonomik oklar zmseme kabiliyetini iyiletirmek, bylece riskin finansal sektrden reel ekonomiye yaylma etkisini azaltmaktr (BCBS, 2010). Bu amaca ulamas arzu edilen BASEL-III, drt temel balkta incelenebilecektir(BDDK, 2010): Yasal zkaynak hesaplamas, Finansal kaldra, Likidite, Dier konulara ilikin dzenlemeler BASEL-IIIn ortaya koyduu ana unsurlar arasnda, ilk olarak, zkaynaklara daha fazla odaklanarak sermayenin niceliksel ve niteliksel olarak ykseltilmesi gelmektedir. Buradaki ama, sermayenin herhangi bir sebepten kaynaklanabilecek oklardan tr ortaya kacak kayplar daha iyi zmseyebilecek dzeye gelmesidir. kinci olarak BASEL-III, risk esasl lme bir takoz vazifesi grecek basit bir kaldra oran ortaya koymaktadr (Riportella vd., 2011). Temel olarak Ana Sermaye / Aktifler + Bilano D Kalemler olarak formle edilebilecek olan bu basit rasyo ile sermaye rasyolar desteklenmek istenmitir. ngrlen kaldra oran %3* olup, kademeli bir gei hedeflenmektedir (BDDK, 2010). BASEL-III Uzlasnn nc boyutu sermaye tamponunun kullanmdr (Riportella vd., 2011). Ksaca iyi dnemde sk, kt dnemde gevet olarak ifade edilebilecek (Cangrel, 2010) bu dzenlemeye gre, ekonomik konjonktrn pozisyonuna gre tutulmas gereken sermaye dzeyi %0 %2,5 arasnda ilaveye tabi tutulabilecektir (BDDK, 2010). Son olarak ise salkl bir ekilde ortaya konulacak likidite riski ynetim ilkelerinin ve kresel likidite standartlarnn, bankalarn bu riski daha etkin bir ekilde ynetmelerini ve yeterli likidite tamponlarn srdrmelerini salamada yardmc olaca dnlmtr (Riportella vd., 2011). Bu dnceye uygun olarak da asgari seviyeleri %100 olacak ekilde Likidite Karlama Oran ve Net stikrarl Fonlama Oran isimli iki adet oran dzenlemeye dahil edilmitir. Likidite karlama oran, bankalarn likit varlklarnn 30 gn ierisinde gerekleecek nakit

Dier bir deyile, ana sermayenin (Tier 1in) yaklak 33 kat kadar bir bilano byklnn oluturulmasna izin verilmektedir. 111

. Sakarya, M. Keten

klarna blnmesi suretiyle hesaplanacaktr. Net stikrarl Fonlama Oran ise mevcut istikrarl fonlama tutarnn ihtiya duyulan istikrarl fonlama tutarna blnmesi suretiyle bulunacaktr. Likidite Karlama Oran iin 2011 2015, Net stikrarl Fonlama Oran iin ise 2012 2018 yllar aras gzlem periyodu olarak belirlenmi; gzlem periyodunun ardndan anlan oranlar iin asgari standartlarn ilan edilecei belirtilmitir (BDDK, 2010). Bunun yan sra lkemiz mevzuatnda henz uygulamas bulunmayan (ekirdek SermayeCommon Equity)/(Risk Arlkl Varlklar-Risk Weighted Assets) oran artrlm; sermaye koruma tamponu (Capital Conservation Buffer) ve dngsel sermaye (Countercyclical Capital) isimli oranlar ihdas edilmitir. Sz konusu deiiklikler Basel IInin temel felsefesinden ciddi sapmalar gstermeyen ve ykmllkleri daha da sklatran bir zellik gstermektedir. Ad geen dzenlemelere tam uyumun salanmasnn 2013-2019 arasndaki dnemde gerekletirilmesi planlanmaktadr(Cangrel vd.,2010). Bu durum aadaki tablo 1de ayrntl olarak sunulmutur. Tablo 1: Basel III Uygulama Takvimi

Kaynak: Cangrel vd., 2010, s.23. 2.3.2. BASEL-III Sermaye Uzlasnn Getirdikleri Temel olarak Basel III uzlasnn getirdikleri zkaynaklar, Sermayeye ilikin oranlar, Kaldra oran ve Likidite oranlar olmak zere aadaki gibi drt balk altnda incelenebilir (Cangrel vd., 2010). a-zkaynaklar Basel IIde yer alan zkaynaklarn kapsam deitirilmitir. Mevcut dzenlemede yer alan katk sermayenin ana sermayenin %100n geemeyecei hkm ve nc kuak sermaye (Tier 3) uygulamas kaldrlmtr. Ana sermaye (Tier 1) iinde yer alan ve zarar karlama potansiyeli yksek olan unsurlar ekirdek sermaye (common equity) olarak adlandrlmtr. ekirdek sermaye; denmi sermaye, datlmam karlar, kar (zarar), dier kapsaml gelir tablosu kalemleri ile bu toplamdan dlecek deerlerden olumaktadr.

112

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Finansal kurululara yaplan ve eik deeri aan yatrmlar, mortgage servis hizmetlerini ve ertelenmi vergi aktifini ieren dzenleyici ayarlamalar (Sermayeden indirilen deerler ve ihtiyatl filtreler) 1 Ocak 2018den itibaren ekirdek sermayede bir indirim kalemi olarak kullanlacaktr. Bunun iin kademeli olarak 2014ten balamak zere bu unsurlarn %20si, 2015te %40, 2016da %60, 2017de %80i, 2018de %100 ekirdek sermayeden indirilecektir. Bu gei srecinde kalan ksmlar iin eski uygulamalar geerli olacaktr. Bundan byle ana sermayenin ekirdek sermaye ierisinde yer almayan veya katk sermaye ierisinde deerlendirilmeyecek olan sermaye bileenlerinin 2013te %90 tannacak ve her yl tanma oran %10 drlerek toplam 10 yl ierisinde sz konusu unsurlar tamamen sermaye bileeni olmaktan karlacaktr. b-Sermayeye likin Oranlar Basel III ile birlikte asgari ekirdek sermaye oran (ekirdek Sermaye / Risk Arlkl Varlklar (RAV)) 2013 ile 2015 tarihleri arasnda kademeli olarak %2den %4,5a karlacaktr. Ayn dnemde birinci kuak sermaye (ekirdek sermaye ve ana sermayeye dahil edilecek dier kalemler) oran da %4ten %6ya karlacaktr. Basel III ile getirilen sermaye koruma tamponu ekirdek sermayeye, birinci kuak sermayeye ve toplam sermayeye kademeli olarak eklenecektir. Sz konusu orann 2016 ylndan 2019 ylna kadar kademeli olarak arttrlarak 2019 ylnda %2,5 olarak nihai eklini almas planlanmaktadr. Sermaye koruma tamponunun salanamamas durumunda bankalarn faaliyetlerine olaan olarak devam etmesi ancak bununla birlikte bankalarn kar datmna deien oranlarda kstlamalar getirilmesi planlanmaktadr. Bankalarn sermaye koruma tamponu iin tuttuu sermayenin, otorite tarafndan belirlenen standart orandan (%2,5) dk olmas halinde, bu iki oran arasndaki farka bal olarak kar datm zerinde deien oranlarda kstlamalar yaplmas ngrlmektedir. Dngsellii yeterince dikkate almamasyla eletirilen Basel IInin bu yndeki eksikliini kapatmak amacyla lke artlarna ve tercihlerine bal olarak %0 il %2,5 arasnda deien dngsel sermaye tamponu uygulamas getirilmitir. Anlan tamponun ekirdek sermayeden ya da zarar tam karlama kapasitesi olan dier sermaye bileenlerinden ayrlmas gerekmektedir. Dngsel sermaye tamponunun ekonominin byme hzna bal olarak artrlp azaltlmasyla hzl kredi bymesinin nne geilmesi hedeflenmektedir. c-Kaldra Oran Sermaye oranlarn destekleyici nitelikte olan effaf, basit, anlalr ve risk bazl olmayan kaldra oran getirilmitir. Sz konusu oran birinci kuak sermayenin (Ana Sermaye) belirli dnm oranlaryla dikkate alnm bilano d kalemler ve aktifler toplamna blnmesi suretiyle (Ana Sermaye / Aktifler + Bilano D Kalemler) bulunacak olup 2017 ylnn ilk yarsna kadar srecek olan paralel uygulama dneminde %3 oran test edilecektir. Yaplacak olan QIS almalarnn ve paralel uygulamann sonular da dikkate alnarak nihai hali verilmi olan kaldra oran 1 Ocak 2018 tarihinden itibaren Birinci Yapsal Bloka dhil edilecektir. d-Likidite Oranlar Basel III ile birlikte likiditeye ilikin olarak Likidite Karlama Oran (Liquidity Coverage Ratio) ve Net stikrarl Fonlama Oran (Net Stable Funding Ratio) isimli iki adet oran ihdas edilmitir. Bankann likit varlklarnn, 30 gn ierisinde gerekleecek net nakit klarna blnmesi suretiyle hesaplanacak olan Likidite Karlama Orannn minimum %100 olmas gerekmektedir. Net nakit k, 30 gn ierisindeki nakit klar ile 30 gn ierisindeki nakit girileri arasndaki farktr. Orta ve uzun vadeli dnemde bankalarn pasif yaplarn glendirerek daha istikrarl ve gvenilir bir fonlama salamak zere Net stikrarl Fonlama Oran ihdas edilmitir. Sz konusu oran mevcut istikrarl fonlama tutarnn ihtiya duyulan istikrarl fonlama tutarna blnmesi suretiyle

113

. Sakarya, M. Keten

bulunmaktadr. Likidite karlama oranna benzer ekilde net istikrarl fonlama orannn da en az %100 olmas gerekmektedir. Mevcut istikrarl fonlama tutar birinci ve ikinci kuak sermaye de dhil olmak zere bankann pasifinde yer alan kalemlerin vade ve kalitelerine gre belirlenirken; ihtiya duyulan istikrarl fonlama tutar ise bankalarn aktifinde yer alan kalemlerin vadelerine ve kalitelerine gre deien oranlarda dikkate alnmas suretiyle hesaplanacaktr. Likidite Karlama Oran iin 20112015, Net stikrarl Fonlama Oran iin ise 20122018 yllar aras gzlem periyodu olarak belirlenmi, gzlem periyodunun ardndan anlan oranlar iin asgari standartlarn ilan edilecei belirtilmitir. BASEL SERMAYE UZLAILARININ KOB LER N KRED LEND R LMES ZER NDEK ETK LER 3.1. BASEL-II Uzlasnn KOB lerin Kredilendirilmesi zerindeki Etkileri Basel II dzenlemeleri temelde, bankaclk ve finans sistemine ynelik olmakla birlikte, sistemden kredi kullanmak isteyen reel sektrdeki tm iletmeleri de ok yakndan ilgilendirmektedir. Basel II standartlar ile geleneksel kredilendirme srecinden risk odakl kredilendirme srecine geilmesi, iletmelerin kullanacaklar kredilerin vadesi, miktar, fiyat ve teminatlarn byk lde etkileyecektir (Sakarya ve Kara, 2008). Kredi taleplerinin deerlendirilmesinde BASEL-II ile birlikte ortaya kan yeni yaklam, kredilerin iyi-kt yerine riskli-az riskli olarak ayrma tabi tutulmasdr. yle ki riskli bir krediyi kt kredi olarak isimlendirmek yerine kredi riskinin iyi analiz edilip doru fiyatlanmas nemsenmektedir. Yani riske dayal fiyatlama n plana kmaktadr. Bankalarn kredinin fiyatn stlenmek durumunda olduklar riske gre belirlemeleri, daha ok risk aldklar krediyi daha yksek fiyattan satarken, daha az risk aldklar krediyi daha dk fiyattan satmalar beklenmektedir (Aydeniz, 2007). te yandan, BASEL-II Uzlasnn ngrd KOB tanm da tartlan nemli bir husustur. Bu tanma gre, yllk toplam sat hacmi 50 milyon Euronun altnda olan iletmeler KOB olarak kabul edilmektedir. Bu tanmlama, BASEL-IInin avantajlarndan yararlanmada kritik bir lt olmaktadr. Ayrca BASEL-II, firmalara sunulan kredileri kurumsal ve perakende olmak zere iki grup altnda farkllatrmaktadr (Aksoy ve Bozku, 2008). yle ki bir bankadaki nakdi veya gayrinakdi toplam kredisi 1 milyon Euronun altnda kalan KOB ler, perakende portfy olarak deerlendirilecektir. te yandan, ilgili bankadaki kredi tutar 1 milyon Euronun stnde olan KOB ler ise kurumsal portfy iinde tanmlanmaktadr (Ata vd., 2008). Aada yer alan tablo 2, BASEL-IIde yer alan KOB tanmlamalarn aklayc bir ekilde gstermektedir. Tablo 2: BASEL-IIye Gre Perakende ve Kurumsal Firma Snflandrmas Kredi Tutar Yllk Sat Cirosu > 1 Milyon Euro > 1 Milyon Euro < 1 Milyon Euro < 1 Milyon Euro > 50 Milyon Euro < 50 Milyon Euro > 50 Milyon Euro < 50 Milyon Euro 3.

Snflandrma Kurumsal Kurumsal KOB Perakende Perakende KOB

Kaynak: Uz vd., 2004. Yukarda aklanan ve tablo 1de de gsterilen yeni snflandrmadaki nemli bir nokta da KOB statsndeki bir firmann bir bankadaki toplam riskinin 1 milyon Euronun zerinde olmasndan tr, banka nezdinde Kurumsal KOB grubuna dahil olurken; dier bir bankadaki toplam riskinin 1 milyon Euronun altnda olmasndan tr Perakende KOB olarak deerlendirilebilmesidir. Bu ekilde yaplan snflandrmalar neticesinde, KOB lere salanan krediler karlnda bankalarn tutmak zorunda olduklar sermaye miktar da belirlenmi olacaktr. yle ki aada yer alan tablo 3deki risk arlklar

114

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

nispetinde, bankalar firmalara saladklar kredilerden tr stlendikleri riskleri asgari sermaye ykmllne ilikin kurallar erevesinde hesaplamak durumundadrlar. Tablo 3: KOB lerin Derecelendirme Notuna Gre Risk Arlklar KURUMSAL KRED LER Kredi Deerlilii Risk Arl AAA/AA% 20 A+/A% 50 BBB+/BB% 100 BB-nin alt % 150 Derece yok % 100

PERAKENDE KRED LER Risk Arl % 75

Kaynak: Yayla ve Kaya., 2005 Grld gibi, firmalarn derecelendirme notu dtke, uygulanan risk arlklar da artmaktadr. Nispeten dk derecelendirme notuna sahip firmalarn kredi maliyetlerinde art olacaktr. Derecelendirme notu olmayan bir kurumsal firmann kredi riski ise %100 kabul edilmektedir. Bu durumda, %100 risk arlnda deerlendirilmesi gereken kurumsal firmaya kredi vermenin bankalar asndan maliyeti artacaktr. Bu yzden de mevcut tutmalar gereken sermaye tutar artacak, sz konusu risk arlna sahip firmalara kredi vermek bankalarn ok tercih etmeyecekleri bir alternatif haline gelebilecektir (Aras ve Oktay, 2006). Yine tabloda grld gibi, perakende krediler iin risk arl %75 olarak kabul edilmektedir. BASEL-II ile birlikte ortaya kan nemli bir deiiklik de teminatlarla ilgilidir. BASEL-IIde kredi riski ile ilgili saylan yntemlerden biri olan isel derecelendirme ynteminde teminatlar ile ilgili bir kstlama getirilmezken, standart yntemde riski azaltc zellie sahip uygun teminatlar saylmtr (Uz vd., 2004). Buna gre, standart yaklam kapsamnda uygun grlen teminat trleri; nakit, mevduat veya mevduat sertifikas, altn, ana endekse dahil hisse senetleri, yatrm fonlar, belli artlar tayan borlanma senetleri eklinde rneklendirilebilecektir. BASEL-II Uzlasnn uygulanmaya balanmas ile birlikte uygulanacak standart yaklam kapsamnda, -her ne kadar aksi ynde grler de bulunsaKOB lerin teminat konusunda mevcut duruma kyasla daha fazla sknt yaayacaklar ileri srlmektedir (ner, 2009). zetle, KOB leri ihtiva eden reel sektr asndan bakldnda BASEL-IInin reel sektr zerindeki etkileri u ekilde sralanabilecektir (TBB, 2008): Derecelendirme gereksinimlerinin artmas, Bankalarn firmalardan talep ettikleri verilerde art, Ynetiim yapsndaki deiiklikler, Teminatlar konusundaki nemli deiiklikler, Kredilerde fiyat farkllamalarnn artmas.

3.2. BASEL-IIye Hazrlk Srecinde BASEL-III Uzlas ve KOB ler Kresel ekonomik kriz dneminde BASEL-II Uzlasnn bankaclk sektrn istenilen dzeyde etkin ve istikrarl bir konuma getirip getirmeyecei zerine yaplan gzlemler neticesinde birtakm eksiklikler ortaya konmu ve BASEL-II Uzlasn tamamen reddetmek yerine tamamlayc bir rol stlenmesi beklenen BASEL-III Uzlas gndeme getirilmitir. Yeni kriterlere KOB ler asndan bakldnda, BASEL-II iin vurgulanan hususlarn yine geerli olduu grlecektir. Hatta, belirli

115

. Sakarya, M. Keten

noktalarda daha sk kurallar getirmesinden tr, zellikle bankalarn sermaye yeterliliklerinin dk olduu lkelerde kredilendirme konusunda bankalar zor durumda brakacak gibi grlmektedir. Basel III ile gelen temel kurallar, bankalarn ne lde risk risk stlenebileceklerini dzenlemitir. Kredilerin risk snflar konusunda kesin kurallar getirmitir. Bankalarn krdileri risk snflamasna gre yksek riskli saydklar alanlara ayracaklar karlk da yksek olacandan bu alanlara daha az kredi verme uygulamasna gitmek kanlmaz bir durum olacaktr. Bu durumda banka kredi talep eden riskli snftaki irketlere, ya kredi vermeye yanamayacak, ya da ayraca karln kaybettirecei marj kadar daha da fazla faiz isteyecektir. Bu durum zellikle KOB lerin zaten kstl olan kredi imkanlarnn daha daralaca bu durumun beraberinde getirdii bir finansal gereklik olarak karmza kmaktadr(Yardmcolu ve Demirel, 2010). KOB ler asndan en nemli ve endie edilmesi gereken ise sermaye yeterlilik oranlarnn hesaplanmasnda kullanlacak risk arlnn, yani kredilerin tadklar risklerin bankalarca belirlenecek olmasdr. Bu durum KOB ye daha maliyetli fon kullandrmn beraberinde getirmi olacaktr. Dier bir ifadeyle, bankalar daha gl ve byk iletmelere atklar kredileri dk ve KOB lere atklar kredileri de yksek riskli olarak belirlemeleri gndeme gelecektir. Byle bir uygulama ise KOB lerin zaten dk olan krediye eriim imkanlarn daha da azaltacak ve kredi maliyetlerini de ykseltecektir. Bu durumda bankalarn riskten kamak iin kredi musluklarn ksmaya balayacak olmalar da dier bir nemli sonutur. BASEL-IIIn, ilave sermaye ve likidite gereksinimi nedeniyle belli bir zkaynak karlln hedefleyen bankalarn kredi araclk maliyetlerini ykseltecei, ekirdek ve ana sermayeye ilikin ilave ykmllkleri karlamak amacyla daha dk risk arlnda snflandrlan kredilere ve yatrm aralarna kaymalar sonucu daha yksek risk arlnda snflandrlan KOB lere tahsis edilen kredilerin azalmasna veya bu kredilere ilikin faiz oranlarnn artmasna yol aaca dnldnden, ekonomiyi ve byme rakamlarn olumsuz etkilemesi beklenmektedir (Cangrel vd., 2010). Bu nedenle yeni uzlaya ilikin uygulama takvimi geni bir zaman dilimine yaylmtr. 3.3. BASEL-II ve BASEL-III Uygulama Srecinde KOB lerin Almas Gereken nlemler Bankalar ile firmalar arasndaki kredi ilikisine etkide bulunacak olan yeni uzlann en ok etkilemesi beklenen gruplardan olan KOB lerin yeni sreci verimli bir ekilde geirmeleri iin KOB lere u nerilerde bulunulmaktadr: Esas faaliyet konularnda almaldrlar; Sermaye yaplarn glendirmelidirler; Deerlendirme ve riski azaltma konularnda bilinlenmelidirler; Nitelikli insan kaynana yatrm yapmaldrlar, Yeni teknolojik yatrmlar yapmaldrlar; Kurumsallamay salamaldrlar; Kaytdl nleyici almalar yapmallar ve kayt dzenlerini gzden geirmelidirler; Uluslararas kabul grm standartlara gre mali tablolarn retebilmeliler ve effaf bir ekilde sunabilmelidirler; BASEL-IIde ngrlen teminat yapsna uyum salamaldrlar; Alternatif finansman kaynaklar oluturmaya almaldrlar; faktoring, leasing gibi yntemleri daha fazla kullanmaldrlar;

116

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Kredi Garanti Fonu (KGF) uygulamasndan yararlanmaldrlar (Alkin ve Oktay, 2008; Ay ve Alptekin, 2007).

Trkiyede mevcut KOB lerin durumlar dnldnde, elbette ki yukarda saylan iyiletirici nlemlerin tamamnn ksa vadede gerekletirilebilmesi ok gtr. Orta vade iin dnlse bile, tamamnn gerekletirilmesinin zorluu ortadadr. Bu durumda yaplmas gereken, sz konusu iyiletirici nlemleri bir rehber olarak kabul etmek ve daha iyiye ulamak iin aba gstermektir. Zaten, dardan fon salamak isteyecek firmalarn derecelendirme notu almas gerekliliinden tr bu firmalar saylan nlemleri uygulama aamasna geirmek durumunda kalacaklardr (Keten, 2009). te yandan, yeni Basel uzlalarnn KOB lerin kredilendirilmesi zerindeki etkilerinin literatrdeki eitli almalarda saylanlar kadar eitli ve etkili olmayaca ynnde de bir iddia sz konusudur. Buna gre, Basel uzlalar bankalarn alma srelerini deil, asgari sermaye yeterliliklerini dzenlemektedir. Bu duruma bal olarak sz konusu kriterler; zellikle derecelendirme ve teminatlandrma konularnda KOB leri bahsedildii dzeyde bir sknt ierisine sokmayacak, kaytdl azaltc, effafl arttrc bir etkide bulunmayacaktr (Sakol, 2011). 4. SONU VE DEERLEND RME

Yeni Basel uzlalar, temelde bankaclk sektrne ynelik dzenlemeleri ieriyor olsalar da risk ynetimine ilikin kurallarndan tr reel sektr firmalar da yeni uzlalardan etkileneceklerdir. Genel anlamda dnldnde; ncelikli olarak bankaclk sektrn, bankalarla ilikilerinden tr de tm firmalar etkileyecek olan BASEL-II ve BASEL-III, dolayl olarak tm ekonomi zerinde etkisini hissettirecektir. Bu alma asndan yeni Basel uzlalarnn nemi ise KOB ler zerinde yarataca etkidir. BASEL-II (devamnda BASEL-III) sreci, KOB ler iin nemli bir deiimi ifade etmektedir. Yeni srete, allagelmi risk ynetimi uygulamalarnda ciddi deiimler ortaya kacak olmas, bankalar yeni srece adapte olmak asndan youn bir hazrlk ierisine sokmutur. Yeni srecin KOB ler zerine yansmas da bankalarn kredi riski ynetimi uygulamalar ile ilgili yeni kurallar erevesinde oluacaktr. Kredi sunumunda riske dayal fiyatlamann n plana kmas, KOB tanmnn deimesi, kredi karlnda teminat gsterilebilecek varlklarn kstlanmas, firma kredi notunun kredi salamada nemli bir gsterge haline gelecek olmas; bankalar ile KOB ler arasndaki kredi ilikisini nemli dzeyde etkileyecektir. Bu yzden, BASEL-II ve BASEL-III uzlalarnn uygulanmas srecine bankalar kadar olmasa da KOB lerin de hazr olmas gerekmektedir. BASEL-II Uzlasnn uygulanmasyla birlikte kredi salamada derecelendirme gereksiniminin artacak olmas, KOB leri ciddi bir deiim srecine dahil etmektedir. KOB ler iin bir karne niteliinde olacak kredi notlar, onlarn daha iyi veya daha kt koullarla kredi salamas konusunda belirleyici olacaktr. yi bir kredi notuna sahip olmak, firmann kredi maliyetini azaltaca iin finansman kolayl yaratacaktr. yi bir kredi notuna sahip olmak iin ise firmann nitel ve nicel olarak ifade edilen yapsnn salkl bir yapya kavuturulmu olmas gerekecektir. Ksacas, firma ne kadar salkl olursa, tahlil sonular o kadar olumlu kacak ve reetesinde yazan ilacn da maliyeti o kadar dk olacaktr. BASEL-II, gndeme geldii ilk gnden itibaren KOB ler zerindeki etkileri de tartlmaya balanmtr. lkemiz KOB lerinin yeni srete ok zorlanaca belirtilerek ilgili tereddtler ortaya konmutur. Buna karlk, yeni uzlann getirecei olumsuzluklarla birlikte KOB ler iin yeni frsatlar sunaca da belirtilmitir. Esasen, lkemiz ekonomisinin altyaps ve ekonominin byk bir yzdesini oluturan KOB lerin yaplar dnldnde BASEL-IInin ok ciddi olumsuz etkilere neden olaca ileri srlebilecektir. KOB lerin bu srecin ilk balarnda ok zorlanacaklar grlebilmektedir. Ancak,
117

. Sakarya, M. Keten

ksa vadede skntlara neden olabilecek bu yeni sre, uzun vadede KOB leri gelitirici bir unsur olabilecektir. nk KOB ler finansman imkan olarak kredi kanalndan istedikleri ekilde yararlanabilmek iin yeni kurallara kendilerini adapte etmek durumunda kalacaklardr. Bu da uzun vadede KOB lerin daha etkin bir yapya sahip olmalarn salayabilecektir. Son olarak Basel III uygulamasnn, Basel II gibi sermaye gereksinimi hesaplanma usuln tmden deitiren bir devrim deil, Basel IInin zellikle son finansal krizdeki gzlemlenen eksikliklerini tamamlayan bir ek dzenlemeler seti olduu ifade edilebilir. KAYNAKA Aksoy, T. ve Bozku, S. The Major Effects of BASEL II to Small and Mid-Sized Enterprises: An Empirical Work on Companies Quoted to KOSGEB, 1. Uluslararas Sempozyum: KOB ler ve BASEL II BASEL IIye Gei ncesi KOB lerde Genel Durum Deerlendirmesi: Sorunlar ve zm nerileri Bildiriler Kitab. zmir. zmir Ekonomi niversitesi. 020304 Mays 2008, ss.28 39. Alkin, K. ve Oktay, E. Trkiyede KOB lerin BASEL-IIye Uyum Sreci ve neriler. stanbul: stanbul Ticaret Odas, 2008. Aras, G. ve Oktay, S. BASEL-II ve KOB ler zerindeki Etkileri. Ekonomi Forumu (Friedrich Ebert Stiftung), 2006. Ata, H. Ali, Furkan A. Gr ve Kerem Ruen elik. KOB Finansmannda Basel II Uygulamalarnn Olas Etkileri: Gaziantepde Bir Uygulama, Muhasebe ve Finansman Dergisi. Say.40, 2008, ss.185199. Ay, E. ve Alptekin, E. BASEL-II Gnna kyor. zmir Ticaret Odas AR&GE Blten, 2007. htpp://www.izto.org.tr/NR/rdonlyres/7475BDA1-95B74855-B351-9ADCE4362AFE/7992/ basel2_eliferdem.pdf (2 Aralk 2008). Aydeniz, E.. BASEL II Kriterlerinin KOB lere Etkileri ve Bu Srete KOB lere Sunulabilecek zm nerileri, Muhasebe ve Finansman Dergisi. Say.36, Ekim 2007, ss. 179187. Babucu, . BASEL II Dzenlemeleri erevesinde Bankalarda Risk Ynetimi. Ankara: Akademi Consulting&Training, 2005. Babucu, . Kredi Consulting&Training, 2007. Derecelendirmesi ve Finans. 2. Bask. Ankara: Akademi

BCBS. Basel III: A Global Regulatory Framework for More Resilient Banks and Banking Systems. Basel: BIS. 2010. BCBS. The Basel Committees Response to the Financial Crisis: Report to the G20. Basel: BIS. 2010. BCBS. Sermaye lm ve Sermaye Standartlarnn Uluslararas Dzeyde Uyumlatrlmas Gzden Geirilmi ereve Kapsaml Versiyon. BDDK (ev.). Ankara: BDDK, 2007. BDDK, Basel II ile lgili Basn Aklamas (23.07.2007), 2007, www.bddk.org.tr (16 Kasm 2008). BDDK, Basel-II Uygulamasnn Ertelenmesine likin Basn Aklamas (25.06.2008), 2008, BDDK. Bankaclk Sektr BASEL-II lerleme Raporu. Ankara: BDDK, 2011. BDDK. Basel-IIye Geie likin Yol Haritas (Taslak). Ankara: BDDK, 2005.

118

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Bolgn, K.E. ve Akay, M.B. Risk Ynetimi Finansal Piyasalarda Risk lm ve Ynetimine Trkiye Perspektifinden Stratejik Bak. 1. Basm. stanbul: Scala Yaynclk, 2003. Cangrel, O. Kriz, BASEL-III ve BDDK, Dnya Gazetesi. htpp://www.dunya.com/kriz-basel-iii-ve-bddk_89730_haber.html (4 ubat 2011). 3 Haziran 2010.

Cangrel, O.,Gngr, S., Sevin, V.U., Kayci, . Ve Atalay, S.. Sorularla BASEL-III. Ankara: BDDK. 2010. Keten, M. BASEL-II Yeni Sermaye Uzlasnn KOB lerin Kredilendirilmesi zerindeki Etkileri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Marmara niversitesi SBE, 2009. KPMG. BASEL-III Pressure is building, KPMG, 2010. Matten, C. Managing Bank Capital Capital Allocation and Performance Measurement. Second Edition. John Wiley&Sons Ltd., 2000. Musch, F.C. The Encouragement of Higher Quality Risk Management in Banks. Tattersall, J. Ve Smith, R. (Ed.). A Practitioners Guide to The Basel Accord iinde(17-32). United Kingdom Publishing, 2005. Oesterreichhische Nationalbank. BASEL-II History. http://www.oenb.at/en/finanzm_stab/ basel_II/basisinfo/entstehungsgeschichte/basel_ii_history.jsp (29 Eyll 2008). ner, Emine. BASEL II Srecinde KOB lerde Kurumsal Ynetim Anlaynn Gelitirilmesi zerine neriler, Muhasebe ve Vergi Uygulamalar Dergisi. Cilt.2, Say.1, 2009, ss.71-87. Riportella, C.C., Ponce, A.T. ve Briozzo, A. What do Basel Capital Accords mean for SMEs?, Working Paper 10 Business Economic Series 04. Spain: Universidad Carlos III de Madrid, 2011. Roy, P.V. The Impact of The 1988 Basel Accord on Banks Capital Ratios and Credit RiskTaking: An International Study, Working Paper Series. Brussels: National Bank of Belgium, 2005. http://129.3.20.41/eps/fin/papers/0509/0509013.pdf (18 Temmuz 2009). Sakol, E. Basel IInin Trkiyede KOB lere Etkisi: Doru Bilinen Yanllar, Active Dergisi. Ocak-ubat 2011, ss.18-25. Sakarya, . ve Kara, S. Trkiyede Basel-II Srecinin Geliimi ve Balkesirdeki letmeler Tarafndan Alglanmas zerine Bir Aratrma, Muhasebe ve Finansman Dergisi. Say.38, 2008, ss.95122. TBB. BASEL-II: KOB lerin Yeni Kredi ve Finansman Kriterleri. htpp://www.tbb.org.tr/turkce/ _konferans/riskbasel/bddk.doc (2 Aralk 2008). Teker, D.L. Bankalarda Operasyonel Risk Ynetimi. stanbul: Literatr Yaynclk, 2006. Teker, S., Bolgn, K.E. ve Akay, M.B. Banka Sermaye Yeterlilii: Basel II Standartlarnn Bir Trk Bankasna Uygulanmas, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. 2005, Say.12, ss.42-54. htpp://www.e-sosder.com Uz, R. ve dierleri (Trkiye Bankalar Birlii BASEL-II Ynlendirme Komitesi) (hzl.) Risk Ynetimi ve BASEL 2nin KOB lere Etkileri. stanbul: Trkiye Bankalar Birlii, 2004. Wignall, A.B. ve Atkinson, P. Thinking Beyond BASEL III: Necessary Solutions for Capital and Liquidity, OECD Journal: Financial Market Trends. Vol.2010, No.1, 2010. 2009 Yardmcolu, M. ve Bay, M. Trkiyede BASEL-IInin KOB lere Uygulanma Sorunlar ve Yl Bankaclk Sektr Analizi, Mali zm Dergisi. Eyll-Ekim 2010, ss.31-44.

119

. Sakarya, M. Keten

Yardmcolu, M. Ve Demirel, H.G. Risk Ynetiminde Kriz Sonras Yeni Finansal Mimariye Ynelik Bir Adm: Basel III, Mali zm Dergisi. Kasm - Aralk 2010, ss.61-81. Yayla, M. ve Kaya, Y.T. BASEL-II, Ekonomik Yansmalar ve Gei Sreci, BDDK-ARD alma Raporlar: 2005/3. BDDK Aratrma Dairesi, 2005. Yeh, A., Twaddle, J. ve Frith, M. Basel II: A New Capital Framework, Reserve Bank of New Zealand Bulletin. 2005, Vol.68, No.3, ss.4-15. http://www.rbnz.govt.nz/research/bulletin/ 2002_2006/2005sep68 _3yehtwaddlefrith.pdf (29 Kasm 2009).

120

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KK VE ORTA BYKLKTEK LETMELERDE BTE UYGULAMALARI ZER NE B R ARATIRMA

Aye Seden ZBEK PSKL Trakya niversitesi

ZET Gnmzde yaanan ekonomik, sosyal ve teknolojik ilerlemeler neticesinde gelien piyasalar, beraberinde rekabet artn da getirmitir. Bu durum iletmelerin varlklarn srdrebilmeleri ve rekabet edebilmeleri iin bte, planlama almalarna daha fazla nem vermelerine neden olmutur. Bu almann amac, Trkiyede imalat sanayinde faaliyet gsteren kk ve orta byklkteki iletmelerde (KOB ) bte uygulamalarnn dzeyini belirlemek ve sz konusu iletmelerin bte uygulamalarna ilikin sorunlarn saptamaktr. Bu amala ilgili iletmelere anket uygulanmtr. Daha sonra her bir soruya ilikin frekans dalmlar veya yzde dalmlar verilmitir. Son olarak bulgular yorumlanarak sorunlar ortaya konmu ve nerilerde bulunulmutur. Anahtar Szckler: Bte, iletme bteleri, kk ve orta byklkteki iletmeler, bte uygulamalar GR Gnmz koullarnda bir iletmenin ynetim srecinde baarl olabilmesi; iletme ynetiminin temel fonksiyonlar olarak bilinen planlama, rgtleme, yrtme, koordinasyon ve kontrol fonksiyonlarnn iletmenin amalarn gerekletirecek ekilde yerine getirmesine baldr. Globalleme ile lkeler arasndaki snrlar ortadan kalkm; ekonomik ve teknolojik olarak byk bir gelime salanmtr. Bu dorultuda iletme ynetimlerine den sorumluluklar oalm ve iletmelerin varlklarn srdrebilmeleri iin planl hareket etmeleri art olmu; bte, bteleme kavramlarnn nemi giderek artmtr. letme btesi, iletmelerin gelecek faaliyet dnemi iin belirlenen politikalarnn, amalarnn, hedeflerinin saysal ifadesidir. Bu balamda bte, iletmeler iin olduka nemli bir planlama ve kontrol aracdr. Bte uygulamalar ile iletmeler faaliyetlerini verimli bir biimde planlayarak kaynaklarnn etkin datmn salarlar. Bylelikle iletmeler nlerine kan frsat ya da tehditler karsnda daha bilinli hareket edebilirler. Bu alma ile amalanan, iletme btelerini kavramsal olarak ele almak ve yaplan bir aratrma ile lkemizde imalat sanayinde faaliyet gsteren kk ve orta byklkteki iletmelerde bte uygulamalarnn dzeyini belirlemektir. alma imalat sanayindeki bte uygulamalar ile snrlandrlmtr. Aratrma kapsamna ise, stanbulda, imalat sanayinde faaliyet gsteren, stanbul Sanayi Odasna kaytl, ii says 200 ve daha az olan, elektronik posta adresi bilgisi olan iletmeler dahil edilmitir. 1. BTE VE LETME BTES KAVRAMLARI Bte kelimesinin kkeni Franszca deri torba veya para antas anlamna gelen bougette kelimesine dayanmakta ve ngilizceye budget kelimesi ile yerlemi bulunmaktadr (Ko Yalkn, 1989).

121

A.

S. zbek Pskl

Trkede ise bte kelimesi szlk anlam olarak; devletin, bir kuruluun, bir aile veya bir kimsenin gelecekteki belirli bir sre iin tasarlad gelir ve giderlerin tmn ifade etmektedir (tdk.org.tr, 2007). letme btesi terimi bte kavramndan domu olup, literatrde eitli ekillerde tanmlanmtr. Bu balamda iletme btesi, iletmelerin st yneticileri tarafndan gelecek bir faaliyet dnemi iin belirlenen politikalarn, amalarn, hedeflerin resmi ve saysal ifadesidir (Haftac, 2005). letme btesi, iletmelerin rakamlarla ifade edilmi hareket plandr. letme btesi; iletmenin btn blmlerinin belli bir zaman dilimi iin hedeflerini ortaya koyar ve sonuta ulalmas beklenen kr, nakit aklarn ve finansal durumu gsterir (Bykmirza, 2007). letme btesi, iletmenin gelecekteki amalarn ve faaliyetlerini belirleyen finansal bir plandr (Moven, Hansen, 2006). Yukardaki tanmlamalar eitlendirmek mmkndr. Tm tanmlamalar dorultusunda iletme btelerinin nemli bir planlama ve kontrol arac olduu ortaya kmaktadr. 2. LETMELERDE BTE UYGULAMALARININ NEM Bteleme, iletme btelerinin hazrlanabilmesi iin gerekli tekniklere ve yntemlere verilen genel bir addr. Bteleme eylemi sonucunda iletme btesi oluur (Haftac, 2005). Bteleme, yneticilerin kaynak ayrma kararlarna, eitli stratejiler gelitirmelerine, kaynak ve kullanm yerlerinin tanmlanmasna byk katkda bulunur (Ylmaz, 2001). Bte uygulamalar ile, iletmeler faaliyetlerini verimli ekilde planlayarak gelecee ynelik kararlarda yneticilerine yardmc olmaktadrlar (Ataman, Hacrstemolu, 1999). Bteleme ile en iyi sonularn alnaca hedefler ve bu hedeflere ulaabilmek iin yaplmas gerekenler saptanmaktadr. Belirlenen hedef ve yntemlerin bte almalar yardmyla alt kademelere iletilmesi ve alanlarn kendilerinden beklenen performans hakknda bilgi sahibi olmas amalanmaktadr. Ek olarak; bteleme almalaryla iletmenin uzun-ksa vadeli planlar ile departmanlar arasnda uyum salanmas hedeflenmekte ve dzenlenen bte ayn zamanda bir baar deerleme arac olmaktadr. Gnmzde yeni teknolojilerin ortaya k, elektronik ticaretin geliimi, piyasa koullarnn hzl deiimi ve benzer pek ok unsur hemen hemen her i alann nemli bir biimde etkilemektedir. Bu koullarda hzl ve doru karar alabilen iletmeler byk bir rekabet avantaj elde etmektedirler. Bu noktada, zorlu piyasa koullarnda varln koruyup, gelimek isteyen iletmelerin bte uygulamalarna verdikleri nem giderek artmaktadr. letme ynetiminin bteleme faaliyetlerinden edindii fayda ve hizmetler, iletme btelerinin deerini, baarsn gsterir. Eer iletmenin bte uygulamalarndan salad fayda dk dzeyde ise, bu durum iletme btelerinin zayf ynlerine dayandrlabilir. letme btelerinin zayf ynlerini drt madde olarak sralamak mmkndr (Haftac, 2005) : letme bteleri tahminlere dayanr. Yaplan tahminlerin doruluk derecesi bteyi glendirir ya da zayflatr. hayat dinamiktir. Mevcut koullar her zaman iin deiim gsterebilir. Bu nedenle bte uygulamalar sk sk gzden geirilerek deiime uydurulmaldr. letmede bte uygulamalar kendiliinden ilemez. Baarl bir bte uygulamas iin iletmede bte bilincinin gelitirilmesi ve btenin beeri ynne arlk verilmesi gereklidir. letme bteleri ynetim faaliyetlerinin etkin bir biimde yerine getirilmesinin nemli aralarndan biridir. Yukarda aklananlar dnda; bte uygulamalarndan beklentinin ok yksek olmas, yetersiz organizasyon, yetersiz muhasebe uygulamalar, uygunsuz denetim ve ynetim, gemie ilikin veri eksiklii, retim ve stoklar arasnda uyumlatrmann salanamamas vb. gibi nedenler de btenin baarszlnn nedeni olabilir. Bte uygulamalarndan istenen verimin salanabilmesi iin belirtilen hususlara dikkat edilmesi gerekir. 3. LETME BTELER N N SINIFLANDIRILMASI letme btelerini konularna, sorunlar ele al biimlerine, amalarna, teknik yaplarna, kapsamlarna, rakamlarnn niteliine ve balang rakamlarna gre snflandrmak mmkndr.

122

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Konular asndan iletme bteleri; gelir ve gider bteleri olarak snflandrlr. Gelir bteleri, faaliyet sonularnn maliyet-rn ilikisi yannda haslat asndan da tahmin ve deerlemesinin yapld bteler; gider bteleri ise faaliyet sonularnn yalnzca retilen rn ya da hizmet ile retimin maliyeti arasndaki ilikiler asndan deerlendirildii btelerdir. (Peker, 1988). Sorunlar ele al biimi asndan iletme bteleri; proje bteleri ve dnem bteleri olarak snflandrlr. Proje bteleri, bte hedefi olarak belli bir projenin tamamlanmasn hedef alan btelerdir (Ataman, Hacrstemolu, 1999) Bu tr btenin kapsad zaman, projenin gerekletirilme sresine gre deiir. Dnem bteleri ise, faaliyet sonularnn iletme ynetimi tarafndan belirlenen dnemler iin tahmin ve deerlemesini ieren btelerdir. (Haftac, 2005). Amalar asndan iletme bteleri, program bteleri ve faaliyet bteleri olarak snflandrlr. Program bteleri, iletmenin gelecek faaliyet dnemi iin ngrd temel programlar ierir. letmenin planlarn gerekletirmek iin giritii her faaliyet bir programdr (Anthony, Hawkins, Merchant, 2004). Faaliyet bteleri ise, gelir/gider ilikisinin net bir ekilde, ksa srede ve llebilir dzeyde saptanabildii faaliyetlerin btelenmesi ile oluurlar (Ataman, Hacrstemolu, 1999). Teknik yaplar asndan iletme bteleri; duraan bteler, karlatrmal duraan bteler ve esnek bteler olarak snflandrlr. Duraan bteler, gelecekteki belli bir faaliyet hacmi esas alnarak sadece bu faaliyet hacmi iin yaplan btelerdir (Ikllar, 1997). Karlatrmal duraan bteler, alternatif bte ad da verilen bu tr bteler, farkl faaliyet hacimleri iin hazrlanm bir dizi duraan saysal plandan oluur (Haftac, 2005). Esnek bteler, farkl faaliyet hacimlerine gre deien tahmini rakamlar gsterirler (Anthony, Hawkins, Merchant, 2004). Kapsamlar asndan iletme bteleri, blmsel bteler ve genel bte olarak snflandrlrlar. Blmsel bteler, iletmenin belirli faaliyet ve blmlerini esas alan bte trleridir. Genel bte ise, iletmenin btnn ele alan, bir baka ifadeyle iletmenin blmsel btelerinin bir araya gelmesi ile oluan btedir (Ataman, Hacrstemolu, 1999). Rakamlarn nitelii asndan iletme bteleri, miktar ve tutar bteleri olmak zere snflandrlr. Miktar bteleri, gelecee ilikin faaliyet sonularnn, miktar asndan tahmin ve deerlemesinin yapld btelerdir. Tutar bteleri ise, gelecee ilikin faaliyet sonularnn, parasal adan tahmin ve deerlemesinin yapld btelerdir (Haftac, 2005). Balang rakamlar asndan iletme bteleri, geleneksel bte ve sfr tabanl bte olarak snflandrlr. Geleneksel bte uygulamasnda hareket noktas, bir nceki dnemin btesi ve gerekleen harcama dzeyidir. Geleneksel bte hazrlanrken temelde nceki dneme ait bte rakamlar ve gereklemeler ele alnr. Buna ek olarak yeni dnemle ilgili beklentiler de gz nnde bulundurularak yaplan dzeltmelerle bir tr trend uzatmas gerekletirilir (Peker, 1988). Sfr tabanl bte uygulamasnda ise, her dnem ie yeniden balamak sz konusudur. Bir baka ifade ile, her dnem her faaliyet en ince ayrntsna kadar incelenir ve her ayrntnn iletme iin gerekli olduu kantlanr (Aysan, Albayrak, 1979). 4. GENEL BTEN N HAZIRLANMASI Kapsaml bir genel bte, iletme ynetiminin gelecek dnemle ilgili satlar, giderleri, retim hacmini ve dier finansal ilemleri iine alan beklentilerinin bir ifadesidir. Dnem banda bte, bir plan ya da standarttr. Dnem sonunda ise, ynetime performansn deerlendirme konusunda yardmc olan bir kontrol aracdr (Shim, Siegel, 2005). Genel bte srasyla, sat btesi, retim btesi, direkt ilk madde ve malzeme btesi, direkt iilik btesi, genel retim maliyetleri btesi, faaliyet giderleri btesi, yatrm btesi, nakit btesi, proforma gelir tablosu ve proforma bilanonun hazrlanmas ile oluur. Genel bte hazrlanrken be ana aama sz konusudur. Bu aamalar srasyla; sat tahminlerinin yaplmas, beklenen retim hacminin kararlatrlmas, retim maliyetlerinin ve faaliyet giderlerinin tahmini, yatrmlarn planlanmas, nakit ak ve dier finansal unsurlarn belirtilmesi ve tahmini finansal tablolarn dzenlenmesidir.

123

A.

S. zbek Pskl

Genel bte hazrlanrken ou zaman ana sorunu oluturduu gerekesi ile btelemeye satlardan balanr. Ancak bu durum her zaman iin geerli deildir. Btelemenin daha gereki olmas iin, piyasa koullarnn ok iyi analiz edilerek dar boaz noktasnn belirlenmesi ve btelemeye o noktadan balanlmas gerekir (Peker, 1988). Sat btesi; genellikle genel bte hazrlama srecinin balang aamasdr. Bu bte ile toplam satlar, rn trne gre miktarsal ve tutarsal olarak gsterilir. Sat btesinin temel amac, hangi mamullerin hangi fiyattan satlacan tahmin etmek, bylece iletmenin planlanan sat haslatn belirlemektir. Bu dorultuda, sat btesi ne lde gereki ve doru ise dier bteler de o lde gereki ve dorudur (Haftac, 2005). retim btesi ile sat btesinde belirtilen satlar karlamak iin gereken mamul miktar ngrlr. retim btesi hazrlanrken, sat btesi, fabrika kapasitesi, stok durumu ve dardan alm gibi unsurlar dikkate alnr. retim btesi ile btelenmi satlar karlamak iin gereken retim miktarnn yan sra stok gereksinimleri de beyan edilir (Shim, Siegel, 2005). Direkt ilk madde ve malzeme btesi ile retim miktar belirlendikten sonra, bu retim miktar iin gerekli olan ilk madde ve malzeme miktarnn ve tutarnn belirlenmesi salanr. Direkt ilk madde ve malzeme btesi ile, retim iin gerekli hammadde isteklerinin tespiti, hammadde stok dzeylerinin belirlenmesi ve hammadde satn alnmasnn planlama ve denetiminde uygun bir dengenin salanmas amalanr (haftac, 2005). Direkt iilik btesi, retim btesinin istemlerini karlamak iin gerekli direkt iilik srelerini ve maliyetlerini gsterir. Direkt iilik btesinin dzenlenebilmesi iin, retim btesinde saptanan retim miktarlar, direkt iilik sreleri ve direkt iilik ortalama cret bilgilerine gereksinim vardr (Ataman, Hacrstemolu, 1999). Genel retim maliyetleri btesi, direkt malzeme ve direkt iilik dnda kalan, retimle ilgili tm maliyetleri kapsar. Genel retim maliyetleri btesinin hazrlanmas ile maliyet yerlerine ve kalemlerine gre genel retim maliyetlerinin kontrolnn yaplmas salanr (Ko Yalkn, 1989). Faaliyet giderleri btesi ile iletmenin ana faaliyeti ile ilgili olarak yaplan fakat retim maliyeti dnda kalan giderleri btelenir. Dnem giderleri olarak da isimlendirilen bu giderler, aratrmagelitirme (AR-GE) Giderleri, pazarlama, sat ve datm giderleri ve genel ynetim giderleri ana balklar altnda toplanr. Yatrm btesi ile iletmenin gelecek dnem ya da dnemlere ilikin yatrm harcamalar, ilgili projelere ve ara dnemlere gre belirlenir. Yatrm bteleri, iletmelerin bte dneminde arazi-arsa, yeralt-st dzenlemeleri, bina-tesis, makine-tehizat gibi sabit varlklara yapaca yatrmlar ile patent, ticaret unvan gibi maddi olmayan duran varlklar iin yaplan harcamalar da kapsar (Ko Yalkn, 1989). Nakit btesi, ilgili dnemde beklenen nakit giri ve klarn kapsar. Nakit btesi ile ynetici, ihtiyalar ile nakit arasnda dengeli bir iliki salar (Shim, Siegel, 2005). Proforma gelir tablosu bte dnemine ilikin gelir ve gider tahminlerinin zetini sunar. Proforma gelir tablosu, proforma bilanonun hazrlanmasnda kullanlacak n bilgileri verir. Her iki tablo da birbirini tamamlar (Shim, Siegel, 2005). Proforma bilano ile mevcut veriler nda iletmenin nmzdeki bte dnemi sonunda muhtemel bilano rakamlarnn neler olabilecei tahmin edilir. Proforma bilanonun dzenlenme amac, varlk, ykmllk ve zkaynak karmnn planlanmasnda ynetime yardmc olmaktr (Lalli, 2003). 5. KOB LERDE BTE UYGULAMALARI ARATIRMASI 2010 yl balarnda stanbulda, imalat sanayinde faaliyet gsteren, stanbul Sanayi Odasna kaytl, ii says 200 ve daha az olan, elektronik posta adresi bilgisi olan iletmelerde bte uygulamalarnn dzeyini belirlemeye ynelik bir aratrma yaplmtr (zbek Pskl, 2010). Bu aratrma ile KOB niteliindeki iletmelerde mevcut bte uygulamalarnn ne durumda olduu yanstlm ve bulgular deerlendirilerek nerilerde bulunulmutur.

124

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

5.1. ARATIRMANIN AMACI ve NEM Aratrmann temel amac, KOB lerde bte uygulamalarnn dzeyinin belirlenmesidir. almada KOB niteliindeki iletmelerde bte uygulamalarnn nasl olduu, bte kontrolnn yaplp yaplmad, bteleme konusunda karlalan problemlerin neler olduu gibi konularn aydnlatlmas amalanmtr. Dnya ekonomileri incelendiinde Kk ve Orta Byklkteki letmelerin (KOB ), iletme saysnn % 95inden fazlasn, istihdamn % 60ndan fazlasn, yatrmlarn % 40ndan fazlasn ve katma deerin % 40ndan fazlasn oluturduu grlmektedir (Akdeniz, 2007). lkemizde ise Trkiye statistik Kurumunun (T K) 2002 yl verileri incelendiinde, toplam 1.720.598 adet iletme bulunmakta ve bu ilemelerin % 99,8i KOB olarak snflandrlmaktadr. Bu dorultuda lkemizde faaliyet gsteren KOB niteliinde iletmelerde, bte uygulamalarnn nasl olduunun, eksikliklerinin, problemlerinin neler olduunun belirlenmesi nem arz etmektedir. 5.2. ARATIRMANIN METEDOLOJ S 5.2.1. Aratrmann Kapsam Aratrmann kapsam, imalat sanayinde faaliyet gsteren KOB ler olarak belirlenmitir. letmelerin sektrel dalm incelendiinde ticaret sektrnden sonra en ok iletme, imalat sanayinde faaliyet gstermekte ve bte uygulamalar zellikle imalat yapan iletmelerde byk nem arz etmektedir. lkemizde 25997 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak 18 Mays 2006 tarihinde yrrle giren KOB Tanm Ynetmeliine gre; 250 kiiden az alan istihdam eden, Bilano ve net sat haslat 25 Milyon TLyi gemeyen iletmeler KOB olarak snflandrlmaktadr. T Kin 2002 yl verilerine gre imalat sanayinde 246.899 iletme faaliyet gstermekte olup, sz konusu iletmelerin yaklak % 99,6s KOB olarak snflandrlmaktadr. Aratrmada ana ktlenin tamamna ulaabilmek mali ve teknik adan ok g olacandan, hedef kitle stanbul iliyle snrlandrlmtr. Ek olarak, T Kin 2002 ylnda imalat sanayi iyeri saylarnn dalm konusunda yapt almaya gre, en ok iletme % 24, 87lik oran ile stanbulda bulunmaktadr. Bu balamda, stanbul Sanayi Odasnn ( SO) verileri esas alnarak, SOya kaytl, ii says 200 ve daha az olan, elektronik posta adresi bilgisi olan 7.823 adet iletme hedef kitle olarak belirlenmitir. Bulunan sonular, yalnzca aratrmaya dahil edilen iletmelerin mevcut durumunu yanstmaktadr. Bu sonular baz alarak herhangi bir sektr veya lke genellemesi yapmak mmkn deildir. 5.2.2. rnekleme Sreci ve Veri Toplama stanbul Sanayi Odas verilerine gre, Ocak 2010 tarihi itibariyle odaya kaytl, ii says 200 ve daha az olup, elektronik posta bilgisi bulunan iletme says 7.823tr. Aratrma safhasnda tesadfi olarak seilen 560 iletme ile irtibata geilmitir. Ancak geri dn alnan 324 anketten 210 tanesi deerlendirme kapsamna alnmtr. Yantlarn tam olmamas nedeniyle tm anketler deerlendirmeye alnamamtr. Bu almada veri toplama arac olarak bu aratrma kapsamnda gelitirilen bir anket kullanlmtr. Yaplan literatr almas sonucunda, KOB lerde bte uygulamalarnn dzeyini belirlemeye ynelik olan anketin sorular oluturulmutur. Soru formu, konusunda uzman kiilerce incelenmi ve bunun sonucunda soru saysnn azaltlmas, baz ifadelerin deitirilmesi veya kartlmas gibi deiiklikler yaplmtr. Anket internet zerinden yaymlanm ve katlmclara ankette 4 blmde gruplanabilecek, genel olarak 2009 yl verilerini ieren toplam 37 soru sorulmutur. Anketin tamamlanma sresi yaklak olarak 10 dakika olarak belirlenmitir.

125

A.

S. zbek Pskl

5.3. ARATIRMANIN BULGULARI 5.3.1. Katlmclarn Demografik zellikleri Deerlendirmeye dahil edilen 210 iletmenin, hukuki yap, faaliyet sresi, alan says, 2009 yl net satlar, faaliyette bulunduklar sektr, anketi doldurann iletmedeki grevi ve grev sresini gsteren frekans dalmlar Tablo 1. 'de zetlenmitir. Tablo 1. Katlmclarn Demografik zellikleri
Yzde Hukuki Yap Gerek Kii letmesi Kollektif irket Komandit irket Limited irket Anonim irket Faaliyet Sresi 0-5 Yl 6-10 Yl 11-19 Yl 20 Yldan Fazla alan Says 1-9 Kii 10-49 Kii 50-99 Kii 100-149 Kii 150-249 Kii Net Sat Tutar (2009 Yl) 0-499.999 TL 500.000 TL-999.999 TL 1.000.000 TL-4.999.999 TL 5.000.000 TL-9.999.999 TL 10.000.000 TL-14.999.9999 TL 15.000.000 TL-19.999.999 TL 20.000.000 TL - 25.000.000 TL 4,3 1,3 0,5 42,9 51,0 Sektrler Ana Metallerin mlt. Deri ve Deri rnleri mlt. Elektrik ve Elektronik rnlerin mlt. Gda rnleri mlt. Kara ve Deniz Tatlar mlt. Kimyasal rnlerin mlt. Maden, Ta ve Toprak rnleri mlt. Makina ve Aksam mlt. Metal Eya mlt. Mobilya mlt. Orman ve Kat rnleri mlt.-Basm Sanayi Plastik ve Kauuk rnleri mlt. Tekstil rnleri mlt. Grevi Genel Mdr Mali ler Mdr Muhasebe Mdr Finans Mdr Bte Planlama Mdr Bte Uzman Muhasebe Sorumlusu / efi Finans Sorumlusu / efi Genel Mdr Yardmcs dari ler Mdr Dier Grev Sresi 0-5 Yl 6-10 yl 10 Yldan Fazla Yzde 3,8 3,8 9,0 4,8 2,4 6,2 3,3 12,9 10,5 2,4 5,2 8,6 27,1

4,8 6,2 27,1 61,9

3,3 31,4 29,5 16,8 19,0

2,9 3,8 24,8 21,4 18,1 13,3 15,7

20,0 17,1 36,2 5,7 1,4 2,9 8,6 2,4 1,4 1,9 2,4

34,2 21,0 44,8

5.3.2. Aratrmann Bulgular almada stanbul ilinde faaliyet gsteren KOB 'lerde bte uygulamalarnn dzeyi belirlenmeye allmtr. Bu balamda aada anketin her bir sorusu dorultusunda katlmclarn verdikleri yantlar ve ulalan bulgular aklanmtr.

126

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 2. Bte almas Yaplp Yaplmamas

letmede Bte almas Yaplp Yaplmamas Bte sistemi ve bte kontrol var Ksmen bteleme ve bte kontrol var Ksmen bteleme var ve bte kontrol yok Bteleme almas yok

Tablo 3. Bte Hazrlanmamasnn Nedenleri

Yzde 34,3 28,1 22,9 14,8

Bte Hazrlanmamasnn Nedenleri Ynetim Kontrol Arac Olarak Baklmamas Ynetim Kurulunun Desteklememesi Zaman Ayrlmak stenmemesi alanlar zerinde Bask Unsuru Olarak Grlmesi alanlar Tarafndan Ek Yk Olarak Grlmesi Kurumsal Bir Yapda Olamama

Yzde 93,5 71,0 51,6 6,5 41,9 12,9

Tablo 2 incelendiinde, aratrmaya katlan toplam 210 iletmenin %34 bir bte sisteminin olduunu ve dzenli olarak bte kontrol yapldn, %28i ksmen bteleme almas yapldn ve yaplan almalarla ilgili olarak dzenli bir biimde bte kontrol yapldn, %23 ksmen bteleme almas yapldn ve yaplan almalarla ilgili dzenli olarak bte kontrol yaplmadn, %15i ise iletmelerinde bte almas yaplmadn belirtmitir. Bu durum bte almalarna, iletmeler iin nemine ramen, gereken nemin verilmediini gstermektedir. Tablo 3 incelendiinde, bte almas yapmadn ifade eden %15lik ksm ise bunun temel nedenleri olarak, bte almalarna bir ynetim kontrol arac olarak baklmamasn ve almalarn iletme ynetimleri tarafndan desteklenmemesini gstermilerdir. Bu balamda, iletme ynetimlerinin bte uygulamalarnn nemi konusunda bilinlendirilmeleri arttr. Tablo 4. Bteyi Hazrlayan Blm
Bteyi Hazrlayan Blm Bte Blm ya da Mdrl Muhasebe Blm Muhasebe Blm ve Finans Blm Muhasebe Blm ve Sat Blm Serbest Muhasebeci ya da SMMM Muhasebe, Sat, Finans Blmleri Finans Blm ve Genel Mdr Yzde 10,6 17,3 52,5 12,3 1,1 2,8

Tablo 5. Bteyi Hazrlayan Blmn Bal Olduu st Ynetim

Bal Olunan st Ynetim Mali ler Koordinatr Genel Mdr Ynetim Kurulu Yzde 16,2 81,0 2,8

Tablo 4 ve Tablo 5 incelendiinde aratrmaya katlan iletmelerin yars (%52,5) iletmelerinde btenin muhasebe 3,4 ve finans blmlerinin birlikte almas ile hazrlandn ve sz konusu blmlerin arlkl olarak genel mdre bal olduunu ifade etmilerdir. Genellikle bte almalar iin iletme bnyesinde ayr bir bte blmnn ya da mdrlnn bulunmas tasviye edilir ancak iletmelerin KOB niteliinde olmas nedeniyle byle bir sonucun kmas normaldir.

127

A.

S. zbek Pskl

Tablo 6. letmedeki Bte Uygulamasnn Amalar le lgili Frekans Dalm

1. Derecede nemli Finansal Kaynaklar Databilmek alanlarn Performansn zlemek letme Faaliyetlerini Planlamak Gelecee Ynelik Kararlarda Ynetime Yardmc Olmak U.K.Vadeli Planlar le Blmler Uyumu Kurum Kltr ve Disiplini Asndan Devamllk Salanmas 91 21 80 69 35 23 2. Derecede nemli 36 11 45 23 36 24 3. Derecede nemli 28 17 22 27 34 10 4. Derecede nemli 7 18 9 33 31 17 5. Derecede nemli 2 37 4 10 17 27 6. Derecede nemli 3 37 2 2 4 45 3 13 17 nemsiz

Tablo 6 incelendiinde aratrmaya katlan iletmeler, iletmelerindeki mevcut bte uygulamalarnn temel amalar olarak, finansal kaynaklar en uygun biimde datmay, faaliyetlerini planlamay ve gelecee ynelik kararlarda ynetime yardmc olmay gstermilerdir. Bu durum bte uygulamalarnn planlama ve kontrol arac olarak alglandn gstermektedir. Tablo 7. Btenin Kapsad Zaman Dilimi Tablo 7 incelendiinde iletmelerin yarndan fazlas (%68) bte almalarn 0-1 yllk zaman dilimi iin yaptklarn belirtmilerdir. Buradan da iletmelerin uzun vadeli bteleme ve planlamay pek tercih etmedikleri sonucu karlabilir. letmelerin uzun vadeli planlama yapmalar gerekmektedir. Uzun vadeli planlara gre ksa vadeli planlar ekillendirildiinde iletmeler iin daha verimli sonular elde edilecektir. Ancak mevcut piyasa yaps ve ekonomik koullardaki istikrarszlklar iletmelerin bu tr uzun vadeli planlar yapmasn etkilemektedir.
Btenin Kapsad Zaman Dilimi 0-1 Yl Aras 2-3 Yl Aras 4-5 Yl Aras 5 Yldan Fazla Yzde 67,6 21,0 4,8 2,4

Tablo 8. Bte Hedefleri Belirlenirken Dikkate Alnan Unsurlarla lgili Frekans Dalm
1. Derecede Dikkate Alnr Gemi Dnem Verileri letme Strateji ve Politikalar Sektrn Ekonomik Durumu retim Kapasitesi Sektrle lgili Devlet Kstlamalar Global Ekonomik Durum Yneticilerin Tecrbelerine Dayal Grleri 83 53 74 54 16 44 33 2. Derecede Dikkate Alnr 30 28 29 32 20 32 27 3. Derecede Dikkate Alnr 21 27 26 24 14 22 20 4. Derecede Dikkate Alnr 8 31 18 17 10 13 15 5. Derecede Dikkate Alnr 11 14 8 19 18 14 22 6. Derecede Dikkate Alnr 10 6 4 11 22 25 9 1 3 34 6 25 7. Derecede Dikkate Alnr 3 1 3 2 18 4 7 Dikkate Alnmaz

128

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 8 incelendiinde, aratrmaya katlan iletmeler bte hedeflerini belirlerken ncelikli olarak gemi dnem verilerini, ardndan da iinde bulunduklar sektrn ekonomik durumunu dikkate aldklarn ifade etmilerdir. Gemi dnem verileri bte hedefleri belirlenirken tek hareket noktas olmamaldr. Gemi dnem verilerinin bte hedeflerini belirlerken kullanlabilmesi iin bu rakamlarn denetlenmi ve arlklarnn nedenlerinin bulunmu olmas gerekir. Aksi halde esas alnan rakamlarn btenin maliyet kontrol asndan bir faydas olmayacak ve bu durum finansal kaynaklarn etkin bir biimde datlamamasna neden olacaktr. Tablo 9. Departman Baznda Bteleme Yaplmas Departman Baznda Bteleme Yaplmas Yzde Evet 44,7 Hayr 55,3
Tablo 10. Departman Sorumlularnn Bte Hazrlna Katlm
Departman Sorumlularnn Bte Hazrlna Katlm Mali iler veya bte planlama departmannda ya da irket muhasebecisi tarafndan dier departmanlarn katlm olmadan genel bte oluturulur Tm departman sorumlularnn hazrladklar blm bteleri bir araya getirilerek genel bte oluturulur Departman sorumlular kendi blmleri ile ilgili veri tekil edecek tutarlar belirler, tutarlar konusunda gr birlii salanr, onay alnr ve genel bte hazrlanr. Yzde

39,1 20,1

40,8

Tablo 9 ve Tablo 10 incelendiinde, aratrmaya katlan iletmelerin yaklak %61i btenin hazrlanmas aamasnda, departman sorumlularnn kendi blmlerine ilikin bte rakamlarn belirleyerek btenin hazrlanmasna katldklarn bildirmelerine karn; yardan fazlas (%55) ise departman baznda bteleme yapmadklarn belirtmilerdir. Tespit edilen bu durumun nedenlerinin yaplabilecek yeni aratrmalarla incelenmesinde fayda vardr. Tablo 11. Bte Komitesi Bte Komitesi Evet Hayr Tablo 12. Bte Takvimi Bte Takvimi Evet Hayr
Yzde 40,2 59,8

Yzde 21,2 78,8

Tablo 11 incelendiinde, iletmelerin yaklak %79u bte almalar ile ilgili olarak iletmelerinde bte komitesinin bulunmadn belirtmilerdir. Bu durum iletmelerin KOB niteliinde olmas nedeniyle normal kabul edilebilecektir. Tablo 12 incelendiinde, bte hazrlk aamasnda iletmelerin yaklak %60 belli bir bte takvimine uymadklarn ifade etmilerdir. Bteleme srecinin her bir aamasnn son tarihlerinin nceden belli olduu bir zaman izelgesinin varl bte hazrlk aamasnn ok daha planl, dzgn ilemesini ve belirlenen zamanda btenin hazr olmasn salar. Bu bakmdan bte almalarnn belli bir takvime gre yrtlmesinde fayda vardr. Tablo 13. Bte almalarna Balanan Zaman
Bte almalarna Balanan Zaman Austos Eyl l Ekim Kasm Aralk Dier Yzde 3,9 15,6 15,6 55,3 3,9 5,6

129

A.

S. zbek Pskl

Tablo 13 incelendiinde, bte almalarna yl iinde ne zaman baland, iletmenin byklne ve kapasitesine gre deimekle birlikte aratrmaya katlan iletmeler arlkl olarak Kasm aynda bte almalarna baladklarn belirtmilerdir. Tablo 14. Bte El Kitab
Bte El Kitab Evet Hayr Yzde 6,1 93,9

Tablo 15. Teamller

Teamller Evet Hayr Yzde 70,9 29,1

Tablo 16. Varsaymlarn Ynetim Tarafndan Bildirimi

Varsaymlarn Ynetim Tarafndan Bildirimi Evet Hayr Yzde 76,0 24,0

Tablo 14 ve Tablo 15 incelendiinde, iletmedeki bte uygulamalar ile ilgili her trl usul ve teknikleri aklayan bir rehber olan bte el kitabnn iletmelerinin %94nde bulunmad belirlenmi, bte el kitab yerine iletmeler yol gsterici bir takm teamllerden yararlandklarn ifade etmilerdir. letmelerde bte el kitabnn varl, bte usul ve tekniklerinin ileme iinde standartlatrlmas ve tm alanlar tarafndan bilinmesi asndan son derece faydaldr. Bu bakmdan iletmelerde bte el kitab niteliinde bir takm yazl unsurlarn bulunmasnda yarar vardr. Tablo 16 incelendiinde, aratrmaya katlan iletmeler arlkl olarak (%76) bte ile ilgili varsaymlarn ynetim tarafndan bildirildiini belirtmilerdir. Buradan aratrmaya katlan iletmeler arasnda bte uygulamalarnda klasik anlay olan yukardan aa doru bteleme anlaynn hakim olduu sonucu karlabilir. te yandan daha ncede ifade edildii gibi iletmeler btenin hazrlanmas aamasnda arlkl olarak departmanlarn bteye veri rakamlar hazrladklarn ifade etmilerdir. Bu durumda aratrmaya katlan iletmeler iin hem yukardan aa hem de aadan yukar bteleme anlaylarnn bir arada kullanld sonucu karlabilir. Tablo 17. Hazrlanan Bteler
Hazrlanan Bteler Sat Btesi retim Btesi Direkt Hammadde Btesi D. Hammadde Satn Alma Btesi Direkt ilik Btesi Genel retim Giderleri Btesi Dnem Sonu Stok Btesi Satlan Maln Maliyeti Btesi Ar-Ge Giderleri Btesi Paz. Sat. Da. Giderleri Btesi Genel Ynetim Giderleri Btesi Yatrm Btesi Nakit Btesi Proforma Gelir Tablosu Proforma Bilano Yzde 64,8 62,9 32,4 39,0 49,5 48,6 23,3 40,5 19,5 42,9 50,0 36,7 46,7 27,1 19,0

130

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 17 incelendiinde, iletmeler arlkl olarak sat ve retim btelerini, ikincil olarak da gider ve nakit btelerini hazrladklarn ifade etmilerdir. Bte sistemi bir btndr; sistem iinde yer alan her kalem ile ilgili alma yapld takdirde bte sisteminden yksek verim elde edilebilir. letmelerin az sayda kalem iin bteleme almas yapmasna bakarak, teorik olarak bteleme uygulamalarnn kalitesinin dk olduu sylenebilir. Tablo 18. Hazrlanan Btelerin Hangi Dnemler tibariyle Detaylandrld le lgili Frekans Dalm
Sat Btesi retim Btesi Direkt Hammadde Btesi D.Hammadde Satn Alma Btesi Direkt ilik Btesi Genel retim Giderleri Btesi Dnem Sonu Stok Btesi Satlan Maln Maliyeti Btesi Ar-Ge Giderleri Btesi Paz. Sat. Da. Giderleri Btesi Genel Ynetim Giderleri Btesi Yatrm Btesi Nakit Btesi Proforma Gelir Tablosu Proforma Bilano Toplam Tekrarlanma Says Haftalk 12 19 6 9 4 5 2 5 4 5 5 3 33 2 1 115 Aylk 77 68 53 51 66 64 24 49 26 56 60 26 59 37 22 738 3 Aylk 20 27 19 21 16 23 13 22 10 17 20 13 21 16 14 272 6 Aylk 22 11 9 6 12 6 6 8 7 9 9 10 10 5 3 133 1 Yllk 54 41 22 24 35 31 30 29 25 41 44 46 21 18 23 484

Tablo 18 incelendiinde, aratrmaya katlan iletmeler btelerini arlkl olarak aylk ve yllk dnemler itibariyle detaylandrdklarn belirtmilerdir. Gnmz koullarnda kimi zaman ksa dnemler itibariyle ngr yapabilme daha mmkn ve kolay olabilmektedir. Tablo 19. Bte almalarnn Yrtld Bilgisayar Program Tablo 19 incelendiinde iletmelerin ounluu (%71) Bilgisayar Progra m Yzde Kullanlan Muhasebe Program 25,1 bte almalarn elektronik hesap tablolar zerinden Ayr Bir Bte Paket Program 3,9 yrttn ifade etmitir. Bu durum da iletmelerin bte Elektron ik Hesap Tablolar 70,9 uygulamalarnda ayr bir bte paket programn ya da mevcut muhasebe programlarnn ilgili modllerini tercih etmediklerini gstermektedir. Tablo 20. Sat Btesinin Dzenlenme ekli
Sat Btesi Dzenleme ekli rn Trne Gre Sat Blgesine Gre M arkaya Gre Yzde 55,7 26,7 6,2

Tablo 20 incelendiinde, iletmelerin yardan fazlas (%56) sat btelerini sahip olduklar rn trne gre dzenlediklerini belirtmilerdir.

131

A.

S. zbek Pskl

Tablo 21. Gerekleen Veriler le Bte Verilerinin Karlatrlmas Tablo 21 incelendiinde, aratrmaya katlan iletmelerin yaklak %73 gerekleen veriler ile bte verilerini Y zde karlatrdklarn, %27si ise byle bir karlatrma 72,6 yapmadklarn ifade etmilerdir. Bte almalarnn temel amalarndan biri de bte rakamlar ile 27,4 gerekleen rakamlarn karlatrlarak btenin etkinliinin belirlenmesidir. Eer bu karlatrma yaplmyorsa bte hazrlamann da pek bir anlam kalmamaktadr.
Gerekleen V eriler le Bte Verilerinin Karlatrlmas E vet H ayr

Tablo 22. Gerekleen Veriler le Bte Verilerinin Karlatrlma Skl

Gerekleen Veriler le Bte Verilerinin Karlatrlma Skl Yllk 6 Aylk 3 Aylk Aylk Haftalk

Tablo 23. Sapma Analizi Yaplan Kalemler

Yzde 14,6 10,8 20,0 50,0 4,6

Sapma Analizi Yaplan Kalemler Sat Gelirleri le lgili Sapmalar retim Miktar le lgili Sapmalar Direkt Hammadde le lgili Sapmalar Direkt ilik le lgili Sapmalar Genel retim Giderleri le lgili Sapmalar Ar-Ge Giderleri le lgili Sapmalar Paz. Sat. Da. Giderleri le lgili Sapmalar Genel Ynetim Giderleri le lgili Sapmalar Yatrm Harcamalar le lgili Sapmalar Nakit Ak le lgili Sapmalar

Yzde 81,5 61,5 33,1 40,0 49,2 20,0 43,8 53,1 22,3 53,1

Tablo 22 ve Tablo 23 incelendiinde, bte verileri ile gerekleen verileri karlatrdn belirten iletmeler, bu karlatrmay arlkl olarak aylk bazda yaptklarn ve en ok sat gelirleri, retim miktar, genel ynetim giderleri ve nakit ak ile ilgili olarak sapma analizi yaptklarn ifade etmilerdir. Bte sisteminin bir btn olmas gereiyle sistem iindeki her bir kalemle ilgili bte hazrlanaca gibi her bir kalemle ilgili sapma analizi almas yaplmas da daha uygundur. Tablo 24. Performans Raporlar Tablo 24 incelendiinde, sapma analizi sonucunda performans raporu hazrladklarn (%54) ve hazrlamadklarn (%46) belirten iletmelerin oranlar birbirine yakndr. Yneticilerin bu raporlarn iyi bir denetleme arac olduu konusunda bilgilendirilmesinde fayda vardr. Bu raporlar araclyla ynetici hem kendini hem de alt kademedeki yneticileri deerlendirebilir.
Performans Raporlar Evet Hayr Yzde 53,8 46,2

Tablo 25. Sapma Analizi Sonras Belirlenen Farklarn Bir Sonraki Bte Dneminde Dikkate Alnp Alnmamas
Sapmalarn Sonraki Dnem Dikkate Alnp Alnmamas Evet Hayr Yzde 86,9 13,1

Tablo 25 incelendiinde, sapma analizi yaptn belirten iletmeler, arlkl olarak bu analiz sonularn bir sonraki bte dneminde dikkate aldklarn ifade etmilerdir. Sapma analizinden istenen verimin salanmas da ancak bu ekilde mmkndr.

132

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 26. Btenin Revize Edilip Edilmemesi

Revize Edilip Edilmeme Evet Hayr Yzde 82,3 17,7

Tablo 27. Bte Revizyonunu Yapan Blm

Revize Edilip Edilmeme Ynetim Kurulu Genel Mdr Bteyi Hazrlayan Blm-Kii Yzde 26,2 30,8 43,0

Tablo 28. Bte Revizyonunun Gerekletirilme Koullar

Koullar Ekonomik Kriz, Sektrel Kriz vb. Olaanst Durumlar Ynetimin Olaanst Karar Almas Yksek Sapmalarn Olmas Yzde 72,9 44,9 60,7

Tablo 29. Btenin Revize Edilme Skl

Revize Edilme Skl Aylk 3 Aylk 6 Aylk Belirli Bir Zaman Yok, htiya Olduu Dnldnde Yzde 15,0 35,5 43,0 6,5

Tablo 26, 27, 28 ve 29 incelendiinde, aratrmaya katlan iletmelerin yardan fazlas arlkl olarak ekonomik, sektrel kriz gibi olaanst durumlar ile yksek sapmalarn olutuu durumlarda btelerini revize ettiklerini ve revize ileminin de iletmelerinde genellikle bteyi hazrlayan blm ya da kii tarafndan yapldn belirtmilerdir. Ayrca revize yapan iletmeler arlkl olarak bu ilemi 6 ayda bir yaptklarn ifade etmilerdir. Btenin ok sk revize edilmesi iletmede bte tahminleri konusunda bir problem olabileceini gsterir. Ancak koullar srekli deien sektrlerde bu durum normal karlanabilir. Tablo 30. Bte almalarnda letme i Konularda Yaanan Problemlerle lgili Frekans Dalm
1. Derecede nemli 2. Derecede nemli 3. Derecede nemli 4. Derecede nemli 5. Derecede nemli 6. Derecede nemli 7. Derecede nemli 8. Derecede nemli 9. Derecede nemli 8 4 3 1 2 2 4 16 4 Bu Konuda Problem Yaamyoruz

Kalifiye Bte Uzman stihdam Bilgi Kayt Sisteminin Yetersizlii Satlarn Miktarsal Tahmini Hammadde Al Fiyatnn Tahmini Bte Hazrlk Sresinin Etkin Kullanlamamas Sapma Analizi almalarnn Yaplmamas Sapma Analizi Sonularndan Yararlanlamamas Ynetim Kurulu Basks letme i letiimin Yetersizlii

32 28 59 31 12 14 12 14 21

10 23 24 29 12 13 16 6 12

9 12 11 15 19 18 10 10 9

5 6 8 13 10 10 7 6 13

2 5 6 9 14 2 11 7 8

6 6 5 6 9 11 4 3 6

7 4 3 3 7 7 12 8 6

2 8 1 1 5 7 9 6 6

27 25 13 12 19 23 20 26 22

Tablo 30 incelendiinde, aratrmaya katlan iletmeler, bte uygulamalar konusunda iletme iinde zellikle satlarn miktarsal tahmini, hammadde al fiyatnn tahmini, bilgi-kayt sisteminin yetersizlii ve kalifiye bte uzman istihdam konularnda problem yaadklarn ifade etmilerdir. Ekonomik istikrarszlk nedeniyle satlarn miktarsal tahmini ve hammadde al fiyatnn tahmini konularnda

133

A.

S. zbek Pskl

problem yaanmas kanlmazdr. Ekonomik istikrar salandnda bu problemler de ortadan kalkacaktr. Bilgi-kayt sisteminin yetersizlii ise genellikle iletmenin kendinden kaynaklanmaktadr. Konu ile ilgili bilgisayar programlar verimli kullanld ve dzenli bir belge kayt sistemi salandnda bu problem de ortadan kalkacaktr. Kalifiye bte uzman konusu ise, iletmelerin bte uygulamalarna gereken nemi verip, bu konuda yetiip almak isteyen eleman saysnn artmasyla zme ulaabilir. Tablo 31. Bte almalarnda letme D Konularda Yaanan Problemlerle lgili Frekans Dalm
1. 2. 3. 4. Derecede Derecede Derecede Derecede nemli nemli nemli nemli 78 28 25 7 27 23 25 42
73 59 36 42 20 26 10 13

Sektrn Ekonomik Durumu Enflasyon Ortam Ekonomik stikrarszlk Nedeniyle ngr Yapamama Yurtii ve Yurtd Ekonomik Durum

Bu Konuda Problem Yaamyoruz 6 10

3 4

Tablo 31 incelendiinde, iletmeler bte uygulamalar konusunda iletme dnda en ok problem yaadklar konular ise iinde bulunduklar sektrn ekonomik durumu ve ekonomik istikrarszlk nedeniyle ngr yapamama olarak belirtmilerdir. Genel olarak ekonomik istikrar salandnda sektrlerin de ekonomik durumu dzelebilecektir. SONU letme btesi, iletmenin gelecee ait bir dnemde izleyecei politikay ve yapaca ileri parasal ve saysal terimlerle aklayan bir rapor veya raporlar dizisidir. letme bteleri nemli bir planlama ve kontrol aracdr. Gnmz piyasa koullarnda iletmelerin varlklarn srdrebilmeleri ve rekabet edebilmeleri iin planl hareket etmeleri, bu balamda bte almalarna nem vermeleri arttr. almada, bte, iletme btesi, bteleme kavramlar, iletme btelerinin trleri ve genel btenin hazrlanmas konular teorik olarak ele alnm, ardndan imalat sanayinde faaliyet gsteren KOB niteliindeki iletmelerde mevcut bte uygulamalarnn dzeyi hazrlanan bir anket formu ile aratrlmtr. Aratrmaya katlan iletmeler asndan sonular genel olarak deerlendirildiinde, sz konusu iletmelerde bte uygulamalarna gereken nemin verilmedii, mevcut almalarn ise yetersiz, eksik ve gerekli zeni gstermeden yapld sonucuna ulamak mmkndr. nk aratrmaya katlan iletmelerin ounluu bte uygulamalarn ksmen yaptklarn, bte sisteminin gerektirdii tm kalemlerle ilgili olarak bte hazrlamadklarn, baarl bir bte sistemi iin gerekli olan bte takvimi, bte komitesi, bte el kitab gibi unsurlara sahip olmadklarn, bte kontrol almalarn ise ksmen ya da hi yapmadklarn belirtmilerdir. Genel olarak sz konusu iletmeler ksmen de olsa yaptklar bte uygulamalarnn temel amalar arasnda finansal kaynaklar uygun biimde databilmeyi, faaliyetlerini planlamay ve ynetime kararlarda yardmc olmay gstererek bir anlamda bte uygulamalarn bir planlama ve kontrol arac olarak grdklerini ifade etmi olmaktadrlar. Ancak uygulamada bir takm problemler olduu aktr. Bu balamda, iletme ynetimlerinin bte almalarnn nemi ve iyi bir bte sisteminin nasl olmas gerektii konularnda bilgilendirilmeleri arttr. Aratrmaya katlan iletmelerin bte almalarn arlkl olarak bir yllk zaman dilimi iin yaptklar grlmtr. Bu durum hem sz konusu iletmelerin uzun vadeli planlamaya gereken nemi vermemelerinden hem de piyasann ekonomik koullarndan kaynaklanmaktadr. Piyasa koullar iyiletiinde ve iletmeler uzun vadeli planlama hakknda bilinlendirildiklerinde daha uzun zaman

134

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

dilimleri iin bte almalar yaplabilecektir. Ekonomik istikrarszlk ayn zamanda iletmelerin bteleme almalarnda en ok problem yaadklar konulardandr. Tm bu bulgular dorultusunda, iletmelerin bteye ve bte uygulamalarna daha fazla nem vermeleri, konunun nemi hakknda bilinlendirilmeleri arttr. alma ile, stanbulda, imalat sanayinde faaliyet gsteren, KOB niteliindeki iletmelerde mevcut bte uygulamalarnn dzeyi, bte uygulamalarnda karlatklar problemler ortaya karlarak, nerilerde bulunulmutur. leride yaplabilecek daha geni apl bir aratrma ile sektr ya da lke genellemesi yaplabilir. KAYNAKA AKDEN Z, Yeim (2007) Byme ve Kalknma in KOB Stratejileri", stanbul, V. KOB Zirvesi. ANTHONY, Robert N., HAWKINS, David F., MERCHANT, Kenneth A. (2004) Accounting: Text & Cases, ABD, McGraw-Hill Companies. ATAMAN, mit, HACIRSTEMOLU, Rstem (1999) Yneticiler in Muhasebe ve Finans Bilgileri, stanbul, Trkmen Kitabevi. AYSAN, Mustafa, ALBAYRAK, . Hakk (1979) Sfr Tabanl Bteleme: lkeler ve Uygulama, stanbul, .. letme Fakltesi Yaynlar. BYKM RZA , Kamil (2007) Maliyet ve Ynetim Muhasebesi, Ankara, Gazi Kitabevi. HAFTACI, Vasfi (2005) letme Bteleri, stanbul, Beta Basm A.. IIKLILAR, S. Sadi (1997) letme Bteleri Orta Vadeli Planlama, stanbul, Beta Basm A.. KO YALKIN, Yksel (1989) Ynetim Arac Olarak letme Bteleri, Ankara, Turhan Kitabevi. LALL , William Rea (2003) Handbook of Budgeting, ABD, John Wiley & Sons Inc. MOVEN, Maryanne M., HANSEN, Don R. (2006) Management Accounting, ABD, The Thomson Corporation. ZBEK PSKL, A. Seden (2010) letme Bte Sistemi ve Bte Uygulamalarna Ynelik Bir Aratrma, .. Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal Muhasebe Bilim Dal Doktora Tezi. PEKER, Alparslan (1988) Modern Ynetim Muhasebesi, stanbul, .. letme Fakltesi Yaynlar. SH M, Jae K., S EGEL, Joel G. (2005) Budgeting Basics & Beyond, ABD, John Wiley &Sons Inc. YILMAZ, Fatih (2001) letmelerde Bteleme, Mali zm Dergisi, say 55, 72-83. Trk Dil Kurumu (2007) Byk Trke Szlk.

135

A.

S. zbek Pskl

136

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

PERAKENDE KRED SKORLAMASINDA MUHTEMEL R SKLER VE TERS SE M SORUNU

Mehmet YAZICI stanbul Arel niversitesi

ZET zellikle bireysel bankaclk ve iletme bankacl(perakende bankaclk) segmentlerinde artan rekabet ve mteri ihtiyalar dorultusunda kredi taleplerinin hzl ve etkin ekilde deerlendirilmesi gerekmektedir. Ancak ilem hznn artmas sorunlu kredilerdeki art da beraberinde getirmektedir. Bankaclkta ticari ve kurumsal segmentlerde yaplan kredibilite analizleri daha ziyade finansal tablolardan alnan nitel deikenlere dayanmakta iken, bireysel ve iletme bankacl segmentlerinde nitel deikenlerin yeterli olmamas veya gerei yanstmamas nedeni ile nicel deikenler daha arlkl olarak kullanlmaktadr. Skorlama yntemi ile alan bu deerleme modelleri ilemlere hz kazandrmakla birlikte baz ngrlmeyen riskleri de beraberinde getirmektedir. Bu almada, bankalardaki skorlama modellerine dayal deerleme srelerinde karlalmas muhtemel risklere ilikin bilgi verilmekte ve bu risklerin neden olabilecei ters seim olasl ve zm nerileri zerinde durulmaktadr. Anahtar Kelimeler : Skorlama, Bireysel Bankaclk, letme Bankacl, Perakende Bankaclk, Sorunlu Kredilerin nceden Tahmini I. GR Bankaclkta sorunlu kredilerin nceden tahmini, snrl olan kaynaklarn en doru mteriye tahsisi dolaysyla da karllk ve kaynak verimlilii alarndan byk nem arz etmektedir. zellikle 2001 ve 2008 krizleri sonrasnda lkemizde ve dnyada bankalar kredi deerliliinin tespit edilmesinde isabetli karar almaya yardmc olacak destek sistemlerinin kurulmasna ynelik almalara daha fazla ilgi gstermektedirler. Yaplan baz almalar mali baarszln tahmininde mali verilerin yeterli olmayacan savunarak mali olmayan verilerin de yaplacak tahminde rol almas gerektiini ortaya koymaktadr. Genel ekonomik etmenlere ek olarak iletme ii etmenler mali baarszln en nemli belirleyicisi olarak grlmektedir (Gnenli, 1985). zellikle bireylerin ve kk iletmelerin kredibilitesinin analizinde mali baarszln yalnzca mali verilere baklarak yaplmas mmkn grnmemektedir. Bunun temel sebepleri, mali verilerinin objektif ve standart sonular elde edilmesi iin yeterli olmamas ve kredibilitenin kii ile zdelemesidir. Ayrca lkemizdeki Kk letmeler vergiden kanmay bir alternatif finansman yntemi olarak kullanmakta olduklarndan finansal veriler ounlukla gerei yanstmamaktadr. Nevehir ilinde yaplan bir anket almasnda iletmelerin mali tablo oluturma amalar incelenmitir. Ankete katlan iletmelerin %92,31nin mali tablolar dzenleme nedenleri yasal zorunluluk olarak tespit edilmitir.

137

M. Yazc

Buradan da iletmelerin salkl bir mali tablo oluturma sistemlerinin olmad ve sadece kanuni, vergisel nedenlerle mali tablolar oluturduklar sonucuna varlabilir. Sadece iletmelerin %7,69u kredi verenler iin mali tablolar oluturmaktadrlar. letmelerin hibirinin mali tablolar finansal analiz ve planlama amacyla kullanmamalar da dndrc bir sonutur (Ege, 2006). Trkiyede 482 milyar TL seviyesindeki toplam kredilerin 285 milyar TLlik ksm bireysel krediler, kredi kartlar ve iletme kredilerinden olumaktadr (www.bddk.gov.tr). Hemen btn bankalarn hedef sektr olan, kar marj ve riskin datlmas alarndan nem arz eden Bireysel Bankaclk ve letme Bankacl segmentlerinde kredi deerlemesi arlkla skorlama yntemi ile yaplmaktadr. lem adedinin yksek ve deerlendirme srecinin hzl olduu bu segmentlerde skorlamaya bal analiz, doru mteri seimi, doru teminat ve doru fiyatlama bileimine katkda bulunmaldr. Ancak lkemizde zellikle fazla ilem adedine sahip kredi kartlar ve mikro iletme kredilerinde kanuni takip oranlarnn %10 seviyelerinde bulunduu grlmektedir. Dier segmentlere oranla olduka yksek olan kanuni takip rakamlarna izleme ve idari takip rakamlar da eklendiinde arlkla skorlama sistemine bal olarak karar verilen bu alanda bankalarn hatal seim yapma riskinin yksek olduu grlmektedir. Bireysel ve iletme kredilerinin deerlendirilmesinde analiz srelerinin gittike ksalmas, ancak data, personel, sistem ve sre etkinliklerinin tam olarak salanamamas, nicel verilerin bir ksmnn belgelenememesi, yetersiz denetim ve izleme, bilgilerin otomatik deil manuel olarak karar destek sistemine tanmas gibi etkenler, bankalarn hatal seim yapma ihtimalini arttran sebepler olarak ne kmaktadr.

SKORLAMA KAVRAMI
Kredi skorlamas, mteri kredibilitesinin finansal olan ve olmayan verilerinden hareketle matematiksel ve istatistiksel yntemler sonucunda elde edilen skora bal olarak ifade edilmesidir. Kredi verenler, riski dk mteriler ile potansiyel risk tayan mterileri birbirinden salkl biimde ayrmak ve ileride olumas muhtemel zarar ve kayplar minimize etmek, salkl segmentasyon, raporlama ve analiz yapabilmek iin bu tr sistemleri kullanmaktadrlar. Kredi skoru, skorkart zerinde yer alan datalara verilen arlkl puanlarn toplanmasyla elde edilen sonucun genellikle 0 ile 100 arasnda bir rakamla ifadesidir. Nitel deikenler skorlama modellerinde derecelendirme modellerine oranla daha arlkl olarak kullanlmaktadr. Skorlama, ounlukla bireysel kredibilitenin ve belli lde kk lekli iletmelerin kredibilitelerinin analiz edilmesinde kullanlmaktadr. ekil 1 : Mteri Segmenti ve Kullanlan Veri likisi

100
Nicel Veri Alan

Saysal Veri %

50

0
Bireysel Kk letme Orta Byklkte letme T icari letme Kurumsal letme

Nitel Veri Alan

Segment

138

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Karar destek sistemleri birbirinden farkllk gstermekle birlikte bireysel segmentte onayl bilano, gelir tablosu, mizan gibi finansal tablolar bulunmadndan ve youn rekabet nedeniyle hzl deerlendirilen skorlama modeli ierisinde yukardaki ekilde grld zere daha arlkla nitel deikenler kullanlmakta iken, artan mteri lei ile birlikte finansal tablolarn iin iine girmesi ile birlikte uzun srede kredibilitesi deerlendirilen firmann finansal tablolarna bal finansal analiz verilerinin de yer ald derecelendirme (rating) modeli ierisinde daha arlkla nicel deikenler kullanlmakta olduu grlmektedir. Kredi skorlamas, olas sorunlu olma potansiyeli tayan mterilerin zellikle deme davranlarnn, gelir ve varlk bilgilerinin skorlanmas sureti ile iyi mterilerden ayrlarak kayplarn azaltlmas yannda kullandrlacak kredi trnn, miktarnn, vadesinin, teminatnn ve faiz orannn tespit edilmesinde etkin bir role sahiptir. II. SKORLAMA SREC VE MUHTEMEL R SKLER Skorlama srecindeki risklerin azaltlmas alnan kararlarn ve skorlama srecinin etkinliini artrc ynde bir etki yaratacaktr. Bu nedenle Risk ile Sre Etkinlii arasnda ters orantl bir iliki bulunmaktadr. ekil 2 : Risk - Sre Etkinlii Risk

Sre Etkinlii Sre etkinliinin artrlabilmesi risklerin doru tespit edilerek gerekli tedbirlerin nceden alnmasna baldr. Skorlama srecinde bankalarn karlamas muhtemel riskler unlardr: i. Asimetrik Bilgi Riski : Bir szlemede taraflarn i konular ve kendileri ile ilgili sahip olduklar bilginin birbirinden farkl olmas halinde ortaya kmakta olup, skorlama srecinde ahlk risk (moral hazard) ve ters seim (adverse selection) olarak kendini gstermektedir (Aras ve Mslmov, 2004). Ekonomik birimlerden birinin dierlerine gre daha fazla bilgiye sahip olmas nedeniyle oluan durum ilk kez Akerlofun Limon Piyasas (The Market for Lemons) isimli almasnda ele alnmtr. Akerlofun almas temelde kalite ve belirsizlii ilikilendirmekte, drst olmann iktisadi maliyetinin belirlenmesine bir ereve oluturmaktadr. Farkl kalitedeki mallarn varl ve farkl bilgi ak enformasyon- piyasalarda nemli sonular ortaya karmaktadr (Akerlof, 1970). Kredi ilemlerinde ise bu durum borlunun, i ve sektre ilikin bilgiler asndan bankadan daha fazla bilgiye sahip olmas nedeni ile ortaya kmaktadr. Kredi mterisi, bankann kredi deerleme srecini negatif etkileyecei dncesi ile bilgiyi bilerek paylamayabilmekte veya mevcut bilgiyi kendi lehine menfaat salayacak ekilde deitirerek bankaya sunabilmektedir. ii. Veri Maniplasyonu Riski : Skorlama srecinde nemli etkiye sahip risklerden biri de yetki sahibi banka personeli tarafndan yaratlan veri maniplasyonu riskidir. irketlerin finansal durum ve
139

M. Yazc

faaliyet sonularn gerek durumdan farkl gstermek zere, finansal bilgiler zerinde oynamalar (Kkkocalu ve Kkszen, 2004), bilgilerin gerek finansal durumlarn ve faaliyet sonularn yanstmamas (Sezgin ve zdamar, 2008) olarak tanmlanmakla birlikte, bu almada daha ziyade karar destek sistemine girilecek verilerin maniple edilmesi olarak ele alnm ve bu nedenle Veri Maniplasyonu olarak adlandrlmtr. Veri maniplasyonu; kredi skorunun ykseltilmesi amac ile karar destek sistemi zerine girilen bilgilerin geree aykr olarak deitirilmesidir. En ok grlen sebeplerden biri; istihbarat srecindeki eksiklik ve aksaklklardr. Uygulamada pek ok rnekte istihbarat problemi bulunmad ifade edilmekle birlikte daha sonra yaplan almalarda mteri adna olumsuz istihbarat kaytlarna rastland grlmtr. Bu durum, istihbaratn yaplmamas veya eksik yaplmasndan kaynaklanabilecei gibi, yaplan sorgulama esnasnda sistemin nokta, virgl, tire, boluk, byk/kk harf gibi farkl varyasyonlara ak olmas gibi nedenlerle de oluabilmektedir. Veri maniplasyonu banka personeli tarafndan u nedenlerle yaplabilmektedir; Mteriye Yaknlk : Mteriye yaknlk nedeniyle kredibilitesi zayf veya olmayan mteriye kredi verilmesi, verilecek kredi miktarnn artrlmas, teminat tr veya marjnn azaltlmas, daha uygun faizle kredi kullandrlmas amalar ile maniplasyon yaplmasdr. Ar Hedef Odakllk : Kiisel ve ube hedeflerinin gerekletirilmesi iin mteri bilgisi dnda veriler zerinde maniplasyon yaplmasdr. Sat hedeflerinin agresif olmas, alnacak prim ve terfilerin bu hedefler ile ilikili olmas ilgili personelin risk algs zerinde olumsuz etki yaratmakta yaplan kredi deerlemesinin yanl olmasna neden olmaktadr. Kiisel kar : Mteri ile birlikte hareket ederek maddi bir kiisel kar salamak ve banka aleyhine olmak zere mteri verilerinin maniple edilmesidir. Bilgi Eksiklii : Dier nedenler ilgili banka personeli tarafndan bilinli olarak ortaya konmakla birlikte, bilgi eksiklii bu nedenlerden farkl olarak farknda olmadan meydana gelmektedir. Veri girilerinin nasl yaplacann bilinmemesi, sistem ve srelerin iyi bilinmemesi, dier ilikili sistemler zerinden alnan verilerde hata olumas, alfa nmerik karakterlerin yanl girilmesi gibi nedenlerle ortaya kabilmektedir. Karar destek sisteminde belgelenebilir ve denetlenebilir bilgilerin kullanlmas maniplasyon riskini azaltmaktadr. Ancak aada yer alan ve soru setleri ierisinde dierleri ile kyaslandnda belgelenmesinde glk ekilen veya subjektif olarak deerlendirilme riski tayan veriler skorlama modellerinin sonular zerinde deiiklik yaplmasn kolaylatrmaktadr. Bu veriler : - Ortaklarn/Hakim ortan renim durumu, - Son adreste oturma sresi, - deneyimi, - Sahip olunan menkul kymetlerin deeri, - Sahip olunan gayrimenkullerin deeri, - Sahip olunan makine/ekipmann deeri, - Profesyonel yneticilerin varl ve deneyimleri, - Firmada iin srekliliini salayabilecek kiilerin varl, - Hakim ortan siyasi kimlii, - Kefillere ilikin bilgiler, - Planlanan yatrmlara ilikin bilgiler,
140

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

- Risk grubu, - Meslek/Sektr bilgisidir. Bu ve benzeri rneklerin soru setlerinin byklne gre arttrlmas mmkn olmakla birlikte, zellikle kiisel kredibilitenin llmesinde sahip olunan menkul ve gayrimenkullerin deerinin, ska adres deiiklii yaplmasnn, mevcut ve potansiyel yatrmlara ilikin bilgilerin, mterinin hangi risk grubu ve meslee dahil olduu bilgilerinin, verilen arlkla da ilikili olarak skorlama sonucu zerinde etkisi bulunmaktadr. iii. Sistem ve Sre Riski : Skorlama sistem ve sreleri zerinde olumas muhtemel riskler, kaynaklar birbirinden farkl olsa da skorlama ve alnan kararlar zerinde olumsuz etki yaratmaktadr. Bu riskler : - Modelde kullanlan soru setlerinin, sorunlu kredi tanmlarnn, otomatik ret kriterlerinin, davransal skorlama kriterlerinin, ksacas kullanlan tm nicel ve nitel deikenler ile bunlara ilikin arlklarn yanl olmas, aknn yanl tasarlanmas, Onay yetkilileri ile kredi onay yetki limitlerindeki yanllklar, Tasarlanan sistemin ynetimin risk itahn, hedef, misyon ve vizyonunu yanstmamas, Segmentasyonun doru yaplmamas, Ar tutucu/gevek modeller, Belgelenmesi g, subjektif deerlemeye dayanan, net olmayan, anlalmayan soru setleri, Raporlama, izleme ve denetim eksiklikleri, Kullanc ve onaylayann farkllamamas, Eitim ve bilgi eksiklikleri, Uzun i ak ve deerleme sreleri, Uzun ve yorucu mesai saatleri ile zamanszlk problemi, Personel yetersizlikleri, Grev tanmlarnn net olmamas, Bilginin otomatik alnmasndan ziyade, manuel ve/veya dz yaz formatnda giri yaplmas, Teknolojik ve altyap yetersizlikleri, Sistem ve srelerin gereklilikten ziyade angarya olarak alglanmas, Standardizasyonu bozan istisna uygulamalar ve yetkilerin varl, eklinde zetlenebilmektedir.

iv. Ters Seim Riski : Karar destek sistem ve sreleri zerinde dier nedene bal olarak meydana gelmi hatalar, son aamada yanl skorlama nedeni ile kredinin yanl mteriye, yanl kredi tr, vade ve teminat yaps ile kullandrlmas yannda yanl fiyatlama yaplmas risklerini de beraberinde getirmektedir. Baz bankalarda skorlama, karar alclarn ilerini kolaylatrmak zere kullanlan bir destek sistemi iken, baz bankalarda dorudan onay yetki seviyesine gre ube, blge ve genel mdrlkte kredi kararn, teminat ve faiz yapsn reten bir sistem olarak kullanlmaktadr. lkinde ters seimin yarataca etki nispeten snrl iken ikinci yntemde seimi dorudan etkilemesi nedeni ile yanl karar verme olasln arttrmaktadr. Son zamanlarda, Amerikan piyasalarnda gzlemlenen tutsat (mortgage) problemleri, ters seim probleminin en belirgin zelliklerini tamaktadr. nce, deme kapasitesi dk kiilere konut kredisi verilmi ve konut satn almak iin bavuruda bulunanlardan sadece gelirlerini belirtmeleri istenmi ancak bunu kantlamalar istenmemitir (Erdoan, 2008). zellikle rekabetin youn olduu dnemlerde bankalarn nispeten daha riskli mterilere ynelmeye balamas, skorlama sistem ve srecindeki aksaklklar ile sistemik risk oluumunu da tetikleyici bir etki yaratmaktadr.
141

M. Yazc

Ters seim sorununun bankann kaynak verimlilii zerinde olumsuz etki yaratmasnn yannda, Akerlofun limon problemindeki kullanlm otomobil piyasasnda kt otomobillerin iyileri piyasadan kovmasnda olduu gibi, kredi piyasalarnda da riskli ve geri deme yetenei az olan fon talep edenler ya da yatrmclar, riski az olan ve geri deme yetenei fazla olan yatrmclar piyasadan kovma olasl bulunmaktadr (Kutlar ve Sarkaya, 2002). Tablo 1 : Skorlama Sre ve Riskleri

Girdi (Mteri) Kredi bavurusu, Bavuru dokmanlarnn mteri temsilcisine iletilmesi.

Asimetrik Bilgi Riski

Proses 1 (ube Mteri Temsilcisi) Alnan Bilgilerin Yasal ve sel dzenlemelere uygunluu denetlenmesi, Uygun olan mterilerin bilgileri karar destek sistemine girilmesi. Veri Maniplasyonu Riski

Proses 2 (Karar Destek Sistemi) Tasarlanm olan algoritma ve sre dorultusunda mterinin kredibilitesinin nmerik olarak tespit edilmesi. Sistem ve Sre Riski

kt (Karar Alc) Ters Seim Riski Elde edilen skora bal olarak kredi tr, limit, teminat ve fiyatlamann otomatik veya manuel olarak tespit edilmesi.
142

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

III.

ZM NER LER VE SONU

Finans krizini tetikleyen temel gelimelerden biri de kredibilitesi dk mterilerin kredilendirilmesi ve yanl rate edilen finansal enstrman, irket ve devlet tahvillerinin milyonlarca yatrmcy zarara srklemesi olarak grnmektedir. 2001 krizinin yaralarn henz sarm olan bankaclk sektrmz 2008 ylnn ikinci yarsndan bu yana yaanan gelimelerden ders alarak gelecei daha salam temeller zerine ina etmelidir. Bu nedenle yasal dzenlemeler yannda uygulamalarn sektrde iyiletirilmesi ve standardizasyonuna ilikin dzenlemeler de yaplmaldr. Daha ziyade ticari ve kurumsal segmentlerde kullanlan derecelendirme (rating) yntemi dzenleme ve denetim otoritelerince daha dikkatli ele alnmakla birlikte, perakende bankaclk segmentinde karar destek sistemi olarak kullanlan skorlamaya ilikin standartlar net olarak tanmlanmamaktadr. Bu alandaki standartlarn iyi tanmlanmam olmas, rekabete sonradan katlan bankalar ile rekabet gc zayf bankalarn kredibilitesi daha dk mterilere veya ayn mteriye daha dk teminatla veya daha dk risk fiyatlamas ile kredi vermesine ve/veya grece olarak dier bankalara oranla muhafazakr davranmamalarna neden olabilmektedir. Bankalar ve kredi srecinde yer alan yetkililerin, youn rekabet ortamnda ar bireyselleerek, odak noktalarn banka ve genel ekonominin istikrarn bozacak ve sistemik risk yaratacak ekilde deitirebildiklerine tank olmaktayz. Bu noktada, zellikle skorlama sistem ve srelerinde gelecekte yaanmas muhtemel risklerin zellikle ters seim zerinde etkisi bulunmakta olup, bu etkinin ortadan kaldrlabilmesi veya hafifletilebilmesi iin u tedbirlerin alnmasnn yerinde olaca dnlmektedir; Bankalarn mterileri ile ilgili istihbarat ve davran bilgilerini paylaabilecekleri Kredi Kayt Brosu uygulamasnn daha da gelitirilmesi ve yaygnlatrlmaldr. Bankalar hedefleri, misyon ve vizyonlar dorultusunda uygun segmentlere odaklanmal, genel ve efektif olmayan bilgiden ziyade zel ve efektif bilgi ile en az sektr temsilcileri kadar bilgi birikimine sahip olmaldr. Skorlama sisteminin ileyii ve elde edilen sonular banka genel politikas uyumlu olmal ancak, ar tutucu veya ar gevek uygulamalardan kanlmaldr. Segment ayrmlar doru yaplmal karar destek sistemi olarak kullanlacak yntem ve sonular arasnda uyum bulunmaldr. Kredi onay yetki limit ve makamlar hedef, model ve aka uygun ekilde belirlenmelidir. Hem mterilerin hem de banka personelinin veriler zerindeki etkinliini azaltacak caydrc yasal tedbirlerin alnmas gerekmektedir. Veri maniplasyonunu nlemek zere sistemsel raporlama, izleme ve denetim altyaps etkinletirilmelidir. Sat hedefleri yannda, maniplasyon ve sorunlu kredi kriterleri de negatif performans gstergesi olarak etkin ekilde kullanlmaldr.

143

M. Yazc

Ortadan kaldrlmasnn mmkn olmad hallerde riski minimum seviyede tutmak tercih edilmelidir (imek ve Karaka, 2006). Bu nedenle alnan teminat ve marjlarna (LTV1 oranlarna) azami dikkat gsterilmelidir. Mteri ile ilikilerde kanun, politika ve ynetmelikler yannda bankaclk etik deerleri ve bankaclk kltrne de uygun davranlmas salanmaldr. Personel eitimine zen gsterilmelidir. Subjektif deerlemeye dayal, manuel giri gerektiren sistemlerden kanlmal, gerekli verilerin paralel sistemlerden otomatik olarak alnmasna ynelik altyap hazrlanmaldr. Skorlama modelinde yer alan sorular anlalr, net ve iyi-kt kredi ayrmn destekler nitelikte, istatistiksel adan da anlaml olmaldr. Skorlama modelinde yer alan sorulara verilecek yantlar belge ile desteklenebilir ve denetlenebilir olmaldr. Sre ak hzl ve etkin karar almay kolaylatracak ekilde tasarlanmal, gereksiz zaman kayb nlenmelidir. Sistem zerine veri girii yapan ve onaylayan makamlar kesinlikle farkllatrlmaldr. Mesai saatleri ve alma ortam karar destek sisteminden elde edilecek faydann maksimize edilmesi iin en uygun ekilde dzenlenmelidir. Yeterli sayda eitimli personel istihdam edilmelidir. Kullanc personelin grev tanmlar net olmal, yetki ve sorumluluklar ak ekilde ifade edilmelidir. Skorlama sistemi bankann dier sistem ve teknolojik altyaps ile uyumlu ve entegre olmaldr. Sre ve kararlarn standardizasyonunu bozacak istisna uygulamalarndan kanlmaldr.

Skorlamadan elde edilen sonularn salkl olmasn salamak zere gerekli olan izleme, denetim ve sistem testleri zamannda yaplmaldr. Yeniden dzenleme yaplmasn gerektiren hallerde vakit kaybedilmemelidir. Skorlama sonucu dorudan kredi tr, limit, teminat ve fiyatlama tespitinde kullanlyorsa deikenler aras algoritmann doru kurulmasna dikkat edilmelidir. stihbarat ve varlk deerleme srelerinin subjektiviteyi ortadan kaldracak ekilde skorlama sistemi ile entegre olmasna dikkat edilmelidir. KAYNAKLAR Akerlof, George A., (1970), The Market for Lemons: Quality, Uncertainty and the Market Mechanism, The Quarter journal of Economics, Vol.84, No:3, pp.488-500. Aras, Gler ve A. Mslmov, (2004), Kredi Piyasalarnda Asimetrik Bilgi ve Bankaclk Sistemi zerindeki Etkileri, letme ktisat Finans Dergisi, Yl 19, Say 222 Carlton, D. W. ve Perloff J. M., (1994), Modern Industrial Organization, Second Edition, Harper Collins College Publishers.

LTV : Kredi-Teminat Oran anlamna gelen Loan To Value ifadesinin ksaltmasdr.

144

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Erdoan M., (2008), Bankaclk Sektrnde Asimetrik Bilgi: Sorunlar ve zm nerileri, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 20. GNENL Atilla, (1985), letmelerde Finansal Ynetim, .. letme Fak. . .E. Yaynlar, s.596 LHAN Ege, (2006), Kredi Derecelendirme Sistemleri ve KOB ler, T.C. niversitesi 3.KOB ler ve Verimlilik Kongresi Bildirisi, 17-18 Kasm 2006, s.145 stanbul Kltr

KKSZEN, C., ve KKKOCAOLU, G., (2004), Finansal Bilgi Maniplasyon: MKB irketleri zerine Amprik Bir alma, MDAV, 1. Uluslararas Muhasebe Konferans, 3-5 Kasm, stanbul. imek S., Karaka A., (2006), Asimetrik Bilgi - ktidar ve Kurumsal Dzenleme zerine, TH S Hukuku ve ktisat Dergisi, Cilt: 20 Say :4-5, s.26. http://www.econ.utah.edu/~ehrbar/erc2002/pdf/P173.pdf, 10.01.2011 http://ebulten.bddk.org.tr/AylikBulten/Basit.aspx, 02.01.2011 www.tuik.gov.tr/ias/ias08/bildiriler/VII_%20OTURUM/fundaSezgin.doc, 03.01.2011

145

M. Yazc

146

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

YEN TRK T CARET KANUNUNA GRE KOB LER N YEN DEN YAPILANDIRILMASI

Seniha DAL T.C. Marmara niversitesi

ZET 1957 tarihinden beri yrrlkte olan 6762 sayl TTK, yaklak elli yldr nemli bir deiiklie uramadan ticari hayatmzda uygulama alanna sahiptir. Ancak anlan TTK, deien ve gelien dnya ticaretinin, uluslar aras piyasalarn kurum ve kurallar karsnda ve Avrupa Birlii mevzuatna uyum konusunda yetersiz kalmaktadr. 1 Temmuz 2012 tarihinden itibaren yrrle girecek olan 6102 sayl yeni TTK ile ticari hayatn kurallar yeniden yaplandrlmaktadr. 1535 maddeden oluan yeni TTK, irket uygulamalarnda birok deiiklikleri ve yenilikleri beraberinde getirmektedir. Yeni TTK, KOB ler iin mevcut TTKdan farkl olarak yeni bir hukuki yap ngrmemekle birlikte KOB lerin yeniden yaplandrlmasna ilikin nemli deiiklikler iermektedir. Bu almada, yeni TTKdaki birleme, blnme ve tr deitirme yoluyla irketlerin yeniden yaplandrlmasna ilikin dzenlemeler ele alnacaktr. Anahtar Kelimeler: Yeni TTK, KOB , Birleme, Blnme, Tr deitirme, Yeniden yaplandrma. GR letmeler, idari ve mali yaplarna gre ticari hayatta rekabet glerini artrmak iin srekli olarak byme ve gelime eilimindedirler. Gerekletirdikleri byme ve gelime potansiyellerine paralel olarak da mevcut hukuki yaplarnda deiiklie giderler. Bir dier ifade ile iletmelerini yeniden yaplandrrlar. Yeniden yaplandrma (reconstruction) terimi ile kastedilen ortaklk yapsnn deitirilmesi, mevcut varlklarn tamamen ya da ksmen elden karlmas, ortaklk trnn deitirilmesi, birden fazla faaliyet konularnn ayrtrlmas gibi iletmelerin idari ve sermaye yaplarnda eitli amalarla gerekletirilen deiikliklerdir1. Ksaca, iletmelerin faaliyet alanlarnda ve hukuki yaplanmalarnda gerekletirilen deiiklikler yeniden yaplandrma olarak ifade edilmektedir. TTK, yeniden yaplandrma ilemlerini, birleme, blnme ve tr deitirme olarak snflandrmtr. lkemizdeki KOB lerin ticari iletme, ahs irketleri (kolektif, komandit) ve sermaye irketleri (anonim, limited, sermayesi paylara blnm komandit ortaklk) eklinde hukuki olarak yapland gzlemlenmektedir. 6102 sayl yeni TTK, KOB ler iin anlanlarn dnda yeni bir hukuki yap ngrmemekle birlikte mevcut yapda birleme, blnme ve tr deitirmeye ilikin dzenlemelerde nemli deiiklikler iermektedir. Yeni TTK, irketlerde yaplacak yapsal deiiklikleri 134 il 194 nc maddeleri arasnda dzenlemitir2. An an bu hkmler, Avrupa Birliinde yrrlkte olan birlemeleri dzenleyen 3. Ynerge ile blnmelere ilikin 6.ynerge hkmlerinden yararlanlarak hazrlanan svirenin
1 2

I.

Ali Pasl, Anonim Ortakln Devralnmas, Vedat Kitaplk, stanbul 2009, s. 156. TTK dnda birleme, blnme ve tr deitirmeye ilikin dier kanunlarn yeni TTKnn 135 il 194 nc maddelerine aykr olmayan hkmleri sakldr.

147

S. Dal

31.10.2003 tarihli, Birleme, Blnme, Tr Deitirme ve Malvarl Devrine likin Federal Kanun esas alnarak hazrlanmtr. Ancak her iki dzenleme arasnda farkllklarda bulunmaktadr. Her eyden nce birleme, blnme ve tr deitirmeye ilikin hkmler bamsz bir kanun ile deil genel kanun olan TTK ile dzenlenmitir. Bu nedenle de vakflar, dernekler ve tek kii iletmeleri kanun kapsamnda deildir. Anlan hkmlerin uygulama alan ticaret irketleridir3. Ayrca, malvarlnn devrine ilikin dzenlemeye yer verilmedii gibi uluslar aras birleme ve blnmelere de yer verilmemitir4. almamz kapsamnda yeni TTKnn getirdii en byk yenilik, mevcut TTKda dzenlenmi olan birleme ve tr deitirme kurumlarnn yannda eitli kanunlarda dzenlemesi bulunan ancak yrrlkteki TTKda dzenlenmeyen blnme kurumuna yer verilmesidir. Bylece anlan yeniden yaplandrma ilemlerinin tamam yeni TTKda ayrntl olarak dzenlenmi bulunmaktadr. Bu almada sz konusu bu dzenlemeler genel hatlaryla ele alnacaktr. II. 6102 SAYILI TTKYA GRE KOB KAVRAMI 6102 sayl yeni TTK, dorudan KOB lere zg bir kanun olmamakla birlikte ticari hayat dzenleyen temel kanun olmas ve Trkiyedeki iletmelerin yaklak yzde doksan dokuzunun KOB niteliinde olmas sebebiyle KOB ler tmyle TTKnn uygulama alanndadr5. Genel olarak kk ve orta lekli iletmeleri ifade eden KOB kavramna ilk kez yeni TTKda yer verilmitir. Ancak szkonusu TTK, dorudan KOB kavramn tanmlamamtr. Yeni TTK, mevcut TTKdan farkl olarak, ticari iletmeleri ve sermaye irketlerini snflandran lekler sistemi getirmitir. Anlan Kanunun 135/2 inci maddesi uyarnca, KOB lerin belirlenmesine ilikin iki hkm dzenlenmitir. Bunlardan birincisi, m. 1522de ahs irketleri iin KOB ltleri, ikincisi ise, m. 1523te sermaye irketleri iin KOB ltleridir. Buna gre, m. 1522de yer alan iletmelere ilikin lekler dorudan KOB leri artrmakla birlikte m. 1523teki sermaye irketlerine ilikin lekler, kk, orta, ve byk lekli irketler ayrmn ortaya karmaktadr. Bir baka deyile yeni TTK, mevcut TTKdan farkl olarak, iletmeleri ve sermaye irketlerini snflandran bir lekler sistemini kabul etmitir. Yukarda da ifade ettiimiz gibi 6102 sayl TTK m. 1522de ticari iletmelere ilikin lekler dzenlenmitir. Anlan hkm dorudan KOB lere yneliktir6. M. 1523de ise sermaye irketlerine ilikin leklere yer verilmitir. Her ne kadar maddenin kenar balnda sermaye irketleri ifadesi kullanlm ise de m. 1523/1e gre, m. 1522ye dayanarak karlacak ynetmelikte belirlenen ltler sermaye irketleri iin de geerli olacaktr. Belirlenen ltleri aan sermaye irketleri ise byk sermaye irketi saylacaktr. M. 1523/2de kk ya da orta lekli olsa da irketin byk sermaye irketi olarak kabul edilecei durum ifade edilmitir7.

6102 sayl TTK m. 124 uyarnca ticaret irketleri; kolektif, komandit, anonim, limited ve kooperatiftir. Kolektif ile komandit irket ahs irketi, anonim, limited ve sermayesi paylara blnm komandit ise sermaye irketi olarak kabul edilir. Kooperatifler ise ticaret irketi olarak kabul edilmesine ramen ahs ya da sermaye irketi kriterlerine uygun olmadndan bu ayrmn dnda tutulmutur. 4 Detayl bilgi iin bkz. TTK Tasars madde gerekeleri (Hkmetin 2005 tasarsndaki madde gerekeleri), s. 41. 5 Korkut zkorkut, 1522. Madde Asndan Trk ticaret Kanunu Tasarsnn Kk ve Orta lekli letmelere Baknn Deerlendirilmesi, BAT DER, C. 25, S. 3, s. 146. 6 Sz konusu hkm uyarnca, Kk ve Orta lekli ticari iletmeleri tanmlayan ltler, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii ve Trkiye Muhasebe Standartlar Kurulunun grleri alnarak, Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan ynetmelikle dzenlenir. Ynetmelik, Resmi Gazetede yaymlanr. Bu ltler, bu Kanunun ticari defterler ile finansal tablolara ve raporlamaya ilikin olanlar bata olmak zere, ilgili tm hkmlerine uygulanr. Bahsi geen ynetmelik, almann yazld srada yaynlanmamtr. Fakat unu syleyebiliriz ki, hkmde bahsedilen ynetmelik KOB lere ilikin mevcut ynetmeliin yerini alacaktr. 7 M.1523/2-a Borlanma aralar veya zkaynaa dayal finansal aralar kamuya ak bir piyasada (yerel ve blgesel piyasalar da dahil olmak zere, yerli veya yabanc bir sermaye piyasasnda veya tezgah st piyasada) ilem gren veya bu tr piyasada ilem grmek zere sz konusu aralar ihra edilme aamasnda bulunan sermaye irketleri. b- Esas faaliyet konularndan biri, varlklar gvenilir kii sfatyla geni bir kitle adna muhafaza etmek olan bankalar, yatrm bankalar, sigorta irketleri, emeklilik irketleri ve benzerleri.

148

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Her iki hkm birlikte deerlendirildiinde diyebiliriz ki, yeni TTK, KOB kavramn belirler iken kk, orta ve byk lekli irketler ayrmn yapmtr. Anlan Kanunun baz hkmleri dorudan bu leklere gre dzenlenmitir8. III- YEN DEN YAPILANDIRMA LEMLER A. B RLEME 6102 sayl TTKda birleme hkmleri mevcut Kanundan farkl olarak ok ayrntl bir ekilde dzenlenmitir. Mevcut TTKda sadece alt maddeden oluan birleme hkmleri yeni TTKda toplam yirmi maddedir. Birleme hkmlerinin bu kadar detayl dzenlenmesindeki ama; birlemeye ortak kurallar getirilerek gvenli ve effaf bir birlemeninin gereklemesi ile birlikte birleme halinde pay sahiplerinin, alacakllarn ve dier menfaat sahiplerinin haklarnn korunmasn salamaktr9. Birleme Kavram ve Trleri irketler hukukuna zg teknik bir terim olan birleme kavram, devralma ve yeni kurulu nevindeki birlemeleri kapsayan st bir kavramdr. Dar ve teknik bir tanma gre birleme, eitli sermaye ortaklklarnn tasfiye edilmeksizin bir ortaklk haline gelmesi ve birleen ortaklk veya ortaklklarn pay sahiplerine, bu ortakln paylarnn verilmesidir10. irket birlemeleri, mevcut TTKda olduu gibi yeni TTKda da iki ekilde gerekleir. Bunlardan birincisi, devralma eklinde birlemedir. Bu tr birlemede bir irket dier irketi devralr ve devralnan irketin tzel kiilii sona erer. kinci tr birleme de ise iki ya da daha fazla ticaret irketi yeni bir irket ats altnda birleerek kendi tzel kiiliklerini sona erdirirler. Bu tr irket birlemeleri de yeni kurulu eklinde birleme olarak adlandrlmaktadr. Grld zere TTK hkmlerine gre birlemenin gerekleebilmesi iin en az iki tane ticaret irketinin mevcudiyeti ve bu irketlerden en az birinin tzel kiilii birleme neticesinde sona ermi olmaldr. Geerli Birlemeler Yeni TTKda birleme trleri deimemitir. Ancak mevcut TTKda dzenlenen ve irket birlemelerine hakim olan yalnzca ayn tr irketler birleebilir kural kaldrlmtr. Yeni TTKya gre trler aras birleme mmkndr. Yani, bir halka ak anonim ortaklk ile bir limited irket birleebilecei gibi, bir anonim ortaklk ile bir ticari iletme de birleebilecektir. Bu dzenlemenin altnda yatan anlay; irket pay sahiplerinin iletmelerini diledikleri ekilde yaplandrabilmeleridir11. Kanun hangi irketin hangi irket ile birleebileceini m. 137de aka dzenlemitir. Anlan hkm geerli birleme hallerini sermaye irketleri, ahs irketleri ve kooperatifler olmak zere snf halinde dzenlemitir. Buna gre, - Sermaye irketleri; sermaye irketileriyle, kooperatiflerle ve devralan irket olmalar artyla, kolektif ve komandit irketlerle birleebilirler, - ahs irketleri; devrolunan irket olmalar artyla sermaye irketleriyle, devrolunan irket olmalar artyla kooperatiflerle birleebilirler, - Kooperatifler, kooperatiflerle, sermaye irketleriyle ve devralan irket olmalar artyla ahs irketleriyle birleebilirler. 2. 1.

rnein, finansal raporlama ve denetleme standartlar, finansal tablolarn ilan, denetilerin seimi, irketlerin yeniden yaplandrlmasnda blnme ve birlemenin denetlenmesi. 9 Korkut zkorkut, Trk Ticaret Kanunu Tasarsnn Sermaye irketlerine Getirecei Yenilik ve Deiiklikler-I, Yaklam Dergisi, ubat 2009, S.194, s. 239 vd. 10 Hamdi Yasaman, Anonim Ortaklklarn Birlemesi, BAT DER, Olga Matbaas, Ankara 1987, s. 5. 11 Esasen serbest piyasa ekonomisinde faaliyet gsteren iletmelerin kendi karlarna ve iletmenin byklne ve gelimesine paralel olarak en uygun ekilde yaplanmas gerekir ki, bu da farkl hukuki yapdaki iletmelerin blnme ve birlemesini gerektirmektedir. Detayl bilgi iin bkz. Aye Odman, Ticaret Ortaklklarnn Blnerek Ve/Veya Birleerek Yeniden Yaplandrlmas, 40. Ylnda Trk ticaret Kanunu, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn No: 714, stanbul 1997, s. 48.

149

S. Dal

3. Birlemeye Katlabilecek irketler ve Sermaye irketlerinin Kolaylatrlm ekilde Birlemesi Mevcut TTKda karl bulunmamaktadr. lk kez yeni TTK ile dzenlenmitir. Bylece, tasfiye halindeki bir irket ile sermayesinin belirli bir orann kaybetmi ve borca batk durumda olan irketlerinde birlemeye katlmas yasal olarak mmkn hale gelmitir. Ayrca sermaye irketlerine, birleme ilemlerinde kolaylklar salayan kolaylatrlm birleme imkan getirilmitir. Kolaylatrlm birleme ilemleri daha ok grup ii birlemelerde mmkndr. 3.1. Tasfiye Halindeki Bir irketin Birlemeye Katlmas Yeni TTK m. 138de dzenlenmitir. Anlan hkm uyarnca, tasfiye halinde bulunan bir irket dahi bir baka irket ile birleebilecektir. Fakat m. 138/1e gre, bu nitelikte bir irketin birleebilmesi iin iki art gereklidir. Bunlardan birincisi, tasfiye halindeki irketin malvarlnn yani tasfiye paylarnn datlmaya balanlmam olmas, ikincisi ise, tasfiye halindeki irketin devrolunan (katlan) irket olmasdr12. artlar salayan irketin birleebilmesi iin ayrca ilem denetisinin raporuna ihtiya vardr. yle ki, anlan artlarn varl, ilem denetisinin, bu durumu dorulayan raporunun, devralan irketin merkezinin bulunduu yerin ticaret sicili mdrlne sunulmas ile ispat olunur. Ksaca yeni TTKya gre, tasfiye halindeki irket devralan irket olmad srece birleebilecektir. Burada ama irketin deil iletmenin kurtarlmasdr. 3.2. Sermayenin Kayb veya Borca Batklk Halinde Birlemeye Katlma Yeni TTK m.139da dzenlenen hkm ile sermayesini belli bir oranda yitirmi ya da borca batk olan bir irketin birlemeye katlmas mmkn klnmtr. Kanun bu dzenlemesi ile iyiletirici birlemeye olumlu yant vermitir13. Sz konusu hkme gre, sermaye ile kanuni yedek akeler toplamnn yars bilano zararlar ile yitirilmise ya da borca batk durumda bulunan bir irket, kaybolan sermayeyi veya gerekiyorsa borca batklk durumunu karlayabilecek tutarda serbeste, tasarruf edilebilen zvarla sahip bulunan bir irket ile birleebilir. 3.3. Sermaye irketlerinin Kolaylatrlm ekilde Birlemesi Yeni TTK m. 155de iki fkra olarak dzenlenmitir. Birinci fkrada, devralan sermaye irketi, devrolunan sermaye irketinin oy hakk veren btn paylarna ya da bir irket veya bir gerek kii ya da kanun yahut szleme dolaysyla bal bulunan kii gruplar, birlemeye katlan sermaye irketlerinin oy hakk veren tm paylarna, sahiplerse bu irketler kolaylatrlm dzene gre birleebileceklerdir. Bu fkraya gre kolaylatrlm birlemenin gerekleebilmesi iin devralan sermaye irketi, devrolunan sermaye irketinin oy hakk veren btn paylarna sahip olmaldr ya da birleen sermaye irketlerinin oy hakk veren paylarnn yzde yz bir irkete, bir gerek kiiye veya miras irketi, adi irket gibi kii gruplarna ait olmaldr. Ikinci fkra da ise devralan sermaye irketi, devrolunan sermaye irketinin tm paylarna deil de oy hakk veren paylarn en az yzde doksanna sahipse, aznlkta kalan pay sahiplerinin korunmas salanm ise bu halde de kolaylatrlm birleme mmkndr. Kolaylatrlm birleme hkmlerinden sadece sermaye irketleri yararlanabilecektir. Ancak her sermaye irketi deil yalnzca birleme sonucu alacakllarn haklarnn zarara uramas sz konusu olmayan sermaye irketleri yararlanabileceklerdir. Bu hkmlerin kyas yolu ile ahs irketlerine uygulanmas mmkn deildir. Yukarda anlan her iki fkra iin m. 156da ayr ayr kolaylklar dzenlenmitir. zetle, kolaylatrlm birlemeyi gerekletirecek sermaye irketleri, birleme raporunu
Anlan hkm Morolu tarafndan eletirilmitir. Yazara gre, tasfiye halindeki bir irket devralan irket olarak da birleebilmelidir. nk bu dzenleme yeni TTK m. 548inci maddeye aykrlk oluturmaktadr. yle ki, irket malvarl pay sahipleri arasnda datlmaya balanmadka alnacak bir genel kurul karar tasfiyeden dnlebilir ve irketin devam salanabilir. Bu halde de irket, devralma suretiyle birleme yolunu kullanarak birleebilmelidir. Bkz. Erdoan Morolu, Trk Ticaret Kanunu tasars ile Yrrlk ve Uygulama Kanunu Tasars Tasla, Trkiye Barolar Birlii Yayn, Ankara 2006, 4. Bas, s. 89. 13 6102 sayl TTK m. 139un gerekesi.
12

150

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

dzenlemekle, birleme szlemesinin denetlenmesini ve inceleme hakkn salamakla ykml olmayacaklar gibi birleme kararn genel kurulun onayna da sunmayabilirler. Kanun bu ilemlerinin yaplp yaplmamasn birleen irketlere brakarak kolaylk salamaktadr. 4. Birleme lemleri 4.1. Birleme Szlemesinin ve Birleme Raporunun Hazrlanmas Yeni TTK m. 145de dzenlenen birleme szlemesi birleme ileminin temelidir. Birleme szlemesi, birlemeye katlan irketlerin ynetim organlarnca yazl ekilde yaplr. Yazllk art geerlilik artdr. Birleme szlemesi14, irket genel kurulun iznine gerek olmakszn irket ynetim organnn bir karar ile gerekleir; imzay yetkililer atar. Anlan szlemenin yaplmas ynetim organnn devredilemez yetkileri arasndadr. Bir baka deyile, ynetim organ bu yetkiyi bakasna, mesela anonim irketlerde mdrlere devredemez15. Birleme szlemesinin yannda birlemeye katlan irket ynetim organlar, ayr ayr ya da birlikte, birleme hakknda bir rapor hazrlamaldrlar. Ama, birlemeye katlan irketlerin ortaklarna somut olaydaki birlemeye ilikin ve bu birlemeyi tanmlayan bilgi vermektir. Birleme raporunun ierii m. 147de ayrntl olarak dzenlenmitir. Anlan hkm uyarnca, tm ortaklarn onaylamas halinde kk ve orta lekli irketlerde birleme raporunun dzenlenmesinden vazgeilebilir. 4.2. Birleme Szlemesinin ve Birleme Raporunun Denetlenmesi Yeni TTKda birlemeye ilikin hkmlerin en nemli nemlilerinden birisi de ilem denetisinin denetimidir16. Birlemeye katlan irketlerin, birleme szlemesini, raporunu ve birlemeye esas oluturan bilanoyu bu konuda uzman bir ilem denetisine denetlettirmeleri arttr. Genel kurul tarafndan atanan ilem denetisinin birleme konusunda uzman olmas aranr. Birleme karar, ilem denetisinin birleme szlemesi ve raporunun denetlemeden alnrsa, karara olumlu oy vermemi ve bunu tutanaa geirmi bulunan birlemeye katlan ortaklklarn ortaklar, kararn Ticaret Sicili Gazetesinde ilanndan itibaren iki ay iinde iptal davas aabilirler. Byle bir durumda mahkeme, ilem denetisinden denetim raporu alnmas iin taraflara ek sre verir. Bu sre iinde ilem denetisi raporu alnamazsa mahkeme birleme kararn iptal eder. Yeni TTK m. 149 uyarnca, ilem denetisince yaplacak denetimin amac, ortaklarn, aznln ve alacakllarn korunmasdr17. 4.3. Birleme Kararnn Genel Kurul Tarafndan Onanmas Geerli bir birlemeden sz edebilmemiz iin ynetim organ tarafndan hazrlanan birleme szlemesi genel kurul tarafndan onaylanmaldr18. Birleen irketlerin genel kurullarnn onayna kadar birleme szlemesi askdadr. Birleme szlemesinin onanmas karar, genel kurulun devredilemez nitelikteki yetkilerindendir ve birlemeye katlan irketlerin genel kurullarnn onayna tabidir. Bu nedenle kurulu yoluyla birlemede, birleme sonucu kurulan irket hari olmak zere hem devreden irkette hem

Birleme szlemesinin ierii m. 146da dzenlenmitir. Szkonusu hkm szlemede bulunmas gereken asgari zorunlu ierii dzenler. Hkmde yer almayan kaytlar da szlemeye konulabilir. 15 6102 sayl TTK m. 145in gerekesi. 16 Yeni TTK m. 351de dzenlenen ilem denetisi, m. 400e gre, ortaklar, yeminli mali mavir ya da serbest muhasebeci mali mavir unvann tayan bir bamsz denetleme kuruluu olabilecei gibi yeminli mali mavir ya da serbest muhasebeci mali mavir de olabilir. lem denetisi, irketin kuruluunu, sermaye artrmn, birlemeyi, blnmeyi, tr deitirmeyi, yksek hacimli menkul deer ihracn denetleyen konusunda uzman kiidir. 17 Asl Elif Grbz Usluel, Yeni Trk ticaret Kanunu erevesinde Ticaret Ortaklklarnn Birleme, Blnme ve Tr Deitirmesinde lem Denetisi ve Hukuki Sorumluluu, BAT DER, Haziran 2011, C. XXVII, S. 2, s. 138 vd. 18 Emredici nitelikte bir dzenlemedir genel kurul onay yok ise birleme de yoktur. Bu hkmn tek istisnas; TTK m. 155e gre, kolaylatrlm sisteme gre birleen ortaklklar iin dzenlenmitir. Bu sisteme gre, getirilen kolaylklardan birisi de m. 151da dzenlenen birleme kararnn genel kurulun onayna sunulmadan alnmasdr.

14

151

S. Dal

de devralan irkette birleme karar alnmaldr. Bu kararn nce devreden ya da devralan irkette alnmasnn nemi yoktur. Genel kurulda aranacak nisap birleen irketlerin trne gre deimektedir19. 4.4. Birleme Kararnn Ticaret Siciline Tescili ve Hukuki Sonular Birleme tescil ile hkm ifade eder. Bu nedenle birlemeye katlan irketler tarafndan birleme karar alnr alnmaz, ynetim organlar, birlemenin tescili iin ticaret siciline bavurmaldr. Birleme karar tm irketlerce henz alnmamsa, dier bir irket karar onaylatm bile olsa ticaret siciline bavuramaz. Ayrca devralan irket, birlemenin gerei olarak sermayesini artrmsa, ek olarak esas szleme deiikliklerini de ticaret siciline vermelidir. Birlemenin tescili ile devrolunan irketin btn aktif ve pasifi kendiliinden devralan irkete geer ve devrolunan irket infisah eder. Devrolunan irketin ortaklar devralan irketin orta olur. Birleme karar, Trkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilan olunur. 5. Birlemede Pay Sahiplerinin, irket Alacakllarnn ve Dier Menfaat Sahiplerinin Korunmas irketlerin birlemesi, irket ortaklar ve alacakllar bakmndan ok nemli sonular dourmaktadr. letmelerin malvarl, o iletme ile ticari ilikiye giren irket alacakllar ve dier nc kiiler asndan bir gvencedir. Bir iletme birleme yoluyla malvarln devrettii takdirde iletmenin alacakllar bu gvenceden yoksun kalacaklardr. te yeni TTK, bu alanda da nemli dzenlemeler getirmektedir. Birlemede ortaklk paynn ve haklarnn korunmasn dzenleyen m. 140 uyarnca, mevcut TTKda olduu gibi yeni TTKda da pay sahipliinin devamll ilkesi esas alnmtr. Bu ilke uyarnca, devrolunan irketin her bir ortann, devrolunan irketteki paynn deerini karlayacak ve imdiye kadarki paynn verdii haklarna eit haklar ieren bir devralan irket payn talep hakkna sahiptir. Bu ilkenin istisnas ayrlma akesidir. lk kez yeni TTKda bir seimlik hak olarak m. 141de dzenlenmitir. Anlan hkm uyarnca, birlemeye katlan irketler, birleme szlemesinde ortaklara, devralan irkette, pay ve ortaklk haklarnn gerek deerine denk ayrlma akesini seimlik hak olarak nerebilirler. Ortaklar isterlerse, ortak olma durumlarn devam ettirirler ya da ayrlma akesini alarak irketten ayrlrlar. Ayrlma akesinin etkisi ift ynldr. Devredilen irkete de, birlemeye muhalif olan ortan ya da ortaklarn irketten karlmalar olanan salamaktadr. Ayrlma akesinin yannda bir dier yenilik de denkletirme akesidir. Mevcut TTKnn izin vermedii denkletirme akesi birleme ileminin kavramsal bir esi olmayp, birlemenin uygulanmasn kolaylatran bir aratr. Hkm uyarnca denkletirme akesi, verilen payn gerek deirinin onda birini aamaz20. Birlemede alacaklarn korunmasn dzenleyen yeni TTK m. 157 uyarnca, birleme ileminin engellenmesi mmkn deildir. Ancak, alacakllar teminat talep edebilir. Buna gre, birlemeye katlan irketlerin alacakllar birlemenin hukuken geerlilik kazanmasndan itibaren ay iinde talepte bulunurlarsa, devralan irket bunlarn alacaklarn teminat altna alr. Fakat, devralan irket alacan birleme dolaysyla tehlikeye dmediini bir ilem denetisi raporuyla ispat ederse, teminat verme ykmll ortadan kalkar. M. 149da inceleme hakk dzenlenmitir. Buna gre, birlemeye katlan irketler, birleme kararnn alnaca genel kurul toplantsndan nceki 30 gn iinde birleme szlemesini, raporunu ve denetleme raporunu son yln yl sonu finansal tablolaryla, yllk faaliyet raporlarn ortaklarn ve menfaati bulunan kiilerin ve dier ilgililerin incelemesine sunmakla ykmldr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta inceleme hakk, sadece ortaklara deil dier menfaat sahiplerine de tannmtr. Tm ortaklarn onaylamas halinde, kk lekli irketler inceleme hakknn kullanlmasndan vazgeebilirler.

19

20

Hlya otan, TTK Tasarsnn Yeniden Yaplanma Kararlarn Dzenleyen Hkmleri, Sekin Yaynlar, Ankara 2009, s. 31 vd. Denkletirme akesi, malvarlklarnn deerlendirilmesinde ska karlalan ksurun atlmas karlnda verilecek nakdi ifade eder. Bkz. m. 140n gerekesi

152

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

B. BLNME Mevcut TTKda birleme kurumu dzenlenmi olmakla birlikte blnme kurumuna yer verilmemitir. Halihazrda irket blnmeleri 2006 tarihinde yrrlge giren 5520 sayl Kurumlar Vergisi Kanunu deiik m. 19 ve 20de ve Anonim ve Limited irketlerin Ksmi Blnme lemlerinin Usul ve Esaslarnn Dzenlenmesi Hakknda Tebli de dzenlenmitir. lk kez blnmeye ilikin kanun hkmlerine yeni TTKda yer verilmitir ki bu olmazsa olmaz bir dzenlemedir. Blnme trlerinde mevcut durumdan farkl bir dzenleme yoktur. TTK tam ve ksmi blnme olmak zere her iki blnmeyi de dzenlemitir. Birlemede olduu gibi irket pay sahiplerini ve alacakllarn koruyan hkmlere blnmede de yer verilmitir. 1. Blnmenin Tanm ve Trleri Bir yeniden yaplandrma modeli olarak ticaret ortaklklarnn blnmesi, eitli lkelerin hukuki dzenlemelerinde de farkl szcklerle adlandrlmaktadr. Birlemeden farkl olarak blnme de bir terim birlii yoktur. 6102 sayl yeni TTKya gre blnme kavram ise, sermaye irketlerinin ve kooperatiflerin malvarlklarn tamamen ya da ksmen kendilerinden ayrarak tasfiyesiz olarak ve ksmi klli halefiyet yoluyla baka sermaye irketlerine veya kooperatiflere devretmeleri ve bunun sonucunda da blnen irketin ortaklarnn devralan irketlerde ortak konumunu elde etmeleri eklinde ifade edilmitir21. Yeni TTK m. 159 uyarnca, Trk hukukunda blnme tam ve ksmi blnme olmak zere iki ekilde gerekleir22. Tam blnme ile kastedilen, irketin tm malvarl blmlere ayrlr ve dier irketlere devrolunur. Blnen irketin ortaklar, devralan irketlerin paylarn ve haklarn iktisap ederler. Tam blnp devrolunan irket sona erer ve unvan ticaret sicilinden silinir. Ksaca tam blnme halinde, blnen irketin hukuki varl sona erer. Tm malvarl da mevcut ya da yeni kurulacak en az iki irkete geer ve blnen irketin ortaklar devralan irketin ortaklar olurlar. Ksmi blnmede ise malvarl blnen ortakln infisah sz konusu deildir. Yani ksmi blnmede, bir irketin malvarlnn bir ya da birden fazla blm dier irketlere devrolunur. Blnen irketin ortaklar, devralan irkette ya da irketlerde ortak olurlar. Bu nitelikteki blnmelere ayni sermaye konulamaz. Ayrca nc tr blnme diyebileceimiz bir blnme tr daha vardr ki o da yavru irket kurma eklinde ifade edilmektedir. Ksmi blnmenin bir tr olan bu nitelikteki blnme de ise, blnen irket blnen malvarl parasn baka irkete ayni sermaye olarak koyar, yani gei, klli halefiyet yolu ile gereklemez. Yeni TTK m. 159da blnmenin bu trne de yer vermitir. 2. Geerli Blnmeler Yeni TTK m. 160da dzenlenmitir. Anlan hkm uyarnca, blnme ancak sermaye irketleri ve kooperatifler arasnda mmkndr. Kanun blnebilen irketleri snrlayc bir tarzda dzenlemitir. Fakat bu dzenleme, her sermaye irketinin ve kooperatif irketin kendi genel tr iinde blnecei eklinde yorumlanmamaldr. Bir anonim irket, baka bir sermaye irketine ya da kooperatife blnebilir. ahs irketlerinin sermaye irketine ya da sermaye irketlerinin ahs irketlerine blnmesine izin vermemitir. Anlan maddenin gerekesinde de ifade edildii gibi bu snrlandrma, tr deitirme yoluyla alabilir.

Yeni TTK m. 159un gerekesi.; Blnmenin hukuk alannda ifade ettii anlam, ekonomi alannda ifade ettii anlamdan daha dardr. Bununla birlikte hukuki anlamdaki her blnmede ekonomik anlamda da blnme vardr. Detayl bilgi iin bkz.Hlya otan, Anonim Ortaklklarda Blnme, Turhan Kitapevi, Ankara 2004, s. 8 vd. 22 Tam ve ksmi blnme dnda birden ok blnme trleri mevcuttur. Detayl bilgi iin bkz. Mehmet Helvac, Blnmeyi Ortaya karan Sebepler BLNME TRLER Trk Hukukunda Durum ve Tanm Sorunu, Do. Dr. Mehmet Somere Armaan, stanbul 2006, s. 150 vd.

21

153

S. Dal

3. Blnme lemleri 3.1. Blnme Szlemesi/Plannn ve Raporunun Hazrlanmas Yeni TTK m. 166 uyarnca, bir irket, blnme yoluyla, malvarl unsurlarn var olan irketlere devri halinde blnme szlemesinden, fakat bir irket, blnme yoluyla, malvarlnn blmlerini yeni kurulacak irketlere devri halinde blnme planndan sz edilir. Hem blnme szlemesinin hem de blnme plannn yazl ekilde yaplmas ve bunlarn genel kurul tarafndan yasann arad nisaplarla onaylanmas arttr. Birleme hkmlerinde olduu gibi blnmede de blnmeye katlan irketlerin ynetim organlar, blnme hakknda ayr ya da ortak rapor hazrlarlar. Rapor, blnmenin amacn ve sonularn, blnme szlemesini/plann, paylarn deiim oranlarn ve gereinde denecek denkletirme tutarn, zellikle devreden irketin ortaklarnn devralan irketteki haklarna ilikin aklamalar ve m. 169da belirtilen dier unsurlar iermelidir. Burada nemli olan eer yeni kurulu var ise, blnme planna yeni irketin szlemesi de eklenir. Tpk birleme de olduu gibi tm ortaklarn onaylamas halinde kk lekli irketler blnme raporunun dzenlenmesinden vazgeebilirler. 3.2. Blnme Szlemesinin/Plannn ve Raporunun Denetlenmesi 6102 sayl TTK m. 170 uyarnca, blnme ilemleri de ilem denetisi tarafndan denetlenecektir. Tpk birleme ilemlerinde olduu gibi blnmeye katlan irketlerin, blnme szlemesi/plan ve raporu bu konuda uzman bir ilem denetisi tarafndan denetlenmeleri arttr. lem denetisinin konunun uzman olmas gerekmektedir. Birlemenin denetlenmesini dzenleyen m. 148 hkm blnme ilemlerine de kyasen uygulanacaktr. 3.3. Blnme Karar ve Blnmenin Tescili Blnmenin gerekleebilmesi iin blnme kararnn irket genel kurulunca yasann arad nisaplarla onaylanmas gerekir. Bu onamnn gereklemesinden nce, blnmeye katlan irketler, talepte bulunan alacakllarn alacaklarn teminat altna almak zorundadrlar. Szkonusu teminatn sa lanmasndan sonra, blnmeye katlan irketlerin ynetim organlar, blnme szlemesini ya da plann genel kurula sunar. Yeni TTK m. 179 uyarnca, genel kurulda blnme onaylannca, ynetim organ blnmenin tescilini ister. Blnme ticaret siciline tescille geerlilik kazanr. Tam blnmede devreden irket ticaret siciline tescil ile birlikte infisah eder. Ksmi blnmede ise devreden irketin sermayesinin azaltlmas gerekiyorsa buna ilikin esasszleme deiklii de tescil ettirilir. Tescil ile tescil annda envanterde yer alan btn aktif ve pasifler devralan irketlere geer. 4. Blnen irketlerde Ortaklarn, alanlarn ve Alacakllarn Haklar Yeni TTKda blnme kurumu ortaklar, alanlar ve alacaklar koruyacak ekilde tm ynleriyle dzenlenmitir. TTK m. 161 uyarnca, tam ve ksmi blnmede irket paylar ve haklar ortak olma durumun devamll ilkesine gre aka korunmaktadr. TTK m. 178e gre de, her iki tr blnmede, iilerle yaplan hizmet szlemeleri, ii itiraz etmedii takdirde, devir gnn ekadar bu szlemeden doan bth hak ve borlarla devralana geer. Eski iveren ile devralan, iinin blnmeden evvel muaccel olmu alacaklar ile hizmet szlemesinin normal olarak sona erecei ya da iinin itiraz sebebiyle sona erdii tarihe kadar geen srede muaccel olacak alacaklarndan mteselsilen sorumlu olacaklardr. Alacakllarn teminat altna alnmasn dzenleyen m. 175 uyarnca da, blnmeye katlan irketler, talepte bulunmalar halinde alacakllarn alacaklarn teminat altna almak zorundadrlar. Fakat ilem denetisinin konuya ilikin olumlu raporu ile ispat halinde teminat altna almak ykmll ortadan kalkar. C- TR DE T RME irketler ticari hayatn getirdii koullar karsnda zamanla hukuki yaplarnda deiiklik yoluna gidebilirler. Bu deiiklik irketler hukukunda tr deitirme olarak adlandrlmaktadr. Mevcut TTKda sadece bir maddede dzenlenen tr deitirme yeni TTKda ayrntl olarak 180 ve 190 nc maddeler arasnda dzenlenmitir. Mevcut dzenlemeden farkl olarak yeni dzenlemede irket trnn

154

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

deitirilmesinde ayn tr kural aranmamaktadr. Bylece irketlerin tr deiimi kolaylatrlmtr. Yeni dzenlemeye gre, bir anonim ortaklk limited ortakla bir limited ortaklk kolektif ortakla dnebilecektir. Kanun geerli olan tr deitirmelerini yrrlkteki TTKdan farkl olarak liste halinde hkme balamtr. 1. Tr Deitirme Kavram Genel olarak tr deitirme kavram, bir ticaret ortaklnn tasfiye edilmeksizin, ekonomik ayniyetini ve devamlln koruyarak bulunduu trden baka bir tre dnmesidir23. Bir dier ifadeyle tr deitirme, irketin hukuki yapsnn deitirilmesidir. rnein bir anonim irketin bir limited irkete ya da kooperatife dnmesi tr deitirme olarak adlandrlmaktadr. Hem mevcut TTK hem de yeni TTK uyarnca, tr deitirmeden sz edebilmemiz iin eski trn tasfiye edilmeyerek malvarlnn btnlnn korunmas ve devamlln srdrmesi arttr. Ksaca, trn deitiren irket eski trnn devamdr. Yeni TTKnn kabul ettii sistem biim deitirici tr deitirmedir24. 2. Geerli Olan Tr Deitirmeler Yeni TTK, mevcut TTKdan farkl olarak geerli tr deitirmeleri m. 181de aka dzenlemitir. Buna gre, - Bir sermaye irketi; baka trde bir sermaye irketine ya da bir kooperatife, - Bir kollektif irket; bir sermaye irketine, bir kooperatife ya da bir komandit irkete, - Bir komandit irket; bir sermaye irketine, bir kooperatife ya da bir kolektif irkete25, - Bir kooperatif bir sermaye irketine dnebilir. Anlan hkm uyarnca, sermaye irketleri ile kooperatiflerin ahs irketlerine dnmesine izin verilmemitir. Bu dzenlemeden yola karak diyebiliriz ki, hali hazrda tr deitirmede herhangi bir snrlama sz konusu deil iken, yeni dzenleme ile ticaret irketlerinin tr deitirmelerine ksmen de olsa bir snrlama getirilmitir26. 3. Tr Deitirmelerde Yaplmas Gereken lemler 3.1. Bilanonun, Tr Deitirme Plannn ve Raporunun Hazrlanmas Tr deitirme ilemlerinde temel kural, yeni trn kuruluuna ilikin hkmler uygulanr. Kurulu ilemlerinden nce yaplmas gerekenlerin banda irket bilanosunun, tr deitirme plannn ve raporunun hazrlanmas gelmektedir. Mevcut TTKdan farkl olarak irket bilanosunun karlmas aka dzenlenmitir27. Bundan baka irket ynetim organ, tm ortaklarn onayna sunulmak zere yazl olarak tr deitirme plan hazrlar. Hazrlanan planda, irketin tr deitirmeden nceki ve sonraki ticaret unvan, merkezi ve yeni tre ilikin ibare, yeni trn irket szlemesi ve ortaklarn tr deitirmeden sonra sahip olacaklar paylarn saysn, cinsini ve tutarnn ya da tr deitirmeden sonra ortaklarn paylarna ilikin aklamalar bulunur.
nal TEK NALP (Poroy/amolu), Ortaklklar, Beta Yaynlar, 8. Bas, stanbul 2000, s. 124 vd. Esasen hem yeni TTKnn hem de mevcut TTKnn kabul ettii sistem budur. Fakat yrrlkteki TTKda anonim irketin limited irkete dnmesi zel olarak dzenlenmitir. Bu dzenlemeye gre tr deitirme, retide, devredici tr deitirme olarak ifade edilmektedir. Bu halde, mevcut irketin, kurulan yeni irkete tasfiye edilmeksizin devredilmesi szkonusudur. Yeni TTKda bu trn uygulamas yoktur. Detayl bilgi iin bkz. TEK NALP, Ortaklklar, s. 125. 25 Yeni TTK m. 182de kolektif ve komandit irketlerin tr deitirmelerine ilikin zel dzenleme getirmitir. Buna gre, bir kolektif irket bir komandit irkete; kolektif irkete bir komanditer ortan alnmas ile ya da irketteki kolektif bir ortan komanditer olmas ile mmkndr. Ayn ekilde, bir komandit irket, kolektif irkete ancak irketteki tm komanditer ortaklarn irketten kmas ya da tm komanditerlerin komandite ortak olmas ile dnebilir. Bu zel dzenleme kendi kurallarn iermekte olduundan bu dzenlemeye gre yaplacak olan tr deitirmelere, yeni TTKnn tr deitirmeye ilikin dier hkmleri uygulanmaz. 26 M. 181in eletirisi iin bkz. Necla Gney Ada, Trk Ticaret Kanunu Tasarsnda irketlerin Yeniden Yaplanmasna likin Dzenlemeler Hakknda Genel Deerlendirme, Yeditepe niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C.II, S. 1, 2005, s. 502. ; Morolu, s. 110-111 27 irket bilanosunun dnda ara bilano da hazrlamak gerekebilir. Ara bilanonun hazrlanmas iin gerekli koullar ayrntl olarak m. 184/2-3te dzenlenmitir.
24 23

155

S. Dal

Tr deitirme plannn yannda ynetim organ tr deitirme hakknda yazl bir rapor da hazrlar. Bu raporda, tr deitirmenin amac ve sonularnn yannda yeni irket szlemesi, yeni tre ilikin kurulu ilemlerinin yerine getirilmi olduu, tr deitirmeden sonra ortaklarn sahip olacaklar paylara dair deiim oran, varsa ortaklar ile ilgili olarak tr deitirmeden kaynaklanan ek deme ile dier kiisel edim ykmllkleri ve kiisel sorumluluklar ile ortaklar iin yeni tr dolaysyla doan ykmllkler hukuki ve ekonomik ynden aklanarak gerekeleri gsterilir. Yeni TTK m. 186/3 uyarnca, irketin tm pay sahiplerinin onaylamas halinde kk lekli irketlerde ynetim organ tr deitirme raporu hazrlamayabilir 3.2. Tr Deitirme Plannn ve Raporunun Denetlenmesi irket, tr deitirme palann, tr deitirme raporunu, tr deitirmede esas alnan bilanoyu ilem denetisine denetlettirir. lem denetisi, tr deitirmeye ilikin koullarn oluup olumadn, tr deitirmeye esas alnan bilanonun gerei yanstp yanstmadn ve tr deitirme ileminden sonra ortaklarn hukuki durumlarnn korunup korunmadn incelemek ve deerlendirmek zorundadr. Bu nedenle de irket ilem denetisine, yaplacak denetlemenin amacna hizmet edebilecek btn bilgi ve belgeleri vermek zorundadr. Tr deitirme raporunun hazrlanmasnda olduu gibi kk lekli irketler, tm ortaklarn onaylamas halinde denetlemeden vazgeebilirler. 3.3. Tr Deitirme Karar ve Tescil Birleme ve blnme de olduu gibi tr deitirmede de ynetim organ, tr deitirme plann genel kurula sunar. irket ynetim organ, genel kurulda tr deitirme karar alnmasndan otuz gn nce, tr deitirme plann ve raporunu, denetleme raporunu ve son yln finansal tablolarn, varsa ara bilanoyu irket merkezinde ortaklarn incelemesine sunmaldr28. Ayrca, isteyen ortaklara anlan belgelerin birer nshalar cretsiz olarak verilir. Geerli bir tr deitirme kararnn alnabilmesi iin genel kurulda karar yasann arad nisaplarla alnmaldr. Geerli nisaplar her tr irket iin farkl olarak dzenlenmitir. Ynetim organ tr deitirmeyi ve yeni irketin szlemesini tescil ettirir. Tr deitirme tescil ile hukuki geerlilik kazanr. 4. Paysahiplerinin ve alanlarn Korunmas TTK m. 183 uyarnca, tr deitirmede ortaklarn irket paylar ve haklar korunur. Tpk blnmede ve birlemede olduu gibi tr deitirmede de irket alanlarnn haklar TTK m. 178 uyarnca korunmaktadr. IV-YEN DEN YAPILANDIRMALARA L K N ORTAK HKMLER Yeni TTK m. 191-194 arasnda birleme, blnme ve tr deitirme olarak snflandrlan yeniden yaplandrma ilemlerine ilikin ortak dzenlemeler getirmitir. M. 191de yeni dava trleri dzenlenmitir. Buna gre, birlemede, blnmede ve tr deitirmede ortaklk paylarnn ve ortaklk haklarnn yeterince korunmadn ya da ayrlma karlnn hakkaniyete uygun belirlenmemi olduu dnen her ortak yetkili mahkemeden, uygun bir denkletirme akesinin belirlenmesini talep edebilir. Mahkeme karar, ayn durumda bulunan tm ortaklar hakknda hkm dourur. M. 192de birlemenin, blnmenin ve tr deitirmenin iptali davasn dzenlemitir. Buna gre, yeniden yaplandrma kararna olumlu oy vermemi ve bunu tutanaa geirmi bulunan ortaklar, alnan yeniden yaplandrma kararnn iptali davasn aabilirler. M. 193de sorumluk davas dzenlenmitir. Buna gre, yeniden yaplandrma ilemlerine herhangi bir ekilde katlm bulunan btn kiiler irketlere, ortaklara ve alacakllara kar kusurlar ile
Halka ak anonim ortaklarn tr deitirmesi halinde, anlan belgeler sadece irket merkezinde deil ayrca Sermaye Piyasas Kurulunun istedii yerlerde ortaklarn incelemesine sunulur.
28

156

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

verdikleri zararlardan sorumludurlar. Denetinin sorumluluunu da dzenleyen szkonusu hkmn ikinci fkrasna gre de, yeniden yaplandrma ilemlerini denetlemi kiiler irketlere, mnferit ortaklara ve alacakllara kar kusurlar ile verdikleri zararlardan sorumludurlar. M.194de a tipik birleme ve tr deitirme dzenlenmitir. Buna gre, bir ticari iletme, bir ticaret irketiyle, onun tarafndan devralnmak suretiyle birleebilir. Anlan hkm, ticari iletmelerin ticaret irketleriyle birlemelerine izin vermektedir. Bundan baka szkonusu hkm bir ticari iletmenin bir ticaret irketine, bir ticaret irketinin de bir ticari iletmeye dnmesine de izin vermektedir. V- SONU KOB ler, kk ve esnek yapda olmalar, gelimelere uyum salayabilmeleri ve yarattklar istihdam nedeniyle tm dnyada olduu gibi lkemiz ekonomisinde de olduka nemli bir yere sahiptirler. Yeni TTK, dorudan ya da dolayl olarak KOB lere ynelik bir ok dzenlemeler iermektedir. Mevcut TTKda yetersiz olarak dzenlenen, irketlerin yeniden yaplandrlmas ilemleri, yeni TTKda svirenin 31.10.2003 tarihli, Birleme, Blnme, Tr Deitirme ve Malvarl Devrine likin Federal Kanun ile birlikte Avrupa Topluluu ynergeleri esas alnarak ayrntl olarak hazrlanmtr. Getirilen bu dzenlemeler ile birleme, blnme ve tr deitirmenin daha gvenli ve effaf bir ekilde uygulanmas salanmtr. ncelikle, blnme ileminin yeni TTKda dzenlenmi olmas nedeniyle ortaklklar, yeni TTKda dzenlendii biimde, blnerek yeniden yaplanma imkan bulacaklardr. Birlemede mevcut TTKdaki ayn tr irketler birleebilir kural kaldrlarak tm ticaret irketlerinin birlemesi tek bir balk altnda dzenlenmitir. Bylece mevcut TTKdaki anonim ortaklklarn birlemesini dzenleyen ayr dzenlemeye son verilmitir. Ayrca yrrlkteki dzenlemeden farkl olarak yeni dzenlemede irket trnn deitirilmesinde ayn tr kural kaldrlarak irketlerin tr deiimi kolaylatrlmtr. irket ortaklarnn, alacakllarnn ve alanlarnn haklarnn korunmas, etkili bir denetim sisteminin getirilmesi asndan yeniden yaplandrmaya katlan irketlerin ynetim organlar, yazl olarak yeniden yaplandrlma szlemesi/plan ve raporu hazrlamaktadrlar. Hazrlk aamasndaki bu srece ilk kez denetim getirilmitir. Bununla birlikte yeni TTKdaki yeniden yaplandrmaya ilikin dzenlemelerde ortaklarn, alacakllarn ve alanlarn haklarn koruyan hkmlere ayrntl olarak yer verilmitir. Tm bu dzenlemeler bir btn olarak deerlendirildiinde irketlerin yeniden yaplandrlmasnda kurumsal ynetimin adillik, effaflk, hesap verilebilirlik ve sorumluluk ilkelerinin benimsendiini syleyebiliriz. Sonu olarak, yeni TTK, birleme, blnme ve tr deitirme eklinde snflandrlan tr yeniden yaplandrmay tm hkm ve sonularyla dzenlemitir. Dorudan ya da dolayl olarak KOB lere ynelik bu dzenlemeler, KOB lerin hukuki ve mali yaplarnda nemli yenilikler getirmektedir. nmzdeki ylda yrrle girecek yeni TTKnn getirdii bu dzenlemeler ile KOB lerin ileyii yeniden ekillenecek ve lkemiz irketleri asndan da yeni bir dnem balayacaktr. KAYNAKA ADA, Necla Gney. Trk Ticaret Kanunu Tasarsnda irketlerin Yeniden Yaplanmasna likin Dzenlemeler Hakknda Genel Deerlendirme, Yeditepe niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C.II, S. 1, 2005. OTAN, Hlya. TTK Tasarsnn Yeniden Yaplanma Kararlarn Dzenleyen Hkmleri, Sekin Yaynlar, Ankara 2009. OTAN, Hlya. Anonim Ortaklklarda Blnme, Turhan Kitapevi, Ankara 2004.

157

S. Dal

HELVACI, Mehmet. Blnmeyi Ortaya karan Sebepler BLNME TRLER Trk Hukukunda Durum ve Tanm Sorunu, Do. Dr. Mehmet Somere Armaan, stanbul 2006. MOROLU, Erdoan. Trk Ticaret Kanunu tasars ile Yrrlk ve Uygulama Kanunu Tasars Tasla, Trkiye Barolar Birlii Yayn, Ankara 2006, 4. Bas, s. 89. ODMAN, Aye. Ticaret Ortaklklarnn Blnerek Ve/Veya Birleerek Yeniden Yaplandrlmas, 40. Ylnda Trk ticaret Kanunu, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn No: 714, stanbul 1997. ZKORKUT, Korkut. 1522. Madde Asndan Trk ticaret Kanunu Tasarsnn Kk ve Orta lekli letmelere Baknn Deerlendirilmesi (Kk ve Orta lekli letmeler), BAT DER, C. 25, S. 3. ZKORKUT, Korkut . Trk Ticaret Kanunu Tasarsnn Sermaye irketlerine Getirecei Yenilik ve Deiiklikler-I, Yaklam Dergisi, ubat 2009, S.194. PASLI, Ali. Anonim Ortakln Devralnmas, Vedat Kitaplk, stanbul 2009. USLUEL, Asl Elif Grbz. Yeni Trk ticaret Kanunu erevesinde Ticaret Ortaklklarnn Birleme, Blnme ve Tr Deitirmesinde lem Denetisi ve Hukuki Sorumluluu, BAT DER, Haziran 2011, C. XXVII, S. 2. YASAMAN, Hamdi. Anonim Ortaklklarn Birlemesi, BAT DER, Olga Matbaas, Ankara 1987 TEK NALP, nal. (Poroy/amolu), Ortaklklar, Beta Yaynlar, 8. Bas, stanbul 2000,

158

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

YEN TTKNIN KOB LER N F NANSAL B LG S STEM NE YANSIMALARI

Rstem HACIRSTEMOLU Galatasaray niversitesi, Volkan DEM R Galatasaray niversitesi

ZET Yeni Trk Ticaret Kanunu 14 ubat 2011 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanmtr. Bu kanun lkemizin ticari hayatn batan sona deitirecektir. Bu deiiklikler lkemizi ve ticari iletmelerimize gelecee hazrlayacak ve kresel ekonomide daha rekabeti bir hale getirecektir. lkemiz iletmelerinin byk bir ksmnn KOB olduu gerei de gz nne alndnda kanun, KOB lerin kurumsallaarak nesiller boyu yaayabilmesinin alt yapsn hazrlamaktadr. Bu Kanun muhasebe uygulamalarn tmden deitirmekte ve artk vergi kanunlarndaki deerleme hkmlerine gre deil Trkiye Muhasebe Standartlar Kurulunun (TMSK) yaynlad Trkiye Finansal Raporlama Standartlarna (TFRS) (veya lee gre KOB ler iin TFRS) gre finansal tablolar dzenlenecektir. TFRSlere gre dzenlenmesi gereken finansal tablolar unlardr : (1) Bilano (Finansal Durum Tablosu) (2) Gelir Tablosu (Finansal Performans Tablosu) (3) Nakit Ak Tablosu (4) zkaynak Deiim Tablosu (5) Ve Dipnotlar Anahtar Kelimeler: Yeni Trk Ticaret Kanunu, KOB ler iin TFRS 1. G R 6102 sayl Trk Ticaret Kanunu (TTK) 14 ubat 2011 tarih ve 27846 sayl Resmi Gazetede yaynlanm ve bu tarihten itibaren de lkemizde zellikle de meslek mensuplarnn tm dikkatelerini bu kanuna evirmesine neden olmutur. Bilindii gibi bu kanun tasars yaklak 6 yldr Meclis gndeminde beklemekteyken, hatta kanunun kmas ile ilgili umutlar neredeyse tkenmiken, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda kabul edilerek yasalamtr. Yeni TTK ticari hayatn birok alannda kkl deiiklikler yaparken, an gereklerini yakalamaya almakta ve bilgi sistemleri, internet, e-defter gibi birok konuda ticari hayatn nn amay hedeflemektedir. Bu kanunun z itibariyle u anda bir ok Avrupa lkesindeki Ticaret Kanunlarndan eksiklii bulunmamakla birlikte (ticari rf ve adetlerle yerleik ve kltrel durumlar hari) reform saylabilecek bir ok uygulamay da beraberinde getirdiini sylemek mmkndr.

159

R. Hacrstemolu, V. Demir

Yeni Trk Ticaret Kanunu sadece irketler iin byk deiikliklere yol amayacak, tm ticari hayat batan aa yeniden ina edecek yenilikler ve deiiklikler getirmektedir. Bu nedenle de kanunun amacn ve ruhunu iyi anlamak iin kanun ile birlikte gerekeleri de anlayabilmek ok nemlidir. Son yllarda ilk defa bylesine kkl deiiklikler ieren bir kanunda gerekeler son derece bilimsel ve aklkla ifade edilmitir. Kanunda en nemli iki konudan birincisi; kapal tipteki yani aile irketlerindeki yapy ortadan kaldrmay hedeflemesi ve kurumsal ynetimi benimsetmeyi zorunlu klmas, ikincisi ise tm irketlerin effaflk ilkesine gre hareket etmesini yaptrmlar ile birlikte dzenlemesi ve bamsz denetimin zorunluluk olmasdr. Yeni Trk Ticaret Kanunu 6 kitaptan olumaktadr: Ticari letme, Ticaret irketleri, Kymetli Evrak, Deniz Ticareti, Tama leri, Sigorta Hukuku. Yeni TTKnn nemi; hukuki boyutunun yansra muhasebe, denetim, finansal raporlama konularn n plana karmasdr. rnein 1535 maddeden oluan kanundan denetimle ilgili yaklak 10 maddeyi kardnzda bu kanun tamamen ruhunu kaybeder ve uygulanamaz olur, yazlan amalar da gereklemez. Dolaysyla Kanun irketlerde ncelikle muhasebe uygulamalarnda ve sonra da denetim uygulamalarnda deiiklikler getirmektedir. Kanun meslek mensuplarna denetim ii dnda iletme danman fonksiyonu da yklemektedir. Buna gre meslek mensuplar denetim dnda bir ok alanda irketlere eitli hizmetler sunabileceklerdir. Kanunda tr denetim ngrlmtr. (1) Bamsz denetim, (2) Ilem denetimi, (3) zel denetim. Deneti, denetleme yapt irkete, vergi danmanl ve vergi denetimi dnda, danmanlk veya hizmet veremez, bunu bir yavru irketi araclyla yapamaz (Madde 400). Kanun tm irketlerin bamsz denetimden gemelerini zorunlu klmtr. irketler bamsz denetim kurulular ile alacaklar ve bamsz denetim kurulular da SMMM veya YMM kuruluu olacaktr. Sadece baz byklkleri amayan irketler SMMM veya YMMye bamsz denetim yaptrabileceklerdir. irketlerin defterini tutan, danmanlk yapan, ticari ilikisi bulunan SMMM veya YMM (veya kurulularnn) o irkete bamsz denetim yapmas yasaktr. Kanun incelendiinde bamsz denetiiler ve denetim standartlarnn hazrlanmas iin TRMOBa byk grevler dmektedir. TRMOB kanunun kt gnden beri aralksz olarak tm altyap almalarn tamamlam ve bugnlerde SMMM veya YMMlerin youn eitimlerine balamak zere plann yapmtr. Kanun ile muhasebe uygulamalarnda aadaki baz temel yenilikler getirilmitir: e-defterin yasal altyaps bu kanun ile hazrlanm olmutur. Defterlerin dijital ortamda saklanmas mmkn hale gelmektedir. Defterler Ynetim kurulu sorumluluundadr. Trkiye Finansal Raporlama Standartlarna uygun defter tutulacaktr. Vergi, Ticari Kardan sonra beyanname zerinde hesaplanacaktr.

160

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Bilindii gibi tam set UFRS sermaye piyasalarnda menkul kymetleri halka arz edilmi iletmeler ile bu iletmelerin finansal tablo kullanclarnn ihtiyalar iin hazrlanmtr. KOB ler iin UFRS standard ise, znde kamuya kar hesap verme ykmll bulunmayan ve d bilgi kullanclar (banka-derecelendirme) iin genel amal finansal tablo yaynlayan iletmeler iin hazrlanmtr. Bu standart menkul kymetleri halka arz edilmemi olan ve finansal kurum niteliinde olmayan iletmeleri kapsar. Ancak, lkelerin KOB tanmlar net olmad iin hangi iletmelerin KOB ler iin UFRS standardna gre raporlama yapaca, hangilerinin tam set UFRSyi benimseyecekleri konusunda bir genelleme yaplamamaktadr. Bu durum KOB ler iin UFRS standardnda da yer almakta ve hangi iletmelerin KOB olarak nitelendirilecei lkelerin yasal mevzuatna braklmaktadr (IFRSs for SMEs, 2009, P13). Dnyada ve lkemizde KOB ler ekonomide nemli bir rol oynamaktadr. letme saysnn, yaratlan istihdamn, sermaye yatrmnn, yaratlan katma deerin, ihracatn ve kullanlan banka kredilerinin byk bir blmnde KOB lerin yadsnamayacak pay vardr. rnein, ABde saylar 20 milyonu bulan KOB ler toplam iletme saysnn % 99unu oluturmakta ve toplam ekonomik katma deerin yarsn yaratmaktadr. (http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/index_en.htm). Dolaysyla, KOB ler iin UFRS standard, hem ABdeki hem de lkemizdeki muhasebe uygulamalarn ve finansal tablolar olduka etkileyecektir. AB tarafndan kabul edilen kriterlere gre KOB snflandrmas Tablo 1de yer almaktadr: Tablo 1: ABye Gre KOB Snflandrmas Kategori alan Says Sat Haslat veya Bilano Toplam Orta Byklkteki letme 250den az 50 milyon Euro ve 43 milyon Euro ve 50 milyon Eurodan az 43 milyon Eurodan az Kk letme 50den az 10 milyon Euro ve 10 milyon Euro ve 10 milyon Eurodan az 10 milyon Eurodan az Mikro letme 10dan az 2 milyon Euro ve 2 milyon Euro ve 2 milyon Eurodan az 2 milyon Eurodan az Kaynak:http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/sme-definition/index_en.htm Sanayi ve Ticaret Bakanl ise KOB leri u ekilde snflandrmaktadr (Kk ve Orta Byklkteki letmelerin Tanm, Nitelikleri ve Snflandrlmas Hakknda Ynetmelik, madde 5): Mikro iletme: 10 kiiden az yllk alan istihdam eden ve yllk net sat haslat ya da mali bilanosu 1.000.000 TLyi amayan ok kk lekli iletmelerdir. Kk iletme: 50 kiiden az yllk alan istihdam eden ve yllk net sat haslat ya da mali bilanosu 5.000.000 TLyi amayan iletmelerdir. Orta byklkteki iletme: 250 kiiden az yllk alan istihdam eden ve yllk net sat haslat ya da mali bilanosu 25.000.000 TLyi amayan iletmelerdir.

2. KOB LER N UFRSYE GE TE YAPILMASI VE AILMASI GEREKEN KONULAR KOB ler iin UFRSye gei sreci iletmeler asndan olduka kritik bir sre olacaktr. Bu srete, lkemizde etkin finansal raporlama altyaps henz oluturulamad iin baz zorluklar yaanaca aktr. KOB ler iin UFRSye geite yaplmas ve almas gereken konular unlardr: Kurumsallamaktan kaynaklanan bir takm zorluklarn, KOB ler iin UFRSye geite almas gerekir.

161

R. Hacrstemolu, V. Demir

lkemizde bilgi amal raporlamann ve denetimin gereklilii henz tam olarak kavranm deildir. Bu nedenle bilgi amal raporlamaya odaklanan KOB ler iin UFRSye geite baz zorluklar yaanabilir. Kredi kurulular tarafndan belirlenen derecelendirme kriterlerine uymamaktan kaynaklanan zorluklar mevcuttur. Yeterli sayda ve uzmanlam nitelikli personel istihdamnn salanamam olmasndan kaynaklanan baz sorunlar vardr. lkemizde halen kayt d ekonomi konusu zme kavuturulmu deildir. KOB ler iin UFRS; kavramsal erevesi ve dipnotlaryla bir btn halinde iletmelerde gerekleen finansal nitelikteki olaylarn finansal raporlara dntrlmesine odaklanmaktadr. Kayt dln yksek olduu ekonomilerde byle bir raporlamann sorunlu olaca aktr. KOB ler iin UFRSye geile ve yeni TTKnn yrrle girmesiyle birlikte KOB ler muhasebe ve denetim cretleri konusunda sknt yaayabilirler. lkemizde yeterli ve yetkin meslek mensubu says azdr. Ayrca, meslek mensuplarnn eitimlerini stlenecek retim yesi says da azdr. Halen mali mavirler odalarna kaytl meslek mensubu says 79.205tir. Bu kalabalk grubun eitimi iin gerekli retim yesi says yeterli deildir. KOB lerin ncelii ksa dnem nakit ak, likidite ve deme kabiliyeti konusudur. Bu konularn Kurumsal Ynetim ve Basel II ile almas beklenmektedir.

3. UFRS ve KOB LER N UFRS KARILATIRMA TABLOSU KOB ler iin UFRS standard Uluslararas Muhasebe Standartlar Kurulu tarafndan 2009 ylnda yaynlanmtr. Toplam 35 blmden oluan standart, kapsam bakmndan tam set UFRS ile paralellik gsterse de, tam set UFRSde yer alan birok karmak muhasebe uygulamalarna KOB ler iin UFRSde yer verilmedii grlmektedir. rnein, UMS 16 Maddi Duran Varlklar ve UMS 38 Maddi Olmayan Duran Varlklar standartlarnda aklanan, duran varlklarn dnemsonu lmlerinde kullanlabilecek alternatif yeniden deerleme modeline KOB ler iin UFRS standardnda yer verilmemi ve sz konusu varlklarn maliyet modeline gre llmesi zorunlu hale getirilmitir. Ayrca yaklak 2.000 sayfa olan tam set UFRSde birok sadeletirme yaplarak KOB ler iin UFRS standard 232 sayfa olarak hazrlanmtr. Sadeletirme sonucunda aadaki standartlar KOB ler iin UFRSye yanstlmamtr: UFRS 8 Faaliyet Blmleri, UMS 34 Ara Dnem Finansal Raporlama UMS 33 Hisse Bana Kazan UFRS 4 Sigorta Szlemeleri UFRS 5 Sat Amal Elde Tutulan Duran Varlklar ve Durdurulan Faaliyetler Tablo 2 tam set UFRS ve KOB ler iin UFRS standardn karlatrmaktadr. Tablo 2: Tam set UFRS ve KOB ler iin UFRS Standard Karlatrma Tablosu nsz Uluslararas Finansal Raporlama Standartlar iin nsz 1. Kk ve Orta Byklkteki letmeler 2. Kavramlar ve Genel lkeler IASBnin iskeleti, UMS 1 Finansal Tablolarn Sunumu 3. Finansal Tablolarn Sunumu UMS 1 Finansal Tablolarn Sunuluu 4. Finansal Durum Tablosu UMS 1 Finansal Tablolarn Sunuluu

162

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

5. Kapsaml Kar Tablosu ve Gelir Tablosu 6. zkaynak Deiim Tablosu ve Gelir Datlmam Karlar Tablosu 7. Nakit Ak Tablosu 8. Finansal Tablo Dipnotlar 9. Konsolide ve Bireysel Finansal Tablolar 10. Muhasebe Politikalar, Tahminler ve Hatalar 11. Temel Finansal Aralar ve 12. Dier Finansal Aralara likin Hususlar

ve

UMS 1 Finansal Tablolarn Sunuluu UMS 1 Finansal Tablolarn Sunuluu UMS 7 Nakit Ak Tablolar UMS 1 Finansal Tablolarn Sunuluu UMS 27 Konsolide ve Bireysel Finansal Tablolar UMS 8 Muhasebe Politikalar, Muhasebe Tahminlerindeki Deiiklikler ve Hatalar UMS 32 Finansal Aralar: Sunum UMS 39 Finansal Aralar: Muhasebeletirme ve lm UFRS 7 Finansal Aralar: Aklama UMS 2 Stoklar UMS 28 tiraklerdeki Yatrmlar UMS 31 Ortaklklarndaki Yatrmlar UMS 40 Yatrm Amal Gayrimenkuller UMS 16 Maddi Duran Varlklar UMS 38 Maddi Olmayan Duran Varlklar UFRS 3 letme Birlemeleri UMS 17 Kiralamalar UMS 37 Karlklar, Koullu Varlk Ykmllkler UMS 1 Finansal Tablolarn Sunuluu ve UMS 32 Finansal Aralar: Sunum UMS 18 Haslat ve UMS 11 naat Szlemeleri

13. Stoklar 14. tiraklerdeki Yatrmlar 15. Ortaklklarndaki Yatrmlar 16. Yatrm Amal Gayrimenkuller 17. Maddi Duran Varlklar 18. erefiye Dndaki Maddi Olmayan Duran Varlklar 19. letme Birlemeleri ve erefiye 20. Kiralamalar 21. Karlklar, Koullu Varlk ve Ykmllkler 22. zkaynaklar ve Ykmllkler 23. Haslat

ve

24. Devlet Tevikleri 25. Borlanma Maliyetleri 26. Hisse Bazl demeler 27. Varlklarda Deer Dkl 28. alanlara Salanan Faydalar 29. Gelir Vergisi 30. Yabanc Para evrim lemleri 31. Yksek Enflasyon 32. Raporlama Dneminden Sonraki Olaylar 33. likili Taraf Aklamalar 34. zellikli Faaliyetler 35. KOB ler iin UFRSye Gei Kaynak: IFRS for SMEs, 2009, s.229.

UMS 20 Devlet Teviklerinin Muhasebeletirilmesi ve Devlet Yardmlarnn Aklanmas UMS 23 Borlanma Maliyetleri UFRS 2 Hisse Bazl demeler UMS 2 Stoklar ve UMS 36 Varlklarda Deer Dkl UMS 19 alanlara Salanan Faydalar UMS 12 Gelir Vergisi UMS 21 Yabanc Para evrimi UMS 29 Yksek Enflasyonlu Ekonomilerde Finansal Raporlama UMS 10 Raporlama Dneminden Sonraki Olaylar UMS 24 likili Taraf Aklamalar UMS 41 Tarmsal Faaliyetler UFRS 1 UFRSnin lk Defa Uygulanmas

163

R. Hacrstemolu, V. Demir

4. KOB LER N UFRSDE KOLAYLIKLAR ve KOB LERE YARARLARI KOB ler iin UFRSde KOB lere salanan kolaylklar unlardr: KOB ler iin UFRSde birok konuda basitletirme yoluna gidilmitir. KOB lerin ihtiyalarna uygun olmayan belirli konular standart dnda braklmtr. KOB ler iin UFRS alternatif muhasebeletirme yntemlerinden basit seeneklere yer vermitir. Muhasebeletirme ve raporlama tarihindeki lme uygulamalarnda basitletirmeler olmutur. KOB ler iin UFRSde dipnotlar azaltlmtr. KOB ler iin UFRS konulara gre dzenlenmi, aklayc materyal salanarak kullanm kolayl getirilmitir. KOB ler iin UFRSde lkelerin kendi dzenlemeleri esas alnmtr. KOB ler iin UFRSde belirgin bir balang tarihi yoktur. KOB ler iin UFRSnin 3 ylda bir gzden geirilerek gncellenmesine karar verilmitir. IASBnin KOB ler iin UFRSnin uygulanmasna ynelik eitim materyali yaynlamas beklenmektedir. KOB ler iin UFRS standardnn yararlar ise aadaki gibi zetlenebilir: KOB ler iin UFRS hesap kullanclar iin gelimi karlatrlabilirlik salayacaktr. KOB ler iin UFRS, KOB lerin hesaplarna ve finansal tablolarna genel gveni artracaktr. KOB ler iin UFRS ulusal boydaki maliyetli standart hesap uygulamasna son verecektir. KOB ler iin UFRS, KOB lerin halka almasna kolaylk salayacaktr. Bu ekilde, KOB lerin finansman sorunu da zlecektir. KOB ler iin UFRS, yayn tarihi itibariyle yrrle girecek ve herhangi bir bekleme sresi yaanmayacaktr. KOB ler iin UFRS, 20 lkede 100 KOB de alan testine tabi tutulup test edilmitir. 5. KOB LER N UFRS ve TTK/BASEL II/KURUMSAL YNET M BALANTILARI 5.1. KOB ler iin UFRS ve TTK Yeni TTKnn ve KOB ler iin UFRS standardnn yrrle girmesiyle finansal raporlama ve finansal raporlar kamuya aklama hususlarnda birok deiikliin meydana gelmesi beklenmektedir. Bu deiiklikler zetle u ekildedir: Vergi iin muhasebe yerine bilgi iin muhasebenin temel olduu dnyaya uyum asndan VUKdaki gerekli deiiklikler yaplmaldr. Kayt d ilemlerin kayt altna alnmas salanmaldr. Yeni TTK ile iletmelerin web sitelerinde finansal tablolarn yaynlamalar zorunlu hale gelecektir. Ayrca elektronik ortamda kayt yaplmasnn konuulduu yeni dzenlemelerde teknoloji destei alnmaldr. Artk denetim ilevi de deiecek ve finansal tablo denetimi, uygunluk denetimi ve faaliyet denetimi nem kazanacaktr. Finansal tablo denetiminde, iletme ynetiminin hazrlad finansal tablolarn genel kabul grm muhasebe ilkelerine ve uluslararas finansal raporlama standartlarna uygun olarak hazrlanp hazrlanmad aratrlr. Bu denetimde ulalan sonular, iletme ortaklarna, bankalara ve devlete aklanr. Uygunluk (sre) denetiminde ama, iletmedeki ya da iletme dndaki yetkili st makamlarn belirlemi olduu kurallara ve yntemlere uyulup uyulmadn aratrmaktr. rnein, uygunluk denetiminde nc kiilerle yaplan szlemelere aykr davranlp davranlmad aratrlabilir. Dolaysyla bu denetimin sonular szlemenin taraflarn ilgilendirir. Faaliyet denetiminde ise, ynetsel etkinlik ve bte hedeflerine ulalma derecesi incelenir ve sonular st ynetime bildirilir. rgt kltr ile muhasebenin stratejik nemi artrlmaldr. Raporlama prosedrleri ve i kontrol sistemi gereklidir.

164

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

5.2. KOB ler iin UFRS ve BASEL II Uluslararas piyasalardaki gelimeler, mevcut dzenlemenin deien koullar karsnda yetersiz kalmas ve risk eitlerinin artmas gibi unsurlar bankalar iin yeni sermaye standartlar oluturmay gerektirmitir. Bu erevede Haziran 1999da ilk taslak metni yaymlanan Basel II Yeni Sermaye Uzlas ile bankalarn kredi riski tayan aktifleri yeni bir kar taraf snflandrmasna tabi tutulmu, kar taraflarn kendi deerlilii n plana karlm, ulusal denetim otoritelerinin nemi vurgulanm ve kamuyu aydnlatma gereklilikleri belirlenerek effaflk salama yolunda admlar atlmtr. Haziran 2004te en son ekli verilen Basel II Sermaye Uzlas 3 yapsal blok erevesinde ekillenmitir. I. Yapsal Blok; asgari sermaye tutarna ilikin blmdr. Basel Ideki % 8lik oran korunmu, kredi riski lmne ilikin yeni yntemler nerilmi, nce piyasa riski sonra operasyonel risk blm eklenmitir. Kredi riskinin hesaplanmas iin basit, orta ve gelimi dzeyde olmak zere farkl yaklamlar seenek olarak sunulmutur. Basit Standart Yaklam Standart Yaklam Temel sel Derecelendirmeye Dayal Yaklam Gelimi sel Derecelendirmeye Dayal Yaklam Basel IIdeki Standart Yaklamn Basel Ie gre getirdii en nemli yenilik, ilgili risk arlklarnn belirlenmesinde bamsz derecelendirme kurulular (Standard & Poors, Moodys ve Fitch gibi) tarafndan lke, bankalar ve irketlere verilen derecelendirme notlarnn kullanlmasdr. Kredi riski lmnde kullanlacak risk ve arlklar iin d ve/veya i derecelendirme notlar esas alnacandan, reel sektr firmalarnn kredi deerliliklerini tespit ettirmeleri bir zorunluluk haline gelecek, bunun sonucunda da lkede derecelendirme irketlerinin faaliyetleri yaygnlaacak ve effaflk artacaktr. lkemizde yasal otoritelerden Sermaye Piyasas Kurulunun (SPK) Sermaye Piyasasnda Derecelendirme Faaliyeti ve Derecelendirme Kurulularna likin Esaslar Teblii uyarnca Derecelendirme Kurulularnn, derecelendirme faaliyetlerini yrtrken bamsz denetimden gemi finansal bilgileri kullanmalar esastr. Dier bir yasal otorite olan Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu, Derecelendirme Kurulularnn Yetkilendirilmesine ve Faaliyetlerine likin Esaslar Hakknda Ynetmelik uyarnca Kredi deerliliinin derecelendirilmesinde, bamsz denetim kurulularnca veya 3568 sayl Kanuna gre ruhsat alm, denetim yetkisine sahip mensuplar tarafndan Trkiye Muhasebe Standartlar Kurulunca belirlenmi muhasebe ilkelerine uygunluu onaylanm finansal tablolar esas alnmaldr. Bylelikle derecelendirme notu almak isteyen firmalarn uluslararas kabul grm standartlarda, gvenilir mali tablolar hazrlamalar ve kayt d ilemlerini kayt iine almalar gereklilii ortaya kmaktadr. Derecelendirme firmann riskliliinin belirlendii nottur. Verilecek kredinin miktarn ve fiyatn bu derecelendirme notu belirleyecektir. Notun dk olmas halinde bankalar bu iletmeye kredi verme eiliminde olmayacaktr. nk bu durumda verilen krediler iin banka tarafndan tutulmas gereken sermaye daha fazla olacaktr. Derecelendirme notunun belirlenmesinde finansal tablolarn deerlendirilmesi gerekir. Finansal tablolar; byklk, karllk, likidite ve bor deme kapasitesi gibi unsurlara gre analiz edilir. Bu analizde genellikle, mali yap / borluluk oranlar, faaliyet ve devir hzlar ve reel byme oranlar kullanlr. Bykln lmnde net satlar ve zkaynaklar dikkate alnr. Dier unsurlar ise aadaki oranlar yardmyla analiz edilir: Dnem Kar / zkaynaklar Karllk: (Faaliyet Kar Finansman Giderleri) / Net Satlar Likidite: Dnen Varlklar / Ksa Vadeli Yabanc Kaynaklar Net letme Sermayesi / (Ksa Vad. Yab. Kayn. + Uzun Vad. Yab. Kayn.)

165

R. Hacrstemolu, V. Demir

Bor deme Kapasitesi: Mali Yap Oranlar: Devir Hzlar: Reel Byme Oranlar:

(Faaliyet Kar Finansman Giderleri) / Ksa Vad. Yab. Kayn. Dnem Kar / (Ksa Vad. Yab. Kayn. + Uzun Vad. Yab. Kayn.) zkaynaklar / Aktif Toplam Ksa Vad. Yab. Kayn. / zkaynaklar Satlarn Maliyeti / Stoklar Net Satlar / Stoklar Net letme Sermayesi ve Faaliyet Kar

Firmalara verilen krediler Basel Ide teminat yaplarna gre farkl risk arlklarna sahiptir. Basel IIde ise, teminatn yan sra firma derecesi ve kredi ileminin risklilik seviyesine gre fiyatlandrma yaplacaktr. Finansal faktrlerin (bilano, gelir tablosu vb.) yan sra niteliksel faktrlerde (ynetici ve ortaklarn gemii, risklerin farkndal, ynetim ve organizasyon yaps, rn/hizmet geliimi, pazar konumu/rekabet, mteriler/tedarikiler, finansal performans, finansal tablolarn effafl vb.) iyi bir deerlendirme notu alabilmek iin nemlidir. Tablo 3 risk arlklarna gre derecelendirme notlarn gstermektedir: Tablo 3: Risk Arlklarna Gre Derecelendirme Notlar Derecelendirme Notu Risk Arl Risk Arl (Perakende) (Dier) AAA dan AA ye kadar % 75 % 20 A notu, finansal ykmll yerine getirmesi yksek, A+ dan A ye kadar % 75 % 50 B notu, finansal ykmll yerine getirmesi yeterli, BBB + dan BB ye kadar % 75 % 100 C notu, i hacmi, ekonomik-finansal koullar yerine BB den dk % 75 % 150 Derecelendirilmemi % 75 % 100
getirmede deiebilir. D notu, firma ykmllkte baarsz olabilir.

Buna gre, Basel IInin iletmelerin kredi maliyetlerine en nemli etkisi kredi faiz oranlarndaki (risk primlerindeki) farkllamalardr. Dolaysyla Basel IIye gei srecinde iletmelerin ana faaliyet konularnda almalar, kayt d ilemleri kayt iine almalar, sermaye yaplarn glendirmeleri, uluslararas finansal raporlama standartlarna uyumlu finansal tablolar retmeleri kanlmaz bir zorunluluk haline gelmektedir. 2. Yapsal Blok bankann risk ynetimi yaklamnn denetim otoritesince incelenmesidir (risk ynetim ve gzetim teknikleri dairesi). 3. Yapsal Blok piyasa disiplini ksm, bankalarn piyasay ve ilgilileri bilgilendirmede gvenilir ve effaf olmalardr. 5.3. KOB ler iin UFRS ve Kurumsal Ynetim KOB ler iin UFRSye gei iin iletmelerin kurumsal ynetim ilkeleri uygulamalar gereklidir. KOB Borsas ile iletmelerde aadaki konularda effaflk/adillik/hesap verebilirlik ve sorumluluk n planda olmaldr: Pay Sahiplerini lgilendiren Konular Pay sahipleri ile likiler Birimi kurulmal; Pay sahiplerinin bilgi edinme haklarnn kullanm, Genel kurul bilgileri, Oy haklar ve aznlk haklar, Kar datm politikas ve zaman, Paylarn devri esasa balanmaldr.

166

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Kamuyu Aydnlatma ve effaflk irket bilgilendirme politikas, zel durum aklamalar, irket internet sitesi ve ierii, Gerek kii nihai hakim pay sahibi/sahipleri, eriden renebilecek durumda olan duyurulmas belirlenmelidir.

kiilerin

kamuya

Menfaat Sahipleriyle lgili Menfaat sahiplerinin bildirilmesi, Menfaat sahiplerinin ynetime katlm, nsan haklar politikas, Mteri ve tedarikilerle ilikiler hakknda bilgi, Sosyal sorumluluk n plana kacaktr. Ynetim Kurullarndaki zellikler Ynetim Kurulunun yaps, oluumu ve bamsz yeler, Ynetim Kurulu yelerinin nitelikleri, irketin misyonu, vizyonu ve stratejik hedefleri, Risk ynetimi ve i kontrol mekanizmas, Ynetim Kurulu yeleriyle yneticilerin yetki ve sorumluluklar, Ynetim Kurulunun faaliyet esaslar, irketle ilem yapma ve rekabet yasa, Etik kurullar, Ynetim Kurulunda oluturulan komitelerin say-yap ve bamszl, Ynetim Kuruluna salanan mali haklar salkl yapya kavuturulmaldr. 6. KOB LER N UFRS N ULUSLARARASI PLATFORM GRLER Uluslararas Muhasebe Standartlar Kurulu KOB standartlar direktr Paul Pacter; KOB ler iin UFRSnin yararlar konusunda u ekilde gr bildirmektedir: KOB ler iin UFRS, isteyen iletmelerin ulusal/uluslararas dzeyde sermaye artrm ihtiyalarn karlamaya yardmc olacaktr. Uluslararas Muhasebe Standartlar Kurulu bakan Sir David Tweedieye gre ise, KOB ler iin UFRS, iletmeler iin bir dnm noktasdr. KOB ler ilk defa yksek kaliteli ve uluslararas kabul grm ortak muhasebe gereklilikleri setine sahip olacaklar. KOB ler iin UFRS hem gelimi hem de ykselen ekonomilerde fayda salayacaktr eklinde gr bildirmitir. Avrupadaki en yksek muhasebe birlii olan FEE (Avrupa Muhasebeciler Federasyonu) de KOB ler iin UFRSnin yksek kalitede finansal raporlama hedefine dikkat ekmektedir. FEE, iletmeler iin yksek kaliteli, kresel, ilke-tabanl finansal raporlama standartlarn desteklemekte ve bu uyumu ve effafl desteklemeye devam edeceini aklamtr. Ayrca FEE, Avrupa Komisyonunun yaynlad muhasebe direktiflerinin ye lkelerin KOB ler iin UFRSye geilerine engel olmadn ve sz konusu direktiflerin revize edilmesi almalarna en ksa srede balanacan belirtmitir. FEE bakan Hans Van Damme; KOB ler iin UFRSnin snr tesi ticareti kolaylatracan iddia etmi ve farkl lkelerdeki ilgili irketlerin snr tesi faaliyetlerini hisse sahiplii birleme ve satn alma nedeniyle KOB lerin uyumlu/karlatrlabilir finansal tablolarnn KOB ler iin UFRSye geile birlikte ortaya kacan belirtmitir.

167

R. Hacrstemolu, V. Demir

KOB ler iin UFRSye geite aadaki dzeltmeler ilk uygulama dneminde yaplacaktr: KOB ler iin UFRS uyarnca ngrlen varlk ve ykmllklerin muhasebeletirme ilemleri, KOB ler iin UFRS uyarnca izin verilmeyen varlk ve ykmllklerin bilano d braklmas ilemi, Bu standart kapsamnda varlk, ykmllk veya zkaynaklarn yeniden snflandrlmas ilemi, Bu standardn uygulanmasndan kaynaklanan varlk ve ykmllklerin lmnde yaplan dzeltmeler. SONU Yeni Trk Ticaret Kanunu, orta ve uzun vadede; Yeni TTK irketlerin kurumsallamas iin nemli bir yasal dayanaktr. KOB ler Finansal Bilgi Sistemlerini iyiletirerek bu sistemden olumlu faydalar elde edeceklerdir. lkemizde orta ve uzun vadeli KOB finansman modelleri deiecektir. Kanun Muhasebe standartlarn ve denetim mesleini ne karmaktadr. Kanunun baaryla uygulanmas Sanayi ve Ticaret Bakanl, Maliye Bakanl,TRMOB, SPK, BDDK gibi kurum ve kurulularn uyum iinde birlikte almasna baldr. Kanun irketlere, ortaklara, yneticilere birok yenilikler getirmektedir. Bu yeniliklerin meslek mensuplarna olduu kadar i dnyasnda da iyi aktarlmas gerekir. Tm meslek mensuplar bu kanun ile gelen frsatlar iyi deerlendirmeli ve yaplacak eitim programlarna katlarak hazrlklarn tamamlamaldrlar. Sonu olarak, KOB ler iin UFRS uygulamalar KOB lere kurumsal kltrlerini oluturmada balang olacak ve KOB ler bu uygulamalar ile kredi olanaklar yakalayarak yaamlarn salkl ortamlarda srdreceklerdir. KAYNAKLAR International Accounting Standards Board, IFRS for SMEs, IASB, 2009. Kk ve Orta Byklkteki letmelerin Tanm, Nitelikleri ve Snflandrlmas Hakknda Ynetmelik, 2005. www.enterprise-europe-network.ec.europa.eu/ 6102 Sayl Trk Ticaret Kanunu Dorusz, B., Onat, ., Tralp, F.T.; Gereke, Karlatrmal Maddeler, Komisyon Raporlar, nergeler ve Karlatrma Tablolar ile Trk Ticaret Kanunu (Ticari letme, Ticaret irketleri, Kymetli Evrak Hkmleri), SMMMO Yaynlar, No:141, stanbul 2011

168

nsan Kaynaklar

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KOB LERDE EMEK TALEB : TOKAT L RNE

Salih BARIIK Gaziosmanpaa niversitesi Yasemin FT Erzincan niversitesi

ZET Tokat ilindeki mevcut emek piyasasnda aranan emein niteliklerini belirlemek amacyla hazrlanan bu almay retim faktrlerinden emein insan unsuruna dayanmas nemli klmaktadr. almann ncelikli amac Tokat emek piyasas ile ilgili durum tespiti yapmaktr. Bu almadan elde edilen sonulara gre; Tokatta KOB ler emek talebinde ncelikli olarak eitim dzeyini ve uygulama becerisini lt kabul etmektedirler. Anahtar Kelimeler: KOB , emek, istihdam 1.G R Emek piyasalarnn ekonomik rol, zellikle i arayan i gcne, vasflarna uygun i bulabilme, iverenlere ise retim srecinde kullanacaklar, ihtiya duyduklar vasfta igcn seebilme olana tanmas ile belirginlemektedir. Bu nedenle, emek piyasalar i ve igcn bulma kolayln salayan yerlerdir (Bierli ve Gndoan, 2004). Bu kolaylk iin ekonominin emek talebi yapsnn bilinmesi gerekmektedir. Dnyada son yllarn anahtar kelimelerinden bir tanesi KOB ler yani kk ve orta lekli iletmelerdir. Byk gzeldir inancnn geerli olduu 60l ve 70li yllar boyunca iktisadi olarak pek de anlaml gzkmeyen kk iletmeler son yirmi ylda inanlmaz bir hareketlilik gsterip, birok lkenin gelime izgisinde nemli bir yere sahip olmutur. Pek ok insan neredeyse kk daha gzel olabilir noktasnda dnmeye zorlamtr. Birok lkede gelimenin dinamosu olarak gsterilirler. Son yirmi ylda dnyada tank olduumuz bu gelimeler Trkiyede de yaanmaktadr. Kk iletmeler zellikle lkenin gelimemi blgelerinde dikkate deer bir byme gsterdikleri dnemin yeni gzdesi olmulardr (Pnarcolu, 2000: 303). Bu durumun kant lkemizde her 100 iletmeden 99.2sini KOB lerin meydana getiriyor olmasdr. Emek talebi yapsnn bilinmesinin faydal olaca bilgisine ve son yllarn gzdesi olan KOB lerin say bakmndan art gstermesine dikkat ekerek almann amac: Tokat ilinde KOB ler baznda mevcut emek piyasasnda aranan igcnn niteliklerini belirlemektir. Dier bir ifade ile, hangi niteliklere sahip igcne talep olduu-hangisine olmad ve personel istihdamnda gz nnde bulundurulan faktrlerin ne derece etkili olduuna dair durum tespiti ile birlikte talep edilen nitelikteki igc yetitirme konusunda kamuoyuna bir n bilgi vermek amalanmtr.

171

S. Bark, Y.ifti

2. TOKATIN EKONOM K YAPISI ve ARANAN EMEK TALEB 2.1. Tokatn Ekonomik Yaps ve KOB ler Yeilrmak gibi nemli bir sulama kaynana sahip, verimli topraklar ile yerleime son derece msait corafi yapsyla tarih boyunca siyasi nemini srdren Tokat ve evresi, bu nemine paralel olarak Anadolu ticaretinin de nemli bir merkezi olmutur. Ticaret dnda sanayi, tarm ve hayvanclk Tokatn ekonomik yapsnda nemli rol oynamaktadr. Bata gda sanayi olmak zere, ta ve topraa dayal sanayi, orman rnleri sanayi ve son yllarda tekstil dokuma ve konfeksiyon sektr, Tokat ekonomisinin temelini oluturmaktadr. eker pancar, ttn, ya sebze ve meyve ile dier endstriyel tarm rnleri, buday ve dier tahl rnleri, ilimizde bulunan kamu ve zel sektr kurulularnda deerlendirilmektedir. Tula ve orman rnlerini deerlendiren zel sektrler Erbaa ilemizde faaliyette bulunmaktadr. ehir, zengin denilebilecek kadar hayvan varlna sahip olup, st hayvancln gelitirmek amac ile her trl slah almalar blgede yaplmaktadr (www.varbank.com). Tokat bulunduu konum itibariyle, tarmn en iyi ekilde yaplmas ve daha ok arazinin deerlendirilmesi amacyla, DPT Mstearlnca kabul edilen Yeilrmak Havzas Geliim Programna balanmtr. Bu proje ile Amasya, orum, Tokat, Samsun ve Yozgat illerini kapsamaktadr (www.tokattso.org.tr). Tokat, deiik cins ve kalitede mermer, kmr, antimuan ve bentonit gibi cevherlere sahiptir. 2004 ylnda hazrlanan rapora gre Tokatta yaklak 1 milyar 250 milyon metrekp mermer rezervi bulunuyor. Ayrca ilde deiik renk ve kalitede dokuz cins mermer eidi tespit edilmitir. Son yllarda Tokat sanayinde gelimeler kaydedilmi, istihdam alanlar oluturulmutur. zellikle gda sanayi olmak zere baz konularda fabrikasyona gidilmitir. limizde komu illere ve yurdumuzun deiik blgelerine imal ettii mallar gnderen kk sanayi iletmeleri mevcuttur. Bu mallar arasnda; ar sanayi presleri, elektrik matkaplar, harman makineleri, eitli traktr vagonlar, termosifonlar, kamyon karasrleri ve ahap sanayi mamulleri bulunmaktadr. Bunlardan baka Tokat ilinde st ve yem sanayi, toprak tula sanayi, kire sanayi, plastik ve lastik sanayi dallarnda pek ok fabrika faaliyet gstermektedir (www.varbank.com). Tokat ili nfusunun % 57si kentlerde yaamaktadr. limizde tarm alanlarnn verimli olmasna ramen kr nfusu kent nfusundan daha dktr. Tokat ili ehirleme oran, yllk nfus art hz, kii bana gayri safi yurtii hasla ve sanayi i kolunda alanlarn toplam istihdama oran bakmndan Trkiye ortalamasnn altndadr. Tarm kolunda alanlarn toplam istihdama oran ise Trkiye ortalamasnn zerindedir. lin GSY Hdan ald pay %0,58, igcne katlm oran %57,4, istihdam oran %54tr (Tokat li Faaliyet Raporu, 2009). Tokat Sanayi ve Ticaret Odasndan elde edilen son verilere gre; Tokattaki mevcut 610 KOB nin 244 merkezde, 128i Erbaada, 74 Turhalda, 68i Niksarda, 57si Zilede, 19u Readiyede, 11i Pazarda, 3 Artovada ve 6s Almusta bulunmaktadr. Bu iletmeler arasndan Erbaada faaliyet gstermekte olan Utg/Canicas Tekstil ve Konfeksiyon Sanayi Ticaret A.. 248 kiilik istihdam ile Tokatta faaliyet gsteren, KOB baznda en byk lekli iletme zelliine sahiptir. Turhal eker Fabrikas ise 710 kiilik istihdam ile tekel niteliinde byk lekli iletme zellii gstermektedir. Tokatta faaliyet gsteren KOB lerin sektrel dalmna bakldnda; naat, Gda, Mobilya ve Eitim sektrlerinde faaliyet gsterenlerin arlkl olduu grlmektedir. Bu iletmeleri srasyla; Salk, Tekstil, Tarm - Hayvanclk ve Maden rnleri sektrnde faaliyette bulunan iletmeler izlemektedir. Tokat emek piyasasnda faaliyet alan olduka dar olan iletmeler ise Ambalaj, Enerji, Lojistik, Biliim ve Elektrik Elektronik alannda faaliyet gsteren iletmelerdir. Tokattaki KOB lerin yaklak % 20sinin Organize Sanayi Blgeleri ile Kk Sanayi Sitelerinde yerleik olduu grlmektedir. Geri kalan % 80i organize blgeler dnda faaliyet gstermektedir. Bu duruma gre KOB lerin altyaps

172

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

tamamlanm sanayi blgelerine tanmas gerektii sylenebilir. Tokattaki mevcut 610 iletmenin 218i limited irket statsndedir. Dierleri ise srasyla anonim irket ve ahs iletmesi statsnde faaliyetlerini srdrmektedirler. Tokatn emek talebi yapsn ortaya koymak zere hazrlanan bu almada Tokatn mezuniyet durumu ortaretim ve lisans dzeyinde incelenmitir. Tablo1: Tokatta Lisans Dzeyinde Eitimin Mezuniyet Durumu (2009) MEZUN OLAN RENC SAYISI BLMLER Fen Edebiyat Fakltesi Ziraat Fakltesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Eitim Fakltesi Tp Fakltesi Beden Eitimi ve Spor Yksekokulu Salk Yksekokulu Salk Hizmetleri Meslek Yksekokulu Meslek Yksekokullar Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 2006-2007 Erkek 132 139 118 67 25 38 49 739 14 Kz 110 92 78 44 17 57 73 493 10 2007-2008 Erkek 136 133 156 86 3 33 26 56 889 46 Kz 120 88 104 58 5 22 40 85 593 20 2008-2009 Erkek 164 124 253 112 12 36 33 56 992 44 Kz 124 82 168 75 14 19 49 84 662 30

Kaynak: Tokat li l stihdam ve Mesleki Eitim Kurulu 2009 Yl Faaliyet Raporu Lisans dzeyinde Tokatta eitimin mezuniyet durumuna bakldnda; Tokatta bulunan Gaziosmanpaa niversitesi kurulduu gnden bugne kadar gerek dier niversitelere bal olarak gerek bamsz olarak; Tokatn eitim seviyesinin nemli noktalara ulamasna byk katk salamtr. Tablo 1de Tokatta faaliyet gsteren Gaziosmanpaa niversitesinde okuyan ve mezun olan rencilerin dalm gsterilmektedir. Grld zere; bu dalmda yllar itibariyle erkek renciler ile kz renciler arasnda belli oranda farkllklar mevcuttur (Tokat li Faaliyet Raporu, 2009). 2.2. Uygulama 2.2.1. Uygulamann Ama ve nemi Emek talebi yapsnn bilinmesinin faydal olaca bilgisinden hareketle almann amac: Aratrmaya konu olan iletmelerdeki st dzey yneticilerin ya da iletme sahiplerinin demografik zelliklerini belirlemek, yine aratrmaya konu olan iletmelerin hukuki yaplar, karar organlar ve faaliyette bulunduklar sektrler gibi belirgin baz zelliklerini saptamak ve sz konusu iletmelerin istihdam etmek istedikleri personelin spesifik zelliklerini ve bu zelliklerin iveren asndan ne dzeyde nemli olduunu ortaya koymaktr. Hangi niteliklere sahip igcne talep olduunun hangisine olmadnn tespiti ile birlikte talep edilen nitelikteki igc yetitirme konusunda kamuoyuna bir n bilgi vermek amalanmtr. Ksaca; Tokat ilindeki mevcut emek piyasasnda aranan igcnn niteliklerini belirlemek, aratrma yaplan iletmelerde, personel istihdamnda gz nnde bulundurulan faktrlerin ne derece etkili olduuna dair durum tespiti yapmak ve nerilerde bulunmak ulalmak istenen ncl hedeftir.

173

S. Bark, Y.ifti

2.2.2. Uygulamann erii almada, 18 Kasm 2005 tarihli Resmi Gazetede yar alan KOB tanm dikkate alnmtr. Bu tanma gre; on kiiden fazla ve iki yz elli kiiden az yllk alan istihdam eden ve yllk net sat haslat ya da mali bilanosu yirmi be milyon Trk Lirasn amayan ve kk ve orta byklkteki iletmeler KOB olarak ifade edilmektedir. Tokatn emek talep yapsn tespit etmek iin Tokat merkez ve dier ilelerde faaliyette bulunan kk ve orta lekli iletmeler rneklem olarak seilmitir. Bu amala rneklem olarak seilen iletmelere ait bilgiler Tokat Sanayi ve Ticaret Odasndan alnm, sz konusu iletmelerin adres, telefon ve e-mail bilgilerine ulalmtr. Tokat Sanayi ve Ticaret Odasndan alnan kaytlara gre; iletme arasndan 120 iletme seilmitir. Seim ilemi 1/5 orannda yaplmtr. % 95 gvenle yaplacak tahminlerin gerek deeri ile arasnda 0.05lik hatann tolere edilecei dncesiyle 610 iletmeden en az 120 iletmeye anket uygulanmasnn yeterli olaca tespit edilmitir. 2.2.3. Bilgi Toplama Yntemleri ve Bilgilerin Elde Edilmesi Dzenlenen anket formu blmden olumaktadr. Be soruluk ilk blm, iverene ait demografik zellikleri belirlemeye ynelik sorulardan olumaktadr. kinci blm ise; dokuz sorudan olumakta ve bu blmde de anketin uyguland iletmenin; aile irketi olup olmad, hukuki yaps, karar mekanizmas, faaliyet gsterdii sektr ve iletmede alan kii says gibi spesifik zellikleri sorgulanmaktadr. Ancak bu blmde yer alan iki soru, iletmede alanlarn eitim dzeyi ve cinsiyete gre saysn renmeye ynelik sorulmu iki soru; tam ve etkin cevap alnamad gerekesiyle analiz d tutulmutur. almann son blm de; uygulamal analiz ksmn oluturmaktadr. Bu blmde; almann amacn ortaya koymaya ynelik olarak aranan emek talebinin nitelii ile ilgili sorular sorulmutur. Bu blmde zellikle, emek piyasasnda ncelikli tercihler tespit edilmek istendiinden, nem dzeyini belirlemeye ynelik sralamal sorular seilmitir. Sralamal sorularn yan sra, eleman istihdamn etkileyen unsurlar belirlemek amacyla lekli sorularda sorulmutur. Bu tip sorularda ok nemliden nemli deile kadar 5li Likert lei kullanlmtr. Anket formuyla toplanan veriler snflandrlm ve kodlanarak bilgisayarda SPSS 11.5 (Statistic Pocket For Social Science) Program yardmyla oluturulan veri tabannda toplanmtr. Bu programn salad zellikler ile bilgiler snflandrlm, her soruya ilikin mutlak ve yzde deerleri gsteren tablolar hazrlanmtr. Analizlerde yzde dalm tekniinden, farkllklar incelemeye ynelik istatistik analiz tekniklerinden olan ki-kare testinden, anova ve oneway anova testlerinden yararlanlmtr. Bu analiz tekniklerinden ki-kare analizi; sosyal bilimler alanndaki almalarda yaygn olarak kullanlan bir analiz yntemidir. Sadece ilikilerin saptanmasnda deil, ayn zamanda deikenler arasndaki farkllklarn belirlenmesinde de kullanlan ki-kare analiz yntemi, frekans dalmlar zerinden ilem yapan bir analiz yntemidir. Ki-kare analiz yntemiyle ilgili olarak bilinmesi gereken en nemli zellik serbestlik derecesidir. Serbestlik derecesi arttka ki-kare testi normal dalma benzemeye balar. Ayrca ki-kare deeri serbestlik derecesine bal olduundan, analizde yer alan gzlem says arttka ki-kare deeri de artar. Sonuta anlaml farkllklarn varlna ilikin iaretler elde etme olasl da artar. Genel bir kural olarak ki-kare analiz ynteminin baar ile uygulanabilmesi iin zerinde analiz yaplan deikenlere ilikin oluturulan apraz tabloda yer alan hcrelerin her birindeki gzlem saysnn en az 5 olmas nemlidir. 2.2.4. Bulgularn Analiz Edilmesi ve Yorumlanmas Tokattaki mevcut emek piyasasnda aranan emein niteliklerini tespit ederek, iletmelerin emek talep ettii alanlar belirlemek ve kamuya okullamada ynelinmesi gereken alanlar hakknda bir n bilgi vermek amacyla yaplan bu almadan elde edilen bulgular, aada tablo ve grafikler halinde sunulmutur.

174

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 2: verene Ait Ya, Cinsiyet, Medeni Durum ve Eitim Dzeyi Bilgileri SEENEKLER (TOPLAM 120) YA DURUMU 25 35 36 45 46 -55 56 -65 66 ve zeri C NS YET Bay Bayan E T M DZEY Yksek Lisans / Doktora Lisans n Lisans Lise Ortaokul lkokul FREKANS 27 53 27 12 1 FREKANS 115 5 FREKANS 7 39 8 35 19 12 YZDE 22.5 44.2 22.5 10.0 0.8 YZDE 95.8 4.2 YZDE 5.8 32.5 6.7 29.2 15.8 10.0

Ankete katlan iletme yetkililerinin ounun 36 45 ya grubunda olduu grlmektedir. Bu ya grubunun her konuda hak ve fiil ehliyetine sahip olaca dncesinden hareketle, aratrmay daha salkl bir ekilde yorumlayp, deerlendirip, sorulara daha salkl cevaplar verdikleri dnlmtr. letme yetkililerinin ounluun bay olduu grlmektedir. Trkiyenin; ekonomik, sosyal ve politik adan gelimesi iin; kadnlara, endstri ve hizmetler sektrndeki yerlerini bulmalar konusunda cesaret vermeye ihtiyac vardr. Bunun iin ncelikli yaplacak ey; temel olarak, kadnlarn eitim seviyesini artrmaktr, ya da en azndan tarm d istihdam frsatlarna erimek iin izleyecekleri rota belirlenmelidir (Yenilmez ve Ikl, 2010). Eitim durumlarna baklacak olursa da, ilk sray % 32.5lik payla lisans mezunu yetkililerin ald ve bunu da % 29.2lik payla lise mezunu yetkililerin takip ettii gze arpmaktadr. Ayn ekilde ankete cevap veren iletme yetkililerinin ounluunun lisans mezunu olmas sorulara verilen yantlarn daha salkl olabilecei kansn artrmaktadr. Aile irketlerinin ou istihdam edecei personelin eitim durumu, mesleki unvan, mesleki bilgisi, uygulama becerisi, mesleki deneyimi, ya, cinsiyeti, medeni durumu, esnek alma saatlerine uyumu, cret talebi, yabanc dil bilgisi, iyerinin bulunduu blge insan olmas, iyerinin bulunduu blgede ikamet etmesi ve iyerinin bulunduu blge okulundan mezun olmas eklinde sralanan unsurlarn byk bir blmn tercih d brakarak, yakn evreden personel istihdam edebilmektedir. Bu dnceden hareketle, aratrmaya katlan 120 iletmeden 73nn aile irketi dnda irket olmas, bu unsurlarn personel istihdamnda dikkate alndnn nemli bir gstergesidir.

175

S. Bark, Y.ifti

Tablo 3: Ankete Cevap Veren letmelerin Faaliyet Gsterilen Sektr, Hukuki Yap ve Karar Organlar Asndan Dalm SEKTRLER FREKANS YZDE Tarm Sektr 7 5.8 malat Sektr 68 56.7 Hizmetler Sektr 38 31.7 Madencilik 7 5.8 HUKUK YAPI Gerek Kii letmesi Anonim irket Limitet irket Kollektif irket Komandit irket Dier KARAR ORGANLARI letme Sahibi Profesyonel Ynetici Ynetim Kurulu FREKANS 10 24 76 2 1 7 FREKANS 46 37 37 YZDE 8.3 20.0 63.3 1.7 0.8 5.8 YZDE (%) 38.3 30.8 30.8

Aratrmaya katlan iletmeleri faaliyet alanlar asndan incelediimizde; en fazla pay % 56 ile imalat sektr ardndan % 31 ile hizmetler sektr almaktadr. En son sray da % 5 ile tarm ve madencilik sektrleri birlikte almaktadr. Aratrmaya katlan iletmelerin hukuki yaplarna gre dalmlarna bakldnda, iletmelerin % 63.3 limitet irketlerden olumaktadr. letmelerin byk ksmnn limitet irket statsnde olmasnda; limitet irket ortaklarnn koyduklar pay orannda irket borlarndan sorumlu olmas, kuruluunun anonim irkete gre daha kolay olmas ve ahs iletmelerine kyasla vergi avantajlarnn bulunmas etkili olabilir. letmelerde alnan kararlarn profesyonel ynetici ya da ynetim kurulu tarafndan alnyor olmas, ilemlerin daha profesyonel yntemlerle yrtld anlamna gelmektedir. Aratrmaya katlan iletmelerin, bu konuya ynelik olarak sorulan soruya verdikleri cevaplar nda gzlemlenen; Tokat piyasasndaki mevcut iletmelerin ounda iletme sahibinin yetkili karar mekanizmas olduudur. Bu da gstermektedir ki, Tokat ili irketlemeden de profesyonel ynetim anlayndan da olduka uzak kalmtr. Uygulamann amacna temel tekil eden unsur aranan emek talebi olduundan bu blmde istatistiki analizlere ve ncelikli tercih edilen unsuru belirlemeye ynelik olarak yaplan puanlama yntemine bavurulmutur. Tablo 4: Hukuki Yap ve Yabanc Dil Bilgisi, Eleman Eksiklii ve Eitim Yetitirme Yeterlilii Arasndaki liki yerinizde alanlarn yabanc dil bilmesinin nem dzeyi nedir? htiya duyduunuz eleman eksikliinin iinizin verimlilii zerindeki etkisi nedir? ehirdeki eitim kurumlarnn size eleman yetitirme yeterlilii konusundaki dnceniz nedir? Kurumlarnn Eleman F 2.702 0.973 0.237 Sig. 0.024 0.437 0.945

Tablodan grld zere, hukuki yap ile iyerinde alan personelin yabanc dil bilmesi arasnda istatistiki adan nemli bir farkllk vardr (P= 0.024 < 0.05). Yani; anomim irketlerin

176

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

istihdam etmek istedikleri personelin yabanc dil bilgisi farkl, ayn ekilde limitet, kolektif ve komandit irketlerin de istihdam etmek istedikleri personelin yabanc dil bilgisi farkldr. Ancak, iletmelerin hukuki yaps ile eleman eksiklii ya da ehirdeki eitim kurumlarnn eleman yetitirme yeterlilii arasnda istatistiksel adan nemli bir farklla rastlanmamtr. Tablo 5. letmelerin Esas tibariyle Faaliyet Gsterdikleri Sektrler ve Eleman stihdamn Etkileyecei Dnlen Unsurlar Arasndaki liki F Sig. Bir eleman istihdamnda eitim dzeyi ne kadar nemlidir? 9.218 0.000 Bir eleman istihdamnda mesleki unvan ne kadar nemlidir? 7.412 0.000 Bir eleman istihdamnda meslek bilgisi ne kadar nemlidir? 2.251 0.086 Bir eleman istihdamnda uygulama becerisi ne kadar nemlidir? 0.666 0.575 Bir eleman istihdamnda mesleki deneyim ne kadar nemlidir? 0.997 0.397 Bir eleman istihdamnda kiinin ya ne kadar nemlidir? 1.760 0.159 Bir eleman istihdamnda kiinin cinsiyeti ne kadar nemlidir? 3.302 0.023 Bir eleman istihdamnda kiinin medeni durumu ne kadar nemlidir? 0.933 0.427 Bir eleman istihdamnda esnek alma saatlerine uyum ne kadar nemlidir? 1.453 0.231 Bir eleman istihdamnda cret talebi ne kadar nemlidir? 1.035 0.380 Bir eleman istihdamnda yabanc dil bilgisi ne kadar nemlidir? 2.782 0.044 Bir eleman istihdamnda kiinin iyerinin bulunduu blge insan olmas ne 1.117 0.345 kadar nemlidir? Bir eleman istihdamnda kiinin iyerinin bulunduu blgede ikamet etmesi ne 0.836 0.477 kadar nemlidir? Bir eleman istihdamnda kiinin iyerinin bulunduu blge okulundan mezun 3.498 0.018 olmas ne kadar nemlidir? letmelerin esas itibariyle faaliyette bulunduu sektrlerle; personel istihdamnda dikkate alnaca dnlen unsurlar arasnda yaplan anova analiziyle, eitim dzeyi, mesleki unvan, cinsiyet, yabanc dil bilgisi ve kiinin iyerinin bulunduu blge okulundan mezun olmas gibi unsurlara ait P deerlerinin 0.05ten kk olduu ve dolaysyla farklln istatistiksel adan nemli olduu sonucuna ulalmtr. letmelerin aradklar emein nceliklerini belirlemek zere ankette yer alan sorularn sonular, puan yntemiyle sunulmutur. Bu erevede ncelikli tercih edilen unsur 1 numara ile, ikinci olarak tercih edilen unsur 2 numara ve bu ekilde son olarak tercih edilen unsur da son numara ile numaralandrlarak veri girii tamamlanmtr. Deerlendirme yaplrken ise numaralandrma ynteminin aksine ters orant kullanlm, yle ki ilk tercih edilene en fazla puan verilerek, son tercih edilene de en az puan verilerek, en fazla puan toplayan deikenin en ncelikli olduu sonucuna ulalmtr. Tablo 6: Tokatta Faaliyet Gsteren KOB 1. srada Lise Eitim Dzeyi Vasfsz Unvan Grubu Dz Lise Lise Mezunu Teknik Programlar Meslek Yksekokulu Mezunu Fen Bilimleri Lisans Mezunu Lisans Mezunu Yabanc Dil Tercih Ettikleri Unvan Gruplar lerin nem Srasna Gre Tercihleri 2. srada son srada Ortaokul Doktora Mhendis Lisans st Mezun Endstri Meslek Lisesi Gzel Sanatlar Lisesi Sosyal Programlar Salk Programlar Sosyal Bilimler Mhendis Turizm Bilimleri Kalfa Belgeli

177

S. Bark, Y.ifti

Tablo 7: Tokatta Faaliyet Gsteren KOB lerin nem Srasna Gre Eitim Dzeyi Tercihleri nem Dereceleri Toplanan nem Eitim Dzeyi Puan Sras Etkisiz 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 34 32 23 25 5 1 596 1 Lise 51 23 33 8 3 1 1 482 2 Ortaokul 62 41 7 7 3 434 3 Lisans 75 18 11 10 2 2 2 303 4 lkokul 102 1 12 4 1 121 5 n Lisans 111 4 1 1 1 1 1 52 6 Okur yazar 113 1 3 2 1 43 7 Yksek Lisans 117 1 2 14 8 Doktora Arlkl Ortalama=1. Derece Frekans 8 + 2. Derece Frekans 7 + 3. Derece Frekans 6 + 4. Derece Frekans 5 + 5. Derece Frekans 4 + 6. Derece Frekans 3 + 7. Derece Frekans 2 + 8. Derece Frekans 1 Tablo 8: Tokatta Faaliyet Gsteren KOB lerin nem Srasna Gre Unvan Grubu Asndan Elemana htiyac Unvan Grubu Toplanan nem nem Dereceleri Puan Sras Etkisiz 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Vasfsz 56 35 13 11 4 1 461 1 Mhendis 81 31 7 1 303 2 raklk Eitim 86 6 22 5 1 237 3 Mezunu Kalfa Belgeli 90 8 8 14 204 4 Tekniker 94 10 12 4 188 5 Teknisyen 95 11 8 6 180 6 Sosyal-Eitim-Dil 110 10 80 7 Bilimci Lisans st 111 6 2 1 67 8 Mezun Arlkl Ortalama=1. Derece Frekans 8 + 2. Derece Frekans 7 + 3. Derece Frekans 6 + 4. Derece Frekans 5 + 5. Derece Frekans 4 + 6. Derece Frekans 3 + 7. Derece Frekans 2 + 8. Derece Frekans 1 3. SONU Tokat emek piyasasnda gerekletirilmi olan almadan elde edilen sonulara gre; Tokatta faaliyet gsteren iletmelerin en fazla tercih ettikleri eitim dzeyi grubu lise mezunlardr. Bunun sebebi; Tokat emek piyasas iverenlerinin hem alanlarna yksek cret vermek istemeyilerinde hem eitimini belli dzeyde tamamlam kiileri istihdam etmek isteyilerinde gizlidir. Doktora yapm insanlarn istihdam tercihinde son srada yer almas da bu ifadeyi dorular niteliktedir. Tokat emek piyasas talebinin daha ok vasfsz eleman istihdam etmek ynnde olmas piyasann profesyonellikten uzak olduunun kantdr. Dolaysyla profesyonel, dier bir ifadeyle konusunda uzman personele gereksinim duymadnn bir sonucudur. Ancak; vasfsz eleman grubunu,

178

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

mhendis grubunun takip etmesi, iletmelerin profesyonelletiinden deil, iverenlerin lisans mezunu deyince ilk akla gelenin mhendis olmasndan kaynaklanmaktadr. Lise mezunu eleman baznda Tokat emek piyasasnn ncelikli tercihi dz lise mezunlardr. Bu; Tokat emek piyasasnn ok gelimi bir piyasa olmayndan, dolaysyla belli yata belli konularda profesyonellemi, belli becerileri kazanm bireylere ihtiya duymadnn bir gstergesidir. Tokat ok gelimi bir sanayi ehri, ticaret ehri ya da denize kys olan bir liman kenti olmadndan konusunda uzmanlam lise mezunlarna gereksinim yoktur. Tokatta faaliyet gstermekte olan inaat sektrnde de, mobilya sektrnde de, gda sektrnde de dz lise mezunu personel istihdam iin yeterli grlmektedir. Dz lise mezunlarn endstri meslek lisesi mezunlarnn takip etmesi de; piyasay ayakta tutabilecek; bilgisayar donanm ve yazlm, mobilya ve dekorasyon, tesisat teknolojisi, elektrik elektronik gibi ilerin yaplmasna olanak salamaktadr. Tokat emek piyasasnda Meslek Yksekokulu baznda, elektrik, makine, bilgisayar, mobilya, elektronik vb blmleri ieren teknik programlar 1. srada; muhasebe, bro ynetimi, sekreterlik vb blmleri ieren sosyal programlar 2. srada; salk memuru, laborant, hemire vb blmleri ieren salk programlar da 3. srada tercih edilmektedir. Lisans mezunu baznda Tokat emek piyasasnda tercih edilen alan ise ncelikli olarak Fen Bilimleri; Fen Bilimleri arasndan da tercih edilen ncelikli blm ise mhendisliktir. Fen Bilimlerini; iktisat, muhasebe ve iletme blmlerini de kapsayan Sosyal Bilimler takip etmektedir. Mhendis, iletme, iktisat ya da muhasebe gibi blmleri de iine alan Fen Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin ilk tercihler olmas; bu mesleklerin Tokat piyasasnda emek arz edenler tarafndan da emek talep edenler tarafndan da daha yakndan tannyor olmasndan kaynaklanmaktadr. Turizm Bilimleri beklendii zere son sradadr. nk, Tokat emek piyasasnda turizm sektr ok da yksek bir paya sahip deildir. Gnmzde olmazsa olmaz artlarn banda gelen yabanc dil bilgisi; Tokat emek piyasas iinde de talep edilmektedir. Bu piyasadaki iverenlerin yabanc dil konusundaki dncesi, lisans mezunu olan her kiinin yabanc dil bilmesi gerektii ynndedir. Tokat emek piyasas iverenlerinin en fazla talep ettikleri mesleklerin banda % 26 ile pazarlama ve sat, % 25 ile muhasebe ve finansman, % 20 ile de ynetim gelmektedir. Bu demektir ki Tokat piyasas iverenlerinin ehirdeki eitim kurumlarndan beklentileri vardr. ehirdeki eitim kurumlarnn kendilerine eleman yetitirme yeterlilii konusundaki dncelerinin % 32 gibi dk bir oranla yetersiz olarak sonulanmas, beklentilerinin olmas gerektiinin bir gstergesidir. Bu nedenle ehirdeki eitim kurumlar ncelikli olarak, pazarlama ve sat, muhasebe ve finansman ve ynetim alanlarnda tercih edilebilecek nitelikte renci yetitirmelidir. Ankete katlan 120 iletmeden 29u, kendilerinin eleman ihtiyacn karlayan alanda eitim veren bir niversitenin, rencilerinin uygulama becerisini gelitirmek iin kendi i yerlerini kullanmaya ihtiya hissettiinde, bu konuda kesinlikle yardmc olmayacan belirtmitir. Bu konuya olumlu bakan iletme says 75 iken, 16 tane iletme de bu konuda yorumsuz kalmtr. Bu durum, Tokat emek piyasas iverenlerinin gelimeye ak olduklarnn ve yenilenmeye olumlu baktklarnn nemli bir gstergesidir. Tokat emek piyasas iverenlerine gre; istihdam belirleyen temel unsurdan, ii cretleri, istihdam belirlemede 1. dereceden etkili faktr iken, retim miktarndaki deiiklikler 2. dereceden etkili ve teknolojik deiiklikler de 3. dereceden etkilidir. Teknoloji seviyesi istihdamn niteliini etkileyen nemli bir faktrdr, ancak geniletici ekonomi politikalarnn uyguland cevre daha da nemlidir. zetle; hem devlet politika yapclarnn hem de iveren ve iilerin bilinli kararlar almasyla; daha yksek cret, daha fazla beceri ve daha ok retim anlamnda iller baznda ekonomik adan etkinlik salayacak iler belirlenerek, emek piyasasnn ihtiyalarna cevap verilebilir.

179

S. Bark, Y.ifti

KAYNAKA Akoraolu, A., 2010, Employment, Economc Growth And Labor Market Performance: The Case Of Turkey, Ekonomik Yaklam Dergisi, 21 (77): 101-114. Altunk, R., Cokun, R., Bayraktarolu, S., Yldrm, E., 2005, Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri SPSS Uygulamal, Sakarya Kitabevi, Sakarya. aha, ., Kksal, M., Zaim, S., aha, H., Trkylmaz, A., Tekeliolu, S., 2007, OST M gc Aratrmas, Fatih niversitesi, stanbul. akc, A., 2002, Mersinde Faaliyet Gsteren KOB lerin Sorunlar ve Beklentileri, Mersin niversitesi, Mersin. akr, ., 2001, e Ballk Olgusu ve Etkileyen Faktrler, Sekin Yaynclk, Ankara. Eskiehir Osmangazi niversitesi, 2007, ini Fabrikasnn leyii le lgili Anket almas, 5 Haziran. web sitesi http://www.frmtr.com/halklailiksilerturizm-ve-insan-kaynaklari-ulastirma-/1030339cini- fabrikasinin-isleyisi-ile-ilgili-anket-calsmasi.html Ersz, H. Y., Sleyman, ., Sarolu, ., 2006, sizlik Sorununun zmnde KOB lerin Desteklenmesi, stanbul Ticaret Odas, stanbul. Gen, M., 2006, nsan Kaynaklar Ynetimi Uygulamalar ve Malatya Organize Sanayi Blgesinde Tekstil Sektrnde Faaliyet Gsteren KOB lerde Bir Aratrma, nn niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, letme Anabilim Dal, Malatya. Gezgin, M. F., 1994, gc G ve Avusturyadaki Trk ileri, stanbul niversitesi Yaynlar, Yayn No: 3743, stanbul. Gndoan, N., Bierli, K., 2003, alma Ekonomisine Giri ve Temel Kavramlar, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir. Gndodu H., Bayhan, A. A., Aktemur, A. M., Kukarac, . U., elik, A., Gne, B., 2006, Tarihi Yaatan l Tokat, Ankara. Kalayc, ., 2006, SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, Asil Yayn Datm, Ankara. Karata, A., 2006, Trkiyede Kadn gcnn Durumu: Denizli Tekstil Sektrnde Kadn gc rnei, Mula niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, ktisat Anabilim Dal, Mula. Karluk, R., 2007, Cumhuriyetin lanndan Gnmze Trkiye Ekonomisinde Yapsal Dnm, Beta Basm Yayn Datm, stanbul. zaydn M. M., Metin, B., Kurnaz, I., 2009, The Role of Educaton n Labor Markets n Turkey: A Labor Demand - Sde Approach, Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 11 (2): 141-170. Pnarcolu, M. M., 2000, KOB ler, Kolektif Verimlilik ve Sorunlar, Toplum ve Bilim Dergisi, Gz 2000 (86): 303. Resmi Gazete, 2005, Kk ve Orta Byklkteki letmelerin Tanm, Nitelikleri ve Snflandrlmas Hakknda Ynetmelik, Ynetmelik No: 9617, 18 Kasm 2005 tarihli Resmi Gazete. web sitesi http://www.resmi-gazete.org/tarih/20051118-8.htm Tokat Ticaret ve Sanayi Odas, 2009, Tokatn Ekonomik Yaps web sitesi http://www.tokattso.org.tr/node/48. Trkay O., Alkin, E., 2001, ktisada Giri, Anadolu niversitesi, Eskiehir. Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu, 2002, ada Merkezlerinde Kadn gcnn Konumu: Bursa rnei Yayn No: 219, Bursa. web sitesi http://www.tisk.org.tr/yaynlar.asp?sbj=ana&ana-id=22 Varbank.com, 2008, Tokat Ekonomisi, 08.09.2008

180

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

web sitesi http://www.varbank.com/tokat-ekonomisi-t46392.html?t=46392 Yayar, R., Din, E., Erol, Y., Gle, ., Boyraz, T., 2003, Tokat Merkez lede Tketici Profili, Davran Ve Tketici Satc likileri zerine Bir Aratrma, Gaziosmanpaa niversitesi, Tokat Meslek Yksekokulu Yaynlar No: 09, Aratrma Serisi No: 02, Tokat. Yazcolu, Y., Erdoan, S., 2007, SPSS Uygulamal Bilimsel Aratrma Yntemleri, Detay Yaynclk, Ankara. Yenilmez, F., Ikl, B., 2010, The Comparson of Labor Force Partcpaton Rate of Women n Turkey wth the World Country Groups , Anadolu University Journal of Social Sciences, 10 (3): 77-92. Ylmaz, ., iek, A., Yeilyurt, M., Arat, A., Beki, M., Aksu, R., Ard, K., Duman, ., Petek, Y., Aras, A., Yksel, H. ., 2009, Tokat li l stihdam ve Mesleki Eitim Kurulu 2009 Yl Faaliyet Raporu Ek-4.

181

S. Bark, Y.ifti

182

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KOB LERDE GC VER ML L AISINDAN NSAN KAYNAKLARI YNET M N N YER VE KOB YNET C LER N N KONUYA YAKLAIMI

Esin YE LDAL Baheehir niversitesi Fulya AYDINLI KULAK stanbul niversitesi letme Fakltesi Cavide UYARG L stanbul niversitesi

ZET Bu alma, KOB lerde insan kaynaklar ynetimine ( KY) ilikin durumu, KOB sahiplerinin / yneticilerinin igc verimlilii kavramyla kastettiklerini ve igcne ilikin sorunlar belirlemeye ynelik olarak hazrlanmtr. Aratrmann verileri, kolayda rneklem yoluyla seilen 20 KOB nin sahipleri / yneticileri ile gerekletirilen derinlemesine mlakatlar araclyla toplanmtr. Aratrma bulgular, iletmelere ve iletme sahiplerine ilikin hususlar, igc verimliliine ilikin sorunlar ve informellik / tesadflik balklar altnda sunulmutur. Aratrma bulgularna dayanarak incelenen KOB lerde KY uygulamalarnn en belirgin zelliinin informellik olduu, fakat baz KOB lerin tedarikileri konumunda bulunduklar mterilerinin basksyla uygulamalarnda daha sistematik olma ynnde bir eilim sergiledikleri ifade edilebilir. almada iletme sahiplerinin ilerine olan hakimiyet / ainalklar nedeniyle ortaya kan ynetsel baz sonulara da deinilmektedir. Anahtar kelimeler: gc verimlilii, insan kaynaklar ynetimi ( KY), KOB , informellik, kurumsal basklar. GR sizliin azaltlmas ve yeni istihdam alanlarnn yaratlmas asndan piyasa koullarnda meydana gelen deimelere hzl uyum salayabilen esnek yapya sahip olmalar nedeniyle, ekonomik ve sosyal kalknmann salanmas ve srdrlmesinde KOB lerin katklar yksektir. Ekonomik ve sosyal anlamda tadklar nem nedeniyle gelimi lkeler KOB lerin domas, bymesi ve gelimesi iin uygun ortam salayacak politikalar gelitirmekte ve uygulamaktadrlar. Son yllarda lkemizde de bu anlamda ciddi almlar grlmektedir ancak nitelikli makro politikalarn etkinlii, KOB lerin kendi i dinamiklerini kullanarak oluturaca byme ve gelimeye yani insan kaynaklarnn neminin ve deerinin farkndalyla artacaktr. Oysa gnmzde akademik yaznda insan kaynaklar ynetimi ( KY) politika ve uygulamalarnn KOB lere uygun olup olmad oka tartlrken (Cardon, v.d., 2004; Wagar, 1998) uygulamada KOB yneticileri iin bu konunun halen snrl bir anlam tad ifade edilebilir. Bu nedenle almamzda KOB lerde KYye ilikin durum ve KOB sahiplerinin/yneticilerinin igc verimlilii konusundaki gr ve dnceleri aratrlmaktadr. 1.

183

E. Yeildal, F. Aydnl Uyank, C. Uyargil

AMA VE METODOLOJ almamzn amac; KOB sahiplerinin/yneticilerinin, hem literatrde hem de uygulamada KOB lerin en nemli sorunlarndan biri olarak ifade edilen igc verimlilii kavramn nasl tanmladklarnn ortaya konmas ve KOB lerde KYye ilikin mevcut durumun belirlenmesidir. Bu ama dorultusunda aratrma kapsamna eitli sektrlerden kolayda rneklem yoluyla seilen 20 KOB dhil edilmitir. Veri toplama arac olarak iletmelere ncelikle anket uygulanm, fakat elde edilen bulgularn niteliinin dk olmas nedeniyle (zellikle KOB de ynetim ve KYye ilikin olarak gerekletirilen aratrmalarda) derinlemesine mlakat ynteminin uygulanmasnn daha etkin olaca kanaatine varlmtr. Dolaysyla aratrmamzn verileri, bu iletmelerin sahipleri/st dzey yneticileri ile yaplan derinlemesine mlakatlar araclyla toplanmtr. Veri toplama yntemi olarak mlakatlarn kullanlmas ile hem KOB sahipleri/yneticileri ile ortak bir dil oluturulabilmi hem de onlarn gzyle KYyi tanmlayabilmek mmkn olmutur. 3. BULGULAR almamzn bulgular 4 balk altnda ele alnmaktadr: letmelere ilikin hususlar, letme sahiplerine ilikin hususlar, gc verimliliine ilikin sorunlar, nformellik / tesadfidik.

2.

letmelere ilikin hususlar Aratrma kapsamnda bulunan iletmeler, Tablo 1de grld zere eitli sektrlerde faaliyet gstermektedir. Tablo 1: KOB lerin genel zellikleri alan Kurulu letme Sektr Says yl A Aydnlatma 65 1990 B Matbaa 3 1992 C Kimya 80 1991 Tekstil 12 1990 D Kuyumculuk 160 1990 E Plastik 48 1997 F Zccaciye 75 2006 G Plastik 15 1977 H Tekstil 40 1995 I Tekstil 118 1982 Kimya 15 1977 J Makine 100 1994 K Tekstil 30 1983 L Hizmet 20 2001 M Matbaa 40 1978 N Matbaa 70 2002 O Matbaa 25 1987 Hizmet 3 2009 P Tekstil 20 1984 R Hizmet 18 2003
184

3.1.

Geliim Evresi Byyen Klen Byyen Byyen Byyen Byyen Byyen Klen Byyen Byyen Byyen Byyen Byyen Byyen Byyen Byyen Klen Byyen Klen Byyen

Aile letmesi Evet Evet Evet Evet Evet Evet Hayr Evet Hayr Evet Evet Evet Evet Hayr Hayr Evet Evet Hayr Hayr Hayr

Profesyonel Ynetici Var Yok Var Yok Var Yok Var Yok Var Var Var Yok Var Var Var Var Var Yok Yok Var

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 1de grld gibi incelenen KOB lerin ounluu aile iletmesidir. Aile iletmelerinin ounda birinci kuan bireyleri tepe ynetici olup ikinci kuan bireyleri ise hat ynetici konumundadr. ncelenen 3 iletmede ise ikinci kuan temsilcileri, dorudan tepe ynetimde grev almaktadr. Dier yandan, aile iletmesi zellikleri tamayan 6 iletmenin ikisinde de, iletme sahibinin ocuklarnn kariyerleri irket ynetiminde rol almak zere planlanmaktadr. Gerek tepe ynetimde gerekse hat ynetimde grev alan ikinci kuak bireylerinin kariyer hedefinde aile iletmesinde grev almak ncelikli olarak planlanmam olsa da, bu kiilerin farkl iletmelerde profesyonel olarak alma deneyimi edindikten sonra duygusal nedenlerle aile iletmesinde grev aldklar dikkati ekmektedir. Bununla beraber ikinci kuak temsilcilerinin zellikle yurt dnda eitim aldklar, iletmenin ihracat potansiyelinin ikinci kuakla beraber deerlendirilmeye balad, bylelikle iletmenin d pazarlara uygun olarak ekillendii ve genellikle bu kiilerin pazarlama fonksiyonunun banda bulunduklar grlmektedir. ncelenen iletmelerin genelinde organizasyon emas bulunmaktadr. Bu iletmeler K departmannn varl asndan incelendiinde, sadece bir iletmede Kya ilikin ayr bir blmn yaplandrld grlmektedir. letmelerin hepsinin web sayfalar bulunmaktadr. zellikle muhasebe paket programlar her iletmede bulunmakta, bununla birlikte MRP, ERP gibi yazlm programlar da kullanlmakta ya da bu programlarn kullanlmas planlanmaktadr. letmeler kurumsallama asndan ele alndnda, ncelikle bu iletmelerin ounluunda retim ve sistem belgelerinin bulunduu grlmektedir. Sistem belgelerinin evreye uyum salama ve meru kabul edilebilme asndan nemli olduu, rne ilikin belgelerin ise genellikle teknik zorunluklar dorultusunda ve byk mterilerin beklentilerini karlayabilmek iin alnd ifade edilebilir. Dolaysyla incelenen KOB lerin d evredeki zellikle yasalarn, rakiplerin ve mterilerin basksyla sistematik uygulamalara ynelmek zorunda kaldklar anlalmtr. Bu dorultuda zorunlu teknik eitimlerin, i sal ve gvenlii eitimlerinin salanmas gibi ekillerde KY uygulamalarnda informellikten formellie gei eiliminin grld dikkati ekmektedir. Sonu olarak KOB lerin gerek zorlayc, gerek normatif, gerekse takliti kurumsal nitelikteki basklara (DiMaggio, v.d.,1983) nemli lde maruz kaldklar ve bu basklarn, KY uygulamalarn daha sistematik hale getirme ynnde etkili olduu sylenebilir. 3.2. letme sahiplerine ilikin hususlar Bu ksmda incelenen KOB lerde genellikle hem giriimci hem de ynetici konumunda olan iletme sahiplerinin demografik zelliklerine ve bu kiilerin ilerine olan hakimiyet/ainalklarnn ynetsel baz sonularna yer verilmektedir. Tablo 2de iletme sahiplerinin demografik zellikleri yer almaktadr. Tablo 2: letme sahiplerinin demografik zellikleri letme sahibi Cinsiyet Ya Eitim dzeyi Eitim alan A B C D Erkek Erkek Erkek Kadn Erkek 59 40 54 50 46 niversite Lise niversite Yksek Lisans niversite (Hollandada) Mimar Kimya Mhendislii Klinik Psikiyatri Ekonomi
185

deneyimi Mevcut durumda tedarikisi olan uluslararas bir irkette 11 yl Proje Mdrl ve kendi irketinde 21 yl Kendi irketinde 19 yl Bir KOB de 5 yl ve kendi irketinde 20 yl Kendi irketinde 27 yl niversite rencisi iken ksmi sreli ve kendi irketinde 21 yl

E. Yeildal, F. Aydnl Uyank, C. Uyargil

E F G H I

Kadn Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek

35 44 56 47 59 63 33 52 35 40 48 60 27

niversite Lise lkokul Ilkokul niversite Terk niversite Ilkokul Ilkokul niversite Yksek Lisans niversite niversite niversite

Iktisat Kimya Mhendislii Sinema Televizyon Turizm letme Grafik ktisat Elektronik Mhendislii Tekstil Mhendislii

Bir Amerikan irketinde 3 yl ve kendi irketinde 8 yl (ikinci nesil) Kendi irketinde 5 yl Plastik firmasnda ii olarak 3 yl ve kendi irketinde 34 yl Kendi irketinde 16 yl 5 yl terzilik, tekstilde 10 yl raklk ve kendi irketinde 29 yl eitli kimya irketlerinde mdrlk ve kendi irketinde 34 yl Kendi irketinde 10 yl Kendi irketinde 28 yl 5 yl Pazarlama Mdrl, Kltr Sanat Danmanl, Radyo Programcl ve kendi irketinde 10 yl 18 yl babasnn kendisine devrettii irkette 11 yl grafikerlik, retmenlik ve kendi irketinde 9 yl 20 yl gazetecilik ve kendi irketinde 14 yl Kendi irketinde 3 yl Kendi irketinde 27 yl

J K L M N O

P* Erkek 55 Y.Lisans * Farkl sektrlerde 2 iletme sahibidir.

Aratrmamzn dikkat eken bulgularndan biri de, iletme sahiplerinin ayn zamanda giriimci ve tepe ynetici olmalar dorultusunda ileri konusunda nemli derecede bilgi ve deneyime (Bknz. Tablo 2) sahip olmalar ve ie ainalk veya olaylara hakimiyet olarak nitelendirilebilecek bu durumun uygulamalar zerindeki etkilerine ilikindir. Frsatlar grm, risk alm ve bu dorultuda kaynaklar biraraya getirmi bireyler olan giriimciler, ilerine olan ainalklarndan ve kendi konularn iyi bilmelerinden dolay kendilerini ynetici olarak da konumlandrmakta, dolaysyla da ayn zamanda yneten, uygulayan ve kontrol eden kiiler haline gelmektedirler. Sahiplik ve yneticiliin ayn kiide toplanmas sonucunda iletme fonksiyonlar baz durumlarda ekil itibaryla birbirinden ayrlm olsa dahi, iletme sahibinin deneyimi, eitimi ve sezgileri dorultusunda yrtlmekte, sonu olarak uygulamalardaki objektiflik azalmaktadr. KY asndan baktmzda, iletme sahipleri eleman seimi, terfiler, cretlendirme ve dllendirme, iten karma gibi uygulamalarda ounlukla karar verici konumundadr. rnek olarak, profesyonel yneticilerin bulunduu iletmelerde eleman almnda ilk mlakatlar departman yneticilerinin yapmasna ramen son kararn yine iletme sahibi tarafndan verildii grlmektedir. Baz iletmelerde retimde alan vasfsz elemanlara ilikin kararlarda ustabalarn geribildirimine bavurulduu da dikkati ekmektedir. Fakat KY yaplanmasnn olduu bir iletmede bile son karar yine iletme sahibine braklmaktadr. Aile iletmelerinde ikinci kuan pazarlama haricinde varlnn snrl olmas da birinci kuan genellikle aina olduu retim ve finans gibi konularda yetki devretmekte isteksiz davranmasyla aklanabilir. Grlen iletme sahipleri, kalite, retim, bilgi teknolojileri, muhasebe, hukuk gibi teknik konulara kyasla ynetim ve KY alannda danmanlk hizmeti alma konusunda genellikle daha isteksizdirler. Bu durumun ynetim konusundaki yeterliliklerini sorgulamamalarndan ve bu konulardaki
186

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

skntlarn eleman deitirme gibi yollarla zebileceklerini dnmelerinden kaynakland deerlendirilmektedir. gc verimliliine ilikin sorunlar Grlen KOB yneticilerinin igc verimlilii konusundaki fikirlerini sorguladmzda, kavram tanmlamakta zorlandklar grlmtr. lgililer verimlilik kavramn zellikle makine ve insann oluturduu bir btn olarak deerlendirmektedirler. Grlen kiilere gre igc verimlilii genellikle retimin lmlenmesi, retilen rn miktar ve retimin hzl bir ekilde gerekletirilmesi gibi konular ifade etmektedir. alma koullarnn iyiletirilmesi, alanlarn ilerine ilikin bilgi ve becerilerinin gelitirilmesi, i yapma usul ve sistemlerinin gelitirilmesi, alan tatmininin salanmas yoluyla bireylerin performanslarnn arttrlmasna ynelik bir yaklam hemen hemen hibir KOB de bulunmamaktadr. Dolaysyla aslnda verimlilik lmlerinin retim sonularn deerlendirmek iin yapld ancak igc verimliliini arttrmaya ynelik formel almalarn yaplmad tespit edilmitir. Verimliliin sklkla kullanlan ve sorun olarak ifade edilen bir kavram olmasna ramen, uygulamada ieriini geniletmeye zg almalarn yaplmas gerektii aktr. zellikle retim alanlarnda igc devrinin ve devamszln (tm KOB lerde lmlenmemekle birlikte) yksek seyrettii ifade edilmektedir. Yine zellikle retim alanlarnn disiplinsiz alma eilimleri, alanlara ilikin en nemli sorunlardan biri olarak grlmektedir. ncelenen KOB lerin ounda i tatmininin, motivasyonun ve ie odaklanmann dk olduu, bu durumun ise alanlarn zelliklerinin ve isteksizliklerinin bir sonucu olduu ifade edilmektedir. ncelenen KOB lerde eleman temini konusu, dier KY ilevlerine kyasla formellik dzeyi asndan olduka gelimi olmasna ve KOB lerin byk iletmelere benzer temin kaynaklarn kullanmalarna ramen nitelikli eleman bulma konusunda skntlarla karlatklar grlmektedir. Nitekim 2006 ylnda niversite rencileri zerinde gerekletirilen bir aratrmann sonularna gre; bireylerin KOB leri eitim olanaklarnn ve kariyer frsatlarnn kstll ve kariyer geliimleri asndan iyi bir referans olmamas gibi nedenlerle tercih etmedikleri ortaya kmaktadr (akmak, v.d., 2006) Benzer ekilde ilgili literatrde adaylarn i seiminde dikkate aldklar unsurlar; eitim ve ilerleme frsatlarnn, i gvencesinin varl ile cret ve ek demelerin yeterlilii olarak ifade edilmektedir (Moy, v.d., 2002). ncelenen KOB ler asndan da bu durum deerlendirildiinde; elemanlarn KOB leri tercih etmemesinin nedenleri arasnda birazdan daha ayrntl olarak zerinde durulacak olan K uygulamalarndaki informellik ve tesadfiliin byk lde etkili olduu dnlmektedir. Nitekim profesyonel ynetici istihdam eden KOB lerin birou, bu kiilerle alma konusunda da zorluklar yaamaktadr. zellikle profesyonel yneticilere ynetici titri verme konusundaki isteksizlik ve iletme sahiplerinin bu yneticileri yakndan takip ve kontrol etme eilimleri dikkati ekmektedir. Mavi yakal personelin temini konusunda ise, ou sektrde skntdan bahsedilmezken zellikle tekstil sektrnde faaliyet gsteren KOB lerin niteliksiz eleman bulma konusunda da skntlarla karlatklar ve eleman yokluu nedeniyle her bavuran kiiyi istihdam ettikleri tespit edilmitir. Bu durum, i iin uygun olmayan kiilerin istihdamna yol amakta ve bu nedenle igc devri artmaktadr. 3.4. nformellik / tesadfilik Kararlarn, uygulamalarn ve i ilikilerinin biimsel olarak ve aka kural ve sreler araclyla kontrol ve koordine edilmesi eklinde tanmlanan formellik (Bodewes, 2002), ilgili literatrde sklkla ifade edilenlerle uyumlu olarak (zelik, v.d., 2006; Mazzarol, 2003) incelenen KOB lerde de olduka dktr. Sz konusu KOB lerde zellikle KY uygulamalarnn varl, srelerin yazl ve uygulamalarn dzenli olmas konularnda nemli eksiklikler olduu deerlendirilmektedir. ncelikle K planlamas konusu, anlk ihtiyalar dorultusunda iletme sahibinin sezgisel kararlar ile ynlendirilmektedir. Kalite belgelerinin alnmas amacyla gerekletirilmi olan i analizlerinden genellikle Kya ilikin uygulamalara veri tekil etmesi asndan yararlanlmamaktadr. Bu
187

3.3.

E. Yeildal, F. Aydnl Uyank, C. Uyargil

KOB lerde i analizlerini takiben; i tanmlar ve i gerekleri kalite almalar gerei hazrlanm olup bu bilgiler K temin ve seim srecinde kullanlmamaktadr. Bunun yerine, iin gereinin; deneyimler ve iletme sahibinin deerlendirmesi dorultusunda, ilerin genel erevesinin gerektirdii zelliklerde; fazla alma yapmaktan kanmayacak ve birka sorumluluu ayn anda stlenebilecek alanlar tercih edilmektedir. Eleman temini konusunda kullanlan yntemler; arlkl olarak gazetelere, mesleki dergilere ve internete i ilan vermek, mevcut alanlarn ve tandklarn nerdikleri kiilerden yararlanmaktr. Grlen btn iletmeler personel seiminde mlakatlardan yararlanmaktadr. letmelerin tamam kendilerine zg olarak hazrladklar bavuru formlarn kullanmaktadr. Departman sorumlular n grmeleri yaparken, ie almda son karar iletme sahibi vermektedir. Son grmede karar asndan genellikle en nemli unsur olan cret konusu grlmektedir. Bu noktada iin yaplmas asndan uygun olarak deerlendirilen adaylarn bir yandan cretlerinin alt limitleri zorlanrken bir yandan da yetkilendirme konusunda departman sorumlularnn kstland aka grlmektedir. Performans deerlendirme konusu incelendiinde; KOB lerin zellikle sat elemanlarnn performansn deerlendirdikleri ve sonularn prim sistemiyle cretlere yanstld grlmektedir. malat ksmnda yaplan deerlendirmeler, genellikle ustaba ya da iletme sahip/yneticisinin insiyatifi dorultusunda yaplmaktadr. Bununla beraber performans deerlendirmede bilimsel temelli yaklam ise sadece alt iletmede gzlenmitir. Bu tarz bilimsel yaklamn grld iletmelerde (hizmet sektrnde faaliyet gsteren bir iletme haricinde) retimin takip edildii programlarn kullanld ve bilgi teknolojilerinin kullanmnn ileri dzeyde olduu dikkat ekmitir. Dier 14 iletmede mavi yakal personelin performans hat yneticiler ya da ustabalar tarafndan deerlendirilmektedir. Bu iletmelerde alan saysnn az olmas, deerlendiren ile deerlendirilen kiilerin gn ierisinde ayn ortamda yakn alma iinde olmas performans deerlendirmede informel yaklam mmkn klmaktadr. Performans deerlendirmenin informel olduu bu iletmelerde dllerin de; yurtdna seyahate gndermek, kira desteinde bulunmak, evlenme yardmnda bulunmak gibi eitlendii grlmtr. Grlen iletmelerden sadece bir tanesinde, literatrde sklkla ifade edilen ve zellikle de kk iletmelerde daha da fazla grlen akraba kayrma (nepotism) (Huo, v.d., 1995) sz konusudur. alanlarn akrabalardan olutuu bu KOB de alanlarn performanslarnn deerlendirilmesinin uygun olmad belirtilmitir. Dost ve akrabalar kayrmann incelediimiz dier KOB lerde zellikle gnmzn kat rekabet koullar dorultusunda sz konusu olmad ifade edilebilir. Nitekim tandklarn tavsiyelerinden, dost ve akrabalardan alma hayatnda ya temin kayna olarak yararlanlmakta ve bu kiiler uygun grlmemeleri halinde ie alnmamakta ya da ie alnsalar dahi ister informel ister formel olsun bir ekilde performans deerlendirmeye tabi tutulmaktadrlar. Eitim konusunda iletmelerin sistematik bir yaklamlar olmamasna ramen zellikle yneticilerin geliiminin desteklendii tespit edilmitir. Bu dorultuda yneticilerin gnlk eitimlere katlmasnda herhangi bir saknca grlmezken sistematik ve uzun sreli eitimlere pek scak baklmamaktadr. Mavi yakal personelin seiminde deneyim dikkate alnrken gerekli durumlarda da i banda eitim sz konusu olmaktadr. Grlen iletmelerin sadece birinde yllk eitim planlarnn yapld tespit edilmitir. Dolaysyla da incelenen KOB lerde eitimin sistematikliinden bahsedebilmek olduka gtr. Hizmet sektrnde faaliyet gsteren yllk eitim plannn yapld iletmede, alanlarn yaratclklarn ve motivasyonlarn yksek tutmak amacyla bu konuda yatrm yaptklar iletme sahibi tarafndan beyan edilmitir. letmelerin eitim aldklar konular ncellikle SO belgesinin ve yasalarn zorunlu tuttuu eitimler evresinde ekillenmektedir. Bunun haricinde eitimler beyaz yakal personelin uzmanln artrmak zorunda olduu konular zerinden eitlenmektedir. letmelerde terfi olanaklar incelendiinde profesyonel yneticilerin istihdam edildii iletmelerde terfi olanaklarnn da bulunduu dikkat ekmitir. Profesyonel ynetici istihdam gerekletirmi olan iletme sahip/yneticileri dier personelin yetkinliklerinin gelitirilmesi ve bu dorultuda farkl alanlara gei yapmalar konusunda destek salamakta ve beyaz yakal personelde ekirdek kadroyu oluturabilmek iin aba harcamaktadrlar. Dier yandan profesyonel ynetici istihdamna yanamayan iletme sahip/yneticileri alanlara gelime ve terfi olanaklar salama konusunda daha isteksizdir. Bireylerin asl uzmanlk alanlarnn dndaki konularda da almak zorunda
188

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

olmalar nedeniyle KOB ler, alanlar iin iyi birer okul ve uygulama alan olmaktadr. Departmanlamann ve i blmnn snrlarnn net olmamas, zellikle raporlama ve hiyerarik yaplanma konularnda skntlar yaratsa da alanlar gelitirici yn ve salad esneklik asndan fayda salamaktadr. SONU Bu almada birok lkede olduu gibi lkemiz ekonomisinde de lokomotif rol stlenen, ekonomiye ve istihdama katk salama asndan yksek neme sahip bulunan KOB lerin KY asndan durumlar ve KOB sahip / yneticilerinin igc verimlilii konusundaki deerlendirmeleri incelenmitir. Aratrmamzn bulgular dorultusunda aadaki karmlarda bulunulabilir: KOB lerin ounda iletme sahiplerinin uzun yllar i deneyimine sahip olmalar ve konularna olan hakimiyetleri nedeniyle genellikle ayn zamanda iletmenin tepe yneticisi olmalaryla ve ounlukla kendi ocuklar da dahil olmak zere yetki paylam konusunda isteksiz olmalaryla sonulanmaktadr. Bu noktada ikinci kuan bireylerinin ancak iletme sahibinin yeterli donanma sahip olmad ihracat ve pazarlama gibi alanlarda devreye girebildii sylenebilir. Her ne kadar ikinci kuan bireylerinin kariyerleri iletme ynetiminde rol almak zere planlanm olsa da ve irket kurucusu ve tepe yneticisi olan anne / babalar tarafndan bu kiilerin iletmede almalar arzu edilse de iletme sahipleri genellikle tepe ynetici olarak kalma eilimi gstermektedirler. Dier yandan tepe ynetimin en azndan KOB de 2. kuan bireylerine braklm olmasna ramen, hibir KOB de profesyonel bir tepe ynetici bulunmamaktadr. Bu noktada hat ynetici konumunda da olsa, incelenen KOB lerin ounda profesyonel yneticilerin istihdam edilmesi olumlu deerlendirilmektedir. Dier yandan iletme sahip / st dzey yneticilerinin profesyonel ynetici olarak istihdam ettikleri bireyleri genellikle yakndan kontrol etme eilimleri, zaman zaman bu kiileri yetkilendirme konusunda tereddt gstermeleri ve birok konuda son karar kendilerinin verme alkanlklar sorun olarak karmza kmaktadr. ncelenen KOB lerdeki K uygulamalarnn en belirgin zellii, informellik / tesadfiliktir. KOB lerde K uygulamalar sistematiklikten uzak, iletme sahibinin deneyim ve sezgileri dorultusunda genellikle anlk ve deiken kararlara dayal olarak ekillenmektedir. Ancak bu noktada baz KOB lerin sistematik uygulamalar, kurumsal basklarn etkisiyle benimsemek durumunda kaldklar da ifade edilmelidir. ncelenen KOB lerin ounda kalite almalarnn genellikle de danmanlk hizmeti alnarak gerekletirilmesi ve sz konusu iletmelerin genellikle kalite belgelerine sahip olmalar kurumsal nitelikteki basklarn bir sonucu olarak deerlendirilmektedir. Buna ek olarak byk ve kurumsal mterilerinin tedarikisi konumunda olan KOB lerin bu kurumsal iletmelerin tedarikisi olarak kalabilmek iin uymak zorunda olduklar kurallar, K uygulamalarnda belli lde sistematiklemeyi salamaktadr. KOB sahip / yneticilerinin igc verimlilii kavramn tanmlarken alanlarn kapasitelerinin gelitirilmesi, alma koulllarnn ve i yapma biimlerinin iyiletirilmesi, motivasyonun salanmas, alan tatmini araclyla bireysel performansn arttrlmas gibi unsurlara olduka uzak olduklar, igc verimlilii deyince retimde lmleme ve zellikle de kt miktarna odaklandklar dikkati ekmektedir. Kukusuz sorunlarn doru bir ekilde tanmlanmas, zmlerine ulamak asndan nemli bir adm tekil etmektedir. Bu nedenle iletme sahiplerinin igc verimlilii konusuna insan unsurunu ve kapasitesini de dikkate alarak daha btncl bir anlayla yaklamalar uygun grlmektedir. Daha nce de ifade edildii gibi aratrmamzn verilerinin toplanmasnda ncelikle anket yntemi benimsenmi, fakat veri niteliinin dkl nedeniyle KOB sahip /yneticileri ile derinlemesine mlakatlar gerekletirilmitir. Bu noktada zellikle vurgulamak istediimiz bir husus; KOB lerde ynetim ve KY konularnda yaplacak aratrmalarda anket yntemi yerine mlakat, odak grup tartmas ve delphi teknii gibi kalitatif yntemlerden yararlanmann etkinlik asndan daha uygun olacadr. 4.

189

E. Yeildal, F. Aydnl Uyank, C. Uyargil

KAYNAKA Bodewes, Wynand E. J.: Formalization and Innovation Revisited, European Journal of Innovation Management, Vol.5, No.4, 2002, pp.214223. Cardon, Melissa S.,Christopher E. Stevens: Managing Human Resources in Small Organizations: What Do We Know?, Human Resource Management Review, Vol.14, 2004, s.296. akmak, K. vg, Banu Saadet nsal, Cavide Uyargil: letme Byklnn Mezuniyet Aamasna Gelen rencilerin Arama Srecindeki Tercihleri zerine Etkisi: .. letme Fakltesi rencilerine Ynelik Bir Aratrma, 3. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, stanbul Kltr niversitesi, 17-18 Kasm 2006. DiMaggio, Paul J.,Walter W. Powell: The Iron Cage Revisited: Institutional Isomorphism and Collective Rationality in Organizational Fields, American Sociological Review, Vol.48, No.2, April 1983, pp.147160. Huo, Paul Y., Von Glinow, Mary Ann: On Transplanting Human Resource Practices to China: A Culture-Driven Approach, International Journal of Manpower, Vol.16, No.9, 1995, pp.316. Mazzarol, Tim: A Model of Small Business HR Growth Management, International Journal of Entrepreneurial Behaviour & Research, Vol.9, No.1, 2003, pp.2749. Moy, Jane W., Sze M. Lee, "The career choice of business graduates: SMEs or MNCs?", Career Development International, Vol. 7 Iss: 6, 2002, pp.339 347. zelik, A. Oya, Fulya Aydnl: Strategic Role of HRM in Turkey: A Three-Country Comparative Analysis, Journal of European Industrial Training, Vol.30, No.4, 2006, pp.310327. Wagar, Terry H.: Determinants of Human Resource Management Practices in Small Firms: Some Evidence from Atlantic Canada, Journal of Small Business Management, Vol.36, No.2, April 1998, pp.1323.

190

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KOB LERDE MUHASEBE STANDARTLARI E T M HT YACI

Salim ENGEL Anadolu niversitesi

ZET Esnek ve dinamik yaplar ile ekonominin vazgeilmez birimleri olan KOB ler, lkelerin ekonomik ve sosyal yaplar iinde blgeler aras dengesizliin giderilmesi, kaynaklarn etkin kullanm, istihdamn salanmas asndan nemlidir. Trkiyede 54 yl sonra yeni bir Trk Ticaret Kanunu (TTK) hazrlanm ve resmi gazetede yaynlanm ve 1 Temmuz 2012 ylnda yrrle girecektir. Ticari hayat yeniden ekillendiren TTK iletmeler asndan da uluslar aras muhasebe standartlarnn uygulanmasn ngrmektedir. Bu balamda KOB ler iin KOB muhasebe standartlar uygulanacaktr. Bu almada Bilecik li Bozyk lesindeki KOB lerin, KOB muhasebe standartlar eitim ihtiyac durumlar belirlenmeye allmtr. Anahtar Kelimler: KOB , Muhasebe Standartlar, Eitim 1- G R Esnek ve dinamik yaplar ile ekonominin vazgeilmez birimleri olan KOB ler, lkelerin ekonomik ve sosyal yaplar iinde blgeler aras dengesizliin giderilmesi, kaynaklarn etkin kullanm, istihdamn salanmas asndan nemlidir. Byme, istihdam gibi konularda KOB lerin nemli ilevleri vardr. Bu nedenle KOB ler iin zel politikalar gelitirilmektedir. Esnek ve uyum salama yeteneiyle zellikle kriz dnemlerinde ekonominin nemli birimleri olarak ilev gren KOB ler ayn zamanda bir ekonomideki toplam iletmeler iinde de nemli bir paya sahiptirler. Bu nedenle desteklenmeleri ve rekabet glerinin gelitirilmesi gerekir. KOB ler iin genel bir tanm vermek olduka gtr. nk her lkenin ekonomik yaps ve gelimilik seviyesi farkl olduu iin yaplan KOB tanmlamalar da birbirinden farkl olmaktadr. Buna ramen KOB kavramnn anlalmas asndan baz tanmlamalar verilebilir. Genel olarak KOB ler az sermaye kullanm yannda daha ok el emei ile alan, abuk karar verme yeteneine sahip, dk dzeyde ynetim giderleri ile alan ve ucuz bir retim gerekletiren iktisadi teebbsler olarak ifade edilebilir(Uluda-Serin,1991:14). Trkiyede farkl kurumlar farkl ltlere gre KOB snflandrmas yapmlardr. 18.11 2005 tarih ve 25997 sayl Resmi Gazetede yaynlanan Kk ve Orta Byklkteki letmelerin Tanm, Nitelikleri ve Snflandrlmas Hakknda Ynetmelike gre; 10 alandan az ve yllk 1 milyon TLden az ciro veya bilano toplam olanlar mikro iletme 10-49 alan says ve be milyon TLden az ciro veya bilano toplam olanlar kk iletme

191

S.engel

50-249 alan says ve yirmibe milyon TLden az ciro veya bilano toplam olanlar orta lekli iletme

Trkiye Muhasebe Standartlar Kurulu tarafndan yaynlanan Kk ve Orta lekli letmeler in Trkiye Finansal Raporlama Standard (KOB TFRS) gre yaplan tanm yledir; KOB ler, kamuya hesap verme ykmll bulunmayan ve d kullanclar iin genel amal finansal tablo yaymlayan iletmelerdir. letme ynetiminde yer almayan iletme sahipleri, mevcut veya potansiyel bor verenler ve kredi derecelendirme kurulular, d kullanclara rnek gsterilebilir. (KOB TFRS, Bl. 1 md 1.2) Dier yandan Avrupa Birliinde KOB snflandrmas lkemizde yaplan ile farkllk gstermektedir. Avrupa Birliinde ise KOB snflandrmas yledir; 10 alandan az ve yllk 2 milyon EUROdan az ciro veya bilano toplam olanlar mikro iletme 10-49 alan says ve 10 milyon EUROdan az ciro veya bilano toplam olanlar kk iletme 50-249 alan says ve 50 milyon EUROdan az ciro veya 43 milyon EUROdan az bilano toplam olanlar orta lekli iletme

Ekonomi iinde nemli bir yere sahip KOB ler mali nitelikli ilemlerini muhasebede kayt altna almakta ve raporlamaktadrlar. Ancak yeni TTK KOB ler asndan nemli deiikler getirmektedir. Bu deiiklerden biriside KOB muhasebe standartlarnn uygulanmasdr. Bu almada KOB muhasebe standartlar eitim ihtiyac asndan Bilecik-Bozyk ilesindeki iletmelerin eitim ihtiyac konusundaki durumlar ele alnp deerlendirilmitir. 2- KOB MUHASEBE STANDARTLARI ve E T M KOB ler deien koullara uyum, esnek retim yaplaryla ve yarattklar istihdam olanaklaryla ekonomide nemli ilevler grmektedirler. Trkiyedeki iletmelerin % 99u KOB nitelii tamaktadr. KOB ler mali nitelikli ilemelerini kayt altna alrken TTK ve Vergi Kanunlar ile yaynlanm Muhasebe sistemi uygulama teblileri, muhasebe kavram ve ilkelerine uygun olarak yapmaktadrlar. Ancak yeni TTK, muhasebe uygulamalarna yeni bir boyut getirmi ve muhasebe standartlarna gre muhasebe ilemlerinin yrtlmesini ngrmektedir. Dier bir deyile vergi amal muhasebeden bilgi amal muhasebeye uygulamalar olacaktr. Bu balamda yeni TTK ile KOB ler iin yaynlanan muhasebe standartlarn uygulayacaklardr. Yeni TTKnu 1 Temmuz 2012 tarihinde yrrle girecektir. Bu bakmdan yeni muhasebe standartlarnn renilmesi ve uygulamas asndan eitim nem arz etmektedir. Eitim en genel anlamyla, insanlar belli amalara gre yetitirme srecidir. Bu sreten geen insann kiilii farkllar. Bu farkllama eitim srecinde kazanlan bilgi, beceri, tutum ve deerler yoluyla gerekleir. (Fidan vd, 1994:12) Eitim bireyin davranlarnda istendik deiiklik yapma srecidir (Ertrk,1984:12) lkelerin ve toplumlarn sosyo-ekonomik geliimi asndan eitimin nemi byktr. Eitim, toplumsal bir geliim ve ilerleme arac olarak kullanlmaya balanlmasndan bu yana, kalknan tm corafyalarn en nemli enstrmandr. Hemen hemen ou Avrupa lkesi, kalknma ve adalama hedefine ularken, yaadklar srelerde eitim ana itici etken olarak gzlemlenmektedir(Beyciolu vd, 2008:370). KOB yneticilerinin ve KOB lerde alan personelin beceri ve niteliklerinin gelitirilmesi, snrl kaynaklara sahip olan, hzla gelien pazarlara uyum salamak durumunda kalan KOB ler iin iletme performansn arttrmak asndan eitim ok nemli bir konudur(Karakaya vd, 2007:25). Ayn zamanda yeni TTKnn KOB ler iin yepyeni bir hkmler getirmekte, dier bir deyile KOB muhasebe standartlarnn uygulanmasn ngrmektedir. Bu KOB ler asndan olduka yeni bir durumdur. Bu yeni duruma ayak uydurabilmek iinde muhasebe standartlar ile ilgili eitime gereksinim olacaktr.

192

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Hemen hemen tm lkelerde, ekonomik faaliyet hacminin daha byk ksmn borsaya kaytl olmayan iletmeler oluturmaktadr. Bu iletmelerin byk blm de KOB niteliindeki iletmelerdir. Borsaya kaytl byk irketlerin kullanmas iin gelitirilen UFRSlerin(TFRS) giderek karmaklat ve kullanmnn zorlat grlmektedir. Bu nedenle, iletmelerin byk ounluunun KOB niteliinde olduu dikkate alnarak ayr bir standartlar seti (Aslan,2007:206) gelitirilmitir. UFRSler zellikle byk ve halka ak ortaklklar iin tavsiye edilirken, orijinal UFRSlerden farkl olarak, Kk ve Orta lekli letmelere (KOB ) ynelik ayrca bir standart setinin oluturularak, bu iletmelerin finansal bilgilerinin hem kalitesinin artrlmas hem de uluslararas lekte karlatrlabilirliinin salanmas da gndeme gelmitir. Kk ve Orta lekli letmeler (KOB ) olarak adlandrlan grece kk ve genel olarak halka ak olmayan veya kamusal sorumluluu UFRS kullanmas beklenen letmelere gre nispeten ok daha az olan bu letmelere ynelik muhasebe ve finansal raporlama standartlarnn hazrlanarak, KOB ler iin uluslararas arenada tek bir finansal raporlama dilinin gelitirilmesi ve uygulanmas ihtiyac gndeme gelmitir(Sayar-Okur, http://www.tmsk.org.tr).Kk ve orta lekli iletmelerin, halka ak irketler gibi kapsaml bir kamusal sorumluluu olmayp, bunun yerine ilgili taraflardan oluan daha snrl bir gruba kar sorumluluklar vardr(Karacan,2009:64). Trkiyede Sermaye Piyasas Kuruluna (SPK) tabi irketler 1/01/2005 tarihinden itibaren dzenleyecekleri konsolide ylsonu finansal tablolar uluslararas muhasebe standartlarn uygulamaktadrlar. Yeni TTK ile muhasebe standartlarnn uygulama alan KOB leri de kapsayacak ekilde geniletilmektedir. Kanun maddesi gerekesinde (md 88.2) uygulanacak standartlar bakmndan tam birlii salamak, ikincisi ise; kk ve orta lekli iletmeleri (KOB 'ler) de ayn standartlara tbi klmak ve uluslararas piyasalarla tam beraberlik iinde bulunabilmenin koullarn yaratmaktr, denilmektedir. TTK geici madde 1(3) bendinde KOB /TFRSn uygulamakla ykml olanlar saylmtr. Buna gre; a) TMS/TFRS ve Yorumlarn uygulama ykmll dnda kalan ve iletme ynetiminde yer almayan iletme sahipleri, iletmeye bor verenler ve kredi derecelendirme kurulular gibi d kullanclar iin genel amal finansal tablo dzenleyen iletmeler. b) TMS/TFRSn uygulamay tercih eden KOB tanmndaki iletmelerden tekrar KOB / TFRS uygulamasna dnmek isteyen iletmeler. Kanun maddesinden de anlald gibi KOB ler KOB Muhasebe standartlarn uygulayacaklardr. Ancak KOB lerden baz artlar tayanlar byk iletme saylacaklar iin Trkiye Muhasebe Standartlarn uygulayacaklardr. Kk iletmeler asndan Trkiye Muhasebe Standartlar Kuruluna (TMSK)na yetki tannmtr. Buna gre TMSK kk lekli iletmeleri KOB /TFRSndan ksmen veya tamamen muaf tutmaya veya bunlar iin ayr standartlar belirlemeye yetkili klnmtr. TTK maddelerine bakldnda muhasebe standartlar ve KOB ler bakmndan bir dzenleme yapld grlmektedir. zellikle yaplacak KOB tanmna gre, kk iletme statsnde olanlar iin farkl standartlar uygulama konusunda bir ak kap braklmtr. Kanun maddesi gerekelerinde muhasebe standartlarnn gerektiinde esnafa dahi uygulanabilecei belirtilmektedir. 3- YNTEM 3.1-Aratrmann Amac Aratrma amacnn KOB lerin muhasebe ilemlerini salkl bir ekilde yrtebilmesi ve gvenilir, doru bilgileri elde edebilmesi asndan nemli bir yere olacak olan KOB muhasebe standartlar ve eitim ihtiyac konusunda KOB lerin durumlarnn belirlenmesidir.

193

S.engel

3.2- Anaktle ve rnekleme Bu aratrmada ana ktle Bilecik ili Bozyk lesindeki KOB lerdir. Bozyk lesindeki KOB niteliindeki iletme says 103dir. Aratrmadan daha anlaml ve gvenilir sonular alnabilmesi asndan ana ktlenin tamamna (103 KOB ) anket uygulanmtr. Uygulanan aratrmada anketleri istenilen ltlere gre dolduran KOB says ise 56dr. Anket geri dnme oran % 54tr. Anketteki sorularn anlalrln test etmek amacyla 10 KOB zerinde pilot uygulama yaplmtr. Katlmclarn anketi yantlama sresi yaklak 10-12 dakika srmtr. 3.3- Aratrma Modeli Aratrma amalarna uygun olarak Betimsel aratrma modeli kullanlmtr. Betimsel aratrmalar, bir konudaki herhangi bir durumu saptamay hedefleyen aratrmalardr (Erdoan,1998:60-62). 3.4-Veri Toplama Yntemi Aratrma modelinin betimsel ve gerekli verilerin tarafsz ve istatistiksel analize uygun olarak toplanmas bakmndan en uygun veri toplama yntemi olarak anket yntemi kullanlmtr. Gelitirilen ankette, Bilecik li Bozyk lesindeki (DPT lelerin Sosyo Ekonomik Gelimilik sralamasna gre sras 51 (872 ile iinde, stanbul, Ankara ve zmir ileleri hari olmak zere http://www.dpt.gov.tr/bgyu/seg/ilce2003.html) i dnyasnn KOB muhasebe standartlar konusunda eitim gereksinimi ile ilgili deerlendirmeleri ortaya konmas amalanmtr. 3.5-Verilerin Analizi Veri toplama yntemi olarak anket yntemi kullanld iin verilerin analizinde SPSS 16.0 kullanlmtr. Tanmlayc analizde frekans, yzde, ortalama, standart sapma kullanlmtr. 4-BULGULAR 4.1-Katlmclara likin zellikler Tablo 1. KOB lerin Demografik zellikleri Grup letme alan Says Yllk Sat Haslat Deikenler 1-9 Kii 10-49 Kii 50-249 Kii <1milyon TL 1-5 milyon TL <5milyon TL 25milyon TL retim Ticaret Hizmet
retim- Hizmet Ticaret-Hizmet retim-Ticaret retim-Ticaret-Hizmet

Faaliyet Alan

Sklk 19 31 6 24 18 14 17 4 5 16 5 5 4

Yzde(%) 33.9 55.4 10.7 42.9 32.1 25.0 30.4 7.1 8.9 28.6 8.9 8.9 7.1

194

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Aratrmaya katlan KOB lerin alan says bakmndan % 33.3 1-9 kii ( 19 KOB ), %55.4 10-49 kii (31 KOB ) ve %10.7si 50-249 kii (6 KOB ) saysna sahiptir. Yllk sat haslat bakmndan ise %42.9u 1 milyon TLden az (24 KOB ), % 32.1 1-5 milyon TL aras ( 18 KOB ) ve % 25.0 ise 5-25 milyon TL ( 14 KOB ) aras sat haslatna sahiptir. KOB lerin faaliyet alanlar ise % 30.4 (24 KOB ) imalat yaparken, % 28.6s retim ve hizmet (16 KOB ), yapmaktadr. KOB lerin % 41 oranndaki ksm ise ticaret, hizmet, ticaret-hizmet, retim-ticaret, retim-ticaret- hizmet yapmaktadr. KOB lerin demografik zellikleri Tablo 1de gsterilmitir. 4.2- KOB lerin Kurulu Yllar ve Faaliyet Kapsam Aratrmaya katlan KOB lerin %16.1i 1-5 yanda (9 KOB ), % 12.5i 6-10 yanda (7 KOB ), % 17.9 11-15 yanda(10 KOB ), % 14.3 16-20 yanda (8 KOB ) ve %39.2si 21 ve st yandadr (22 KOB ). KOB lerin yalar Tablo-2de gsterilmitir. Tablo 2. KOB lerin Kurulu Yllar ve Faaliyet Kapsam Grup KOB lerin Kurulu Yllar Deikenler 1-5 yl 6-10 yl 11-15 yl 16-20 yl 21 yl ve st Yerel Blgesel Trkiye Trkiye ve Yurtd Sklk 9 7 10 8 22 8 21 16 11 Yzde(%) 16.1 12.5 17.9 14.3 39.2 14.3 37.5 28.6 19.6

Faaliyet Kapsam

Tablo 2de grld gibi deerlendirilen KOB lerin % 51.8i yerel ve blgesel dzeyde faaliyet gsterirken 29 KOB ), % 28.6s Trkiye genelinde faaliyet gstermekte(16 KOB ), ve % 196s ise (11 KOB ) Trkiye ve yurtd ile balantlar bulunmaktadr. Bu daha ok blgede seramik younluklu iletmelerin olmasndan dolay olabilecei dnlebilir. 4.3- letmede Muhasebe le lgili Bilgiler Tablo 3 letmede Muhasebe le lgili Bilgiler Grup letmede muhasebe ayr bir birim midir? Deikenler Sklk Evet 41 Hayr 10 Mali iler olarak 3 rgtlenmitir Muhasebeyi darda mali 2 mavir yapyor 1-2 Kii 32 3 ve daha fazla 12 Muhasebe eleman yok 12 Yzde(%) 73.2 17.9 5.4 3.5 57.2 21.4 21.4

Muhasebe birimine alan says

195

S.engel

letmelerdeki muhasebe ile ilgili durum deerlendirildiinde (Tablo 3), iletmelerin % 73.2sinde (41 KOB ) muhasebe ayr bir birim iken, % 17.9 u (10 KOB ) ayr bir birim olmad, % 8.9u da mali iler birimi iinde ya da mali mavire muhasebe ilerini yaptrdn belirtmitir. Muhasebe departmannda alan says bakmndan deerlendirildiin % 57.2i ( 32 KOB ) 1-2 kii olduunu belirtirken, % 21.4 (12 KOB ) muhasebe eleman olmadn ve % 21.4 de 3 ve daha fazla muhasebe eleman olduunu belirtmitir. 4.4-KOB Muhasebe Standartlar Eitimi Gereksinimi Aratrmaya katlan iletmelerin, KOB muhasebe standartlar eitimi ile ilgili olarak verilen ifadelerin deerlendirilmesinde 10 ifadeden yararlanlm ve deerlendirilmitir. Verilen tm lek ifadelerinin alpha. 93.8dir. Cronbach-alpha deerleri gvenilirliin genel kabul snrlarnn (0.70) iinde olduunu gstermektedir. Bu deer lek sorularnn gvenilirlii asndan yksek olarak deerlendirilmektedir. Tablo 4. KOB Muhasebe Standartlar Eitimi Gereksinimi Alpha :: 93.8 Gruplar Standart N Ortalama Sapma 4.187 1.003 Stoklar 48 1.007 Gelir Vergileri 45 3.933 .672 44 3.909 Maddi Duran Varlklar 46 3.608 .977 Kiralamalar 4.204 .667 Haslat 44 4.152 .759 46 alanlara Salanan Faydalar 1.254 42 3.500 tiraklerdeki Yatrmlar 1.181 3.441 Karlklar, Koullu Borlar ve Koullu Varlklar 43 1.127 Maddi Olmayan Duran Varlklar 42 3.738 .852 45 4.000 Yatrm Amal Gayrimenkuller 1 Hi Gerekli Deil.5 ok Gerekli Aratrmaya katlan iletmelerin KOB muhasebe standartlar eitimi ile ilgili verilen deikenlerin ortalamalar ve standart sapmas Tablo 4de verilmitir. Verilen ifadeler iinde en yksek neme sahip olan gr Haslat 4.204 ortalama (std. sap.=. 667) ile ilk srada yer alrken, 4.187 ortalama (std. sap.=1.003) ile Stoklar ikinci srada yer almaktadr. alanlara salanan Faydalar 4.152 ortalama (std. sap.=.759) ile gerekli olduu dnlen ifade olarak deerlendirilirken, Yatrm Amal Gayrimenkuller 4.000 ortalama (std. sap.=.852) ile eitimin gerekli olduu dnlen ifadeler olarak deerlendirilebilir. Karlklar, Koullu Borlar ve Koullu Varlklar 3.441 ortalama (std. sap.=1.181) ile en az gerekli grlen ifade olarak belirlenmitir. Genel olarak deerlendirildiinde KOB standartlar eitimi konusunda tam ulaamadklar sylenebilir. Sadece baz standartlar konusunda eitimin gerekli olduu dierleri konusunda tam bir fikre ulaamamalarna ramen gerekli olduu ynnde bahsedilebilir. Bu, standartlar konusunda tam net bir bilgilendirmenin yaplamasndan olabilir. 5-SONU KOB ler ekonominin nemli yap talarndan olup, toplam iletmelerin yaklak %99 KOB niteliindedir. KOB ler mali nitelikli ilemlerini muhasebede kayt altna alr ve raporlamaktadrlar. Trkiyede bu gne kadar vergi arlkl olarak yrtlen muhasebe ilemleri, yeni TTK ile bilgi arlkl net bir fikre dnlrken, bir eilimden kaynaklanyor

196

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

olarak raporlama yaplmas ngrlmektedir. Bu balamda muhasebe standartlarnn uygulanmas sz konusu olup, KOB ler iinde KOB TFRS uygulanacaktr. KOB TFRS halen yrtlmekte olan muhasebe ilemlerine yeni bir boyut getirmekte ve bu da muhasebe standartlar konusunda bilgilendirmeyi gerektirmektedir. Bunun iinde srekli eitim kapsamnda muhasebe ile ilgili uygulayclarn teorik ve pratik uygulama asndan eitilmesini gndeme getirmektedir. Bozyk ilesinde muhasebe standartlar eitimi ihtiyacna ynelik olarak yaplan bu almada, aratrmaya katlan iletmelerin KOB muhasebe standartlar eitimi ile ilgili verilen verilen ifadeler iinde en yksek neme sahip olan gr Haslat 4.204 ortalama (std. sap.=. 667) ile ilk srada yer alrken, 4.187 ortalama (std. sap.=1.003) ile stoklar ikinci srada yer almaktadr. Karlklar, Koullu Borlar ve Koullu Varlklar 3.441 ortalama (std. sap.=1.181) ile en az gerekli grlen ifade olarak belirlenmitir. Genel olarak deerlendirildiinde KOB standartlar eitimi konusunda tam net bir fikre ulaamadklar sylenebilir. Sadece baz standartlar konusunda eitimin gerekli olduu dnlrken, dierleri konusunda tam bir fikre ulaamamalarna ramen gerekli olduu ynnde bir eilimden bahsedilebilir. Bu, standartlar konusunda tam net bir bilgilendirmenin yaplamasndan ve TTKnn uygulanmasn ngrd hkmler hakknda yeterli bir bilgiye sahip olunmamasndan kaynaklanyor olabilir. Yeni TTKnn uygulanmas iin bir yldan az bir sre kalmtr. TTKnn getirdii yeni hkmlerle ilgili olarak bilgilendirme almalarnn yaplmas yararl olacaktr.

KAYNAKLAR ASLAN, Sinan,(2007), Kk ve Orta lekteki letmeler (KOB ) in Uluslararas Finansal Raporlama Standartlar (UFRS) ile Global Uyum Sreci, M., BF Dergisi, Cilt XXIII, Say:2 BEYC OLU Kadir, KONAN Necdet, (2008) Yasam Boyu renme Ve Avrupa Eitim Politikalar, www.esosder.org ISSN:13040278 Bahar2008 C.7 S.24 (369-382) Spring2008 V.7 N.24, E.T: 02.03.2010 ERDOAN, rfan (1998), Aratrma Dizayn ve statistik Yntemleri, Ankara, Emel Matbaas. Birinci Basm ERTRK, Selahattin (1984). Eitimde Program Gelitirme, Yelkentepe Yaynlar, No: 4 F DAN Nurettin, ERDEN Mnire, (1994), Eitime Giri, Meteksan A, 1994 Ankara KARACAN, Sami,(2009), KOB lerde UFRSye Uygun Finansal Raporlama, Umuttepe Yaynlar, Kocaeli KARAKAYA akir, SNER N Selin, ZTRK Gamze, ( 2007). KOB lerde Eitim ve Danmanlk htiyalar Analizi, MPM Yaynlar No: 695, Ankara SAYAR, ZAFER,R., OKUR, Mahmut, KOB Finansal Raporlama Standartlar Tasla lkemizde Uygulanabilirlii, http://www.tmsk.org.tr/makaleler E.T: 28.04.2011 ULUDA, lhan, SER N, Vildan, (1991), Trkiyede Kk ve Orta lekli letmeler, Yapsal ve Finansal Sorunlar-zmler, TO Yayn No:1991-25, stanbul http://www.dpt.gov.tr/bgyu/seg/ilce2003.html Kk ve Orta Byklkteki letmelerin Tanm, Nitelikleri ve Snflandrlmas Hakknda Ynetmelik, RG. 18.11.2005

197

S.engel

COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNITIES, The Activities of the European Union for Small and Medium- Sized Enterprises (SMEs) SME Envoy Report, 2005 6102 sayl Trk Ticaret Kanunu Trk Ticaret Kanunu Tasars Gerekesi KB TFRS Blm 1 Kk ve Orta lekli letmeler

198

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KOB LERDE VER ML L ARTIRMA YOLUNDA ATILAN B R ADIM: SOSYAL SERMAYE

Glsm ALIIR Eskiehir Sanayi Gelitirme Merkezi SANGEM Grcan BANGER Eskiehir Sanayi Gelitirme Merkezi SANGEM

ZET Son yllarda youn ekilde kullanlmaya balayan sosyal sermaye kavram, gnmzde sklkla ekonomi, sosyoloji ve politika bilimleri erevesinde tartlmaktadr. Kavram, zellikle bireyler ve kurumlar arasnda iletiim, gven ve ibirlii boyutlar ile n plana kmaktadr. Kavram, KOB lerde verimlilii arttrlmas bakmndan deerlendirildiinde ise KOB ler arasndaki iletiimin gelitirilmesi, KOB ler arasndaki sosyal sermaye dzeyinin ykselmesi eklinde yorumlanabilir. Sosyal sermaye art ile birlikte KOB lerde ibirlii art gzlenir. Bylelikle KOB lerde kapasite ve deneyim art da beraberinde verimliliin artna yol aar. Anahtar Szckler: Sosyal Sermaye, KOB , letiim, birlii, Verimlilik Art 1. G R KOB lerde verimlilii artrmak zere pek ok yol denenmektedir. Bu denemeler arasnda daha ok retim ve teknolojik anlamda yaplan iyiletirmeler gze arpmaktadr. Ancak bu ekilde verimliliin arttrlacana olan inan ok yksektir. Sorunun kkeninde ounlukla makinelerde yaanan arzalar veya ignn verimsizlii grld iin de bylesi bir yola bavurulmasn ok grmemek gerekir. Ne yazk ki retim, teknik ve finans alannda yaanan skntlar glgesinde retilen zm nerileri de daha ok teknik olmaktan te gidememektedir. lkelerin ekonomik gelimeleriyle pozitif etkileim iinde olan sosyal sermaye, zellikle az gelimi ve gelimekte olan lkelerde ekonomik baar iin acil olarak yatrm yaplmas zorunlu olan bir alan haline gelmitir. Zira grece az gelimi lkelerde ekonomik geliim srelerinde sosyal problemler, ekonomik zorluklar karsnda ounlukla grmezlikten gelinmektedir. Gnmzde birok popler ynetim teorisi, insanlar arasndaki ilikileri bir yana brakarak, sreler ve teknolojiye odaklanm durumdadr. Birok irkette son derece etkili sreler parayla satn alnabilecek en gelimi teknoloji olmasna ramen ykc rekabet, dedikodu, phe ve ok sayda i terki baarszln sebebi olmaktadr. Bu irketlerde sosyal sermaye eksiklii grlmektedir (Balta, 2011). Uzun yllar boyunca gz ard edilen bir kavram olan sosyal sermaye KOB lerde verimlilii artma yolunda atlan yeni bir adm olarak gndeme gelmektedir. zellikle 2000li yllarla birlikte kavramn varlndan ve etki alanlarndan sklkla sz edilmektedir. Kavram; z itibariyle mekanik alann dna karak, tamamen insani bir zellik olan gven, sayg ve karlkl iletiimin nemine vurgu yapmaktadr.

199

G. alr, G. Banger

Sosyal sermaye kavram 1990l yllarda popler olmaya balam ve Trkiyede de bu tarihten sonra kavram zerine aratrmalar yaplmtr. Aratrmaclar, kavramn setikleri alanlar ne ekilde etkilediini lebilmek adna almalar yapmtr. Sz konusu almalar arasnda Eskiehir leinde yaplan bir almaya rastlanmamtr. Sanayi Gelitirme Merkezi (SANGEM) olarak, Eskiehir Sanayi Odasna (ESO) ve Eskiehir Mobilyaclar ve Marangozlar Odasna (EMMO) kaytl olarak faaliyet gsteren mobilya firmalar zerinde gerekletirilen bir incelemenin bir blmnde firmalarn sosyal sermaye bakmndan iinde bulunduklar durumu tespit etmek amacyla bir aratrma gerekletirilmitir. Bu balamda sz konusu aratrmann ilgili blmne, sosyal sermaye kavramnn KOB ler leine ne ekilde yansdn grebilmek ve kavramn KOB lerde verimlilii artrmak bakmndan ne oranda alglandn gsterebilmek adna rnek olay kapsamnda bu incelemeye yer verilmesi uygun grlmtr. 2. SOSYAL SERMAYE KAVRAMI Sosyal sermayeyi ilk olarak gerekli olduunda faydal destekler salayan toplumsal ilikilerin sermayeyi olarak tanmlayan Bourdieu, daha sonra kapsaml ve anlalmas kolay olan u tanm yapmtr: Sosyal sermaye, bir bireyin ya da bir grubun kalc iler anda, az ok kurumlam karlkl tanma ve tannmalara sahip olmas sayesinde elde ettii gerek ya da potansiyel kaynaklarn toplamdr. Bylesi bir an harekete geirmeye olanak salad sermaye ve glerin toplamdr (Bourdieu, v.d., 2003: 108). Bourdieu, sosyal sermaye tanmnda iki temel eyden sz etmektedir: (i) Sosyal ilikiler, bireylere sahip olduklar alar araclyla eitli kaynaklara erime imkn verir ve (ii) Bu ilikilerin miktar ve kalitesi kiinin ulaabilecei kaynaklar etkiler. Buna gre sahip olunan sosyal sermayenin miktar da bireyim fiilen harekete geirebilecei a balantlarnn byklne ve bireyin sahip olduu sermayelerin (ekonomik, kltrel ve sosyal) eidine ve miktarna bal olarak belirecektir (Carpiano, 2004: 39; Dika, 2003: 13). Bourdieu buradan sosyal sermayenin doal ya da sosyal olarak verili olmadn, sosyal sermayenin daha ziyade sosyal ilikilerin bir rn olduu sonucuna ulamaktadr (Winter, 2002: 2) ve ona gre sosyal sermaye, sosyal balantlardan treyen bir deer ya da kaynak olarak tasavvur edilmelidir (Silva, v.d., 2004: 3). Sosyal sermaye kavram denildiinde Bourdieudan sonra gelen ve bu alanda almalar yapan bir isim de Coleman olmutur. Colemana gre sosyal sermaye, tek bir varlk deildir. Ortak iki zellii olan farkl varlklarn eitlenmesidir. Bunlarn hepsi bir sosyal yapnn baz dzlemlerinden olumulardr ve bu yapnn iindeki bireylerin hareketlerini kolaylatrmaktadrlar (1988: 95-120). Colemana gre sosyal sermaye u farkl formda anlam kazanacaktr: (i) Ykmllkler, beklentiler ve yaplarn gvenilirliinde, (ii) Eylemlere bir temel salamak iin sosyal yap iinde akan bilgi kanallarnda, (iii) Belirsizlikleri azaltan, bireylerin kamu yararna faaliyet gstermemelerini salamak amacyla dzenleyici aralar olarak hizmet eden normlar ve etkin yaptrmlarda. Colemana gre, sosyal sermayeyi oluturan bu yap, ayn zamanda sosyal eylemleri anlamann ve aklamann da yollarn sunmaktadr. Bu erevede bireyler, sosyal eylemlerine, normlar, bilgi kanallar, ykmllkler ve beklentiler erevesinde yn vermektedir (Eki Uuz, 2010: 33). Sosyal sermaye tartmalarnda akla gelen nc isim ise Putnamdr. Bourdie ve Colemann tersine kavram daha geni bir lee tayan Putnam, kavramn sentezci bir zmlemesini yapmakta, sosyolojik, psikolojik ve siyasal etmenlerle sosyal sermayenin getirilerini bir arada ele almaktadr. Kavram, bireyler arasnda ibirliini oluturan gven, normlar ve alar gibi balantlar zerinden tanmlama yoluna giden Putnama gre sosyal sermaye; Ortak hedefleri salamak amacyla aktrlerin ibirlii halinde ve etkin ekilde ortak hareket etmesini salayan gven, sosyal normlar ve alar gibi sosyal rgtlenmenin zelliklerinden olumaktadr (Altan, 2007: 224). Putnamn sosyal sermaye teorisi, dier sosyal bilimciler tarafndan ortaya koyulan teorilerden farkldr. Putnamn teorisi, kolektif

200

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

eylemleri kolaylatran sosyal alara nasl katnlacana odaklanrken, dier sosyal sermaye teorisyenleri sosyal sermayeyi sosyal ilikilerde ve yaplarda sakl olan kaynaklar olarak tanmlamaktadrlar. Sosyal sermaye; lkelerin ekonomik faaliyetlerine, toplumsal hayatn etkilerini ortaya koymay amalayan sosyal ierikli yeni bir iktisadi kavramdr. En az iki kii arasnda, gvene dayal bir ekilde kurulabilen iletiim imkn, biraz daha geni bir tanmlamayla, toplumu oluturan fertler, sivil toplum rgtleri ve kamu kurumlar arasndaki koordinasyon faaliyetlerini kolaylatrarak toplumun retkenliini arttran gven, norm ve iletiim a zellikleri eklinde tanmlanmaktadr. Ekonomik adan bakldnda da sosyal sermaye, kii ve kurumalar aras gvene dayal ilikilerin, ekonomik etkinlie ve retime yansmas eklinde kabul edilmektedir (Temple, 2000: 23). OECD sosyal sermaye kavramn; Bir grup ierisinde ya da gruplar arasnda ibirliini kolaylatran anlaylar, paylalan deerler, normlarla birlikte alar eklinde tanmlamaktadr (National Statistics, 2001: 8-9). OECDnin tanmnda sosyal sermaye, gruplarn bir zellii olarak ortaya kmakta ve sosyal sermayenin ibirliini kolaylatrc ynne vurgu yaplmaktadr. Bu noktada OECDnin tanmnn, sosyal sermayeyi kolektif amalara ulamay kolaylatran bir ey olarak alglad; deerler, normlar, alarla e deer tuttuu ve gven, norm, a gibi balantlara gnderme yapt anlalmaktadr. Dnya Bankas da kavram; Sosyal sermaye, bir toplumun sosyal etkileiminin nitelii ve niceliiyle biimlenen normlar, ilikiler ve kurumlara atfta bulunur. Sosyal sermaye, bir topluluu bir arada tutan bir eit tutkaldr eklinde tanmlamaktadr (National Statistics, 2001: 8-9). Bu balamda Dnya Bankasna gre sosyal sermaye, geni anlamda bir topluluun verimlilii ve refahyla balantl normlar ve sosyal alardan oluan insanlar arasndaki yatay balara atfta bulunurken, dar anlamyla hem pozitif hem de negatif ynleriyle insanlar arasndaki dikey balantlara atfta bulunmaktadr. Fukuyama (1999: 16), gven, sosyal sermaye ve ulusal ekonomin baars arasndaki ilikileri analiz etmi ve kavram daha da genileterek, bir grubun yeleri arasnda paylalan ve ibirliine imkn salayan normlar ya da informel deerler seti olduuna dikkat ekmitir. Sosyal sermaye kavramnn literatrde yaplan tanmlar deerlendirildiinde birtakm ortak zellikler bulunduu grlmektedir. Buna gre; Kavram hakkndaki grler ekonomik, sosyal ve politik alanlar birletirdii, sosyal ilikilerin ekonomik sonular etkiledii, ekonominin de bunlar tetikledii grn savunmaktadr. Ekonomik kalknma iin gerekli potansiyel yaratld savunulurken, kavramn doas gerei ilikilerin gelimesinin yasal ve politik koullara bal olmasdr. Ekonomi kurumlar arasndaki ilikilerle, yasal ve yasal olmayan organizasyonlarn ekonomik kalknmann etkilerini arttrmada nasl etkili olabilecei zerinde durulmaktadr.

zetle sosyal sermaye denildiinde btn yollarn gven, iliki, iletiim kavramlaryla anlam kazand anlalmaktadr. Bu dnceden hareketle, sosyal sermaye, gven, iletiim ve verimlilik arasndaki anlamsal btnl daha iyi netletirmek adna sz konusu kavramlar arasndaki ilikiye ksaca deinmekte fayda vardr. 3. SOSYAL SERMAYE VE GVEN Gven, hayatn her aamasnda ilikilerin belli bir erevede yrtlmesinde ve verimli sonular alnmasnda en nemli faktrlerden birisidir. Gven faktr ok nemli bir zellie sahiptir. Ekonomik ve sosyal hayatta zellikle de alma hayatnda gven unsuru zedelenirse, bu alanlarn ilevsellii de zedelenmi olur. Gven, dier insanlarn hareketleri ve niyetleri hakknda istenilen beklentiler olarak tanmlanabilmektedir. Bu tanmdan hareketle gven ile ilgili konular kiisel risk alma davran, ibirlii, azalan sosyal karmaklk, sosyal sermaye, dzen vb. olarak gereklemektedir (Mllering, 2001).

201

G. alr, G. Banger

Fukuyama (1999), sosyal sermaye kavramn insanlar arasndaki egdm ve ibirliini tevik eden ve itenliin hkim olduu normlar birlii olarak tanmlamaktadr. Fukuyama, bu normlar birliinin itici gc olarak gven unsuruna dikkati ekmekte ve gnll ibirliinde gven faktrn n planda tutmaktadr. Fukuyamaya gre gven, ekonomik hayatn incelenmesinden karacamz en nemli ders, bir ulusun rekabet yetenei kadar, refahnn da tek ve yaygn bir kltrel karakteristikle koullandrlmasdr. Bu da gven dzeyidir. Fukuyama, ekonomik krizlerin patlak vermesinde ve srdrlmesinde nemli bir rol bulunan gven eksikliinin giderilmesi gerektiine ve gven unsuruna duyulan ihtiyacn boyutuna dikkat ekmektedir. Gven unsurunun olmasyla toplumdaki tm katmanlarn birbiriyle balantl bir ekilde sosyal dayanmay saladna vurgu yapmaktadr (Fukuyama, 1998: 21). Uslanere gre ise gven, farkl trdedir. Bunlardan ilki, stratejik gvendir. Gvenin bu trnde ilk defa karlaan iki kiinin birbirine gvenmeleri iin herhangi bir stratejik gvene gerek yoktur. kinci tr gven, bireylerin dier bireylerlerin davranlar hakkndaki beklentilerine dayanmaktadr. Stratejik gven, bireylerin nasl davranacaklarna dair iken, ahlaki/genelletirilmi gven ise nasl davranmalar gerektii ynndedir. Stratejik gven krlgandr, bireyler hayal krklna uradka dierlerine duyduklar gven derecesi azalacaktr. Ahlaki/genelletirilmi gven ise bireylerin yaadklar deneyimlerden etkilenmez. nc tr gven ise bireylerin kurumlara duyduu gvendir. Bu gven tr, stratejik gven trne benzemektedir. Kurumlara duyulan gven, hkmetlerin ekonomide, savata ve barta toplumda kanun ve dzeni tesis etmekte ne kadar baarl olduuna baldr (Uslaner, 2004: 5). Ksacas var olan tm sosyal ilikilerin temelinde gven duygusu yatmaktadr. Ancak bu ekilde korkusuz, kaygsz bir ortamda yaamak mmkndr. Gven duygusundan yoksun olan irketlerde alanlar dedikodunun ve kaygnn youn olduu bir ortama maruz kalmaktadrlar. Dier yandan gven duygunsun gelimi olduu irketlerde alanlar ise daha yaratc ve ibirliine dayal bir ortamda almann keyfini srmektedirler. Gven ortamn yaratlmasnda anahtar rol ise iyeri liderine (liderliine) dmektedir. Szne gvenilir, davranlar ve szleri birbiriyle uyumlu olan bir lider/ynetici alanlarna gven duygusunu alamaktadr. Bu balamda irket iinde sosyal sermayenin geliime katk salamaktadr. zetle; bir irkette sosyal sermayenin, bir irketin en deerli varlklarndan birisi olduunun bilinmesi ve verimliliin daha da arttrlmas iin bu alana yatrm yaplmas gerekmektedir. 4. SOSYAL SERMAYE VE LET M Sosyal sermaye kavram zerinde ok fazla tanm yaplmakla birlikte zerinde zellikle gven, normlar ve iletiim kavramlarn ele alp, bu olgularn arlkl olduu tanmlar dikkat ekmektedir. Buna gre toplum kesimlerinin ve fertlerinin birbirlerine olan gven dzeyi, yazl olan ve olmayan her trl davran ve kurallardan oluan normlar ve sosyal ierikli iletiim imknlarnn nitelii, sosyal sermayenin genel dzeyini belirlemektedir. Bylelikle sosyal sermaye kavram, toplum kesimleri arasndaki gvene dayal ilikiler dzeyi olarak tanmlanabilmektedir (Redondo, 2005: 2). Bir lkedeki gerek ynetenlerle ynetilenler arasndaki dikey karakterli gerekse kii ve kurumlar aras yatay karakterli gvene dayal ilikilerin nitelii ve nicelii, o lkedeki sosyal sermayenin en belirgin gstergesidir. Dier yandan az gelimi lkelerde karlalan siyasi atmalar, yolsuzluklar, adi sularn okluu vb. faktrler de sosyal sermayenin eksikliini iaret etmektedir. Heral da (2010) bireyler arasndaki iletiim boyutuna dikkat ekerek, sosyal sermaye kavramn insanlarn ortak amalar iin bireyler, gruplar ya da organizasyonlar halinde bir arada alma yetenei eklinde aklamtr. Herala gre ekonomi, sosyal yaam zerinde oluur. Bu durum, ayn zamanda modern toplumlarn kendi kendilerini nasl organize ettiini gsterir. Ekonomik yaamn modern hayat nasl ekillendirdii ve temelini oluturduunu ifade eder. Bu erevede sosyal sermaye, bireyler

202

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

arasndaki gven ve egdm ann yan sra, bilgi paylamnn da bir gstergesidir. Keza insanlarn belli bir ama dorultusunda hareket edebilmelerini, bu faktrlerin paylamyla mmkndr. nsanlar arasndaki gvene dayal iletiimin ekonomik getirilerini analiz eden sosyal sermaye; eitim, aile, alma hayat ve kamu idaresindeki faaliyetlerini nemli lde etkilemektedir. Bu nedenle sosyal sermaye, beeri sermaye verimliliine de nemli lde katk yapan unsurlar arasnda yer almaktadr. Beeri sermayenin rasyonel biimde kullanlabilmesi, byk lde sosyal sermayenin varlna bal olduu iin son yllarda zellikle gelimi lkelerde sosyal sermayeye verilen nem artmtr. Bu bakmdan sosyal sermaye ile beeri sermayenin birbirini tamamlayan iki ayr deer olarak ele alnmas gerekmektedir (Glaeser, v.d., 2001: 27). Bir lkede insanlar ve kurumlar aras gvene dayal ilikiler ne denli youn ise ilgili toplumda ayn lde sosyal sermayenin varlndan sz edilebilir. Bu yapdaki bir toplumu oluturan fertler, kendileriyle ve toplumla bark bir yap iindedirler. Dolaysyla kendine ve evresine gvenen, ayrca kendisi ve toplumu ile bark olan kiilerin, i hayatnda ok daha baarl olduklar gzlemlenmektedir. evresiyle yeterli lde iletiim kurabildii iin kendisine gvenen ve iinde bulunduu toplumla bark olan bir kiinin kendisine olan gvenin artmas, doal olarak verimliliine yansmaktadr. te yandan, beeri sermayenin nasl ve ne lde kullanlaca tamamen onun sahibi olan kiinin iradesine bal olduundan, ilgili kiinin iinde bulunduu toplumla bark olmas ok daha zverili almasna neden olmaktadr (Temple, 2000: 28-30). Bu balamda fertlerde olduu gibi toplumlarda da retkenliin temel art, salkl bir yapya sahip olmaktr. Salkl toplumlardaki baar sadece ekonomik alanda deil, btn dier bilimsel ve sosyal faaliyetlerde de grlmektedir (Woolcock, 1999: 25). Ekonomik kalknmay etkileyen toplumun sahip olduu normlar, kurallar, alar, iletiim ve karlkl gven olarak adlandrlan sosyal sermaye, istenilen ekonomik hedeflere ulamak iin koordineli aktiviteleri kolaylatrmakta, organizasyonel bantlar glendirmekte ve rn yeniliklerinde pozitif etkiler yaratmaktadr. Gven olmadan sosyal sermaye gerekleemez, hayati balantlar kurulamaz. Bu nedenle gven, salkl bir sosyal sermayenin n kouludur. Dier taraftan sosyal sermayeyi oluturan gven odakl balantlar, insanlarn birlikte almalar ve i yapmalar sonucu gvenin gelimesine neden olmaktadr. Bylelikle sosyal sermaye KOB ler leinde deerlendirildiinde, alanlar arasndaki ilikileri ekillendirmekte ve yatay iletiimin artmasna yol amaktadr. 5. SOSYAL SERMAYE VE VER ML L K Sosyal sermaye; deeri dk olan alanlarn, daha az gvenilir insanlar olduklar iin irketlemeye ve rgtlenmeye kar daha az katlmc ve istekli olduklar sylenmektedir. Bu durum da KOB ler iin can alc bir durum olan verimliliin arttrlmas srecine byk engeldir. Bu balamda KOB ler leinde bakldnda alanlarn sosyal sermaye erevesinde insani ilikilere nem veren ve bunlar srdrebilme yeteneine sahip olmasna zen gstermeleri gerekmektedir. Bir firmann baarl olmas dier somut konulara yatrm yapt kadar, sosyal sermaye gibi soyut konulara da yatrm yapmasna baldr. Sosyal sermaye; bilgi paylamnn nemli olduu ve paylalan ortak amalar ancak gven temeli zerine oturtmak, firma kltr yaratarak ilemlerin maliyetlerini drmek, iten ayrlmalar azaltarak ie alm ve eitim masraflarn drmek, firmadaki devamllk nedeniyle daha byk bir uyum yaratmak konularnda verimliin artmasna yol amaktadr. Kalknmann, verimliliin ve igc performansnn dinamiklerinden olan sosyal sermaye, bir iletmenin iindeki alanlarn aralarndaki koordinasyonun ve sosyal dayanmann ilevsel hale dnmesidir. Sz konusu ilevsellii; kendi aralarnda etken olan drstlk, bilgi paylam, egdm ve gven unsuru gibi sosyal erdemlerin faal olduu bir sistem salamaktadr. Bu balamda sosyal sermaye, bilgi ve yetenek sahibi bireylerin, sosyal dayanma yoluyla, bu bilgi ve yeteneklerini birbirine aktarmalar sonucu performansn ve srekli gelimenin saland bir mekanizma olarak adlandrlmaktadr (ren, 2007: 72).

203

G. alr, G. Banger

KOB lerde verimliliin artmasnn bir koulu da iletiim konusundaki hassasiyettir. Zira kk ve orta lekli firmalarda bata alanlar arasndaki iletiim olmak zere, alanlarn yneticileri ile olan iliki ve iletiim boyutu ve akabinde firmalarn dier firmalar ile gerekletirdikleri iletiim de nem kazanmaktadr. Bu balamda sosyal sermayenin ana elerinden birisi olan iletiim olgusu, verimlilii etkileyen temel unsurlar birisi olarak deerlendirilmektedir. KOB lerde i ve d iletiim konusunda baarl olunmas, verimliliin art anlamnda deerli katklar salamaktadr. Nitekim bir firma kendi iinde iletiimde bir sorun yaamyorsa, alanlarn verimlilii olumlu ynde art gsterecektir. Benzer ekilde kendi dndaki dier firmalar ile iletiim ve gven temelline dayal bir i modeli gelitiren firmann verimliliinde art olacaktr. nk olumlu bir atmosferde alanlar, yaptklar ilerde hem daha verimli hem de daha retken olmaktadrlar. Bu durum kaliteli rnlerin ve sorunsuz bir retimin de olduunun gstergesidir. Sonu olarak sorunsuz bir iletiim modelini benimseyen ve gven temeline dayal bir iliki a olan firmalarda verimlilik konusunda ivmenin yukarya doru hareket ettiini sylemek mmkndr. 6. RNEK OLAY: ESK EH R SANAY ODASI MOB LYACILAR VE MARANGOZLAR ODASINA KAYITLI MOB LYA F RMALARI ZER NE GEREKLET R LEN SOSYAL SERMAYE KAVRAMI ZER NE B R NCELEME Eskiehirde mobilya sektrnn iinde bulunduu durumu analiz etmek amacyla ksa ad SANGEM olan Sanayi Gelitirme Merkezinde alan kurumsal danmanlk uzmanlar tarafndan Eskiehir Sanayi Odas (ESO)na kaytl ve Eskiehir Organize Sanayi Blge Mdrl (EOSB) snrlar ierisinde faaliyet gsteren ve Eskiehir Mobilyaclar Marangozlar Odas (EMMO)na kaytl mobilya firmalar ile bir analiz almas yaplmtr. SANGEM, ESO ve EOSB bnyesinde kurumsal danmanlk almalar yapan kr amasz bir kurulutur. SANGEM, sanayiciye sektrdeki sorunlardan ynetim, retim, kurumsal yap, teknolojik yenilikler, iletiim, insan kaynaklar, pazarlama, finansman ve kmelenme gibi pek ok konuda danmanlk hizmetleriyle yardmc olmak ve sorunlara zm nerileri gelitirmek iin hizmet vermektedir. Verilen hizmetler karlnda hibir ekilde cret alnmamaktadr. Sanayicinin kalcl, srdrlebilirlii, rekabetilii ve katma deer artn hedefleyen bu alma modeli ile sanayiye yeni hareket getirilmesi hedeflenmitir. SANGEMin ncelikli amac; ok sayda KOB nin katlp, yarar salayabilecei biimde uygun sna sektrlerin rekabetiliinin iyiletirilmesi, Eskiehir sanayisinin mal ve hizmet retiminde kresel rekabet gcne kavumas, dnya pazarlarnda kabul gren rnlerin ve hizmetlerin gerekletirilmesi ve ticariletirilmesi ile blgenin ekonomik ve sosyal ynden gelimesine katk salamaktr1. SANGEM tarafndan gerekletirilen almada, mobilya sektrnde faaliyet gsteren firmalar arasndan bir seim yaplarak 20 Temmuz 19 Austos 2011 tarihleri arasnda 21 firma yneticisi ile yz yze grme yaplmtr. almann bir blmnde de firma sahiplerine sosyal sermaye kavramn ilgilendirecek boyutta, Eskiehir mobilya sektrnn gelecei hakkndaki dncelerinin ne olduu ynnde sorular yneltilmitir. Sorulara alnan yantlar, sosyal sermaye kavramn yakndan ilgilendirmesi bakmndan deerli bulunmu ve bu almada rnek olay olarak gsterilmesi uygun grlmtr. Her firma yetkilisine birbirinden habersiz ve farkl ortamlarda Eskiehir mobilya sektrnn gelecei konusundaki dnceleri ile ilgili ne dndkleri sorulmutur. Firma yetkililerine bu soru farkl zamanlarda ynetilmesine ramen alnan cevaplarn ortak paydada bulumas, sosyal sermaye bakmndan deerlendirildiinde, sektre ilikin ciddi bir skntnn olduu ve bu nedenle de acil nlemler alnmas gerektii ynnde olmutur.

SANGEM hakknda daha ayrntl bilgiye http://www.sangem.org adresinden eriilebilir.

204

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Eskiehir mobilya sektrnde faaliyet gsteren firma yneticilerinden alnan yantlarda sosyal sermaye kavramnn sa ayaklarndan birisi olan gven konusunda bir eksiklik olduu anlalmtr. Yz yze grme yaplan firma yetkilileri zellikle bu balamda kendi aralarnda sorunlar yaandna ve kendi aralarnda gven eksiklii olduuna dikkat ekmilerdir. Konuyla ilgili olarak firma yetkililerinin aadaki ifadeleri rnek olarak gsterilebilir: Eskiehir mobilya sektrnn gelimesi iin 3-5 yl iinde eleman skntsn zmek gerekiyor. Eskiehirin sanayi iisi eksii var. Eskiehir mobilyasnda umut var. Bu sektrde dierleri ile uyumlu almak gerekir. Aksi halde uyum gstermeyen yok olur. Herkes birbirinin iini uygun artlarda yaparsa bu i yrr. Ancak kendi aramzda bir gven sorunu yayoruz. Birbirimize gvenme konusunda skntlar var. ncelikle kafa yapsnn deimesi gerekir. Drt kii kafa kafaya verip bir arada alamyoruz. Bunun temel nedeni de gven bunalmdr. Bu sektrn gelecekte baarya ulamas iin bu sorunun zlmesi ve samimi olunmas gerekmektedir. Eskiehir mobilya firmalar arasnda byk ve kk firma ayrm yapld ve byk firmalarn kk firmalara yardmc olmad, bu durumun da aradaki gven balarn olumsuz etkiledii gr ise aadaki ifadelerle anlam kazanmaktadr. Eskiehir mobilyasnda gelime olmas iin ncelikle insanlarn bir araya gelmesi gerekir. Eskiehir mobilyasnn imajnn dzeltilmesi gerekir. Taklitten kanmak gerekiyor. negln taklidi yaplyor. 2inci ve 3nc kuan bu ie sahip kmas gerekir. 1inci kuak ok para kazand; ama paray gayrimenkule ve baka eylere yatrd. Mobilya sektrne yatrm yapmaynca byme olmad. Mobilya camiasnda gven duygusu yok. Dernekler ve yeleri arasndaki ilikiler ok zayf. Derneklerin kendi aralarndaki uyumsuzluk, mobilya firmalarna da olumsuz yansyor. Sknt ok byk. Bunun zme kavuturulmas gerekir. Eskiehirde birlik ve beraberlik yok. ki kii bir araya gelince acayip hrs oluyor. Kiiler birbirlerinin arkasndan birbirinin kuyusunu kazyor. Byk firmalar bu ie yatrm yapmyorlar. Kk firmalara destek olmuyorlar. Hatta byk firmalar yle anlar oluyor ki Eskiehir firmas olduklarn unutup, bizimle yan yana gelmek istemiyorlar. Gven sorununun zlememesi nedeniyle kmelenme almalarnn da yaplamada dikkat eken bir baka firma yetkilisi ise unlar sylemitir: Mobilya sektrnn dzelmesi iin pazarlama yapmak gerekir. Derme atma bir yerde mobilya sat olmaz. EMKO veya BAKSANda yol boyunca byk maazalar, show roomlar yaplsa daha iyi olur. Mobilya sektrnn bymesinin ilk art budur. Byk firmalar da kooperatifler kurup, bunun lideri olsun. Kmelenme almalar yaplmal. 1977-1980li yllarda mobilyaya nclk edenler katlar, dkknlar aldlar ve kenara ekildiler. Sunta fabrikalar sata kt. Bunu mobilyadan anlamayanlar satn ald. Eskiehirde bir araya gelme sorunu var. nk zihniyet farkl. Byk firmalar arda tehir dkkn amyor. Zira burada dkkn aarsa, mterisini bize kaptrma korkusu yayor. Sat yapanlar mteriye Ankara mal, negl mal gibi ifadeler kullanyorlar. Bu da Eskiehir mobilyasnn alaa edilmesi anlamna geliyor. Eskiehir mal derse, sanki sat yapamayacakm gibi bir nyarg var. Sermayeden ziyade kafa yapsnn deimesi gerekiyor. Byk firmalar, kk firmalarn elinden tutmuyorlar. nsanlar birbirine gvenmedii iin bir araya gelme, kmelenme gibi faydal iler yaplmyor. Gven konusunda yaanan gelimeler, beraberinde birlik olma, bir araya gelme durumunu da sekteye uratmaktadr. Bununla ilgili u grler, sektrn nndeki en byk engellerden bir dieri olarak gsterilmektedir: irket birlemeleri Eskiehir mobilya sektrne katk salar; ancak Eskiehirde beraber hareket etme bilinci yok. Bu bilincin yerlemesi iin bir nesil deimesi gerekiyor. Eskiehirdeki ne kan dernekler sadece seim zamanlar yeleriyle ilgileniyorlar. Bunun dnda da bir ey yapmyorlar. Birlikte hareket etme bilincinin gelitirilmesi iin derneklere de ok grev dyor. Birletirici, btnletirici almalar yaplmal. Yoksa sektrde zlmeler hzla aratacak

205

G. alr, G. Banger

Eskiehirde kmeleme almalar yok. 30 kii bir araya gelemiyor. Kopmalar ok fazla. Eskiehirde herkes farkl bir dil konuuyor. Birisinin ciddi anlamda nc olmas gerekiyor; ama kimse tan altna elini sokmuyor. Sermaye kt artk. Bugn mobilya alannda sanatlk ortadan kalkt. Modler mobilyaya dnld. Bu durum da farkl alanlarda alanlarn da mobilya sektrne ynelmesine yol at. rnein demirci de mermerci de artk mobilyac gibi hizmet vermeye balad. Bu durum da mobilya sektrnn anlamszlamasna neden oldu. Eskiehirde ne kan firmalar, kk firmalarn elinden tutarak, onlara fason iler yaptrd takdirde Eskiehir mobilya sektrnde bir canllk yaanr. Aksi halde mobilyann k yakndr. Eer birlik olmazsa ne EMKO ne de BAKSAN kalr yakn tarihe kadar. Eskiehir, mobilya sektr iin elindeki deeri kaybetti. 1970lerde EM STA vard. Eskiehirden birka kii kp, EM STAn ilerini alp, yrtemedi. Birinci kuak ok yetkin olamad. Bunun iin de iler, civar illere kayd. Eskiehirde paylamclk yok. Toplantlara katlm yok. Birinci kuak, ekindeki yetkiyi ikinci kuaa ok ge verdi. Ancak yetkisiz baar olmaz. 10 yldr bir hareketlenme var. Bir firmann ncelikle alt yaps olmal, bymeli. Kurumsallaamayan firmalar baarl olamaz. Eskiehir mobilya sektrnde kk iletmeler ortaya kt. Bu da beraberinde fason retimi getirdi. Mobilya alannda ruh kalmad. Teknolojiyi ilerletmek gerekir. Teknoloji deitirmek ve kafalar deitirmek gerekir. Eskiehirde mobilya sektrnde faaliyet gsteren firma yneticileri ile yaplan yz yze grmeler sonucunda elde edilen bilgiler sosyal sermaye bal altnda deerlendirildiinde, firmalar arasnda gven eksiklii olduu, iletiim kopukluu yaand, bir araya gelememe vb. konularda younluk yaand gzlemlenmitir. Hal byle olunca da Eskiehir mobilya sektrnde verimliliin dt, aktif ilerin baarlamad, kmelenme gibi sosyal sermayenin gl olduu gstergelerin yerine getirilemedii anlalmtr. Eskiehir mobilya sektr balamnda ne yazk ki gnmzde sosyal sermaye olarak adlandrlan iletiim, iliki, gven temelli birlikteliklerin zayflamaya yz tuttuu grlmtr. Eskiehir mobilya sektrnn canlandrlmas iin yaplacak almalarda sektrde faaliyet gsteren tm kamu kurum, kurulu ve firma yetkililerine byk grev dmektedir. 7. SONU Sosyal sermaye ile kastedilen konu, ilikilerin eitlilii, boyutu ve derinliidir. Gnmzde ne i yapld kadar ne kadar ok kii tannd da nemlidir; bu nedenle i kltr alannda iliki ynetimi olgusu hzla yaygnlk kazanmaktadr. Genelde KOB ekonomisi erevesinde sosyal ilikilerin gl olmas, hemen her sektrde nemli hale gelmitir. Konuya KOB leinde bakldnda ise KOB lerin birbirleriyle olan iliki boyutlar, birbirleriyle i yapma durumlar akla gelmektedir. KOB lerde iletiimin gl olmas; zellikle alanlarla alanlar, alanlarla yneticiler arasndaki iletiimin gl olmas, bunun yan sra firmann d evre ierisinde yer alan mterilerle, baka firmalarla olan iliki ve iletiim boyutlarnn ileri dzeyde olmas o firmada sosyal sermaye olgusunun ilediini gstermektedir. Firmalar arasndaki iletiim arttka sosyal sermaye de art gsterecektir. Ayrca sosyal sermaye art ile firmalar arasndaki geirgen yapda da art olacaktr. Bu da paylamcln artmas anlamna gelmektedir. Firmalar aras iletiimin yaygnlamas ve derinlemesi, gven ve ibirliini gelitirirken dier yandan ak inovasyon srecini de balatabilecek ve gelitirebilecektir. KOB lerde iletiim ile salanan geliim aamalar aada verilen ekil 1de gsterildii ekliyledir.

206

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ekil 1: letiim Bulutu

zetle; firmalar arasndaki gven ortamnn artmas ve iletiimin gl olmas, karlkl bilgi ve deneyim paylamn salayaca sektrel yetkinlik ve zm becerisi gelitirmeler, tedarik zincirinin tamam asndan verimlilik artna neden olmaktadr. birlii ve paylam iinde gerekleen ilerde hem gven unsuru pekimi olacak hem kalite art gerekleecek hem de verimlilik art olacaktr. Bu ereveden deerlendirildiinde sosyal sermayenin gl olmas, KOB lerde bata verimlilik olmak zere tm alanlarda iyileme olumasna yol aacaktr. Zira eitim, inovasyon, yeniliki tasarm ve ar-ge almalar, niversite ile ibirlii yaplmas, bilgi transferi gibi daha yetkinlik isteyen konularda KOB lerin n alm olacaktr. rnek olay kapsamnda sosyal sermaye gerei deerlendirildiinde; Eskiehir mobilya sektrnde bir ilerleme kaydedilmesi iin yaplmas gerekenler konusunda, firma yetkililerinin aklamalarnda iki balk ne kmaktadr. ne kan balklar u ekilde zetlemek mmkndr: 1- Firmalar arasndaki gven duygusu eksiklii, 2- Mobilya alannda faaliyet gsteren byk kk tm firmalarn arasnda birlik beraberlik olmamas ve kmelenme konusunda yetersiz kalnmas, Eskiehir Organize Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren, ESO ve EMMO yesi orta lekli firma yetkililerinin zellikle yukarda sz edilen birinci ve ikinci maddeyi sklkla dile getirdikleri tespit edilmitir. Bu balamda mobilya sektrnn tamamndaki sorunlar Eskiehir leinde benzer nitelikler tamaktadr. ncelikle gven sorunun zlmesi ve bir arada i yapma fikrinin benimsenmesi gerekmektedir. Sorunlarn bir an evvel zme kavuturulmas ise bu alanda aktif olan dernek ve kurum

207

G. alr, G. Banger

ve kurulularn nclnde gerekletirilecek almalarn yan sra faaliyette bulunan mobilya firmalarnn da bu almalara inanla katlm salamas ile mmkn grnmektedir. KAYNAKA Altan, Rfat. (2007). Sosyal Sermaye ve Kalknma, Trk dare Dergisi, Say 455, Haziran 2007. Balta, Acar. (2011). Sosyal Sermaye Aktif Deerlerin Toplamdr. http://www.baltasbaltas.com, Eriim Tarihi: 19 Temmuz 2011. Bourdieu, Pierre ve Loic J.D. Wacquant. (2003). Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar, eviren: Nazl ktem, letiim Yaynlar: stanbul. Carpiano, Richard M. (2004). The Form sos Social Capital: A Sociomedical Science Investigation of Neighborhood Social Capital as a Health Determinant Using a Bourdieu Framework, Unpublished Doctorate Thesis, Columbia University. Coleman, James. (1988). Social Capital in the Creation of Human Capital, The American Journal of Sociology, Vol. 94. Dika, Sandra L. (2003). The Effects of Self Processes and Social Capital on the Educational Outcomes of High School Students, Unpublished Doctorate Thesis, Virginia Polytechnic Insttute and State University. Eki Uuz, Hlya. (2010). Kiisel ve Kurumsal Gelimeye Farkl Bir Yaklam Sosyal Sermaye, Orion Kitabevi: stanbul. Fukuyama, Francis. (1999). Social Capital and Civil Society, IMF Conference on Second Generation Reforms, The Istitute of Public Policy, George Mason University, October 1, 1999. Fukuyama, Francis. (1998). Gven-Sosyal Erdemler ve Refahn Yaratlmas, eviren: Ahmet Budayc, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar: Ankara. Glaeser, E.L., D. Laibson, & B. Sacerdote, (2001). The Economic Approach to Social Capital, Harvard Istitute of Economic Research Discussion Paper Number 1916, March 2001, Harvard University. Heral, smail. (2006). Sosyal Sermaye, http://www.eastweststudies.org/tr/makale_detail.php?makale=58&tur=100, Eriim Tarihi: 13 Mays 2010. Mllering, Guido. (2001). The Nature of Trust From George Simmel to a Teory of Expectation, Interpretation and Suspension, Sosiology, Vol. 35, No. 2, Pp.403-420. Printed in the United Kingdom BSA Publications Limited, http://www.wiwiss.fu-berlin.de/w3/w3sydow/team/Moellering/sociology.pdf, 2001, Eriim Tarihi: 13 Mays 2010. National Statistics. (2001). Social Capital A Review of the Literature, Social Analysis and Reporting Division Office for National Statistics. ren, Kenan. (2007). Sosyal Sermayede Gven Unsuru ve gc Performansna Etkisi, Kamu, C:9, S: 1, http://www.kamu-is.org.tr/pdf/914.pdf, Eriim Tarihi: 19 Temmuz 2011. Redondo, F.V. (2005). Builging Up Social in a Changing World, Journal of Economic Dynamics Control, (Artical in Pres), accepted 4 July 2005. Silva, Elizabeth & Rosalind Edwards. (2004). Operationalizing Bourdeiu on Capitals: A Discussion The Construction of The Object, ESRC Research Methods Programme Working Paper, ccsr.ec.uk.

208

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Temple, J. (2000). Growth Effect of Education on Social Capital in the OECD Countries, OECD Working Paper No: 00/36. Uslaner, Eric M. (2004). Trust as a Moral Value Dario Castiglione, Jan W. vanDeth and Guglielmo, eds. Handbook of Social Capital, Oxford University Pres. Winter, Jan. (2000). Towards a Theorised Understanding of Family Life and Social Capital, Working Paper 21, Australian Institute of Familiy Studies. Woolcock, M. (1999). Managing Risk, Shocks and Opportunity in Developing Economies: Role of Social Capital, The World Bank Development Research Group.

209

G. alr, G. Banger

210

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KOB LERDE VER ML L ARTTIRICI FAKTR OLARAK E T M VE KLTR DE M

Mzehher YAMA Namk Kemal niversitesi

zet
Gnmzde byk etkinlik kazanan okuluslu irketler ve finans aktrlerine karn; daha esnek bir yapya sahip olan kk ve orta byklkteki iletmeler, dier niteliklerinin yan sra, yenidnya dzeninin gerektirdii niteliklere sahip eleman gc ile d pazarlarda etkili olabilmektedir.Trkiyenin ekonomik bymesinde ok byk rol olan KOB lerin daha efektif, daha byme odakl olmas da; ancak doru ve uygun nitelikli igc ile salanacaktr. Kresellemi bilgi toplumunun zellii; uluslararas rekabet gc olmayan insan gruplarna, hizmet ve sanayi sektrlerinde istihdam ans tanmadna gre, uluslararaslama ve rekabet edebilirlik bu dnemin ncelikli zellikleridir. Bu srecin istihdam edileni;yeni an gerektirdii mesleki eitim ve donanmna sahip olmasnn yan sra, deiik kltrel ve sosyal ortamlardan gelen, ibirlii ve grup almasna yatkn, birbirlerinin kiilik ve kltrlerine sayg duyan,toplumsal sorumluluk tayan bireylerdenolumaktadr. Trkiyede bu tr iletmelerin eleman ihtiyac, mesleki eitim veren liseler veounlukla yksekokullardan karlanmaktadr. Bu almada eitim ve kltr erevesinden, deien eitim ihtiyalarnadikkat ekmek amalanmaktadr. Anahtar kelimeler: Verimlilik, Eitim, Kltr, Deiim

1.Giri
Kreselleme srecine bal olarak dnyada okuluslu iletmelerin says ve etkinlii byk art gstermektedir. (Barnett ve dierleri, 1974)Gl sermaye yaplar, gelimi teknolojiye sahip alt yaplar ve faaliyet gsterdikleri alann genilii sebebiyle, kresel alanda faaliyetlerini ve rekabet glerini kolaylkla yrtebilmektedirler.Kendi lkelerindeki yksek igc maliyetleri ve yasal dzenlemeler, bu irketleri igc maliyetlerinin dk, yasal dzenlemelerin daha az olduu yerlere ve daha kk lekli iletmelere yneltmektedir. Kreselleme veteknolojik gelimelere bal olarak 1980lerden itibaren kapsaml bir endstriyel yeniden yaplanma sreci gereklemitir. Bu sre gelimi lkelerde byk ve istikrarl piyasalarn nkoul olduu kitle retim sisteminin k ve onun yerine ileri teknoloji kullanan kk lekli iletmelerin ve giriimciliin baskn olduu yeni ve esnek bir retim modelinin ykselii olarak grlmtr (Hirst ve dierleri,1991). retimin daha kk lekli iletmelerde devam ettirilmesi, KOB lerin istihdam yaratma potansiyellerini bytmtr. Ayrca; tketici tercihlerine daha esnek yaklamalar, yaratclk, yenilik, risk alma, teknolojik yeniliklere uymada hzllk, sistemle btnleme konusunda hzl hareket etme,

211

M. Yama

yeniliklerde daha fazla verimlilik, byk iletmelerin tamamlaycs olma, deien pazar artlarna daha kolay ve hzl uyum salayabilme,personel ile yakn iliki iinde olma ve daha az brokrasi gibi zellikleri nedeniyle birok ialannda tercih edilmektedirler (Erdoan,2009). KOB lerin stlendikleri nemli rollerden birisi de igc piyasasna yeni dahil olanlara mesleki eitim kazandrmalardr. Trkiyede mesleki eitim sisteminde uygulanmakta olan beceri eitimlerinin tamamna yakn bu iletmelerde salanmaktadr. Eitim ve igc piyasas arasndaba kurulmasnda nemli bir role sahip olmalarna karn, karlatklar en nemli sorunlar arasndainsan kaynaklar problemleri, kalifiye eleman bulunamamasve bulunankalifiye elemanlarn firmada tutulamamas yer almaktadr. ( DPT; Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, 2001) Birok lkede bu tr iletmeler GSMHnn %30 - %70ini, istihdamn %40 - %80ini, yatrmlarn %30 - %70ini, ihracatn %10 - %40n gerekletirmektedirler ( stanbul Ticaret Odas Yaynlar No:2008-24). Gerek gelimi ve gerekse gelien lke ekonomilerine bakldnda,mevcut iletmelerin %90ndan fazlasnn bu tip iletmelerden olutuu grlmektedir. Bununla birlikte tek bir KOB tanmndan, zellikle tek bir niceliksel kriterden sz etmek mmkn olmamaktadr (Resmi Gazete, 11 2005/9617). KOB ler iin farkl kurum ve kurulularca kullanlan farkl tanmlamalarn kargaaya nedenolduu grlmektedir.(www.ec.europa.eu/enterprise/enterprise_policy) rnein, KOSGEB,3624 Sayl Kanuna gre, imalat sanayi iletmelerinden; 51-150 ii ii altranlar orta lekli iletme olarak; D Ticaret Mstearl, toplamalan says 200 amayan ve sabit yatrm tutar 2 milyon ABD Dolar olan imalat sanayi iletmeleri KOB olarak tanmlamaktadr. Uluslraras lekte de kullanlan KOB tanmlamalarnda farkllklar bulunmaktadr. rnein; OECD KOB leri snflandrrken 1-4 arasnda ii altranlar mikro, 5-19 arasnda ii altranlar ok kk, 20-99 arasnda ii altranlar kk 100- 150 arasnda ii altranlar orta byklkte iletmeler olarak tanmlamaktadr.AB tarafndan kullanlan KOB tanmlamasna gre ise 10dan az alan olan ve toplam btesiya da i hacmi 2 milyon Avronun altnda olaniletmeler mikro, 50den az alan olan, toplam btesiveya i hacmi 10 milyonAvronun altndaki iletmeler kk, 250den az alan olan olan, toplam i hacmi 50 milyon veya toplam btesi 43 milyon Avronun olan iletmeler orta byklkte iletmeler olarak tanmlanmaktadr.(www.europa.eu./rapid/pressReleasesAction) Birok lke ekonomiye daha fazla katk salamak amacyla,KOB destek programlar ve uygulama aralaroluturmutur.rnein;AB lkeleri kendi ulusal kaynaklaryla KOB leri destekledikleri gibi, AB Komisyonu vastasyla ye lkelerde ortak yaplanmalara da giderek KOB lere destek salamaktadr.Bu ortak yaplanmalar, Yenilik Aktarm Merkezleri, Blgesel Yenilik Stratejileri, Avrupa Bilgi Merkezleri A, letmeler Aras birlii A, letmeleri Yaknlatrma Brosu, Avrupa Teknoloji Program e Balang Destei, Ortak Avrupa Giriim Program, Avrupa Teknoloji Kolayl Program, Yedinci ereve program ve Avrupa Birlii Devlet Yardmlar eklinde oluturulmutur (www.europa.eu.int/growthandjobs/index_en.htm). Kreselleme sreciyle birlikte youn rekabet ortamyla baa kabilen baarl iletmelerin ortak zelliklerine ilikin aratrmalarda; pazar-mteri odakl olma, stratejik duyarllk ve tepkisellik, fiyattan ok kalite zerine odaklanma gibi ana nokta gze arpmaktadr (Aktulu, 2004). ada ynetim anlay ile farkllamay n planda tutan iletmelerin, rekabet avantaj elde ettikleri grlmektedir. Bu noktada, markalama ve konumlandrma bu farkllamay yaratmaktadr.Markalarn tketici zihninde dier markalardan ayr bir noktada alglanmas olarak konumlandrma, markalamann etkin bir stratejisi olarak ne kmaktadr. (Arnold,1992). Gnmzde mteri tercih ve gereksinimlerindeki bu deiim, iletiim, bilgi teknolojilerindekigelimeler, lojistik, pazar koullar, uluslararas ekonomik ibirlii alanndaki gelimeler kresel i imkanlarn arttrm ve son zamanlara kadar baarl grnen dev iletmeleri hantal yaplarn terk etmeye zorlamtr. Bu balamda, gnmzde klrken bymek olarak ifade edilen Networking modelini kullanan iletme says gn getike artmaktadr. Bu modelin hedefi daha geni rn- pazar- bilgi kaynana ulamaktr ve bu durum ancak KOB lerle entegrasyon ile,her eyi bizzat retmek yerine yapanlardan salamakla mmkn olabilecektir.

212

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Yeni dzende; kresel ekonominin gereklerine uyum salayan Kk ve Orta Byklkteki letmeler in nemli rekabet avantajlar elde edecekleri aktr. Dilimli piyasalarda younlaarak ve kendilerine zg alanlar oluturarak; dev hacimli ok uluslu iletmeler karsnda rekabet stnl elde etmeye almas, bu iletmelerin gnmzde glendirilmesinde dikkate alnacak yeni tercihler olarak ortaya kmaktadr. (Akta, 2006) Ortaya kan bu gelimeler neticesinde, Kk ve Orta Boy letmelerin yeniden yaplanmas nem kazanmaktadr. Her rgt planl ve amalara ynelik olarak deimek zorundadr. Bu balamda planl deimenin amac ekonomik ve rgtsel ihtiyalar karlamak olmaldr. Bir rgtte yap; grev, teknoloji ve insanlarn deitirilmesi ile birlikte ele alnmaldr (zdemir, 2000).

2.Trkiyede KOB ler

Trkiyedeki iletmelerin ok nemli bir ksm (%99.8) KOB lerden olumaktadr (Mucuk,2005). letmelerin neredeyse tamamnn KOB lerden olutuu lkemizde istihdamn te ikisi ve retilen katma deerin %38i KOB lerce karlanmaktadr ( stanbul Ticaret Odas Yaynlar, 2008).Kuruluunda katlanlacak olan maliyet dzeyinin byk iletmelere oranla daha dk olmas ve esnek yaplar ile deiimlere ok daha hzl uyum salama becerileri, istihdam yaratma konusunda sahip olduklar zellikleri nedeniyle bir lke gerei olarak ekonomide yer edinmilerdir (Arslan,2007). Trk KOB lerinin karakteristik zellii, geleneksel retim metodlar ile yurt ii pazar iin retim yapmaktr. Oysa ki ada iletmelermodern retim tekniklerinin yan sra,ynetsel nlemlerle de verimi arttrabilmektedirler. Dnya rekabet yllna gre; Trkiye toplam rekabet gc sralamasnda 48. srada yer almaktadr. (DPT; Dokuzuncu Kalknma Plan 2007-2013 KOB zel htisas komisyonu Raporu:1314). Kresellemenin beraberinde getirmi olduu Tek Pazar anlay erevesinde KOB ler bir ok alanda yerel pazarn yan sra, bata AB firmalar olmak zere yabanc firmalarla rekabet etmek zorunda kalmaktadr. Teknolojik ilerlemelerin getirmi olduu yeni otomasyon sistemleri, retimin klasik yapsn deiime uratmtr. Ancak Trk KOB lerinin teknolojik dzeyi Avrupal firmalara gre ok dk kalmakta, bu durum retilen mal ve hizmetlerin kalitesini de etkilemektedir. Bu nedenle Dokuzuncu Be Yllk Kalknma Plannda da belirtildii zere; KOB lere ynelik politikalarn temel hedefleri, bu kesimin verimliliinin, katma deer iindeki paynn ve uluslararas rekabet gcnn artrlmasdr. (Zelka,1999 ) KOB ler istihdamn arttrlmasnda, yoksulluun nlenmesinde, ekonomik ve sosyal geliimde nemlikatk salamaktadr. ILO tarafndan, KOB lerin yeni i frsatlarnn yaratlmas konusundaki nlemleri yannda, isizliin ve yoksulluun nlenmesine katk yapt vurgulanmaktadr (Yldrm, 2009) Bu vurgu,KOB lere destein ok nemli olduunu ortaya koymaktadr. Trkiyede KOB lere ynelik temel strateji alanlar Kk letmeler in Avrupa artnda yer alan ncelik alanlar ile lkemiz ncelikleri dikkate alnarak oluturulmutur. KOB lere ilikin mevcut skntlar ortadan kaldrmak iin Devlet Planlama Tekilat tarafndan oluturulan strateji ve eylem plan erevesinde yaplmak istenilenleri ksaca zetleyecek olursak; ncelikli hedef giriimcilik ruhunu gelitirmek amacyla eitimin her kademesinde giriimcilik eitiminin verilmesini salamaktr. Eitimin ardndan bireylerin yeni i yeri amalarn desteklemek adna, i kurma srecinin ksaltlmas hedeflenmektedir. Yaplacak olan bir dier nemli adm ise; daha iyi kanunlarn karlmas ve mevzuat dzenlemelerine gidilmesidir. 1 Temmuz 2012 tarihinde yrrle girecek olan yeni Trk Ticaret Kanunu zellikle KOB leri yapsal, kurumsal ve niteliksel dnme yneltecek maddelere sahip bulunmaktadr. Aile irketi yaplarn kurumsallama ilkelerine gre yeniden dzenlemek, ynetim tarzlarn yenilemek, mali yaplarn effaf olarak sunmak, i denetim yntem ve mekanizmalarn oluturmak, bamsz denetim irketleri tarafndan denetlenmek bunlarn en nde gelen maddeleri olarak sralanabilir. zellikle bilgi toplumuna gei srecinin beraberinde getirmi olduu donanmlara sahip olmak, rekabet

213

M. Yama

koullarnda varln srdrmenin genel artdr. Bu yzden ncelikli hedef, nitelikli personel eitiminin gerekletirilmesinden gemektedir.

2.1. KOB ler ve Deien Eitim htiyac

letmeler asndan, gnmz koullarnda rekabet edebilmenin nemli koullarndan biri, verimlilik artn salayabilecek nitelikte igcn istihdam etmektir.Eitim, sadece kresellemeye uyum ya da entegrasyon sorunu iin deil, ayn zamanda kresellemenin yaratt sorunlar amak iin de bir aratr. Kresellemenin beraberinde getirdii deiimlerle birlikte gereksinme duyulan insan profili deimitir. Hzla ilerleyen bilgi ve teknoloji retimi giderek daha ok insan esneklik kavram ile tantrrken, bu kavram eitim hayatnda da giderek nem kazanmaktadr. Bu gelimeler karsnda; eitim retimin ihtiyalar deiirken, kurumlar da bu deiime zorlamaktadr. Uluslararaslama ve rekabet edebilirlik, eitimin ncelikli hedefleri olmasn gerektirmektedir. Yenilik ve yartcln n plna kt bu dnemde, bir lkenin en nemli kayna olan insanlar ancak eitim yoluyla belirli davranlar ve becerileri kazanabilirler (Ekici, 2004) . Nitekim Trk Eitim Derneinin 80.Yl Uluslararas Eitim Forumunda, deien eitim ihtiyalarna btn ynleriyle vurgu yaplm ve bunun en alt basamaktan itibaren gereklemesi gerektii ifade edilmitir. Bu deiimi gerekletirmeyenler uzmanlktan uzak ve isiz kalmaya mahkum olacaktr.(Trk Eitim Dernei, 2008: 70-80)Gelecein ihtiyalarndan sz ederken, gemite endstri ileyi biiminde nasl deiiklik yapmak zorunda kalmsa, eitimin de ayn ekilde deiiklik yapmas gerektii aktr. renen bir kurulu halini almak iin okul ynetiminin eitime ilikin odak noktasn tek bana yapmak yerine retmenlerle renciler dahil- birbirleriylebirlikte yapmak olarakdeitirmelidir.( Langford ve dierleri,1999) Kresellemi bilgi toplumunun zellii vasfsz, uluslararas rekabet gc olmayan insan gruplarna hizmet ve sanayi sektrlerindeistihdam ans tanmadna gre, meslek eitimi de hem lise hem de yksekokul seviyesinde yaygn ve kaliteli olmak zorundadr. Artan teknoloji ve ticaret bir taraftan bir taraftan ticaret hacminin bymesine neden olurken, dier taraftan pastadaki pay dk vasfl igcnden, yksek vasfl igcne kaydrmaktadr. Bu srecin dnda kalmak istemeyen lkeler reterek, istihdam ve toplumsal fayda yaratarakvar olmak istiyorsa ,mesleki eitimini bu srece uygun olarak yaplandrmak zorundadr. Eitim ve istihdam arasnda ba kuramayan lkelerde ounlukla iverenlerin taleplerini karlayacak dzeyde niteliklere sahip igc yetitirilememektedir. Eitimdeki saysal anlamda gelime her zaman beraberinde kaliteyi getirmemektedir. (Dnya Bankas; Dnya Bankas kalknma Raporu, WashingtonDC., 2007) Trkiyede 1982 ylnda 2547 sayl yasa ile niversiteler bnyesinde drt yaryllk meslek yksekokullar kurulmutur. 4702 sayl kanunun ikinci maddesi ile deitirilen 2547 sayl kanunun 45. maddesi ise teknik ortaretim kurumlarndan mezun olan rencilerin istedikleri takdirde bitirdikleriprogramndevam niteliinde veya buna yakn programlarn uyguland, ncelikle kendi Mesleki ve Teknik Eitim Blgesi iinde yer alan veya blgesi dndakiMYOlarna snavsz olarak yerletirilebilecei hkmn getirmitir. (www.yok.gov.tr) Bu durum bir taraftan nicelik artna yol aarken dier taraftan nitelik sorunlarnn artmasna yol amtr. Snavla rencilerin alnd dnemlerde kalite sorunlarndan ikayeti olunsa da, karlan snavsz gei uygulamas ile MYOlar ok daha kt renci profiliile kar karya kalmtr. Snavsz gei uygulamas devam ettii srece orta retimdeki baarlar dk olan renciler METEB blgesi kapsamndan yararlanarak okullara yerlemeye devam edecekler,baarszlklar buralarda da devam ederek iki yllk okullar en az drt yl igal edeceklerdir. Bu olumsuzluun nne geilmesi ve baarsz rencilerin sisteme girmelerini nlemek iin snavszgei sistemi ile METEB sisteminin deitirilmesi zorunlu ve gerekli grnmektedir (III. Ulusal Meslek Yksekokullar Mdrler Toplants, 2007, Adana). Bilgiye en ksa zamanda ulaabilen, ulam olduu bilgiyi retime yanstabilen, deien koullara adaptasyon salayabilen,meslek elemanlar ve mesleki standartlarda,,bilgi ve becerilerde meydana gelen

214

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

hzl deimeleri kapsayan bir biimde mesleki uyum salama program ve stratejilere artan derecede ihtiya ba gstermitir (Ercan, 2007:25).Dnyadaki mesleki eitim rencilerinin oran toplam ortaretim iinde yzde 65 iken, bu oran Trkiyede tamamen tersine evrilmi olarak yzde 35dir (T.C. Yksekretim Kurulu, 2007) . letmelerin iinde bulunduu karmak ve rekabeti yap iindebaarl olabilmeleri iin insan kaynann nitelikleri ok nemlibir unsur haline gelmitir. letmeleri baarya gtren faktrlerin banda, yneticilerinin ve her dzeyde alan personelin nitelikleri gelmektedir.KOSGEB tarafndan 2004 ylnda yaplan saha aratrmas sonularna gre; Trkiyede KOB sahiplerinin ve alanlarnneitim seviyesi olduka dktr. Aratrma sonularna gre, ounlukla iletmelerin yneticisi durumunda olan iletme sahiplerinin ve alanlarnn yaklak yars ilkretim dzeyinde eitime sahiptir.(www.kosgeb.gov.tr) KOB leri yneten kiiler,genellikle iletmecilik bilincinden ve bunun iin gerekli olan eitim ve retimden yoksun kendi iini geleneksel yntemlerle yneten kimselerdir. alanlarn byk ksmn, iletme sahipleri ve onlarn sosyal evrelerinden kiiler oluturmaktadr. Ynetici eitimine ynelik kurslar eitim asndan faydal olmakla birlikte ynetime ynelik kurslarn fazla teorik ve akademik nitelik tamalar nedeni ile bu programlara devam edebilecek yneticilerin yaratc ve atlgan yatrmclar olmalar gerekir. Aksi halde brokratik ve riskten kaan bir davran biimi gelitirmelerine neden olmaktadr (enel, 1997).

2.2. KOB ler veEitimde Toplam Kalite Anlaynn nem Kazanmas

Gnmz artlarnda rekabet, sadece gl finans ve teknolojiye deil ayn zamanda belirli kalite ve standarda ulam iletmelere rekabet stnl salamaktadr. Bu nedenle iletmelerde kalite bilincinin ve kltrnn oluturulmas ok nemlidir.Trkiyenin byk ounluunu oluturan KOB ler ancak insana yaplacak yatrmla bu dzende ayakta kalabileceklerdir. alanlara kalite bilincinin yerletirilmesi sonucu hatasz ve kaliteli rn retmek mmkn olabilecektir. Kalite bilin ve kltrnn yerletirilmesi ise eitim iinde; biimlendirme, disiplin ve i ahlknnbu srete retilmesi ile mmkn olabilecektir. Kaliteyi renmek, renme srecini gsteren bir erevedir. Toplam Kalite Ynetimi, sre ve aralara yeni bir bak as ile bakmay ve grmeyi salar. nceden renilmi olan bilgiyle yenisi arasnda balant kurar, renme frsatlar oluturur ve sonu olarak rencilerve retmenlerin fonksiyonel adan daha yararl olduklar bir ortam yaratr. (Langford ve dierleri, 1999) Milli Eitim Bakanl 1999 ylndan beri Toplam Kalite Ynetimi almalarna balam ve 2001 ylndan itibaren okullar bu almalara dahil edilmitir. TKYnin bir rgtte baarl bir ekilde uygulanabilmesi iin, renci odakllk, nleyici yaklam, grup almas, statistik ve analizden yararlanma, st ynetimin liderliive srekli gelime ilkelerine uyum salanmas gereklidir. (www. meb.gov.tr/Toplam Kalite Ynetimi/) Toplam Kalite Ynetimi uygulamalarnn dier bir nemli noktas kurumsal zdeerlendirmelerdir. Kriterler, Gstergeler ve Standartlar aracl ile kurumun gsterdii performans belirlenebilmektedir.Kurumsal zdeerlendirme, performans belirleme ve gereki hedeflerin ortaya konmas srekli gelime asndan nem arzettii gibi , kurumun nce kendisi,sonra blgesi, lkesi ve uluslar aras karlatrmalar yapmas asndan nem arz etmektedir. zellikle 1980li yllardan sonra nem kazanmaya balam olan Toplam Kalite Ynetimi kalite, maliyet, verimlilikve kr ilikisineyeni bir yaklam getirmitir. Bu anlay , bugn rekabet avantaj elde etmenin en nemli faktr haline gelmitir. Bir mal ve hizmetin kaliteli olabilmesi , iinde olutuu srecin de kalitesine bal olduundan , ulusal snrlar dnda faaliyette bulunan iletmeler iin stratejik bir anlam kazanmtr. renen organizasyon, mteri odakl olma, srekli gelime, srekli eitim, katlmc ynetim, yaratclk ve etkin liderlik kavramlarnn gn getike daha fazla nem kazand

215

M. Yama

grlmektedir.Hzla gelien teknolojiye uyum salayabilecek ve zaman iinde deien koullara uyum salayacak ekilde, personelin yeniden eitilmesi kanlmaz bir zaruret halini almtr. Gl birey yetitirme amac, rgn eitim sistemleriyle birlikte yetikin eitim sistemlerini de etkilemektedir. Bu noktada yetikinlik dnemindeki insanlarn eitimi ve bu kiilere duyulan ihtiyacn karlanmas, hayat boyu srer; bu sre beraberinde hayat boyu eitim kavramn ve uygulamalarn gerektirir. Bu bakmdan srekli renme gerek lke, gerekse kurum ve kurulular baznda rekabetin en nemli kilit noktasdr. Bireyleri gl ve donanml olmaya zorlayan bylesine byk ve derin rekabeti tamamlayabilmek ve baarmay salamak ancak eitim yoluyla salanabilir. Trkiyedeki KOB lerin bir ksm hibir ana sanayi kuruluuna bal olmadan piyasaya mal retmektedirler. Ancak teknolojik dzeyleri, retim ve kalite anlaylar KOB leri giderek zorlamaktadr. Gnmzde KOB ler bilgisayar teknolojileri kullanma asndan yetersizdirler. Yaplan aratrmalara gre, KOB lerin %80ininde biliim altyapsnn olmad ve %20sinde ise ortalama bilgisayar kullanmnn % 3 ile % 4 aras olduu, bunlarn da muhasebe departmanlarnda kullanld tespit edilmitir. Teknolojiyi kullanabilen 1-1.5 milyon KOB nin ise sadece 200 binin bilgisayar vardr ve toplam 700 bin bilgisayara sahiptirler. Geri kalan henz bilgisayarla tanmamlardr. (Erdoan,.2009) Druckerin ngrsyle; Gelecekte organizasyonlar retme ilevini bizzat stlenme durumunda kalacaktr. Bilgi toplumunda renme fonksiyonu merkezi okullardan iverenlere nakledilecektir. i altran her kurulu, iverenliin yan sra bir de retmenlik yapmak durumunda kalacaktr (Drucker,2000). renmeyi sistemin iineyerletirmek ve srekli klmak, hzla gelienbilgi teknolojileri anda bir zorunluluk halini alm durumdadr. renmenin; alanlarn yaptklar iin bir paras olarak kabul edildii ve yaam boyu devam eden bir sreolarak benimsendii bu yaplanmalar, krlln ykseltilmesi ve mteri memnuniyeti konusunda iletmelere nemli avantajlar salamaktadr (Armstrong ve dierleri,2003). Btn gelimeler ndaKOB lerin nitelikli igc sknts ekmemesi iin, mesleki eitime gereken nem verilmelidir. Eitim programlarnn kalitesi, kalite-standardizasyon-verimlilik, bilgi salama ve teknoloji gelitirme vb. gibi alanlarda MPM, TOBB, KOSGEB, TSE, niversiteler ve dier ilgili kurulularn ibirlii yaparak KOB lere destek vermeleri ok nem kazanmaktadr. niversitelerle ilikili destek merkezleri; teknoloji odakl olmakla birlikte giriimciye rnn uygun artlarda gelitirmek iin hem mekan, hem de iini baarabilmek iin ihtiyac olan bilgi ve becerileri kazandrmakta ve ticariletirilebilen yenilikifaaliyetleri desteklemektedirler. Bu merkezlerin etkin bir ekilde alabilmesi iin; eylem stratejilerinin olmas, uygun fiziksel koullarnn bulunmas, giriimci alarna kolay eriim salamas, finansman destei ve danmanl ile Ar-Ge ve teknoloji transferi faaliyetlerinde destek salamas, hukuk ve i danmanl, giriimci eitim programlar dzenlemesi ve devlet desteinin olmas gerekmektedir. (Cansz, 2008)

2.3. KOB lerde Verimlilii Arttrc Unsur Olarak Kltr

letme dzeyinde verimlilik, genel ynetim srecinin nemli bir parasdr. Bir sistemdeki ktlarla girdiler arasndaki ilikilere dayananplanlama, organizasyon, emir-komuta, koordinasyon, kontrol, ynetim faaliyetlerinin tmn ierirken; insan unsuru en nemli noktasn oluturmaktadr.Bu sreteki tm faktrlerin birbiri ile uyumlu olmas rgtsel performans arttrmaktadr. Gnmz i dnyas bir taraftan son derece ihtisaslam insan sermayesine ihtiya duyarken; dier taraftan ok disiplinli, ok ynl, ok kltrl insanlara ihtiya duymaktadr.Kltrlerle yorulmay benimsemi ve renmeyi retmeyi baarabilen eitim kurumlarnn yetitirdii nitelikli insanlar, yenian gereksinimlerine cevap vermeyi baarabileceklerdir. Beeri ve sosyal alandaki kltr, eitim srecinin bir rndr (Bozkurt,1996). Kresel anlamda ise kltr; bolluk yaratmak amacyla yerel ve farkllklarnoluturduu,genel insani deer ve ilgilerin bir arada bulunduu,yeni bir dzeni anlatmaktadr. Kreselleme srecinin reneni, deiik kltrel ve sosyal ortamlardan gelen, ibirlii ve grup

216

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

almasna yatkn, birbirlerinin kiilik ve kltrlerine sayg duyan ve toplumsal sorumluluk tayan bireyler olarak yetimesini salayacak donanmda olmaldr. Kreselleme srecinin reteni ise; bu nitelikteki bireyleri yetitirmede yetkin ve donanml olmaldr. Deiimlere ayak uydurabilen esnek bireylerin yetitirilmesi ok nemlidir. Bu balamda gelien ve kreselleen dnyada yabanc dil bilmenin nemi gn getike artmaktadr. gc koullar blgesel ve kltrel farkllklar nedeniyle deiiklikler gstermektedir. Bu farkllklarla ilgili sorunlar ortadan kaldrabilmek iin kullanlanmetodlarn banda, zellikle de yeni pazar olanaklar bulunan lkelerin dillerini renmeye yarayan lisan eitimi gelmektedir (Mutlu, 2008). Avrupa Birlii normlarna gre, gen kuak Avrupallarn en az dil bilerek yetimeleri beklenmektedir. Bu amala Avrupa Eitim Komisyonu 1995 ylnda yaynlad renen Topluma Doru balkl bildirisinde, Avrupa Birlii vatandalarnn anadillerinin dnda en az iki Avrupa dilini yeter dzeyde bilmelerini ilke olarak benimsemi ve bu konuda bireylere yardm edilmesi kararlatrlmtr. (Avrupa BirliiEitim ve Genlik Programlar Merkezi Bakanl,2008) Btn bu gelimeler erevesinde, ok kltrl bir toplum iinde paylamda bulunmak gen insanlarn bireysel geliimini desteklemektedir. Meslek Yksekokullarnda renim gren renciler iin deiim program Leonardo da Vinci Program ad altnda iken sonrasnda Erasmus program ad altnda toplanmtr. Yksekretim kurumlarnn birbirleri ile ibirlii yapmalarn tevik etmeye ynelik bu program ayn zamanda yksekretim sistemini i dnyas ile uyumlatrmak iin ibirliini arttrmak amacndadr. (www.ua. gov.tr) Ancak meslek yksekokulu rencileri yabanc dil sorunu nedeni ile bu programlardan yeterince yararlanamamakta ve projelere katlamamaktadrlar. KOB lerin eleman ihtiyacnn ounlukla meslek yksekokulu rencilerinden karland gz nnde bulundurulduunda, bu nemli bir eksiklik olarak karmzda durmaktadr. rgtte deiim byk lde insana baldr. Bu noktadan hareketle kreselleme srecinin sosyal yapda meydana getirdii deiimlerden rgtn kendisi de direkt veya dolayl yollardan etkilenmektedir. zellikle uluslararas rekabetin artt, okuluslu iletmelerin byk nem kazand kreselleme srecinde rgt kltrnn de belirli deiimler geirmesi bu srecin doal bir sonucudur. Kreselleme gereini zmseyemeyen, deiime ayak uyduramayan rgtler yok olma tehlikesiyle kar karyadr. Bir organizasyondaki insanlar deiebilme, yeni beceriler gelitirip, davran biimlerini ekillendirme yetisine sahip olmaldr. Rekabet ortamndaki deiiklikler de organizasyonun deiimini gerektirebilir. Dnya lkelerinin ticari irketleri ve insanlar birbirine balandka lkelerin iletiimini etkileyen, kltrel, politik ve dini engeller de ortadan kalkacaktr. Bu tr engelleri henz oradan kaldrmak mmkn olmamtr. Ancak bu glkleruluslararasanlamalar yadargtlere ye olarak almak istenmektedir (Nahavandi ve dierleri, 1999). ok farkl kltrlerin rn olan bireyler, girdikleri organizasyonlara ait olduklar kltrel deerleri de beraberinde tarlar. letme yneticisi birbirinden ok farkl kltrel deerleri, iletmenin amalar dorultusunda, birbiriyle kaynatrlabildii oranda etkin olabilecektir. Bylece rgt Kltr ad verilen kavram ortaya kmaktadr. Bir kuruluta kullanlan sistemler, i yapma biimleri, standartlar, normlar, el kitaplar, ynergeler, rgt emalar, fonksiyonel blmlerin oluumu, kullanlan ara gereler, kurumsal kltrn eleridir.(Trompenaars ve dierleri 1998). Gnmzde rgt kltr kurulularn rekabet avantaj kazanmalarnda nemli bir rol oynamaktadrlar. alanlarn belli standartlar, normlar ve deerleri anlamalarna ve bylece kendilerinden beklenen baarya ulamalar konusunda daha karal ve tutarl olmalarna, yneticileri ile daha uyum iinde almalarna yardmc olur. Yeni yneticilerin bilgi beceri ve davranlar kazanmalarna yardmc olarak yetime ve gelimelerine olumlu katkda bulunur. Kltr, alanlar arasnda birlik salar, biz duygusunu ve takm ruhunu gelitirir. Bireyleri birbirine ve iletmeye balar, bununla birlikte kurum iklimini de olumlu ynde gelitirir (Eren, 2000). Etkin bir oganizasyon olabilmek iin, renme ve bilgi paylam kltrnn oluturulmas ve alanlara benimsetilmesi gittike nem kazanmaktadr. Bir rgtte geerli olan kltrn kazanlmas, tpk toplum yaamnda olduu gibideerlerin benimsenmesiylekazanlmaktadr. rgte katlan bireylerin ,rgtle karlamalar, rgt iinde uyum salamalar kadar, rgte girmeden nceki durumlar da nem

217

M. Yama

tamaktadr.Bu noktada bireylerin esnek yetitirilmeleri, kabul alanlarnn genilemesi, farkllklara hogr gsterilmesi eitim kurumlarnda retilmesi gereken davranlardr.

SONU
Son yllarda hzla gelitirilen teknolojiler sonucunda iletiim, ulatrma, haberleme ve retim faaliyetleri giderek kolaylamakta ve maliyeti dmektedir. Dnyann tek kutuplu hale gelmesi ve liberal anlayn yaygnlk kazanmas sonucunda serbest ticaret artmtr. Tm bu gelimeler her konuda kolay ve zamannda bilgi edinen, standart rnler yerine, arzu ve tercihleri dorultusunda kaliteli ve dk maliyetli rnleri bulunduu yerde talep eden, bir tketici profilinin olumasn salamtr. Bu da, rn eitliliinin artmasna ve buna bal olarak esnek retim tarznn yaygnlk kazanmasna neden olmutur. inde bulunulan ekonomik dzende KOB ler,hem yerel rakipleri ile hem de kresel lekte faaliyet gsteren rakipleri ile rekabet etmek zorunda kalmaktadr. Bu rekabet ortamnda mteri isteklerini gz nne alan, mteri tatminini salayan, kaliteli ve dk maliyetli rnleri reterek mterinin istedii zamanda ve yerdehzl bir biimde sunan iletmeler baarl olabilmektedir. Hzl deien rekabet ortamnda bu taleplere cevap vermekgeleneksel yaplanma ile mmkn olamamaktadr. Bu nedenle, bu yeni duruma uyum salamak iin geleneksel yapnn deimesi gereklidir. Daha fazla verim elde edebilmek iin, retimde, rekabette, yeni i yaratma ve toplumsal btnlemenin salanmasndaKk ve Orta lekli letmelerin, byk iletmeler gibi yeniekonomik ve sosyal ortama uyum salamalar ve rekabet glerini arttrmalar gereklidir. letmelerdebu deiimi salayacak olan en nemli faktr insan unsuru olduuna gre, eitim srecinin batan sona kadar bu deiim ihtiyacna cevap verecek ekilde dzenlenmesi nemlidir. Bu yeni dzende zellikle ara eleman niteliklerini ykseltecek dzeyde,mesleki eitiminbu srece ayak uydurmas bir zorunluluktur.Eitim kurumlarnda gerekli koullar salanmadan, ilgili blmlerin almasna izin verilmemesi ve bu srete yer alacak reten ve renen niteliklerinin baarnn kilit noktasn oluturduu gz ard edilmemelidir.Eitim kurumlar ile birlikte, sanayi kurulular ve sivil toplum kurulularnn da bu srecin iinde yer almas ve ibirlii iinde bulunmas gerekir.

KAYNAKA
AKTULU, I. K. (2004). Marka Ynetimi: Gl ve Baarl Markalar iin Temel lkeler. letiim Yaynlar, stanbul ARMSTRONG,A.; FOLEY,P. (2003) Foundation for a Learning Organization: Organizational Learning Mechanism. The Learning Organization, Vol:10, No:2, 74-82 ARNOLD, D.; (1992). The nternationalSeries.USA:AddisonWestley Pub. Company Handbook of BrandManagement.

ARSLAN, K; (2007). Giriimcilik Felsefesi, Ekin Yaynevi 1.Bask,Bursa BARNETT, J. R.; MLER, R.E., (1974) Global Reach, The Power of Multinational Corporations, New York, Simon and Schuster. BOZKURT, G.; (1996). nsan ve Kltr, 7. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul. CANSIZ,M.; (2008). Trkiyede Kobiler ve Kosgeb, T.C. Babakanlk Devlet PlanlamaTekilat, Yayn No: DPT:2782 DEM REL, . (2008), Yeni Bir Dil renmek, Eitim ve Genlik08, Avrupa Birlii Eitim ve Genlik Programlar Merkezi Bakanl, Ankara

218

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

DPT SEK Z NC BE YILLIK KALKINMA PLANI, (2001). Ortaretim: Genel Eitim,, Meslek Eitimi, Teknik Eitim zel htisas Komisyon Raporu,DPT Yayn, Ankara DPT DOKUZUNCU KALKINMA PLANI, (2007) Kobi zel htisas Komisyonu Raporu. DPT Yayn, Ankara DRUCKER,F.P.; (2000). Gelecek in Ynetim, 1990lar ve Sonras, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,Yayn No:327, Ankara. EK C , G.;(2004). Eitim ve Yaratclk, Ekonomik ve Teknik Dergi, Standart, Say:.514, Ajans Trk Matbaaclk , Ankara. ERCAN, H., (2007).Trkiyede Genlerin stihdam . Uluslar aras alma Ofisi, Ankara ERDOAN, B.Z.;(2009). Giriimcilik ve Kobiler : Teori, Uygulama. Ekin Basm Yaym, Bursa EREN; E. (2000) rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi. Beta Yaynlar, stanbul Gelecek Perspekfifleri. H RST,P.;ZEITLIN, J. (1991). Flexible Specialization Verus post-Fordism, Economy and Society, Vol.20 No:1 III. ULUSAL MESLEK YKSEKOKULLAR MDRLER TOPLANTISI, (2007). Meslek Yksekokullarnda Yeniden Yaplanma ve Ynetim Modelleri, Adana STANBUL T CARET ODASI YAYINLARI, (2008). No:24Kreselleme Srecinde Rekabet Gcnn Arttrlmas ve Trkiyede KOB ler. LANGFORD,D.P.; CLEARY, B.A.(1999). Eitimde Kalite Ynetimi,KalDer Yaynlar, No.29, stanbul. MUCUK, .,(2005).Modern letmecilik , Trkmen Kitabevi, stanbul. MUTLU, E.C.(2008) Uluslarars letmecilik,Beta Basm A.. stanbul. NAVAHAND , A.; MALEKZADEH, A.R.; Organizational Behavoir, Prentice Hall, New Jersey ZDEM R, S.;(2000). Eitimde rgtsel Yenileme, Pegem Yaynlar 5. Bask, Ankara RESM GAZETE,(18.11.2005 - 25997), Kk ve Orta Byklkteki letmelerin tanm, Nitelikleri ve snflandrlmas Hakknda Ynetmelik AH NOLU, A., (1993) Kk SanayideVerimlilik Semineri, TO Yayn No:1993/33, 19 Ekim, stanbul. ENEL,.S.; (1997) Kk Sanayi letmelerinin Sorunlar ve Eskiehirde Bir Uygulama, Eskiehir Sanayi Odas blteni, Nisan Says T.C. YKSEK RET M KURULU,(2007)T rkiyenin Yksekretim Stratejisi , Ankara. TROMPENAARS,F.;TURNER,C.H.,(1998). Kresel Ynetimi ve Kresel eitlilik Anadolu Grubu Yaynlar, stanbul TRK E T M DERNE , (2008) 80.Yl uluslar aras Eitim Forumu Eitim Hakk ve Gelecek Perspektifleri. YILDIRIM; K.; (2009), ktisada Giri, II.Bask Ekin yaynevi, Bursa AKTA,R.; (2006). Kobilerin lke EkonomisiAsndan Tad nem, Sorunlar ve zm nerileri. www.sbe.yildiz.edu.tr/kobi.pdf ZELKA, M.; (1999) stihdam ve sizlik, Yeni Trkiye, Yl: 5, Say: 28, Temmuz-Austos Says.

219

M. Yama

KOB Stratejisi ve Eylem Plan: http://ekutup.dpt.gov.tr/esnaf/kobi/strateji http://europa.eu.int/growthandjobs/index_en.htm/comm/enterprise/network/eic/pdf/eic_business_c ooperation_en.pdf. www.kosgeb gov.tr. www.ua.gov.tr www.meb.gov.tr www.europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/03/652&format=HTML www.ec.europa.eu/enterprise/enterprise_policy/sme_definition/index_en.htm

220

rgtsel Davran

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

F RMADAN F RMAYA L K LER N B LEENLER N N ANAL Z

Caner D NER Galatasaray niversitesi Banu D NER Galatasaray niversitesi

zet Nihai tketici ile firma aras, firmadan mteriye (B2C) iliki zerine odaklanm bir ok aratrma yaplmtr ancak firmadan firmaya (B2B) ilikiler ve bu ilikide rol oynayan faktrleri ele alan aratrma says olduka azdr. Bu balamda, bu aratrma firmalar aras iliki de memnuniyet ve sadakatten yola karak, firmalar arasnda ilikide rol oynayan faktrler incelenmitir. Elektronik posta yoluyla 160 adet firmann toplam 412 satn alma mdr ve yneticilerine gnderilen anket araclyla veri toplanmtr. Toplam 210 yneticiden gelen anketler ile elde edilen verilere stepwise diskriminant analizi uygulayarak, firmalarn dier firmalarla almalarnda memnuniyetinde, almaya devam etmesinde, dier firmalara nermesinde ve sadakatinde rol oynayan faktrler aratrlmtr. Sonular, rekabet ortamnda kar tarafn ihtiyacn daha iyi belirleyip zm reten firmann mterilerinin memnuniyet orannn yksek olduunu ve oluan problemlere zm iyi ve hzl bir iletiim ierisinde bulunarak zm aray sreci geirilirse mteri sadakatini arttran bir etki yaptn gstermektedir. Anahtar Kelimeler: Mteri memnuniyeti, Mteri sadakati, B2B

GR Mteri memnuniyeti ve sadakati salamak firmalara rekabet avantaj salar ve firma performansna nemli olumlu katkda bulunur. Dolaysyla, mteri memnuniyeti ve sadakat konularnda etkili olan deikenlerin belirlenmesi ve bilinmesi nem arz eder. ncelikle, mteri memnuniyeti mterinin firma tarafndan elde tutulmasn salar ki gnmzde firmann sahip olduu mterilerini elde tutmas, potansiyel mterileri portfyne katmas yada yeni mteriler bulmasna gre maliyeti daha dk bir almadr. Ayrca, gncel mterilerin memnun edilmesi yeni mteri ekme ve edinme konusunda en iyi yoldur nk memnun mteriler memnuniyetlerini evresine anlatarak potansiyel mterilere en iyi ekilde firmann vermek istedii mesaj iletirler. Bu arada memnun olmayan mterilerin de memnuniyetsizliklerini dile getirerek potansiyel mteriler zerinde etkili olaca dikkate alnmaldr. Bir dier nokta ise birok firmann en yksek kar marjlarn sadk ve srekli i yaptklar, memnun mterilerden elde ettikleridir. Bu almann amac mteri memnuniyeti ve sadakati zerine etkili olan hizmet kalitesinin eitli boyutlarn firmadan firmaya (B2B) ilikiler erevesinde incelemektir. Bu ama dorultusunda, ncelikle mteri memnuniyeti ve sadakatini etkileyen faktrler bu konudaki yazn araclyla ele

1.

223

C. Diner, B. Diner

alnacak daha sonra ise aratrma sorular, kullanlan metot ve sonular ile aratrmann karmlar sunulacaktr. MTER MEMNUN YET , SADAKAT Mteri memnuniyeti drt esas nedenden tr nem arz etmektedir. lk olarak daha nce deinildii zere memnun olan mterileri uzun dnem boyunca elde tutmak ynnde en az maliyetli almalardan biri onlarn memnuniyet dzeyini arttrmaktr ve yeni mteri bulmaya gre de dk maliyetlere sebep olur (Reinartz & Kumar, 2000). Yeni mteri yaratma ve potansiyel mterileri ekme almalarnn gncel mterileri tutmaya oranla be kat fazla maliyet yaratt grlmektedir (Reichheld, 2001) ayrca yeni mteri yaratma ve ekme konusunda gncel mteri memnuniyetini arttrmak iyi bir pazarlama almasdr (Reichheld & Sasser 1990). nk, ortalama olarak her yksek derecede memnun mteri 3 ile 5 aras tketiciye deneyiminden ve memnuniyetinden bahsedecek ve olumlu etki yapacaktr ayn ekilde kt deneyim yada memnuniyetsizliinden de bahsederek potansiyel mterilere olumsuz etki edecei de gz ard edilmemelidir (Reichheld & Sasser, 1990; Technical Assistance Research Programmes [TARP], 1986). Son olarak ise yksek derecede bir mteri memnuniyetinin mteri sadakatine de olumlu etki edeceidir (Jones & Sasser, 1995; Reichheld, 2001). Reicheld (2001) aratrmasnda memnuniyeti yksek dzeyde olan mterilerin %5 orannda arttrlmasnn karlla %25den fazla olumlu etki yaptn gstermitir. Jones ve Sasser (1995) ise yksek derecede memnun mterilerin sadece memnun mterilere oranla ayn hizmet /rn tekrar satn alma konusunda 6 kat daha fazla olumlu eilim ierisinde olduklarn gstermilerdir. Aratrma baz kalite unsurlarnn memnuniyet, pozitif yorumlama ve sadakat dzeyini belirlemede nem arz ettiklerini gstermitir. Bu unsurlarn sadece kk bir ksm firmadan firmaya (B2B) ilikiler erevesinde ele alnmtr ve byk bir blm sadece firmadan mteriye (B2C) ilikilerde incelenmitir. Bu balamda bu unsurlarn firmadan firmaya iliki erevesinde incelenmesi ile bu aratrma firmadan firmaya ve firmadan mteriye ilikilerin farklarnn anlalmasnda rol oynayacaktr. Firmadan firmaya ilikiler erevesinde, kalite unsurlarn belirlemede iliki pazarlama yaznndan faydalanarak firmadan firmaya ilikilerde ki nemli noktalar ele alnacaktr nk iliki pazarlama mteri iin katma deer yaratmada en nemli stratejilerden biridir ve mterileri daha sadk ve fiyata daha az duyarl hale getirmektedir (Gummesson, 1998; Nelson, 2007a). Bu adan Grnroos (1997) iliki pazarlamay mteri ekme, elde tutma ve mteri saysn arttrmada en nemli strateji olarak grmektedir ayn ekilde Patrick ve di. (2007) iliki pazarlamay uzun dnemde iki taraf iinde faydal almalarn gereklemesi iin bir koul olarak grmektedir. liki kalitesi hususunda ise Hennig-Thurau ve Kleenin (1997) tanmna gre iliki kalitesi mteri ihtiyalarnn karlanmasndaki uygunluk olarak tanmlamaktadr. Hennig-Thurau(2002) bir dier almasnda da iliki kalitesinde en nemli unsurlar mteri memnuniyeti, gven ve sonucunda mterinin firmaya bir sadakat duymas olarak aklamaktadr. liki kalitesinin boyutlar konusunda tam bir konsensus salanmasa da (Ruben, 2007) yazn taramas araclyla grmekteyiz ki deiik bak alarna ramen iyi bir iliki ncelikle mteri memnuniyetine baldr ve memnuniyet, gven ve sadakat davranlar genelde birbirinden ayrlmamaktadr (Ruben, 2007; Gerrard M. and Lawrence S.L., 1997; Nelson, 2007b; Julie,2006; P. Rauyruen & K.E. Miller, 2007; Yang & Wu, 2008). liki kalitesinde en nemli anahtar elemanlardan biri daha nce belirttiimiz zere memnuniyettir. Gnmzde global piyasalarda profesyonel hizmet ve rnlerin pazarlanmasnda firmadan firmaya ilikiler ok eitli, kompleks ve uzun vadeli olduklarndan memnuniyet daha da n plana kmaktadr. Ruben (2007) mteri memnuniyeti, personelle ilikiler, esas hizmet/rn ve tedariki ile genel iliki dzeyi araclyla belirlense de otomatik olarak bir sadakat oluturmadn ve tekrar hizmet/rn almn garanti etmediini belirtmitir. Ayn dorultuda, Civilaiye (2007) gre iliki kalitesi ve memnuniyet dzeyinin basit bir ilem yada bir sre devam eden ilemlerden farkl olarak genel bir 2.

224

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

deerlendirme ve uzun sre devam eden ilemlerin oluturduu tecrbelerden oluan bir btndr ve ekonomik ve manevi ekilde iki trl memnuniyet yaratmas gerektiini ileri srmtr. Gven ise iliki kalitesinde dier bir nemli unsurdur ve i orta ile olan almalardan elde edilen tecrbe ile ortan davran ve niyeti dorultusunda, gven oluur (Ha ve di., 2004). Morgan ve Hunta (1994) gre gven ile taraflar ilikilerini srdrmek isterler, bu dorultuda uzun vadeli ilikilerini srdrmek iin ksa vadede karlarna kan alternatiflerle almazlar ve gven sayesinde her iki taraf da daha riskli ilemler yapabilirler. Firmalar aras ibirliinde 3. nemli unsur ise memnuniyet ve gven ile oluan sadakattir. Taraflardan biri dieri ile ibirlikteliinin srmesi iin gayret sarfediyor ve uzun vadeli alma amalyorsa sadakatten bahsedilebilir (Capraro ve di. 2003, Zineldin M. Jonsson P., 2000). Bylece, sadk mterinin hizmet/rn tekrar satn almas ve bunun yansra rakip hizmet /rnleri almamas ve olas kk problemleri gzden grmemesi daha olasdr (Ruben, 2007). liki pazarlama erevesinde firmadan firmaya iliki kalitesinin ykselmesini salayan bu 3 temel unsurun yansra mterinin kalite algsda bir n sretir ve memnuniyet dzeyi ile pozitif bir iliki gsterir (Grnroos, 1997, 1998, 2001; Ruben, 2007, Burnham ve di. 2003). Bu balamda yazn taramas sonucu elde edilen faktrleri u ekilde sralayabiliriz. Mterini ihtiyalarn ngrebilme ve gerektiinde karlayabilmek Mteri taleplerini yerine getirebilmedeki baar Mteri ihtiyalarna cevap verme sresi Mteri ile etkin iletiim Mteri ihtiyalarn karlamada yaratclk Greceli hizmet kalitesi Hizmet performans takibi Faturalama doruluu ARATIRMA Bu aratrma nceki almalarda belirlenmi olan baz noktalar daha da gelitirmektedir. ncelikle, bu alma hizmet kalitesinin boyutlar ve genel mteri memnuniyeti arasndaki farkllklara deinmektedir. nceki memnuniyet aratrmalar bu farkllklara nem vermemilerdir (Oliver, 1997). Oliver (1997) kaliteyi performans ve baar zerine bir karar ve mterinin isteinin yerine getirilme derecesi olarak tanmlar ve bundan dolay bu aratrma hizmet kalitesinin boyutlarn ve bunlarn genel memnuniyet dzeyine etkilerini ayr ayr ele almaktadr. Ayrca, nceki bir ok aratrmada olduu gibi genel ortalama bir memnuniyet dzeyinin tek bana sadakat yaratmada yeterli olmad ve tam bir mteri memnuniyetinin gereklilii (Jones & Sasser, 1995) dikkate alnmtr. Mteriler ancak yksek derecede memnuniyet dzeyine ularsa (Oliver, 1997) sadk mteriye dnrler bu yzden sadakat almalar memnun olmayan mterilerden ziyade memnun mterilere odaklanabilir. Bundan dolay, memnun ve yksek derecede memnun mteri ayrm nem arz etmektedir. Mteri memnuniyeti zerine gerekletirilen bir ok alma tek boyutlu bir lm teknii kullanmtr (Anderson & Fornell, 2000). Fakat, bu kavram ok boyutlu olarak ele alnmaldr. zellikle, Appelbaum (2001) bu konuda 3 boyutun stnde durmutur ve bu boyutlar genel memnuniyet, tekrar satn alma ve bakalarna nerme olarak ksaca zetleyebiliriz. Bir dier nokta daha nce bahsedildii zere bu konu zerinde birok almann sadece firmadan mteriye ilikileri dikkate almas ve az sayda almann firmadan firmaya ilikileri memnuniyet ve sadakat erevesinde incelemesidir. Bu balamda, bu aratrma firmadan firmaya ilikilerde hizmet kalitesinin boyutlarn ele almas, memnuniyet dzeyini incelemesi ve mteri memnuniyetini ok boyutlu dnmesi ile farkllk gstermektedir. 3.

225

C. Diner, B. Diner

3.1. ARATIRMA SORULARI Bu aratrmann amac memnuniyet, sadakat ve pozitif kulaktan kulaa bildirimi etkileyen deikenleri kapsayan aadaki sorulara yant bulmaktr. 1. Firmadan firmaya ilikide mterinin memnun yada yksek derecede memnun olmasnda etkili faktrler nelerdir? 2. Firmadan firmaya ilikide mterinin dier firmayla almaya devam etme niyetini etkileyen faktrler nelerdir? 3. Firmadan firmaya ilikide mterinin dier firmay 3.firmalara tavsiye etmesinde etkili faktrler nelerdir? 4. Firmadan firmaya ilikide mterinin sadakatinde etkili faktrler nelerdir? YNTEM Elektronik posta yoluyla 160 adet firmann toplam 412 satn alma ve sat alannda st dzey yneticisine gnderilen anket araclyla veri toplanmtr. Toplam 210 yneticiden gelen anketler ile elde edilen verilere stepwise diskriminant analizi uygulayarak, firmalarn dier firmalarla almalarnda memnuniyetinde, almaya devam etmesinde, dier firmalara nermesinde ve sadakatinde rol oynayan faktrler aratrlmtr. Elde edilen cevap oran %50,97 olmutur, bu oran elektronik postada yaplan aklamalar ve anketin yolland kiilerin telefon ile aranmasna balanabilir. Ankette 5 basamakl likert lei kullanlmtr (1 ok zayf, 5 ok iyi) ve aadaki alanlarda hizmet/rn tedarikileri ile ilgili sorular sorulmutur. Bamsz deikenler 1. rn/hizmet ihtiyalarnza abuk cevap verebilme yetenei 2. Verilen rn/hizmetin taleplerinize uygunluu 3. Verilen rn/hizmetin sonularnn takibi 4. Karlatnz problemlerin zmnde etkinliimiz 5. Faturalandrmamzn doruluu 6. rn/hizmet ihtiyalarnzla ilgili iletiimimizin etkinlii 7. htiyalarnz karlamakta yaratclmz 8. rn/hizmet taleplerinizin karlanmasnda dier firmalara gre rn/hizmetimiz Ankette ayrca ayn lek kullanlarak genel memnuniyet dzeyi, kar firma ile tekrar alma sorusu araclyla sadakat ve son olarak dier firmalara neri yoluyla kulaktan kulaa bildirim llmtr. ANAL Z Elde edilen verileri analiz aamasnda 2 etaptan oluan bir analiz yapld. ncelikle aratrmann verilerinin analizi oklu regresyon analizinin aamal seim yntemi (stepwise) kullanlarak gerekletirildi bylece sonu deikenlerini tahmin etmeye yardmc olacak faktrler belirlendi. En iyi faktrn belirlenmesinden sonra bu ilk deikenle beraber en iyi sonucu verecek olan deiken seilerek analize devam edildi. Daha sonra analizin 2. Blmnde, 4 ayr diskriminant analizi ile rn/hizmet kalitesini zerine 4 ayr boyut (memnuniyet, sadakat, kulaktan kulaa bildirim ve bu 3 boyutun bileeni kullanlmtr.) rnein, almaya devam etme ihtimali iin dier tm faktrler kullanlarak diskriminant analizi yapld, bylece almaya devam etme niyetinde olan mteriler ile bu konuda kararl olan 5. 4.

226

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

mteriler arasnda fark gsteren kalite faktrleri belirlenmeye alld. Bu ayrm daha nce gerekletirilmi olan almalarla da uygunluk gstermektedir (Oliver, 1997 Jones & Sasser, 1995). Diskriminant fonksiyon, bir mteri iin mteri hizmet kalitesinin analizi ile tanmlanan ilgili boyutlara cevaplar analiz ederek drt alann her birinde 3 veya 5 puan almasna gre tasarlanmtr. Ayrca bu alanlarda 1, 2 veya 4 puan veren mteriler kaldrld. Diskriminant fonksiyonunda aadaki fonksiyon kullanlarak hesaplamalar yaplmtr (Rencher 1995):

K sabit A mterinin puan M ilgili boyutun katsays n boyut says i grup j boyutlardr. Diskriminant fonksiyonlarn belirledikten sonra aratrma sorular cevaplanabilir. lk soru mteri memnuniyetini etkileyen ve mterinin memnun yada son derece memnun olup olmayaca hususunda etkili faktrler idi. Bu, her gruptan, her bir faktr iin katsay farklar dikkate alnarak hesaplanan ve Tablo 1 ile Tablo 4 aracl ile verilmi olan her faktrn nem srasna gre iki grup arasnda ayrm yaplmasnda kullanlm olan katsaylardr. Diskriminant fonksiyonu aracl ile grlebilecei zere daha byk katsay farklar daha ok nem arz eden faktrlerdir. htiya duyulan alan ile hzl yant verebilme yetenei, steklerinizi anlayan alan ve dier firmalar gre verilen hizmet mterileri memnun ve yksek derecede memnun olarak ayrmada en nemli faktrdr. Dier bir deyile, firma hzl ve dier firmalara gre ok daha iyi ve uygun ekilde mterilerinin ihtiyalarna cevap verebiliyorsa, mteriler son derece memnun olmaktadrlar. Bu analiz sonular aada Tablo 1de sunulmaktadr.

Boyutlar Grup 3 katsay htiya duyulan alan ile hzl yant 5,2 verebilme yetenei steklerinizi anlayan alan 4,25 Greceli hizmet kalitesi 3,1 letiim becerisi 3,5 Etkin problem zm 1,5 Doru ve zamannda faturalandrma vb.. 1 Tablo 1: Memnuniyet dzeyi, Dorusal Diskriminant fonksiyonu

Grup 5 katsay 7,2 5,8 4,3 4,5 2,5 1,1

Fark 2 1,55 1,2 1 1 0,1

kinci aratrma sorusu mterinin firma ile i yapmaya devam etme niyetini etkileyen faktrler zerine idi. Firmalar dier firma ile almaya karar almada etkili temel faktrn Etkin problem zm htiyalar anlayan alan olmas ile Hzl yant verme yetenei olarak ortaya kmaktadr. Yani, irket mterilerinin ihtiyalarna uygun ve hzl bir ekilde anlayarak etkin bir ekilde zerse, mteriler birlikte almaya devam eder. Devam etme niyetinde etkili olan dier faktrler Tablo 2de gsterilmitir.

227

C. Diner, B. Diner

Boyutlar Grup 3 katsay Grup 5 katsay Etkin problem zm 0,8 1,5 steklerinizi anlayan alan 2,5 3,2 htiya duyulan alan ile hzl yant 2,6 3,1 verebilme yetenei Greceli hizmet kalitesi 1,9 2,4 letiim becerisi 1,8 2,2 Doru ve zamannda faturalandrma vb.. 0,9 1,1 Tablo 2: almaya devam etme, Dorusal Diskriminant fonksiyonu

Fark 0,7 0,7 0,5 0,5 0,4 0,2

nc aratrma sorusu ise firmadan firmaya ilikilerde mterinin dier firmay 3. potansiyel firmalara tavsiye etmesinde etkili faktrler nelerdir? sorusu idi. htiya duyulan alan ile hzl yant verebilme yetenei, Etkin problem zme yetenei ve dier firmalara gre daha verilen hizmetin kalitesi potansiyel irketlere altklar firmay tavsiye etme konusunda etkileyen en nemli unsur olarak ortaya kmaktadr. Dier bir deyile, irketin hzla mterilerinin sorunlarn zmesi ve bunu rakiplerinden daha iyi yapmas, onun dier firmalara tavsiye edilmesini kolaylatrr ve bu ona rekabet ortamnda byk avantaj salar. Bu analizin sonular aada Tablo 3de sunulmaktadr. Boyutlar Grup 3 katsay htiya duyulan alan ile hzl yant 3,3 verebilme yetenei Etkin problem zm 0,9 Greceli hizmet kalitesi 2,1 letiim becerisi 2,6 steklerinizi anlayan alan 2,3 Doru ve zamannda faturalandrma vb.. 1,1 Tablo 3: Tavsiye etme, Dorusal Diskriminant fonksiyonu Grup 5 katsay 4,3 1,6 2,8 3,2 2,9 1,4 Fark 1 0,7 0,7 0,6 0,6 0,3

Aratrmann 4. sorusu firmadan firmaya ilikide mterinin sadakatinde etkili faktrler nelerdir? sorusu oldu. Bu aratrma mterilerin almaya devam edip etmediine bakmasa da nceki 3 aratrma sorusuna verilen cevaplarda ortalama 3 ya da 5 puan almasna gre sadakat konusunda sorular tek tek ele almaktan daha belirleyici ve doru sonu verecektir. Dolaysyla bir mteri 3 ile 3.99 arasnda puan vermise sadk deil 5 ile 5.99 arasnda puan vermise sadk olarak snflandrlmtr. Aada Tablo 4 bu analizin sonularn vermektedir. Boyutlar Grup 3 katsay htiya duyulan alan ile hzl yant 3,4 verebilme yetenei Etkin problem zm 0,8 letiim becerisi 2,2 steklerinizi anlayan alan 2,9 Greceli hizmet kalitesi 2,1 Doru ve zamannda faturalandrma vb.. 1 Tablo 4: Sadakat, Dorusal Diskriminant fonksiyonu Grup 5 katsay 4,6 1,7 3,1 3,5 2,5 1,3 Fark 1,2 0,9 0,9 0,6 0,4 0,3

Yukardaki Tablo 4'te grld gibi, htiya duyulan alan ile hzl yant verebilme yetenei, Etkin problem zme yetenei ve htiyalara uygun ve doru ekilde bilgilendirme ve iletiim sadk olan ve olmayan mterilerin ayrlmasnda en nemli faktr olarak n plana

228

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

kmaktadr. Dier bir deyile, irketin mterileri iyi iletiim ve hzl bir ekilde kendi sorunlar zlrse sadk olmaktadrlar. Bir ok farkll bu ekilde sralamak, memnun ve yksek derecede memnun mterileri ayrmann ve gruplamann yan sra, faktrleri kendi aralarnda kantitatif adan karlatrma frsat da vermektedir. Bylece, bu sralama memnuniyet ve sadakatin hangi boyutlar zerine allmas gerektii hakknda bilgi verir. Diskriminant fonksiyonu sayesinde her mterinin cevaplar alan ve her biri iin bir tahmin elde ettikten sonra, mterilerin gerek yantlara kar bu ngrleri karlatrld. zetle, diskriminant analizi, yksek memnuniyet ve memnuniyetini tahmini konularnda %94 doru, bu adan dier konularda ise almaya devam etme konusunda %80, 3. Firmalara tavsiye etme konusunda %88 ve sadakat konusunda %90 doru rakamlara ulamtr. 6. SONU

Jones ve Sasser (1995)in nerileri zerine bu aratrmada analiz memnun ve yksek derecede memnun mteriler ile sadakat zerine odaklanmtr. Analiz gstermektedir ki hizmet veren firmann mteri istek ve ihtiyalarna cevap vermedeki abukluu, bu isteklere uygun, mterinin istedii ekilde zm retmesi ve ayn hizmeti veren rakip firmalara gre hizmet kalitesi mterinin memnuniyet dzeyinde en nemli faktr olmutur. almada ayrca, firmann mteri istek ve ihtiyalarna cevap vermede ki hznn yan sra etkin zmler retme yetenei ve iyi bir iletiim srdrebilmesi de sadakat hususunda nemli faktrler olarak belirlenmitir. Ayrca, analizlerin memnuniyet dzeyi ngrlerinde %94 dzeyinde sadakat dzeyi ngrlerinde de %90 doru olduu grlmtr. Her aratrmada olduu gibi bu almada da eitli kstlar vardr. Bu aratrmada ngrlen sadakat, beklenen sadakat dzeyi olmaktadr. Gallup CEII sadakat endeksindekine benzer ekilde 3 deikenin kombinasyonundan faydalanlsa da, aratrma mteriyi elde tutma faktrleri de katlarak gelitirilebilir. almada kullanlan deikenler benzer analizler ile dorulanabilir ve ilerinden hangi faktrn memnuniyet ve sadakat konusunda en belirleyici olduu aratrlabilir. KAYNAKA Anderson, E.W. and Fornell, C. (2000). Foundations of the American customer satisfaction index. Total Quality Management, 11(7), S869. Appelbaum, A. (2001). The constant customer. Gallup Marketing Journal, 1(2), 1-5. Burnham T.A., Frels J.K., and Mahajan, V. (2003). Consumer switching costs: A typology, antecedents, and consequences. Journal of the Academy of Marketing Science, 31(2), 109-126. Capraro, A.J., Broniarczyk S., and Srivastava, R.K. (2003). Factors influencing the likelihood of customer defection: The role of consumer knowledge. Journal of the Academy of Marketing Science, 31(2), 164-175. Civilai T., Gregory J. W, Robert E. W(2007), Buyer satisfaction with relational Exchange across the relationship lifecycle, European Journal of Marketing, Vol. 41 No. 7/8, 2007, pp. 915-938. Gerrard Macintosh and Lawrence S. Lockshin(1997), Retail relationships and store loyalty: A multi-level perspective, International Journal of Research in Marketing 14 (1997) 487-497, Elsevier Science B.V. Grnroos, C. (1997), Keynote paper from marketing mix to relationship marketingtowards a paradigm shift in marketing, Management Decision 35/4(1997), pp. 322339, MCB University Press. Grnroos, C. (1998), Marketing services: the case of a missing product, Journal Of Business & Industrial Marketing, Vol. 13 No. 4/5 1998, pp. 322-338 MCB University Press, 0885-8624 Grnroos, C. (2001), The perceived service quality concept a mistake?, Managing Service Quality, Volume 11 . Number 3 . 2001 . pp. 150-152, MCB University Press .ISSN 0960-4529

229

C. Diner, B. Diner

Gummesson, E.(1998)Productivity, quality & relationship marketing in service operations, International Journal of Contemporary Hospitality Management 10/1 [1998], pp. 415, MCB University Press. Ha, J., K. Karande and A. Singhapakdi (2004). Importers. relationships with exporters: does culture matter?, International Marketing Review, 21 (4/5), 2004 pp. 447-461. Hennig-Thurau, T. and Klee, A. (1997), The impact of customer satisfaction and relationship quality on customer retention a critical reassessment and model development, Psychology & Marketing, Vol. 14, December, pp.737-65. Hennig-Thurau, T., Gwinner, K.P. and Gremler, D.D.(2002), Understanding relationship marketing outcomes: An integration of relational benefits and relationship quality, Journal of Service Research, Vol. 4, February, pp.230-47. Julie K. Huntley(2006), Conceptualization and measurement of relationship quality: Linking relationship quality to actual sales and recommendation intention, Industrial Marketing Management 35 (2006) 703 714 Jones, T.O. and Sasser, W.E. Jr. (1995). Why satisfied customers defect. Harvard Business Review, 73(6), 88-102. Morgan, R.M. and Hunt, S.D. (1994), The commitment-trust theory of relationship marketing, Journal of Marketing, Vol. 58 No. 3, pp. 20-38. Nelson Oly Ndubisi(2007a),Relationship marketing and customer loyalty, Marketing Intelligence & Planning, Vol. 25 No. 1, 2007, pp. 98-106. Nelson Oly Ndubisi(2007b),Relationship quality antecedents: the Malaysian retail banking perspective, International Journal of Quality & Reliability Management Vol. 24 No. 8, 2007 pp. 829845. Oliver, Richard L. (1997). Satisfaction: A behavioral perspective on the customer. New York: McGraw-Hill. Papassapa Rauyruen and Kenneth E. Miller (2007), Relationship quality as a predictor of B2B customer loyalty, Journal of Business Research 60 (2007) 2131, Elsevier Inc. Patrick E. Murphy, Gene R. Laczniak, Graham Wood (2007), An ethical basis for relationship marketing: a virtue ethics perspective, European Journal of Marketing Vol. 41 No. 1/2, 2007 pp. 37-57. Reinartz, W.J. and K.V. (2000). On the profitability of long-life customers in a noncontractual setting: An empirical investigation and implications for marketing. Journal of Marketing, 64(4), 17-36. Rencher, A.C. (1995). Methods of Multivariate Analysis. New York: John Wiley & Sons, inc. Reichheld T, F.F. and Teal, T.A. (2001). Loyalty Effect: The hidden force behind growth, profits, and lasting value. Harvard Business School Press Books.T Reichheld T, F.F. and Sasser. W.E. Jr. (1990). Zero defections: Quality comes to services. Harvard Business Review, 68(5), 105-112. Ruben C. C. (2007), Service quality, relationship satisfaction, trust, commitment and businessto-business loyalty, European Journal of Marketing, Vol. 41 No. 7/8, 2007, pp. 836-867 Technical Assistance Research Programmes [TARP] (1986). Consumer complaint handling in America: An update study. Washington DC: White House Office of Consumer Affairs. Yang, D.J & Wu, J.M (2008), Relationship Quality of International New Ventures in Marketing Channel: A Conceptual Framework for Their Antecedents and Outcome, Web Journal of Chinese Management Review, Vol. 11, No. 2, May 200 Zineldin M. & Jonsson P. , (2000), "An examination of the main factors affecting trust/commitment in supplier-dealer relationships: An empirical study of the Swedish wood industry", The TQM Magazine, Vol. 12 No. 4 2000, pp. 245-265

230

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

GRUPLARI NDE TAR H ARILAR NEREYE G D YOR? BAIMLILIK L K LER , GRUP B L NC VE EKONOM K IKARLAR

Burak APRAZ Ege niversitesi Mehmet Ufuk TUTAN zmir Ekonomi niversitesi Seda TUN zmir Ekonomi niversitesi

ZET Bugn Trkiyede mevcut tarihi arlara bakldnda ahilik kavramnn temelinde yatan yardmlama ve destek olma gdleriyle ayakta kalmay baarm bu rgtlerin ellerindeki en byk rekabet avantaj olan grup kaynamasn yitirmeye baladklar gzlemlenmektedir. Mteriye ulamada ve seenek sunmada son derece nemli bir rekabet gcne sahip bu rgtlerin daralan pazar karsnda ekonomik gelirlerini maksimize etme ihtiyalarnn artt ancak sosyal yap iinde ayn grubun yesi olduklar yeleri birer rakip olarak algladklar, yeni hareket tarzlar gelitirdikleri grlebilmektedir. Bu almada zmir ilinde nemli bir tarihi ar iinde rgtlerin birbirleri ile gelitirdikleri rgtleraras ilikiler iinde hangi deikenlerin rgtleraras bamllk ve grup ilikilerini belirledii tarihi ar iinde faaliyet gsteren meslek gruplaryla yaplan odak gruplar ve yzyze grmeler ile kefedilmeye allmtr. Anahtar Kelimeler: rgtleraras likiler, Bamllk, Gruplar, Ekonomik karlar 1. Giri Ekonomik denge iinde byk lekli iletmeler kadar sz sahibi olmasalar da ilgi grubunun bykl, kendine zg dinamiklerinin ve zelliklerinin olmas bir ekonomik birim olarak ar yaplanmasn zel klmaktadr. Geleneksel anlamda farkl blgelerdeki reticilerin bir araya gelerek rnlerini grnr klma ve deiim ilevini gerekletirebildikleri ar anlayndan bugne kadar ayn olgunun artk sanal ortamda, snrlar olmakszn kurulmu kresel pazarlara geldii grlmektedir. Oysa alveri merkezi tr yaplanmalarn kklerini barndran geleneksel arlarn ekonomi iinde hala nemli bir yer tuttuu yadsnamaz bir gerektir. Birou kk lekli iletmelerden oluan bu arlarn varlklarnn uzun yllar devam etmesinin altnda yalnzca fiziksel mekan kavramnn deil ayn zamanda ekonomik ve sosyal ilikilerin etkisinin de dnlmesi gerekmektedir. Sosyal ilikilerin son derece youn yaand bu tr rgtlenmelerde ekonomiden kaynaklanan nedenlerle ilikilerin nasl bir deiime urad aratrlmas gereken bir sorudur. Nitekim Polanyinin (1957) ekonomik faaliyetlerin sosyal yap iinde yerleiklik gsterdiini savunan nosyonu, ekonomik

231

B. apraz, M.U. Tutan, S. Tun

davranlar iinde sosyal ilikilerin pozitif ve negatif etkileri konusunda tartma balatmtr. Karl Polanyinin at bu tartma kurumsalc iktisatlar Schumpeter (1950), Veblen (1965), ve North (1990) tarafndan da destek grm ve eski alarda insanlar arasnda var olan geleneksel kurumlar kavram yannda modern adaki yeni kurumlar kavramyla alandaki almalar geniletilmitir. Ortak bir fiziksel alan iinde sosyal mbadelenin gerekletii ama ayn zamanda birbirlerinin rakibi olan bu iletmelerin hayatta kalmay baardklar dnldnde bu yap iinden doan grubun dinamikleri de nem kazanmaktadr. Fine ve Holyfield (1996: 23) almasnda Eder(1988), Fine (1979), Owen (1985) ve Sherif vd.(1961)in almalarna dayanarak kaynamann sosyal ilikilere bal olduunu belirtmekte ve bu ilikilerin yeler arasnda etkileimi salayarak ve srekli katlm cesaretlendirerek bir grup kltr oluturduunu belirtmektedir. Ortak bir kltr oluturan bu gruplarn kendilerine ait bir deer sistemi gelitirecekleri de aikardr. Geleneksel pazar yerleri iinde benzer meslek gruplarnn yer almas Beckerin (1960: 39) belirttii meslek gruplarnn da kendi deerlerinin var olduu gereini nemli klmaktadr. Bu karmak yap iinde her meslek grubunun kendi deerlerinin olmas meslek gruplar arasnda balll etkileyen faktrlerin de farkllamasna neden olmaktadr. Ayn grubun yelerini barndran bu rgtler, Cyert ve Marchn (1992 iinde Uzzi, 1997: 37) belirttii takm teorisi perspektifinde benzer kaynaklara ynelik bir rekabet iine gireceklerdir. 2. Literatr Taramas ve Kuramsal Temeller gruplar iindeki dinamiklerin anlalmas rgtleraras ilikiler boyutunda nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Literatr iinde i gruplar arasndaki dinamiklerin farkl ekillerde incelendii grlmektedir. gruplarnda deer sistemleri zerine yaplan almalarda stat (Ritzer ve Trice, 1969), mesleki ballk (Ritzer ve Trice, 1969), meslek gruplar (Ritzer ve Trice, 1969), ortak stratejilerinin varl (Klein ve Mangan, 2005) ve rgtn sektrdeki i tecrbesi (Angle ve Perry, 1983) zerinde durulduu grlmektedir. gruplar iinde yeler konusunda incelenen deikenler ise yelerin ihtiyalarn tatmin edebilmeleri (Cohen, 1992), yelerin beklentileri (Angle ve Perry, 1983), yelerin dier yelerle sosyal mbadeleleri (Emerson, 1976), yeleraras iletiim (Keister, 2000), gvenlik duygusu (Williams, 2001), yelik nedeniyle stratejik avantaj (Dyer ve Singh, 1998) olarak yaplan almalarda karmza kmaktadr. Kar amal rgtler iin i gruplar ekonomik faaliyetlerini maksimize etmek isteyecekleri unsurlardr. Ekonomik anlamda negatif etkiye maruz kalan bir rgt mevcut i grubunu terk edebilir ve yeni i gruplar iine girme eilimi gsterebilir. yaptklar blgeleri deitiren ya da bir uzantlarn farkl blgelere konumlandran rgtler iin temel hareket nedeninin ekonomik karlar olduu dnlebilinir. Bu anlamda literatrde ekonomik ilikiler konusunda yaplan almalarda rgtlerin lek ekonomisinden yararlanma (Keister, 2000), birbirleriyle lem skl (Williamson, 1991), Belirsizlii grme (Williamson, 1991), Bilgi yaylm (Williamson, 1991), varlklar zerinde farkndalk (Williamson, 1991), kaynak bamll (Pfeffer ve Salancik, 1978), devlet politikalar (Chang ve Choi, 1988) ve sosyal yap iindeki ekonomik faaliyetlerin (Uzzi, 1997)birer deiken olarak karmza kt grlmektedir. 3. Aratrma Ynetimi Aratrmann birinci aamasnda rgtleraras ilikiler zerinde bamllk ve grup konularnda yaplm olan almalar zerine literatr aratrmas gerekletirilmitir. Aratrmann ikinci aamasnda ar iinde nemli etki sahibi olduu dnlen farkl meslek gruplaryla sekiz odak grup almalar gerekletirilmitir. Gerekletirilen yedi odak grup almas meslek gruplar baznda gerekletirilirken, bir odak grup almas ayn han iinde bulunan farkl mesleklerden katlmclar ile gerekletirilmitir.

232

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ar iinde ok farkl sektrn faaliyette olmas nedeniyle odak grup almalarnda biraraya getirilemeyen sektrlerden iyeri sahipleriyle de yzyze grmeler gerekletirilerek rgtleraras ilikiler alannda arya zg deikenler ortaya karlmaya allmtr. Tablo1: Odak Gruplar Dalm Tablosu Katlmc Says Meslek Grubu 5 7 9 7 5 7 5 4 Kuyumculuk Kahvecilik Giyim Zccaciye Krtasiye Hamallar Farkl Meslek Grubu Triko

Odak Gruplar 1. Odak grup 2. Odak grup 3. Odak Grup 4. Odak Grup 5. Odak Grup 6. Odak Grup 7. Odak Grup 8. Odak Grup

Demografik zellikler Erkek: 5 ; Kadn: 0 Erkek: 7 ; Kadn: 0 Erkek: 8 ; Kadn: 1 Erkek: 7 ; Kadn: 0 Erkek: 5 ; Kadn: 0 Erkek: 7 ; Kadn: 0 Erkek: 5 ; Kadn: 0 Erkek: 4 ; Kadn: 0

Aratrmann kstlar iinde en nemli nokta odak gruplarn tamamnda gereksinim duyulan yedi rakamna ulalamam olmasdr. Bu durumun temel nedeni alma iindeki rgtlerin kk lekli iletmeler olmas ve sahiplerinin ayn zamanda aktif olarak ilerinin banda bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Bu kst nedeniyle sakl bilginin ortaya karlabilmesinde doabilecek eksiklii gidermek amacyla odak gruplarn etkinliinin arttrlmasnda zellikle arda uzun sredir faaliyet gstermekte olan iletmelerin sahipleri almaya dahil edilmeye allmtr. 4. Bulgular Gerekletirilen odak grup almalar ve yzyze grmeler sonucunda ar ii dinamikler iinde bamllk zerinde etkili olduu dnlen deikenler belirlenmitir. Bir sonraki almada yaplmas planlanan soru formu yoluyla elde edilen veriler zerinde faktr analizi yaplarak deikenlerin hangi ana deikenler zerinde birletiinin belirlenmesi ilemi yaplmadndan odak gruplar ve yzyze grmeler sonucunda ortaya kan deikenlerin anlalr klnmas amacyla bulgular aratrma grubu tarafndan yaplan bir gruplama iinde sunulmutur. alma rgt dzeyinde olsa da kk lekli iletmeler zerinde yaplm olmas ve esnaf kavramnn youn olarak hissedilmesi nedeniyle bulunan deikenlerde anlam kayb yaratmamak adna esnaf kelimesinin kullanmna devam edilmitir. alma sonucunda ar kavramna bal olduu dnlen; i ahlaknn varl, esnaflk felsefesinin aktarm, birbirini destekleme, manevi kollama, maddi kollama, aile olmak, birlik duygusu, sorunu kendi iinde zebilme, yasad glere kar durabilme, ynetim yaps oluturma aray, iyi esnafn varl deikenleri belirlenmitir. Esnaf kavram iinde btnn sorununu kendi sorunu olarak grme, ayn i kolundaki esnaf desteklemek, dier i kollarndaki esnaf desteklemek, dier i kollarndaki esnaf tarafndan desteklenmek, dier esnaflara kar ticari ahlak, yeni esnafn kabullenilmesi deikenleri, belirlenmitir. Esnaf aras ilikiler iinde ar iinde sosyal paylam, ar dnda sosyal paylam, birbirini tanma, dier esnaflar benimseme, esnafa kar sorumluluk duygusu, mteriye kar sorumluluk duygusu deikenleri bulgular arasndadr.

233

B. apraz, M.U. Tutan, S. Tun

Ortak hareket deikeni zerinde arnn kazanmas dncesi, projelerde ortak hareket, ortak hareketi sonulandramama deikenleri grlmektedir. Dzen deikeni zerinde sayg duyulan bir byn varl, yazl olmayan kurallarn varl, yazl kurallarn olmamasndan kaynaklanan tehdit, yazl kurallarn olmas istei, ceza verilmesi, kurallara uyma, ar anayasas ihtiyac, esnafn kuralsz hareketleri, esnafn rahatsz edici davranlarn engellemek, esnafn yasak olmasna ramen vazgemedii uygulamalardan rahatsz olmak, dzen oluacana dair inan deikenleri belirlenmitir. Rekabet deikeni zerinde toplanabilecek olan, yakndakine i destei vermemek, mteri kapmak, rakip istememek, pazarn daralmas nedeniyle rekabet, pazara giri kolaylnn olmas, pazar oyuncularnn says, komisyonculuk yapmak, komisyonculuk sisteminin iine girmek, esnafn yasak olmasna ramen vazgemedii uygulamalarn yaplmasn hakl grmek, rekabeti ve stn olmak, ayn i grubunun arasnda bulunma istei deikenleri grlmektedir. Grubun bykl iinde, i bamll, dier rgtlerin varl, daha byk i grubu oluturmak, hemeri gruplarnn varl deikenleri n plana kmtr. Dier kurum ve kurulularn etkisi deikeni etrafnda toplanabilecek deikenler ise yesi bulunulan kurulularn almalar, yesi bulunulan kurulularn grup bilinci oluturmalar, yesi bulunulan kurulularn etkinlii, yesi bulunulan kurululardan yardm beklentisi, yesi bulunulan kurulularn uygulamalarda kararll, yesi bulunulan kurulular aras koordinasyon, rgtlerin ilgili kurumlarca bilgilendirilmesidir. Tedarik ilikileri deikeni zerinde tedarikiler karsnda birliin olmamas, arnn tedariki olmas, tedariki desteinin varl deikenleri belirlenmitir. rgt devam ettirecek potansiyel sahipler deikeninde ocuklarn ii devam ettirmesi ve raklarn ii devam ettirmesi deikenleri belirlenmitir. alanlar deikeninde, alan transferi, alanlarn tutumlar, alanlar ynetme, alana nem verme, alana deer verme, alann yaknl, alann ball, alanlarn sahip olduu mteriler, alanlarn arya aidiyet duygusu deikenleri belirlenmitir. Odak grup almalarnda rgtler ekonomi ynnde de sorgulanmtr. Ekonomik karlar anlamnda rgtleri etkileyen deikenler olarak esnafn i durumunun gidi yn, sat konusunda yaanan sknt, arnn ticari varlnn devamllna inan, esnafn gemite yapt hatalar, rakip arlarn ortaya kmas, rakip arlar karsnda vergi dezavantaj, yasa d sat yapan gruplarn varl, esnafn mlkiyet sahiplii, esnafn envanter miktar, esnafn likiditesi, 2001 krizinin etkileri, 2009 krizinin etkileri, ek dngsnn azalmas ve iin tad mali risk n plana kmtr. 5. Sonu ve neriler Aratrma sonucunda elde edilen bulgular rgtleraras ilikiler ve rgtleraras bamllk zerinde birok deikenin varln ortaya koymaktadr. Bu ynyle alma keifsel bir zellik tamaktadr. Ancak alma sonucunda bu deikenlerin sz edilen ilikiler zerinde ne ynde ve nasl bir etki gsterdii karmza kan yeni bir sorudur. Bu amala almann devam niteliinde elde edilen deikenlerden yararlanlarak oluturulacak bir soru formu yardmyla deikenler arasndaki ilikilerin test edilmesi gereklidir. Kaynaka Angle, H. L., Perry, J. L. (1983), Organizational Commitment -Individual and Organizational Influence, Work And Occupations, 10: 123-146. Becker H. S. (1960), Notes on the Concept of Commitment, The American Journal of Sociology, 66(1): 32-40. Chang S. J.; Choi U. (1988), Strategy, Structure and Performance of Korean Business Groups: A Transactions Cost Approach, Journal of Industrial Economics, 37(2): 141 - 158. Cohen A. (1992), Antecedents of Organizational Commitment Across Occupational Groups: A Meta-Analysis, Journal of Organizational Behavior, 13(6): 539-558.

234

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Cyert, R., March J. G. (1992), A Behavioral Theory of the Firm, 2nci bask, New York: Blackwell. Eder, D. (1988), "Building Cohesion through Collaborative Narration." Social Psychology Quarterly, 51: 225-235. Dyer J.H. and Singh H. (1998), The Relational View: Cooperative Strategy and Sources of Interorganizational Competitive Advantage, The Academy of Management Review, 23(4): 660-679. Emerson R. M. (1976), Social Exchange Theory , Annual Review of Sociology, 2: 335-362 Fine, G. A. (1979). "Small Groups and Culture Creation." American Sociological Review, 44: 733-745. Fine G.A., Holyfield, L. (1996), Secrecy, Trust, and Dangerous Leisure: Generating Group Cohesion in Voluntary Organizations, Social Psychology Quarterly, 59(1): 22-38. Keister L. A. (2000), Chinese Business Groups: The Structure and Impact of Interfirm Relations During Economic Development, Oxford University Pres: New York. Klein, S. ve Mangan A. (2005), "Stability in Times of Change: A Strength of Co-operatives," in Economics of Inter-Firm Networks, Theurl T, Ed. Mohr Siebeck: Tbingen. North, D. (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, 1nci bask, New York: Cambridge University Press. Owen, W. F. (1985), "Metaphor Analysis of Cohesiveness in Small Discussion Groups", Small Group Behavior, 16:415-424. Pfeffer, J., Salancik, G. R. (1978) The external control of organizations. Harper & Row: New York. Polanyi, K. (1957), The Great Transformation, 2nci bask, Boston: Beacon Press. Ritzer, G., Trice, H. M. (1969), An Empirical Study of Howard Becker's Side-Bet Theory, Social Forces, 47: 475-479. Schumpeter, J. A. (1950), Capitalism, Socialism and Democracy, 3nc bask, New York: Harper Collins. Sherif, M., Harvey, O.J., White, B.J., Hood, W.R., Sherif, C. (1961), Intergroup Conflict and Cooperation: The Robbers Cave Experiment, Norman: Oklahoma Book Exchange. Uzzi, B. (1997), Social Structure and Competition in Interfirm Networks: The Paradox of Embeddedness, Administrative Science Quarterly, 42: 35-67. Veblen, T., (1965), The Theory of Business Enterprise, Augustus M. Kelley: New York. Williams M. (2001), In Whom We Trust: Group Membership as an Affective Context for Trust Development, The Academy of Management Review, 26(3): 377-396. Williamson, O. E. (1991), Comparative Economic Organization: The Analysis Of Discrete Structural Alternatives, Administrative Science Quarterly. 36(2):269-296.

235

B. apraz, M.U. Tutan, S. Tun

236

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

RGT KLTR ve NOVASYON

Hayri LGEN stanbul niversitesi letme Aykut BERBER stanbul niversitesi brahim AKSEL Pamukkale niversitesi

ZET Son yllarda inovasyon, literatrde daha fazla aratrma konusuna; i dnyasnda ise daha fazla yatrma sebep oldu. Bir baka ifadeyle i dnyas daha fazla inovatif olmaya gayret ederken, aratrmaclar da inovasyonu etkileyen faktrleri ortaya koymaya almaktadr. teden beri ilgi eken ve sklkla aratrlan bir kavram olma zelliini devam ettiren rgt kltr de bu kapsamda deerlendirildi. Bu bak asyla, rgt kltr ile ilgili son yllarn literatrne baklnca, inovasyon ile ilikilendirilen birok alma bulunmaktadr. Literatrde, inovasyon ile ilikilendirilen rgt kltr, genellikle ya inovasyon kltr veya inovasyonu destekleyen rgt kltr kavramlaryla anlmaktadr. rgt kltr ve inovasyon ile ilikilendirilen birok alma bulunmakla birlikte, inovasyonu destekleyen rgt kltrnn belirleyicileri konusunda bir gr birlii bulunmamaktadr. Bu almann amac, ok farkl bak alar ile ortaya konulmaya allan inovasyonu destekleyen rgt kltrnn belirleyicileri ile ilgili bilgi havuzuna katkda bulunmak ve inovasyonu destekleyen rgt kltr ile inovasyon arasndaki ilikiyi ortaya koymaya almaktadr. Sz konusu bu kavramlarn daha iyi anlalmas ve rgt kltrnn inovasyonu destekleyen rgt kltr olarak farkl bir bak as ile ele alnmas ve bu faktrn inovasyonu ne derece etkilediinin ortaya konulmas aratrmann ana konusunu oluturmaktadr. Bu ama dorultusunda yaplan literatr taramasnn zerine ina edilen aratrma modelinin test edilmesi iin stanbulda bulunan be tane KOSGEB Tekmerden destek alan 90 iletme zerine bir aratrma yaplmtr. Anahtar Kelimeler: inovasyon, inovasyonu destekleyen rgt kltr, Tekmer ARATIRMANINI SORUNSALI alma, inovsayonu destekleyen rgt kltrnn belirleyicilerini ortaya koyma ve inovasyonu destekleyen rgt kltr ile inovasyon arasndaki ilikiyi lme asndan neme sahiptir. Aratrmann ana ktlesini, devlet tarafndan desteklenerek, resmi olarak inovatif olduklarn belgeleyen iletmeler olmalar sebebiyle stanbulda bulunan KOSGEB (Kk ve Orta lekli

237

H. lgen, A. Berber, . Aksel

Sanayileri Gelitirme Bakanl) TEKMER (Teknoloji Gelitirme Merkezleri)lerden destek alan iletmeler oluturmaktadr. stanbulda bulunan be tane Kosgeb Tekmerler unlardr; Kosgeb stanbul niversitesi Tekmer, Kosgeb Boazii niversitesi Tekmer, Kosgeb T niversitesi Tekmer, Kosgeb YT niversitesi Tekmer, Kosgeb Fatih niversitesi Tekmer. Aratrma ana ktlesini tespit etmek iin, nce KOSGEB Genel Merkezi (Ankara) ile iletiime geilmi ve sz konusu be Tekmerden destek alan iletmelerin iletiim bilgileri istenmitir. Kosgeb Genel Merkezi, hizmet birimlerinin iletiim adreslerini tarafmza ulatrm ve her bir Tekmer ile birebir iletiime gememiz gerektiini belirtmitir. Daha sonra sz konusu be Tekmer ile iletiime geilmi ve merkezlerinden destek alan iletmelerin listesine ve iletiim bilgilerine ulamamz konusunda yardmlar talep edilmitir. Sz konusu Tekmerlerden bir tanesi dnda dierleri, merkezlerinden destek alan iletmelerin listesini tarafmza iletmilerdir. Sz konusu bu listelerde 113 iletme bulunmaktadr. Aratrma aamasnda, TEKMERlerden ilik destei alan iletmelerle yz yze anket ve grme yapmak iin TEKMERlere gidildiinde, ilan panolarnda yer alan ve Ar-ge destei alm ve projesini tamamlam iletmelerin listesine de ulalm ve bu listelerde yer alan 29 iletme de ana ktleye eklenmitir. Bylece ana ktlede yer alan iletme says 142ye ulamtr. Aratrma sonular ile ilgili ana ktleden teye bir genelleme yaplamaz. ARATIRMANIN YNTEM Aratrmada veri toplama yntemi olarak anket yntemi kullanlmtr. Anket formunda yer alan sorular aratrmada belirtilen hedeflere uygun ekilde oluturulmaya allm, sorularn anlalabilir ve ksa olmasna zen gsterilmitir. Katlmclar etkilememek amacyla ynlendirici sorularn sorulmamasna dikkat edilmitir. Aratrmaya konu olan iletmelere, e-posta ve yz yze anket yntemiyle ulalmaya allmtr. Ana ktlede yer alan 142 iletmeye nce e-posta yoluyla aratrmann anketi gnderilmitir. Aratrmaya geri dn orann arttrmak amacyla Dillmann (2000) cevap arttrc teknik ve be dalga postalama yntemi (aktaran. Fi ve Wasti, 2009) uygulanmaya allm fakat nc dalgadan sonra aratrmaya katlm yeterli dzeye ulamasndan ve katlmclarnn bir ksmnn aratrmaya katlmay reddetmesinden dolay, tekrar anket gnderme dalgasna nc gnderimden sonra son verilmitir. nc e-posta gnderiminden geri dnler ve yzyze yaplan anketlerden sonra toplam 90 tane anket deerlemeye alnmtr. Aratrmada kullanlan anket formu katlmclara hitaben yazlm bir n bilgi yazs ile balamakta ve 4 ana blmden olumaktadr. Bunlar; (1) katlmclara ait kiisel bilgiler, (2) iletmeye ait bilgiler (3) inovasyon lei (rn, sre) ve (4) inovasyonu destekleyen rgt kltr lei blmleridir. Aratrmada kullanlan iki ana lekte 5li Likert tipi metrik ifadeler kullanlmtr. Hem inovasyon leinde hem de inovasyonu destekleyen rgt kltr leinde verilen ifadelerin sklk dereceleri (1) Kesinlikle katlmyorum, (2) Katlmyorum, (3) Fikrim Yok, (4) Katlyorum, (5) Tamamen katlyorum eklinde sralanmtr. leklerde ters ynl ifade kullanlmamtr. Arastrmann amac ve modeli dorultusunda oluturulan aratrma hipotezlerini test edebilmek amacyla SPSS (Statistical Package for Social Sciences) 17.0 paket programndan yararlanlmtr.

238

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ARATIRMANIN SONULARI Literatrde inovasyon ile ilgili yaplan birok alma bulunmaktadr. Bu aratrmalar, inovasyonun niceliksel belirleyicileri ve niteliksel belirleyicileri olarak iki ana kategoriye ayrlabilir. Niteliksel belirleyicilerinde ise en ok allan konu, rgt kltr, literatrn bu alandaki anld ekliyle inovasyonu destekleyen rgt kltrdr. Literatrde bu iki kavram arasndaki ilikiyi lmeye ynelik birok farkl model ortaya konmaktadr. Bu alma sz konusu bu iki kavramn birbirleriyle ilikilerini ortaya koymaya almtr. Bu ama dorultusunda, literatr taramas ile, aratrma ncesinde 8 boyutlu inovasyonu destekleyen rgt kltr ile inovasyon ve inovasyon trleri olan rn inovasyonu ve sre inovasyonu arasndaki ilikiyi lmek dnlmtr. Sz konusu bu sekiz boyut unlardr; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. rgt yaps Rakip odakllk Mteri odakllk rgtsel renme Ynetimin destei Paylalan vizyon Risk alma letiim

Aratrmaya ilikin analizler sonucunda, baml deiken ile bamsz deikenler arasnda farkl sevilerde ilikiler ortaya kmtr. novasyonu destekleyen rgt kltr ile inovasyon arasnda yksek dzeyde pozitif ilikiden sz edilebilirken; inovasyonu destekleyen rgt kltrnn boyutlaryla inovasyon arasnda farkl dzeylerde ilikinin varlndan sz edilebilir. Yine ayn ekilde inovasyonu destekleyen rgt kltr ile rn inovasyonu ve sre inovasyonu arasnda da farkl seviyelerde ilikinin varlndan sz edilebilir. alma bundan sonra benzer konularda yaplacak aratrmalara k tutacak niteliktedir. Bundan sonra yaplacak aratrmalarda ve almalarda, tarafmzca oluturulmu inovasyonu destekleyen rgt kltr modeline farkl boyutlar ekleyerek inovasyona etkileri incelenebilecei gibi ayn model farkl ana ktlelerde de uygulanabilir. almann i dnyasna katks ise, inovasyonu iyi ynetip inovatif olmak isteyen iletmelerin, inovasyonu destekleyen rgt kltrne sahip olmalar gerektiini ampirik olarak ortaya koymasdr. KAYNAKA Ahmed, P.K. 1998, Culture And Climate For Innovation, European Journal of Innovation Management, Vol. 11, No. 1, pp. 30-43 Alas, R. and Vadi, M. 2003 The impact of organizational culture on organizational learning at six Estonian Hospitals, Trames, 72, 83,98 Amabile, T.M., Conti, R., Coon, H., Lazenby, J. ve Herron, M. 1996, Assessing the work environment for creativity, Academy of Management Journal, Vol. 39 No. 5, pp. 1154-84. Amabile, Teresa. M., 1998, A Model of Creativity and Innovation in Organizations, Research in Organizational Behaviour, Vol.10
239

H. lgen, A. Berber, . Aksel

Andrew, James P. ve di., 2007 Measuring Innovation 2007: A BCG Senior Management Survey, BCG, www.bcg.com Andriopoulos, C. 2001, Determinants of organisational creativity: a literature review, Management Decision, Vol. 39, No. 10, pp. 834-840 Angel, Robert 2006, Putting an innovation culture into practice, Improving The Practice Of Management Business Journal, January/February Bart, C.K. 1996, The impact of mission on firm innovativeness, International Journal of Technology Management, Vol. 11, No. 3/4, pp. 479-493. Chandler, G., Keller, C., ve Lyon, D. 2000, Unraveling the Determinants and Consequences of an Innovation-Supportive Organizational Culture, Entrepreneurship Theory and Practice, 25 1, ss. 43-58 Chavda, Kmalkant, A., 2005, Determinants of An Innovation Supportive Organizational Culture in Local Goverments, The State University of New Jersey, Doctorate Dissertation Coffman, Bryan, Eriim 14 Mays 2009, Building the Innovation Culture: Some Notes on Adaptation and Change in Network-Centric Organizations, Innvation Labs, http://www.innovationlabs.com/Building%20the%20Innovation%20Culture.pdf Cooper, R.G. 1999, From experience: The invisible success factors in product innovation, Journal of Product Innovation Management, Vol. 16, No. 2, March, pp. 115-133 Damanpour, F., Evan, W.M., 1984, Organizational innovation and performance: the problem of Organizational Lag, Administrative Science Quarterly, 29, ss. 392409 Dillman, D. A. (2000), Mail and Telephone Surveys: The Total Design Method, 2nd Edition, New York, John Wiley and Sons Ekvall, G. 1996, Organizational Climate for Creativity and Innovation, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol. 5, No. 1, pp. 105-123. Feldman, Steven P., 1998, How organizational culture can affect innovation, Organizational Dynamics, Volume:17, Issue:1, ss. 57-68 Hirschhorn, Larry ed., 1993, The Psychodynamics of organizations, kitabnn iinde blm olarak tekrar basld Fi, A. M. ve Wasti S. A., (2009), rgt Kltr ve Giriimcilik Ynelimi likisi, ODTU Gelime Dergisi, 35 (Ozel Say), 127-164 Gagliardi P 1986 The Creation and Change of Organizational Cultures: A Conceptual Framework, Organizational Studies, 7, 117134. Kirner, Eva ve di., 2008, Measuring organisational innovation: concepts, indicators and outcomes, Fraunhofer Institute for Systems and Innovation Research ISI, 6 CP Workshop Non-Technical Innovations Definitions, Measurement and Policy Implications, Karlsruhe, October 16-17 McLaughlin, Patrick, 2006, Exploring aspects of organizational culture that facilitate radical product innovation in a small mature company, Cranfield University, Doctorate Dissertation McLean, Laird D., 2005, Organizational Cultures Influence on Creativity and Innovation: A Review of the Literature and Implications for Human Resource Development, Advances in Developing Human Resources, 7, ss. 226-246 Merrill, P. 2008 Innovation Generation: Creating An Innovation Process And An Innovative Culture, American Society for Quality, Quality Press Mogollon, Ricardo Hernandez ve di., 2010, The role of cultural barriers in the relationship between open-mindedness and organizational innovation, Journal of Organizational Change Management, Vol. 23, No. 4, pp. 360-376

240

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Montes., F. J. L. ve di, (2004), Assessing the organizational climate and contractual relationship for perceptions of support for innovation, International Journal of Manpower, Vol. 25 No. 2, pp. 167-180 Moran, E. T. ve Volkwein, J. F. (1992), The Cultural Approach to the Formation of Organizational Climate, Human Relations, 45 (1), 19-29 Mumford, M.D., (2000), Managing Creative People: Strategies And Tactics For Innovation, Human Resource Management Review, Vol. 10, No. 3, pp. 313- 351 Nystrom, H. (1990), Organizational innovation, in West, W.A. and Farr, J.L. (Eds), Innovation and Creativity at Work, Wiley, Chichester, pp. 143-61 OReilly, C.; Chatman, J. ve Caldwell, D. 1991, People and Organizational Culture: A Profile Comparison Approach to Assessing Person-Organization Fit, Academy of Management Journal, 34, ss. 487-516 OToole, L. (1997), Implemening Public Innovations in Network Settings, Administratipn & Society, 29(2), ss. 115-138 Palmer Derrick, ve Kaplan Soren 2007, A Framework for Strategic Innovation, Innovation Point, http://www.innovation-point.com/Strategic%20Innovation%20White%20Paper.pdf Reigle, R.F. (2001), Measuring Organic And Mechanistic Cultures, Engineering Management Journal, Vol. 13, No. 4, December, pp. 3-8. Rogers, Mark, 1998 The Definition and Measurement of Innovation, Melbourne Instite Working Paper, No. 10/98 Russell, R. D. (1990), Innovation In Organizations: Toward an Integrated Model, Review of Business, 12(2), 19-47 Sarros, James C.; Cooper, Brian K. ve Santora, Joseph C. 2008, Building a Climate for Innovation Through Transformational Leadership and Organizational Culture, Journal of Leadership & Organizational Studies, 15, ss. 145-158 Schein, Edgar H., (2004) Organizational Culture and Leadership, 3rd Edition, John Wiley and Sons, USA Sleezer, C.M. ve Swanson, R.A. (1992), Culture Surveys, Management Decision, Vol. 30, No. 2, pp. 22-29. Smircich, L. (1983) Organizational Culture and Organizational Analysis, Administrative Science Quarterly,28:339-358 Smith, Keith, 1998 "Science, Technology and Innovation Indicators, A Guide For Policy Makers", Idea Paper, No 5, p. 15. Subramaniam, N. ve Ashkanasy, N. (2001), The Effect of Organizational Culture Perceptions on the Relationship between Budgetary Participation and Managerial Jop-Related Outcomes, Australian Journal of Management, 26 (1), ss. 33-54 Tidd, Joe, Bessant, John ve Pavitt, Keith, 2005, Managing Innovation: Integrating Technological, Market & Organizational Change, 3rd ed., John Wiley & Sons Ltd., New Jersey Trott, Paul, 2005, Innovation Management and New Product Development, 3rd ed., Prentice Hall, New York Ulijn, Jan; O'hair, Dan, Weggeman, Mathieu; Ledlow, Gerald ve Hall, H. Thomas, 2000, Innovation, Corporate Strategy, and Cul tural Context: What Is the Mission for International Business Communication?, Journal of Business Communication, 37; 293

241

H. lgen, A. Berber, . Aksel

242

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

RGTSEL LET M LE RGTSEL BALILIK L K S MALATYA ORGAN ZE SANAY BLGES NDE FAAL YET GSTEREN MALATI KOB LERDE B R ARATIRMA

Gkdeniz KALKIN nn niversitesi Mehmet T K C nn niversitesi Neslihan DER N nn niversitesi

ZET Bu aratrmada Malatya Organize Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren KOB lerde rgtsel iletiim dzeyi; rgtsel ballk dzeyi ve rgt ii iletiim dzeyi ile rgtsel ballk arasndaki iliki incelenmitir. KOB lerde rgtsel iletiim dzeyi ile rgtsel ballk dzeyi frekans tablolar oluturularak deerlendirilmitir. rgt ii iletiim dzeyi ile rgtsel ballk faktrleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki olup-olmad ise ki-kare testi ile aratrlmtr. Bu analizde bamsz deiken olarak kabul edilenrgtsel iletiim faktrlerine ilikin genel ortalama ile baml deiken olarak ele alnan rgtsel balla ilikin 13 faktrn her biri arasndaki ki-kare deerleri hesaplanmtr. Frekans tablolarnn deerlendirilmesi sonucunda; rgt ii iletiime ilikin faktrlerin genel ortalamas ve rgtsel balla ilikin faktrlerin genel ortalamas birbirine paralel olarak ksmen yksek saylabilecek dzeydedir. Ki-kare test sonucunda ise aratrma kapsamndaki KOB lerde rgt ii iletiim dzeyi ile rgtsel ballk faktrleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki bulunduu saptanmtr. Anahtar Kelimeler: rgtsel letiim, rgtsel Ballk, KOB ler, Verimlilik ve Organize Sanayi Blgesi. 1. G R letmelerin belirlenen amalarn gerekletirilebilmesi iin fiziksel ve/veya dnsel dzeyde katlmna ihtiya duyulan insan faktr artk her zaman iin kolaylkla bulunabilen ve tkenmeyen bir kaynak olarak dnlmemektedir. nk kreselleme srecinde ulusal ekonomik deerler kresel deerlerle ikame edilmi ve bu deiimin yaratt bulanklk iinde ulusal ve yerel ekonomiler kendilerini bir anda kresel belirleyiciler tarafndan izilen bir rota zerinde hareket etme zorunluluu iinde bulmulardr (Dulupu, 2001). Bu deiim nedeniyle iletmeler gnmzn belirsiz ve deiken evre koullarnda kresel rekabet gcn kazanmak iin rgtsel ball yksek olan i grenlere her zamankinden daha fazla ihtiya duyar hale gelmilerdir.
243

G. Kalkn, M. Tikici, N. Derin

letmelerde, alann rgtle zdeleme ve rgtte faal olarak yer almay devam ettirme isteinin derecesi olarak tanmlanan rgtsel balln ( biciolu, 2000) yksek dzeyde salanmasnda rol oynayan faktrlerden birisi de rgtsel iletiimdir. rgtlerde bilginin bir bireyden dierine tanmas olarak tanmlanan rgtsel iletiim (Demir, 2003); rgtsel faaliyetlerin baarsnn temeli ve igrenlerde rgtsel ballk tutumunun gelitirilmesinde temel unsurlarndan birisidir (Boyac, 2010). Dolaysyla igrenin rgtle etkileim iinde olmas, rgtsel ball da oluturan nedenlerden birisi olarak grlmektedir (Erba, 2008). nk iletiim yetersizlikleri ya da bozukluklar kiiler arasnda iyi ilikilerin gelimesini engelleyerek igrenlerde motivasyonun dmesine neden olmakta; dk motivasyon, verimsiz bir alma ortamna, is kazalarna ve atmalara yol amakta ve bu nedenle de bir yandan nitelikli i gcnn rgte kazandrlmas zorlarken dier yandan mevcut i gcnn de rgtten ayrlmasna yol aabilmektedir (Bayiit, 2006). Bu ilikinin bir rnei Malatya Organize Sanayi Blgesinde Faaliyet Gsteren malat KOB lerde yaanmaktadr. Dengeli ekonomik kalknma ve blgeler aras gelimilik farkn etkilemesi asndan zgn bir yap arz eden Malatya, 2007-2013 yllar aras dnemde AB hibe kredilerinin ncelikli olarak verilecei 12 cazibe merkezinden biri olarak belirlenmitir. Ancak Trkiyedeki illerin gelimilik sralamasnda 2003 ile 2010 arasnda alt sra gerilemi ve bu yllar arasnda dier illere kyasla en fazla geriye giden 13 ilden birisi olmutur. Halen drt organize sanayi blgesine sahip olan Malatya iin bu gstergelerin KOB lerde verimlilik sorununu gndeme getirdii dnlerek bu almada Malatya Organize Sanayi Blgelerinde Faaliyet Gsteren malat KOB lerde rgtsel letiim le rgtsel Ballk arasnda istatistiksel adan anlaml dzeyde olumlu bir iliki bulunmakta mdr? sorusuna cevap aranmtr. 2.KURAMSAL EREVE 2.1. rgtsel Ballk Yirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren ynetim bilgi stokuna girmeye balayan rgtsel ballk kavramnn, gnmzde henz net olarak tanmnn yaplamad ve eitli alardan kavram kargaasnn yaand grlmektedir. rgtsel ballk ile ilgili tanmlarn ortaya k 1960'a kadar gitmektedir. Bu tarihlerde ballk; "iten ayrlma maliyetlerinin farkna varmak" eklinde tanmlanmaktayd (Wasti, 2005). Ancak 1980lerde rgtsel balln tanmna Meyer ve Ailen tarafndan ilgi boyutu eklenerek rgtsel balln imdiki ok boyutlu doas ortaya kmtr. Bu tanma gre rgtsel ballk, alanlarn rgt ile ilikisi ile ekillenen ve onlarn rgtn srekli bir yesi olmas kararn almalarn salayan davran olarak nitelendirilmitir (Sabuncuolu, 2007). Porters rgtsel ball; bireyin rgtsel amalar baarmak iin gnll olarak aba harcamas, rgtsel yelii srdrmeye gl bir istek duymas olarak tanmlamaktadr (akr, 2001). Mowdayde rgtsel ball; bireysel kimliin greceli gc ve onun kendi organizasyonuna ball eklinde tanmlarken, rgtsel balln temel bileenine vurgu yapmaktadrlar (Yousef, 2000): 1.Organizasyonun amalarna ve deerlerine kuvvetli bir inan ve kabullenme. 2.Organizasyonun yararna olduka nemli lde aba harcamaya gnlllk. 3.Organizasyonla birlikte olmaya gl bir niyet ve istek. 1990l yllarda aratrmaclar organizasyonel ballk aratrmalaryla ilgili iki yeni izgi gelitirmilerdir. Birincisi izgi, yneticiler, alma gruplar, st dzey yneticiler ve organizasyonun tamamn ele alr. kinci olarak Batl aratrmaclar balln psikolojik boyutu zerinde durmulardr. Bu sre inli alanlar zerinde de aratrlmtr. Bulgulara gre inli alanlar irketin adaletine gvenmekte ve bu da i performansn artrmaktadr (Wong ve dierleri, 2001). Bu kiiler, iverenlerine kar mecbur olduklarn dnrler. Bir minnettarlk duygusu sonucu rgtte kalrlar.

244

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

2.2. rgtsel letiim 2.2.1. letiim Yneticilerin baars ve organizasyonlarn etkinlii zerinde rol oynayan en nemli srelerden birisi iletiim srecidir. hayatnda eitli kademelerdeki yneticiler arasnda yaplan bir aratrma zamanlarnn %75i ile %95ini iletiime ayrdklarn belirlemitir (Koel, 2010). Yneticinin rolleri ile ilgili bir almada ana balk altnda toplanan 10 temel rolden birini iletiim olumaktadr (Mintzberg, 1990). Yneticinin haberleme ile ilgili olarak oynayaca alt roller ise 3 balkta toplanmaktadr. a.Mesaj yollayan kii olarak ynetici srekli bir ekilde iletiim a ile astlar kontrol etmek iin evreyi tarar. Ynetici bu rol araclyla dedikodu gibi szel eklide dolaan bilgileri de toplar. b.Haber yayma rol ile ynetici, baz bilgileri direk bir ekilde astlara yollar. c.Szc sunar. Daha ok yneticilerin irtibat salayc rol ile ilgilenene Mintzberg bu irtibat, resmi rgtsel emir-komuta zincirinin dnda ilikiler kurmak ve srdrmek eklinde tanmlamaktadr. Mintzberg ayn zamanda bilgiyi astlar arasnda yayma ve bunu kontrol etme davrannn da yneticilerin rol olduunu vurgulamtr (Carrell ve dier, 1996). Yneticilerin baars ve organizasyonlarn etkinlii zerinde bu derece nemli rol oynayan iletiim sreci eitli ekillerde tanmlanmaktadr. Ynetim ii ve erevesinde iletiimi; bir ahstan dier bir ahsa olan bilgi, veri ve anlay aktarmas eklinde tanmlamak mmkndr (Koel, 2010). Daha geni kapsaml bir yaklama gre iletiim, taraflarn bilgi/sembol reterek birbirlerine iletme, bu iletileri anlama ve yorumlama srecidir. Bu srete iki sistem arasnda duygu, dnce ve bilgi alverii gerekleir. Alveri sznden anlalaca gibi, iki taraf da bu srete aktif olmaldr (Balta ve dierleri, 2007). 2.2.2. rgtsel letiim Baz yazarlar gre iletiim, gruplarn amalar asndan kiisel, rgtsel ve toplumsal olarak e ayrlr (Halis, 2000). almann konusunu oluturan rgtsel iletiimin pek ok tanm yaplmtr. rnein Bovee ve Thill rgtsel iletiimi; rgt iinde bilgilerin ve fikirlerin al verii olarak tanmlarken Argenti ise; rgt iindeki btn alanlar iin olumlu bir atmosfer yaratmak eklinde tanmlamaktadr (Eroluer, 2011). Daha geni bir yaklamla rgtsel iletiim, rgt ile rgtn evresi arasnda vuku bulan bir iletiim ve etkileim ortamdr. Srecin taraflar, rgt ynetimi ile rgtsel evreyi oluturan tm dinamiklerdir. Bu anlamyla rgtsel iletiim, rgt ynetimlerinin rgt ile ilgili iletileri iletiim kanallarn kullanarak rgtn i ve d evresine iletmeleri olarak tanmlanabilmektedir (Grz ve dier, 2006). rgtsel iletiim kavram ile ilgili tanmlarda vurgulanan ortak zellikler ise unlardr (Erolu, 2010): 1.rgtsel iletiim, rgtsel amalarn gerekletirilmesiyle ilgilidir. 2.rgtsel iletiim, rgt oluturan eler arasnda gerekli ilikilerin kurulmasn salar. 3.rgtsel iletiim, gelimelere (toplumsal ve teknolojik adan) uyum salamaya alan bir sistemdir. 4.rgtsel iletiim, rgtn verimli ve etkin olarak ynetilmesine imkan salayan aratr. 5.rgtsel iletiim tek ynl deildir. nk rgt dinamik bir yap iinde yer almaktadr. rol olarak da ynetici baz bilgileri iletme dndaki insanlara

245

G. Kalkn, M. Tikici, N. Derin

Gnmzde organizasyonlarn yatay hiyerarik yapya sahip olmalar, kontrol alanlarnn genilemesi, i srelerinin daha karmak hale gelmesi, sre ilem hzlarnn artmas, kreselleme ve alanlarn dank corafi meknlarda bulunmas gibi nedenlerle rgtsel iletiimin nemi gn getike artmaktadr (Karcolu ve dier, 2009). Dolaysyla rgtsel iletiimin etkin bir ekilde yaplmas iletmenin baarsna nemli katklar salamaktadr. Bu sre etkin bir biimde yerine getirilirken alanlar kendisinden beklenen rol ve ilevleri anlayaca gibi, rgtn amacn da daha iyi kavram olacaktr (Ada, 2007). 2.2.3. rgtsel letiim-Ballk likisi rgtlerde karlalan, rgsel ballk dhil birok sorun, yeterli ve sallk iletiim sistemlerinin kurulamamasndan kaynaklanmaktadr. letiim sisteminin yetersizlii, igrenlerin kendi aralarndaki ve yneticilerle aralarndaki etkin ve doru iletiimin salanamamasndan kaynaklanan gerek d, amacndan sapm bilgi akna, rgtn tm igrenlerin ilikilerini bozarak gvensizlie neden olmaktadr. Bunlardan dolay rgtlerde iyi ilikilerin, uyumun, etkileimin ve bunlarn neticesinde i veriminin artrlmas iin salkl bir iletiim a kurulmas gerekmektedir (Boyac, 2010). Bu sreci oluturma ve tm yeler iin iletiim kanallarn ak tutma ynndeki abalarla biimsel rgt kuvvetlendirilecek ve ayn zamanda bireysel ihtiyalar tatmin edilecektir. Bunun yan sra bu tr abalarla karar almann kolaylatrlmas yannda rgte ballk duygusunun da domas salanabilir (Bakan ve dier, 2004). Ak bir iletiim politikas izleyen rgtlerde ilikilerin dikey ve yatay dzeyde younlam olmas rgt iinde ok iyi bir atmosferin olumasna yardmc olur. Byle bir atmosfer iinde igrenler daha verimli ve etkin alr. Ayn zamanda rgtte ibirlii ve dayanma yaratlr. Bu ekilde salanacak rgt ii bilgi paylam igrenin rgte balln artrabilir. nk bu paylam igrenin kendisini rgtn bir yesi olarak grmesini ve rgtn hedeflerine dahil olmasn salar (Bayiit, 2006). Bu nedenle rgtsel iletiimin, alanlarn rgte ballklar asndan btn dier strateji ve politikalarn nnde geldii sylenebilir (Halis, 2000). Literatrde yaplan almalarda kurum ii etkin iletiime nemli katk salayan bir unsurun da ast-st ilikisinin kalitesi olduu belirtilmitir. stn iletiim kalitesini yksek olarak alglayan astlarn yksek performans gsterdiklerini, az devamszlk yaptklarn ve iten ayrlma orannn az olduu, dolaysyla de ast st arasndaki olumlu iletiimin astlarn kuruma balln arttrdn ortaya karmtr. Meyer'in 1989 ylnda yapt bir almada supervisrlerden stlerden alnan yapc geribildirimin, alanlarn kuruma balln salamada olumlu korelasyon gsterdii belirtilmitir. Ayn ekilde karar verme ve iletiim sreleri kuruma ballkta birbiriyle ilikilidir. Karar verme kurumda alanlarn kuruma katlmn tevik ederken, iletiim sreleri alanlar kurumun deer verdii elerle ilgili bilgilendirir (Bar, 2008). 3.VER LER N DEERLEND R LMES 3.1.Yntem Giriimcilerin ayn zamanda yneticilik grevini de stlendikleri aile iletmesi niteliindeki KOB lerde profesyonel ynetim kademelerinin yeterince olumamas, yetki devrinin gereince gerekleememesi gibi nedenler, rgt ii iletiim sorunlarna aile isletmelerinde farkl bir anlam kazandrmaktadr. Rousseaunun; rgt ii iletiim, alanlarn rgtsel amalara katkda bulunmalarn, kendilerini rgtn merkezinde hissetmelerini ve bylece psikolojik ballklarnn ykselmesini salamaktadr eklindeki bulgusundan hareketle btn iletmelerde olduu gibi KOB lerde de rgt ii iletiim ile rgtsel ballk arasnda iliki bulunduu dnlebilir. Bu dnceden hareketle tasarlanan aratrmann amac; aratrma kapsamndaki KOB lerde rgt ii iletiim ile rgtsel ballk arasnda

246

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

istatistik adan anlaml bir iliki olup olmadn ortaya koymaktr. Aratrmann temel denencesi ise; Aratrma kapsamndaki KOB lerde rgt ii iletiim dzeyi ile rgtsel ballk faktrleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki bulunmaktadr seklinde belirlenmitir. Uygulama alan olarak seilen ve Malatya Organize Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren imalat KOB lerde veri toplama arac olarak anket teknii kullanlmtr. Anket formunda rgt ii iletiime ilikin olarak yedi soru yer alrken, rgtsel ballk ile ilgili olarak da on soru bulunmaktadr. Sorularn hazrlanmasnda Mehmet Fatih Boyacnn rgtsel Balln Arttrlmasnda Etkin letiim-Bir Uygulama adl yksek lisans tezinden, Fred Luthans, Organizational Behavior, Butts Vandenberg, Dejoy ve Wlsonun, Effects of Management Communication Opportunity for Learning and Work Schedule Flexibility on Organizational Commitment ile Mnevver lmn, rgt Kltr ve rgtsel Ballk ve isimli almalarndan yararlanlmtr. Anketlerin uygulanmasnda eitilmi anketrlerden yararlanlmtr. Anket, yaklak 2.000 kiiden oluan evrenden tesadfi rnekleme yolu ile seilen 120 igrene uygulanm; bunlardan eksiksiz olarak yantlanan 111 form deerlendirmeye alnmtr. Anketin pilot uygulamas yaplarak gerekli dzeltmeler gerekletirilmi ve bylece anketin yzeysel geerlilii salanmtr. lme aracnda btn sorularn birbiriyle tutarlln, ele alnan oluumu lmede trdeliini ortaya koymak (zdamar (a), 2002) ve lme aracnn gvenilirliini deerlendirmek iin Cronbach Alfa yntemiyle gvenilirlik katsays hesaplanm ve bu katsay 0,934 olarak bulunmutur. statistik temelleri tutarl olan ve tm sorular dikkate alarak hesaplanan Cronbach Alfa katsays, anketin gvenilirliinin olduka yksek olduunu gstermektedir. Bu aamadan sonra alanlarla yaplan yz yze grmelerde anket formlarnn doldurulmas salanmtr. Anketler araclyla elde edilen veriler bilgisayar ortamnda SPSS programna aktarldktan sonra frekans analizi ve ki-kare teknikleriyle deerlendirilmitir. Ulalan bulgular tablolar araclyla sunulmutur. 3.2.Demografik zellikler Malatya Organize Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren imalat KOB lerde alan personelin demografik zelliklerine ilikin olarak ortaya kan sonular u ekilde zetlenebilir: Ankete katlanlardan %20,7si bayan, %79,3 erkek olan bireylerin %31.5i bekar iken %68,5i evlidir. Katlmclarn %13,5i 18-24 ya arasnda, %32,4 25-31 ya arasnda, %35,5i 32-38 ya arasnda ve %18,9u ise 39-45 ya aralndadr. Cevaplayanlarn %18,1i ilkretim, %45,0i lise, %14,4 nlisans, %19,8i lisans, %1,8i lisansst eitim almtr. u anki ilerinde alma sresi olarak ise %16,2si 1 yldan az, %39,6s 1-3 yl, %20,7si 4-6 yl, %10,8i 7-9 yl, %12,6s 10 yl ve zeri eklide ortaya kmtr. 3.3.Frekans Analiz Sonular Anket araclyla ile elde edilen verilerin SPSS programnda frekans analizine tabi tutulmas sonucu rgt ii iletiim faktrleri asndan ortaya kan dalm Tablo 1de, rgtsel ballk faktrleri asndan ortaya kan dalm ise Tablo 2de gsterildii ekildedir. Veri setinde yer alan benzer deerlerin snflandrlarak tablo halinde her bir deerin tekrar saylarn verilmesinden ibaret olan bu frekans tablolar verilerin kkten bye doru sralanmas ve belirli aralklarla snflandrlp gruplandrlmas ile oluturulmutur. (zdamar (b), 2002).

247

G. Kalkn, M. Tikici, N. Derin

Tablo 1: letiim Faktrlerine likin Frekans Dalm Tablosu

SORULAR (Faktrler) Firmamzda szl ve yazl iletiim aksaksz olarak yrtlmektedir (soru-1) Firmamzda ibirlii ve yardmlamaya dayanan ilikiler sz konusudur (soru-2) Btn arkadalarmla koordineli ve ibirlii iinde almaktaym (soru-3) Firmamzda iletiimin salanmasnda teknolojiden yararlanlmaktadr (soru-4) stlerimiz bizimle ilgili empati kurmaktadrlar (soru-5) stlerimiz bizi her konuda eksiksiz bilgilendirir (soru6) stlerimiz talep ve nerilerimizi ciddiyetle dinlerler (soru-7) Kesinlikle Katlmyorum N % 7 6,3 Katlmyorum N 14 % 12,6 Kararszm N 12 % 10,8 Katlyorum N 49 % 44,1 Kesinlikle Katlyorum N % 29 26,1 Toplam N 111 % 100

6,3

8,1

16

14,4

45

40,5

34

30,6

111

100

2,7

7,2

11

9,9

52

46,8

37

33,3

111

100

3,6

10

9,0

12

10,8

47

42,3

38

34,2

111

100

6,3

8,1

19

17,1

57

51,4

19

17,1

111

100

4,5

12

10,8

16

14,4

55

49,5

23

20,7

111

100

6,3

8,1

19

17,1

45

40,5

31

27,9

111

100

Tablo 1deki sonulara gre rgt ii iletiim asndan en yksek ortalamaya sahip olan faktrn; iletiimin salanmasnda teknolojiden yararlanlmas olduu grlmektedir. kinci srada yer alan rgt ii iletiim faktr ise; alanlarn btn arkadalar ile koordineli ve ibirlii iinde almalardr. Yani, bu iki faktr asndan iletmenin rgt ii iletiimin olumlu dzeyde olduu sylenebilir. Buna karlk aratrma kapsamndaki iletmede, stlerin alanlarla ilgili empati yapmaya ve alanlar her konuda eksiksiz bilgilendirmeye yeterli dzeyde nem vermedikleri grlmektedir. rgt ii iletiime ilikin faktrlerin genel ortalamas ise ksmen yksek saylabilecek dzeydedir.

248

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 2: rgtsel Ballk Faktrlerine likin Frekans Dalm Tablosu

SORULAR (Faktrler) Bu firmada kendimi ailenin bir paras gibi hissediyorum (soru-1) Bu firmada duygusal ynden kendimi balanm hissediyorum (soru2) Bu firmada alyor olmann, benim iin, mesleki adan nemi byktr (soru-3) Bu firmada doru yerde olduumu hissediyorum (soru4) Bu firma benim sadakatimi hak ediyor (soru-5) Bu firmada altm bakalarna sylemekten gurur duyuyorum (soru-6) Emekli oluncaya kadar bu firmada almaktan ok mutlu olurum (soru7) u ana kadar bu firma iin bu kadar ura vermemi olsaydm yani ayrlmak kolay olsa bile farkl bir yerde olmay dnmem (soru-8) Ayrlmak istesem bile u anda bu firmadan ayrlmak bana ok zor gelir (soru-9) Bu firmadan ayrlmaya karar verirsem hayatmn byk bir ksm etkilenir (soru-10) Kesinlikle Katlmyorum N % 8 7,2 Katlmyorum N 11 % 9,9 Kararszm N 14 % 12,6 Katlyorum N 47 % 42,3 Kesinlikle Katlyorum N % 31 27,9 Toplam N 111 % 100

6,3

10

9,0

15

13,5

48

43,2

31

27,9

111

100

4,5

6,3

16

14,4

41

36,9

42

37,8

111

100

7,2

10

9,0

18

16,2

45

40,5

30

27,0

111

100

7,2

6,3

18

16,2

43

38,7

35

31,5

111

100

11

9,9

4,5

12

10,8

38

34,2

45

40,5

111

100

5,4

8,1

26

23,4

33

29,7

37

33,3

111

100

3,6

15

13,5

25

22,5

37

33,3

30

27,0

111

100

5,4

11

9,9

17

15,3

41

36,9

36

32,4

111

100

11

9,9

19

17,1

12

10,8

43

38,7

26

23,4

111

100

249

G. Kalkn, M. Tikici, N. Derin Yararma olacak olsa da u anda bu firmadan ayrlmay dnmyorum (soru-11) Bu firmay u anda brakrsam sululuk hissederim (soru12) Yetitirilme tarzm altm kuruma sadk olmay gerektirir (soru-13)

8,1

10

9,0

21

18,9

42

37,8

29

26,1

111

100

13

11,7

13

11,7

22

19,8

30

27,0

33

29,7

111

100

3,6

3,6

7,2

35

31,5

60

54,1

111

100

Tablo 2deki sonulara gre rgtsel ballk asndan en yksek ortalamaya sahip olan faktrn; alanlarn yetitirilme tarznn alt kuruma sadk olmay gerektirdii olduu grlmektedir. kinci srada yer alan rgtsel ballk faktr ise; alanlarn bu firmada altn bakalarna sylemekten gurur duymalardr. Yani, bu iki faktr asndan alanlarn rgtsel ballklarnn yksek dzeyde olduu sylenebilir. Buna karlk anketi yantlayanlarn Bu firmadan ayrlmaya karar verirlerse hayatlarnn byk bir ksmnn etkileneceini ve Yararna olacak olsa da u anda bu firmadan ayrlmay dnmediklerini ifade etmeleri alanlarn rgtsel ballklar asndan olumsuz gstergelerdir. rgtsel balla ilikin faktrlerin genel ortalamas da ksmen yksek saylabilecek dzeydedir. 3.4.Ki-Kare Test Sonular Aratrma kapsamndaki KOB lerde rgt ii iletiim dzeyini gsteren rgtsel iletiim faktrlerine ilikin ortalama ile rgtsel balla ilikin 13 faktrn her biri arasnda ki-kare testi yaplarak aralarnda istatistik adan anlaml bir iliki olup-olmad aratrlmtr. Bu amala hesaplanan ki-kare test sonular Tablo 3de gsterildii ekildedir. Tablo 3: rgtsel letiim Faktrlerine likin Ortalama le rgtsel Balla likin Her Bir Faktr Arasndaki Ki-kare Test Sonular rgtsel Balla likin Faktrler rgtsel letiim Faktrlerine likin Ortalama F1 0,000 F2 0,000 F3 0,000 F4 0,000 F5 0,000 F6 0,000 F7 0,000 F8 0,000 F9 0,000 F10 0,000 F11 0,000 F12 0,000 F13 0,000 Aratrma kapsamndaki KOB lerde rgt ii iletiim dzeyini gsteren rgtsel iletiim faktrlerine ilikin ortalama ile rgtsel balla ilikin 13 faktrn her biri arasndaki hesaplanan ki-kare test deerleri her biri iin 0,000 olarak bulunmutur. Bu sonulara gre P<0,05 olduundan Aratrma

250

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

kapsamndaki KOB lerde rgt ii iletiim dzeyi ile rgtsel ballk faktrleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki bulunduu kabul edilecektir. 4.SONU VE DEERLEND RME Aratrma sonucunda sz konusu KOB lerde gerek rgt ii iletiime gerekse rgtsel balla ilikin faktrlerin genel ortalamalarnn ksmen yksek saylabilecek dzeyde olduklar ve rgt ii iletiim faktrleri ile rgtsel ballk faktrleri arasnda istatistiksel adan anlaml bir iliki bulunduu grlmektedir. Dier bir ifadeyle sz konusu KOB lerde rgt ii iletiimin gelimesi ayn oranda alanlarn iletmeye olan ballklarnn da artmasna yol aacaktr. Bu nedenle firma sahiplerinin ve yneticilerin iletiim srecinin temel unsurlarna ilikin aadaki nlemleri almalar nerilebilir: letiim srecinde kaynan sahip olduu baz nitelikler; mesaja ykleyebilecei anlamlar ve alc zerindeki etkinlii asndan nemlidir. Bu nedenle kaynak konumundaki firma sahipleri ve yneticiler faaliyet alanlar ile ilgili konularda bilgili olmal, kodlama zelliine sahip olmal ve rolne uygun davranmaldr. Firma sahipleri ve yneticiler iletecekleri mesajn anlalr ve ak olmasna; doru zamanda iletilmesine ve uygun kanaln izlenmesine; kaynak ve alc arasnda kalmasna zen gstermelidir. Firma sahipleri ve yneticiler formel ve informel iletiim kanallarnn her ikisini de etkili bir ekilde kullanmaldrlar. Kendileri tarafndan belirlenen ve kabul edilen formel iletiim kanallar ile yukardan aaya ve aadan yukarya doru bilgi ak salanmaldr. Ayrca formel iletiimin yannda, informel iletiim kanallarn da kullanmaldrlar. Etkili iletiim iin firma sahipleri ve yneticilerin gnderdii mesajn alcs konumundaki igrenler, mesaj alglayabilen, bilgili, seici, geri bildirime nem veren, iletiime ak bir yapya sahip olmaldr. nk gnderilen mesaj, kaynan anlad gibi alc tarafndan da anlalmadka etkin iletiimin gereklemesi sz konusu deildir. Bu nedenle firma sahipleri ve yneticiler igrenleri mesaj alglayabilen, bilgili, seici, geri bildirime nem veren, iletiime ak bir yapya sahip olmalarndan da sorumludurlar. Firma sahipleri ve yneticiler alcnn, alm olduu mesaj ile ilgili tepkisini, olumlu veya olumsuz, ilk gndericiye yanstmas eklinde tanmlanan geri beslemeye de gereken nemi vermeleri gerekmektedir. nk alcdan belirli bir tepki veya geri besleme gelinceye kadar, gerekletirilen iletiimin gerek boyutlar tam olarak bilinemez. Geribildirim firma sahipleri ve yneticilere kendi mesajnn alnp alnmadn ve doru bir ekilde yorumlanp yorumlanmadn renme olasl salar.

KAYNAKA Ada, Nesrin (2007), rgtsel letiim ve Yeni Bilgi Teknolojileri: rgtsel letiim Alar, Ege Akademik Bak, C. 7, S. 2, s. 554. Bakan, smail ve Tuba Bykbee (2004), rgtsel letiim le Tatmini Unsurlar Arasndaki likiler: Akademik rgtler in Bir Alan Aratrmas, Akdeniz BF Dergisi, C. 7, s. 1. Balta, Acar, lhan rkmez ve dil Sevil (2007), Satta letiim ve Beden Dili, Remzi Kitabevi, stanbul, s. 22. Bar, Tuncay (2008), lkretim Okulu retmen ve Yneticilerinin Kurum i Etkin letiim Ortam Alglar le Kuruma Ballk Dzeyi Arasndaki liki, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Yeditepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, s. 15 Bayiit, Aslhan (2006), rgtsel letiimin rgtsel Ballk zerine Etkisi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ktahya, s. 71.
251

G. Kalkn, M. Tikici, N. Derin

Boyac, Mehmet Fatih (2010), rgtsel Balln Arttrlmasnda Etkin letiim-Bir Uygulama, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ankara, s. 83. Carrell, R.Glem, Galbert Teo (1996), On The Social Netvvorks Of Managers, Academy Of Management Journal, Vol. 39, Iss. 2, April, s. 421422. akr, zlem (2001), e Ballk Olgusu ve Etkileyen Faktrler, Sekin Yaynlar, Ankara, s. 50. Darwish A., Yousef (2000), Organizational Commitment: A Mediator of The of Leadership Behavior With Job Satisfaction And Performance In Non-Western Country, Journal of Managerial Psychology, Vol.15, Iss.1, s. 871. Demir, Kamile (2003), rgtlerde letiim Ynetimi, Ynetimde ada Yaklamlar, Ed. Cevat Elma, Kamile Demir, 2. Bask, An Yaynclk, Ankara, s. 136 Dulupu, M.Ali (2001), Kresel Rekabet Gc, Nobel Basm Yaym ve Datm, Ankara, s. 3. Erba, Gken (2008), Ynetici ve gren Arasndaki letiim Kalitesi le rgtsel Ballk likisi zerine Bir Aratrma, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits stanbul, s. 87. Erolu, Erhan (2010), Eitim Kurumlarnda rgtsel letiim, Etkili letiim, Ed. Uur Demiray, Pegem Akademi, 3. Bask, Ankara, s. 248. Eroluer, Kemal (2011), rgtsel letiim le Tatmini Unsurlar Arasndaki likiler: Kuramsal Bir nceleme, Ege Akademik Bak, C. 11, S. 1, Ocak, s. 122. Grz, Demet ve Emet Grel (2006), Ynetim ve Organizasyon, Nobel Yayn Datm, Ankara, s. 348. Halis, Muhsin (2000), rgtsel letiim ve letiim Tatminine likin Bir Aratrma, ktisadi ve idari Bilimler Dergisi, C. 14, S. 1, Haziran, s. 220. biciolu, Hasan (2000), rgtsel Ballkta Paradigmatk Uyumun Yeri, D.E.. . .B.F.Dergisi, C. 15, S. 1, s. 1322. Karcolu, Fatih ve Esat Kurt (2009), rgtsel letiimin Etkinlii Asndan Kurumsal Bloglar ve Birka Kurumsal Blogun ncelenmesi, Atatrk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, C. 23, S. 3, s. 1. Koel, Tamer (2010), letme Yneticilii, Geniletilmi 12. Bask, Beta Basm Yaym ve Datm, stanbul, s. 521. Mintzberg, Henry (1990), The Managers Job: Folklore and Fact, Harvard Business Review, MarchApril, s. 169172. zdamar, Kazm (a) (2002), Paket Programlar ile statistiksel Veri Analizi1, SPSS-MINITAB, 4. Bask, Kaan Kitabevi Eskiehir. zdamar, Kazm (b) (2002), Paket Programlar ile statistiksel Veri Analizi-2, (ok Deikenli Analizler), 4. Bask, Kaan Kitabevi, Eskiehir. Sabuncuolu, Ebru T. (2007), Eitim, rgtsel ballk ve iten ayrlma niyeti arasndaki ilikilerin incelenmesi, Ege Akademik Bak, C. 7, S. 2, s. 622. Wasti, S. Arzu (2005), Commitment Frofiles: Combinations of Organizational Commitment Forms and Job Outcomes, Journal of Vocational Behavior, Vol. 67, Iss.2, October, s. 290. Wong, Chi-Sum, Yui-Tmwong, Chun Hui, Kenneth S. Law (2001), The Significant Role of Chineese Employees Organizational Commitment: Implications Of Managing Employees In Chineese Societies, Journal Of World Business, Vol. 36, Iss. 3, Autumn, s. 328.

252

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

RGTSEL SESS ZL N DUYGUSAL TKENM L E ETK S

Mehmet T K C nn niversitesi Neslihan DER N nn niversitesi Gkdeniz KALKIN nn niversitesi

ZET Sessizlik, rgtn deiimi ve geliimi asndan nemli bir sorun olutururken sessizliin alanlar asndan sonularna bakldnda; alanlarn kendilerini deersiz hissetmelerine, zihinsel uyumsuzlua, stres artna ve ie ynelik enerji kaybna yani tkenmilie yol amaktadr. Tkenmilik, insanlarn kendilerini srekli yorgun hissetmeleri, alacak enerji bulamamalaryla tanmlanr. KOB lede sessizliin getirdii enerji tkenmesi alanlarn performansn drecek ve verimlilii azaltacaktr. almann problem cmlesi KOB lerde rgtsel sessizlik dzeyi nedir ve bu dzey rgtlerde duygusal tkenmilie ne lde yol amaktadr? eklinde belirlenmitir. Problemin dzeyini tam olarak tespit etmek ve zm nerileri gelitirmek amacyla KOB alanlarna anket uygulanm ve elde edilen verilerin istatistiki analizleri yaplarak, yorumlanm ve sonulara ynelik neriler gelitirilmitir. Anahtar kelimeler: rgtsel sessizlik, Tkenmilik Sendromu, Duygusal Tkenmilik, KOB alan, Verimsizlik GR grenlerin, rgt performansn etkiledii, deiim, yaratclk ve ilerlemenin kayna olduu kabul edilmektedir. Yeni ynetsel teknikler, elemanlarn bilgi, beceri ve yeteneklerini srekli gelitirme ve bundan fayda yaratma amacna dnktr. Modern organizasyonlar; i grenlerini iyeri kararlarna katma, yetkilendirme, glendirme gibi eitli uygulamalar harekete geirmektedir. Ancak yaplan aratrmalar i grenlerin, aka konumay riskli bir durum olarak deerlendirdiklerini ortaya koymaktadr. Yaznda sessiz kalma tercihini etkileyen nedenler; rgtsel, ynetsel ve bireysel faktrlerle aklanmaya allmaktadr. Aratrmaclara gre sessiz kalmada; ikayeti biri olarak grlmek, sayg ve gven kaybna uramak, ilikilere zarar vermek, iten atlmak, terfi edememek gibi korkular ile aka konumann fayda etmeyecei inanc temel rol oynamaktadr (akc, 2008). eitli nedenlerle ortaya kan sessizlik, alanlarn bilgi gr ve dncelerini esirgemesi; rgtsel karar almay, hatalar dzeltmeyi, deiim ve inovasyon srelerini zayflatt gibi bilgi paylam ve geri bildirim

253

M. Tikici, N. Derin, G. Kalkn

noktasndaki isteksizlik, alanlarn kendine gvenini, moralini ve motivasyonunu olumsuz ynde etkilemekte (Karacaolu, Cingz, 2008), alanlar, pisikoljik ve fizyolojik bir takm problemlerle kar karya brakarak strese yol amakta, (Tangrala, Ramanujam, 2008:38), iyerinde uzun bir sre yksek stres dzeyine maruz kalnmas ise tkenmilik sendromunun oluumuna katkda bulunmaktadr (Devereux and Others, 2009). Tkenmililik sendromu gnmzde pek ok alanda grlmektedir (Barutu, Serinkan, 2008). Maslach, tkenmilik kavramn; duygusal tkenme, duyarszlama ve kiisel baarya (yetersizlik hissi) ilikin duygular kategorize eden ayr boyutta ele almaktadr. (Srgevil, 2006). Tkenmiliin temel boyutu olarak ele alnan ve geni apl aratrmalara konu olan duygusal tkenmilik durumunda alanlar, fiziksel ve psikolojik olarak yetersizletiklerini, ar yorgun olduklarn ve tkendiklerini ifade ederler. Tkenmiliin bireysel stres boyutu ile ilgili olmas duygusal tkenme boyutunu dier boyutlara gre daha n plana karmtr (Yenieri ve arkadalar,2009) Her trl rgtte sessizliin strese yol amas, ve tkenmilikte bireysel stres boyutunun daha ziyade duygusal tkenmeye neden olmasndan dolay bu almada, imalat iletmelerinde rgtsel sessizliin duygusal tkenme zerindeki etkisi aratrlacaktr. 1.RGTSEL SESS ZL K VE NEDENLER letmelerde igrenlerin gerek kiisel, gerekse rgtsel hedefleri gerekletirmek iin iletiim ve ilikilerinin rol olduka fazladr. grenlerin i arkadalaryla olduu kadar ynetimle de belirli kurallar erevesinde etkin bir iletiime sahip olmas gerekir. Ancak igrenlerin zaman zaman iletiim kurmada zorlandklar, ekindikleri ya da baka nedenlerden dolay dier alanlara mesafeli yaklatklar (Demir, 2010:580) eitli konularda konumaktansa sessizlii tercih ettikleri de bilinen bir gerektir. gren sessizlii deiimi etkileyebilme veya dzeltebilme yeteneinde sahip olduu alglanan insanlarn, rgtsel durumlara ilikin konularda, kiinin davransal, bilisel ve/veya duygusal deerlendirmeleri hakkndaki samimi dncelerini esirgemesi olarak tanmlanr (akc, 2008). Morrison ve Milliken, rgtsel sessizlik olarak tanmlanan kolektif davrann, bir organizasyonun yelerinin rgtsel konularda sessiz kalmay tercih etmeleri ve sessizliklerini srdrmeleri olay olduunu ne srmektedirler (Huang & Others, 2005). Ksacas, alanlarn iletmelerinin meseleleri hakkndaki dnce ve fikirlerini saklama, ifade etmeme eilimleri, toplu bir olgu olarak organizasyonel sessizlii ifade etmektedir (Huang and Others, 2003). Organziazayonel sessizlik igrenlerin davransal seimidir. ((Gambarotto, Cammozzo, 2010) grenleri byle bir davran seimine iten eitli nedenler vardr. Morrison and Milliken tarafndan gelitirilen organizasyonel sessizlikle ilgili teorik modelde, sessizlik iklimine neden olan faktr ne srlmtr. Bunlar:1- organizasyonel yap ve politikalar (karar verme yapsnn merkezilemesi ve yukar geribildirim mekanizmalarnn eksiklii vb.), 2- ynetsel pratikler (muhalefete negatif karlk verme veya tamamen kar kma eilimi, negatif geri bildirimleri istememe vb.), 3-alanlar ve st dzey yneticiler arasnda demografik (ya cinsiyet, rk, etnik kken) farkllk derecesi (Park, Keil, 2009). Byle bir iklim alanlar, eitsizlikler, adaletsiz uygulamalar karsnda bile ikyeti bir alan olarak grlmek, sayg ve gven kaybna uramak, ilikilere zarar vermek, iten atlmak, terfi edememek gibi korkularla sessiz kalma eilimine srkleyebilmektedir (Szen ve vd., 2009). Sistematik sessizlik kltrne sahip bir organizasyonda, alanlar, negatif yansmalardan korkmalar, fikirlerinin deersiz olduuna inanmalarndan dolay dorular syleyemezler fikirlerini aklayamazlar ((Dyne and Others, 2003). Morrison ve Milliken gre sessizlik, yneticinin karar vermede kullanabilecei bilgi giriini kstlayarak (Maria, 2006), alternatif bak asn, negatif geri bildirimleri ve doru bilgiyi engelleyerek karar verme ve deiim sreleri zerinde olumsuz etkiye sahip olabilmektedir. Organizasyon iinde etik veya yasal olmayan olaylarn stnn rtlmesine, (Milliken, Morrison, 2003) rutinleri deitirme frsatlarn ve bilgi paylamn engelleyerek (Gambarotto, Cammozzo, 2010) organizasyon renmenin

254

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

azalmasna yol amaktadr (Milliken, Morrison, 2003). Kiiler asndan olumsuz yn ise sorunlar ve endieleri konuamama hissi zamanla i tatmininde azalmann yan sra aresizlik duygusuna dnebilmektedir (Milliken, Morrison, 2003). Dyne ve Boteroa gre organizasyonel sessizliin faydal olabilecei durumlarda vardr. Bunlar; Ynetsel bilgi bombardmannn azaltlmas, kiiler aras atmalarn azaltlmas, gizli bilgilerin saklanmas gibi durumlardr. Tm bunlara ramen organizasyonel sessizlik daha ziyade hem alan hem organizasyon iin zararl bir olgu olarak gzkmekte ve deerlendirilmektedir ((Tangrala, Ramanujam, 2008). Sessizliin glgesi pek ok rgt kuatmaktadr (akc, akc, 2007). lkenin ierisinde bulunduu ekonomik koullar dnldnde; alanlar iten ayrlmada cesaretli davranamayacak ve eitsizlik karsnda sessiz kalmann bir karl olarak giderek performanslarn drerek tepki verebileceklerdir. Buradaki en byk tehlike, yneticilerin alanlarda oluan sessizlii olumlu bir durum gibi alglamasdr. (Szen ve vd., 2009). alanlar, bazen de grup iinde kabul grme isteiyle, farkl bir dnce ve gr nedeniyle bulunduu ortamda aykr grnme korkusu ve konumann riskli olduunu dnmeleri neticesinde sesiz kalmaktadrlar. Sessizlik onlar olumlu ve yararl fikirler sunmaktan mahrum brakt gibi youn stres ve bask hissetmeleri de performanslarn olumsuz ynde etkilemektedir. Organizasyonlarn performanslar zerinde olumsuz etkilere yol amaktadr. (Bildik,2009). rgtsel sessizlik bir takm uygulamalarla tamamen ortadan kaldrlmasa da azaltlabilir. nsanlar, konumlar bakalar tarafndan desteklendiine inandklar zaman konuma olaslklar aratacak aksi durumda ise sessiz kalacaklardr. alanlar deiim, yaratclk ve yenilie kaynak oluturmalar iin glendirilmeli, organizasyon iinde ak iletiim kanallar artrlmal (Bowen and Others 2003), ynetici ile alan arasndaki g mesafesi azaltlamaya allmal, hem yneticiye hem de rgte kar gven artrlmaya allmal, alanlar konumalar konusunda sistematik olarak yneticiler tarafndan cesaretlendirilmelidir (Huang and Others, 2003). 2. DUYGUSAL TKENM L K alanlar ve rgt arasnda olumlu ilikilerin salanmas, karlkl beklentilerin uyumlatrlmas sayesinde gerekleir. rgtn verimlilii ve karll iin aba gsteren alanlar, bunun karlnda maddi manevi birok beklenti iindedirler. Gnmzde, alan asndan bu beklentilerin gerekletirilemiyor olmas bir sonraki aamada rgtn de alanlardan beklediklerini alamamas anlamna gelir. nk psikolojik, fiziksel ve ekonomik olarak kendisini iyi hissetmeyen alanlar, bu bedeli tek balarna demezler (Srgevil, 2006). yeri gerilimleri dorudan ya da dolayl biimde igrme maliyetini ykseltmekte, alanlarn ve alma yaamnn niteliini bozmakta (Silah 2005), mesleki etkinlii azaltmaktadr (Salmela-Aro and Others, 2009). Meiere gre tkenmilik;bireyin ile ilgili olumlu pekitirici beklentisinin ok dk olduu, ceza beklentilerinin ok yksek olduu bir durumun yansmasdr (Srgevil, 2006:4).Tkenmilik stresin yol at salk bozukluklarndandr (Yeh and Others, 2009). Bir stres sendromu olarak tkenmilik, zihinsel, fiziksel ve duygusal tkenme olarak tanmlanr (Smon, Paterson, 1997). Maslacha gre tkenmiliin anahtar esi duygusal tkenmiliktir Duygusal tkenmilik zamanla enerji dkl, kronik yorgunlukla fiziksel tkenmeye yol amaktadr (Skaalvik, Skaalvik, 2009). Duygusal tkenmilik, alanlarn kendilerini duygusal ynden ar ypranm, enerji eksiklii ve duygusal kaynaklarnn bittii hissine kaplmas biiminde ortaya kar. Gerginlik ve engellenmilik duygularyla ykl olan birey iin ertesi gn yeniden ie gitme zorunluluu byk bir endie kaynadr. Bu duruma yakalananlar kendilerini, yeni bir gne balayabilmek iin gerekli enerjiden yoksun hissederler. Duygusal kaynaklar tamamen tketmitirler. Tekrar doldurmak iin yeni kaynak bulamazlar (Izgar,2003). Ksacas,duygusal tkenmilik zamanla enerji dkl, kronik yorgunlukla fiziksel tkenmeye yol amaktadr (Skaalvik, Skaalvik, 2009).

255

M. Tikici, N. Derin, G. Kalkn

Tkenmilik belirtileri olan kiide ani fke, srekli kzgnlk, aresizlik, yalnzlk, umutsuzluk, engellenmilik, phecilik, can sknts, uykusuzluk, hayat enerjisinin dmesi, ba ve gs ars (Balta,2004), moral ve motivasyon dkl grlr. Tkenmilik sadece kiisel bir sorun olarak ele alnmamal. alanlarn moralinin, fiziksel ve r Ruhsal salnn bozulmas iyerinde kalitesizlie ve verimsizlie yol aacaktr. yerinde tkenmilik sendromu yaayan kiilerin varlyla, devamszlk ve idevir orannn artmas, verimliliin dmesi, salk harcamalarnn artmas maliyetleri nemli oranda artracaktr (Pienaar, Willemse, 2008). Kurumlarda tkenmilik hissinin azaltlmas iin yneticilerin alanlarna kar daha desteki tutum taknmalar, arkada ilikilerinin gelitirilmesi, kiisel eitim programlarnn artrlmas gerekir (Jansen and Others, 1996). 3. RGTSEL SESS ZL K DUYGUSAL TKENM L K L K S Yaplan aratrmalarda kiisel veya ie ynelik problemlerle ilgili olarak yneticileriyle konuabilme imkn alanlarn tkenmilik dzeyini azaltc bir faktr olarak bulunmutur. Ford ve Honnor yaptklar almada, i arkadalaryla birlikte, i yknn paylald, sosyal bir ekilde i skntlar hakknda konuulduu iyeri ortamnn alanlar iin nemli bir destek kayna oluturduunu bulmulardr (Devereux and Others, 2009). Karen yapt aratrmada, iyerinde sessizliini muhafaza eden yalnz insanlarn sessizlii bozan dier insanlarla daha az kaynatn tespit etmilerdir (Harlos, 2006). Bu durum sessiz alann iyice sessilemesine ve kendini yalnz hissetmesine neden olmaktadr. nsanlarn konumayarak sessiz kalmasna yol aan bir iyeri ortam zamanla alanlarda engellenmilik, aresizlik, kimsesizlik duygularnn yaanmasna ve neticede de enerjilerinin tkenmesine yol aabilecektir. 4. METODOLOJ 4.1 Aratrmann Amac Bu almayla KOB alanlarnn olaylar karsnda sessiz kalmalarnn kendilerinde ne oranda duygusal tkenmeye yol atnn, ampirik aratrmalarla ortaya konmas hedeflenmektedir. Aratrma, Elde edilen bulgular dorultusunda konuya ynelik olarak KOB lerin ynetsel yaklamlarn etkinletirilmesi ve performanslarnn ykseltilmesine ynelik getirecei neriler asndan nem tamaktadr. 4.2.Aratrmann Snrllklar ve Kapsam Aratrmaya dahil edilen deneklerin ankette yer alan ifadeleri doru biimde alglayp, tarafsz olarak yorumladklar varsaylmtr. Aratrmann kapsam Malatyada faaliyette bulunan imalat KOB alanlarndan olumaktadr. 4.3. Aratrmann Yntemi Bu almada, rgtsel sessizliin nedenlerinin dzeyini lmeye ilikin olarak akc (2008) tarafndan gelitirilen anket kullanlmtr. Bu anket almasna gre, rgtsel sessizlie neden olan konular; ynetsel ve rgtsel hususlar, ile ilgili korkular, tecrbe eksiklii, izolasyon korkusu ve ilikileri zedeleme korkusu eklinde be faktr altnda ele alnarak bunlarn varlk oranlar ile rgtsel sessizliin dzeyi tespit edilmeye allmtr. Tkenmilik sendromunu lmek iin ise Maslach Tkenmilik leinden faydalanlmtr. Maslachn duygusal tkenme lei temel faktrden olumaktadr. Bunlar: 1- Duygusal tkenme 2Kiisel baar 3- Duyarszlamadr (Izgar, 2003). Bu almada bu lein sadece duygusal tkenme boyutunu len alt lek kullanlmtr. Anketler yolu ile elde edilen veriler, bilgisayar ortamnda tasnif ve analiz edilmitir. Analizlerde, frekans tablolar, korelasyon ve regresyon teknikleri kullanlmtr.

256

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

4.4.Aratrmann Hipotezleri Yaplan literatr taramas sonras aratrmann hipotezleri aadaki gibi oluturulmutur. H1: malat KOB alanlarnn sessizlik dzeyi yksektir. H2: malat KOB alanlarnn duygusal tkenmilik dzeyi yksektir. H3: Sessiz kalma tercihi ile duygusal tkenmilik arasnda pozitif ynl gl bir iliki vardr. H4:Sessiz kalma tercihi, i grenlerin duygusal tkenmilik yaamalarn nemli oranda etkilemektedir. 5. BULGULAR VE YORUMLAR 5.1. Demografik Deikenlere likin Bulgular Aratrmamza dhil edilen alanlarn demografik zelliklerine ynelik bilgiler Tablo 1de yer almaktadr. Tablodan da anlalaca zere isgrenlerin %80,7si erkek, %18,6s ise bayan,%78,2si, 20 ile 40 ya arasnda, %50,9u lise mezunu, %42,9unun ise 1-5 yl aras mesleklerini yaptklar sylenebilir. Tablo 1: Demografik Deikenlerine likin Tanmlayc statistik Demografik nitelikler Kadn Cinsiyet Erkek Cevapsz Toplam 20 ve alt Ya 21-30 31-40 41-50 50 ve zeri cevapsz Toplam lkokul Eitim Ortaokul Lise niversite Cevapsz Toplam Meslek hayatnda geirilen sre 1 yl ve alt 1-5 yl aras 6-10yl aras 10-15 yl aras 15 ve zeri Cevapsz Toplam Say % 30 18,6 130 80,7 1 0,6 161 100 10 6,2 63 39,1 63 39,1 19 11,8 5 3,9 1 0,6 161 100 15 9,3 36 22,4 82 50,9 26 16,1 2 1,2 161 100 23 14,3 69 42,9 48 29,8 13 8,1 4 2,5 4 2,5 161 100,0

5.2- Sessiz Kalma Durumuna likin Frekans analizi Yneticilerinizle veya iyerinizle ilgili, endieli olduunuz bir konu veya sorunu aka konuamayp sessiz kalmay tercih etmeyi genel olarak ne sklkla yaadnz? Sorusuna verilen cevaplarn frekans analizi Tablo 2de yer almaktadr.

257

M. Tikici, N. Derin, G. Kalkn

Tablo 2: Yneticiyle veya iyeriyle ilgili, endieli olunan bir konu veya sorunu aka konuamayp sessiz kalma durumunun skl Sessiz kalma durumu Say Hibir zaman ok nadir Bazen Genellikle Her zaman toplam 29 47 49 25 5 155 Yzde 18,7 30,3 31,6 16,1 3,2 100

Aratrmaya katlanlarn %49u bazen sessiz kalmay setiini belirtirken,%47 gibi yksek bir oranda ok nadir sesiz kaldn belirtmitir. Bu tablo bize malat KOB lerde sessizlik yaama dzeyinin ok da yksek olmad hususunda bilgi vermektedir 5.3.lek Ortalamalar rgtsel sessizlik ve duygusal tkenmilik lek ortalamalarna ilikin deerler aadaki Tablo 3de yer almaktadr. lekler, aralk lei olarak (1=Kesinlikle Katlmyorum, 5=Tamamen Katlyorum eklinde) Likert tipi metrik ifadelerden oluturulmu ve her bir kategori arasndaki mesafe eit olarak kabul edilmitir. Her katlmc iin yukardaki be dereceli cevaplarn verileri davrann seviyesini gsteren ifadelerde 5,4,3,2 ve 1 eklinde, kodlanarak btn nermelere verilen cevaplarn aritmetik ortalamalar alnmtr. Bylece her katlmcnn puan hesaplanmtr Aratrmada elde edilen bulgulara ait aritmetik ortalamalarn yorumlanmasnda aadaki aralklar dikkate alnmtr: (zdamar, 2003). 1,00 aritmetik ortalama 2,60 : Dk 2,60 < aritmetik ortalama 3,40 : Orta 3,40<aritmetik ortalama 5,00 :Yksek 1 Bu aralklar dikkate alnarak aadaki tablo deerine gre malat KOB alanlarnn de yakn orta dzeyde sessiz kaldklar ve duygusal tkenmilik yaadklar sylenebilir. Tablo 3: lek Ortalamalar Aratrmann Boyutlar ortalama Standart sapma Sessizlik ana boyutu Duygusal tkenmilik 2,7568 2,6909 ,81420 ,99138

rgtsel sessizlik ve duygusal tkenmilik ortalama deerlerine ilikin bulgulara ve yaptmz yorumlara gre aratrmamzn birinci hipotezi H1: malat KOB alanlarnn sessizlik dzeyi yksektir ve ikinci hipotezi H2: malat KOB alanlarnn duygusal tkenmilik dzeyi yksektir ret edilmitir.

258

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

5.4. Korelasyon Analiz Bulgular Bu analizle aratrmamzda esas alnan temel deikenler arasnda ilikisi test edilmitir. Test sonular Tablo4de verilmitir. Tablo 4: Duygusal Tkenmilik rgtsel Sessizlik ,649 0.05 dzeyinde anlaml korelasyon Bu tablonun bize verdii korelasyon deerine gre rgtsel sessizlik ve duygusal tkenmilik arasnda pozitif ynde gl bir iliki vardr. Bu durumda aratrmamzn nc hipotezi H3: Sessiz kalma tercihi ile duygusal tkenmilik arasnda pozitif ynl gl bir iliki vardr kabul edilmitir. 5.5. Regresyon Analiz Bulgular Regresyon analizleri deikenler arasndaki ilikinin niteliiyle; yani korelasyondan farkl olarak sadece ilgi ile deil bir ya da daha fazla deikenin banka bir deiken zerindeki etkilerini incelemekte kullanlmaktadr (Regresyon analizleri deikenler arasndaki ilikinin niteliiyle; yani korelasyondan farkl olarak sadece ilgi ile deil bir ya da daha fazla deikenin baka bir deiken zerindeki etkilerini itelemekte kullanlmaktadr (Grbz,2006:). Regresyon analizine ilikin bulgular Tablo 5de yer almaktadr. Tablo 5: Regresyon Denklemine likin Bulgular Denklemdeki Deikenler Deikenler Sabit rgtsel Sessizlik Regresyon Denklemi 0.05 dzeyinde anlaml regresyon Regresyon modelinin istatistiksel olarak manidar olduu ve rgtsel sessizliin duygusal tkenmilik zerinde yaklak % 42 orannda belirleyici etkiye sahip olduu anlalmaktadr [r=0,649; r2=0,422; dzeltilmi r2=0,418; F=115,962; p=0,000]. Regresyon analiz sonularna gre aratrmamzn drdnc hipotezi olan H4:Sessiz kalma tercihi, i grenlerin duygusal tkenmilik yaamalarn nemli oranda etkilemektedir kabul edilmitir. SONU VE NER LER malat KOB lerde yaplan bu almada alanlarda sessizlik dzeyi ve duyusal tkenmilik dzeyi de yakn orta dzeyde bulunmutur. Konuyla ilgilenen aratrmaclar iletmelerde grlen her iki davran dzeyinin hizmet iletmeleri ve imalat iletmelerde karlatrmalarn yapabilirler. Bu almada rgtsel sessizlik ve duygusal tkenmilik arasnda pozitif ynl kuvvetli bir iliki bulunmutur. Ayn zamanda rgtsel sessizliin byk bir oranda duygusal tkenmilii aklad ortaya Katsaylar 0,511 0,791 Standart Hatalar 0,211 0,073 0,649 Beta t 2,422 10,769 Anlamllk 0,017 0,000

Duygusal Tkenmilik = 0,511 + 0,791 rgtsel Sessizlik

259

M. Tikici, N. Derin, G. Kalkn

konmutur. alanlarn enerjisinin azaltan bir unsur olan duygusal tkenmilii rgtsel sessizlik beslemektedir diyebiliriz. alanlarn enerjilerinin azalmas ise KOB lerde verimlilii azaltan temel faktrlerdendir. letme yneticileri alanlarnn verimliliini artrmak iin onlara konuma frsat tanmal, olaylar, durumlar karsnda onlarn fikrini almal ve deerlendirmelidir. Bylelikle hem onlarn zihinsel kapasitelerinden faydalanacak, yanl gidiat varsa zamannda farknda olacak hem de alannn kendisini iyi hissetmesine sebep olarak tkenmilik duygusu yaama olasln azaltacaktr.

KAYNAKA Balta Z. (2004), Salk Psikolojisi, Halk Salnda Davran Bilimleri, , stanbul, Remzi Kitapevi. Barutu E., Serinkan C. (2008), Gnmzn nemli Sorunlarndan Biri Olarak Tkenmilik Sendromu ve Denizlide Yaplan Bir Aratrma, Ege Akademik Bak, 8(2), 541-561. Bildik B. (2009), Liderlik Tarzlar, rgtsel Sessizlik Ve rgtsel Ballk likisi, Gebze Yksek Teknoloji Enstits, Sosyal Bilimler Enstits, letme Anabilim Dal, Yaynlanmamm Yksek Lisans Tezi , Gebze Bowen F. and Blackmon K., (2003), Spirals of Silence: The Dynamic Effects of Diversity on Organizational Voice, Journal of Management Studies, 40 (6), 1393-1417. akc, A. akc C., (2007)" gren Sessizlii:Konumak M Zor Sessiz Kalmak M?" 15. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, Sakarya niversitesi BF, 389- 401. akc A. (2008), rgtlerde Sessiz Kalnan Konular, Sessizliin Nedenleri ve Alglanan Sonular zerine Bir Aratrma, .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 17 (1), 117-134. Demir M., Alglanan Adalette rgtsel Sessizlik Davrannn Kariyer Beklentisine Etkisi, 11. Ulusal Turizm Kongresi Bildiriler Kitab, Kuadas, 578-589. Devereux Jason M, Hastings Richard P., Noone Stephen J., Firth Alison, Totsika Vaso,(2009), Social Support and Coping as Mediators Or Moderators of The Impact of Work Stressors on Burnout in Intellectual Disability Support Staff, Research in Developmental Disabilities, 30, 367377. Dyne L. V., Ang S. and . Botero I. C, (2003), Conceptualizing Employee Silence and Employee Voice as Multidimensional Constructs, Journal of Management Studies, 40 (6), 1359-1392. Gambarotto F., Cammozzo A, (2010), Dreams of Silence: Employee Voice -and Innovation in a Public Sector Community of Practice, Innovaton: Management, Polcy & Practice, 12, (2), 166-179. Grbz S., (2006), rgtsel Vatandalk Davran le Duygusal Ballk Arasndaki likilerin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:48-75. Harlos K. P, (2004) Explanng Silent Dscontent At Work, Organzatonal Behavior Conference Paper Abstracts. Academy of Management Proceedings, 1-97 Huang Xu, Van de Vliert. E. and Van der Vegt G., (2003), Break The Silence: Do Management Openness And Employee Involvement Rase Employee Voice Worldwde? Academy of Management Best Conference Paper, Huang Xu, Van de Vliert E. and Van der Vegt G. (2005), Breaking the Silence Culture: Stimulation of Participation and Employee Opinion Withholding Cross-nationally, Management and Organization Review, 1:3, 459482. Izgar H. (2003), Okul Yneticilerinde Tkenmilik, Ankara, Nobel Yaynclk Jansen Patrick G. M., Kerkstra Ada, Abu-Saad H. H., Van Der Zee J., (1996), The effects of job characteristics and individual characteristics on job satisfaction and burnout in community nursing, International Journal of Nursing Studies Vol:33, Issue 4, 407-421

260

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Karacaolu K. Cingz A. (2008), rgtsel Davranta Seme Konular, inde, rgtsel Sessizlik, Mahmut zdeveciolu, Himmet Karadal (Ed.), lke Yaynevi, Ankara.155-167. Maria W. D., (2006), Brother Secret, Sister Silence: Sibling Conspiracies Against Managerial Integrity, Journal of Business Ethics, 65, 219234. Milliken F. J. and Morrison E. W., (2003) Shades of Silence: Emerging Themes and Future Directions for Research on Silence in Organizations, Journal of Management Studies 40 (6), 1563-1568. zdamar, K., (2003). Modern Bilimsel Aratrma Yntemleri.: Kaan Kitabevi. Eskiehir.. Park ChongW., Keil M., (2009), Organizational Silence And Whistle-Blowing on IT Projects: an Integrated Model, Decision Sciences, 40 (4), 901-918. Pienaar J., Willemse S. A., (2008), Burnout, engagement, coping and general health of service employees in the hospitality industry, Tourism Management, 29 10531063. Salmela-Aro K., Tolvanen A., Nurmi J., Achievement strategies during university studies predict early career burnout and engagement, Journal of Vocational Behavior 75, 162172. Skaalvik Einar M, Skaalvik S., Does school context matter? Relations with teacher burnout and job satisfaction, Teaching and Teacher Education, 25, 518524. Smon Patricia S., Paterson J. J., (1997), Hardiness, Cping and Burnout, in The Nursing Workplace, Journal of Professional Nursing 13 (3), 178-185. Silah M., (2005), Endstride alma Psikoljisi, Ankara Sekin Yaynclk, Szen C, Yelolu H.O., Ate F., (2009), Eitsizlie Kar Sessiz Kalma: Mavi Yakal alanlarn Motivasyonu zerine Grgl Bir alma, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 22 , 395-408. Srgevil O., (2006), alma Hayatnda Tkenmilik Sendromu, Tkenmilikle Mcadele Teknikleri, Ankara , Nobel Yaynclk, Tangrala S., Ramanujam R., (2008), Employee Silence On Critical Work Issues: The Cross Level Effects Of Procedural Justice Climate, Personnel Psychology, 61, 3768. Vakola M., Nikolaou I., Bourantas D., (2004) The Role Of Organzatonal Silence on Employees Trust And Atttudes in a Post Merger-Stage, Organzatonal Behavior Conference Paper Abstracts, Academy of Management Proceedings, 1-97 Yeh Wan-Yu, Cheng Y., Chen C., (2009), Social patterns of pay systems and their associations with psychosocial job characteristics and burnout among paid employees in Taiwan, Social Science & Medicine, 68, 14071415.

261

M. Tikici, N. Derin, G. Kalkn

262

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

SANAY SEKTRNDE KOB VE BYK LETME ALIANLARININ YATIRIM YAPMA TERC HLER VE LER N SAH PLENME B MLER

Tuna USLU Gedik niversitesi Meslek Yksekokulu

ZET Bu almada, Kendini Belirleme Kuram asndan KOB ve byk sanayi endstrisi alanlarn destekleyen ve gdleyen etkenler ile algladklar zerklik, yetkinlik ve performanslar tanmlanmaktadr. Kurama ve kurduumuz modele gre, arac olarak i grenlerin isel tutum ve davranlar ortaya konulduunda, ortamsal deikenlerin dorudan ktlar zerindeki etkilerinin azalaca dnlmektedir. almada, iletme byklkleri ve pozisyon arasndaki farklarn alanlar zerindeki etkisi de zerklik, yetkinlik, yeterlilik, ii sahiplenme ve bireysel performans gibi deikenlerle kyaslanm ve anlaml farklar bulunmutur. alanlarn isel olarak kendi kendilerini gdlemelerinin ilerini sahiplenmelerinde nemli bir etki tekil ettii grlmektedir, bylece igrenler ilerini kendilerine ait hissetmektedirler. KOB lerde zellikle iletmenin alana destei bu sahiplenme duygusunu daha da artrmaktadr. Anahtar Kelimeler: kurum destei, zerklik, yetkinlik, ii sahiplenme, alglanan performans 1.G R Kk ve orta lekli iletmelerde alanlarn ilerini alglamalar ve sahiplenme dzeyleri byk iletmelere gre farkllk gstermektedir. Bu almada, kk iletme alanlarn destekleyen ve gdleyen etkenler ile algladklar zerklik, yetkinlik ve performanslar kendini belirleme kuram asndan tanmlanmaktadr. Bu modele gre, i grenlerin isel tutum ve davranlar ortaya konulduunda, ortamsal deikenlerin ktlar zerindeki dorudan etkilerinin azalaca dnlmektedir. statistiksel bulgular nda, iletme byklne zg anlaml farklla sahip modeller ortaya konularak, bu modeller nda kurumsal etkilerin alan zellikleri araclyla performanslarna ve ilerini sahiplenmelerine etkisi gsterilmitir. Ortaya kan arpc farklarn da, lee zg baz kritik ve balamsal farkllklardan kaynakland karmna varlm, bu farkllklar tartlmtr. lkemizde zellikle kk iletmelerde hedef birliinin yerletirilememesi ve ekip ruhunun oluturulamamas kurumsal amalara ulamay gletirmektedir. zellikle ben duygusundan biz duygusuna gei kk iletmelerde hem ulalabilir hem de kritik bir nem tamaktadr (zkanl, 2001) Nomme da (1990) verimlilik iin sahiplenmeyi de bir n koul olarak belirtmektedir. zellikle kk iletmelerde aileden gelen deerler nedeniyle akrabalar ve kendini aileden hissedenler asndan sahiplenme duygusu youn olarak yaanr, avantaj olarak kullanldnda da kurum hedeflerine hizmet eder (Alayolu, 2003). alanlar, yneticilerin ve kurumun kendilerine deer verdiini anlad durumlarda da sahiplenme duygusu gelitirirler (Eisenberger ve arkadalar, 1990).

263

T. Uslu

2. ARATIRMANIN KURAMSAL ALTYAPISI Aratrmann kuramsal altyaps Kendini Belirleme Kuramna dayanmaktadr. Bu kuram zerine yaplm almalar, isel gdleme trlerinin dsal olanlara gre baar zerinde daha etkili olduunu gstermektedir. Trkiyedeki sektrler ve iletme byklkleri arasnda ortaya kan kritik ve balamsal farklar nedeniyle, sektrlere zg modeller de farkllamaktadr (Uslu ve dierleri, 2011). Aratrmada kullanlan deikenler arasndaki ilikiler, ilgili yaznda detayl olarak incelenmitir. Bu deikenlerden ie adanml (work engagement) alanlarn ilerine kendilerini kaptrmalar ve rol performanslar asndan kendilerini fiziksel, bilisel ve duygusal olarak ifade etmeleri olarak Kahn tarafndan (1990, 694) yeniden tanmlamtr. alann iine adanmlnn bir nceli olarak alglanan rgtsel destek saptanmtr (Saks, 2006). Ancak ite zerklik de ie adanmlk zerinde gl bir etkiye sahiptir (Bal, 2008). Grev eitlilii, geri bildirim ve kontrol ile alanlarn insiyatif alp ilerini gelitirmeleri arasnda da ie adanmlk, ara deiken rol oynamaktadr (Salanova ve Schaufeli, 2008). alanlarn ilerini sahiplenmesinin, zerklik ile i doyumu arasnda ksmi ara deiken rol oynad tespit edilmi (Mayhem ve dierleri, 2007); zerklik, duygusal ballk, ii sahiplenme ve i doyumu arasnda pozitif iliki olduu gsterilmitir. te zerk olmann, alann bilisel yetenekleri, i ile alakal becerileri zerinde etkili olarak i performansn artrd ortaya konmutur (Morgeson ve dierleri, 2005). alanlarn ilerini sahiplenmesinin, zerklik ile i doyumu arasnda ksmi ara deiken rol oynad tespit edilmi (Mayhem ve dierleri, 2007); zerklik, duygusal ballk, ii sahiplenme ve i doyumu arasnda pozitif iliki olduu gsterilmitir. Hackman ve Oldham (1976) daha nce yaptklar almalarnda i nitelikleri modeli ile gdleyici ktlar arasnda bir aama daha tanmlamtr. Bu aamada iin anlamllnn ve ktlarnn sorumluluunun deneyimlenmesi, sonular hakknda bilgi sahibi olma biiminde kritik tutum bulunmaktadr. nitelikleri de bu kritik tutumlar araclyla ktlara balanmaktadr. Bu almalarnda Hackman ve Oldham tarafndan i niteliklerinin belli kritik psikolojik tutumlar zerinden etki ederek duygusal ve gdleyici ktlar etkiledii ne srlmtr. Pierce ve arkadalar da (2009) i nitelikleri modelini tekrar gzden geirerek, i niteliklerini psikolojik olarak ii sahiplenme ile ilikilendirmiler ve bu deiken araclyla ktlara balamlardr. 3. H POTEZLER VE ARATIRMANIN YNTEM Literatrdeki kuramlar, ampirik bulgular ve fark testleri erevesinde kk ve orta retim/imalat ve byk sanayi iletmeleri iin ayr ayr nedensel modeller kurulmutur, byklkler arasnda bulunan anlaml farkllklar nedeniyle bu yapsal modellerin de farkllk gsterecei dnlmektedir. Kuramsal ilikiler nda aadaki temel model kurulmutur.

ekil 1:Aratrmann Temel Modeli Aratrma modeline ve fark analizlerine ynelik varsaymlar aada sralanmtr.

264

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

H1: Yatrm yapma niyeti asndan, katlmclarn dorudan kendileri veya dolayl olarak borsa araclyla yatrm yapma tercihleri asndan fark vardr. H2: alan ve ynetici ayrmna gre, kurum destei, zerklik, yetkinlik, ie bal z yeterlilik, ie adanmlk, ii sahiplenme ve bireysel performans algs asndan anlaml fark vardr. H3: Sanayi sektrnde alanlarn kurum destei, zerklik, yetkinlik, ie bal z yeterlilik, ie adanmlk, ii sahiplenme ve bireysel performans algs arasnda pozitif iliki vardr. H4: Kobi ve byk iletmelerde kurum destei, zerklik araclyla ii sahiplenme zerinde olumlu etkilidir. H5: Kobi ve byk iletmelerde kurum destei, yetkinlik araclyla ie bal z yeterlilik ve performans zerinde olumlu etkilidir. Aratrma sorularyla ilgili verilerin toplanmas iin kolayda rneklem yntemiyle Marmara blgesinde retim/imalat ve sanayi sektrlerinde alanlardan 2010 ylnda 300n zerinde anket toplanmtr. leklerin geerlii ve gvenilirliini tespit etmek amacyla SPSSde varimax dndrmesi ile keifsel faktr ve Cronbach Alpha i tutarllk analizi uygulanmtr. Sektr ve alanlar arasndaki fark testleri SPPS araclyla, modelin snanmasna ynelik analizler ve sektrlere zgn ayr ayr modeller de AMOS araclyla yap denklik modeli kurularak test edilmitir. 4. ARATIRMANIN TASARIMI VE LEKLER Aratrmada kullanlan soru formu blm, Demografik Bilgi Formu (14 madde; ya, cinsiyet, pozisyon, eitim, yatrm tercihleri), letme Bilgi Formu (5 madde; alan says, sektr, saha, irket tipi, yatrm ekli) ve alan Durumu Anket Formu (61 madde) olmak zere toplam 80 sorudan olumaktadr. Alglanan rgt Destei Saksn (2006) ifadelerine eklenen 8 soru ile llmtr. zerklik deikeni iin Hackman ve Oldhamn (1980) ile Breaugh (1985) leklerinden faydalanlm, Yetkinlik iin ise Jonesun (1986) leindeki sorular alnmtr. e Bal z Yeterlilik iin Parkerin (1998) z yeterlilik envanterinden faydalanlmtr. i Sahiplenme lei iin Uslu (2010) kullanlmtr. e Adanmlk deikeni 9 ifadeden oluan Schaufeli ve arkadalarnn (2006) Utrecht Engagement leindeki (UWES-9) orijinal ismi Deneyim Listesi olarak geen sorularla llmtr. Bireysel Performansnn llmesinde kullanlan 4 soru Sigler ve Pearsondan (2000) alnmtr. Yantlar 1 ila 6 arasnda derecelendirilmi olup 1-hibir zaman, 2-hemen hemen hibir zaman, 3-nadiren, 4-sklkla, 5-hemen hemen her zaman, 6-her zaman olarak belirlenmitir. 5. ARATIRMANIN BULGULARI almada kullanlan her lek ayr ayr faktr analizden geirilmi ve gvenilirlikleri Cronbach Alpha deerleri (Tablo 1de parantez iinde) ile test edilmi, gvenilirlik katsaylar 0.85 zerinde ve yksek derecede gvenilir olduu sonucuna varlmtr. Toplam 296 katlmcnn %41i kadn, %59u erkek ve ortalama ya 37dir. %54 lisans ve %37si lisansst eitim dzeyinde olan katlmclarn kurumlarnda ortalama alma sreleri yaklak 8 yl olup, ortalama 15 yldr alma hayatnn iindedirler. Kk iletme alanlarnn %32si i merkezlerinde, %27s organize sanayi blgelerinde, %22si sanayi sitelerinde, %7si ise teknokentlerde almakta ve bu iletmelerin %42si limited, %18i anonim irket eklinde faaliyetlerini srdrmektedir. Bu iletmeler borlanma ihtiyalarn %39u banka kredisiyle, %32si z kaynaklaryla, %24 leasing ile, %3 factoring ile ve %2si ipotek/teminat ile karlamaktadr.

265

T. Uslu

ekil 2: Sektrlere Gre Katlmclarn Yatrm Yapma Tercihleri

Katlmclarn hangi sektrlere ve borsada hangi alana yatrm yapmay tercih edecekleri ekil 2 ve ekil 3te aktarlmtr. Sanayi, teknoloji, inaat ve eitim dorudan yatrmda, dolayl yatrmda ise finans, menkul yatrm ortaklklar ve gda nce kmaktadr. Birinci hipotezimiz desteklenmitir. ekil 3: Borsadaki Sektrlere Yatrm Yapma Tercihleri

alan-ynetici ayrmna ynelik yaptmz fark analizlerinde, kurum destei algs (t=3,704 p=.000), iteki zerklik (t=4,659 p=.000), iteki yetkinlik (t=2,714 p=.007), ie bal z yeterlilik (t=3,316 p=.001), ie adanmlk (t=3,070 p=.002) ve bireysel performans (t=2,208 p=.028) asndan anlaml fark bulunmutur (ekil 3). Yneticiler kendilerini alanlara gre genel olarak daha iyi bir dzeyde alglamaktadrlar, ikinci hipotezimiz yksek oranda desteklenmitir.

266

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ekil 4: alan-Ynetici Ayrmnn Deikenlerde Yaratt Fark

Pearson korelasyon katsaylarna gre deikenlerimiz arasnda pozitif ilikiler bulunmu (Tablo 1), nc hipotezimiz desteklenmitir. Tablo 1: Deikenlerin Ortalamalar, Standart Sapmalar ve Aralarndaki Deikenler 1 2 3 4 1. Kurum Destei (.94) ,48* 2. zerklik (.85) ,34* ,59* 3. Yetkinlik (.82) ,42* ,55* ,69* 4. z Yeterlilik (.89) ,57* ,53* ,57* ,59* 5. e Adanmlk ,47* ,50* ,41* ,51* 6. i Sahiplenme ,34* ,45* ,70* ,61* 7. Performans likiler 5

(.91) ,58* ,60*

(.95) ,42*

(.86)

tm korelasyonlar *p< 0.001 deerinde anlaml, Cr. Alfa deerleri parantez iinde, n=296

Fark testlerindeki istatistiksel bulgular ve deikenler arasndaki ilikiler nda, imalat ve retim yapan kk iletmelerle sanayi sektrne zg ayr modeller ortaya konularak, bu modeller nda kurumsal ve isel etkilerin alan zellikleri araclyla performansa ve ii sahiplenmeye etkisi deerlendirilmitir (Tablo 2, ekil 5 ve 6). ekil 1deki temel yap denklik modelimiz iletmelerin boyut farkna gre ayr ayr snanm, uyum indeksleri Tablo 6da verilmitir. Yaznda model uygunluunun deerlendirilmesi iin birden fazla uyum indeksi kullanlmaktadr (Arbuckle ve Wothke, 1999). Bunlardan balcas X2 (Ki-kare)dir. Manidar olmayan X2 deerleri varsaylan modelin elde edilen verilerle uyumlu olduunu gstermektedir. Yapsal eitlik modellerinde yaygn olarak kullanlan dier uyum ltleri olan GFI, AGFI, CFI ve NFI deerlerinin de 1e yaklatka modelin eldeki verilere daha iyi uyum salad anlamna gelmektedir. RMSEAnn 0,050,08 arasndaki deerleri iyi uyumu, 0,05ten kk deerleri ise mkemmel uyumu gsterir (Byrne, 1998; Joreskog ve Srbom, 2001; Teo ve dierleri, 2003). Aratrmamzdaki modellerin Ki-kare (X2) deerleri de manidar olmadndan (Tablo 2) temel modelimiz veriler ile uyumludur. Literatrde ok tercih edilen model uyum ltleri dikkate alndnda da, model indeksi toplanan verilerin test edilen modellerle uygun olduunu gstermektedir. Sonu olarak imalat ve retim yapan kk iletmelerle sanayi sektrne gre farkllaan (ekil 5 ve 6) modeller de, indeks ve kabul edilebilirlik bakmndan iyi uyum gstermitir.

267

T. Uslu

Tablo 2: Model Uyum ndeksleri ve Modellere likin Deerler Mkemmel Kabul Edilebilir Sanayi Modeli Kobi Modeli Uyum Testleri Uyum Uyum N=220 N=76 > 0.95 > 0.90 0,987 0,964 GFI > 0.90 > 0.85 0,941 0,854 AGFI > 0.90 > 0.85 0,955 0,904 RFI > 0.97 > 0.95 0,995 0,990 CFI > 0.97 > 0.95 0,987 0,968 NFI < 0.05 < 0.08 0,055 (,383) 0,075 (,302) RMSEA (PCLOSE) p> 0.05 9,944 (,127) 9,925 (,193) X2 (p) Bu deerler dorultusunda oluan modellerin standart izlek diyagramlar da ekil 5 ve 6da verilmitir. Diyagramlara gre, ncelikle artan zerkliin ii sahiplenme, artan yetkinliin ise performans zerinde etkili olduu grlmektedir. ekil 5. Byk Sanayi letmeleri Sonular (p <0.05)

Sanayi sektrlerinde kurumun destei zerklik gibi yetkinliin de bir nceli durumundadr. Sanayi alanlar, ie bal z yeterlilikleri ve adanmalar araclyla yetkinliklerini dorudan ve dolayl olarak performans eklinde ortaya koyarken, zerklikleri ve ie adanmlklar araclyla ilerini sahiplenmektedirler (ekil 5). Bulgularmz, sanayi alanlarnn ayn zamanda ilerini yapmak iin iyerlerine baml olduklarn da ortaya koymaktadr. Sanayi alanlar, ancak yaptklar ile ilintili olarak durumsal z yeterlilikleri araclyla kendilerini ortaya koyabilmektedirler. ekil 6. Kk ve Orta Byklkte letme Sonular (p <0.05)

268

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Kk ve orta byklkte imalat ve retim firmalarnda ise, kurum destei dorudan ve dolayl olarak zerklik araclyla alanlarn ilerini sahiplenmelerini salamaktadr. alann iine adanml sadece ii sahiplenme zerinde etkilidir. Bireysel performans ise, kurum destei yetkinlik ve ie bal z yeterlilik araclyla artrmaktadr. Bulgularmza gre drdnc ve beinci hipotezlerimiz kabul grmtr (ekil 4 ve 5). Korelasyon ve regresyon analizlerimiz sonucunda tm alternatif hipotezlerimiz desteklenmitir. 6. SONU ve TARTIMA Sonularmz, sanayi iletmelerinin byklkleri arasnda ortaya kan farklarn, boyuta zg baz kritik ve balamsal farkllklardan kaynaklandn dndrmektedir. Grld gibi, sanayi alanlar ortama bal olarak emek vermektedirler. Bu almada, ayr ayr imalat/retim firmalar ve byk sanayi iletmelerine zg modeller ortaya konmutur. Dnlmektedir ki, sektrlerden bamsz olarak kurulan modelin sektrlere zel aklaycl kstldr. Bu durum, yaplan ve ileride yaplacak almalarda genel modellerin dorudan kurama, sektrlerin ayrtrld modellerin ise daha fazla uygulamaya hitap edebileceini dndrmektedir. Sunulan genel modelin veri toplanan sanayi sektrlerinin gzlemlerinden olumas nedeniyle genellenebilirliinin kstl olduu, dier taraftan da sektre zg farkllklar da kendi iinde eritmesi nedeniyle sektrlere ynelik de aklayclnn yetersiz olduu grlmtr. Dier taraftan, kk iletmelerde kurum destei alanlarn ilerini sahiplenmeleri asndan ok nemli bir rol oynamaktadr. Byk ihtimalle alglanan kurum destei bu kurum benim kurumum ve bu i benim kendi iim dncesini dorudan pekitirmektedir. Ayn zamanda alan kurumu kendi ocuu gibi grr. KAYNAKA: ALAYOLU, N. (2003). Aile irketlerinde Ynetim ve Kurumsallama, Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei Yaynlar, stanbul, 24. ARBUCKLE, James L. ve W. WOOTHKE (1999), Amos 4.0 Users Guide, SPSS Inc. BAL, E.A. (2008) Yaymlanmam Doktora Tezi. Self-efficacy, contextual factors and well-being: the impact of work engagement, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. BREAUGH, J. A. (1985). The measurement of work autonomy. Human Relations, 38, 551-570. BYRNE, B.M. (1998). Structural Equation Modeling with LISREL, PRELIS, and SIMPLIS, Lawrence Erbaum Associates Publisher, New Jersey. EISENBERGER, R., FASOLO, P., DAVIS-LaMASTRO, V. (1990) Perceived Organizational Support and Employee Diligence, Commitment and Innovation, Journal of Applied Psychology, 75, ss. 5159. HACKMAN, J.R. ve OLDHAM, G.R. (1976) Motivation through the design of work: Test of a theory, Organizational Behaviorand Human Performance, 16, ss. 250279. HACKMAN, J.R. ve OLDHAM, G.R. (1980) Work Redesign, Addison-Wesley Longman, Inc. JONES, J.M. (1986) "Racism, a cultural analysis of the problem, Prejudice, discrimination and racism, San Diego: Academic Press. JORESKOG, K. ve SRBOM, D. (2001). LISREL 8:.Users Reference Guide, Scientific Software International Inc. KAHN, W.A. (1990) Psychological conditions of personal engagement and disengagement at work, Academy of Management Journal, 33 (4), 692724. MAYHEM, M.G., ASHKANASY, N.M., BRAMBLE, T., GARDNER, J. (2007) A Study of the Antecedents and Consequences of Psychological Ownership in Organizational Settings, The Journal of Social Psychology, 147(5), ss. 477500.

269

T. Uslu

MORGESON, F.P., DELANEY-KLINGER, K.A., HEMINGWAY, M.A. (2005) The importance of job autonomy, cognitive ability, and job-related skill for predicting role breadth and job performance, Journal of App. Psychology, 9 NOMME, R. (1990) 3 Seviyede Verimlilik, Performans Geliimi in Btnleik Sreler 7. Dnya Verimlilik Kongresi, Kuala Lumpur ZKANLI, . (2001) lkemizde Kk letmelerin Baarsnda Ynetim Becerisinin Etkisi, MPM Verimlilik Dergisi 2001/2. PARKER, S. (1998) Enhancing role-breadth self efficacy: The roles of job enrichment and other organizational interventions, Journal of Applied Psychology, 83, ss. 835852. PIERCE, J.L., JUSILLA, I., ve CUMMINGS, A. (2009) Psychological Ownership within the Job Design Context: Revision of the Job Characteristics Model, Journal of Organizational Behavior, 30(4), ss. 477 496. SAKS, A. (2006) Antecedents and consequences of employee engagement, Journal of Managerial Psy. 21(7) SALANOVA, M. ve SCHAUFELI, W.B. (2008) A cross-national study of work engagement as a mediator between job resources and proactive behaviour, The Int. Journal of Human Resource Management, 19(1), ss. 116131. SCHAUFELI, W., SALANOVA, M. ve BAKKER, A.B. (2006) The measurement of Work Engagement With A Short Questionnaire: A Cross-National Study, J. of Educational and Psychological Measurement, 3, ss. 7192. SIGLER, T. H. ve PEARSON, C.M. (2000) Creating an empowering culture, J. of Qua. Management, 5, ss. 2752. TEO, H.H., WEI, K.K., ve BENBASAT, I. (2003). Predicting Intention to Adopt Interorganizational Linkages: An Institutional Pers., MIS Quarterly 27:1, ss. 19-50. USLU, T. (2010) Birey Davranlar zerine Btncl ve Birletirici Bir Model Denemesi, International 8th Knowledge, Economy&Management Congress Proceedings, ISBN: 978-9944-0203-7-4, ss. 1643-1658 USLU, T., AM, . ve E.M. AM (2011) Hizmet Sektrnde zerklik ve Yetkinlik Algsnn i Sahiplenme Araclyla alanlara Etkisi: Salk, Eitim ve Turizm Sektrlerinin naat Sektr le Karlatrlmas, 10. Ulusal letmecilik Kongresi Geniletilmi Bildiri zetleri Kitab, Dokuz Eyll niversitesi letme Fakltesi, Kardeler Cilt Evi, ISBN: 978-975-441-331-1, ss. 427-430

270

retim

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ENTEGRE RET M/DAITIM PLANLAMASI ZER NE L TERATR ARATIRMASI

Nevra YAMAN Ankara Devlet Hava Meydanlar letmesi Ediz ATMACA Gazi niversitesi

ZET Tedarik zinciri ynetimi ve lojistik ynetimi kavramlarnn geliim srecinde retim ve datm faaliyetlerinin de entegre edilmesi gereklilii hem aratrmaclar hem de uygulayclar iin nemli bir konu haline gelmitir. Firmalar iin, mterinin talep ettii rn zamannda retmekle birlikte zamannda ulatrmak da nemli hale gelmi ve bu iki faaliyetin birbirine bal yrtlmesinin etkinlik, verimlilik ve rekabet gcn artraca grlmtr. Literatrde, tedarik zinciri ynetimi ve lojistik ynetiminden hareketle, retim ve datm kararlarnn entegre edilebilmesi iin birok alma yaplmtr. Entegre sistem tasarmlar, e zamanl olarak parti byklklerinin ve datm rotalarnn belirlenmesi, izelgeleme, alacak datm merkezi yeri ve saysnn belirlenmesi, retim planlama ve ara rotalamann birlikte ele alnmas nemli bir konu haline gelmitir. Yaplan almada entegre retim/datm planlamas zerine literatr aratrmas yaplmtr. Literatrde yer alan almalar, konu ve kullanlan yntemler asndan deerlendirilerek birbirleriyle karlatrlmtr. Anahtar Szckler: retim Planlama, Datm Planlama, Entegrasyon 1. G R Gnmzde rekabet artlar ve globalleen ekonomilerde firmalar iin var olabilmek giderek zorlamaktadr. Bununla birlikte, rn yaam evrimlerinin ksalmasyla da firmalar iin faaliyetlerini hzl ve entegre olarak gerekletirmek nemli hale gelmitir. Temel i srelerinin birbirleriyle uyumlu bir ekilde gerekletirilmesinin etkinlik, verimlilik ve firmann baar faktrleri zerinde pozitif bir etkiye sahip olaca dnlmektedir. Mteri talebini karlayacak retimi yapmak ve bunu yerine zamannda ulatrmak temel hedefler arasnda yer alsa da, son yllarda bu faaliyetleri minimum maliyetle gerekletirmek, retim ve datm faaliyetlerinin birbirine olan etkisi gibi konular dikkat ekmektedir. Artk tek bana retim ve izelgeleme faaliyetlerini ya da tek bana datm faaliyetlerini dnmek pek mmkn olmamaktadr. Tm bu fonksiyonlar lojistik ynetimi ile de her karar seviyesinde birlikte ele alnmaya balanmtr. Bu almada da, retim ve datm faaliyetleri entegrasyonu ele alnm ve ilgili literatr incelenmitir. 2. blmde, literatrde entegre retim-datm sistemleri ile ilgili almalara yer verilmi ve 3.blmde karlan sonular yer almtr.

273

N. Yaman, E. Atmaca

2. L TERATR NCELEMES ok rnl tek dnemli retim-dagtm problemini zmek iin Benders ayrstrmaya dayal bir algoritma gelistirilmislerdir. Bu alma, tek kaynakl kapasiteli aks problemini Benders ayrstrma ile zerek bir ilk olmustur (Geoffrion ve Graves, 1974). Sat tahmini, stok kontrol, retim planlama ve datm planlamay koordine eden bir sistem gelitirilmitir Bu sistem, retim, stok kontrol, datm ve tahminden oluan drt alt modlden olumaktadr. Bunlardan her biri, kendisinden nceki aamadan girdi olarak bilgiyi alp ktsn kendisinden sonraki aamaya iletmektedir. Yeniden sipari verme noktalar, parti byklkleri ve nakliye byklkleri gibi parametreler e zamanl olarak optimize edilememi, sral olarak optimize edilmitir (King ve Love ,1980). Toplam ebeke maliyeti minimizasyonunun, optimal rotalar ve nakliye byklklerinin e zamanl kararn gerektirdiini sylenmi ve, stok ve tama maliyetleri arasndaki dnleim dikkate alnmtr. Bu dnleim dikkate alnarak minimum maliyeti belirlemek iin karar destek aralarnn kullanld bir model gelitirilmitir (Blumenfeld ve dierleri, 1987). retim planlama ve nakliye planlamas entegrasyonunun ele alnd almalar Coxhead (1994) ile Chandra ve Fisher (1995)te yer almaktadr. retim-datm sistemleri iin ebeke tasarm ve tedarik zinciri optimizasyonu ile ilgili rnek almalar, Robinson ve dierleri (1993), Arntzen ve dierleri (1995)te de bulunmaktadr. Stok-retim-datm problemini zmek iin genetik algoritma kullanm nerilmitir. Model, birden fazla tedariki, bir retici ve birden fazla bayiden olumaktadr. E zamanl olarak optimal stok seviyeleri, retim miktarlar ve tama miktarlarn belirleyerek stok tutma, yok satma, retim ve datm maliyetinden oluan toplam sistem maliyetini minimize etmeye almlardr. almada, tamsayl programlama modeli gelitirilmitir ancak basitletirici kabullerin says, gerek durumlar iin modelin uygulanabilirliini kstlamaktadr. Model ulatrma maliyetlerinin bilindii ve her periyotta sabit olduunu, her iki merkez arasndaki tanan malzeme ve rnler iin arlk limitlerinin olduunu ve tm merkezler arasndaki direkt nakliyelerin bilindiini varsaymaktadr (Mak ve Wong,1995). Merkezi planlama bak asyla e zamanl olarak retim ve iki aamal datm karar iin kark tamsayl matematiksel model gelitirilmitir. Lagrangean gevetme, byk lekli problemlerde birbirine iyice yerletirilmi olan retim ve datm alt problemlerini ayrtrmak iin kullanlmtr (Barbarsolu ve zgr 1999). ok rn ve birden fazla zaman periyodu bulunan tedarik zincirlerinde retim/datm planlama problemleri analitik ve benzetim modellerini kombine eden melez bir yaklam nerilmitir (Lee ve Kim. 2002). Global retim ortamnda, retim ve datm ieren kararlarn , lojistik maliyetlerinde nemli bir iyileme salamak iin entegre bir ekilde verilmesi gerektiini sylenmitir. almada, global bir retim evresinde lojistik ebekesi iin, oklu tedariki ve oklu teslim yeri iin retim, parti bykl, tama ve sipari miktar ile entegre bir karar problemi allmtr. Problemi zmek iin, atama ve tama olmak zere iki aamadan oluan ayrtrma sezgiselleri oluturulmutur. nerilen yntemin orta lekli problemler iin efektif sonular verdii sylenmitir (Tang ve dierleri, 2004). Entegre retim ve datm operasyonlar iin bir snflandrma ve inceleme gerekletirilmitir. retim ve datm operasyonlar, tedarik zincirinde en nemli iki fonksiyon olarak dnlmtr. Tedarik zincirinde optimal performansa ulalmas iin, bu iki fonksiyonun entegre edilerek planlanmas ve izelgelenmesinin kritik olduu sylenmitir. Burada, taktik ve operasyonel seviyelerde hem retim hem de datm kararlar incelenmitir. Mevcut modeller karar seviyesine, retim-datm entegrasyonunun yapsna ve problem parametrelerine gre 5 blme ayrlmtr Chen, 2004):

274

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Taktik ve operasyonel seviyelerde retim-datm entegrasyonunu ele alnmtr. Tesis yeri, kapasitesi, tama kanallar gibi stratejik kararlara yer verilmemitir. Vidal ve Goetschalckx (1997), Owen ve Daskin (1998), Jayaraman ve Pirkul (2001), Dasci ve Verter (2001), ve Shen ve dierleri (2003)te bu konudaki almalar yer almaktadr. Burada retim datm sistemleri problemi literatrde ikiye ayrlarak incelenmitir: 1)Tedarik zincirinin birok seviyesinde stok yenileme kararlarn ieren problemler. (Williams (1983), Muckstadt ve Roundy (1993), Pyke ve Cohen (1994), Bramel ve dierleri (2000), ve Boyaci ve Gallego (2001)). 2)Stok ve datm kararlarn entegre eden problemler. (Burns ve dierleri (1985), Speranza ve Ukovich (1994), Chan ve dierleri (1997), Bertazzi ve Speranza (1999)). retim yeri ve datm merkezi arasnda ok rnl dinamik bir retim/datm planlama problemini zmek iin dar bir kark tamsayl programlama modeli allmtr Rizk ve dierleri, 2005). aamal retim-datm ebekesi iin stratejik bir planlama problemini ele alnmtr. Dnlen deterministik talepli retim-datm ebekesi, birden fazla tedariki, birden fazla retici, birden fazla datmcdan olumaktadr. Ama, verilen planlama ufku iin retim, tama ve stokla ilgili maliyetlere ek olarak kapasite genileme maliyetlerini de minimize etmektir. Problem 0-1 kark tamsayl programlama modeli olarak formle edilmitir. Gerek durumlar iin problem zorlayc olduundan, geniletme temelli sezgiseller uygun zm elde etmek zere gelitirilmitir (Ylmaz ve atay, 2006). ki aamal bir tedarik zincirinde entegre bir retim ve tama problemi allmtr. Problem, sabit fiyatlarla ebeke ak problemi olarak formlize edilmitir. Tedarik zincirinde, retim, stok ve tama kararlar koordinasyonunun karmak bir i olduu ve problemin NP-zor olduu sylenmitir. zm iin, tedarik zinciri matematiksel olarak modellenmi, daha sonra alt ve st snrlar reten primaql-dual temelli bir sezgisel nerilmitir (Ekiolu ve dierleri, 2006). Birletirilmi retim-datm planlamann, tedarik zinciri ynetiminde en nemli aktivitelerden biri olduunu sylenmitir. Bu problemin zmnde, belirsiz pazar talepleri, retim ortam kapasiteleri, kesin olmayan ilem zamanlar ile dier faktrler zme doal bir belirsizlik getirmekte olduundan bu almada, tedarik zinciri iin bulank entegre bir ok dnemli ok rnl retim-datm modeli gelitirilmitir. Model bulank programlamaya gre formle edilmitir ve zm iin genetik algoritma kullanlmtr. Kar maksimizasyonu ve doluluk oran arasndaki dnleim dikkate alnmtr (Aliev ve dierleri, 2007). Tek aamal, ok tesisli, lojistik sistemi iin entegre stok ve tama problemini ele alnm ve optimizasyon temelli bir model gelitirilmitir. Ama, hizmet kstlarn dikkate alarak stok ve tama maliyetlerini minimize etmektir. almada, tama kararlarn, stok politikalarna entegre etmeye allmtr (Kutanolu ve Lohiya 2008). Entegre bir alc-satc probleminde optimal retim ve datm stratejisini belirlemek iin bir yaklam gelitirilmitir. Satc rnleri sonlu sayda partiler halinde retmektedir ve alcya gndermektedir. Tm nakliyeler eit byklkte partilerden olumaktadr. Literatrdeki dier almalara karn burada, alc ve satc arasndaki tedarik temin zaman stokastiktir ve yok satmaya izin verilmektedir. Ama, hem alc hem de satc iin beklenen toplam maliyeti minimize etmektir. Beklenen btnleik yllk toplam maliyet elde edilmitir ve optimal politikay belirlemek iin analitik bir zm prosedr nerilmitir (Sajadieh ve dierleri (2009). retimde hazrlk, stok ve datmdan oluan tip maliyet toplamn minimize etmek iin NPzor bir problem olan ok dnemli retim-datm problemini allmtr. Entegre retim-datm problemi, retim planlama problemi ve ara rotalama problemini birlikte ele ald iin lojistik aratrmalarnn iinde yer aldn sylemilerdir. Problem, sezgisellerden memetik algoritmayla
275

N. Yaman, E. Atmaca

zlmtr. Klasik iki aamal yntemlere karn (retim planlama ve sonra datm planlama), bu algoritma e zamanl olarak retim ve datm kararlarn ele almaktadr (Boudia ve Prins, 2009). E zamanl olarak retim izelgeleme, malzeme tedarii ve rn tamasn dikkate alan bir izelgeleme problemi allmtr. Ama, mteriye en son gelen rnn var zamann minimize etmektir. Problemin NP-zor bir problem olduu gsterilmi ve zm iin sezgisel teknikler gelitirilmitir (Wang ve Cheng, 2009). Bulank kmeler retim/datm kararlarnn entegre edilmesine uygulanmtr. nerilen bulank ok amal dorusal programlama modeli e zamanl olarak, pazar talebi, uygun depo yeri ve toplam bte kstna gre toplam maliyeti ve stok seviyeleri, makine kapasitesi, igc seviyelerine bal olarak toplam ulatrma zamann minimize etmeye almaktadr. nerilen bu modelin temel avantajnn, birden fazla rn ve birden fazla zaman periyodunun dikkate alnd, belirsizliin bulunduu tedarik zinciri ortamnda ok amal retim/datm planlama problemini zmede bulank karar vermeye olanak salamas ve tatmin edici zmler elde etmesi olduu sylenmitir (Liang ve Cheng, 2009). ki aamal bir tedarik zincirinde entegre retim ve datm izelgeleme allmtr. Dnlen sistemde bir ya da birden fazla retici, bir depo ve bir mteri bulunmaktadr. Her retici sabit bir oranla farkl bir rn retir. retim bana hazrlk zaman ve maliyeti szkonusudur. Bitmi rnler nce depoya, oradan da mteriye gnderilir. Her rn iin mterinin talebi sabittir ve yok satmaya izin verilmez. retim evrim zaman ve datm evrim zaman ile ilgili 2 politika dikkate alnm ve her politika altnda kesin ve sezgisel zm algoritmalar gelitirilmitir. retim, stok ve tama maliyetini minimize eden her retici iin retim evrim izelgesi,her reticiden depoya datm evrim izelgesi ve depodan mteriye datm evrim izelgesi bulmaya alr (Pundoor ve Chen, 2009). Emniyet stou optimizasyonu ile dinamik yerseimi- atama problemi iin entegre bir retimdatm modeli nerilmektedir. Lojistik ve tesis ynetiminde ok aamal retim-datm sistemi tasarm ve ynetiminin en nemli konulardan biri olduu sylenmitir. Maliyet minimizasyonu ve e zamanl olarak, tesis yerseimi, mteri talebinin ilgili retim-datm merkezinden karlanmas, i ve d tama faaliyetleri, retim aklar ve ters lojistik optimizasyonu yani tm tedarik zincirinin koordine edilmesi iin bir model nerilmitir. Tesislerin says ve yer seimi, mteri talebinin karlanmas, talebin bu depo ve datm merkezlerine atanmas gibi kararlarla stok kontrol, retim oran ve hizmet gibi taktik kararlarn birletirilmesi iin kark tamsayl maliyet tabanl bir model verilmitir (Gebennini ve dierleri, 2009). Teslim zamanlarna gre entegre bir retim/datm izelgeleme problemini ele alnmtr. Problemin NP-hard olduu sylenmi ve zm iin polinomik bir sezgisel nerilmitir (Zhong ve dierleri, 2010). Entegre retim/datm problemlerinde mterilerin, retim ve daha sonra rn mteriye datm iini reticilere brakt sylenmitir. Yaplan ilerin partiler halinde gruplanarak ayr nakliyelerle mterile gnderildii sylenmitir. Toplam maliyet, arlklandrlm toplam ak zaman ve toplam tama zamanndan olumaktadr (Averbakh, 2010). Tedarik zinciri ebekesi retim atama ve datm problemine bulank matematiksel programlama yaklam uygulanmtr. nerilen modelde, birden fazla retim hatt, birden fazla retim tesisi ve birden fazla datm merkeziyle ok aamal bir tedarik zinciri ebekesi ele alnmtr. Model e zamanl olarak rnlerin retim hatlarna atanmasn, tanacak rn miktarn ve nceden tanmlanan rotalarda kullanlacak ara saysnn belirlenmesini salar (Bilgen, 2010), retim ve datm entegrasyonu problemi iin yollarn yeniden balanmasyla tabu arama algoritmas nerilmitir. Sonlu bir planlama ufku dikkate alnmtr. Her periyotta her kalem iin talep bilinmektedir ve mterilere homojen aralarla gnderilmektedir. retim tesisi kapasite kstna sahiptir. retim planlama, her periyotta her kalemden ne kadar retileceine, datm planlama ise ara rotalarna, her kalemin mteriye gidecek miktarna ve mterilere ne zaman gidileceine karar verir. Ama, retim

276

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

yerinde retim ve stok maliyetini, mterilerde stok maliyetlerini ve datm maliyetlerini minimize etmektir (Armentano ve dierleri, 2011). Bozulan bir stok kalemi iin iki aamal tedarik zincirinde entegre bir retim-datm modeli gelitirilmitir. reticinin retim parti bykl alcya gnderilen parti byklnn tamsay katdr. retici, alc ve tm tedarik zinciri iin belli maliyet fonksiyonlar bulunmaktadr (Yan ve dierleri, 2011). 3. SONU Bahsedilen almalarda da grld gibi son yllarda entegre retim-datm probleminin zmnde, problem NP-zor olduu iin sezgisel teknikler kullanlmtr. Yaplan almalar, tek rnl ya da ok rnl, tek aamal ya da ok aamal, planlama ufkunun sonlu ya da sonsuz olmas, karar seviyeleri gibi konulara gre farkllk gstermitir. almalarn konularn ise, Entegre retim-Datm Problemi, retim, Stok, Tama Entegrasyonu, retim-Datm Sistemleri ebeke TasarmOptimizasyonu, E Zamanl Rota ve Nakliye Byklkleri, retim Planlama ve Nakliye Planlamas Entegrasyonu ve izelgeleme eklinde gruplamak mmkndr. KAYNAKLAR Aliev, R. A., Fazlollahi, B., Guirimov, B. G., Aliev, R. R., Fuzzy-Genetic Approach to Aggregate ProductionDistribution Planning in Supply Chain Management, Information Sciences, 177( 20): 42414255 (2007). Armentano, V., A., Shiguemoto, A., L., Lokketangen, A., 2011,Tabu Search With Path Relinking for an Integrated Production-Distribution Problem, Computers&Operations Research, 38:1199-1209. Averbakh, I., On-Line ntegrated ProductionDistribution Scheduling Problems With Capacitated Deliveries, European Journal of Operational Research, 200(2), 377-384 (2010). Bilgen, B., 2010, Application of Fuzzy Mathematical Programming Approach to the Production Allocation and Distribution Supply Chain Network Problem, Expert Systems with Applications, 37:44884495 Boudia, M., Prins, C., A Memetic Algorithm With Dynamic Population Management For an Integrated ProductionDistributionProblem, European Journal of Operational Research, 195(3), 703-715 (2009). Chen, Z., 2004,Integrated Production and distribution Operations: Taxonomy, Models, and Review, Handbook of Quantitative Supply Chain Analysis: Modelling in the E-Business Era, Chapter 17. akr, O., Benders Decomposition Applied to Multi-Commodity, Multi-Mode Distribution Planning, Expert Systems with Applications, 36: 8212-8217 (2009). Ekiolu, D. S., Romeijn, H.E., Pardalos, P.M., Cross-Facility Management Of Production And Transportation Planning Problem, Computers & Operations Research, 33: (11), 3231-3251(2006). Gebennini, E., Gamberini, R., Manzini, R., 2009, An Integrated Production-Distribution Model For The Dynamic Location and Allocation Pronlem With Safety Stock Optimization, Int.J. Production Economics, 122: 286-304. Goetschalckx , M.,Vidal,C. J.,Dogan, K., Modeling and design of global logistics systems: A review of integrated strategic and tactical models and design algorithms, Europen Journal of Operational Research, 143(1): 1-18 (2002).

277

N. Yaman, E. Atmaca

Kutanoglu, E., Lohiya, D., Integrated Inventory and Transportation Mode Selection: A Service Parts Logistics System, Transportation Research Part E, 44: 665-683 (2008). Liang, T., Cheng, H., Application of Fuzzy Sets to Manufacturing/Distribution Planning Decisions with Multi-Product and Multi-Time Period in Supply Chains, Expert Systems with Applications, 36: 33673377 (2009). Mak, K. L., Wong, Y. S., Design of Integrated Production- Inventory-Distribution Systems Using Genetic Algorithm, Proceddings of the 1st IEE/IEEE International Conference on Genetic Algorithm in Engineering Systems: Innovations and Applications, Sheffield, England, 454-460 (1995). Persson, J. A., Gthe-Lundgren, M., Shipment Planning at Oil Refineries Using Column Generation and Valid Inequalities, European Journal of Operational Research, 163(3): 631-652 (2005). Pundoor, G., Chen, Z., 2009, Joint Cyclic Production and Delivery Scheduling in a Two-Stage Supply Chain, Int.J. Production Economics, 119:55-74. Sajadieh, M. S., Jokar, M. R. A., Modarres, M., Developing a Coordinated VendorBuyer Model in Two-Stage Supply Chains With Stochastic Lead-Times, Computers & Operations Research, 36(8): 24842489 (2009). Sarmiento, A.M., Nagi, R., A Review of Integrated Analysis of Production-Distribution Systems, IIE Transactions, 31: 1061-1074 (1999). Tang, J., Yung, K., Ip, A.W.H., Heuristics-Based ntegrated Decisionsfor Logistics Network Systems, Journal of Manufacturing Systems, 23(1): 1-13 (2004). Yan, C., Banerjee, A., Yang, L., An Integrated Production-Distribution Model for a Deteriorating Inventory Item, Int.J. Production Economics, 133: 228-232 Ylmaz, P., atay, B., Strategic Level Three-Stage Production Distribution Planning With Capacity Expansion, Computers & Industrial Engineering, 51(4): 609-620 (2006). Wang, X., Cheng, T. C. E., Production Scheduling With Supply and Delivery Considerations to Minimize The Makespan, European Journal of Operational Research, 194(3): 743-752 (2009). Zhong, W., Chen, Z., Chen, M., Integrated Production And Distribution Scheduling With Committed Delivery Dates, Operations Research Letters, 38(2): 133-138 (2010).

278

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

PROJE YNET M NDE PROMETHEE LE KR T K YOLUN BULUNMASI

Tue KARACA Gazi niversitesi Cevriye GENCER Gazi niversitesi

ZET Proje devam ederken, kritik yolda oluacak en ufak bir gecikme byk problemler yaatabilir. Bu nedenle kritik yolun belirlenmesinde sadece sre yada maliyet deil, dikkate alnmas gereken pek ok kriter olabilir. ok sayda kriterin dikkate alnd durumlarda da ok kriterli karar verme yntemleri kullanlr. Bu almada, bir inaat projesinde kritik yolu etkileyen fazla sayda kriter dikkate alnm; ok kriterli karar verme yntemlerinden PROMETHEE yntemi kullanarak kritik yolun belirlenmesi zerine allmtr. Anahtar Kelimeler: Proje Ynetimi, Kritik yol, ok Kriterli Karar Verme, PROMETHEE. 1.G R 1900l yllarda Frederick Taylorun ynetimsel tekniklerin bilimsel olarak analiz edilebileceini kefetmesi ile birlikte yeni bir akm balamtr. Daha nce verimlilii artrmann tek yolu iileri daha fazla ve daha sk altrmak olarak grlrken artk bu dnce deimitir. Frederick Taylor i srelerinin en basit paralarn analiz ederek verimlilii artrm, sre analizi almalarnn temellerini atmtr. 1917 ylnda Henry Gantt proje takvimini oluturmada byk kolaylklar salayan Gantt Diyagramlarn gelitirmitir. Daha sonraki dnemlerde teknolojinin ilerlemesiyle birlikte mhendislikte pek ok nemli gelimeler kaydedilmi ayn yllarda farkl bilim adamlar tarafndan CPM (Critical Path Method) ve PERT (Probability Evaluation Review Technicque) yntemleri gelitirilmitir. Proje ynetimi bir projenin gerekletirilmesi iin gerekli eylemlerin nceden belirtilen koullara uygun biimde yerine getirilmesinin salanmas; herhangi bir sorun ortaya kmadan bunun anlalmas ve giderici nlemlerin alnmas iin yaplr. Proje ynetiminde genelde ne/niin/nasl/ne kadar/ne zaman sorularna yant bulunmasna allr; bu sre srasnda deiik uzmanlk alanlarna giren almalarn dzenli ve sistemli bir biimde yaplmas, kaynaklarn uygun olarak kullanlmas gerekir (Keskinel 2000). Literatrde proje ynetimi ile ilgili birok alma bulunmaktadr. ok Kriterli Karar Verme (KKV) yntemleri, 1960'l yllarda, karar verme ilerine yardmc olacak bir takm aralarn gerekli grlmesiyle gelitirilmeye balanmtr. Seimde ulalmak istenen hedefi birok parametrenin belirledii ve seim iin deerlendirilecek alternatiflerin her birinin kendine has avantajlarnn bulunduu durumlarda karar verme ii ok zor bir durum alacaktr. KKV yntemlerini kullanmaktaki ama alternatif ve parametre (kriter) saylarnn fazla olduu durumlarda karar verme mekanizmasn kontrol altnda tutabilmek ve karar sonucunu mmkn olduu kadar kolay ve
279

T. Karaca, C. Gencer

abuk elde etmektir. Ama, kriterler ve alternatifler belirlenmelidir. Ama, bir kiinin veya karar vericinin ulamak istedii dzey; kriter, belirli bir nem ekseni veya bak asna gre seeneklerin karlatrlmasn salayan ara ve alternatif, karar sreci srasnda deerlendirilen eylemler, nesneler, olaylar veya kararlar kmesidir. KKV problemlerinin zm iin literatrde gelitirilmi pek ok algoritma bulunmaktadr. Bu yntemler genellikle arlklandrlm toplam yaklamlar, fayda fonksiyonlar ve stnlk metotlar olarak kategorize edilmektedir. Arlklandrlm toplam yaklam en yaygn olarak kullanlan yntemlerden bir tanesidir. Literatrde bu arlklar belirlemek iin eitli yntemler nerilmitir. rnein, Analitik Hiyerari Proses (Saaty 1990), Analitik Network Proses (Saaty 1996), Veri Zarflama Analizi (Charnes ve ark 1978) vb. yntemler kullanlabilir. stnlk metotlarnda, bir alternatifin tercih edilebilirlii, onun her kriterde dierleri ile karlatrlmas sonucu bulunur. Bu metodun rnekleri ELECTRE III (Roy ve Bouyssou 1993), PROMETHEE I, II (Brans ve Vincke 1985) olarak gsterilebilir. Zammori ve ark. (2008) bir inaat projesine, kritik yolun belirlenmesinde ok kriterli karar verme tekniklerinden Fuzyy TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution) metodunu uygulamlardr. almann zellii kriterlerin projeye zel olarak belirlenmesi ve TOPSISin uygulanmasdr. Bu almada ise; Zammori ve ark.nn almalarndaki proje ve kriterler kullanlarak proje tamamlanma zaman PROMETHEE yntemi ile bulunmutur. Sonular deerlendirilmitir. 2. PROMETHEE YNTEM PROMETHEE (Preference Ranking Organization Method for Encrichment Evaluations) yntemi 1982 ylnda Brans tarafndan ortaya konmu, 1985 ylnda Brans ve Vincke tarafndan gelitirilmi ok ltl bir ncelik belirleme yntemidir. Yntemi, alternatifleri farkl tercih fonksiyonlar temelinde deerlendirerek ve alternatiflere ilikin hem ksmi nceliklerin, hem de tam nceliklerin elde edilmesini salayarak daha ayrntl analizlerin yaplmasn salamaktadr. PROMETHEE birbirleriyle elien kriterleri dikkate alarak, belirli saydaki alternatiften oluan alternatif kmesi iindeki elemanlardan en iyisini semeye ynelik bir yntemdir. Buna gre her bir kriter iin bir tercih fonksiyonu belirlenmektedir. Temel olarak 6 eit tercih fonksiyonu tanmlanmtr. Bunlar Olaan, U-tipi, V-tipi, Dorusal, Seviyeli, Gaussian. PROMETHEE yntemi ile ilgili olarak literatrde yaplm pek ok alma vardr. PROMETHEE yntemi 7 admdan olumaktadr (Dadeviren 2007): Adm 1: w=(w1,w2,,wk) arlklar ile k kriter c=(f1,f2,,fk) tarafndan deerlendirilen alternatiflere A=(a,b,c,) ilikin veri matrisi, izelge 1.de verilen ekilde oluturulur.
Kriterler f1 f2 fk a f1(a) f2(a) fk(a) b f1(b) f2(b) fk(b) c f1(c) f2(c) fk(c) w w1 w2 wk

izelge 1.Veri Matrisi Adm 2: Kriterler iin tercih fonksiyonlar tanmlanr. Yntemin uygulanmasnda kullanlacak 6 farkl tercih fonksiyonu izelge 2.te gsterilmitir. Adm 3: Tercih fonksiyonlar temel alnarak alternatif iftleri iin ortak tercih fonksiyonlar belirlenir. Alternatifler iin belirlenen ortak tercih fonksiyonlarnn ematik gsterimi Grafik 1.de verilmi olup a ve b alternatifleri iin ortak tercih fonksiyonu aadaki eitlik ile belirlenir. Adm 4: Ortak tercih fonksiyonlarndan hareketle her alternatif ifti iin tercih indeksleri belirlenir. wi (i=1,2,k) arlklarna sahip olan k kriter tarafndan deerlendirilen a ve b alternatiflerinin tercih indeksi aadaki eitlik ile hesaplanr.
280

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Adm 5: Alternatifler iin pozitif (+ ) ve negatif (-) stnlkler belirlenir. a alternatifi iin pozitif ve negatif stnlk ematik olarak Grafik 2.de gsterilmi olup; pozitif stnlk ve negatif stnlk aadaki eitliklerle hesaplanr. +(a) = (a, x) x = (b,c,d,), -(a) = (x, a) x = (b,c,d,).

izelge 2.Tercih Fonksiyonlar

Grafik 1. Ortak tercih fonksiyonlarnn ematik gsterimi

Grafik 2. a alternatifi iin hesaplanan pozitif ve negatif stnlk

Adm 6: PROMETHEE I ile ksmi ncelikler belirlenir. Ksmi ncelikler alternatiflerin birbirlerine gre tercih edilme durumlarnn, birbirinden farksz olan alternatiflerin ve birbirleriyle karlatrlamayacak olan alternatiflerin belirlenmesini salar. a ve b gibi iki alternatif iin ksmi nceliklerin belirlenmesinde aada verilen durumlar sz konusudur. Aadaki koullardan herhangi biri salanyorsa, a alternatifi b alternatifine tercih edilir. i. +(a) > +(b) ve -(a) < -(b) ii. +(a) > +(b) ve -(a) = -(b) iii.+(a) = +(b) ve -(a) < -(b)
281

T. Karaca, C. Gencer

Aada verilen koul salanyor ise a alternatifi ile b alternatifi farkszdr. i. +(a) = +(b) ve -(a) = -(b) Aadaki koullardan herhangi biri salanyor ise, a alternatifi b alternatifi ile karlatrlamaz. i. +(a) > +(b) ve -(a) > -(b) ii. +(a) < +(b) ve -(a) < -(b) Adm 7: PROMETHEE II ile alternatifler iin tam ncelikler hesaplanr. Hesaplanan tam ncelik deerleri ile btn alternatifler ayn dzlemde deerlendirerek tam sralama belirlenir. (a) = +(a) - -(a) a ve b gibi iki alternatif iin hesaplanan tam ncelik deerine bal olarak aada verilen kararlar alnr. (a) > (b) ise, a alternatifi daha stndr, (a) = (b) ise, a ve b alternatifleri farkszdr. 3. RNEK PROBLEM TANITIMI 2009 ylnda Zammori ve ark. tarafndan yaplan almada, bir inaat projesi ebekesinde tek kritiklik gstergesi olarak yollarn uzunluunu kullanmak yerine, farkl kriterler altnda kritik yolun bulunmas amalanmtr. lgili almada, maliyet, yolun uzunluu, ortak kaynak kullanm, mevcut koruma, tasarmdaki herhangi bir revizyon riski ve d riskler kriterleri dikkate alnarak KKV yntemlerinden biri olan FUZYY TOPSIS yntemi kullanlmtr. Kriterler tamamen projeye zgn olarak belirlenmitir ve ekil-1de ebeke verilmitir.
1.blge tamamlama faaliyetleri

7
1.blge kesme yolu 1.blge yolun kaplanmas

10

3 6
Diklik Stabilizasyonu 1.blge minr ileri 2.blge minr ileri

2.blge tamamlama faaliyetleri

11
2.blge yolun kaplanmas 2.blge toprak set yolu Yol asfaltlama antiye kapatma

antiye Kurulumu

21

22

23

1.blge viyadk temeli

1.blge kazk yerletirme

1.blge kiri kurma

12

1.viyadk tamamlama faaliyetleri

13

14

15

Bekleme 2.blge viyadk temeli 2.blge kazk yerletirme 2.blge kiri kurma 2.viyadk tamamlama faaliyetleri

16

17

18

19

20

ekil 1. rnek uygulamaya ait proje ebekesi ekil 1.de grld gibi iki kent merkezini balayan yollarn yapm projesine ait ebekede 23 dm vardr. Dmleri birbirine balayan oklar faaliyetleri gstermektedir. Ana faaliyetler; demiryolu yapm, iki viyadk yapm ve yollarn kaplanmasdr. Faaliyetler ncllk-ardllk ilikisine gre deerlendirilerek ebeke diyagram oluturulmutur. Yollar ve faaliyetler aadadr:
282

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Yollar 1-2 2-3 2-5 3-7 7-10 7-11 5-8 8-9 11-21 10-22 4-12

Faaliyetler antiye Kurulumu Diklik stabilizasyonu 1. blge minr ileri 1.blge kesme yolu 1. blge tamamlama faaliyetleri 1. blge yolun kaplanmas 2.blge minr ileri 2.blge toprak set yolu 2. blge yolun kaplanmas 2. blge tamamlama faaliyetleri 1.blge viyadk temeli

Yollar 12-13 13-14 14-15 4-16 16-17 17-18 18-19 19-20 21-22 22-23

Faaliyetler 1.blge kazk yerletirme 1. blge kiri kurma 1.viyadk tamamlama faaliyetleri Bekleme 2.blge viyadk temeli 2.blge kazk yerletirme 2. blge kiri kurma 2.viyadk tamamlama faaliyetleri Yol asfaltlama antiye kapatma

Kesikli izgili oklarla gsterilen 2-4, 6-7, 6-8, 9-10, 9-11, 15-20, 20-21 yollar ise kukla (glge) faaliyetlerdir. Kukla (glge) faaliyetlerin maliyetleri ve zamanlar sfrdr. almada KKV yntemlerine gre belirlenen ama, yedi adet kriter ve on adet alternatif aadadr: AMA: ebekedeki kritik yolun belirlenmesidir. KR TER: Genelde dikkate alnan karar kriteri sadece zaman veya maliyet olurken, almada ek kritik gstergelere de yer verilmitir. Dikkate alnan 7 adet karar kriteri aada belirtilmitir: Kriter 1: Yolun Uzunluu En yaygn olarak kullanlan kritik yolun belirlenmesi iin kriter yolun uzunluudur. Bu kriterin amac en uzun tamamlanma zamanna sahip olan yolu bulmaktr (max). Kriter 2: Yolun Kritiklii Yolun kritiklii= Yolun uzunluu/Proje tamamlanma zaman Proje tamamlanma zamanndan en uzak (en son dm) yolun uzunluu, yol kritikliinin alt deeridir. Bu kriterin amac yolun kritii en dk olan bulmaktr (min). Kriter 3: Yolun Beklenen Maliyeti Beklenen tamamlanma maliyeti de dikkate alnmas gereken dier nemli bir parametredir. Bu kriterin amac en uzun tamamlanma zamanna sahip olan yolun maliyetini bulmaktr (max). Kriter 4: Mevcut Koruma Baz durumlarda sreyi azaltmak iin ek veya alternatif kaynaklar (fazla mesai, daha fazla igc, donanml proje ekibi, d kaynak kullanm gibi) kullanarak, maliyeti artrmak mmkndr. Bu seenek genelde proje tamamlanma zamann ksaltmak yada hedef tarihten nce proje bitirildiinde sunulan tevikleri almak iin kullanlr. Bu nedenle her yolun mevcut korumas gerek kritik yolun belirlenmesi iin ek parametre olarak kullanlr. Bu kriterin amac en dk korumaya sahip olan yolu bulmaktr (min). Kriter 5: Tasarm Deiiklii Riski Bazen ktdaki hatalar nedeniyle ardl faaliyetler balayamaz ve problemler ortaya kar. Byle durumlarda byk deiiklikler gereklidir. Kaliteden dn verilmek istenmezse hataya sebep olan tm faaliyetler yeniden balatlabilir. Bu nedenle proje yneticisi, erken uyar sistemi gelitirilmesi, kaynaklar arasndaki ilikinin teviki gibi geri dnmlerden projeyi korumaldr. Bu kriterin amac tasarmdaki ana revizyon riski yksek olan yolun bulmaktr (max).
283

T. Karaca, C. Gencer

Kriter 6: Ortak Kaynak Kritiklii Projenin etkin planlanmasndan nce, projelerde kaynak sknts olduunda kaynaklar seviyelendirmeye ihtiya vardr. ki bamsz faaliyet ncelik ilikisi yoluyla baland iin kaynaklar paylalabilir ve snrl kaynaklar baml olabilir. Bu nedenle birok faaliyet ayn kaynak iin yarr. Organizasyonlarda ayn zamanda birden ok proje devam ediyor olabilir ya da herhangi bir zamanda yeni projeler balayabilir. Bu artlarda paylalan kaynaklarn proje tamamlanma zaman zerindeki etkisi nemlidir. Bu kriterin amac ortak kaynak kullanm en yksek olan yolun bulmaktr (max). Kriter 7: D riskler Proje ortamnda sreyi etkileyebilen ve belirlenmesi zor eitli durumlar vardr. rnein; Lojistik/tama problemleri, Makine arzalar, Tedariki gvensizlikleri, Olumsuz evre koullar. Potansiyel etkileri lmek iin projenin her faaliyeti deerlendirilir. Bu kriterin amac d riskleri en yksek olan yolun bulmaktr (max). ALTERNAT F: Bu problemde alternatifler yollar balang dmnden sonu dmne ulaan yollar olarak belirlenmitir. Bu yollar aadaki gibidir: Alternatif 1 : 1-2-3-7-10-22-23 Alternatif 2 : 1-2-3-7-11-21-22-23 Alternatif 3 : 1-2-5-6-7-10-22-23 Alternatif 4 : 1-2-5-6-7-11-21-22-23 Alternatif 5 : 1-2-5-6-8-9-10-22-23 Alternatif 6 : 1-2-5-6-8-9-11-21-22-23 Alternatif 7 : 1-2-5-8-9-10-22-23 Alternatif 8 : 1-2-5-8-9-11-21-22-23 Alternatif 9 : 1-2-4-12-13-14-15-20-21-22-23 Alternatif 10 : 1-2-4-16-17-18-19-20-21-22-23 almada, Zammori ve ark. tarafndan yaplm projede ayn kriterlerle Fuzyy TOPSIS yntemi dnda farkl bir KKV teknii kullanarak kritik yolun belirlenmesi zerine allmtr. Sonularn karlatrlabilmesi iin anketlerin ayn kiiler tarafndan deerlendirilmesi gerekir. Bu balamda makaledeki bulank deerler, -cut kesme metodu ile durulatrlarak PROMETHEE yntemi uygulanmtr. 4. UYGULAMA 4.1. Yaplan Hazrlk lemleri Bir bulank sayy %100 temsil eden net say yoktur. Durulatrma ilemi yaplrken -cut metodu kullanlmtr. Bu yntemin kullanlmasnn nedeni, -cut kesme metodunun bulank saylar en yksek temsil etme derecesine sahip yntem olmasdr. -cut yntemi aada ksaca zetlenmitir: li: en ktmser deer, mi: en olas deer, ui: en iyimser deeri gstermek zere, (li, mi, ui) bir bulank say olsun. Adm 1: - kesme deeri iin bir grafik deer belirlenir. Wi =(Wi a, Wi) i=1,2,k 0 1, a: alt snr, : st snr. Adm2: Bulunan aralk deeri indeksi ile birletirilir. 01 =1:iyimser karar verici, =0,5: lml karar verici, =0: ktmser karar verici. AS= *(m-l)+l, S= u- *(u-m).
284

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Kriter arlklarnn 0,5 alfa kesmesi ile durulatrlm deerleri izelge 3de ; her kriterin alternatif yollara gre durulatrlm deerleri izelge 4- izelge 10da verilmitir.
NO 1 2 3 4 5 6 7 PL PCr PC AP RMR SRC ER KR TERLER Yolun Uzunluu Yolun Kritiklii Yolun Beklenen Maliyeti Mevcut Koruma Tasarm Deiiklii Riski Ortak kaynak Kritiklii D riskler li mi ui 0,93 0,63 1 0,96 0,76 0,83 0,56 alt snr 0,61 0,33 0,8 0,73 0,46 0,53 0,26 st snr 0,795 0,53 0,95 0,895 0,66 0,73 0,46 W 0,7025 0,43 0,875 0,8125 0,56 0,63 0,36 0,56 0,66 0,23 0,43 0,7 0,9 0,63 0,83 0,36 0,56 0,43 0,63 0,16 0,36

izelge- 3 Kriter arlklarnn 0,5 alfa kesmesi ile durulatrlmas Kriter 1: Yolun Uzunluu temelinde durulatrma
YOL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DMLER 1-2-3-7-10-22-23 1-2-3-7-11-21-22-23 1-2-5-6-7-10-22-23 1-2-5-6-7-11-21-22-23 1-2-5-6-8-9-10-22-23 1-2-5-6-8-9-11-21-22-23 1-2-5-8-9-10-22-23 1-2-5-8-9-11-21-22-23 1-2-4-12-13-14-15-20-21-22-23 1-2-4-16-17-18-19-20-21-22-23 li 108 106 111 109 112 111 90 89 105 107 mi 123 124 124 125 124 127 101 104 124 121 ui 134 139 133 138 133 137 111 115 140 139 PL=Uzunluk alt snr st snr 115,5 128,5 115 131,5 117,5 128,5 117 131,5 118 128,5 119 132 95,5 106 96,5 109,5 114,5 132 114 130 net say 122 123,25 123 124,25 123,25 125,5 100,75 103 123,25 122

izelge-4 PL kriterinin durulatrlmas Kriter 2: Yolun Kritiklii temelinde durulatrma

YOL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DMLER 1-2-3-7-10-22-23 1-2-3-7-11-21-22-23 1-2-5-6-7-10-22-23 1-2-5-6-7-11-21-22-23 1-2-5-6-8-9-10-22-23 1-2-5-6-8-9-11-21-22-23 1-2-5-8-9-10-22-23 1-2-5-8-9-11-21-22-23 1-2-4-12-13-14-15-20-21-22-23 1-2-4-16-17-18-19-20-21-22-23 li 0,77 0,76 0,79 0,78 0,8 0,79 0,64 0,64 0,75 0,76 mi 0,97 0,98 0,98 0,98 0,98 1 0,795 0,82 0,98 0,95 PCr=Kritiklik ui alt snr st snr 1,2 0,87 1,085 0,99 0,87 0,985 1,19 0,885 1,085 1,23 0,88 1,105 1,19 0,89 1,085 1,22 0,895 1,11 0,99 0,718 0,893 1,02 0,73 0,92 1,25 0,865 1,115 1,24 0,855 1,095 net say 0,978 0,928 0,985 0,993 0,988 1,003 0,805 0,825 0,99 0,975

izelge 5 PCr kriterinin durulatrlmas Kriter 3: Yolun Beklenen Maliyeti temelinde durulatrma
YOL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DMLER 1-2-3-7-10-22-23 1-2-3-7-11-21-22-23 1-2-5-6-7-10-22-23 1-2-5-6-7-11-21-22-23 1-2-5-6-8-9-10-22-23 1-2-5-6-8-9-11-21-22-23 1-2-5-8-9-10-22-23 1-2-5-8-9-11-21-22-23 1-2-4-12-13-14-15-20-21-22-23 1-2-4-16-17-18-19-20-21-22-23 li 495 1084 525 1114 650 1037 361 748 1182 804 mi 520 1116 554 1150 682 1075 390 783 1214 835 PC=Maliyet ui alt snr st nr 539 507,5 529,5 1148 1100 1132 577 539,5 565,5 1186 1132 1168 712 666 697 1116 1056 1096 422 375,5 406 826 765,5 804,5 1249 1198 1232 865 819,5 850 net say 518,5 1116 552,5 1150 681,5 1076 390,8 785 1215 834,8

izelge 6 PC kriterinin durulatrlmas

285

T. Karaca, C. Gencer

Kriter 4: Mevcut Koruma temelinde durulatrma

YOL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DMLER 1-2-3-7-10-22-23 1-2-3-7-11-21-22-23 1-2-5-6-7-10-22-23 1-2-5-6-7-11-21-22-23 1-2-5-6-8-9-10-22-23 1-2-5-6-8-9-11-21-22-23 1-2-5-8-9-10-22-23 1-2-5-8-9-11-21-22-23 1-2-4-12-13-14-15-20-21-22-23 1-2-4-16-17-18-19-20-21-22-23 li 1,24 0,97 1,29 0,24 1,23 1,06 1,21 1,03 0,97 1,42 mi 2,24 1,88 2,25 1,88 2,13 1,9 3,08 2,84 1,96 2,82 AP=Koruma ui alt snr 4,9 1,74 4,03 1,425 4,68 1,77 3,85 1,06 4,35 1,68 3,8 1,48 6,94 2,145 6,68 1,935 4,92 1,465 7,08 2,12 st snr 3,57 2,955 3,465 2,865 3,24 2,85 5,01 4,76 3,44 4,95 net say 2,655 2,19 2,618 1,963 2,46 2,165 3,578 3,348 2,453 3,535

izelge 7 AP kriterinin durulatrlmas Kriter 5: Tasarm Deiiklii Riski temelinde durulatrma

YOL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DMLER 1-2-3-7-10-22-23 1-2-3-7-11-21-22-23 1-2-5-6-7-10-22-23 1-2-5-6-7-11-21-22-23 1-2-5-6-8-9-10-22-23 1-2-5-6-8-9-11-21-22-23 1-2-5-8-9-10-22-23 1-2-5-8-9-11-21-22-23 1-2-4-12-13-14-15-20-21-22-23 1-2-4-16-17-18-19-20-21-22-23 li 38,08 43,08 57,58 62,58 64,56 67,58 10 13,03 40,62 30,68 mi 65,16 66 69,27 70 73,04 73,8 43,44 44,2 42 54 RMR=Revizyon riski ui alt snr st snr 69,31 51,62 67,24 69,67 54,54 67,84 71,32 63,43 70,3 71,68 66,29 70,84 74,65 68,8 73,85 75 70,69 74,4 67,66 26,72 55,55 68 28,62 56,1 66,18 41,31 54,09 60,13 42,34 57,07 net say 59,43 61,19 66,86 68,57 71,32 72,55 41,14 42,36 47,7 49,7

izelge 8 RMR kriterinin durulatrlmas Kriter 6: Ortak Kaynak Kritiklii temelinde durulatrma
YOL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DMLER 1-2-3-7-10-22-23 1-2-3-7-11-21-22-23 1-2-5-6-7-10-22-23 1-2-5-6-7-11-21-22-23 1-2-5-6-8-9-10-22-23 1-2-5-6-8-9-11-21-22-23 1-2-5-8-9-10-22-23 1-2-5-8-9-11-21-22-23 1-2-4-12-13-14-15-20-21-22-23 1-2-4-16-17-18-19-20-21-22-23 li 3 2 1,3 3 0,6 1,3 0 0 0 0 mi 5,6 5 4,3 5,6 3,6 4,3 2 2 0 1 SRC=Ortak kaynak ui alt snr st snr 6,6 4,3 6,1 8 3,5 6,5 7 2,8 5,65 8,6 4,3 7,1 6 2,1 4,8 7 2,8 5,65 4,3 1 3,15 4,3 1 3,15 3 0 1,5 3,6 0,5 2,3 net say 5,2 5 4,225 5,7 3,45 4,225 2,075 2,075 0,75 1,4

izelge 9 SRC kriterinin durulatrlmas Kriter 7: D riskler temelinde durulatrma

YOL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DMLER 1-2-3-7-10-22-23 1-2-3-7-11-21-22-23 1-2-5-6-7-10-22-23 1-2-5-6-7-11-21-22-23 1-2-5-6-8-9-10-22-23 1-2-5-6-8-9-11-21-22-23 1-2-5-8-9-10-22-23 1-2-5-8-9-11-21-22-23 1-2-4-12-13-14-15-20-21-22-23 1-2-4-16-17-18-19-20-21-22-23 li 0 0 0 1,3 0 0,6 1,6 0,6 2 3 mi 2,4 2,4 0 4,3 2,4 3,6 4,3 3,6 5 5,6 ER=D riskler ui alt snr st snr 3 1,2 2,7 3 1,2 2,7 3 0 1,5 7 2,8 5,65 3 1,2 2,7 6 2,1 4,8 6,6 2,95 5,45 6 2,1 4,8 8 3,5 6,5 8,6 4,3 7,1 net say 1,95 1,95 0,75 4,225 1,95 1 4,2 3 5 5,7

izelge 10 ER kriterinin durulatrlmas

286

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

4.2. PROMETHEE Uygulamas Alternatiflerin birbirlerine olan stnlklerine gre belirlenen ve nem skalasndan yararlanlarak oluturulan gre matris deerleri aadaki gibidir. Ayrca kriterin amac, kriterler iin tercih fonksiyonlarndan hangisinin seildii ve belirlenen parametre deerleri izelge 11de yer almaktadr.
Kriter K1 PL K2 PCr K3 PCr K4 AP K5 RMR K6 SRC K7 ER A1 7 2 2 6 6 8 3 A2 8 4 8 8 7 8 3 A3 8 2 2 6 8 7 1 A4 8 2 8 9 8 9 7 ALTERNAT F A5 A6 A7 8 9 1 2 1 9 4 7 1 7 8 1 9 9 1 6 7 3 3 2 7 A8 1 9 5 2 2 3 5 A9 8 2 9 7 3 1 8 A10 7 2 5 1 4 2 9 Max/ Min max min max min max max max Kriter Tipi 2 2 5 4 6 4 6 Parametre l=6 l=3 s=1, r=5 q=1, p=6 =1 q=1, p=5 =1

izelge 11. Balang Verileri PROMETHEE yntemini zme ulatran farkl yazlmlar vardr. Bu almada ele alnan problemin PROMETHEE yntemi ile zm yaplrken Decision Sight programnn D-sight 3.2.4 versiyonu kullanlmtr. Ekran ktlar Resim 1. ve Resim 2.de verilmitir.

Resim 1.Alternatifler

Resim 2.Kriterler

Alternatif ve kriterlerin tanmlanmasnn ardndan nceden belirlenmi olan tercih fonksiyonlarnn parametrelerinin aldklar deerler programa girilmitir. Resim 3.de ekran kts gsterilmitir. PROMETHEE ynteminin zm iin kriter arlklarnn bulunmas gereklidir. Kriterlerin arlklar AHP yntemi kullanlarak bulunmu ve veriler D-sight programnda kullanlmtr. Zammori ve ark. tarafndan yaplan almada elde edilen alternatiflerin kriterlere gre aldklar bulank deerlerin durulatrlmasyla elde edilen net saylar aada grld zere programa balang verileri olarak girilmitir.

Resim 3.Parametreler
287

T. Karaca, C. Gencer

Resim 4.Kriter Arlklar

Resim 5. Balang Verileri

4.3. Uygulama Sonular Karar vericilere eitli istatistiksel analizler yapabilme imkn tanyan Decision-Sight programnda yaplan tm analiz ilemleri duyarllk analizi blmnde ayrntl bir ekilde anlatlmtr. Sonu olarak elde edilen alternatiflerin rank sralamas Resim-6da, sonu tablosu Resim-7de verilmitir.

Resim 6.Skor Tablosu

Resim 7. Sonu Tablosu

Resim 7.de grld gibi yaplan tam sralama sonucu en kritik yol 4.yol; dier alternatifler ise 6.yol-.2yol- 9.yol-5.yol-3.yol-1.yol-10.yol-8.yol-7.yol eklinde sralanmtr. 5. SONULAR En iyi yol PROMETHEE ile 4. yol; TOPSIS ile 5.yol; en kt yol ise her iki yntemde de 7. yol olarak bulunmutur. 4. ve 5. yolun her kriter iin, bulank deerlerinin durulatrlm net hali ve ama tipleri izelge 12 de verilmitir.
Kriterler 1.kriter 2.kriter 3.kriter 4.kriter 5.kriter 6.kriter 7.kriter 4.yol 124,25 0,993 1150 1,963 68,57 5,7 4,225 5.yol 123,25 0,988 681,5 2,46 71,32 3,45 1,95 Ama Max Min Max Min Max Max Max

izelge 12.Kriterlerin deerleri ve ama tipleri izelge 12. incelendiinde amalara gre tm kriterler asndan 4 ve 5.yol deerlendirildiinde 4.yolda 5 amaca, 5.yolda 2 amaca ulald grlmektedir. Dolaysyla 4.yolun daha iyi olduu sylenebilir.

288

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KAYNAKA Albadvi, A., Formulating national information technology strategies: A preference ranking model using PROMETHEE method, European Journal of Operational Research, 153, 290 296, 2004. Albadvi, A., Chaharsooghi, S.K., ve Esfahanipour, A., Decision making in stock trading: An application of PROMETHEE, European Journal of Operational Research, 177, 673683, 2007. Brans, J.P., Vincke, P., A Preference Ranking Organization Method: The PROMETHEE Method for MCDM, Management Science, Cilt 31, No 6, 647-656, 1985. Charnes, A., Cooper, W.W. ve Rhodes, E.,Measuring The Efficiency of Decision MakingUnits", European Journal of Operational Research, 2, 429-444, 1978. Dadeviren, M., Eraslan, E., PROMETHEE Sralama Yntemi ile Tedariki Seimi, Gazi niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Dergisi, Baskda, (2007). Zammori, F.A. et al., A fuzzy multi-kriteria approach for ciritical path definition, International Journal of Project Management, 27, 278-291, 2009. Keskinel F. Prof. Dr., ebeke Bazl Bilgisayar Destekli Proje Ynetimi, Birsen Yaynevi, stanbul,2000. Roy B. ve Bouyssou D., Aide Multicritere a la decision: Methods et Cas. Economica, Paris, 1993. Saaty T.L., How to make a decision: The Analytic Hierarchy Process, European Journal of Operational Research, 48, 9-26, 1990. Saaty T.L., Decision making with dependence and feedback: The Analytic Network Process, RWS Publications, Pittsburgh, A.B.D.,1996. Zenely, M., Optimal System Design with Multiple Criteria, Engineering Cost and Production Economics, 10: 89-94,1986.

289

T. Karaca, C. Gencer

290

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

TEPK SEL PROJE ZELGELEME YAKLAIMI LE LG L L TERATR ARATIRMASI

Ediz ATMACA Gazi niversitesi Sahil D NDAR Yldzlar Grup

ZET Proje, balang ve biti noktalarna sahip, para, igc, ekipman gibi kaynaklarn tketildii faaliyetler btn olarak dnlebilir. Tepkisel izelgeleme, izelgeyi, izelgenin gerekleme zamannda karlalan bozulmalara kar onarma srecidir. Proje ortamnda da yaanan bozulmalar sebebiyle balang izelgelerinden sapmalar grlmekte ve balang izelgeleri geerliliini kaybetmektedirler. Bu sebeple izelgelerin onarlmas, planlamann etkinliini korumak iin uygulanmas gereken bir ilemdir. Bu kapsamda tepkisel proje izelgeleme, projede meydana gelen bozulmalar sonucu geerliliini kaybeden balang izelgesinin yenilenmesi/onarlmas admlarn ierir. Yaplan almada, kaynak kstl tepkisel proje izelgeleme problemi zerinde durularak, literatr aratrmas yaplmtr. almalar, sektr, konu, uygulanan yntem ve izelgeleme ltleri asndan karlatrlarak, almalarla ilgili bilgiler verilmitir. Anahtar Kelimeler: Tepkisel izelgeleme, Tepkisel Proje izelgeleme, Kaynak Kstl Proje izelgeleme 1. G R izelgeleme, belirli amalar dorultusunda snrl kaynaklarn ilere atanmas ile ilgilenen; retim ve hizmet sistemlerinde ok nemli role sahip bir karar verme srecidir. Tepkisel izelgeleme, bir izelgeyi, izelgenin gerekleme zamannda karlalan bozulmalara kar onarma srecidir. Tepkisel proje izelgeleme ise projede meydana gelen bozulmalar sonucu geerliliini kaybeden balang izelgesinin yenilenmesi/onarlmas admlarn ierir. Tepkisel proje izelgelemede ana unsur, retim ya da proje ilemlerinin yrtlmesi srasnda ortaya kan bozulmalara ilikin verilerin retim ortamlarndan alnarak bilgi sistemlerine aktarlmas, bu sistemlerde bozulmalarn deerlendirilmesi ve deerlendirme sonucu izelgelerin onarm kararlarnn verilerek onarlmas ilemlerini sistematik bir yapya tamaktr. Proje ynetiminde, izelge bilgileri, projenin yrtld retim alannda ya da hizmet noktasnda bulunan ilgili kullanclara proje ynetim yazlmlarnn haberleme sistemleri ve arayzleri araclyla tanr. Projenin yrtlmesine ilikin veriler dier bir tanmla proje durum bilgileri ise ilgili retim veya hizmet ortamndan dijital olan veya olmayan kaytlar araclyla toplanr. Projenin uygulama sorumlular retim veya hizmet ilemlerine ilikin durum bilgilerini altyaps uygun olan ilgili proje ynetim yazlmlarna aktarrlar. Durum bilgilerinin aktarm esnasnda, altyaps uygun olan proje
291

E. Atmaca, S. Dindar

ynetim yazlmlarna, proje aktivitelerine ilikin ilerleme bilgilerinin yansra yaanan bozulmalara ilikin bilgiler de girilir ve bozulmann izelge zerine etkileri analiz edilir. Bu noktada yneticiler tarafndan belirlenen tepkisel izelgeleme yaklamna gre izelgede onarma gitme karar verilir ve onarlm izelge bilgileri ayn yazlm haberleme sistemleri ve arayzleri ile retim veya hizmet uygulayclarna tanr ve onarlm izelge uygulamaya konulur. Riddick (1999) tarafndan tasarlanan kavramsal atlye tepkisel izelgeleme sisteminin bileenlerine ilikin bilgi ak emas, tepkisel proje izelgeleme sistemine uyarlanarak ekil 3.1de sunulmutur.

izelge

izelge Bildirim

Plan

izelgeleme

zleme

Gerekleme

Proje izelge Durumu

Bozulma Analizi

Proje Gereklemeleri

D Bozulma Verileri

ekil 3.1. Tepkisel proje izelgeleme sistemi bileenlerine ilikin bilgi ak emas 2. L TERATR ARATIRMASI Brucker vd. (1999), almasnda kaynak kstl proje izelgeleme problemini, atlye tipi izelgeleme problemi ile ortak tabanda buluturacak ekilde parametre sembolleri ile modellemi ve kaynak kstl proje izelgeleme problemleri ve zm yntemlerinin genel snflandrmasn yapmtr. Herroelen ve Leus (2004), bozulmalara kars olabildigince korunabilmesini saglayan saglam izelgelerin olusturulmas ve beklenmedik olaylarn gereklesmesinde izelgeyi yenileme ve yeniden en iyilenmesini saglayan tepkisel proje izelgeleme iin uygun yaklasmlar incelenmislerdir. Herroelen ve Leus (2005), daha sonraki alsmalarnda ise belirsizlik altnda izelgelemede temel yaklasmlar olan tepkisel izelgeleme, stokastik proje izelgeleme, bulank proje izelgeleme, saglam izelgeleme ve duyarllk analizi zerinde incelemelerini srdrmslerdir.
292

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Policella ve Rasconi (2005), alsmalarnda tepkisel izelgeleme problemlerinin rnekleri iin gelistirilen karslastrmal degerlendirme islev birimi iin baz temel fikirlere yer vermislerdir. Proje izelgeleme problemleri zerinde durmus ve zel bir probleme ynelik RCPSP/ max (kaynak kstl proje izelgeleme problemi) karslastrmal degerlendirme islev birimi anlatlmstr. Wang (2005), alsmasnda, teslim zamanlar kst dikkate alnarak rn gelistirme projelerinin izelgelenmesini modellemistir. Beklenmeyen olaylar sonucu bozulmus izelgeleri kaynak aksma maliyetlerini en kkleyecek sekilde dzeltecek meta-sezgisel yaklasmlara dayanan tepkisel izelgeleme yntem bilimi gelistirmistir. Din (2005), uzun yllardr yapm devam eden ve proje ynetim teknikleri kullanlmadan planlanm bir baraj ve hidroelektrik santrali projesini PERT ve CPM tekniklerini kullanlarak programlam, eitli alternatif senaryolardan en iyi sonu vereni seerek, projenin bu gne kadar tamamlanamam olan ksm iin yeniden bir program oluturmutur. Vonder vd. (2007) almalarnda kaynak kstl proje izelgelerinde aktivite sresi deiimi vb. gibi projenin yrtlmesi aamasnda balang izelgesini duraksatan bozulmalar onarm iin sezgisel tepkisel izelgeleme prosedr nermilerdir. Ama, balang izelgesi ile onarlan izelgeler arasndaki fark minimize etmektir ncelik kural bazl sezgiseller, rnekleme yaklam ve arlkl erkenlik-gelik sezgiseli rnek projeler zerinde uygulanm ve sonular karlatrlmtr. almalarnda farkl kestirimci ve tepkisel proje izelgeleme prosedrlerinin perfromanslarn kararl sreli proje tamamlanma zaman baznda deerlendirmilerdir. Kestirimci RFDFF sezgisel yntemi, balang izelgeleri iin en kararl izelgeyi vermektedir. Hekimolu (2007) almasnda, kaynak atamada kulland iki ncelik kural ile Primavera V.4.1in ve MS Project 2003n performans deerlendirmesi, referans kabul edilen test problemleri baznda yapm ve karlatrmal olarak sonular sunmutur. Bulunan en iyi deerden sapma miktarna bal olarak Yazlmlarn kaynak atama kabiliyetleri llmtr. PSPLIBden alnan kstl kaynaklarla proje izelgeleme problemleri, ProGen tarafndan faktrel tasarm altnda retilmitir. Elde edilen sonulara istatistiksel testler uygulayarak parametrelerin etkinlii aratrlmtr. Sonularda, proje ynetimi yazlm paketleri arasnda Primavera V.4.1in LFT kural ile en iyi sonucu salad grlmtr. Paksoy (2007) almasnda, Delphi 6 kullanarak, kaynak kstl proje izelgelemeye ynelik olarak genetik algoritma hazrlamtr. Algoritma; literatrde bulunan drt veri kmesi zerinde, toplam 2040 izelgeleme problemi ile test edilmitir. Test edilen problemler neticesinde; elde edilen proje bitirme srelerinin tatmin edilebilir dzeyde olduu gzlenmitir. Gelitirilen algoritma, basit problemlerde evrensel (global) sonular verirken, karmak problemlerde genellikle yerel sonular retebilmektedir. ubuku (2008) almasnda bulank faaliyet sreli kaynak kstl proje izelgelemesi problemini ele almtr. ncelikle, proje anda yer alan faaliyetler iin BIFPET (Belief in Fuzzy Probability Estimations of Time) metodolojisine uygun olarak bulank say yelik fonksiyonlar belirlenmitir. Ele alnan kaynak kstl proje izelgeleme problemi, kark tamsay matematiksel model kullanlarak modellenmi ve deiken maliyetli oklu proje kaynaklar modele dahil edilmitir. Oluturulan optimizasyon modeli iin mevcut bulunan hesaplama karmakl sebebiyle, balang zmn belirlemek iin sezgisel algoritma oluturulmu ve zm uzaynn snrlandrlmas yaklamyla farkl byklkteki problemler zmlenmitir. Bu ekilde, projelerin planlanmasnda zaman ve maliyet risklerinin en aza indirilecei ve bu risklerin proje yneticisi tarafndan denetlenmesini salayacak bir yntem oluturulmutur. Sar (2008) almasnda, kaynak kstl proje izelgeleme problemi iin srekli olurlu arama blgesinde arama yapan iki algoritma gelistirmistir. Literatrde yer alan alsmalarda, olursuz zm blgesini de zm kmesine dahil ederek arama yaplmasna karsn, bu alsmada tmyle olurlu bir
293

E. Atmaca, S. Dindar

yap korunarak ncelik ilikilerini bozmayacak sekilde tasarlanan algoritmalarla, literatrde en ok kullanlan veri setleri zlmstr. Datk ve genetik algoritma olarak kullanlan algoritmalarn birbirlerine gre benzerlik ve farkllklar zmlerle ortaya konulmustur. Bu almada da proje izelgeleme kavram ele alnms olup, metasezgisel yntemlerin kaynak kstl proje izelgeleme optimizasyonunda, mhendislik almalarnda ska kullanlan, Matlab paket program ile bir uygulamas yaplms ve nemli karmlar elde edilmistir. kmen (2008) almasn inaat projelerinde faaliyet ebeke izelgeleri ve tahmini maliyetler zerindeki belirsizlik etkisini deerlendirmek ve inaat projelerinde belirsizliin incelenmesi iin kullanlabilecek benzetim tabanl izelge ve maliyet risk analizi modelleri gelitirmek zerine yrtmtr. ki yeni benzetim tabanl izelge risk modeli, Korelasyonlu izelge Risk Analizi Modeli (CSRAM) ve Korelasyonlu Bulank izelge Risk Analizi Modeli (CFSRAM), faaliyet srelerinin ve risk faktrlerinin korelasyonlu olduu durumda belirsizlik altnda inaat faaliyet ebekelerinin irdelenmesi iin nerilmi ve ayrca yeni bir benzetim tabanl maliyet risk modeli, Korelasyonlu Maliyet Risk Analizi Modeli (CCRAM), maliyetlerin ve risk faktrlerinin korelasyonlu olduu durumda belirsizlik altnda erken inaat maliyetlerinin tahlil edilmesi iin sunulmutur. Bu modellerde, korelasyon, dolayl ve niteliksel olarak salanmaktadr. Modeller, izelge ve maliyet ynetimini destekleme amal risk faktr duyarllk bilgisi sunabilmektedir. Olaslk ve bulank kme, modellerin teorik mantn gelitirmek iin kullanlan balca matematiksel kuramlardr. almada, modellerin etkinlii, kurgusal ve gerek uygulamalar ile deerlendirilmitir. Bu uygulamalarda elde edilen bulgular, CSRAM, CFSRAM ve CCRAM in teorik beklentilerle uyumlu bir ekilde ilediini ve gereki sonular rettiini gstermektedir. ekmece (2009) almasnda Primavera Enterprise V.6.0 - Project Management yazlm ve MS Project 2007 yazlmnn kaynak kstl proje izelgeme probleminde, ar kaynak yklenmi problem zmleri iin kaynak datma kabiliyetlerini deerlendirmitir. Primavera ve MS Project yazlmnn performansn deerlendirmek iin PSPLIBden 45 adet ar kaynak yklenmi rnek proje seilmitir. Primavera yazlmnn kaynak atama ncelii ve MS Project yazlmnn iki kaynak atama ncelii kyaslanmtr. Farkl kaynak atama nceliklerine gre yazlmlarn en iyi zmleri t-test kullanlarak kyaslanmtr. Sonular, alt snr deerleriyle ve nceki almalarda sezgisel yntemler kullanlarak elde edilmi optimum sonularla kyaslanmtr. Alver (2009) kaynak kstl proje izelgeleme probleminin zm iin Karnca Kolonisi Optimizasyonu Algoritmas kullanmtr. Karnca Kolonisi Optimizasyonu Algoritmasnda balang izelgesi oluturmak iin 6 farkl ncelik kural kullanlmtr. Gelitirilen uygulama algoritmann karakteristik deikenlerinin farkl deerleri ile 480 deiik kaynak kstl proje izelgeleme problemi iin altrlm ve elde edilen zmler problemlerin optimum zmleri ile karlatrlarak bulunan sonular analiz edilmitir. Atasever (2009) almasnda kstl kaynak ve devresel deikenli proje izelgeme iin bir algoritma tasarlayarak, tek ve ok kaynak kst ile tekli ve oklu projeler zerinde algoritmann almasn test problemleri zerinde denemitir. Proje yneticilerine karar destei salayacak ekilde gelitirilen algoritmann kullanld bir yazlm hazrlanmtr. Yap sektrnde bir uygulama projesi bu yazlm ile izelgelenmitir. Bu almada kaynak maliyetlerinin ve kapasitelerinin devresel deikenlik gsterdii durumlarda kullanlmak zere sezgisel bir algoritma nerilmi ve bir karar destek sistemi gelitirilmitir. nerilen algoritmann literatrde yer alan test problemleri zerinde denenmesi iin bir yazlm gelitirilmi ve elde edilen sonular deerlendirilmitir. Test problemlerinin denenmesi ile elde edilen sonulara dayanarak, algoritmann tutarl ve geerli sonular rettii, hzl sonu veren bir algoritma olduu sylenebilmektedir. Algoritmann hzl alyor olmas sebebiyle, karar destek sistemlerinde, balang zm oluturmakta ve dier proje ynetim yazlmlarn ierisinde kullanlmas nerilmitir.
294

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Aratrmaclar tarafndan proje ynetim yazlmlarnn performansn karlatran almalar Johnson (1992), Maroto ve Tormos (1994), Maroto, vd. (1996), Burley (1995), Farid ve Manoharan (1996), Kolisch (1999), Mellentien ve Trautmann (2001), Trautmann ve Baumann (2009), Kastor ve Sirakoulis (2008), Hekimolu (2007), ekmece (2009) olarak sralanabilir. Son yllarda yaplan almalara baklacak olursa, Hekimolu (2007) tarafndan yaplan almada Primavera V.4.1in ve MS Project 2003n performans deerlendirmesi, referans kabul edilen test problemleri (PSPLIBden alnan kstl kaynaklarla proje izelgeleme problemleri, ProGen tarafndan faktrel tasarm altnda retilmitir.) baznda karlatrmal olarak yaplmtr. Deney sonularnda Primavera V.4.1in daha stn performans gsterdii tespit edilmitir Kastor ve Sirakoulis (2008) tarafndan yaplan almada Primavera V.6-Project Management (P6) yazlm ile MS Project 2007 yazlm karlatrlmtr. Yazlm ve ilgili ncelik kurallarnn perfromans sralamas P6-Default, P6-LST, MS Project 2007 olarak belirlenmitir. Trautmann ve Baumann (2009) tarafndan yaplan almada Primavera V.6, ACO ve CSP yazlmlarnn performanslar deerlendirilmitir. ACO yazlm iin ardllarn toplam says, bolluk zaman (FF), ardllarn ve ncllerin toplam says olmak zere 3 ncelik kural seilmi, CSP yazlm iin CARLO (Cost and Resource Levelling Algorithm), en ge tamamlanma zaman (LFT) - aktivite sresi (Duration) - toplam bolluk sresi ncelik kural (TF) ve en kk balang zaman (EST)- en ge tamamlanma zaman (LFT) olmak zere 3 ncelik kural seilmi, Primavera V.6 yazlm iin en ge balama zaman (LST)-en ge tamamlanma zaman (LFT), en ge tamamlanma zaman (LFT)- aktivite sresi (Duration) , bolluk zaman (FF)-en ge balama zaman (LST) olmak zere 3 ncelik kural seilmitir. Deney sonularna gre en iyi performans CARLO ncelik kural ile altrlan CSP yazlm tarafndan salanm, bunu Primavera V.6 yazlmnn en ge biti zaman-en byk aktivite sresi ncelik kural izlemitir. ekmece (2009) tarafndan yaplan almada Primavera Enterprise V.6.0 - Project Management (P6) ve MS Project 2007 (MS)nin ar kaynak yklenmi 30, 60 ve 120 aktiviteli kaynak kstl proje izelgeleme problem zmleri iin kaynak datma kabiliyetleri deerlendirilmitir. P6nn kaynak atama ncelii ve MSnin iki kaynak atama ncelii kyaslanmtr. Farkl kaynak atama nceliklerine gre P6 ve MSnin en iyi zmleri t-test kullanlarak kyaslanmtr. P6 ve MSin sonular alt snr deerleriyle ve nceki almalarda sezgisel yntemler kullanlarak elde edilmi optimum sonularla kyaslanmtr. 14 farkl kyaslama sonucunda, genel olarak bakldnda P6nn LFT ncelik kuralnn en iyi sonucu verdii, P6nn TF ncelik kuralnn ikinci en iyi sonucu verdii ve MS Project 2007 yazlmnn nc en iyi sonucu verdii tespit edilmitir. 3. SONU Tpk retim ortamnda olduu gibi proje ortamnda da yaanan bozulmalar sebebiyle balang planlarndan (izelgelerinden) sapmalar grlmekte ve uygulamaya konulan balang izelgeleri geerliliini kaybetmektedirler. Bu sebeple proje ynetim sistemlerinde tepkisel proje izelgeleme yntemi ile izelgelerin onarlmas, proje planlama, yrtme ve kontrol srelerini birbirine balayan ve planlamann etkinliini korumak iin uygulanmas gereken bir ilemdir. retim, hizmet ve proje ynetiminde, kesin izelgeler uygulamaya konulduktan sonra, meydana gelen deiimlerin neden olduu izelge performans azalmalarna kar sistemi koruyacak ekilde izelgelerin yeniden onarlmas olarak adlandrlan tepkisel izelgeleme yaklamlar uygulanmaktadr. Yaplan almada, tepkisel proje izelgeleme hakknda literatrde yaplan almalar incelenerek, almalarn ortaya k, genel kapsam ve gnmze kadar deiimi hakknda bilgi verilmitir.
295

E. Atmaca, S. Dindar

Literatrdeki almalar incelendiinde, tepkisel izelgeleme yaklamlar zerine yaplan almalarn daha ok retim sistemlerine ynelik olduu grlmektedir. Hizmet sistemlerinin ve proje ynetiminin baz alnd tepkisel izelgeleme almalar ise son yllarda yaplmaya balanmtr. Yaplan tepkisel proje izelgeleme almalarnda ise, snrl byklkteki teorik problemlere uygulandnda kesin zm retebilen algoritmalara yer verilmitir. Literatrde tepkisel proje izelgeleme srecinin byk boyutlu ve karmak yapdaki bir gerek hayat problemine ayrntlar ile uygulayan bir alma bulunmamaktadr. Ayrca, metasezgisel yntemlerle proje izelgelemesinin yaplmasnn st seviye bilgi birikimi gerektirdii, bu sebeple gerek hayat koullarnda uygulamasnn zor olduu literatrdeki almalarda vurgulanmtr. Bu nedenle, gnmzde proje izelgelemesi ve ynetiminde en ok kullanlan aralarn yazlm paketleri olduu grlmektedir. KAYNAKA Alver S., 2009, Using Ant Colony Optimization To Find An Optimum Solution For Resource Constrained Project Scheduling Problem, Thesis For The Degree Of Master, Marmara University, Institute For Graduate Studies In Pure And Applied Sciences, stanbul, 2009, 3, 2, 86-94. Atasever C.T., 2009, Proje izelgelemede Kstl Kaynaklar ve Devresel Deikenlikleri Dikkate Alan Bir Algoritma nerisi, Yksek Lisans Tezi, Osmangazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Eskiehir, 2009, 60-72, 85-97, 103-109. Brucker, P., Drexl, A., Mhring, R., Neumann, K. and Pesch, E., 1999, Resource Constrained Project Scheduling: Notation, Classification, Models and Methods, European Journal of Operational Research, Vol.112, No.1, pp. 3-41. Burley, E.,1995, Resource Leveling With Project Management Software, Paper Presented at the Informs International Meeting, Singapore, 1995. ekmece K.,2009, The Resource Allocation Capabilities Of Commercial Project Management Software Packages For Resource Constrained Project Scheduling Problem, Master Thesis, Middle East Technical University, The Graduate School Of Natural And Applied Sciences, Ankara, 2009, 2-28, 30-35, 55-82, 110-115. ubuku R., 2009, Proje Ynetiminde Zaman ve Maliyet Risklerinin izelgeleme Yntemiyle Minimize Edilmesi, Doktora Tezi, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Adana, 2008, 5-21, 33-39, 50-58. Din D., 2005, naat Proje Ynetimi:Bir Baraj Ve Hidroelektrik Santral Projesi zerine Uygulama Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2005,3-10, 21-38, 44-49, 52-66, 70-94. Farid, F. and Manoharan, S., 1996, Comparative Analysis of Resource Allocation Capabilities of Project Management Software Packages, Project Management Journal, Vol.22, No.4, pp.39-43. Hartmann, S., Kolisch, R., 2000, Experimental evaluation of state-of-the-art heu-ristics for the resource-constrained project scheduling problem, European Journal of Operational Research 127, pp. 394407. Hekimolu ., 2007, Comparison Of The Resource Allocation Capabilities Of Project Management Software Packages In Resource Constrained Project, Master Thesis, Middle East Technical University, Natural Applied Sciences, Ankara, 2007, 20-32, 38-44, 49-68, 90-103. Herroelen, W. and Leus, R., 2004, Robust and reactive Project scheduling: a review and classification of procedures, International Journal of Production Research, 42, 8, 1599-1620.
296

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Herroelen, W. and Leus, R., 2005, Project scheduling under uncertainty: Survey and research potentials, European Journal of Operational Research, Volume 165, Issue 2, 289-306. Johnson, R.V., 1992, Resource Constrained Scheduling Capabilities of Commercial Project Management Software, Project Management Journal, Vol.22, No.4, pp.39-43. Kastor, A., Sirakoulis, K., 2008, The effectiveness of resource levelling tools for Resource Constraint Project Scheduling Problem, International Journal of Project Management. Kolisch, R., 1999, Resource Allocation Capabilities of Commercial Project Management Software Packages, Interfaces, Vol.29, No.4,pp. 19-31. Kolisch, R., Hartmann, S., 1999, Heuristic algorithms for solving resourcecon-strained project scheduling problem: Classification and computation analysis, In: Weglarz, J. (Ed.), Project Scheduling: Recent Models, Algorithms and Applica-tions. Kluwer Academic Publisher, Boston, pp. 147178. Kolisch, R., Padman, R., 2001, An integrated survey of deterministic project scheduling, OMEGA International Journal of Management Science, Vol.29, No.3, pp. 249272. Maroto, C. and Tormos, P., 1994, Project Management and Evaluation of Software Quality, International Transaction in Operational Research, Vol.1, No.2, pp. 209-221. Maroto, C., Tormos, P., Lova, A., and Crespo, F., 1996, Project Management and Evaluat ion of Software Quality, Paper Presented at the 5th International Workshop on Project Management and Scheduling, Poznan, Poland.Medard, C.P. and Sawhney, N., 2007, Airline crew scheduling from planning to operations, European Journal of Operational Research, 183, 10131027. Mellentien, C. and Trautmann, N., 2001, Resource Allocation With Project Management Software, OR Spektrum, Vol.23, No.3,pp.383-394. kmen .,2008, Activity Network Scheduling And Early Cost Estimation Of Construction Projects Under Uncertainty: A Risk Analysis Based Modeling Approach, Ph.D Thesis, Gaziantep University, Graduate School Of Natural & Applied Science, Gaziantep, 2008, 28-35, 52-59. Paksoy S., 2007, Genetik Algoritma le Proje izelgeleme, Doktora Tezi, ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Adana, 2007, 28-35, 52-59. Policella, N. and Rasconi, R., 2005, Testsets Generation for Reactive Scheduling, Giornata di Lavono Analisi Sperimentale Benchmark di Algoritm per IIntellig. Artif., 69-75. Sar T., 2008, Metasezgisel Yntemlerle Proje izelgelemeOptimizasyonu, Doktora Tezi, Marmara niversitesi,Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2008, 10-18, 40-72, 85-97. Trautmann, N.; Baumann, P., 2009, Resource-constrained scheduling of a real project from the construction industry: a comparison of software packages for project management. In: Sun, H., Jiao, R., Xie, M. (Eds.), 2009, Proceedings of the 2009 IEEE International Conference on Industrial Engineering and Engineering Management. Hong Kong, 628-632. Vonder, S.T.V.D., Ballestin, F., Demeulemeester, E. and Herroelen, W., 2007, Heuristic procedures for reactive project scheduling, Computers & Industrial Engineering, 52, 1128. Wang, J., 2005, Constraint-based schedule repair for product development projects with timelimited constraints, International Journal of Production Economics, 95, 3, 399-414.

297

E. Atmaca, S. Dindar

298

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

YALIN MODEL

NOVASYONU

Grcan BANGER Eskiehir Sanayi Gelitirme Merkezi SANGEM Glsm ALIIR Eskiehir Sanayi Gelitirme Merkezi SANGEM

ZET dnyasnda yaplan akademik aratrmalar, iletmelerin kalcl, srdrlebilir bymesi, rekabetilii ve daha yksek katma deer elde etmesinde ar-ge ile birlikte inovasyonun roln ve etkisini ortaya koymaktadr. Mteri sadakatinin giderek azald, buna bal olarak marka etkisinin azald bir kresel dnemde zellikle KOB ler iin inovasyon bir k kaps olarak grlmektedir. Dier yandan farkllk yaratmak zere rn ve hizmet alannda yaplan inovasyon giriimleri hzl kopyalama nedeniyle orta ve uzun dnemde etkili olamamaktadr. zellikle i modeli inovasyonuna ynelen iletmelerin bunu baar ile uyguladklar durumlarda performans kriterlerini saladklar gzlenmitir. Bu almada, KOB ler iin i modeli inovasyonunun yaln dnce felsefesi nda gerekletirilmesi ele alnmaktadr. Anahtar Szckler: modeli, inovasyon, yaln dnce, yaln i modeli inovasyonu 1. G R letme ile ilgili alanlarda iyiletirilmi rn, hizmet, sre, pazarlama yntemi, rgtsel yap benzeri gelitirmelere inovasyon (yenilikilik) ad verilmektedir. Buradaki temel kriter, yaplan iyiletirme veya gelitirmenin yeni ve katma deerli olmas zorunluluudur. novasyon trleri arasnda en yaygn tannan ve bilinenler arasnda rn ve hizmet inovasyonu sayabilir. Bu erevede bir iletmenin rettii rn veya hizmette firmaya yeni katma deer kazandran; ama bu arada da mterilerin ihtiyalarn tatmin eden deiiklikleri dikkate alnmaktadr. Yaplan yenilemenin bir bulu (icat) olmas gerekmemektedir. Dier yandan pazar veya alt-pazar inovasyonu, rgtsel inovasyon veya bu bildirinin temas olan i modeli inovasyonunun da saylmas gerekmektedir. 2. NOVASYON NEDEN NEM KAZANDI? Kreselleme ile birlikte sertleen rekabet ortamnda, firmalar iin ayakta kalmak ve bymeye devam edebilmek iin en nemli aralarn banda inovasyon (yenilikilik) gelmektedir. rn ve hizmet eitlilii arttka biliim, iletiim ve lojistikteki gelimelerle fiziksel snrlar ortadan kalktka ve kalite ile sertifikasyon konularnda standartlar belirginleip yaygnlatka inovasyon dndaki yaklamlarn rekabetilikteki etkisi de azalmaktadr. rnein marka oluturma anlay, gemiin cazibe yaratan mteri sadakatini geri getirmemektedir. Dnyada 1980lerin parlayan yldz olmakla birlikte lkemizde hl eksiklii grlen yaln dnce, yaln ynetim ve yaln retim anlaylar ise maliyet ve verimlilikte ciddi iyiletirmeler yaratsa da son tahlilde bymeye kendi bana yeterli katk yapamamaktadr. Bu ve benzeri nedenlerle inovasyon kanlmaz biimde bu dnemin i kltr yaklam olarak vitrinde yerini almaktadr.

299

G. Banger, G. alr

Yukarda deinildii gibi rn ve hizmet inovasyonu, sre (proses) inovasyonu, pazarlama inovasyonu ve rgtsel yap inovasyonu yenilikiliin en yaygn bilinen trleridir. 1990l yllarn ortalarndan bu yana Dnyann nemli irketlerinde, akademik evrelerde ve i kltr gurular arasnda sz edilmeye balayan bir baka yenilik tr olarak i modeli inovasyonu ne kmaya balamtr. 2008 ylnda Boston Consulting Group Innovation Survey ismi ile yaynlanan bir aratrma, incelenen 3, 5 ve 10 yllk dnemlerde i modeli inovasyonuna rn ve hizmet inovasyonuna gre ncelik ve nem veren irketlerin kalclk, byme ve krllk alarndan daha baarl olduunu gstermektedir. (Lindgardt, v.d., 2009). Srdrlebilir baar ile i modeli inovasyonunun yakn ilikisinde; yeni rn ve hizmetlerin giderek daha kolay ve hzl kopyalanabilmesi, rn yaam mrnn ksalmas ve i modelini kopyalamann rn ve hizmetlere oranla daha zor ve zaman alc olmas yer almaktadr. 3. DEER VE DEER NERMES Bir iletme, pazara rn veya hizmet olarak aktardklar ile deer(ler) yaratm ve bunu (bunlar) mterilerin / tketicilerin yararl kullanmna sunmu olur. Buna karlk iletme, pazarda satlan rn ve hizmetleri karlnda pazardan (mterilerden, tketicilerden) deer elde eder. letmenin satlmak zere pazara aktard rn ve hizmetlere o iletmenin deer nermesi ad verilir. Deer nermesi; referans noktasna bal olarak u anlamlara gelir: a) rn veya hizmet, b) letmenin sunduu rn veya hizmetler sayesinde mterilerin elde ettii deer, yarar ya da tatmin. Dier yandan deer nermesi u unsurlar arasnda ilikilendirme yapar: a) rn veya hizmetlerin performans zellikleri, b) rn ve hizmetlerin kullanlmas ile mterilerin ihtiyalarn karlamas (tatmin etmesi), c) rn ve hizmetlerin mteriye maliyeti. (Pigneur, v.d., 2006). ekil 1: letmede Deerin retilmesi ve Paylalmas

300

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Deerin iletme ile pazar arasndaki yolculuunda drt soru yer almaktadr: 1) Ne? 2) Nasl? 3) Kim? 4) Ne kadar? Ne sorusu ile iletme mterilere ihtiyalarn tatmin etmek iin ne sunacan sormaktadr (Slywotzky, 2002). Nasl sorusu ile deerin rn veya hizmet olarak nasl retilecei ve datlaca, kimlerle ibirlii yaplaca, retim ve datm iin gerekli olan anahtar yetkinliklerin neler olduu ve iletmedeki yetkinlikler ile eleme durumlarna cevap aranmaktadr (Lafley, v.d., 2008). Kim sorusu ise pazar ve mteri segmentlerini hedef almaktadr. Bu soru ile mterinin kim olduu, hangi kanallarla datm yaplaca (rn veya hizmetin mteriye ulaaca), iletmenin pazar ve mterilerle olan ilikileri (iliki ynetimi) sorgulanmaktadr. Son olarak; Ne kadar sorusu ile gelir modeli, kr modeli ve maliyet modeli aratrlmaktadr (Yeoman, v.d., 2011). 4. MODEL modeli, piyasa ortamnda katma deer (kr) salamak zere tasarlanm bir dizi balantl ve planl faaliyettir (Osterwalder, v.d., 2010). Bir baka yaklamla; i modeli, bir iletmenin srdrlebilirliini salamak zere gerekletirdii i yapma yntemidir. modeli, bir iin karmak gerekliinin basit bit gsterimidir. Bir i modelinin ilk amac alanlar, mteriler, ortaklar ya da tedarikiler olmak zere dier kiilerle i hakknda iletiim kurmaktr. modeli, model gelitiricilerin sklkla yzletii iki soruyu cevaplar: modeli nedir? Neden yaratlmaldr? (Bridgeland, v.d., 2009). modeli kapsamnda; iletmenin rettii mal ve hizmetlerden mterilere, datm kanallarndan gelir modeline, maliyet yapsndan liderlik tarzna, anahtar faaliyetlerden kaynaklara kadar tm fonksiyon ve unsurlar yer almaktadr. lgili literatrden de (Osterwalder, v.d., 2010) yararlanlarak, Banger ve Dr. alr tarafndan gelitirilen modelleme ve i kltr jargonuna uygun biimde i modeli tuvali olarak isimlendirilen ve aada verilen tabloda (Tablo1de), ilgili iletme fonksiyon ve unsurlar gsterilmitir: Deer nermeleri, Mteri segmentleri, Mteri ekonomisi, Kanallar, Mteri ilikileri, Gelir akm, Anahtar ortaklklar (ibirlikleri), Anahtar faaliyetler, Anahtar kaynaklar, rgtsel yap, Liderlik kltr, Sosyal sermaye, Mevcut sorunlar, Maliyet yaps, Basknlk / Gdmllk ilikileri, D frsatlar, tehditler.

301

G. Banger, G. alr

Tablo 1: Modeli Tuvali

modeli, bir iletmenin stratejik seimlerinin sonucu olarak rn veya hizmet olarak deer yaratma, yayma ve deer (kazan ve kr) elde etme yolunu tanmlamaktadr. Bir baka deyile i modeli; bir firmann deer yaratma, yayma ve datma ile kendisi iin deer salama mantn sergilemektedir. 5. MODEL NOVASYONU

modeli; bir iletmenin rnler veya hizmetler retmek, kalc ve srdrlebilir olmak ile bymek iin kaynak yaratmak iin kim, ne, ne zaman, nerede, niin, nasl ve ne kadar sorularna cevap verme tasarmdr. modeli inovasyonu ise i modelini oluturan unsurlardan bir veya bir kanda iletmenin mevcut alternatifler karsnda kazan performansn artran katma deerli ve yeni deiiklik yapmasdr. 6. YALIN DNCE, YALIN LKELER Yaln dnce, 1980li yllarda Japonyada Toyota tarafndan gelitirilen yaln retim yaklamn temel almaktadr. Toyotann retim felsefesi, Batnn kltrel ve felsefi birikimi ile birleince retim alan dnda da uygulanabilecek olan yaln dnce anlay gelimitir. Yaln dncenin amac, i dnyas asndan sylenirse iletmede yaln bir deer zincirine ulamaktr. Daha ayrntl syleyile; yaln dncenin amac, ynetimin ilgi merkezini deitirerek deerin israftan, atktan ve fireden ayrt edilmesini salamak, rne ya da hizmete ve rn veya hizmeti etkileyecek almalara odaklanmak ve israflardan arnarak zenginlii yakalamaktr. Anlald gibi;

302

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

burada deer reten srelerle retmeyenleri fark etmek nemlidir; hammadde, zaman veya kaynak olarak israftan, atktan ve israftan kurtulmann mant bu ekilde kurgulanmaktadr. Yaln dnce, klasik tanm asndan deer, deer akm, ak, eki ve mkemmeliyet olmak zere be ilke zerine kurulmutur. Son yllarda bu be temel dayanaa insan kayna ve yaam evresi unsurlar da eklenmitir. Yaln dnce ilkelerinin bir iletmede uygulanmas u unsurlar iermektedir: Deer: zgn bir zaman ve fiyat iin, zgn yeteneklerle retilmi zgn bir rn ya da hizmet asndan son kullanc deerini hassas olarak tanmla; Deer akm: Her hizmet, rn veya rn ailesi iin tm deer akmn tanmla ve israf kaynaklarn yok et; Ak: Deer yaratan admlarn dzgn akn sala; eki: Sadece i veya d mterilerin istediini, yalnz onun istedii zamanda ve miktarda tasarla ve ret; Mkemmeliyet: Mkemmeliyeti iste, ara ve izle; nsan kayna: alanlarn kendilerini gelitirmeleri iin imkn tan ve frsatlar yarat; Yaam evresi: letmenin bulunduu yaam evresinin srdrlebilir olmasn sala.

7. YEN L K YALIN GEL ME Yaln geliim; tm yaln retim sistemlerinin temellerinden kaynaklanan ak, hz, adm skl ve israfn azaltlmasn kapsamaktadr. Bir sreci ya da sreler toplam olan i olgusunu aada verilen alt ilke yeniliki (inovatif) ve yaln hale getirmektedir: in veya srecin deer akndaki boluklar tanmla ve doldur, oklu renme evrimleri kullan, Geliim srecini kararl hale getir, Bilgiyi yakala, payla ve yaygnlatr, Hzl prototipleme yap, Yaln ynetim ilkelerini uygula (Schipper, v.d., 2010: 1-5). NOVASYONU

8. YAPILANDIRILMI MODEL

modeli, 2000li yllardan balayarak bilimsel almalara konu olduundan henz bu alanda yeterince alma ve ikna edici metodolojiler gelitirilebilmi grnmemektedir. zellikle i modelinin deitirilmesi, dntrlmesi veya yenilenmesi gibi alanlar iin yeterli alma bulabilmek mmkn deildir (Pateli, vd., 2004). Dier yandan i dnyasnn hzl deiim gsteren artlar model gelitirme alannda bilimsel alma ve metodoloji retme ihtiyacnn aciliyetini ortaya koymaktadr. Bu gelitirme srecinin llebilirlii ve snanabilirlii asndan yaplandrlm olmas gerekmektedir. Bu nedenle; mevcut veya gelitirilmekte olan bir i modeli iin ihtiya duyulan admlar ve eylemleri salam biimde tanmlayan i modeli inovasyonu sreci, (baz durumlarda zmni olarak da olsa) yaplandrlm i modeli inovasyonu olarak anlacaktr. 9. YALIN MODEL NOVASYONU - Y M

Buraya kadar inovasyon, i modeli ve yaln dnce olmak zere ana konudan sz edilmitir. Yaln Modeli novasyonu (YiMi), bu konunun arakesitinde yer almaktadr. Bir iletmenin i

303

G. Banger, G. alr

modelinin yaln dnce ilkelerine uygun ve inovatif (yeniliki) olma koullarn aratrr; iletmeyi yeni bir i modeline konumlamak iin gerekli stratejileri ve i planlarn aratrr, uygular ve ileyii izler. ekil 2: Yaln Modeli navosyanunun (YiMi) ematik Gsterimi

YiMi; bir iletmenin i modelinin bir veya birka unsurunun yaln ilkeler erevesinde iletmeyi mevcut duruma oranla kalc, srdrlebilir, rekabeti, daha katma deerli ve byyebilir hale getirmek iin yenilik (inovasyon) yaplmas anlaydr. letmede inovasyon yaklamnn ve yaln dncenin zmsenmesini ve iselletirilmesini hedefler. Tablo 1de verilen tuvalden de grlecei gibi i modeli; deer nermesi, mteri segmenti, kanallar, gelir akm, maliyet yaps, anahtar kaynaklar, anahtar faaliyetler, anahtar paydalar gibi baz yaptalarndan olumaktadr. letmelerde i modeline bal olarak rn, datm kanal veya mteri segmenti gibi baz konular ne kmaktadr. Bir baka deyile; i modellerinde genel olarak yapta niteliindeki unsurlardan (fonksiyonlardan) bir ya da birka baskn (dominant) zelliktedir. Baskn olan yaptana gre; (merkezlilik veya gdmllk kavram kullanlarak) bunlara mteri merkezli i modeli, kaynak merkezli i modeli, deer nermesi (rn) merkezli i modeli, kanal gdml i modeli gibi isimler verilebilir (Elbers, 2010: 15). Baskn yapta, ou zaman dier yaptalarnn (modelin dier unsurlarnn) ekillenmesinde etkili olmaktadr. ekil 3: Modelinde Baskn Yap Tann Sisteme Yansmas

304

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

10. MODEL GEL T RME SREC modeli gelitirme sreci, toplam kalite ynetimi yaklamnda kullanlan PUK (Planla, Uygula, Kontrol et, nlem al) evrimine uygun bir yol izler. nce mevcut durum iin i modeli tuvali hazrlanr. Ardndan yaln dnce aralarndan yararlanlarak iyiletirilmi model gelitirilir. Daha sonra yeni i tasarlanr ve uygulamaya konulur. Yeni modelin retilmesinde bir kolaylk olmas asndan baka sektrlerdeki uygulamalarn incelenmesi nerilir. Son olarak; bu sre, isel ve srdrlebilir hale getirilmeye allr. modeli srekli olarak izlenmelidir. Deiimin ve i modelinin aknn izlenmesi amacyla; nce anahtar performans gstergeleri belirlenmeli ve izlenmelidir. Bir sonraki deiim ve geliim admlar iin yaplan gsterge lmlerinin deerlendirmesi yaplmaldr. Elde edilen verilerden yararlanlarak yeni yol haritasn belirlemek daha kolay olacaktr. 11. YALIN L DERL K Yazarlarn, sanayi iletmelerine kurumsal danmanlk hizmeti vermek eklinde grev yaptklar Sanayi Gelitirme Merkezi1 SANGEMin almalarnda gzlenen sonulardan birisi, iletmelerde iyileme ve kurumsallama gibi almalarn iyi liderlik koullarnda gelitii ynnde olmutur. Eer bir iletmede yetkinlikleri olan yerel liderler bulunuyorsa, bu durumda kurumsal kltrn yaylm ve kalcl daha kolay gereklemektedir. Bu erevede bir iletmede mevcut i modelinin iyiletirilmesi ya da yeni i modelinin gelitirilmesi ve zmsenmesinin liderlik ile ok yakndan ilikili olduu dnlmektedir. Bu almann yaln dnce felsefesi gerei bu liderlik tarz, yaln liderlik olarak isimlendirilmektedir. Yaln i modeli inovasyonu kapsamnda; yaln liderlik, 1) baar iin rgtleme, 2) eitimi destekleme ve eitime ynlendirme, 3) destei aka gsterme, 4) baarlar izleme ve deerlendirme gibi unsurlardan oluan yneticilik yaklam, yntem ve tekniklerinin sistematik uygulanmas olarak tanmlanmaktadr. 12. TARTIMALAR Mevcut durumda i modellenmesi konusunda yaplan almalar, edilgen bir yap grnm vermektedir. Bu pasif yapnn birinci unsuru, i modelini oluturan unsurlar (yaptalar) arasndaki ilikileri ve baskn yaptann dier unsurlarla etkileimini dikkate almamasdr. Bu nedenle zellikle inovatif ve yaln olmay hedefleyen bir i modeli almasnda baskn yaptann belirlenmesi ve bununla dier yaptalar arasndaki iliki trnn (pozitif, negatif, dorusal, dorusal olmayan ilikilerin) belirlenmesi gerekir. Bu alanda yaplacak almalar beyin frtnas, birebir grme, toplu gr alverii veya istatistik teknikleri kullanma biimlerinde olabilir. Dier yandan i modeli gibi bir alanda sezgisel yntemlerin nem ve deerini de gzden karmamak gerekir. Yaln dnce ve inovasyon referanslar altnda i modeli alannda yaplacak almalar, 1) liderlik, 2) srekli eitim, 3) iletme ii inovasyon ynetimi, 4) bilgi altyapsnn olumas, 5) izleme ve deerlendirme, 6) sosyal sermaye; kmelenmeler, ibirlikleri ve alarn yarataca sinerji gibi konular zenle dikkate almas gerekir. Son olarak; i modeli konusunu iletme asndan sadece entelektel bir tartma konusu olmaktan karacak gerekli yntem ve teknikleri uygulamaya ynelik olarak gelitirmek gerekir. Bu yntem ve tekniklerin kolay anlalabilir ve uygulanabilir olmas yannda giderek daha fazla ilgi grmeye balayan grsel aralar kullanmas nerilir.
1

SANGEM; Eskiehir Sanayi Odas ve Organize Sanayi Blgesi Mdrlne bal olarak sanayi iletmelerine kurumsal danmanlk hizmetleri veren kr amasz bir kurulutur.

305

G. Banger, G. alr

13. SONU YiMi yaklam, bir iletmenin varlklarna ve ileyiine d evresiyle birlikte bir btnlk iinde bakmay hedeflemektedir. rn ve hizmet inovasyonuna oranla i modelinin daha zor kopya edilebilir olmas, bu yaklamn nem ve deerini artrc bir nokta olarak dikkati ekmektedir. YiMi yaklam; genel sistem teorisi, modelleme, inovasyon ve yaln dnce konularnn sistematik bir btnlk iinde iletmeye uygulanmas anlayn temsil etmektedir. Bu yaklam ile ncelikle baarl ve baarsz olan iletmelerin genel sistem teorisi asndan incelenmesi mmkn olacaktr. Dolaysyla ilk adm, iletmenin mevcut koullarnn anlalmasndan ve aklanmasndan olumaktadr. kinci admda ise iletmeye farkl bir konuma gtrecek olan yeni i modelinin tasarlanmas ve uygulanmas gerekletirilecektir. Gerek iletmenin iyiletirilmesi gerekse yeni i modeli ile yaplandrlmas srelerinde (yaln ynetim, yaln retim, yaln liderlik, yaln muhasebe, yaln pazarlama gibi) yaln dncenin somut yaklamlar kullanlacaktr. KAYNAKA Bridgeland, David M. & Zahavi, Ron. Business Modeling: A Practical Guide to Realizing Business Value, Burlington: Morgan Kaufmann Publishers, 2009. Chanal, Valerie (Ed.). Rethinking Business Models for Innovation: Lessons From Entrepreneurial Projects, April 2011, www.rethinkingbusinessmodel.net , Eriim: 5 Mays 2011. Elbers, Frank A. Designing Innovative Business Models: A Methodology for Structured Business Model Innovation, July 2010, http://alexandria.tue.nl/extra2/afstversl/tm/Elbers%20F.A.%202010.pdf Eriim: 16 Austos 2011. Fisk, Peter. Yaratc Deha, stanbul: MediaCat Kitaplar, 2011. Laffley, A. G., & Charan, Ram, The Game-Changer: How You Can Drive Revenue and Profit Growth with Innovation, Random House, 2008. Lindgardt, Zhenya & Reeves, Martin & Stalk, George, & Deimler, Michael S., Business Model Innovation: When the Game Gets Tough, Change The Game, Aralk 2009, The Boston Consulting Group, http://www.bcg.com/documents/file36456.pdf , Eriim tarihi: 10 Mart 2011 Osterwalder, Alexander & Pigneur, Yves. Business Model Generation: A Handbook Visionaries, Game Changers and Challengers, New Jersey: John Wiley & Sons., 2010. Pateli, A. G. & Giaglis, G. M. A Research Framework For Analysing eBusiness Models, European Journal of Information Systems, 13(4), 302, 2004. Pigneur, Yves & Osterwalder, Alexander. Planning and development of IS, http://www.elml.uzh.ch/preview/fois/ISPlanning/en/html/lu2_learningObject3.html, 2006, Eriim Tarihi: 1 Austos 2011, 2006. Schipper, Timothy & Swets, Mark. Innovative Lean Development: How to Create, Implement and Maintain a Learning Culture Using Fast Learning Cycles, New York: CRC Press, 2010. Slywotzky, Adrian. The Art of Profitability, Warner Business Press, 2002. Yeoman, Ian & McMahen-Beattie, Una, Revenue Management: A Practical Pricing Perspective, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2011.

306

Verimlilik

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ALIMA ORTAMINDAK ERGONOM K FAKTRLER N Y LET R LMES YOLUYLA VER ML L N ARTTIRILMASI

Umut H. NAN Hali niversitesi, Cenk KARAC N Hali niversitesi, Alper A. YILDIRIM Hali niversitesi

ZET retim sektrnn hzl bir geliim yaamakta olduu gnmzde, verimlilik olgusu artk ok daha nemli bir kavram olmutur. Gerek teknolojinin gnden gne kendini yenilemesi, gerekse kreselleen dnyadaki bilgi aknn hzlanmas retimde bir dinamizm yaratmay mmkn klmtr. Kullanlan makine, ekipman ve otomasyon sistemleri, hep bu dinamizmi arttrarak, verimlilii bir st seviyeye karmak iin birer ara olarak yneticilerin ellerindedir. Ancak yine de asla unutulmamaldr ki, insan faktr her zaman bu etmenlerin en st kademesinde yer almaktadr. nsann neminin doru tanmland bir retim fonksiyonu her zaman dierlerinden bir adm nde saylabilir. Dolaysyla ergonomik dzenlemelerin, motivasyonel faaliyetlerin arttrlmasnn ve evresel koullarn iyiletirilmesinin alanlarn performansna olan katklar yadsnamaz bir deerdir. Antropometrik tasarm ilkelerinin insann olduu her alanda uygulanmasnn arts byktr. Bu almada belirlenen bir i istasyonu zerindeki ergonomik iyiletirmeler, evresel koullar ve iinin i srasndaki hareketleri incelenmi; optimal dzenleme, ergonomik doruluk salanmaya allarak, deien koullarn iinin performansna olan etkileri aratrlmtr. Anahtar Kelimeler: Verimlilik, Ergonomi, Etd, Zaman Etd, Metot Etd 1. G R 21. yzylda artan kresel rekabet, her lekteki iletmeyi teknoloji ve bilim yoluyla gelimeye mecbur klmaktadr. letmeler hem hammadde, hem emek kaynaklarn en verimli ekilde kullanabilmek iin gelitirilen teknolojik imknlar ve yeni metotlar takip etmek durumundadr. Verimlilik kavram, literatrde basite ktlarn girdilere oran eklinde tanmlansa da, geni almlar olan ve zerine yaplacak aratrmalarn asla sona ermeyecei bir olgudur. Her iletme, ne kadar otomasyona bal bir retim yapyor olursa olsun, emek faktrnden faydalanmaktadr. Dolaysyla, makine ve hammadde faktrlerinin rol ne kadar byk olursa olsun, insan faktr, retimde ve hizmette her zaman iin nemli bir deer olmutur. Olduka deiken ve hassas olan yaps da, bu faktr derinlemesine incelemenin gerekliliini ortaya koymaktadr. te tam bu noktada ergonomi kavramnn nemi ortaya kmaktadr.

309

U. H. nan, C. Karacin, A. A. Yldrm

Ergonomi; insann, fiziksel evresi ile etkileimindeki uyum zerine alan ve mhendislik, tp, mimarlk, sosyoloji gibi birok bilimsel disiplinin ortak alan olan bir bilim daldr. Emek faktrnn olduu her alanda uygulamalar olan, alann evresi ile uyumunun iyiletirilmesi yoluyla byk kazanmlar salayan bir olgudur. Dolaysyla, ergonominin bir iletmenin verimlilii ile dorudan ilgisi olduu da yadsnamaz bir gerektir. 2. ETD, METOT ETD VE ZAMAN ETD KAVRAMLARI Ergonomik dzenleme faaliyetlerinin sonularn daha net bir biimde ortaya koyabilmek iin ncelikle genel olarak i etd, zaman etd ve metot etd kavramlarn aklamak gerekir. etd; igc, makine, malzeme ve tehizattan oluan i sistemlerinde kullanlan yntemlerin, daha yksek kalite ve verimlilik, daha dk maliyet ve daha insancl artlar salayacak ekilde tasarlanmas ve bu ynteme ait standart zamanlarn saptanmasdr. Metot etd ve zaman etd kavramlar ise i etdnn iinde kalan daha zel kavramlardr. Yaplacak metot etd almalar, retim srecinin hem bir btn, hem de paralar halinde analiz edilmesiyle, en verimli ve en insancl artlarn bir araya getirilmesini salamaktadr. retim srecindeki basamaklarn detayl olarak deerlendirilmesi ve mevcut metotlarn iyiletirilmesi srecinden nce ve sonra zaman etd almas yaplmaktadr. Bu alma sayesinde, analiz edilen ve metodu iyiletirilen retim ynteminin, metot etd almas yaplmadan nce ve yapldktan sonraki durumu saysal olarak ortaya koymak ve istatistik bir alma yapabilmek mmkndr. 3. ERGONOM N N YERLER NDEK UYGULAMA ALANLARI Gerek retim, gerek hizmet faaliyetleri yrten iletmelerde, kullanlan otomasyon ne dzeyde olursa olsun insan faktr, verimlilikte olduka ciddi neme sahip bir etkendir. alan kiinin fiziki artlar onun i performansn dorudan etkiler. Dolaysyla alma alannn fiziki artlar, kullanlan ekipmann nitelikleri, iyerinin fiziki dzenlemesi, salk ve gvenlik asndan durumu retim performansn dorudan etkileyen faktrler olarak karmza kar. lk bakta yaplan i ile dorudan balants olmad dnlen birok faktrn dolayl olarak verimlilie nemli katklar ve engelleri mevcuttur. alma alanlar kapsaml olarak incelendiinde ergonomik olarak dzenlenmesi gereken birok noktann varl tespit edilebilir. alma alannda kullanlan masa, sandalye, tezgh, platform vb. gibi elemanlarn ekillerini, boyutlarn ve dizilme ekillerini ergonomik kontrol noktas olarak rnek vermek mmkndr. retimi gerekletirmekte dorudan veya dolayl olarak kullanlan ekipmann da yaplan ie uygun olarak seilmesi ve gerektiinde gelitirilmesi bir baka kontrol noktas olarak rnek verilebilir. Bir baka bak asyla tm bu kontrol noktalarnn, retimi gerekletiren iilerin anatomik yaplarnn ortalamasna uygunluunu denetlemek de nem arz ettii sylenebilir. Yine retimi dorudan etkiledii dnlmeyen ii sal ve i gvenliine dair kontrollerin, geni bir zaman diliminde dnldnde verimlilikle balants ortaya konulabilir. alanlarn iyeri koullarndan kaynaklanan salk sorunlar ve i kazalar, insani boyutunun yan sra, oluturduu i gc kayplaryla verimlilie sekte vurabilir. Dolaysyla, alma alannn ergonomik adan kontrol edilmesi ve gereken iyiletirmelerin yaplmas, verimlilii arttrc nemli bir faktr olarak gz nne alnmaldr. 4. B R STASYONUNDA YAPILAN ERGONOM K DZENLEMELER alma ortamndaki ergonomik faktrlerin iyiletirilmesi yoluyla verimliliin arttrlmas almasn yrtmek zere imek Ege Etiket ve Matbaaclk Ltd. ti. seilmitir. imek Ege, tekstil, hazr giyim ve dier sektrlere; etiket, matbaa rnleri, metal dme ve perin konularnda hizmet vermektedir. Fabrika bnyesinde bir ok atlyesi ve retim birimi bulunmaktadr. almamz yapmak iin seilen retim birimi Bez Bask blmdr. Bu blmde yaplan retim aamalarndan bir tanesi,

310

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

bask iin gereken kalbn hazrlanmas ilemidir. Bu ilem iin, tesis ierisinde, dier makine, ekipman ve geici depolama alanlaryla evrelenmi, snrl bir alan belirlenmitir. Dolaysyla mevcut alan iersinde optimal dzenlemenin yaplmas ve mevcut retim sresinin azaltlmas yoluyla verimliliin arttrlmas hedeflenmitir. ncelikle mevcut durumun analizini daha net yaplabilmesi ve yaplabilecek ergonomik dzenlenmelerin rahatlkla canlandrlmas amac ile bilgisayar destekli tasarm teknolojisi kullanlarak alma alannn, kullanlan tezghlarn, makine ve ekipmanlarn boyutlu bir modeli oluturulmutur. ekil 1:Kalp Hazrlama Blm Mevcut Dzen Modellemesi

Kalp hazrlama ilemi aamada gerekletirilmektedir. Birinci aama, kalplarn grsel ieriklerini barndran filmlerin giyotin ile kesilerek hazrlanmas olarak tanmlanabilir. kinci aamada filmler kalp hammaddesi zerine yerletirilerek pozlama makinesine yerletirilmektedir. nc aamada pozlanm olan kalp ayn makinenin ykama blmnde ykanmaktadr. Drdnc aama ise pozlanm ve ykanm kalplarn kurutulmas amac ile fiksaj dolabna yerletirilmesi olarak tanmlanabilir. Modelleme almas tamamlandktan sonra mevcut durumun analizinin yaplabilmesi iin yeterli dzeyde rneklem oluturacak kadar uzun sre gzlem yaplmtr. Mevcut durumdaki yerleimde ilk dikkat eken husus, ilemin her basamanda kullanlan makine ve ekipmann, retim alanndaki yerleiminin geliigzel olduudur. i yapan operatrn fiksaj dolabnn rahat aabilmesi iin gereken alann atk kutular tarafndan igal edildii gzlemlenmitir. Filmlerin incelendii ve kesildii, kalp hammaddesinin koruyucusundan karld iki ayr tezgh olduu tespit edilmitir. Ayrca kesim ileminde sonra oluan hammadde ve film atklarnn biriktirildii kutularn yerleiminin ve boyutlarnn uygun olmad grlmtr. inin, ilemi gerekletirirken yrd mesafe de belirlenmitir.

311

U. H. nan, C. Karacin, A. A. Yldrm

Gereken tm gzlemler yapldktan sonra, iinin ii tamamlama sresi konusunda zaman etd almasna balanmtr. lemin tm basamaklarnn ayr ayr sreleri kaydedilmitir. Daha sonra kaydedilen srelerin bir ortalamas alnarak ilem iin mevcut standart zaman belirlenmitir. Tablo 1: Mevcut Dzen Zaman Etd Sonular No lemin Tanm 1 Film Kesimi ve Kalp Hazrl 2 Pozlama 3 Ykama 4 Kurutma

lemin Sresi(sn) 195 460 300 134

Yaplan gzlemler ve analizler sonucu alma alannn yeni dzeni tasarlanm ve baz ekipman zerinde gelitirmelere gidilmitir. ekil 2:Kalp Hazrlama Blm Yeni Dzen Modellemesi

lem srasnda kullanlan iki ayr tezghta yaplan iki ayr ilemin tek bir tezgh zerinde yaplabilmesinin mmkn olduu tespit edildiinden, tezghlardan bir tanesinin retim ortamndan uzaklatrlarak kullanlabilen net alan arttrlmtr. Daha sonra bu alan ierisinde, iinin yapaca hareketleri tasarlarken, bir daire evresindeki asal hareketin, iin yaplna en uygun hareket konsepti olacana kanaat getirilmitir. Bu hareket konseptinde, iin yaplaca alann tam orta noktas, hayali bir dairenin merkezi olarak alnm, kullanlan tezgah makine ve yardmc ekipman bu dairenin snr deerlerlerine belli alarla dizilmitir. Buradaki ama ii yapan kiinin gerektiinde, yer deitirmeden sadece asn deitirerek bir baka ekipmana ulamasn salamaktr.

312

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ekil 3:Tasarlanan Hareket Dairesi

lem srasnda kullanlan tezgh, fiksaj dolab, kalp pozlama makinesi, giyotin, atk kutular gibi aralar hayali bir daire etrafnda ekil-1deki gibi yerletirilerek, yaplan i srasndaki ii hareketi en aza indirgenmitir. Atklarn biriktirilmesi kullanlan kutularn boyutlar ve yerleimi, iin yapld tezghn llerine ve iinin sa elini kullanarak fazladan bir yrme yapmakszn kullanabilecei ekilde yeniden tasarlanmtr. Tasarm aamas tamamlandktan sonra yaplan boyutlu modelleme sayesinde oluturulan dzen, lazer metre kullanlarak alma alanna birebir uygulanmtr. Yerleim tamamlandktan sonra, yeni yerleim dzeninde ayn kalp hazrlama ileminin standart zaman lm ilemine geilmitir. Yine ilemlerin tm basamaklarnn ayr ayr sreleri kaydedilmitir. Tablo 1: Yeni Dzen Zaman Etd Sonular No lemin Tanm 1 Film Kesimi ve Kalp Hazrl 2 Pozlama 3 Ykama 4 Kurutma

lemin Sresi 25 432 300 123

5. SONU ncelikle yaplan gzlemler ve analizler sonucu elde edilen veriler deerlendirilerek yeni bir tasarm oluturulmu, bilgisayar destekli tasarm aralar yardmyla milimetre hassasiyetinde yeni yerleim yaplmtr. Daha sonra yeni tasarlanan dzen ierisinde ayn ilemin eski dzen ile standart zaman karlatrlmas yaplarak, ergonomik faktrlerin iyiletirilmesi sonucu ilem sresinde toplam kazancn bulunmasna allmtr.

313

U. H. nan, C. Karacin, A. A. Yldrm

Tablo 3: Standart Zaman Karlatrmalar No lemin Tanm 1 2 3 4 Film Kesimi ve Kalp Hazrl Pozlama Ykama Kurutma Toplam

Eski Standart Zaman(sn) 195 460 300 134 1089

Yeni Standart Zaman(sn) 25 432 300 123 880

Kazan % 87.18 % 6.09 %0 % 8.2 % 19.2

ekil 4: Standart Zaman Karlatrmalar

Sonu olarak bulunan zamanlarn ortalamalar karlatrldnda, sadece ergonomik faktrlerin iyiletirilmesi yoluyla zamandan % kazan saland tespit edilmitir. Yaplan ergonomik faktr iyiletirmelerinin sonularn daha net grebilmek iin, kazanlan zamann yllk toplam hesaplanmtr. retim tesisinin kulland kurumsal kaynak planlama yazlmndan edinilen bir yllk veriler analiz edilerek Kalp Hazrlama ileminin gnde ortalama 10 kez tekrarland bulunmutur. Dolaysyla ylda toplam 260 ign alan retim tesisinde bu ilem 2600 kez uygulanmaktadr. Yllk Toplam Sre Kazanc (saat) : (2600 x 209 sn) / 3600 = 150.94 saat Elde edilen zaman cinsinden verimliliin, direkt iilik maliyeti cinsinden deerlendirilmesi ise yaplan iyiletirme almasnn, iletmeye maliyet olarak ne kadar kazan salayacan gsterir. Bunun iin, iletmede kalp hazrlama blmnde grev alan tm personelin aylk toplam maliyetleri alnarak ortalama saatlik maliyetleri hesaplanmtr. Aylk Ortalama Personel Maliyeti (TL) / 180 saat = 1912.13 TL / 180 = 10.62 TL/saat Yllk Toplam Sre Kazanc (saat) x Ortalama Personel Maliyeti (TL/saat) = 1602.98 TL olarak bulunmutur. Bu alma sonucunda elde edilen veriler karlatrldnda aka grlmektedir ki, retimin sadece bir basamanda uygulanan ergonomik iyiletirmelerin sonucunda iletme olduka ciddi miktarda

314

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

bir maddi kazan salamtr. Benzer faaliyetlerin, iletmenin tm retim ve ynetim birimlerinde uygulanmas ile salanacak verimlilik artnn ve maddi kazancn ok daha yksek olaca aikrdr. Ergonomik iyiletirme faaliyetleri genelde maliyeti dk olan faaliyetlerdendir. Buna karlk nemi ok fazla anlalamayan bu iyiletirmelerin iletmelere kazandracaklar yine tahmin edilenden ok daha fazla olabilir. nsan Faktrleri Mhendislii ve Ergonomi alannda yaplacak olan almalar, eriilen yeni bilgiler ve deneyler sayesinde, retimdeki insan faktrnn verimliinin arttrlmas yoluyla iletmelerin toplam verimliliklerindeki artn ykselebilecei sylenebilir. Dier verimlilik arttrma teknikleri ile entegre olarak yrtlecek ergonomik faktr iyiletirmelerinin, gnmzde artan rekabet koullar ierisinde iletmelere byk avantajlar salamas kanlmazdr. KAYNAKA *TURNER, WAYNE C. ;MIZE, JOE H. ;CASE, KENNETH E. ;NAZEMTZ, JOHN W. Introduction to Industrial and Systems Engineering, 3rd Edition Prentice Hall 1993, Pearson Education. *TL N GNDZ CENG Z ;AL YURDUN ORBAK. Bir St ve St rnleri letmesinde, ve Zaman Etd almas ile Verimliliin Arttrlmas International Journal of Engineering Research and Development, Vol.2 No.2, June 2010

*H.AHMET AKDEN Z; FARUK DURMAZ. Verimliliin Genel Performans zerindeki Yansmalarnn Uygulanmas D.E.. . .B.F.Dergisi Cilt:13, Say: II,1998 *KANAWATY, GEORGE, eviren: ZHAL AKAL. Etd Uluslararas alma rgt, Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar/ ILO:29, Ankara 2004 *Uluslararas alma Brosu Cenevre, Uluslararas Ergonomi Birlii Ergonomik Kontrol Noktalar: Sal ve Gvenlii ve alma Koullarnn yiletirilmesine likin Kolay Uygulanabilir zm nerileri Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar No:682, Ankara 2005 http://en.wikipedia.org/wiki/Ergonomics http://en.wikipedia.org/wiki/Human_factors_engineering

315

U. H. nan, C. Karacin, A. A. Yldrm

316

7. KOB `ler ve Verimlilik Kongresi, 25-26 Ekim 2011

HASTANE POL KL N K LEMLER N N VER ML L N N DEERLEND R LMES VE Y LET R LMES N B R S MLASYON ANAL Z

zlem KIRICI Milli Prodktivite Merkezi nder BELG N Milli Prodktivite Merkezi Murat Caner TEST K Hacettepe niversitesi

ZET Bu almada, bir kamu hastanesinin kadn doum poliklinii ele alnarak idari personel alma younluklarnn ve darboaz yaratan alma alanlarnn belirlenmesi iin simlasyon ile modellemesi yaplmtr. Performans kriteri olarak alanlarn gnlk ortalama i yk younluklar incelenmi, atl zamanlar deerlendirilerek gerekli personel saylar belirlenmeye ve i ykleri dengelenmeye allmtr. Bu amala, ncelikle srelerin i aklar detayl olarak karlm, hastane veri tabanndan ve zaman etdnden yararlanlarak simlasyon modeli iin gerekli veriler elde edilmitir. Mevcut durumdaki ortalama i yk younluklar ve darboaz alanlar belirlendikten sonra gelitirilen alternatifler simlasyon modeli kullanlarak karlatrlm, zm nerileri ve bunlarn beklenen performans deerleri tartlmtr. Anahtar Kelimeler: Hastane ynetimi, sre iyiletirme, verimlilik, simlasyon 1. G R Gerek sistemlerin bilgisayar ortamnda taklit edilmesine dayanan simlasyon ile modelleme, var olan sistemler iin oluturulabildii gibi tasarm aamasndaki sistemler iin de kullanlabilmekte, bu amala oluturulan eitli mantksal ve sembolik ilikiler kullanlarak ele alnan sistemin zaman iindeki davran incelenebilmektedir. Gerek sistemlere mdahale edilmeden hem var olan sistemlerdeki kontroll deiikliklerin etkilerinin incelenebilmesine hem de yeni sistemlerde olas farkl koullarn performansa etkilerinin tahmin edilebilmesine olanak salamas dolaysyla simlasyon modelleri retim ve hizmet sistemlerinin analizinde yaygn ekilde kullanm alan bulmutur. Simlasyon, belirli kararlarn sonularn ve gidiatlarn tahmin etmekte, gzlemlenen sonularn sebeplerini belirlemede, deiikliklerin etkilerini ortaya karmada, btn sistem deikenlerinin bulunmasn salamada, fikirleri deerlendirmede, yeni fikir gelitirmeyi ve yeni dnceyi tevik etmede, planlarn btnln test etmede kullanlmaktadr (zdaolu vd, 2009). Simlasyonun retim, hizmet, ekonomi sistemleri gibi birok alandaki baarl uygulamalar gnmzde bu tekniin en ok kullanlan teknikler arasna girmesine yol amtr. Bilgisayar ve biliim teknolojilerindeki hzl gelimelere bal olarak simlasyon, sistemlerin problemlerini zmedeki gcn artrmakta ve bylece kullanm daha da yaygnlamaktadr (Dengiz ve Belgin, 2005).

317

. Krc, . Belgin, M. C. Taner

Simlasyonun, gerek veya tasarm aamasndaki bir sistemin davranlarn yansttndan, kullanclar asndan olduka ekicidir. Simlasyondan elde edilen sonular, gerek sistemden elde edilmi gibi dnlebilir. Optimizasyon modellerine zt olarak, simlasyon modelleri zlmek yerine altrlrlar. Verilen girdi setine ve modelin karakteristiklerine bal olarak model altrlr ve simle edilen davranlar gzlenir. Girdi setinde ve sistemin karakteristiklerinde yaplan deiikler, farkl senaryolarn elde edilmesini salar. yi bir zm, mevcut bir sistemin analizinde veya yeni bir sistemin tasarmnda nerilir (Swisher vd., 2000). Bir simlasyon almasnn temel amalar; gerek hayat sistemini girdi ve ktlaryla matematiksel olarak ifade etmek, gerek sistemi, kurulan model zerinden tanyp aratrmak, deiik kararlar ve seenekleri gerek sistemde hibir deiiklik yapmadan deneyebilmek, elde edilen bilgiler nda sistemle ilgili n gzlemde bulunabilmek ve uygulamaya esas olan kararlar belirlemek, bir sistemin bileenleri arasndaki etkileimi grmek veya kompleks bir sisteme ait bir alt sistemi inceleyebilmek ve analitik zm yntemlerini desteklemek eklinde sralanabilir (Fu, 2001). ster rn ister hizmet retimi gerekletiren bir organizasyon olsun, mteri memnuniyetini salayabilmek organizasyonlar asndan olduka nem kazanmtr. Bu almada, bir kamu hastanesinin bir polikliniinin doktor muayenesi ncesindeki sreleri simlasyon modeli araclyla analiz edilmitir. Buradaki ama personele ait alma younluklarnn ve darboaz yaratan noktalarn belirlenmesidir. Sistemin incelenmesinde performans kriteri olarak alanlarn gnlk ortalama i yk younluklar ve atl zamanlar ele alnm ve gerekli personel saylar belirlenerek, i ykleri dengelenmeye allmtr. Bu amala, ncelikle srelerin i aklar detayl olarak karlm, hastane veri tabanndan ve zaman etdnden yararlanlarak simlasyon modeli iin gerekli veriler elde edilmitir. Mevcut durumdaki ortalama i yk younluklar ve darboaz alanlar belirlendikten sonra srelere ilikin gelitirilen alternatifler simlasyon modeli kullanlarak karlatrlmtr. Farkl senaryolar araclyla elde edilen zm nerileri ve bunlarn beklenen performans deerleri arasnda istatistiksel olarak anlaml bir farklln bulunup bulunmad incelenerek alternatifler arasndan en uygun zme karar verilmitir. 2. KADIN DOUM POL KL N N N AKII Yeni yasal dzenlemelerle birlikte hastane gelirlerinde ciddi oranlarda azalmalar meydana gelmitir. Bu durum mevcut kaynaklarn etkin bir ekilde kullanlarak sistemin verimliliin artrlmasnn gerekliliini ortaya karmaktadr. Bu amala simlasyon tekniinden yararlanlarak bir kamu hastanesinin kadn doum polikliniinde allmtr. alma kapsamnda ele alnan sistemde katma deeri olmayan idari srelerin elenmesi ve idari personelin etkin kullanm yoluyla birimin verimliliinin artrlmas amalanmtr. Kadn doum polikliniinde idari personelin organizasyonu; Poliklinik Sekreterlii, Rapor Sekreterlii ve Tan ve Sonu Sekreterlii olmak zere 3e ayrlmaktadr. Gerekletirilen almann admlar u ekilde sralanabilir: 1. Mevcut sistemin incelenmesi ve temel zelliklerinin anlalmas 2. Sistemdeki mevcut i aklarnn belirlenmesi 3. Sistemdeki hastalarn geliler aras zaman aralklar ve birimlerde yaplan ilemlerin srelerinin incelenmesi ve istatistiksel dalmlarnn belirlenmesi 4. Sistemin ARENA yazlmnda modellenmesi ve altrlmas 5. Sistemin geerlilii ve ktlarnn dorulanmas 6. Yeni sistem senaryolarnn gelitirilmesi 7. ktlarn analiz edilerek en uygun alternatifin belirlenmesi 2.1. Poliklinik Muayene Sreci Poliklinik muayene sreci hastalarn muayene iin randevu almalar ile balamaktadr. Randevular hafta ii her gn mesai saatleri ierisinde Poliklinik Sekreterliinden alnabilmektedir. Sal

318

7. KOB `ler ve Verimlilik Kongresi, 25-26 Ekim 2011

gnleri 08:30-12:30 saatleri ilgili retim yeleri ve aratrma grevlileri iin eitime ayrlmtr. Bunun haricinde hafta ii her gn leden nce poliklinik muayenesi leden sonra poliklinik sonu gsterme muayenesi yaplmaktadr. Hasta, muayene randevusu verilen tarih ve saatte poliklinie gelerek Poliklinik Sekreterliine bavurur. Randevusu olmayan hastalar iin doktor tarafndan durumun acil olup olmadnn karar verilir. Durumu acil olmayan hastalara uygun olan bir tarih ve saat iin randevu verilir. Hastann randevusu varsa veya randevusu olmasa da acil bir hasta ise ilk defa gelen bir hasta olup olmadnn kontrol yaplr. lk defa gelen bir hasta ise Poliklinik Sekreterlii tarafndan hastaya dosya alr. Dosyas olan hastalar iin de dosyann mevcudiyeti kontrol edilir. Hastaneye yaplan giriler 10 gn geerlidir. Giri ilemi tamamlanan hastann dosyas sraya alnr ve muayene sras gelene kadar bekleme salonuna ynlendirilir. Doktor tarafndan muayenenin yaplmas ile birlikte gerekli tahlil ve tetkikler istenebilmektedir. Hasta gerekli tahlil ve tetkikleri yaptrmak amacyla nce Tan ve Sonu Sekreterliinde giri yaptrr ve sonrasnda Tetkik Onaya giderek onay alr. Tahlillerini yaptran hasta tahlil sonularn almak zere kendisine bildirilen tarih ve zamanda Tan ve Sonu Sekreterliine geri gelir ve sonular doktora gstermek zere sraya girer. Doktor deerlendirmesi sonucunda tekrar randevu gerekiyorsa hasta Poliklinik Sekreterliine ynlendirilerek yeni bir randevu talebinde bulunmas salanr. Tekrar randevu gerekmiyorsa ve rapor ile ilgili bir ilemi de yoksa hasta ilemini bitirerek hastaneden ayrlr. Rapor (ila raporu veya istirahat raporu) ile ilgili bir ilem olmas durumunda hasta Rapor Sekreterliine giderek gerekli ilemlerini tamamlar. Yasal mevzuat gerei birden fazla doktorun imzas gereken durumlarda raporun hazrlanmas bir ya da birka gn zaman alabilmektedir. Hasta raporunu aldktan sonra Rapor Onayda raporunu onaylattktan sonra hastaneden ayrlr. ekil 1de poliklinik muayene srecine ilikin spagetti diyagram yer almaktadr. Bu almada spagetti diyagramndan yararlanlmasnn amac, ele alnan birimlere gelen hastalarn birimler aras yrme younluunu grmek ve sreci daha iyi analiz etmektir. Bu veriler ayn zamanda simlasyon modeline girdi oluturacaktr.

ekil 1: Poliklinik muayene srecine ilikin spagetti diyagram

319

. Krc, . Belgin, M. C. Taner

2.2. zel (retim yesi) Muayene Sreci retim yelerinden istenen zel muayene randevular Poliklinik Sekreterlii tarafndan verilebildii gibi telefonla da verilebilmektedir. zel Muayene hafta ii her gn leden sonra yaplmaktadr. zel muayene sreci bir nceki blmde aklanan poliklinik muayene srecinin benzeridir.

ekil 2: zel muayene srecine ilikin spagetti diyagram 3. KADIN DOUM POL KL N N N S MLASYON MODELLEMES Poliklinik ilemlerinin analizi iin yazlm olarak ARENA 10.0 program kullanlmtr. Simlasyon modelinde kullanlmak zere; hastalarn gelileri aras zamanlar, ilem sreleri ve ilemler aras gei olaslklar belirlenmitir. Bu amala, gerektiinde gzlemsel almalardan, gerektiinde de bilgi ilem birimi kaytlarndan yararlanlmtr. ncelikle poliklinik muayene ve zel muayene iin gelen saatlik ortalama hasta saylar belirlenmi, yaplan uyum iyilii testleri ile saatlik hasta gelilerinin modellenmesi iin Poisson dalmnn uygun olaca tespit edilmitir. Burada saatlik hasta gelilerinin dikkate alnmasnn sebebi ortalamalar arasndaki anlaml farktr. Tablo 1de Poisson dalmlarnn parametresi olarak kullanlan ortalama saatlik hasta saylar yer almaktadr. Tablo 1. zel ve poliklinik muayene iin saatte gelen ortalama hasta says Muayene Tr POL KL N K Saatler 08:00-09:00 09:00-10:00 10:00-11:00 11:00-12:00 13:00-14:00 14:00-15:00 15:00-16:00 16:00-17:00 Saatte gelen ortalama hasta says 79,52 136,72 85,54 52,03 56,08 74,04 57,47 35,87

ZEL

320

7. KOB `ler ve Verimlilik Kongresi, 25-26 Ekim 2011

Simlasyon modeline girdi oluturmak zere dier bir nemli alma da ilemlerin srelerinin dalmlarnn belirlenmesidir. Yine bu amala gerektiinde gzlemlerden, gerektiinde de poliklinik bnyesinde ilem kaytlarnn tutulduu bilgi ilem biriminden yararlanlmtr. Uyum iyilii testi kullanlarak belirlenen ilem sreleri dalmlar ve bunlarn parametreleri Tablo 2de sunulmutur. Tablo 2. lem srelerine ait dalmlar ve parametreleri lem Ad Dalm Randevu Verme 0,11 + LOGN(0,943, 0,543) zel Muayene Giri LOGN(0,828, 0,387) zel Muayene Dosya Ama 1,21 + 3,79 * BETA(1,14, 0,989) zel Muayene Dosya Sraya Koyma 0,29 + ERLA(0,0906, 2) Poliklinik Muayene Giri 0,36 + 2,21 * BETA(1,18, 2,36) Poliklinik Muayene Dosya Ama 1,62 + 3,06 * BETA(0,872, 0,985) Tan Giri 0,03 + LOGN(0,546, 0,363) Sonu Raporu Verme 0,12 + WEIB(0,4, 1,68) Rapor Yazm 0,03 + LOGN(0,643, 0,468) Rapor Verme 0,13 + LOGN(0,448, 0,225) 3.1. Simlasyon Modelinin Doruluunun ve Geerliliinin Aratrlmas Simlasyon almalarnn en nemli aamalarndan biri kurulan modelin doruluunun (verification) ve geerliliinin (validation) deerlendirilmesidir. Simlasyon modeli istenilen ekilde almyorsa ve gerek sistemi doru olarak yanstmyorsa, bu modeli karar vermek amacyla kullanmak yanl olacaktr. Bu sebeple, mevcut duruma ilikin simlasyon modeli hem dorulanmal hem de modelin geerlilii gsterilmelidir. Bu almada oluturulan simlasyon modelinin dorulanmas amacyla model eitli testlere tabi tutulmu ve sonular deerlendirilmitir. ARENA simlasyon programnn animasyon yapabilme zellii sayesinde, model grsel olarak da test edilmi, mantksal hatalar zmlenmitir. Modelin geerliliinin tespit edilmesi ise mevcut sistemin performans ile modelden elde edilen performans deerlerinin karlatrlmasyla yaplmtr. Modelden elde edilen deerlerin gerek sistemle birbirine ok yakn olduu grlmtr. 3.2. Simlasyon Modeli ile Mevcut Sistemin Analizi Mevcut durumun simlasyon modeli 1000 tekrarl olarak altrlm ve sonular alnmtr. Modelin altrlmasyla Poliklinik Muayene ve zel Muayene iin Rapor Sekreterlii, Poliklinik Sekreterlii ve Tan Sonu Sekreterliinin doluluk oranlar belirlenmitir. Sekreterliklerde alan personelin, daha nce tanmlanan grevleri dnda, gelen hastalara danmanlk yapmak (hastalarn eitli sorularn cevaplama, hastane iinde gidecekleri blmlere ynlendirme) ve blmdeki dier baz ileri yapmak gibi tanmlanmayan ek faaliyetleri de bulunmaktadr. Dinlenme paylar ve ek faaliyetler de dikkate alnarak tanmlanan iler iin performans kriteri olarak sekreter bana gnlk ortalama doluluklarn %40n altna dlmemesine ve alanlarn i yklerinin dalmlarnn dengeli olmasna karar verilmitir. Simlasyon modelinin 1000 tekrar sonucunda elde edilen performans deerleri Tablo 3de verilmektedir. Sekreterlikler dzeyinde ortalama doluluk oranlar incelendiinde dengeli bir dalmn olmad gze arpmaktadr. Ayrca tm personelin ortalama doluluk oran da hedeflenen deer olan %40n altndadr. Bu amala belirlenen performans hedefine ulaabilmek amacyla 5 farkl senaryo gelitirilmitir.

321

. Krc, . Belgin, M. C. Taner

Tablo 3. Mevcut durumda personelin doluluk oranlar POL KL N K ZEL GENEL Poliklinik Sekreterlii Tan Sonu Sekreterlii Poliklinik Sekreterlii Tan Sonu Sekreterlii %23 %31 %42 Poliklinik Sekreterlik Rapor sekreterlii Rapor sekreterlii Ortalama Doluluk Oran %24 %30 %36 Tan Sonu Sekreterlii

Min. Younluk Ort. Younluk Maks. Younluk

%9 %16 %26

%18 %26 %35

%52 %67 %81

%21 %30 %41

%18 %26 %35

3.3. yiletirme nerilerinin Gelitirilmesi yiletirme nerileri gelitirilerek modellenmi ve sonular yine 1000 tekrar ile incelenmitir. Bu amala belirlenen iyiletirme nerileri aada yer almaktadr: Alternatif 1: Poliklinik Sekreterlii alan saysnn 4 kiiden 2 kiiye drlmesi Alternatif 2:Tan Sonu ve Rapor Sekreterliinin grev ve alan saylarnn birletirilmesi ile yeni bir sekreterliin (RT Sekreterlii) oluturulmas Alternatif 3: Poliklinik Sekreterliinin sorumluluunda olan randevu verme ileminin sadece leden nce saat 10:00-12:00 saatlerinde ve leden sonra saat 15:00-17:00 saatlerinde yaplmas Alternatif 4: Tan Sonu Sekreterliinin sorumluluunda olan sonu raporu verme ileminin leden sonraya alnmas Alternatif 5: Yukarda bahsi geen drt alternatifin birletirilmesi Bu alternatifler dorultusunda elde edilen ortalama doluluk oranlar Tablo 4te yer almaktadr. Tablo 4. Gelitirilen alternatifler sonucunda hesaplanan personel doluluk oranlar POL KL N K ZEL Tan Sonu Sekreterlii Rapor sekr. Rapor sekr. Poliklinik Sekreterlik Ortalama Doluluk %44 %29 %32 %32 %48 RT sekr. RT sekr. %31 %53

Alternatif 1 Alternatif 2 Alternatif 3 Alternatif 4 Alternatif 5

%16 %16 %16 -

%52 %26 %26 %27 %53

%67 %30 %29

%41 %23

%30 %42 %42 -

%52 %26 %32 %32 %64

%31 %64 %64 -

Tablo 4 incelendiinde en yksek ortalama doluluk orann veren alternatifin 5 numaral alternatif olduu grlmektedir. Bu alternatifte; Poliklinik Sekreterlii personel says 4ten 2ye drlm, Tan Sonu ve Rapor Sekreterliinin grev ve alan saylarnn birletirilmesi ile RT sekreterlii oluturulmu, Poliklinik Sekreterliinin sorumluluunda olan randevu verme ilemi leden nce saat 10:00-12:00 saatleri ve leden sonra saat 15:00-17:00 saatleri arasna alnm ve Tan Sonu Sekreterliinin sorumluluundaki sonu raporu verme ilemi leden sonraya braklmtr.

322

7. KOB `ler ve Verimlilik Kongresi, 25-26 Ekim 2011

Gelitirilen alternatifler ile mevcut durum arasnda ve bu alternatiflerin birbirleriyle aralarnda performans lt baznda istatistiksel olarak anlaml bir farkllk bulunup bulunmamas da gelitirilen alternatifin daha iyi bir zm olarak kabul edilmesinde etkili olacaktr. Bu amala mevcut durum dahil tm alternatiflerin arasnda ikili-t testi uygulanmtr. Bu teste ait p-deerleri sonular Tablo 5te yer almaktadr. Tablo 5. Mevcut durum ve gelitirilen alternatifleri arasndaki ikili-t testi sonular Alternatif 1 Alternatif 2 Alternatif 3 Alternatif 4 Alternatif 5 0,00 0,09 0,00 0,00 0,00 Mevcut durum 0,00 0,00 0,00 0,00 Alternatif 1 0,00 0,00 0,00 Alternatif 2 0,08 0,00 Alternatif 3 0,00 Alternatif 4 Tablo 5teki deerler incelendiinde % 5 anlamllk dzeyinde mevcut durum ile Alternatif 2 arasnda anlaml bir farkllk olmad grlmektedir. Bunun yan sra Alternatif 3 ile Alternatif 4 arasnda da anlaml bir farkllk olmad grlmektedir. Bunun haricinde dier alternatifler arasnda anlaml sonu farkllklarnn olduu grlmektedir. Dolaysyla, Alternatif 5in dier alternatifler arasnda en iyi zm olarak kabul edilebilecei deerlendirilmitir. 4. SONU Bu almada bir kamu hastanesi kadn doum poliklinik servisinde alanlarn alma sresi verimliliklerinin artrlmas ve i yklerinin dengelenmesi amacyla simlasyon tekniinden yararlanlmtr. ncelikle mevcut durum analiz edilmi, daha sonra 5 alternatif gelitirilerek en iyi performans veren alternatif belirlenmitir. Simlasyon modelinin kurulmas srasnda gzlemlerden ve gemi verilerden yararlanlmtr. Simlasyon modeli oluturulduktan sonra 1000 tekrarl olarak altrlmtr. Buna gre mevcut durumda poliklinikteki alanlarn ortalama doluluk oranlarnn %30 olduu grlmtr. alanlarn ortalama doluluk oranlarnn en az %40 dzeyinde olmas hedeflenmi ve bu amala 5 alternatif gelitirilmitir. 1. Alternatifte poliklinik sekreterlik alan saysnn 4 kiiden 2 kiiye drlmtr. Bu durumda alanlarn ortalama doluluk oran %44 olmutur. Bu deer belirlenen %40 hedefini karlamaktadr. 2. Alternatif olarak tan sonu ve rapor sekreterliinin grev ve alan saylar birletirilerek RT sekreterlii oluturulmutur. Bu senaryoda alanlarn ortalama doluluk oran %29 olmutur. Bu deer mevcut sistemdeki %30 deerinin de altndadr. 3. Alternatif olarak poliklinik sekreterliinin sorumluluunda olan randevu verme ilemi sadece leden nce saat 10:00-12:00 saatleri iin ve leden sonra saat 15:00-17:00 saatleri iin planlanmtr. Bu senaryoya gre alanlarn ortalama doluluk oran %32 olmutur. 4. Alternatifte ise tan sonu sekreterliinin sorumluluunda olan sonu raporu verme ilemi leden sonraya alnmtr. Bu durumda da alanlarn ortalama doluluk oran %32 olmutur. Son olarak bu drt alternatifin bileimi olarak 5. Alternatif gelitirilmitir. Buna gre, poliklinik sekreterlik says 4ten 2ye drlm, tan sonu ve rapor sekreterliinin grev ve alan saylarnn birletirilmesi ile RT sekreterlii oluturulmu, poliklinik sekreterliinin sorumluluunda olan randevu verme ilemi leden nce saat 10:00-12:00 saatleri ve leden sonra saat 15:00-17:00 saatlerine alnm, tan sonu sekreterliinin sorumluluundaki sonu raporu verme ilemi de leden sonraya ekilmitir. Bu senaryoya gre alanlarn ortalama doluluk oran %48 olmutur. yk dalmlarnn dengesi dolaysyla da tercih edilen Alternatif 5, mevcut duruma gre alanlarn ortalama doluluk seviyelerinde %60 orannda bir arta iaret etmektedir.

323

. Krc, . Belgin, M. C. Taner

KAYNAKA Dengiz, B., Belgin,., KOB lerde Benzetim ile Verimlilik Art: Trkiye ve AB KOB lerinden Uygulamalar, 2. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 2005, stanbul. Fu, M.C., Simulation Optimization, Proceedings of the 2001 Winter Simulation Conference, 2001. Law, M. , Kelton, D., Simulation Modelling and Analysis, McGraw-Hill, Second Edition zdaolu, A., Yalnkaya, ., zdaolu, G., Ege Blgesindeki Bir Aratirma ve Uygulama Hastanesinin Acil Hasta Verilerinin Simle Edilerek Analizi, stanbul Ticaret niversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Yl: 8 Say: 16 Gz 2009/2 ,61-73 Swisher, J. R., Hyden, P. D., Jacobson, S.H., Schruben, L.W., A Survey of Simulation Optimization Techniques and Procedures, Proceedings of the 2000 Winter Simulation Conference, 2000.

324

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ORGAN ZE SANAY BLGES SE M N N LETMELER N VER ML L NE ETK LER ZER NE B R ARATIRMA: DZCE RNE

Fevzi ER Hali niversitesi

ZET letmenin kurulmas, sosyal, ekonomik, finansal ve hukuki konular ieren bir olaydr. Bu nedenle, kurulu yerinin seiminde aratrmalara gereksinim vardr. Baarl bir iletme kurmak iin amaca ynelik olarak kurulu almalarn planl bir biimde yrtmek gereklidir. Teknolojilerin hzla gelitii gnmzde iletmelerin rekabet glerini arttrmak, verimlilii arttrabilmek ve maliyetlerini drebilmek iin organize sanayi blgelerini tercih etmeleri doaldr. nk, maliyetler iletmelerin retimini dorudan etkilemektedir. letmelerin organize sanayi blgelerinde faaliyet gsterme eilimlerinin artmas bu blgelerin maliyet drc zelliklere sahip olmalardr. Organize Sanayi Blgelerinde verilen destek ve tevikler, blgelere ynelmelerinde nemli rol oynamaktadr. Elektrik, su, SSK primleri yannda byme olana, pazar bulma kolayl, kira, belediye hizmetleri, tama maliyetleri ve i gc karlanmasnda kolaylk gibi faktrler iletmelerin OBSlere ynelmelerini etkilemektedir. Bu almann amac, iletmelerin belirli bir plan dahilinde OSBlerine yerletirilmelerinin verimlilii arttrp arttrmayacan analiz etmek ve gelecek ngrleri dorultusunda stratejileri belirlemektir. Anahtar Kelimeler: OSB, letme, Verimlilik, Maliyet, Strateji.

1. G R
letmelerin kurulmas kolay bir olay deildir. letmeler, kurulu yerini semeden nce retim girdilerinin ekonomik olup olmadnn, kurulacak iletmelerin ve retim faktrlerinin maliyetlerinin ne olaca, girdilerin nasl tedarik edilecei ve srm maliyetlerinin karl olup olmayacann bilinmesi iin yatrm projesi almalarnn yaplmas gerekir. (Alpugan ve di.; 1993) Yatrm projesi, sermayenin retime dnmesini salamak amacyla, yaplacak olan yatrmlarla retim srelerinin planlamasdr. Yatrm yapacak olan giriimci, yatrm yapacak yere ilikin n almalarn yapar veya yaptrr. Bu almalar yaparken aadaki hususlar gz nnde bulundurulmaldr. (zdemir, 2004:187) Hammadde ve enerji, ve d pazar, Maliyet giderleri, Yatrm finansman, Nitelikli igc, Destek ve tevikler,

325

F. Er

Rekabet koullar, Ar-Ge almalar, Altyap hizmetleri, Ulam, niversite-sanayi ibirlii, Kmelenme faaliyetleri, Sosyal yap ve davranlar, klim deiiklii

Kurulu yeri seimi, yeni bir iletmenin kurulmas, mevcut iletmenin bytlmesi veya teknolojik nedenlerden dolay ekonomikliini yitiren iletmelerin yenilenmesi gibi sebeplerden yaplr. Bu gereksinimleri karlamak ve ihtisaslamay kolaylatrmak amacyla OSB projeleri gelitirilmitir. OSB Projeleri, birbirini tamamlayc ve birbirinin yan sanayisini oluturacak iletmelerin bir arada belirli ilkeler erevesinde retim yapmalar ve pazarlama avantajlarnn salanmas esasna dayanmaktadr. (ezik, Eraydn, 1982:1) 2. KURULU YER VER ML L K L K S

letmeler iin en uygun kurulu yerinin yatrm maliyetlerinin en dk dzeye indirip maksimum kar getirecek alan olarak tanmlamak mmkndr. (Barutugil, 1998:73) Giriimciler kurulu yerini seerken uzun dnem faaliyet gstereceklerinin plann yaparlar. Bu nedenle, iletmenin kurulaca yer, iletmenin uzun dnemde amacna ulaabilecei en dk maliyetle en yksek kar getirebilecei alan olarak dnlmelidir. OSBler ikinci dnya savandan sonra ekillenen sanayileme modelidir. Daha sonra Birlemi Milletler Tekilat tarafndan gelitirilmi ve geldiimiz noktada iletmelerin toplulatrlmasnda artan bir duyarllkla yapsal gelimenin eik noktasna gelmitir. Birlemi Milletler Tekilatna gre OSBleri, birbirinin retimini tamamlayan kk ve orta lekli iletmelerin alt yap hizmetlerinden ortak yararlanacak biimde planl bir alanda toplanmalardr. (Ycel, 1986). Tm bu aklamalar nda OSBleri aadaki biimde zetleyebiliriz. Kk ve orta lekli iletmeler, yaplar gerei kendilerine uygun bir yeri semekte sknt yaarlar. Bu nedenle, planl olmalar, alt yap hizmetleri asndan uygun olmalar ve maliyetlerinin dk olmas gibi faktrler dikkate alndnda OSBler giriimcilerin kurulu yeri olarak tercih edebilecekleri alternatif alanlar. OSBlerin amac, iletmelere altyaps tamamlanm alanlar tahsis etmektir. Bu parseller, zerinde iletmeleri kurup faaliyete geirmek giriimcilerin sorumluluundadr. OSBlerin kurulmas ve faaliyete geirilmesi belediyeler ve sanayi odalarnn sorumluluundadr. Devlet, OSBlerin kurulmasn desteklemek amacyla destek ve teviklerle giriimcilere kredi vermektedir. Alternatif OSBlerin seimiyle kurulu giderlerinin dorudan ilikisi vardr. Bunun iin OSBlerin seiminde maliyetleri dikkate almak ve karll bir lt olarak kullanmak en uygun yntem olabilir. Maliyetleri dikkate alarak OSBlerin seimi ile verimlilik arasndaki iliki aadaki forml ile aklanabilir. (Oral, 2005: 103-104) (1+i)^n Kgtm= K --------------- + yg (1+i)^n - 1 kgtm: kurulu giderleri toplam maliyetleri K: kurulu giderleri ilk maliyeti

326

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

i: yatrm giderlerinin getirisi (%) n: yatrm giderlerinin geri dnme sresi yg: Yllk iletme giderleri rnek: Giriimci (A) organize sanayi blgesi veya (B) organize sanayi blgesinde yatrm yapmay planlamaktadr. Fizibilite almalar sonucunda her iki organize sanayi blgesi seimine ilikin veriler aada olduu gibidir. (A) OSB (B) OSB Kurulu giderleri ilk maliyeti 70.000 TL 75.000 TL Yatrm giderlerinin getirisi (%) %20 %20 Yatrm giderlerinin geri dnme sresi 10 yl 10 yl Yllk iletme giderleri 8.460 TL 9.200 TL (A) Osb in Toplam Maliyet 0.20 (1+0.20) ^10 kgtm= 70.000 --------------------------- + 8460 ((1+0.20) ^10) 1 1.2383 Kgtm= 70.000 ------------ + 8460 = 175.411 TL 5.1920 (B) Osb in Toplam Maliyet 0.20 (1+0.20) ^10 kgtm= 75.000 --------------------------- + 9200 (1+0.20) ^10 1 1.2383 kgtm= 75.000 ------------ + 9200 = 188.076 TL 5.1920 Yukardaki sonulara gre giriimcinin tercihi (A) Organize Sanayi Blgesi olacaktr. Ancak, yatrm maliyetleri ve karllk giriimcilerin yer seimini nemli lde etkilese de uygulamada karlalan teknik, idari ve hukuksal sorunlar yerel ynetimlerin yatrmlara bak alar, tevik politikalar ve giriimciye salanan kolaylklar kurulu yeri seimi kararn etkileyebilir. Kurulu yeri, iletmelerin ekonomik faaliyetlerini gerekletirdii corafi alan olarak tanmlanabilir. Bir iletmenin kurulu yeri, tedarik, iletim sistemi, depolama ve pazarlama gibi retim faktrlerini ve bunlara bal iktisadi amalarn en az maliyetle gerekletirebilecei anlamna gelmektedir. Bu nedenle, giriimciler kurulu yerinin seimini alternatif yerlerin zelliklerini dikkate alarak deerlendirme sonularna gre yaparlar. Yer seimini etkileyen faktrler, i gc potansiyeli, genileme, ulam maliyetleri, sermaye maliyetleri, sendikal faaliyetler, belediye hizmetleri, iklim, toplumsal davranlar ve yaama olanaklar gibi unsurlar kapsar.

327

F. Er

Organize Sanayi Blgeleri, 4562 sayl kanuna gre, sanayinin uygun olduu yerlerde kurulmu idari, sosyal ve teknik altyap sorunlar zlm, belirli sistemler dahilinde sanayi iin tahsis edilmesiyle oluturulan mal ve hizmet retim yerleridir. OSBler, altyap hizmetleri asndan elverili, planl olmalar nedeniyle iletmelerin kurulu yeri olarak tercih edebilecekleri alternatif yerlerdir. (Demirden, 2004: 307) 3. ARATIRMANIN YNTEM 3.1. Kapsam alma, Dzce I. ve II. Organize Sanayi Blgesinde yer alan sanayi iletmelerini kapsamaktadr. 3.2. Materyal ve Yntem almada veriler anket ve yz yze grme yntemiyle elde edilmitir. almann yapld sre ierisinde, anketlere faaliyet gsteren 58 iletmeden 30undan yant alnmtr. Anket verileri analizinde ortalamalar ve frekanslar alnarak yzdeler hesaplanmtr. 4. VER LER N ANAL Z 4.1. Katlmc letmelerin zellikleri Tablo 1: Faaliyet Konusu Tekstil Metal Aa leri Gda Makine Otomotiv Yan Sanayi Kimya Sanayi Savunma Sanayi Dier ( naat Malzeme) Toplam Frekans 7 6 5 3 3 3 1 1 1 30 Yzde 24% 20% 17% 10% 10% 10% 3% 3% 3% 100%

Ankete katlan iletmelerin tablo 1de grld gibi, 7si tekstil, 6s metal, 5i aa ileri, 3u gda, 3 makine, 3 otomotiv yan sanayi, 1i kimya sanayi, 1i savunma sanayi ve 1i de inaat malzemesi faaliyeti gerekletirmektedir. 4.2. Yer Seimi Blgede faaliyet gsteren iletmelerin ilk kurulular m yoksa sonradan tandklar sorular sorulmutur. Tablo 2.de, bu iletmelerin 17sinin sonradan geldikleri, 13nn ise ilk kurulu yeri olarak setikleri belirtilmektedir. Tablo 2: Yer Seiminin Belirlenmesi Frekans Yzde 17 57% Sonradan Tanma 13 43% lk Kurulu Toplam 30 100%

328

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

4.3. Dzce Organize Sanayi Blgesini Tercih Nedenleri Tablo 3: Organize Sanayi Blgesinde Yerleme Kararn Etkileyen Faktrler Frekans 7 0 2 3 3 4 0 0 9 2 30 Yzde 24% 0% 6% 10% 10% 14% 0% 0% 30% 6% 100%

Kalifiye gc Su Enerji Tama Maliyetleri retim Maliyetleri Dzce'nin Corafi Konumu Hammadeye Yaknlk Pazara Yaknlk Tevik Uygulamalar Ar-Ge Asndan TOPLAM

Dzce Organize Sanayi Blgelerinde faaliyet gsteren ve aratrmaya katlan iletmelerin kurulu yeri seimini etkileyen faktrlerin en nemlisi tevik uygulamalar olup bunu kalifiye igc, kurulu yeri, tama maliyetleri, retim maliyetleri, enerji ve Ar-Ge takip etmektedir. Aratrmann konusu olan Dzce kurulu yerinin seimini etkileyen faktrn deikenler ierisinde 3. srada yer ald grlmektedir. 4.4. Aratrmaya Katlan letmelerin Hukuksal Yaplar Tablo 4: letmelerin Hukuksal Yaplar Anonim irket Kollektif irket Limited irket Komandit irket ahs irketi TOPLAM Frekans 9 20 1 30 Yzde 30% 0% 67% 3% 100%

Aratrmaya katlan iletmelerin en fazla Anonim irket, bunu limited irket ve ahs irketinin izledii tablo 3de grlmektedir. Kolektif ve komandit irketlerin Dzce Organize Sanayi Blgesinde yer almamaktadr.

329

F. Er

4.5. letmelerin Verimlilik Dzeyi Tablo 5: Verimlilii Etkileyen Faktrler EVET HAYIR Faktrler Frekans Yzde Frekans Yzde Verimlilik aratrmalar Devam Ediyor 29 97% 1 3% Verimlilii arttrmak iin Ar-Ge gerekiyor 29 97% 1 3% Verimlilii arttrmak iin finansman gerekiyor 28 93% 2 7% Verimlilii arttrmak iin srekli eitim gerekiyor 30 100% Verimlilik iin tekonolojik yenilik gerekiyor 28 93% 2 7% Nitelikli igcnn sreklilii gerekiyor 27 90% 3 10% Bilgi ve tecrbe gerekiyor 30 100% Tablo 5te grld gibi, aratrmaya katlan iletmeler, verimlilik aratrmalar, Ar-Ge almalar, srekli eitim, nitelikli igcnn sreklilii, bilgi ve tecrbenin verimlilik artnda ok nemli faktrler olduunu belirtmilerdir. Tablo 5 ile ilgili yzyze yaptm grmelerde, iletmelere rekabet stnln salayan verimlilik iin kaynaklarn etkin ve rasyonel kullanlmasnn bir kltr olarak alglanmas gerektii vurgulanmtr. Ayrca, geleneksel retim tekniinden yksek katma deerli teknolojilere gemenin iletmelerin verimliliinin artmasn salayan temel unsur olduunu aklamlardr. 4.6. Organize Sanayi Blgelerinin Sorunlar Tablo 6: Organize Sanayi Blgeleri ile ilgili Sorunlar EVET HAYIR OSB Sorunlar Frekans Yzde Frekans Yzde Kira 3 10% 27 90% Enerji 7 23% 23 77% Tanma Kolayl 1 3% 29 97% Tesis Sat 30 100% lave Tesis Kurma 2 7% 28 93% evre Kirlilii 1 3% 29 97% Altyap Yetersizlii 17 57% 13 43% Blge Ynetim Sorunu 9 30% 21 70% Yerel Ynetim likileri 5 17% 25 83% Toplum ile Sanayi Arasndaki likiler 10 33% 20 67% Organize Sanayi Blgelerinde kira sorunu olup olmad konusu belirlenmeye allm, binalarn 50 tanesi kendi mlkiyetinde, 8 tanesi ise kira olduu belirlenmitir. %10unu, kira sorunu yaadklarn belirtmilerdir. Organize Sanayi Blgelerindeki iletmelerin %23 elektrik kesintileri ve cretlerin yksek olmas nedeni ile sknt yaadklarn ifade etmilerdir. Organize Sanayi Blgelerinde istediklerini bulamayan iletmeler, baka bir yere tanma sorunu yaayabilmektedirler. Bu konuda sorun olabileceini dnen iletme says %3tr. Organize Sanayi Blgelerinde olanaklarn yetersizlii nedeni ile tesis satnda sorun olup olmayaca aratrlm, bu konuda sorun yaanmayaca

330

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

belirlenmitir. lave tesis kurma olana aratrlm, soruyla ilgili olarak iletmelerin %7si byle bir sorunun olduunu belirtmilerdir. evre kirliliinin olup olmad ile ilgili soruya cevap veren iletmelerin %3 evre kirliliinin olduunu belirtmilerdir. letmelerin %57si altyap sorununun olduunu belirtmilerdir. Bu durumda, Organize Sanayi Blgelerinin altyap sorunu yaad grlmektedir. Organize Sanayi Blgelerindeki iletmelerin %30unun blge ynetimi ile sorunlarnn olduu saptanmtr. Yerel ynetimlerin yatrmlarla ilgili alm olduklar kararlar Organize Sanayi Blgelerinin faaliyetlerini etkilemektedir. Bu konuda iletmelerin %17sinin belediyelerle ilgili sorunlar olduu belirlenmitir. Organize Sanayi Blgelerinin faaliyet gsterdii yerlerde evre ile sorun yaamalar almalarnda etkinlii azaltabilmektedir. letmelerin %33nn toplum ilikilerinde sorun yaadklar saptanmtr. 4.7. Organize Sanayi Blgelerinin Deerlendirilmesi Tablo 7: Deerlendirme Faktrleri EVET Frekans 22 27 24 19 26 29 HAYIR Frekans 8 3 6 11 4 1

OSB'ler Ek i alanlar yaratr Kentin gelimesine katk salar evreyle sosyal uyumu gelitirir letmelerin Pazar payn bytr Sorunlarn zmn kolaylatrr Katlmc ynetim sistemi gelitirir

Organize Sanayi Blgelerinin deerlendirilmesi konusunda 6 deiken belirlenerek, iletmelerin bu konudaki grleri saptanm ve elde edilen sonular Tablo 7de gsterilmitir. Tablodan da anlalaca zere, Organize Sanayi Blgelerinin i alanlar yarataca ve bulunduklar kentin gelimesine katk yapaca, toplum ile sanayi arasnda sosyal uyumun gelimesi, iletmelerin hem yurtii (%48), hem yurt dl (%41), hem de yurtii ve yurtd (%11) pazar paynn artt Organize Sanayi Blgelerinde sorunlarn kolayca zld ve katlmc ynetim sistemini gelitirdii dncesindedirler. 4.8. Kentin Organize Sanayi Blgesine htiyac Tablo 8: Organize Sanayi Blgesine Olan htiyacn llmesi HT YA VAR Frekans Yzde 7 23% 16 53% 14 46% HT YA YOK Frekans Yzde 23 77% 14 47% 16 54%

Faktrler Tannm Firmalar iin 3. OSB htisas OSB 3. OSB

Tablo 8den de grlecei zere, Organize Sanayi Blgelerinde faaliyet gsteren ve almaya katlan iletmelerin %77si tannm firmalarn yerlemesi iin 3. Organize Sanayi Blgesinin kurulmasnn yararl olmayacan belirtmilerdir. htisas ve 3. Organize Sanayi Blgesinin oluturulmas konusunda ise iletmelerin fikir birlii yaklak olarak yar yaryadr. Bu durum, dikkat ekicidir ve tartlmaldr.

331

F. Er

5.

SONULAR ve NER LER

letmelerin kurulu yerini etkileyen faktrlerin en nemlisi, tevik uygulamalar olup bunun nitelikli i gc, maliyetler, yerleim yeri, Ar-Ge ve rakip firmalar takip etmektedir. Kurulu yeri, faktrnn nc srada olmasna karn, KOB niteliinde olan firmalarn Organize Sanayi Blgesini tercih etmeleri, kurulu yeri faktrnn nemli olduunu gstermektedir. Ek tesis olana, ulatrma kolayl, tama ve retim maliyetlerinin uygunluu, evre kirlilii, altyap, toplum ile sanayi arasndaki ilikiler kurulu yeri seiminde etkili olan faktrlerdir. 1. Organize Sanayi Blgesinin sorunlar konusunda iletmelerden alnan yantlara gre, en nemli sorun alt yap sorunu olarak ortaya kmtr. Organize Sanayi Blgesini deerlendirmek zere sorulan sorulara verdikleri yantlarda en ok nitelikli igc sorunu yaadklarn belirtmilerdir. gc sorununun varl, bu sonucu desteklemektedir. gc sorununu, maliyetler, blge ynetimindeki sorunlar, toplum ile sanayi arasndaki ilikiler takip etmektedir. Organize Sanayi Blgesinin topluma yararlar konusunda sorular sorulmu, yeni i olanaklarnn yaratt, kentin gelimesini salad, toplum ile sanayi arasndaki ilikileri gelitirdii ve sanayi kltrn ykselttiini aklamlardr. Birinci Organize Sanayi Blgesinde iletmeye sanayi parseli tahsis edilmi, halen 40 iletmenin retim yapt grlmtr. 5.988 kii istihdam edilmekte olan blgede, 9.500 kiinin istihdam edilecei planlanmtr. 5084 sayl Tevik Kanununu sonras yaanan youn talep zerine 2. Organize Sanayi Blgesi kurulmutur. Bu blgede iletmelere 11 parsel tahsis edilmi, retime balayan 5 iletmede 374 kiinin istihdam edildii belirlenmitir. Tahsisi yaplan iletmelerin retime gemesi halinde 1.200 kiinin istihdam edilecei belirtilmitir. kinci Organize Sanayi Blgesinin birinci Organize Sanayi Blgesine yakn olmasnn etkinlii arttraca, ancak etkinliin salanmasnn yan sanayi kollarnn bu blgeye yerlemesine bal olaca noktasndan hareket ederek ikinci Organize Sanayi Blgesinde tahsislerin yeniden gzden geirilmesi yararl olacaktr. Dzce Organize Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren iletmeler, finansal ve ynetsel sorunlar nedeni ile yeterli yatrmlar yapamadklarndan inovasyon ve yeni rn gelitirme konularna yeterince nem veremedikleri grlmtr. Bu durum, iletmelerin verimli almalarn engellemekte ulusal ve uluslar aras rekabet gcn zayflatmaktadr. letmelerin amacna ulamasnda nitelikli igc ile verimlilik arasnda gl bir biimde iliki vardr. Bir iletmede verimlilii arttrmak, o iletmede nitelikli igc says ile doru orantldr. Dier bir deyile, iletmelerde verimlilii arttrmak, o iletmede nitelikli igc saysnn artmasna baldr. Dzce Organize Sanayi Blgesine faaliyet gsteren iletmelerin %93nde nitelikli igc sorunu yaand saptanmtr. Dzce Organize Sanayi Blgelerindeki iletmelerin Dzce niversitesinde mesleki eitim programlarnn yer ald faklte ve meslek yksekokullar ile i birlii yaparak nitelikli igcne sahip elemanlarn salanmas gerekir. Birinci Organize Sanayi Blgesinin deerlendirilmesi sonucunda, eitli iletmelerin faydalanabilecei su, enerji, TEM Yolu, kanalizasyon gibi olanaklarn mevcut olmasna karn, ayn blgede yan sanayinin oluturulmas blge ierisindeki arsalarn uygun bir biimde kullanm, blgenin evresi ile olan ilikilerin daha dzenli hale getirilmesi, blgenin TEM yolu balants, nitelikli igcnn temini, asfalt yollar, yatrmclarn korunmas, sosyal alanlarn oluturulmas, blge ynetiminin etkinlii gibi sorunlarn devam ettii grlmtr. kinci Organize Sanayi Blgesinin deerlendirilmesi sonucunda ise, binalarn yerletirilmesi, evrenin korunmas, birinci Organize Sanayi Blgesi ile ibirlii ve koordinasyon, bilgi paylam, yan sanayi kollarnn bu blgeye yerletirilmemesi ve birinci Organize Sanayi Blgesinin sorunlarnn bu blgede yaand belirlenmitir. Birinci ve ikinci Organize Sanayi Blgelerinde, baz iyerlerine kiralk, satlk tabelalarn asld, baz iyerlerinin depo olarak kullanld, yan sanayi ve malzeme tedarikinde sorunlar yaand grlmektedir. Organize Sanayi Blgelerinde faaliyet gsteren iletmelere finansal kolaylklar saland takdirde daha etkin ve daha verimli alabilecekleri saptanmtr. Nitelikli eleman ihtiyacnn

332

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

karlanmas iin sanayi niversite ibirliinin yaplmas iin devlet ve yerel ynetimlerle zm yntemlerinin eyleme geirilmesi zorunlu hale gelmitir. Organize Sanayi Blgelerinde deiik sanayi kollarnn bir arada bulunmas ve toplumla sanayi arasnda uyum sorunlarnn yaanmas, 3. Organize Sanayi Blgesinin kurulmas konusunda ciddi bir aratrma ve planlama yapmay zorunlu klmaktadr. Aratrmaya katlan iletmelerin, 3. Organize Sanayi Blgesi veya ihtisas Organize Sanayi Blgesinin kurulmas konularnda yar yarya yakn bir noktada fikir birlii olduklar hususu dikkate alarak blge ynetimi, yerel ynetimler, sivil toplum kurulular ve niversite ibirliinde, ortak akl erevesinde karar retilerek strateji belirlenmelidir. KAYNAKA Alpugan, O., Demir, H., Oktav, M., ve ner, N. letmelerin Kurulmas ve Kurulu Yeri Seimi, letme Ekonomisi ve Ynetimi, ISBN: 975-486-137-4, Yayn No:393, Beta Basm Yaym Datm A.., stanbul, 1993. Barutugil, I., retim Sistemi ve Ynetim Teknikleri, Uluda niversitesi Yaym, No:305401673, Bursa,1988, ezik, A., Eraydn, A., T.O.S.B., DPT Yayn No:1839, SBP:351, Ankara, 1982. Demirden, O., Bilgili, B.(2004), Organize Sanayi Blgeleri in Yer Seimi Kararlarn Etkileyen Faktrler: Erzurum rnei, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, http://edergi.atauni.edu.tr, E: 10.08.2011 zdemir, L., Giriimcilik Baarsn Etkileyen Etkenlerin Van li Giriimcileri Asndan Deerlendirilmesi, 1. Kobiler ve Verimlilik Kongre Kitab, 11-12 Aralk, stanbul, 2004. Ycel, A., Trkiyede Organize Sanayi Blgeleri Uygulamas, DPT, ubat, Ankara,1986.

333

F. Er

334

Ynetim

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

A LE LETMELER N N YNET M NDE KARILAILAN SORUNLAR ZER NE B R ARATIRMA: S VAS RNE

Yunus Emre B ROL Cumhuriyet niversitesi Merve TUNCAY Cumhuriyet niversitesi

ZET Aile iletmeleri lke ekonomilerinde nemli bir yere sahiptir. Hatta birok byk firmann aile iletmesi olarak faaliyetini srdrd grlmektedir. Bu iletmelerin eitli olumlu ve olumsuz yanlar tartlmaktadr. Bu tartmalar aile iletmelerini gl ve zayf klan unsurlar zerine odaklanmaktadr. Aile iletmelerinin en nemli zellii birok yetkinin tek elde toplanmasdr. Bu zellik iletmeyi gl klan bir zellik olarak yorumlanabilecei gibi iletmenin eitli sorunlarla karlamasna yol aan bir unsur olarak da yorumlanabilmektedir. Bu alma ile amalanan aile irketlerinin zellikle kuak atmalar kaynakl karlatklar ynetim sorunlarnn Sivas ili zelinde aratrlmasdr. Bu balamda anket almas yaplarak, ynetimin bir sonraki kuaa devrinde karlalan sorunlar ele alnmaya allacaktr. Anahtar Kelimeler: Aile letmeleri, Ynetim Sorunlar, Kuak atmalar, Sivas. GR Aile iletmeleri, faaliyette bulunduklar lkelerin ekonomik yaplar ierisinde nemli roller stlenmektedirler. Bu iletmelerin nemi, kurulan birok iletmenin aile iletmesi olarak kurulmasndan ve organize olmasndan kaynaklanmaktadr. Gnmzde birok kk aile iletmesi olduu gibi, okuluslu nitelikte aile irketleri de bulunmaktadr. Bu durum aslnda, baz aile iletmelerinin ikinci nesle bile aktarlamadan faaliyetlerini sonlandrmas ile kuaklar boyu nesilden nesile aktarlarak bymesi ve gelimesi gibi iki u noktay barndrmaktadr. Bu ise, aratrmaclar bu kavramn olumlu ve olumsuz yanlar, yani bu iletmeleri gl ve zayf klan ynleri zerine aratrma yapmaya yneltmitir. Toplumun en kk sosyal birimi olan aile ile bakalarnn ihtiyalarn karlamak zere mal ve hizmet reten ekonomik birimler (Mucuk, 2003) olarak tanmlanan iletme kavramnn zelliklerini ieren aile iletmesi kavram literatrde geni bir tartma alan bulmasna ramen aratrmaclar tarafndan ortak bir tanma ulalamad grlmektedir. Potobsky (1992), aile yelerinin ynetim kademelerinde alt iletmeleri ksaca, aile iletmesi olarak nitelendirirken, daha geni bir tanmla, ailenin geimini salamak ve mirasn dalmasn nlemek iin kurulan, ailenin geimin salayan kii tarafndan ynetilen, ynetim kademelerinin aile yelerinin elinde bulunduu, karar almada byk lde aile yelerinin etkili olduu ve aileden en az iki neslin istihdam edildii irketler aile iletmesi olarak nitelendirilebilir (Aknc Vural ve dierleri, 2004). Aile iletmesi kavram, kendine has zellikleri nedeniyle farkl ekillerde tanmlanmaktadr. Tanmlarn farkl olmas bak alarnn farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Literatrdeki tanmlara 1.

337

Y. E. Birol, E. Tuncay

bakldnda aile, mlkiyet, ynetim, iletme ve kltr kavramlarnn ne kt grlmektedir (Fndk, 2008). Bu kavramlardan ynetimin byk lde aile bireylerinin takdirinde bulunmas hususu, modern tanmlarn en ok zerinde durduu ortak nokta olarak karmza kmaktadr. Ayrca, en az iki neslin irkette istihdam ediliyor olmas da gnmzde yaygn bir ekilde kabul grmektedir. Bir iletmenin aile iletmesi olduunu gsteren eitli unsurlar saylabilir. Bu unsurlardan aile balarnn, dier faktrlerin yan sra ynetimden kimin sorumlu olacan da belirlemesi, en az iki kuan iletme ynetimiyle ilgilenmesi, iletmenin aileyle birlikte anlmas, aileye mensup birinin iletmedeki mevkisinin aile iindeki durumunu da etkilemesi ve ailenin deerlerinin iletmenin kltr olarak benimsenmesi ne kan unsurlardr (Akdoan, 2000). Aile iletmeleri hem Trkiye hem de dier lkelerin ekonomileri iinde byk bir paya sahiptir. Dnyada kamu kurulular dnda kalan iletmelerin %65-90 aras aile iletmesi olarak tanmlanmaktadr. Tm lkeler ele alndnda aile iletmelerinin, lke ekonomilerinin milli gelirine %4570 aras katk salad tahmin edilmektedir (Kirac ve dierleri, 2009). A LE LETMELER NDE YNET M SORUNLARI Birok aratrmac, aile iletmelerinin karlat en nemli sorun olarak ynetimin devri sorununu n planda tutmutur. yle ki, ynetimi devredecek ve devralacak olan nesiller bu konuda hemfikir ve istekli olmaldrlar. Eer taraflar arasnda devir konusunda eitli sorunlar yaanyorsa, bu sorunlar irketin faaliyetlerinin devamn tehlikeye sokacak, hatta faaliyetlerin tamamen durmasn salayarak daha byk sorunlarn ortaya kmasna yol aabilecektir. Ayrca ynetim devredilmeden nce ve devredildikten sonra ortaya kabilecek kuak atmalarnn da aile iletmelerini olumsuz ynde etkilemesi muhtemeldir. Bu tip sorunlar asgari dzeye indirerek veya tamamen ortadan kaldrarak gelecee tamann en etkili yolu olarak kurumsallama gsterilebilir (Kirac ve dierleri, 2009). Bu balamda, aile iletmelerinin karlatklar ynetim sorunlar, ynetimin devri ve kuak atmas olarak iki balk halinde incelenebilir. 2.1. Aile letmelerinde Ynetimin Devri Yetki devri bir yneticinin herhangi bir alanda kendisine verilmi olan karar verme yetkisini, kendi istei ile belirli artlar altnda astna devretmesidir. Ancak ynetici gerekli grdnde devrettii haklar geri alabilmektedir (zekin Elalm, 2011). Yetki devri geici bir durumdur. Ynetimin devri ise karar verme yetkisinin tamamen bir bakasna devredilmesi ilemidir. Ynetimin devri, yetki devri gibi geici deil sreklilik arz eden bir durumdur. Bu nedenle aile iletmelerinde ynetimin devri ve srekliliin salanmas dier iletmelere nazaran daha nemlidir (Gnel, 2005). Ynetimin devri srasnda ynetimi devralacak nesilden seilecek olan kiinin hangi kriterlere gre belirlenecei ve eitim, yetenek, ya, cinsiyet gibi faktrlerden hangisine gre irketin ynetimini devralmaya uygun grlecei konular, aile iletmelerinde eitli sorunlara yol aabilmektedir. Aile iletmelerinde ynetimin devri irket asndan nemli bir deiiklik anlamna geldii gibi, ynetimi devredecek kiinin hayat asndan da nemli deiiklikleri iermektedir. Bu nedenle, yneticiler ynetimi devretme konusunda isteksiz davranp devir ilemini geciktirebilmekte, hatta ou ynetici hayat boyunca bu konuyu gndeme bile getirmemektedir(Gnel, 2005). Ayrca ynetimin devredilecei nesilde irketi ynetecek yeterlilie sahip birinin bulunmamas, devredilecek adaylarn ok sayda olmas ve hangi kriterlere gre seim yaplaca da devir ilemini geciktirebilir. Bu tip gecikmeler, devir konusunda isteksizlik unsurundan ziyade uygun kiinin seilebilmesi iin ortaya kmaktadr. 2.2. Aile letmelerinde Kuak atmas Aile iletmelerinde farkl kuaklar arasnda anlamazlklar ve atmalar olabilmektedir (Dikmen ve dierleri, 2006). Kuak atmalar, ynetici olan kuan para, otorite, zel hayat ve deer yarglar bakmndan dier kuaklarla farkl grleri paylamasndan kaynaklanmaktadr. atmalarn artt
338

2.

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

durumlarda, iletmelerin performans bu atma ortamndan olumsuz etkilenmektedir. Ayrca yneticiler zamanlarnn byk blmn bu sorunlarn zmne ayrmaktadrlar (zekin Elalm, 2011). Bu atmalarn ortadan kaldrlmas iin gereken en nemli unsur, farkl kuaklar arasnda iletiimin arttrlmas ve gelitirilmesidir. Ayrca yneticileri bu atmalar zme yeteneine sahip olmas da gerekmektedir. 3. ARATIRMANIN METODOLOJ S 3.1. Aratrmann Amac ve Kapsam Bu almada, Sivas ilindeki aile iletmelerinin ynetimlerinde karlatklar sorunlardan, kuak atmasndan kaynaklanan sorunlarn analiz edilmesi amalanmtr. Aratrmann evreni, Sivas Ticaret ve Sanayi Odasna kaytl iletmelerdir. rneklem ise, kolayda rnekleme yntemiyle seilmi 60 aile iletmesinden olumaktadr. 21.07.2011-15.08.2011 tarihleri arasnda, 60 iletmeye datlm olan anketlerin 42sinden geri dn salanmtr. 3.2. Aratrmann Yntemi ve Sorular Aratrma kapsamnda ncelikli olarak literatr aratrmas yaplmtr. Yaplan benzer almalardan hareketle anket sorular hazrlanmtr. Anket almas, Sivas Ticaret ve Sanayi Odasna kaytl iletmeler zerinde uygulanarak bir alan aratrmas yrtlmtr. Anket almasnn hazrlanmasnda zekin Elalm (2011), Karuserci (2008) ve Gnelin (2005) almalarndaki anket sorularndan faydalanlmtr. Anket, 2 blmden olumaktadr. Birinci blmde, iletmelerle ilgili genel bilgilerin, ikinci blmde ise, iletmelerin ynetiminde kuak atmasndan kaynaklanan sorunlarn tespitine ynelik bilgilerin elde edilmesi amalanmtr. 2. blmdeki sorulara ilikin bilgiler 5li likert lei yoluyla toplanmtr (1:Tamamen Katlyorum, 2:Katlyorum, 3:Kararszm, 4:Katlmyorum, 5:Hi Katlmyorum). Anket sorular iletme yneticilerine ahsen ulatrlm ve ayn yolla geri toplanmtr. Anket sonular PASW Statistics 18 (SPSS) paket programnda analiz edilmitir. letmelere ilikin genel bilgilerin frekans dalmlar belirlendikten sonra, almann gvenilirlik analizi, faktr analizi, dier analiz testleri yrtlmtr. Aratrma sorular Tablo 1de listelenmitir: Tablo 1. Aratrma Kapsamnda ncelenen Sorular 1. Aile iletmelerinde st dzey yneticiler genelde lisans mezunudur. 2. Aile iletmelerinde kadn st dzey ynetici ya hi bulunmamakta ya da ok az sayda bulunmaktadr. 3. Katlmc iletmeler genelde 1. nesil tarafndan ynetilmektedir. 4. Ynetimde kanc nesil grevde olursa olsun 1. neslin etkinlii devam etmektedir. 5. Aile iletmelerinde profesyonellerin istihdam ailenin eitim seviyesi ile doru orantldr. 6. Bir sonraki kuaa devirde yetenek yerine eitimli ilk erkek ocuklar n planda tutulmaktadr. 7. Aile iletmelerinde kuak atmalarndan kaynaklanan sorunlarn tespiti 4. ARATIRMANIN BULGULARI Bu blmde aratrma kapsamnda ele alnan iletmelerle ilgili genel bilgiler ile ynetiminin sonraki kuaa devrinde karlalan sorunlarn belirlenmesine ynelik bulgular, gvenilirlik analizi, faktr analizi ve uygulanan test sonular, ayr ayr balklar altnda ele alnmtr.

4.1. Genel Bilgiler rneklemin ounluunu niversite ve zeri eitim dzeyine sahip (47,6) erkek (%92,9) yneticiler oluturmaktadr. Ele alnan firmalarn nemli bir ksm, limited irket (%52,4) statsnde olup, 2-4 ortaktan (%61,9) oluan ve 11-20 yldr (%31,0) faaliyet gsteren iletmelerdir. Ayrca rneklemde yer alan iletmelerin byk bir ksm inaat sektrnde (%26,2) faaliyet gstermekte ve bunu
339

Y. E. Birol, E. Tuncay

elektrik/elektronik sektr (16,7) takip etmektedir. letmelerin yarsna yakn 10-25 (%47,6) eleman istihdam etmektedir. Aratrma kapsamndaki aile iletmeleri ounlukla, %100 hisseye sahip (%57,1), 15 aile yesi alana sahip (%88,1) ve babalar ile oullar (54,8+38,1=%92,9) tarafndan ynetilen bir ynetim yaps sergilemektedirler (Tablo2). Tablo2. Aratrmaya Katlan Firmalarn Demografik zellikleri Deikenler Frekans Erkek 39 Cinsiyetiniz Kadn 3 lkretim 3 Eitim Durumunuz Ortaretim 19 niversite ve zeri 20 1-5 9 6-10 10 11-20 13 letmeniz ka yldr faaliyet gstermektedir? 21-30 6 31 ve st 4 ahs letmesi 17 Limited irket 22 letmenizin yasal tr nedir? Anonim irket 2 Kollektif irket 1 Ortak yok 13 letmeniz ka ortaktan olumaktadr? 2-4 26 5-10 3 Tekstil 5 Gda 5 Turizm 1 naat 11 letmeniz hangi alanda faaliyet gstermektedir? Makine Sanayi 1 Elektrik/ Elektronik 7 Mobilya 3 Plastik 2 Dier 7 10dan az 16 10-25 20 letmenizde alan eleman says ne kadardr? 26-50 4 51 ve st 2 %100 24 letmenizin ortaklk yapsnda aile bireylerinin %99-50 9 toplam hisse oran nedir? %50den az 9 1-5 37 letmenizde aile yesi ka kii faaliyet 6-10 3 gstermektedir? 11-20 2 1. nesil (Babalar) 23 2. nesil (Oullar) 16 letmeniz u anda kanc nesil tarafndan ynetilmektedir? 3. nesil (Torunlar) 2 Dier 1 Sorular Yzde (%) 92,9 7,1 7,1 45,2 47,6 21,4 23,8 31,0 14,3 9,5 40,5 52,4 4,8 2,4 31,0 61,9 7,1 11,9 11,9 2,4 26,2 2,4 16,7 7,1 4,8 16,7 38,1 47,6 9,5 4,8 57,1 21,4 21,4 88,1 7,1 4,8 54,8 38,1 4,8 2,4

340

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

4.2. Gvenilirlik Analizi Anket sorularnn gvenilirliini lmek zere verilere uygulanan gvenilirlik analizi sonucunda Cronbachs Alpha deeri %73,3 olarak hesaplanmtr (Tablo3). Bu deer, zdamar (1999) tarafndan belirtilen kriterlere gre1; anket sorularnn olduka gvenilir bir dzeyde olduunu gstermektedir. Tablo3. Gvenilirlik statistii Cronbachs Alpha N of Items 0,733 36 Dier yandan gvenilirlii azaltt tespit edilen sorularn bu deeri nemli lde azaltmad tespit edildiinden ve anket sorularnn alt balklarnn btnlnn bozulmamas adna bu sorular analiz srecinden karlmamtr. Tablo 4te analiz srecinden karlmas halinde gvenilirlii artracak sorular ile gvenilirliin ne kadar artaca verilmitir. Tablo4. Anket almasnn Gvenilirliinin Azalmasna Yol Aan Sorular ve karlmalar Halinde Gvenilirlik statistiine Etkileri Sorunun Gvenilirlik statistiini Dren Sorular karlmas Halinde Gvenilirlik Deeri irketin tmnde iletiim kanallarnn tam almas nemlidir. 0,738 Sonraki kuaklar irkete girdii zaman irkete ortak olmaldrlar. 0,736 irketimizde almayan ocuklar irketten maa almamaldr. 0,734 irketimizde tecrbe, bilgi eksikliinden kaynaklanan ynetim sorunlar 0,744 yaanmaktadr. irkette performans lmlemesi yaplmaktadr. 0,738 Ynetim kurulundaki aile bireyleri arasnda kabilecek sorunlarda hakem 0,749 grevi grebilecek aileden olmayan bir danman atanmaldr. Aile yesi alanlarn verdikleri kararlara bir st kuak mdahale etmektedir. 0,734 4.3. Faktr Analizi Deiken saysn azaltmak ve ilikili anket sorularn tek bir faktr altnda toplayarak analizin daha etkin gerekletirilebilmesi amacyla anket sorularna faktr analizi uygulanmtr. Analiz sonucunda 36 soru 11 faktr altnda toplanmtr. Analiz kapsamnda, 1. faktr 5 soru, 2. faktr 5 soru, 3. faktr 5 soru, 4. faktr 6 soru, 5. faktr 4 soru, 6. faktr 2 soru, 7. faktr 2 soru, 8. faktr 2 soru, 9. faktr 2 soru, 10. faktr 2 soru ve 11. faktr 1 soru iermektedir. Dier yandan, Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequcy deerinin 0,212 kmas (KMO<0,300) verilerin bu analize uygun olmadn gstermektedir. Bununla birlikte, Bartletts Test of Approx. Chi-Square Sphericity testinde anlamllk (Sig.) dzeyinin 0,000 (p<0,05) olarak hesaplanmas, her deikenin dierleriyle iyi dzeyde korelasyon ierisinde olduunu gstermektedir (Tablo5). Tablo5. KMO and Bartlett's Test Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. Bartletts Test of Approx. Chi-Square Sphericity df Sig.
1

0,212 990,828 630 0,000

0,00 < < 0,40 ise, lek gvenilir deildir. 0,40 < < 0,60 ise, lek dk gvenilirliktedir. 0,60 < < 0,80 ise, lek olduka gvenilirdir. 0,80 < < 1,40 ise, lek yksek derecede gvenilirdir.

341

Y. E. Birol, E. Tuncay

Faktr analizini etkinletirmek amacyla,11. faktrdeki tek soru (Sonraki kuaklar irkete girdii zaman irkete ortak olmaldrlar) analizden karlm ve yeni bir faktr analizi yaplmtr. Ancak bu analizde de Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequcy deerinin 0,300den kk kt (0,251) grlmektedir. Bu durum verilerin faktr analizine uygun olmadn gstermektedir (Tablo6). Tablo6. KMO and Bartlett's Test Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. 0,251 Bartletts Test of Approx. Chi-Square Sphericity 931,796 df 595 Sig. 0,000 Aadaki tabloda anket sorularnn aratrma srecinin banda gruplandrlarak verildii isim ve ierdikleri sorular listelenmitir: Tablo7. Anket Sorular ve Ait Olduklar Gruplar Grup Ad Soru 1.irket sahipleri btn ileri yapmaldr 2.irketimizde tecrbe, bilgi eksikliinden kaynaklanan ynetim sorunlar yaanmaktadr Ynetimden 3.Ynetim kurulundaki aile bireyleri arasnda kabilecek sorunlarda hakem grevi Kaynaklanan grebilecek aileden olmayan bir danman atanmaldr Sorunlar 4.Aile bireylerinin irketteki yetkilerinin belirlenmesi gerekir 5.Aile yesi alanlarn verdikleri kararlara bir st kuak mdahale etmektedir 6.Ynetim profesyonellere braklmaldr 1.irketin tmnde iletiim kanallarnn tam almas nemlidir 2.Ynetici pozisyonundaki aile bireyleri arasnda tam bir iletiim olmaldr Koordinasyon 3.irkette blm yneticileri arasnda periyodik toplantlar yaplmaktadr Sorunlar 4.irketlerin farkl blmleri, grevleri ve faaliyetleri arasnda birlik ve uyumun salanmas irketler iin nemlidir 1. i sahiplenme konusunda, sonraki kuaklar kuruculara gven vermelidir 2.irketimizde almayan ocuklar irketten maa almamaldr Devretme 3.Bir sonraki kuaa devirde ya faktr nemlidir (byk ocuk nce gelir) Sorunlar 4.Bir sonraki kuaa devirde eitimli olan nceliklidir 5.Bir sonraki kuaa devirde cinsiyet faktr nemlidir (erkek ocuk nce gelir) 6.Bir sonraki kuaa devirde yetenekli olan nceliklidir 1.Yetki ve sorumluluk devri aile meclisinin kararna gre belirlenmektedir 2. kinci/nc kuak akrabalar irketin bulunduu sektrle ilgili eitim almaldr Kurumsallam 3.Astlara da yetki verilmesi nemli bir konudur a Sorunlar 4.Birinci kuak ile ikinci kuak arasndaki iliki formel (resmi) unsurlara balanmaldr 5.Yetki ve sorumluluk devri uzmanlk ve iblm kriterine gre yaplmaktadr 1.Sonraki kuaklar irkete girdii zaman irkete ortak olmaldrlar Yrtme 2.Alnan kararlar hakknda astlar da bilgi sahibi olmaldr Sorunlar 3.irketin verimi iin alanlarn motivasyonu nemlidir 4.Terfi konusunda aile bireyinin ncelii olmaldr 1.irketimizde planlar yazl olarak yaplmaktadr Planlama 2.irketimizde her zaman bir B plan bulunmaktadr Sorunlar 3.irketimizde planlama srecine alanlar da katlmaktadr 4.irketimizde planlar sezgilere bal olarak yaplmaktadr

342

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

rgtleme Sorunlar

Denetleme Sorunlar

1.Organizasyon emas her irkette nemli ve gereklidir 2.irketimizde i tanmlar byk lde aile yeleri merkezli olarak dzenlenmitir 3.irkette yetki ve sorumluluklar yazl olarak belirlenmitir 1.irkette performans lmlemesi yaplmaktadr 2.Planlar, programlar ve bteler gibi kontrol aralar gelimi bir ekilde uygulanmaktadr 3.irketin dl ve ceza politikalar aile fertleri iin de geerlidir 4.irkette belirlenen standartlara uyulmaktadr

4.4. Analiz Testleri rneklem bykl 30un zerinde olduundan, verilere en uygun analiz trnn belirlenmesi amacyla verilere, normallik tespiti iin, Tek rneklem Kolmogorov Smirnov testi ve homojenlik tespiti iin ise, Oneway Anova testi uygulanmtr. Tek rneklem Kolmogorov Smirnov (One-Sample Kolmogorov Smirnov Test) testi sonucu verilerin normal dald ve Oneway Anova testi sonucunda ise; verilerin homojen olduu tespit edilmitir. Bu nedenle aile iletmelerinde kuak atmasndan kaynaklanan sorunlarn tespiti iin verilere eletirilmi rneklem t-testi, bamsz rneklem tek ynl varyans analizi ile ok faktrl varyans analizi parametrik testleri uygulanmtr. Soru: Ynetimde kanc nesil grevde olursa olsun 1. neslin etkinlii devam etmektedir. Oneway Anova testi sonucunda aile yesi alanlarn verdikleri kararlara bir st kuak mdahale etmektedir grne 1. neslin ortalama olarak kararsz kald, 2. neslin ortalama olarak katld ve 3. neslin ise ortalama olarak kesinlikle katld grlmtr. Ancak, Anova tablosuda Sig. stunundaki deerin (0,060) 0,05ten byk olmas nedeniyle ynetimde bulunan nesil ile aile yesi alanlarn verdikleri kararlara bir st kuak mdahale etmektedir gr arasnda iliki olduu sylenemez (Tablo8). Bu durum ise, ynetimde kanc nesil grevde olursa olsun 1. neslin etkinlii devam etmektedir grn desteklememektedir. Tablo8. ANOVA Aile yesi alanlarn verdikleri kararlara bir st kuak mdahale etmektedir Sum of Squares df Mean Square F Sig. Between Groups 8,355 3 2,785 2,696 0,060 Within Groups 39,264 38 1,033 Total 47,619 41 Soru: Aile iletmelerinde profesyonellerin istihdam ailenin eitim seviyesi ile doru orantldr. Ele alnan soru iin yneticilerin eitim dzeyi arttka ynetimin profesyonellere braklmas gerektii gr ile Ynetim kurulundaki aile bireyleri arasnda kabilecek sorunlarda hakem grevi grebilecek aileden olmayan bir danman atanmaldr grnn desteklenmekte olduu ancak ANOVA tablosunda Sig. (anlamllk) stunundaki deerlerin 0,05ten byk olmas bu farkllklarn istatistiksel dzeyde anlaml olmadn gstermitir (Tablo9). Yani, aile iletmelerinde profesyonellerin istihdamnn ailenin eitim seviyesiyle ilgili olduu sylenememektedir. Tablo9. ANOVA
Ynetim profesyonellere braklmaldr Ynetim kurulundaki aile bireyleri arasnda kabilecek sorunlarda hakem grevi grebilecek aileden olmayan bir danman atanmaldr Between Groups Within Groups Total Between Groups Within Groups Total Sum of Squares df 3,078 2 51,993 55,071 2,380 66,405 68,405 39 41 2 39 41 Mean Square F 1,539 1,155 1,333 1,190 0,703 0,501 Sig. 0,326

343

Y. E. Birol, E. Tuncay

Soru: Bir sonraki kuaa devirde yetenek yerine eitimli ilk erkek ocuklar n planda tutulmaktadr. Eletirilmi rneklem t-testi sonucunda katlmclarn sonraki kuaa devirde erkek ocuk ncelikli olmal faktrne ortalama olarak katlmadklar, yetenekli olana ncelik verilmesi gerektii grne ise ortalamada kesin katldklar grlmtr (Tablo10). Tablo11de Sig. stunundaki deerin p<0,05 dzeyinde anlaml kmas bu iki grn farkllnn istatistiksel olarak anlaml olduunu gstermektedir. Yani; Sivas ilindeki aile iletmeleri sonraki kuaa devirde erkek ocuk yerine yetenekli olann ncelikli olduu grn desteklemektedir. Tablo10. Paired Samples Statistics Mean N Std. Deviation Bir sonraki kuaa devirde cinsiyet faktr 3,21 42 1,586 nemlidir (erkek ocuk nce gelir) Bir sonraki kuaa devirde yetenekli olan 1,60 42 0,939 nceliklidir Tablo11. Paired Samples Test Pair 1 Bir sonraki kuaa devirde cinsiyet faktr nemlidir (erkek ocuk nce gelir) - Bir sonraki kuaa devirde yetenekli olan nceliklidir Sig. (2-tailed) 0,000 Std. Error Mean 0,245 0,145

Pair 1

Son olarak, aile iletmelerden kuak atmasndan kaynaklanan sorularn genel bir analizini yapabilmek iin, belli alt balklara ayrlm olan sorular ayn hedefe dnk olacak ekilde yeniden kodlanm ve bu sorularn ortalamas alnarak elde edilen deikenlerle birlikte, ynetim sorunlar, koordinasyon sorunlar, devretme sorunlar, kurumsallama sorunlar, yrtme sorunlar, planlama sorunlar, rgtleme sorunlar ve denetleme sorunlar olmak zere 8 yeni deiken oluturulmutur. Yeni deikenlerdeki deerlerin 1e yaklamas iletmelerde mspet bir gidiat desteklerken, 5e yaklaan deer o konuda sorun yaandna iaret etmektedir. Bu deikenlerin analizinde ok faktrl varyans analizi kullanlmtr. Yaplan analizlerle ilgili aklamalarda tablolarn ok yer kaplamas nedeniyle tablolara yer verilmemi olup, sadece ilgili test sonularnn deerleri aklamalar dhilinde belirtilmitir. Analiz sonucunda; irkette alan aile yesi says ile kurumsallama sorunlar iin tests of between subjects effects tablosunda sig. (anlamllk) stunundaki deeri 0,003 (p<0,05) olarak hesaplanmtr. Sz konusu deikenler iin, irkette alan aile yesi says 1-5 kiiden (ortalama:2,43) 6-10 kiiye (ortalama:1,80) kadar arttka kurumsallama sorunlar azalmaktadr. Yani, astlara da yetki verilmesi, irkete katlacak akrabalarn da eitim almas ve akrabalar aras ilikilerin resmi unsurlara dayatlmas gerektii ve yetki ve sorumluluk devrinin uzmanlk ve iblm kriterine gre yaplmas gerektii grleri benimsenmeye balanmaktadr. 11 aile bireyinden itibaren alan aile bireyi says arttka bu durum olumsuzlamaktadr (ortalama:3,50). Ynetimde bulunan nesil ile incelenen 8 deiken asndan ise anlaml farkllklar tespit edilmemitir. irketin ortaklk yapsnda aileye ait toplam hisse oran ve ynetimdeki nesil ile bu 8 temel sorun arasnda da anlaml bir iliki bulunmamtr. letmelerin yasal trleri ile ynetim sorunlar arasnda p<0,05 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml bir iliki bulunmutur (p:0,003). Buna gre; ynetim sorunlarnn en fazla limited irketlerde (ortalama:2,598) olduu grlmtr. Yani bu iletmelerde irket sahiplerinin btn ileri yapmamalar gerektii, ynetim kurulundaki aile bireyleri arasnda kacak sorunlardan dardan bir hakem atanmas gerektii ve aile bireylerinin irketteki yetkilerinin belirlenmesi gerektii gibi grlerin benimsenmedii ve tecrbe, bilgi eksikliinden sorunlar yaand ve aile yesi alanlarn verdikleri kararlara bir st kuan daha ok mdahale ettii grlmtr. Daha sonra srasyla ahs iletmeleri (ortalama:2,529), anonim irketler (ortalama:2,333) ve en az kolektif irketlerde (ortalama:1,167) olduu tespit edilmitir.
344

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

letmelerin faaliyet gsterdikleri alan ile yrtme sorunlar arasnda p<0,05 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml bir iliki bulunmutur (p:0,028). Buna gre; yrtme sorunlar en fazla makine sanayinde (ortalama:3,25) ve turizm sektrnde (ortalama:3,00) grlmtr. Yani; alnan kararlarla ilgili astlarn da bilgi sahibi olmas gerektii, irketin verimi iin alann motivasyonunun nemli olduu ve terfi konusunda bireylere eitlik tannmas gerektii gibi grlerin daha az benimsendii grlmektedir. Yrtme asndan sorun yaayan sektrler en oktan aza doru plastik sanayi (ortalama:2,75), tekstil sektr (ortalama:2,70), inaat sektr (ortalama:2,66), elektrik/elektronik sektr (ortalama:2,60), mobilya sektr (ortalama:2,42), gda sektr (ortalama:2,20) ile dier sektrlerdir (ortalama:2,04). Dier yandan, iletmelerin yasal trleri ile faaliyet gsterdikleri alann birlikte koordinasyon sorunlar zerinde etkisi p<0,05 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml bulunmutur (p:0,035). Yrtme sorunlar ile yneticilerin eitim dzeyi arasnda p<0,05 dzeyinde anlaml bir iliki bulunmutur. Buna gre; ilkretim dzeyinden (ortalama:2,08) ortaretim dzeyi (ortalama:2,71) ve niversite ve zeri eitime doru (ortalama:2,37) yrtme sorunlarnda bir art grlmektedir. irketin ortak says ile planlama sorunlar arasnda tek bana p<0,05 dzeyinde anlaml bir iliki bulunmazken (p:0,169), yneticilerin eitim dzeyleri ve iletmedeki ortak saysnn birlikte planlama sorunlar zerine istatistiksel adan anlaml etkisinin olduu grlmtr (p:0,043). Buna gre; yneticilerin eitim dzeyinin ykselmesi ile birlikte ortak says arttnda planlama sorunlarnda art eilimi grlmtr. Bununla birlikte, Planlarn yazl olarak yaplmamas, her zaman bir B plannn bulunmamas, planlama srecine alanlarn katlmamas ile planlarn daha ok sezgilere bal yaplmas sorunlar en ok ilkretim ve ortaretim dzeyine sahip yneticilerin olduu 2-4 ortakl iletmelerde grlmtr. SONU VE NER LER Sivas ilinde faaliyet gsteren aile iletmelerinde kuak atmasndan kaynaklanan sorunlarn tespiti zerine yaplan bu almann rneklemini, Sivas Ticaret ve Sanayi Odasna kaytl iletmelerden, kolayda rnekleme yntemiyle seilmi 42 iletme oluturmaktadr. Aratrma srecinin banda belirlenen sorular erevesinde; ele alnan iletmelerde st dzey yneticilerin genelde niversite ve ilerisi eitim dzeyine sahip erkek yneticiler olduu belirlenmitir. Firmalarn byk bir ksm yeni kurulma dnemini gemi, 10-25 alana sahip, limited irket statsndeki iletmelerdir. Ayrca bu iletmelerin nemli bir ksm da inaat ve elektrik/elektronik sektrnde faaliyet gstermektedir. Bu iletmeler genelde 1. nesil tarafndan ynetilmektedir ve ynetimde aile yelerinin hisse pay ounlukla %100dr. Sivas ilindeki aile iletmeleri iin, Oneway Anova testi sonucunda ynetimde kanc nesil olursa olsun 1. neslin etkinlii devam etmektedir gr desteklenmemitir. Bununla birlikte, bu sonu zerinde ele alnan iletmelerin ounluunda kurucu neslin mevcut ynetimde alyor olmasnn etkisi olduu sylenebilir. Ayrca, ayn test sonucunda iletmelerde profesyonellerin istihdam ile ailenin eitim dzeyi arasnda anlaml bir iliki bulunamamtr. Eletirilmi rneklem t-testi sonucunda ise, Sivas ilinde faaliyet gsteren iletme yneticilerinin, ynetimin sonraki kuaa devrinde cinsiyet faktrnden ziyade yetenek faktrn benimsedikleri ortaya koyulmutur. Aile iletmelerinde kuak atmasndan kaynaklanan sorunlarn tespitine ynelik ok faktrl varyans analizleri yrtlmtr. Bu testler sonucunda; iletmede alan aile yesi says 10 kiiye kadar arttka kurumsallama sorunlarnda azalma grld, 11 kiiden sonra ise bu sorunlarn artt grlmtr. Ynetim sorunlar ile iletmelerin yasal trleri arasnda iliki olduu ve bu sorunlarn en fazla limited irketlerde, en az kolektif irketlerde yaand tespit edilmitir. Yrtme sorunlarnn en fazla grld sektr; makine sanayi ile turizm sektr olurken, sorunlarn en az grld sektr ise; gda sektr ile dier sektrler olmutur. letmelerde yneticilerin eitim dzeyi arttka, yaadklar yrtme sorunlarnda da art olduu gzlemlenmitir. Dier yandan, yneticilerin eitim dzeyinin ykselmesi ile birlikte ortak says da arttnda, planlama sorunlarnda art olduu grlmtr. 5.

345

Y. E. Birol, E. Tuncay

Bu alma sonucunda, Sivas ilinde faaliyet gsteren aile iletmelerinin ynetiminde kuak atmasndan kaynaklanan eitli sorunlarn irketin yasal trne, faaliyet alanna, alan aile yesi saysna, yneticilerin eitim dzeyine gre deitii ve eitlendii grlrken ynetimde bulunan kuak ile bu sorunlar arasnda anlaml bir iliki bulunmamtr. Sonu olarak, aile iletmelerinde sz konusu sorunlar azaltmak iin iletmede alan aile bireyi saysnn fazla artmamas, eitimli yneticiye arlk verilirken bu yneticilerle irketteki ortaklar arasnda denge kurulmas gerektii sylenebilir. almann, ynetimdeki sorunlarn belirlenmesine ynelik hazrlanan anket sorularnn kapsaml olmas ve uygulanan testlerin eitlilii ynyle bu alanda yeni bir bak as getirmesi beklenmektedir. Ayrca, bu alma yaplacak benzer almalara rnek olabilecek dzeyde ele alnmtr. Bu alanda yaplacak yeni almalara neri olmas asndan, bu aratrma sadece belirli sektrlere uygulanarak, sektrler aras kyaslama yapmak amacyla gelitirilebilir veya zaman ve ulam kstlar nedeniyle artrlamam rneklem saysnn artrlmas yoluyla daha arpc sonulara ulalabilir. KAYNAKA Akdoan, A. A. (2000). Aile letmelerinin zellikleri ve Aile letmelerinde Kurumsallama htiyac, Erciyes niversitesi BF Dergisi, Say:16, 31-47. Aknc Vural, Z. B., Sohodol, . (2004). Aile irketlerinde Kurumsal Kltr: Avantajlar-Dezavantajlar ve neriler zerine Bir alma, 1. Aile letmeleri Kongresi (17-18 Nisan), stanbul Kltr niversitesi, stanbul, 325-332. Dikmen, ., aknberk, A., Aksel, ., akr, A. (2006). Aile letmelerinde Ynetimin Devredilmesi Srecinde Varisten Beklenen zelliklerin Belirlenmesi: stanbul rme Sanayicileri Dernei (RSAD) yelerine Bir Uygulama, 2. Aile letmeleri Kongresi (14-15 Nisan), stanbul Kltr niversitesi, stanbul, 162-173. Fndk, . (2008). Aile irketleri, Alfa Yaynlar, stanbul. Field, A. (2005). Discovering Statistics Using SPSS, 2. Bask, Sage Publications Ltd., London. Gnel, R. (2005). Aile letmelerinde Ynetimin Bir Sonraki Kuaa Devrinde Karlalan Sorunlarn Tespitine ve Bu Sorunlarn zmne likin Bir Aratrma, Yksek Lisans Tezi, ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Adana. Karuserci, H. O. (2008). Aile letmelerinde Kuak atmasndan Kaynaklanan Ynetim Sorunlar: Gaziantep rnei, Yksek Lisans Tezi, Gaziantep niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Gaziantep. Kirac, M., Alkara, . (2009). Aile letmelerinde Kurumsallamaya Verilen nem ve Turizm Sektrndeki Konaklama letmeleri zerine Bir Aratrma: Alanya-Eskiehir rnei, Afyon Kocatepe niversitesi, BF Dergisi, Cilt:XI, Say:I, 167-197. Mucuk, . (2003). Modern letmecilik, Trkmen Kitabevi, 14.Bask, stanbul. zdamar, K. (1999). Paket Programlar ile statistiksel Veri Analizi, 2.Bask, Kaan Kitabevi, Eskiehir. zekin Elalm, S. (2011). Aile letmelerinde Kuak atmalarndan Kaynaklanan Ynetim Sorunlar Bursa li rnei, Yksek Lisans Tezi, Atlm niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Von Potobsky, G. (1992). Small and Medium Sized Enterprises and Labour Law, International Labour Review, Vol:131, No:6, 601-628.

346

7.KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25-26 Ekim 2011

AZERBAYCANDA G R MC L K FAAL YETLER N N DURUMU VE ADA G R MC L K S STEM N N GEL T R LMES STRATEJ LER N N NEM

Asiman GUL YEV Azerbaycan Devlet ktisat niversitesi Fariz AHMADOV Azerbaycan Devlet ktisat niversitesi

ZET Sovyetler birlii ktkten sonra planl ekonomiden piyasa ekonomisine gemeye alan gei ekonomisi olan Azerbaycan piyasa ekonomisini kurmakla grevli olup bu konuda aktif roller stlenmilerdir. Bu dnemde devletin zerine den en byk sorun, ekonomide liberasyon politikalar uygulamak, serbest piyasann almasn yasalarla gvence altna almak ve lke ii giriimcilik faaliyetini geniliini ve gvenirliini salamaktr. Bu gn Kreselleen dnyada giriimcilik, serbest rekabet ekonomisinin veya serbest pazar ekonomisinin en nemli unsurlarndan birisidir. Bir lkede giriimcilik olmakszn serbest rekabet sistemi tam anlamyla ilemeyecektir. Bu noktada gnmzn dnyasnda giriimcilik birok ynyle nem tamaktadr. Yaanlan tm problemler ve tarihi balang artlarna ramen, gerekletirdikleri reformlar ve giriimcilik faktrnn sisteme enjeksiyonuyla birlikte, eski sosyalist ekonomiler gibi Azerbaycann da ilk on yllk reform sreci sona ermeden pozitif byme srecine gemiler ve olumlu bir ekonomik byme trendi izlemeye balamlardr. Tm bu gelimeleri yakndan izleyen Trkiye; corafi avantaj, tarihi ve kltrel balarnn yan sra, son yllarda uluslararas pazarlarda byk baar gsteren giriimcileri sayesinde Azerbaycanda nemli bir ekonomik aktr olmu ve gelimi lkelerle rekabet edebilecek dzeye ulamtr. almada ama dnyann en yksek giriimcilik eilimi ve yeteneine sahip olan Azerbaycan giriimcilerinin giriimcilik faaliyetlerinin ve giriimcilik politikalarnn uygulamaya konulmas ada ve bilimsel ilkelere uygun bir giriimcilik sisteminin durumu ve analizi yaplacaktr. Ayrca almada lkede zelletirme politikas ve ada giriimcilik sisteminin gelitirilmesi iin uygulanmas gereken stratejiler belirlenmeye allacaktr. Azerbaycan iin ok nemli olan bu potansiyelden yeterince yararlanlmas iletmelerin karlkl temaslarla teknik ve ticari ibirliine girmeleri, teknoloji transferi ve sermaye akmnn gelitirilerek ortak yatrmlarn artrlmas salanabilecei Trk Dnyas iin ok nemlidir. nk Azerbaycanda ada giriimcilik sisteminin gelitirilmesi, girimecilerin Trk Dnyas corafyasndaki potansiyel frsatlardan yararlanmas nn aacaktr ve ibirlii stratejilerinin gelitirmesini verimli etkileyeceini dnmekteyiz. Anahtar Kelimeler: Giriimcilik, zelletirme Politikalar , Giriimcilik Stratejileri

347

A. Guliyev, F. Ahmadov

GIRI Giriimcilik ilk kez 18 yyda Fransz Ekonomist Richard Cantillon tarafndan tanmlanmtr. Bu tanma gore giriimci henz belirginlememi bir bedele satmak zere retimin girdilerini ve hizmetlerini satn alan ve reten kiidir (Tosunolu, 2003:4-5). 20 yyda ortaya kan giriimcilik teorisine gre, giriimci yenilik yapan kiidir. Farkl bir deyile ise giriimci frsatlar gzleyen ve onlar bulduunda riskide stlenerek gerekletiren kidir (Aca, 2005:9). Giriimci toplumun gereksinim duyduu, dolaysyla talep edilebilir bir mal veya hizmeti bulup, retmeye girien ve yaratcl ile buna n ayak olan kii olarak da tanmlanabilir. (Tutar ve Kk, 2003:162). Giriimciliin tanmnda yenilik vardr ve bu yenilik mevcut kaynaklarn yeni bir birleimini ifade eder, yani; yeni bir maln yada servisin retimi, yeni bir retim metodunun gelitirilmesi, yeni bir pazarn oluturulmas, yeni bir hammadde kaynann bulunmas ve endstrinin yeniden yaplandrlmas yeniliktir. Literatrde giriimcilik ile ilgili farkl bak alarna gre farkl tanmlar bulunmaktadr. Dolaysyla giriimcilik bak asna gre farkl ekillerde tanmlanabilir. Tanmlarn bir ksmnda risk alma ne karken, bir ksmnda yenilik, bir ksmnda bamszlk gibi farkl ynlerden tanmlar olabilir. Giriimcilikle ilgili genel bir tanm verecek olursak, giriimcilik ekonomik mal veya hizmet retmek ve/veya pazarlamak amacyla retim faktrlerini bir araya getiren, kar amac gden ve giriimleri sonucunda ortaya kabilecek riskleri stlenen kiidir.(Erdomu, 2004:16). Giriimciliin doasndaki temel dncleri Morris Refah yaratma, teebbs yaratma, yenilik yaratma, deiim yaratma, istihdam yaratma, deer yaratma ve byme yaratma gibi zetlemitir. Azerbaycanda giriimciliin gelitirilmesi bamszlktan sonra zelletirmeyle birlikte balamtr. Bu gn GSMHnin %73 n reten zel sektrn sosyal ve ekonomik problemlerin zmnde nemli rol vardr. u an alanlarn %70i zel sektrde %30u ise devlet sektrnde almaktadr. Ayrca devlet zel sektrn gelitirilmesi iin giriimcilie destek programlar hazrlamaktadr. Dolaysyla zel sektrn geliiminde mevcut problemlerin giderilmesi amacyla Azerbaycan Cumhuriyetinde kk ve orta lekli giriimciliin desteklenmesi ile ilgili devlet program (20022005) kabul edilmitir. Bu gelimeler dorultusunda kamu kurumlarnn kendi aralarnda ve zel sektr kurulular ile etkin koordinasyon ihtiyacna giderek daha ok gereksinim duyulmaktadr. Bu sebepten tr, d ticaretle ilgili kurumlar arasnda var olan asimetrik enformasyon ve koordinasyon olgusunu gideren lkelerin rekabetilik yeteneklerinin artt gzlemlenmektedir. Ayrca, Azerbaycann en az potansiyel byme orannda srekli bymesi gerekmektedir. Bymeyi destekleyecek ekonomi politikalarna ihtiyac vardr. Burada nemli olan, bymenin kamu harcamalarnn artrlmas yoluyla deil zel sektr yatrmlarnn artrlmas ve arz ynl olmasdr. Bu balamda, yatrm tevik edecek bata makroekonomik istikrar ve belirsizliklerin ortadan kaldrlmas olmak zere, istihdam vergilerinin azaltlmas, sektrel tevik politikalar gibi mikro reformlarn hayata geirilmesi faydal olacaktr. lkede etkili ve adil, tarafsz zel sektrn istikrarl, devaml kalknmasna ynelik siyasal ve kurumsal evrenin oluturulmaldr. Oysa kamu ynetiminin etkin ve verimli almas ve kaliteli hizmetler sunmas tm lke ekonomisini, zel sektr ve giriimcilii dorudan etkilemektedir ki, bu da lkede giriimciliin genilenmesine yol amaktadr. nk giriimciliin piyasaya sunduu mal ve hizmetler toplumun ihtiyalarn karlar. Ayn zamanda istihdam yaratmas lke ekonomisine nemli bir katk salar.

348

7.KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25-26 Ekim 2011

AZERBAYCANDA ZELLET RME UYGULAMALARI G R MC L N GEL T R LMES STRATEJ LER

VE

ADA

Planl ekonomiden piyasa ekonomisine geen Azerbaycanda zel sektrn gelimesi, desteklenmesi ve glenmesi lkede giriimciliin gelitirilmesi bakmndan byk anlam ifade etmektedir. nk Sovyetler Birlii dneminde halk mlkiyeti ad altnda sadece devlet mlkiyeti mevcut olduundan mlkiyet ilikilerinin transformasyonu iin geni kapsaml bir zelletirmenin uygulanmas da zorunlu hale gelmiti. Bilindii zere zelletirme dar anlamda, bir kamu giriiminin mlkiyetinin zel gerek ve tzel kiilere satlmasdr. Geni tanmla ise, zelletirme, kamu giriimlerinin ynetimlerinin ya da kar paylarnn, srasyla iletme haklarnn ve gelir ortaklnn, zel kesime devredilmesidir (Okur ve etinkaya, 2007). zelletirmenin kuramsal amalarn ksaca rekabetin glendirilmesi, devletin sna ve ticari aktivitesini en aza indirerek, mali ykn azaltarak serbest bir piyasa sisteminin oluturulmas, sermaye sahipliinin yaygnlatrlmas ve atl kaynaklarn etkin kullanm biiminde sralayabiliriz. Bu adan deerlendirildiinde zelletirme uygulamalar, bir yandan yerli ve yabanc tasarruflar sermaye piyasalarna ynlendirerek yeni kaynaklar yaratmakta, dier yandan da kamu kesiminin fonlar zerindeki talebi nedeniyle skan mali piyasa zerindeki olumsuz basky azaltmaktadr. Dolaysyla, liberal ekonomilere geiin en nemli gstergelerinden biri olan zelletirme, ekonomide kamu kesiminin arlnn asgariye indirilmesi olarak tanmlanabilir. Azerbaycan bamszlktan sonra ilk olarak liberalleme kapsamnda zelletirme uygulamalarna balamtr. Deien ekonomik sistem konusundaki bilgi yetersizlii ve tecrbesizlik sk sk zelletirme abalarnda sorunlarla kar karya kalnmasna neden olmutur buda giriimcilk fealiyetini olumsuz ynde etkilemitir. (Ahmadov, 2010). 7 Ocak 1993te yrrle konan 27 maddelik Devlet Mlkiyetinin zelletirilmesi Kanunu Azerbaycanda serbest piyasa ekonomisine gei almalarnn ilk hukuki dayanan oluturmutur. Fakat lkede mevcut kriz ortamnn da etkisiyle bu dnemde ekonomide, zorunlu bir ka alan dnda, zelletirme uygulamalar gerekletirilememitir. zelletirme planlarnda; hukuk kurallarnn serbest piyasa ekonomisi standartlarna uygunlatrmak, buna engel olan durumlar, olumsuzluklar ortadan kaldrmak, tekelleme ve haksz rekabetin nne gemek amalayan Azerbaycan Cumhuriyeti zelletirme politikalarn aamada uygulamtr. Birinci aama (19921995) Hazrlk aamasnda zelletirme, 1992de kurulan Devlet Emlak Komitesi tarafndan yrtlmekteydi. Sz konusu tarihte karlan ve 27 maddeden oluan "Devlet Mlkiyetinin zelletirilmesi Kanunu" ile Azerbaycanda serbest piyasa ekonomisine gei almalarnn hukuki dayanann salanmasyla lkede ilk taslak zelletirme almalar 1993 ylnda balatlmtr. Ancak bu program parlamentodan onay alamamt. 1993 ve 1994 yllarnda "zelletirmenin Devlet Program" uzun tartmalar ve revizyonlardan sonra 1995 ylnda Milli Meclis tarafndan onaylanarak birinci zelletirme program uygulanmaya balamtr. IMF ve Dnya Bankasnn da tavsiyeleri dorultusunda zelletirme Azerbaycan ynetiminin ncelikli hedefleri arasnda yer almaya balamtr (Koak, 2005). zelletirme program erevesinde restoran, kafe, berber, dkkan, atlye gibi ticarethane olarak nitelendirilebilecek kk lekli iletmeler, zelletirilmesi mecburi saylan iletmeler olmulardr. Petrol, doal gaz, telekomnikasyon ile ilgili kurulular, sanatsal mekanlar ve madenler ise zelletirilme kapsam dnda kalmtr. Ancak, bu kurulular Devlet Bakan veya Babakan karar ile zeletirme kapsamna alnabilirdi. zelletirme politikasnn ikini aamas (19951998) ise zelletirmenin uygulamada birinci aamas olarak adlandrlmtr. Cumhurbakannn 8 ubat 1997 tarihli ferman uyarnca her biri 4 adet ekten ibaret 8 milyon adet Devlet zelletirme Payndan (ek) 7.183.803 adedi Azerbaycan vatandalarna cretsiz datlmtr. zelletirmeye lke vatandalar bu eklerle, yabanc lke vatandalar ise opsiyon ad verilen zelletirme ekleri ile katlabilmektedirler (Akti, 1999). Azerbaycanda 19951998 yllarn kapsayan birinci zelletirme program ancak 2000 yl balarnda tamamlanabilmitir. Birinci zelletirme programnda zelletirme programna alnan kk ve orta lekli iletmelerin byk bir ksm bu program erevesinde zelletirilmitir. Birinci zelletirme aamasnda ama, zel mlkiyet ve serbest rekabet prensipleri dorultusunda piyasa ekonomisi ortamnn
349

A. Guliyev, F. Ahmadov

salanmas, ekonominin piyasa ekonomisi taleplerine uygun bir yapya dntrlmesinin salanmas, ekonomik srete atl kaynaklarn kullanmnn tevik edilmesi, yerel ve yabanc kaynaklarn tevik edilmesi, halkn refah dzeyinin iyiletirilmesi olmutur (Ekberov, 2007). Birinci aamada retim alanndaki devlet messeslerinin te ikisi zelletirilmeye karlmtr. Bu aamada esasen kk lekli iletmelerin zelletirilmesi gerekletirilmitir. 19952001 yllar arasnda toplam 24651 farkl sektrlerden iletmeler zelletirilmitir. Birinci zelletirme programndaki gecikme nedeniyle ikinci zelletirme program ancak 10.08.2000 tarihinde Cumhurbakan tarafndan imzalanabilmitir. Dolaysyla ikinci zelletirme program iki yllk bir gecikme ile ancak uygulamaya konulabilmitir. kinci zelletirme program ile orta ve byk lekli iletmelerin zelletirilmesi planlanmtr. Bu zelletirme politikasnda ama, zelletirmeyle ekonomik yapnn dzeltilmesi, rekabet ortamnn salanmas ve buna bal olarak ekonomide verimliliin arttrlmas, piyasa ekonomisi koullarndan olan zel mlkiyet alannn genilendirilmesi, yatrmlarn arttrlmas, zellikle yabanc yatrmlarn tevik edilmesiyle ekonomik kalknmann salanmas, zelletirme srecinde geni halk kitlelerinin yer almasnn salanmas, I.Devlet program erevesinde zelletirilme karar verilmi devlet messeselerinin zelletirilmesinin tamamlanmasyd. Bylece devletin ekonomideki rol iyice azaltlmaya allmtr ve 2001 yl balarnda devlet zelletirmeye hz verilerek, imalat, enerji ve kimya sektrlerinde faaliyet gsteren 100 byk kamu iktisadi teebbsnn zelletirileceini ilan etmitir. Farkl alanlar kapsayan 450 civarnda iletme byk zelletirme kapsamnda yer almaktadr. zelletirme programna gre zelletirilecek tesis ve messeseler kk, orta ve byk olarak 3 gruba ayrlmtr. Kk messeselerin %15i alanlarna parasz verilmekte, %85i ise paral ak arttrma ile satlmaktadr. Orta ve byk messeseler ise nce anonim irket statsne dntrlmekte, sonra zelletirilmektedir ( badolu, 2001, C). Bu irketler; hisselerinin en az %50si ek ak artrmalar ile %15i messese alanlarna ek karlnda, %10u paral ak artrma ve kalan %25inin ise devlet tarafndan kapal yatrm fonuna verilmesi ile zelletirilmektedir. kinci zelletirme program erevesinde ise haberleme, ulatrma, kimya, enerji kompleksi ve dier sektrlerdeki messeselerin zelletirme sreci devam etmektedir. zelletirmenin balad tarihten 2005 yl bana kadar toplam deeri 651,1 milyar Manat olan 40,7 bin kk lekli iletme zelletirilmitir. Yine 2005 yl ba itibariyle 1537 devlet irketi, bu erevede 356 orta ve byk lekli irket anonim irkete dntrlmtr ( manov, 2001). Sonuta 150 binden ok Azerbaycan vatanda zel mlkiyet sahibi olmutur. te yandan arazi mlkiyetinde deiiklik sonucu zel mlkiyete devri sonucu Azerbaycanda lke arazisinin %56,9u (4.913.639 hektar) devlet, %23,5 (2.032.744) hektar belediye, %19,6 (1.695.123 hektar) zel mlkiyete aittir. Bunun yansra Azerbaycanda zelletirme srecinde bir sra olumsuzluklar da yaanm, sre baz uygulamalardan dolay ister yurt ii isterse de yurt d kurumlarca eletirilmitir. Bunlar dier bamsz devletler topluluu lkelerinden farkl olarak Azerbaycanda reel anlamda zelletirme uygulamalarna bamszlktan 45 yl sonra balanmas, zelletirme srecinde tecrbesizlik ve kadro yetersizlii, yabanc yatrmclarn zelletirme srecine yeterince ekilememesi, zelletirmeye katlm amacyla halka datlan eklerle geni halk kitlelerinin zelletirmede aktif rol almasnn salanmas isteine karn, bu istein beklenen dzeyde gereklememesi, anonim irkete dntrlen messese idarecilerinin olaanst dzeyde artan yetkileri ve bunun ahsi kar ynnde kullanlmas, anonim irkete dntrlen iletmelerin ounun daha ok devlet messesi gibi faaliyette bulunmas, zellikle byk lekli iletmelerin zelletirilmesi nnde devlet tekelinden kaynaklanan engellerin var olmas, zelletirilen messeselerin byk ounluunun aktif ekilde faaliyet gstermemesi, zelletirme zaman messese emlakinin fiyatlandrlmasnda sadece bir kurumun (Devlet Emlak Bakanl) yetkili klnmas, buna bal olarak fiyatlandrmada ortaya kan sorunlar ve yetkililerin zelletirmede yaknlk, ok yntem kullanlmas, akrabalk ilikilerini kullanmalar sonucunda messeselerin dk fiyatlarla
350

7.KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25-26 Ekim 2011

zelletirilmesi, zelletirme srecinde effaflk ilkesinin gzard edilmesi, zelletirme faaliyetlerinin kapal kaplar arkasnda gerekletirilmesidir (Cebiyev, 2000). Tm bunlara ramen Azerbaycan da zelletirme srecinde, giriimcilik alannda ok byk gelimeler salanmtr. Bu gn GSMHnin %73 n reten zel sektrn sosyal ve ekonomik problemlerin zmnde nemli rol vardr. zel sektrden alnan vergiler btenin asl gelir kaynan oluturmaktadr. zel sektrn, btenin iindeki pay 1995 ylnda %10, 1997 ylnda %26,5 iken, 2007 ylndan sonra ise bu pay %75 ve daha stne ulamtr. u an alanlarn %70i zel sektrde %30u ise devlet sektrnde almaktadr. Ayrca devlet zel sektrn gelitirilmesi iin giriimcilie destek programlar hazrlamaktadr. zelletirme srecini daha da hzlandrmak amacyla 20072010 ylarn kapsayan devlet programnn projesi hazrlanmtr. Programda sadece zelletirme deil, devlet mlkiyetinin etkin kullanm ve zelletirmeden sonra messeselerin ynetilmesinin kontrol mekanizmi de ele alnmtr. Dnyada uygulanan tecrbelerden de grdmz gibi, zelletirme programlarnn uygulanmas lkeye dorudan yabanc yatrm giriini nemli lde etkileyen faktrdr. Dorudan yabanc yatrm tutar gerekleen zelletirme salt tutar ile eit kalmamakta, bu zelletirmenin ivme kazandrmas neticesinde, daha byk tutardaki sermaye lkeye girmektedir. nk Orta ve Dou Avrupa ile Gney Amerikaya yaplan dorudan yatrmlarn ounluu zelletirme yolu ile gereklemitir (Ervin ve Gsilag, 1995). Bu durum, zellikle eski Dou blou lkelerinin piyasa ekonomisine gei srelerinde byk lekli kamu teebbslerinin zelletirmeleri ile ortaya kmtr. Azerbaycanda uygulanan zelletirme programlaryla giriimcilie destek programlarnn ayn anda yrtlmesi lke iinde rekabet ortamnn gelitirilmesine yol acyor ki buda ada giriimciliin gelitirilmesine olumlu etki ediyor. Gnmz dnyasnda Azerbaycann karsnda duran en nemli admlardan birisi kk ve orta lekli iletmelerin desteklenmesi, insan kaynaklarnn gelimesi, teknolojik ve mali desteklerin bu iletmelere salanmas, iletmelerin hukuksal ve mali dzene balanmas, blgelerde iletmelerin gelitirilmesi ve bamsz ileyen bir dzenin oluturulmasdr. Bu politika ile kk ve orta lekli iletmelerin finansal gereksinimleri; devlet btesi, iletmecilie destek milli fonunun mal destei, belediyelerin mali destei, uluslararas yabanc finansal kurulularn finansal destei, amal projeler destei ve yabanc yatrmlar ile karlanmas amalanmaktadr. Bu politika ile, kk orta lekli iletmelerin insanlara cazip gelerek i adamlna atlmlar, kreselleme ve rekabet potansiyelinin artrlmas da i yeri says ve retim eitliliini zenginletirme, blgelerin teknolojik ve gelir ynnden ykselmesini temin etmek, sosyal problemleri azaltmak, g nlemek ve lke ihracat ile byk sanayide kk ve orta lekli iletmelerin nemini artrmak hedeflenmitir. Bu amalar ve hedefleri elde etmek iin, KOB lere salanabilecek destekler; nakit olmayan destekler, nakit destekler, vergi yolu ile salanan destekler ve dier tevikler olarak uygulamaya konulmutur. Nakit olmayan destekler, toprak arazi ve bina tahsisleridir. Nakit olan destekler, ksa sreli, uzun ve orta sreli kredi ve mkafatlardr. Vergi yolu ile salanan destekler ise, dk oranl gelir vergisi, vergiden muafiyetler, zararlarn karlanmas, hzlandrlm amortizman, yatrm indirimi, harlarda muafiyet, vergi deme srelerinin uzatlmas ve mali fondan vergi yolu ile kredilendirmelidir (Snmez, Guliyev, 2007). Dier tevikler ise iktisadi ve ticari riskleri karlayan devlet sortas, yatrm ortamnn oluturulmas, ucuz enerji destei ve yatrm ncesi hizmetler ve yardmlardr. SONU VE NERILER Giriimcilik ekonomik byme ve istihdamn artmasnda ok nemli bir rol sahiptir. Gnmzde gelimi ve gelimekte olan lkelerde giriimciliin ve bu erevede kk ve orta lekli iletmelerin gelitirilmesi yoluyla retim ve istihdamn arttrlmas amalanmaktadr. Aktan ve Vural (2004), Trkiye iin giriimciliin gelitirilmesi iin ne srdkleri fikirler Azerbaycan iin de geerlidir. Rekabet gcnn arttrlmasnda giriimcilik ve KOB ler son derece nem tamaktadr. Giriimciliin
351

A. Guliyev, F. Ahmadov

gelitirilmesi ve firmalarn desteklenmesi ynnde alnmas gerekli tedbirleri u ekilde zetleyebiliriz (Aktan ve Vural, 2004, B) Giriimciliin n plana karlmas ve giriimcilik faaliyetlerinin tevik edilmesi, Yenilikleri ve deiimleri destekleyici i ortamnn yaratlmas, Mal ve hizmetlerin piyasa eriiminin salanmas, iletmeler iin brokratik dzenlemelerini basitletirilmesi ve yenilenmesi, Yukarda yaplan aklamalar erevesinde Azerbaycanda retim yatrm ve istihdamn artrlmasnda zel giriimcilie gereken nem verilmeli ve firmalar mutlaka dorudan veya dolayl kamu politikalar ile desteklenmelidir. Firmalarn rekabet gcnn arttrlmas iin firma, endstri ve hkmet dzeyinde tedbirler alnmaldr. irketler iin brokratik dzenlemelerin basitletirilmesi ve yenilenmesi bylece yenilik, yaratclk ve giriimciliin gelitirilmesi salanmaldr. Dolaysyla, giriimciliin gelitirilmesi iin dijital devlet hizmetleri son derece nem tamaktadr. Brokrasi ve krtasiyeciliin firmalara ykledii zaman ve ilem maliyetlerinin azaltlmas rekabet gc asndan son derece nem tamaktadr. Bunun iin kamu kurum ve kurulularnn web bilgi hizmetlerinin gelitirilmesi gerekir. Rekabet gcnn; KOB ler, yeni kaliteli rn, rn eitlemesi, sat sonras hizmetler, zamannda teslim gibi noktalarda younlatrlmas gerei ortaya kmtr. Rekabet gc salayacak yeni eilimlere uyum ancak kendi teknolojisini reten Azerbaycan ortamnda gerekleecektir. Makroekonomik dengelerini kuran ve yatrm iklimini salayan Azerbaycan, AR-GE faaliyetlerinde younlaarak hzla kendi teknolojisini retmeyi baarmaldr. Bu ama ile Azerbaycan Cumhurbakannn 27 Aralk 2004 tarihli ferman ile Petrol ve Gaz Gelirlerinin daresine likin Uzun Vadeli Strateji kabul edilmitir ki bunlar iinde lkede faaliyet gsteren KOB lerin kalknmas stratejileriydi. Ama bu gn Azerbaycanda KOB lerin durumu ok ktdr. zellikle KOB lerin ounluunun neyin ki ihracatta retim oranlar bile ok aadr. lkenin KOB lerinin ihracat katklar %1in altndadr. Bu Azerbaycann rekabet gc asndan ok anacakladr. Azerbaycann ulusal rekabet gcn gelitirmek ve glendirmek iin KOB leri desteklemeli ve onlarn ihracat performanslarn artrmak iin politikalar izlenmelidir. KOB lerin verimlilikleri, istihdama katklar, katma deer iindeki paylar ile uluslararas rekabet glerinin artrlmas iin hazrlanan KOB Stratejisi ve Eylem Plan revize edilmelidir. lkede faaliyet gsteren KOB lerin ihracat performanslarn artrma yollarndan biride giriimcilik kltr gelitirilmesidir. retim ve kalite srelerinin gelitirilmesi iin, KOB lerin retim ve ihracat yapabilmeleri iin teknoloji aratrma gelitirme ve yenilikilie ynlendirilmelidir. lke ihracat yapan KOB ler iin gzeteli krediler ayrmaldr. Ayrca, lkede faaliyet gsteren KOB lerde donanm ve yazlm sahiplii ve internet kullanmnn artrlmas iin destek mekanizmalarnn gelitirmek ve bilgilendirmek ile eitim faaliyetleri ve fuarlar dzenlenmelidir ki KOB lerin ihracatta payn artrsn. ster 1993de kabul edilmi "Anti tekel faaliyeti hakknda" kanun, isterse de 1995de kabul edilmi "Haksz rekabet hakknda" kanun ada pazarn gereklerine ve rekabetin ada mekanizmalarna tam uymuyor. Burada esas unsurlardan biri pazarn kontroldr. yle ki, haksz rekabet ve tekelcilik durumlarnn belirlenmesi iin pazarda srekli kontrol sistemi mevcut olmaldr. Oysa, rekabet alannda devlet dzenlemesiyle sorumlu olan Anti Tekel Devlet Kurumu pazara kontrol yalnz belirli srede tekil etmekte ve bunlar tketim pazarn kapsayan durumlardr. Hlbuki rekabet alannda devlet kontrol anlay pazar btnlkle kapsayan dinamik kontrol sistemi ile gerekletirilmelidir. Dolaysyla bu alanda dzenlemeler ve rekabet hukuku uygulamas yoluyla gerekletirilecek rekabet politikasnn bu zellikleri dikkate alacak ekilde dizayn edilmesi son derece nemlidir. Bu gn Azerbaycanda istenilen zaman rn (hizmet) pazarnda fiyatlar artrlp drlebilir. nk lkeye getirilen mahsuln hacmini bilinli olarak maniple etmekle, fiyat keyfi dzeye karmak (indirmek) ok da zorluk karmyor. Bununla da deil tekel olmayan giriimcilerin, ayn zamanda tketicilerin hukuklar bozuluyor. Bu gn ayr-ayr pazarlarn tekelc irketler tarafndn paylalmas yakn zamanlar iin Azerbaycan iktisadiyatnda pahalanma potansiyelini yksek dzeyde tutacaktr.
352

7.KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25-26 Ekim 2011

Antitekel Devlet Kurumunun statsnn deitirilmesine ihtiya var. yle ki, rekabet kurumu yalnz icra kurumu gibi deil, ayn zamanda adalet kurumu gibi de olmaldr. Bu adalet fonksiyonu onun stat bakmndan bamsz olmasn gerektiren esas amildir: "Bu sebepten de rekabet kurumunun en esas gstericilerinden biri onun bamszldr. Devlet Antitekel Kurumunun faaliyetinin, yukarda sylenilenleri dikkate almakla, tam bamsz olmad belirlenmitir. Azerbaycanda Anti Tekel Devlet Kurumu hiyerarik yapya sahip bir kurumdur ve karar verme kurumu gibi bakan yetkilidir". Bununla beraber, i mekanizmas itibariyle de hizmet hiyerarik bir ekilde faaliyetini kuruyor: "Bu da bir sra etkilik gstericilerini aa drm oluyor. Bu sebepten, hizmetin fonksiyonlarna uygun evik faaliyetinin salanmas amacyla esnek, bamsz uzmanlarn srekli katlmn salayabilecek yapnn formalatrlmas neriliyor". Bu gn dnyaya baktmz zaman en gl ekonomilerin ayn zamanda en eski Rekabet Kanunlarna ve Kurumlarna sahip olan lkeler olduunu grrz. Bir lkede serbest giriim zgrlnn korunmas ve rekabet ortamnn oluturulmas ekonominin d dnyadaki rekabet gcn de artracaktr. Kaytd ekonomi, lkelerin uygulam olduklar ekonomik sistemlerin, sosyal, hukuki, ahlaki ve kltrel yaplarnn farkllklarndan dolay ortaya kabilmektedir (Giles, 1997). Sebebi her ne olursa olsun, kaytd ekonomiyi nlemek veya istenilebilir bir seviyeye indirgeyebilmek iin lkeler deiik yntemlere mracaat etmektedirler. Azerbaycanda kaytd ekonominin oran % 60n stnde olmas lkede kaytl kesimin faaliyet alan daralmakta, iveren asndan igc maliyetlerinin ykseklii, uluslararas piyasalarda rekabet gcn azaltc etki yaptndan, iverenleri kaytl ekonomiden uzaklamaya itmektedir. Ayrca, alan veya altrlanlar, hem vergi vermeyerek bteden sosyal gvenlik sistemine yaplabilecek aktarmalar engellemekte, hem de prim demeyerek sistemi zayflatmakla lke iin bir risk tamaktadr. Bunun nlenmesi iin, ncelikle lke genelinde alma ve altrmaya ynelik brokratik ilemlerin ve iyeri amaya ynelik bavurularn bir merkezde toplanmas ve ekonomik faaliyetlerin gzlenmesi ile denetlenmesi aamalarnda bu merkezi ktn kullanlmas, mesleki kurulularla koordinasyonun salanmas kaytd istihdamn kayt altna alnmasnda nemli bir balang saylacaktr ki, buda lkede ada giriimcilik fealiyyeti uygalamalarn hzlandracaktr. KAYNAKA AKTAN, C. C.; VURAL, . Y. (2004.B), Rekabet Gc ve Rekabet Stratejileri, Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu, Rekabet Dizisi -2, stanbul AHMADOV, F (2007), Bir Giriimcilik rnei Olarak Uluslar aras Giriimlerin Baar Kriterleri: I. Uluslararas Giriimcilik Kongresi, Manas niversitesi, Bikek GUL YEV, A. SNMEZ, (2007), Azerbaycandaki KOB letmelerinin Gelime Stratejileri ve Etkileri, Qloballama Prosesinde Kavqaz ve Merkezi Asya Beynelxalq Konferans, 02-05 May, Bak GILES, D, A. (1997), Causality Between The Measured and Underground Economies in OKUR, A; ET NKAYA, M. (2007), Kafkasya ve Orta Asya Blgesinde Piyasa Ekonomisine Gei Srecine Btncl Bir Yakla, Caucasus and Central Asia in the Globalization Process, II International Congress, Baku, May 2-5, II. Kitap, p. 626. KOAK, . (2005), Azerbaycan lke Raporu, Ankara, KOSGEB Pazar Aratrma ve hracat Gelitirme Enstits Yaynlar AKD , M. (1995), Azerbaycan Cumhuriyetinin Sosyo-Ekonomik Yaps, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yayn. No: 99, SS.104

353

A. Guliyev, F. Ahmadov

EKBEROV, T. (2003), Masir Azerbaycan Senayesinde Xarici Kapitaln Stimulladrlmas Meseleleri, Azerbaycan qtisadiyyat Ykseli Yolunda, Bak, Elm Yaynevi, SS. 520. CEB YEV, R. (2000), Azerbaycanda Bazar nfrastrukturunun Formalamas ve nkiaf, Akademik Yaynlar, Bak ERV N, A; CS LLAG, I. (1995), Dou Avrupada zelletirme, Trans. by Tark Demirkan, Yap Kredi Yaynlar, stanbul TOSUNOLU, B.T. (2003), Giriimcilik ve Trkiyenin Ekonomik Geliim Srecinde Giriimciliin Yeri, Yaynlanmam Doktora Tezi, Anadolu niversitesi. TUTAR, H. ve O. Kk (2003), Giriimcilik ve Kk letme Ynetimi, Sekin Yaynevi, Ankara, Ziyaret Tarihi Haziran 2010 ERDOMU, Nihat (2004), Aile letmeleri: kinci Kuan Yetitirilmesi, G AD Yaynlar, stanbul. New Zealand, Applied Economics Letters, Vol. 4, No. 1, PP. 63- 67.

354

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

BYME SREC NDEK A LE LETMELER N N KARILAAB LECEKLER SORUNLAR: K.K.T.C LEFKOA SANAY BLGES NDE FAAL YET GSTEREN A LE LETMELER NDE B R UYGULAMA

Okan Veli AFAKLI Lefke Avrupa niversitesi

ZET KOB ler birok lkede olduu gibi Avrupa Birliinde (AB) ekonominin belkemii durumundadrlar. Benzer ekilde, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde (KKTC) iletmelerin byk bir ounluu Kk ve Orta Boy letmeler (KOB ) ve hatta mikro aile iletmesi niteliindedir. Kreselleen ve rekabetin younlat gnmzde szkonusu iletmeler kkln kendilerine verdii dinamizm ve esneklii olabildiince olumlu ynde kullanmal ve etkinlik ve verimlilik odakl olarak rekabet edebilirliklerini salamaldrlar. Bu ise, ada ynetim ilkeleri ile kurumsal ve profesyonel yaklamla mmkn olabilir. Bu erevede almann amac, K.K.T.C Lefkoa Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren aile iletmesi sahip/yneticilerinin byme srecinde karlaabilecekleri sorunlar ve sorunlarn zmnde bavurduklar yollar tespit etmeye yneliktir. almann iki temel amac szkonusudur. Birincisi, aile iletmelerinin byme srecindeki karlaabilecekleri sorunlar tespit etmek, ikincisi ise aile iletmesi sahip/yneticilerinin sorunlarn zm yollarna ynelik dnce ve faaliyetlerini belirlemek ve buna bal olarak szkonusu iletmelerin verimlilik ve etkinliklerini artrmak iin nerilerde bulunmaktr. Bu erevede, almada zetle vurgulanmas gereken en nemli husus iletme yneticileri genelde yksek tahsilli olup faaliyet alanlar ile ilgili eitim alm olmalarna karn bata finansman olmak zere eitli sorunlardan dolay KKTCdeki byyen iletmeler yeterli lde profesyonellememi ve kurumsallamamlardr. Anahtar Kelimeler: KKTC, Lefkoa Sanayi Blgesi, Aile iletmeleri, Sorun, zm Yollar

1. G R
Byme srecindeki aile iletmeleri, genelde KOB nitelikli kk iletmeler olduu iin sorunlar ortak olup kurumsallama yetersizliinden dolay bata profesyonel ynetim olmak zere finansal, pazarlama, iletiim gibi sorunlar bulunmaktadr. Byme srecinde KOB lerin yaad sorunlar aada deinildii gibi finansal sorunlar, ynetim ve organizasyon sorunlar, muhasebe sorunlar, teknoloji ve bilgi akm sorunlar, pazarlama sorunlar, retim sorunlar ve personel sorunlardr (Uka 2007: 43-44). Finansal sorunlara ynelik KOB lerin, bugn kar karya kald birok sorunun gerisinde sermaye faktr yatmaktadr (Bulmu 1990). Balang sermayeleri snrl olduundan, kredi temininde yaanan sorunlar ve kredi maliyetleri nedeniyle kk iletmeler hem z kaynak sorunu hem de d kaynak sorunu ile kar karya bulunmaktadrlar. Bu durum iletme faaliyetlerini olumsuz ynde etkiledii gibi yeni projeleri finanse etmekte glkler yaratmaktadr (Bulmu 1990). D kaynaklarn
355

O. V. afakl

bulunmasnda karlalan glkler ile birletiinde sermaye yetersizlii yeni yatrmlarn yaplmasn ve yksek teknoloji salanmasn engellemektedir (Tosyal 1995). KOB lerin ok snrl zkaynak sermayeye sahip olmalarndan dolay yeterli omayan finansman bilgileri iin personel istihdam g hale gelmektedir (Oktav vd. 1990). Benzer ekilde, KOB lerin hemen hepsindeki sahip /yneticiler teknik kkenli olduundan, finansman ve muhasebe konusunda ok az bilgiye sahiptirler ve bu tr bilgileri, uzman kiilerden salama istek ve imknlar da snrldr (zgen ve Doan 1997). KOB lerin karlatklar ynetim sorunlarn, ynetim ve ynetici sorunlar (Diner 1992), nitelikli personel bulunamamas (Arzova 1996; Mftolu 1993), iletme sahiplerinin teknik kkenli olmas (Mftolu 1993), yneticilerin ve personelin eitim sorunlar (enel 1987), uzmanlama, enformasyon (bilgi) eksiklii, idari ve teknik danmanlk, rehberlik hizmetlerinden yoksunluk, rgt ve rgtlenme sorunlar eklinde sralamak mmkndr. Byyen iletmelerin baarsn etkileyen sorunlarn biri de pazarlama alandr. Bunlarn banda ise uluslar aras pazarlara almda dil sorunudur (Fndkl 1983). Ayrca, yeni pazarlara girmekte ve onlar tanmakta zorluk ekmekte, te yandan, bu mamllere ihtiyac olan kii ve kurulularda, retici ve tketiciye ynelik bilgileri bulamamakta ve tketicilerin zevk ve tercihlerindeki hzl deimeleri izlemede ve bu deiikliklere ayak uydurmada da baarl olamamaktadrlar (Tokol 1984; Demir vd. 1998: 66). KOB lerin karlatklar retim sorunlarnn ilki, yenilik ve deiiklikler konusunda retim teknolojisindeki eksiklikler, yani ksaca teknoloji sorunudur. Bugn, KOB lerin yatrm yaparken alan ve teknoloji seimi konusunda bilgi alabilecekleri herhangi bir kurum bulunmamaktadr. retim ynetimi ve teknolojisindeki byk bilgi eksikliinin neden olduu sorunlarn zmlenememesi, kalitesiz retim, yksek maliyet, hammadde, igc, makina, tezgah kapasitesi israfnn daha da artmasna sebep olmaktadr (OKIK 1993). KOB lerin finansal yaplarnn zayf olmas, Ar-Ge faaliyetlerinde bulunmay engellemekte, uzman ve teknik personele ve modern teknolojiye sahip olamama sonucunu dourmaktadr. Bu durumda, KOB lerin yeni rn gelitirmelerinde engel oluturmaktadr (Baykal ve Glmez 1998:48). Bu almada KKTCnin bakenti Lefkoada pilot blge olarak seilen Sanayi Blgesinde byme srecindeki 51 aile iletmesine ynelik aratrma yaplmtr. Aratrma bu iletmelerin karlaabilecei sorunlar zerinde younlamtr. ARATIRMA YNTEM Aratrmann temel amac dorultusunda, K.K.T.Cde Lefkoa Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren 51 aile iletmesi zerinde karlaabilecekleri muhtemel sorunlara ynelik Sevin (2005) tarafndan kullanlan lekten yararlanlarak aratrma yaplmtr. lekte kullanlan ankette kapal ve ak ulu sorularn yan sra 5li Likert lei esas alnarak hazrlanan sorularla bilgi toplama yoluna gidilmitir. Anket srasyla iletme sahip/yneticilerine ait bilgileri, iletmeye ait bilgileri, iletmenin karlabilecei sorunlar, iletmede iletiim ile ilgili sorunlar, letmelerde bireysel sorunlar, aile irketlerinin byme ve aile ilikileri hakkndaki dnceleri, ve iletmelerde karlalabilecek sorunlarda bavurulan zm yollarn kapsamaktadr. Karlalabilecek sorunlarn nem derecesi ile ilgili 0=hi nemli deilden balayp 4=ok yksek derecede nemli eklinde artan lek kullanlmtr. yle ki, en yksek lek deerine sahip faktr en nemli sorundur eklinde yorumlanabilir. Aratrmada istatistiki adan yzde analizi, Tek-grup t-testi ve gvenilirlik testi (Cronbach alfa) uygulanmtr. almada kullanlan lee gvenilirlik testi (Cronbach alfa) uygulanm ve .864 deeri elde edilmitir. Bu rakamn .7nin zerinde olmas almann gvenilir olduunu gstermektedir (Altunk vd. 2004: 113-116). 2.

356

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ARATIRMA BULGULARI VE DEERLEND RME Aratrmaya tabi tutulan iletme sahip/yneticilerin demografik zellikleri Tablo 1de yer almaktadr. Tablo 1: Demografik zellikler
ZELL K Cinsiyet Bay Bayan Ya grubu 31 40 20 30 41 50 51 ve zeri Eitim durumu Lise Yksek Okul ( 2 Yillik) Lisans Lisans st Kurumdaki grevi Ynetim Kurulu yesi Genel Mdr Personel Mdr Muhasebe Mdr alma sresi 1-5 yl 6-10 yl 11 yl ve zeri 1 yldan az Bavurulan kaynaklar z Sermaye Banka Kredileri letmenin hukuki yaps Limited irket ahs letmesi Anonim Faaliyet gsterilen sektr Aga leri Makine Tekstil Gda Hizmet Dier Yneticinin iletme sahibi olma durumu Evet Hayr Faaliyet alan ile ilgili eitim alma durumu Evet Hayr Ksmen YZDE 66,7 33,3 41,20 27,50 19,60 11,80 35,3 15,7 31,4 17,6 39,20 25,5 19,6 15,7 45,10 27,50 19,60 7,8 41,20 58,80 86,3 13,7 0 7,8 29,4 2,0 7,8 21,6 31,4 60,80 39,20 78,66 11,80 9,54

3.

357

O. V. afakl

letme sahip/yneticiler ile ilgili demografik zellikler aadaki gibi zetlenebilir: letme sahip/yneticilerin byk ounluu ( %66,70) erkeklerden olumaktadr. Bu sonu aile iletmelerinde alacak bireylerin seiminde daha ok erkeklere ncelik verildiini gstermektedir. Gen ve orta ya grubu olarak da deerlendirebileceimiz 20-40 ya arasndaki yneticilerin aratrmaya katlanlarn yarasndan fazlasn (%68,70) oluturduu grlmektedir. Bu durum da aile iletmesi sahip/ yneticilerinin kendilerinden sonra gelen ikinci ve nc neslin iletmelerinde etkin almalar ynnde nlerini atklar sylenebilir. Aratrmaya katlan iletmelerin ortalama 12,5 yldr faaliyet gsterdikleri tesbit edilmitir. En gen iletme 1 yldr faaliyette bulunurken en yal iletme 30 yldr faaliyet gstermektedir. Bu balamda iletmelerin faaliyet alanlarnda deneyimli iletmeler olduklar sylenebilir. letmelerde ortalama alan says 6 dr. En az personele sahip olan iletme 1 kii altrrken en fazla persolene sahip olan iletmede 15 kii almaktadr. letme sahip/yneticilerin yardan fazlas (%35,3 + % 31,40) lise ve Yksek okul dzeyinde bir etime sahiptir. %15,7 lik bir ksmn lisans ve %17,6 lk geriye kalan ksmn ile Lisans st etim aldklar anlalmaktadr. Bu durum aile iletmesi sahip / yneticilerinin iletmenin bana getirmeyi dndkleri bireylerin eitimine gerekli nemi verdikleri eklinde deerlendirilebilir. letme sahip/yneticilerin % 39,20si ynetim kurul yesi olan bireylerden olumaktadr. letme sahip/yneticilerin yaklak yars (%45,10) iletmelerinde 1- 5 yl arasnda altklarn belirtmilerdir. Bu sonutan aile iletmelerinde personel devrinin yksek olduu, alanlarn iletmeye ballklarnn yksek olmad sonucuna varabiliriz. letmeler, byme srecinde gerekli olan finansal destekleri byk bir oranla (%58,80) banka kredilerinden temin etmektedirler. Aratrmaya katlan iletmelerin byk bir ounluu (%86,3) Limited irketdir. %13.7lik ksm ise ahs iletmesidir. Aratrmaya katlan yneticilerin byk bir ounluu (% 60.80) ayn zamanda iletmenin sahibi olan ailenin yesi durumundadr. Bu durum, aratrmaya katlan aile iletmelerinde dardan profesyonel ynetici temini yerine aileden bir bireyin ynetimde tercih edilmesi eiliminin yksek olduu eklinde deerlendirilebilir. Aratrmaya katlan iletmelerin eitim faaliyetlerine gerekli nemi verdikleri ortaya kmaktadr. Byyen bir iletmenin karlaabilecei sorunlar Tablo 2de grld gibidir. Tablo 2. Byyen Bir letmenin Karlaabilecei Sorunlar Sorunlar Yneticilerin i yknn artmas letmeyi ve alanlar denetim gl leri zamannda yetitirememe Yetki ve sorumluluklarn birbirine karmas Faaliyetleri ve alanlar koordine etme gl Personelin i yknn artmas Sermaye bulma gl Ortalama 2,9020 2,8431 2,8039 2,7843 2,7647 2,7059 2,5882 Standart Sapma 1,10 1,22 1,35 1,33 1,24 1,20 1,11

358

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 2de grld gibi byme srecindeki iletmelerin karlaabilecei sorunlarn nem dereceleri srasyla yneticinin i yknn artmas (2,90), iletmeyi ve alanlar denetim gl (2,84), ileri zamannda yetitirememe (2,80), yetki ve sorumluluklarn birbirine karmas (2,78), faaliyetleri ve alanlar koordine etme gl (2,76), personelin i yknn artmas (2,70) ve sermaye bulma gl (2,58) eklindedir. Aratrmaya katlan iletmelerin iletiim ile ilgili sorunlar Tablo 3de yer almaktadr. Tablo 3: letmelerde letiim le lgili Olarak Yaanan Sorunlar Sorunlar letme ierisinde iletiim etkin olmal Yneticiler aras iletiim salanmal letmede rn gelitirme, sorun zme v.b. alanlara ynelik ekip almalarna yer verilmeli Tepe yneticileri, birim yneticileri ve iletme birimleri zerinde tam bir denetime sahip olmal Aile yeleri arasnda dzenli toplantlar yaplmal Kimin hangi ii yapaca konusunda aile yeleri arasnda atmalar yaanabilir Profesyonel yneticiler kendi ilgi alanlaryla ilgili sorunlarda aile yelerine danmal Ciddi krizlerde aile yeleri arasnda duygusal destek anlay hakim olmal Aile yeleri, aile sorunlarn iletme de konuup zebilmeli Ortalama 3,49 3,37 3,23 3,13 3,07 2,60 2,27 2,25 1,96 Standart Sapma ,90 ,99 ,92 ,91 1,19 1,49 1,44 1,41 1,72

Tablo 3de grld gibi byme srecindeki iletmelerin karlalabilecei iletiim sorunlarnn nem dereceleri srasyla iletme ierisinde iletiim etkin olmal (3,49), yneticiler aras iletiim salanmal (3,37), iletmede rn gelitirme, sorun zme v.b. alanlara ynelik ekip almalarna yer verilmeli (3,23), tepe yneticileri, birim yneticileri ve iletme birimleri zerinde tam bir denetime sahip olmal (3,13), aile yeleri arasnda dzenli toplantlar yaplmal (3,07), kimin hangi ii yapaca konusunda aile yeleri arasnda atmalar yaanabilir (2,60), profesyonel yneticiler kendi ilgi alanlaryla ilgili sorunlarda aile yelerine danmal (2,27), ciddi krizlerde aile yeleri arasnda duygusal destek anlay hakim olmal (2,25) ve aile yeleri, aile sorunlarn iletme de konuup zebilmeli (1,96) eklindedir. Aratrmaya katlan iletmelerde yaanan bireysel sorunlar tesbiti Tablo 4de yaplmaktadr. letmelerde yaanan bireysel sorunlarn en nemlisi, yetki ve sorumluluklarn devri konusunda olmaktadr. Yetki devri zellikle aile iletmeleri iin yaamsal neme sahip konulardan biridir. letmenin sahibi konumundaki yneticiler; iletme zerindeki otoritelerini kaybetmemek, iletmenin bir organizasyon olarak almasn kontrol altnda tutmak vb. nedenlerden dolay sahip olduklar yetki ve sorumluluklarn paylamak istememektedirler. Aratrma bulgular da bu yaklam destekler niteliktedir. letmeyi ve aileyi ilgilendiren konularn birbirlerine kartrmadan deerlendirme srecine tabi tutulmas (3,11), profesyonel yneticilerin kendilerini iletmeye en az aile bireyleri kadar bal hissetmeleri (3,00), ve kritik grevlere kesinlikle aile yelerinin getirilmesi (2,68) konular ise nemli grlen dier faktrlerdir.

359

O. V. afakl

Tablo 4: letmelerde Bireysel Sorunlara Ynelik Grler Bireysel Sorunlar letmede yetki ve sorumluluklarn devredilmesinde bireylerin sahip olduu yetenekler en nemli kriterdir. letmeyi ve aileyi ilgilendiren konular birbirine kartrlmadan deerlendirme srecine tabi tutulur Profesyonel yneticiler iletmeye en az aile bireyleri kadar baldr. letmede kritik grevler aile yelerinin getirilmesi vazgeilmez bir konudur. Terfi ya da cretlendirme konularnda aile yeleri ile dier alanlar arasnda fark gzetilmektedir. Aile yeleri arasnda hangi ii kimin yapaca konusunda atma yaanabilir. Karar alma konusunda aile yeleri arasnda atma yaanmaz. letmede alan akrabalarn dier alanlara gre bir ayrcal vardr.

Ortalama 3,19 3,11 3,00 2,68 2,60 2,33 2,25 2,03

Standart Sapma 1,11 ,88 1,28 1,17 1,20 1,35 1,36 1,56

Aratrmaya katlanlarn byme ve aile ilikileri hakknda ki dnceleri Tablo 5de grld gibidir. Tablo analizine gre kurucu iletmeyi devrederken gelen kuaklara gvenmekte ve gelecek kuaklar iine alacak ekilde planlama yapmaktadr. 2. Kuak iletmeyi kurucu kadar ileriye gtrememektedir. Bunun sebebi hissi davranlarak doru yetki devrinin yaplamamas veya irket planlamasnn doru yaplamamas olabilir. Tablo 5: Aratrmaya Katlanlarn Byme ve Aile ilikileri Hakkndaki Dnceleri Byme ve Aile likileri Ortalama Standart Sapma letmenin kurucusu, kendinden sonra gelen kuaklara iletmeyi 3,2157 1,006 devrederken gvenmektedir. letmenin byme stratejileri, gelecek kuaklar da iine alacak 3,2157 ,901 biimde oluturulmutur. letme, gncel gelimelerden yakndan ilgilenip gerekli deiimleri 2,9608 1,419 zaman kaybetmeden uygulamaya koyar. Aile toplantlar nemli olup aile yelerinin katlm salanmaktadr. 2,7451 1,370 Ailesel ilikilerdeki bir deiim, iletmedeki ilikileri etkileyebilir. 2,6275 1,110 letmenin stratejik kararlarna kurucu dnda aile yeleri de 2,4902 1,529 mdahale etmektedir. Ailenin karlar iletme karlarna gre nceliklidir. 2,0196 1,182 letmelerde karlalan sorunlar ile ilgili bavurulan zm yollarnn tesbiti Tablo 6da yaplmaktadr. Tablodan da anlalaca gibi sorunlara zm bulmada bavurulan balca yntemler kurucunun yol gstermesi(3,37), profesyonel yneticilerden yardm almak (3,27), ve benzer iletmelerin deneyimlerinden faydalanmaktr (3,07). Ancak, danmanlardan yardm almak (2,72) gibi asl bavurulmas gereken zm yollarnn ikinci derecede nemli olduklar grlmektedir.

360

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 6. letmelerde Karlalabilecek Sorunlara Bavurulan zm Yollar zm Yollar Ortalama Kurucunun yol gstermesi Profesyonel yneticilerden yardm alarak Benzer iletmelerin deneyimlerinden faydalanarak Danmanlardan yardm alarak Aile toplants dzenlemek 3,37 3,27 3,07 2,72 2,58

Standart Sapma ,,79 1,11 1,01 1,38 1,16

4. SONU VE DEERLEND RME

Bu aratrmada Lefkoa Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren iletmelerin byme srecindeki ynetim ve organizasyon sorunlar ortaya konulmaya allmtr. Bu erevede, almada sonu olarak aadaki hususlara deinilmesi uygun olacaktr: Aile iletmelerinde genelde iletmelerin sahibi ayn zamanda ynetici konumundadr. letmeler yksek oranda eitilmi olmalarna ramen bu kurumsal olarak uzmanlamay ve kurumsallamay salamamaktadr. zellikle snrl sermayeden dolay finansman, pazarlama, retim gibi alanlarda uzman istihdam mmkn olmamaktadr. Bu iletmelerde, alanlar ile mteriler arasndaki ilikiler yz yze ve skdr. Dolaysyla, mteri odakl olma ada anlayna sahip olmayan iletmeler baarszla mahkum olmaktadrlar. letmelerin ounluu iin genelde bavurduklar kaynaklar banka kredileri olmasna karn, iletmelerin kredi olanaklar snrldr. Teminat, iletme riski ve finansal raporlama yetersizlii nedeniyle aile iletmeleri uygun artlarda kredi bulamamaktadr. Dolaysyla, bu iletmelerin olas iflasnda ar kredi koullar da byk etkendir. Yneticilerin faaliyet alan ile ilgili eitim almalar olumlu bir yaklamdr. Ancak, kararlarda daha ok iletme sahibinin veya dier aile bireylerinin etkili olduu gzlemlenmektedir. Danmanlardan yardm almak ve demokratik olarak toplant yapma kltr yeterince yerlememitir. Yneticiler yetki devrinde isteksiz ve tedbirli davranmaktadr. zetle, letmelerde byme srecinde en sk karlalan baarszlk sebepleri ekonomik istikrarszlk ve sermaye yetersizlii, bunlara bal olarak alacaklarn tahsilatndaki glkler, hatal kredi ynetimi ve politikas, hatta kredi seeneinin dk dzeyde deerlendirilmesidir. Daha ok sahip olunan sermayenin korunmas, bir kazan olarak dnlmektedir. Aile iletmelerinin ynetim ve organizasyon sorunlarna ynelik u neriler sunulabilir: KKTCde KOB lerin ve byyen aile iletmelerinin zellikle finansal sorunlarna ynelik risk sermayesi, faktoring ve finansal kiralama gibi oluumlara gidilmesi gerekmektedir. KOB GEMin yaps glendirilerek gerek anlamda KOB lerin modernlemesi, verimlilik ve etkinliklerinin artrlmas, iletmeler aras birleme ve ibirliklerinin glendirilmesi ve kurumsallamalarna ynelik finansal, teknik ve idari danmanla ilikin etkin tevik sistemlerinin uygulamaya konmas gerekmektedir. zellikle gnmz finans piyasalarnda uygun artlarda fonlamann n artlarndan biri iletmenin kurumsal ve finansal yapsn raporlamasdr. Bunu yapamayan iletmeler uygun olmayan artlarda fonlama yapabilmektedirler. Bu adan, iletmelerin kurumsallamay ve profesyonellemeyi

361

O. V. afakl

kendilerine hedef edinmeleri gerekmektedir. Bu erevede, yneticilerin eitim dzeyinin artrlmas ve profesyonel yneticilerin istihdam edilmesinin salanmas gerekmektedir. Profesyonelleme ve kurumsallama kavram kapsamnda aile ii ilikiler ile irket ilerinin birbirinden ayrlmas gerekmektedir. Kurumsallama ve profesyonel ynetimin nemli bir boyutu olarak da planlama becerilerinin kazandrlmas gerekmektedir.

KAYNAKA Altunk, R., Cokun, R., Bayraktarolu, S. & Yldrm, E. (2004), Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri, 3. Bask, Sakarya Kitabevi. Arzova, S. Burak (1996). Toplam Kalite Anlaynn 9 msi. Dnya Gazetesi, (11 Nisan 1996). Baykal, O. Ve . Glmez (1988), KOB ler in Pazarlama, MPM Yaynlar, No:368, Ankara. Bulmu, smail - Oktay, Ertan - Trner, Mete (1990) ''Kk Sanayi letmelerimizin Konumu nemi ve AT'a Girerken Karlalabilecek Sorunlar le zm Yollar''. Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar , Ankara. Demir, Nazmiye, Birbil Dilek, Atalay, Nevda, Yldrm, evket (1998), Pazarlama Ynetiminde Yaklamlar ve Kk ve Orta Boy letmeler, MPM Merkezi Yaynlar, No:633, Ankara. Diner, mer (1992), Stratejik Ynetim ve letme Politikas, 2.Bask, Tima Basm Ticaret ve Sanayii A., stanbul. Fndkl, Remzi (1983) . Kk Sanayi letmelerinin Gereklilii ve Sorunlar, Kk letmelerin Problemleri ve zm Yollar Sempozyumu, stanbul, (12-13 Aralk1983). Mftolu, M. Tamer (1993), Trkiyede Kk ve Orta lekli letmeler; Sorunlar ve neriler, 3.Bask. Desen Ofset A.., Ankara. OK K (1993), Orta ve Kk letmeler Kurulu Raporu, TOBB Yaynlar No:Genel:251;Bm:12, Ankara. Oktav, Mete, Gnal nce, Alican Kavas ve Mustafa Tanyeri (1990), Orta ve Kk letmelerde hracata Ynelik Pazarlama Sorunlar ve zm nerileri, TOBB Yaynlar No: Genel:176, Ankara. zgen, Hseyin - Selen, Doan (1997) Kk ve Orta lekli letmelerin Uluslararas Pazarlara Almada Karlatklar Ynetim Sorunlar ve zm nerileri, KOSGEB Yaynlar, Ankara. Sevin, . (2005). Byme Srecindeki Aile letmelerinin Karlaabilecekleri Sorunlar: Konyada Faaliyet Gsteren Aile letmelerinde Bir Uygulama, iktisadi ve idari Bilimler Dergisi, Cilt: 19 Eyll 2005 Say: 2 Atatrk nversitesi, Konya, s.316-330 enel, .Sezai, Kk Sanayi letmelerinin Sorunlar ve Eskiehirde BirUygulama, Eskiehir Sanayi Odas Blteni, Say:189, (Nisan.1987). Tokol, Tuncer Kk letmelerin Pazarlama Sorunlar, U.. . .B.F. Dergisi, Cilt:5 Say:1, (Mart1984). Tosyal, Sarkaya (1995, KOB 'lerin Trkiye Ekonmisindeki Yeri, zmir Ticaret Odas, Yayn No:20, zmir . Uka, Blent (2007), Byme Srelerinde Kobilerin rgt Yapilarindaki Deiimler Ve Yeniden Yapilanma Sreleri, Yksek Lisans Tezi, Kirgizistan Trkiye Manas niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dali, Bikek.

362

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

KOB LER N HALKA ARZINDA H SSEDARLIK DEVR N N YNET M FELSEFES NE OLAN ETK LER

Ali Korhan ZEN Otoko Otomotiv Ticaret ve Sanayi A. Asl AKIN TEPAV

ZET Trkiyedeki irketlerin %99luk bir ksmn oluturan kk ve orta boy iletmelerin (KOB lerin) tamamna yakn aile irketleridir. Bu durum, youn rekabetin yaand gnmz i dnyasnda, hem aile irketi hem de KOB hviyetine sahip irketlerin varlklarn srdrebilmeleri iin ynetim ve organizasyon konularna hkim olmalarn gerektirmektedir. Aile iletmelerinde sahiplik ve kontrol etme yetkisi genellikle aile yelerinin elindedir. letme ile kurucunun zdelemesi iletmenin devamlln tehlikeye sokmaktadr. Aile iletmeleri, varlklarn srdrebilmek zere kurumsal anlamda deiime gereksinimleri olduu konusunda zorlanmakta, deiim fikri ile harekete geenler de ou kez aile yelerinden bir veya birkann direnci sebebiyle deiim srecini kmaza sokmaktadrlar. Ynetiim felsefesindeki deiim, devamlln anahtardr. lkemizde ticari yaamn geleceine damga vuracak bir deiimi beraberinde getiren yeni Trk Ticaret Kanunu ile birlikte irketlerin devamll iin olumlu bir adm atlm ve ynetimde hisse devri kavram nem kazanmtr. Ancak hisse devrini salkl bir ekilde gerekletirebilmek iin kurumsallama sadece mevcut duruma uyum salayacak bir ara olarak grlmemeli; irket ynetimince iselletirilmelidir. Bu almann amac Trkiyedeki KOB lerin ynetim sorunlarn belirleyerek ynetimin devrinin ve devamllnn hisse kontrol ile nasl ve ne derece salanabileceini ortaya koymak ve karlalacak engellere kar eitli zm nerileri gelitirmektir. Anahtar Kelimeler: Ynetiim, Kurumsallama, Hisse, KOB , Halka Arz 1. GR

Dnyadaki aile irketlerinin kurulu aamasna bakld zaman, hepsinin arkasnda vizyon sahibi baarl bir giriimcinin bulunduu dikkat ekmektedir. Kurulu aamasndan gnmze kadar geen srede irketler giderek bymekte, ailenin dier fertleri hem mali yapya hem de irketin ynetim unsurlarna hkim olmaya balamakta ve bir sre sonra devamn salamakla ykml olduklar irketleriyle yol ayrmna gelmektedirler. KOB lerin gnmz artlarnda varlklarn srdrebilmeleri iin ynetim ve organizasyon konularn bilmeleri ve uygulamalar gerekmektedir. Youn rekabetin yaand gnmz i ortamnda, KOB lerin ayakta kalabilmeleri ve geliim gsterebilmeleri iin karlatklar ynetim ve organizasyon sorunlarnn zm yollarn aratrmalar ve gerekli admlar atmalarnn nemi byktr. Uluslararas

363

A. K. zen, A. akn

istatistiklere gre aile irketlerinin nc kuaktan sonra ayakta kalma oran yzde on tr. Bu oran lkemizde yzde betir. Trkiyede kamu dndaki iletmelerin byk ounluunu aile irketleri oluturmaktadr. Bu byk saysal yapdaki en nemli yzdelik dilim ise KOB diye adlandrlan Kk ve Orta Byklkteki iletmeler tarafndan temsil edilmektedir. Bu yaplar hem saysal hem de ekonomik adan ok byk nem tekil etmelerine ramen, kurulu temeli aile kavramna ve ardllarna dayandndan maalesef mrleri ok ksa olmakta, ounluu ikinci ve daha sonraki kuaklara devredilemeden sona ermektedir. Bu nedenle aile iletmelerinin mevcudiyetlerini srdrebilmeleri iin mutlak suretle kurumsallama, ynetimin gelecek kuaklara devri planlamalarn yapmalar, ynetimi temsil eden hisselerin devrinin irketin halka arz esnasnda sahip olduu mali ve ynetiim unsurlarn mutlak suretle gz ard etmemelidirler. KOB lerde genelde sahiplik ve kontrol tek bir kiinin elinde olduunda bu KOB nin ilk kurulu aamasnda herhangi bir sorun tekil etmemekte fakat ilerleyen aamalarda ciddi skntlar yaratmaktadr. irketteki bir sistemdeki rol ve hkim olduu g, dier bir sistemle ilikiye girdii zaman yeterli uyarlamalar yapldnda atma kanlmaz olmaktadr. irketi ileriye tayacak olan ynetimin devri zellikle irketin kurucusu ile kendisinden sonra gelen aile yesi yneticiler/kuaklar arasnda ciddi bir problem olarak sre gelmektedir Bu sebepten halka arz faaliyeti, hem maliyetsiz kaynak yani finansman salamak hem de ynetimi daha geni bir alana yayp, geni bir perspektifle deerlendirmek amac ile irketlerin hisse devrinde kullandklar bir yntemdir. Bylece planlanacak bir halka arz aamasnda hisse devri ile irketlerin zellikle ynetiim riskini datmalarn salayacaktr. Ayrca mali adan kazanlacak itibar ve gven unsuru da irketin ynetim devrinde meydana gelecek deiikliklere olumlu yansma yapacaktr. Yeni bir otoritenin (Kurul) denetim ve gzetimi altna girmek irketin ynetiminin gelecek kuaklar tarafndan temsiline disiplin getirerek srdrlebilir bir ynetiim felsefesine sahip olmalarn salayacaktr.

2.

HALKA ARZ KAVRAMI VE HALKA ARZ YNTEMLER 2.1. Halka Arz Kavram

Halka arz, Sermaye Piyasas Kanunu asndan sermaye piyasas aralarnn satn alnmas iin her trl yoldan halka arda bulunulmasn, halkn bir anonim ortakla katlmaya veya kurucu olmaya davet edilmesini, hisse senetlerinin borsalar veya tekilatlanm dier piyasalarda devaml ilem grmesini, SPKna gre halka ak anonim ortaklklarn sermaye artrmlar dolaysyla paylarnn veya hisse senetlerinin satnn yer ald faaliyetlerin tamamna denmektedir (www. www.tuketicifinansman.net). irketlerin halka arznn balca sebebi; irketlerin kaynak ihtiyacn karlamak amacyla z kaynak yoluyla senet ihra ederek (fonlama) kaynak salama gdsdr. Genelde irketler kaynak ihtiyalarn faiz karl yabanc kaynaklardan ya da z kaynak denilen (Ortaklardan sermaye yoluyla veya faaliyetler sonucu kazan) yol ile salarlar. Bu z kaynak yoluyla borlanma yani senet ihra ederek toplanacak fonlarn maliyeti, borlanmadan daha ucuz ise, irketler halka arza bavurmay tercih edecektir. Halka arz edilen hisse senetlerinin Borsada ilem grebilecei iki piyasa bulunmaktadr: a-Hisse Senetleri Piyasas (HSP) b-Gelien letmeler Piyasas (G P).

364

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

irketler, HSPde mevcut sermayeyi temsil eden hisse senetlerinin bir ksmn ortak sat eklinde halka arz edebildii gibi, sermaye artrm yoluna giderek mevcut ortaklarn rhan haklarn kstlamak suretiyle de halka arz tercih edebilir veya her iki yntemi birlikte uygulayabilir. G Pte ise mevcut ortaklarn yeni pay alma haklarnn ksmen veya tamamen kstlanmas suretiyle sermaye artrm ya da tahsisli sermaye artrm sonucunda ihra edilecek paylarn halka arz yaplabilmektedir. (http://forum.memurlar.net/konu/1163646/) Tipik bir halka arz srecinde ve sonrasnda irketler aadaki evrelerden gemektedirler: Deerlendirme ve Halka Arz Karar irket ynetiminin piyasa koullarn, irketin durumunu, finansman ihtiyacn ve alternatif finansman kaynaklarn deerlendirdii evredir. Halka Arza Hazrlk MKB ve SPKnn kote olma ile ilgili art kotuu arac kurumun ve bamsz denetim irketinin seimi ile zaman izelgesinin hazrlanmas gibi n hazrlklarn yapld evredir. Halka Arz Sreci irketin mracaatnn, tantmnn, MKB ve SPKnn incelemesinin yapld, kotasyon kriterlerinin saland ve halka arz ile beraber MKBde ilem grmenin balad evredir. lem Grme Sonras Sre irket Hisselerinin halka arzndan sonra bamsz denetim, kamuoyunu aydnlatma, yatrmc ilikileri ve dier ykmllklerini yerine getirdii evredir. 2.2. Halka Arz Yntemleri Anonim ortaklklarn hisseleri yntemle halka arz edilebilir (www.scribd.com). i. Mevcut hissedarlarn hisselerinin halka arz ii. Sermaye artrm yolu ile halka arz iii. Her iki yntemin uygulanmas ile halka arz Hisselerin satnda talep toplama, talep toplamadan sat ve borsada sat gibi yntemlerden uygun olan kullanlmaktadr. i. Mevcut hissedarlarn hisselerinin halka arz Bu yntemde, ortaklklardaki mevcut hissedar/hissedarlar sahip olduklar hisseleri hisse senetlerinden bir ksmn dorudan Borsada veya Borsa dnda halka arz edebilirler. Bu tr halka arzlar, Sermaye Piyasas Kurulunun Seri: I, No: 26 sayl Hisse Senetlerinin Kurul Kaydna Alnmasna ve Satna likin Esaslar Teblii ile dzenlenmitir. zelletirme kapsamnda olanlar dhil ve hisse senetleri daha nce halka arz edilmemi ortaklklarda, hissedarlarn sahip olduklar hisse senetlerini halka arz edebilmeleri iin hisse senetlerinin, aBelli bir tertip ve gruba dhil olmalar halinde o tertip ve gruptaki tm hisse senedi bedellerinin; aksi takdirde ortaklk sermayesinin tamamnn denmi olmas, bRehin veya teminata verilmek zere devir veya tedavln kstlayc ve senet sahibinin haklarn kullanmasna engel tekil edici kaytlarn olmamas zorunludur. Ayn Tebliin 5inci maddesine gre halka aklk orannn aada belirtilen oranlarda olmas gereklidir.

365

A. K. zen, A. akn

Sermayesi 16.250.000 TLye kadar olan irketler iin % 25 Sermayesi 16.250.000 TL ile 81.000.000 TL arasnda olan irketler iin % 15 Sermayesi 81.000.000 TL zerinde olan irketler iin % 5

Yukardaki belirtilen tutarlar her yl Maliye Bakanlnca ilan edilen yeniden deerleme katsays orannda artrlr. ii. Sermaye Artrm Yoluyla Hisse Senetlerinin Halka Arz Bu ekildeki halka almada ortaklk; a) Sermaye artrm yaparak yeni ihra edecei hisse senetlerinden bir ksmn ya da tmn rhan haklarn (Mevcut hissedarlarn yeni pay alma haklarn) kstlayarak Borsada veya Borsa dnda halka satabilir. b) Sermaye artrmnda ortaklarca rhan haklar kullanldktan sonra kalan hisse senetlerini Borsada veya Borsa dnda halka arz edebilir. Bu tr halka arzlar, Sermaye Piyasas Kurulunun Seri; I, No:26 sayl Hisse Senetlerinin Kurul Kaydna Alnmasna likin Teblii ile dzenlenmitir. n artlar; Halka ak olmayan ortaklklar, yapacaklar sermaye artrmlarnda, ortaklarn yeni pay alma haklarn ksmen veya tamamen kstlayarak hisse senetlerini halka arz edebilirler. SPKna bavuru ncesinde aadaki ilemler yaplr. a) Ynetim kurulu, esas szlemenin sermaye maddesinin deiikliini ieren madde tadil tasarsn hazrlayarak, madde deiiklii iin SPK onayn alr. b) TTK hkmleri dhilinde genel kurulca sermayenin artrlmasna ve yeni pay alma haklarnn snrlandrlmasna ilikin karar alnr. Ayn Tebliin 6nc maddesine gre halka aklk orannn aada belirtilen oranlarda olmas gereklidir. Sermayesi 16.250.000 TLye kadar olan irketler iin % 25 Sermayesi 16.250.000 TL ile 81.000.000 TL arasnda olan irketler iin % 15 Sermayesi 81.000.000 TL zerinde olan irketler iin % 5

Yukardaki belirtilen tutarlar her yl Maliye Bakanlnca ilan edilen yeniden deerleme katsays orannda artrlr. iii. Sermaye Artrm Yoluyla Hisse Senetlerinin Halka Arz ile Mevcut Hissedarlarn Sahip Olduu Hisse Senetlerinden Bir Ksmn Halka Arz Etmesinin Birlikte Yaplmas (Her ki Yntemin Uygulanmas ) Hisselerin satnda talep toplama, talep toplamadan sat ve borsada sat yntemlerinden uygun olan kullanlmaldr. Bu sayede hem ortak hem de irket halka arz yoluyla kaynak elde edebilecektir. a) Talep Toplama Yntemi; Sabit fiyatla talep toplayarak veya fiyat teklifi yoluyla talep toplayarak gerekletirilir. Sabit fiyatla talep toplamda teklifler belirlenen bir fiyat zerinden toplanr. Fiyat teklifi yolu ile talep toplamada asgari bir sat fiyat veya fiyat aral belirlenir. Asgari sat fiyatnn zerindeki veya fiyat aralndaki teklifler toplanr.

366

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

b) Talep Toplamakszn Sat Yntemi; Bu yntem ile hisse senetleri yatrmclardan talep toplanmadan belirli bir fiyat belirlenerek halka arz edilmektedir. Bu yntem, dier yntemleri kullanma zorunluluu olmayan irketler tarafndan uygulanabilir. c) Borsada Sat Yntemi; Bu sat yntemi ile irketler hisselerini MKBde birinci piyasada halka arz edebilirler. MKB ynetimi irketin borsada ilem grme bavurusu ile beraber borsada birincil piyasada halka arz bavurusu da deerlendirmektedir. Trkiye'de kk ve orta boylu iletmeler (KOB ), lkenin imalat sanayiinde faaliyet gsteren iletmelerin % 99,5ini oluturan, toplam istihdamn % 61.1'ini ve toplam katma deerin % 27.3'n (KOSGEB, 2001) salayan iletmeler olup, Trkiye ekonomisinin rekabet gcn nemli lde etkilemektedir. Ekonomi iin toplam istihdam asndan istikrar unsuru olma, deien pazar artlarna hzl uyum salama kabiliyetine ve byk iletmeleri tamamlama zelliklerine sahip KOB 'lerin blgeleraras dengeli bymeye ve evre korunmasna da byk katklar vardr (Erdin, 1998). lkemizde z sermayesi yeterli olmayan ve d kaynaa ihtiya duyan olduka fazla sayda KOB bulunmaktadr. Bu firmalar rettikleri rnleri ve giriimciliklerini pazarlayabilmek iin kaynak bulmakta olduka sknt yaamaktadrlar. Bankalarn iletmelere scak bakmamas, finansman desteklerinin yeterli olmamas, para yani kaynak bulma srecini organize edecek bir dnceden yoksun durumdadr iletmeler. Fakat yle de bir gerek vardr. Sadece banka kredileri yoluyla finansman salamak yntemiyle yatrmlar ve iletmenin sreklilii salanamaz. Sermaye piyasalar iletmelere yeni kaynak temini asndan nemli frsatlar sunmaktadr. Bu durum KOB dzeyindeki firmalar iin ok daha cazip haldedir. Gelien sermaye piyasalarnn, byme potansiyeli gsteren ve dk maliyetle fon ihtiyacn karlamak isteyen iletmeler iin ara bir piyasa olmas beklenmektedir. Bu kapsamda lkemizde, mevcut mevzuattan farkllatrlarak KOB lerin sermaye piyasalarna giriini kolaylatracak yeni bir mevzuat ngrlm olup, maliyetlerin drlmesi ve srecin karmaklnn nne geilebilmesi amacyla nlemler alnmtr. Sermaye piyasas mevzuat ve Borsa mevzuat hakknda bilgilendirilmesi ve menkul kymetleri ilem grd srece mevzuat gereklerini yerine getirmede zorluk yaamamalar amacyla MKB G Pte piyasa danman mekanizmas ngrlmtr. MKB G Pte ilem grecek irketlerin, zaman ierisinde gsterecekleri gelimeler dorultusunda, belirli kriterleri saladklarnda MKB Hisse Senetleri Piyasas pazarlarnda ilem grmesi hedeflenmektedir. Aka belirtmek gerekirse, Bankaclk sistemi aracl ile finansman salama konusunda problemleri olan KOB lerin daha uzun vadeli ve daha ucuz finansman salayabilecekleri sermaye piyasalarna ekilmelerinin hem kendi srdrlebilirlikleri hem de lke ekonomisinin isizlik bata olmak zere baz temel sorunlarnn zm iin ok nemli bir finansal enstrman olduunu sylemek yanl olmayacaktr. (www.kosgeb.gov.tr)

3.

KOB LERDE YNET M SORUNLARI VE ZME YNEL K ADIMLAR

Sahip olduklar esnek retim yaplaryla deiikliklere kolay uyum salama, isizlii azaltma ve istihdam yaratma, ekonomiye dinamizm kazandrma gibi zellikleriyle kk ve orta lekli iletmeler gnmzde lke ekonomileri iin byk neme sahiptirler. Ancak ekonomide oynadklar bu nemli role ramen KOB 'ler etkin bir ekilde ynetilmemekte ve gnmz youn rekabet koullarnda baarl olamamaktadrlar. Doru ynetiim, gelecee ilikin belirsizlikleri ortadan kaldrma ve rekabet stnl salama gibi faydalaryla kk ve orta lekli iletmelerin varlklarn baarl bir ekilde srdrmelerinde etkili olmaktadr. KOB lerin ynetiim yaplarna baktmzda letmelerde "Sahip-Ynetici " modelinin egemen grmekteyiz. Dier bir deyile, sahiplik ve yneticilik ayn kiide toplanmtr. Pek aznda veya baz hizmetlere zg olmak zere profesyonel yneticiden yararlanlmaktadr. letme ve sahiplik

367

A. K. zen, A. akn

btnlemitir (Birbil ve zdemir, 2007). Kk ve orta lekli iletmelerin byk bir ounluu dnya genelinde pek ok lke ekonomisinin de temelini oluturan aile irketi (aile iletmesi) niteliindedir (Craig, vd., 2008, s353). Bu zellikleri KOB lere bir takm avantaj ve dezavantajlar salamaktadr. rnein aile irketi niteliindeki KOB ler ekonomik krizlere kar daha direnli olmaktadrlar (Yazar, 2007, www.stratejikiletisim.com). te yandan KOB lerin aile irketi yapsn tamalar kurumsallama ya da daha doru bir deyile kurumsallaamama sorununu da beraberinde getirmektedir. Aile irketi olmayan kurumlarda da grlen kurumsallaamama sorunu, sz konusu nitelii tayan KOB lerde daha belirgin olarak yaanmaktadr. Zira aile irketi niteliindeki KOB lerde iin sahiplerinin i banda olmalar, zaman zaman profesyonel kiilerle yarmalar ve aile ii sorunlarn ie yanstlmas gibi nedenler (zkaya ve engl, 2006, s.111), genel olarak firmalarn belirli ama ve hedefler dorultusunda, belirli ilke ve deerler erevesinde ynetilmesi (Trk, a.g.e., s. 37.) eklinde tanmlanan kurumsallamay gletirmektedir. Ancak tm zorluklarna ramen, uzun dnemde iletmenin planl bymesi, varln ve baarsn devam ettirebilmesi, dolaysyla iletmenin kurucularndan, yelerinden farkl bir kimlie kavuabilmesi iin gerekliliinin yannda, kresellemeye bal olarak kresel iletme olma zorunluluu, deiimlerin ve teknolojik yeniliklerin rekabetteki belirleyicilii gibi nedenler de kurumsallamay KOB ler iin zorunlu hale getirmitir (akc ve zer, 2008, s. 43). KOB ler lke ekonomisi ve sosyal yapsnn temel ta olmalarna karn daha ncede belirttiimiz gibi, uzun mrl olamamaktadrlar. zellikle lkemizdeki kk ve orta lekli iletmelerin byk ounluu, i blm ve uzmanlamaya gidilmeden bilfiil iletme sahibi tarafndan ynetilmektedir. Bu iletmelerde iletme sahibi ile ilgili faaliyetlere dorudan katlmakta, retimden pazarlama aamasna kadar i grenlerle birlikte almaktadr. Ancak iletme lei bydke her konuyla bizzat ilgilenmesi mmkn olmadndan ilk olarak retim aamasndan itibaren iletme sahibinin yetkilerini devretme zorunluluu ortaya kmakta ve iletme ynetiminde ynetsel becerilere sahip, ticari konularda uzmanlam nitelikli elemanlarn istihdam edilmesi ihtiyac domaktadr (Gmtekin, 2005, s.75). KOB 'lerin sistem sorunlar ele alndnda temelinde bu sorunlarn kurumsallaamamaktan kaynakland aka grlmektedir. KOB 'lerin kurumsallaamamalarnn yaratt en temel sorun, ynetim sorunudur. Planlama, karar alma, iletiim, rgt hiyerarisi, insan kaynaklar, organizasyon ve sistematik yap ile ilgili sorunlar aslnda profesyonel bir ynetim anlaynn ve sisteminin olmamasndan kaynaklanmaktadr. Globalleme sreci her sektrdeki kk ve orta lekli iletmeleri rekabette gl bir konuma getirebilmek amacyla kurumsallamaya zorlamakta olup ayn zamanda Trkiyede zellikle KOB lerin ve aile iletmelerinin byme ve belirsizlik ortamyla gelen sorunlarnn zmnn ancak kurumsallama ile mmkn olabilecei ska dile getirilmektedir. lke ekonomisine nemli katklar bulunan kk ve orta lekli iletmelerin sahip olduklar ynetim anlayn terk ederek kurumsallamaya doru ynelmeleri gerekmektedir. Ancak bu sayede irketler iyi bir biimde byyp rekabet avantaj kazanarak srekli olmay baarabilirler (abuk ve Aksoy, 2006). Kurumsallaarak, kurumsal bir kimlik kazanan iletmeler, hem kurum ile alanlar arasnda btnlemeyi gerekletirebilmekte, hem de kurum dier rakiplerinden ayrt edilebilmektedir. Kurumsallama sadece byk iletmeler iin deil kk iletmeler iin de nemlidir. Aile iletmesi niteliinde olan KOB leri kurallarla ynetmek ve profesyonel bir bak asyla faaliyetleri srdrmek, sreklilikleri asndan daha da nemli hale gelmektedir (Ofluolu, 2006).

368

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

Kurumsallama aile yelerinin at alanda profesyonel kadrolarn ve benzer unsurlarn ynetimdeki basknln tarif ederken, ynetim kurullarndaki bamsz ye kompozisyonunun glenmesi, effaflk, ynetimin tabana yaylmas, halka aklk oranlarnn ykselmesi ise kurumsal ynetiimin altyapdaki en zengin ve besleyici kanallar olacaktr. Nitekim kurumsal ynetiim ilkeleri bir anlamda bu termodinamik srete kurtarc ve yol gsterici bir pusula olabilir. yi ynetiimin irketlerin deerine, karllna, pazar pay hedeflerine ve kredibilitelerine ne oranda bir deer katt her zaman sorgulanabilir. Ana sermayedarlarn ounlukta veya baskn olduu ynetim kurullarnda ve ynetim modellerinde irket deeri ve karllk verilerinin nasl olutuu, bamsz ynetim kurulu yelerinin ve profesyonellerin ynetimde arlkta olduu irketlerde bu tablonun nasl olutuu deikenlik arz etmekle birlikte kyaslanabilir sonular da bugn elimizde mevcuttur. Dolaysyla kreselleen dnyann her geen gn artan rekabet ortamnda pazar paylarn korumak ya da gelitirmek ve yeni pazarlara girmek isteyen iletmelerin kurumsallama kavramn tm detaylaryla ele alarak bu konu zerine ciddi ekilde eilmeleri gerekmektedir. Kurumsallama sz konusu olan rekabet ortamnda iletmeleri bir adm ne geirecek bir unsur olmaktan kp ayakta kalmak isteyen iletmeler iin zorunluluk halini almtr (www.tisk.org.tr). 4. H SSE ALIM/SATIM SZLEMES (H SSE DEV R SZLEMES )

Hisse alm satm szlemesinin amac bir ekonomik birim olarak irketin ekonomik geleceini tayin hakknn tamamen veya ksmen devridir. Hisse devri bu amaca ulamann bir aracdr. Mesele bir borlar hukuku konusu olarak ele alndnda borlandrc ileminin konusu irketin kendisidir, tasarruf ileminin konusu ise hisselerdir (www.ongoren.av.tr). Yukarda belirtildii zere, tasarruf ileminin konusu olan anonim irketlerin hisseleri bakmndan Trk Ticaret Kanunu menkul deer niteliinde hisse senedi karlmas artn aramaz. Ancak byle bir art herhangi bir anonim irketin ana szlemesinde belirlenebilir ve hissedarlar kendi hissedarlk statlerini ispatlayan belgeler talep edebilirler. Belgeli hisselerle belgesiz hisseler arasna ierik, ilev ve tasarruf ekli bakmndan fark yoktur. Ancak belgeli ve belgesiz hisseler arasndaki tek fark hissenin devri ve hissedarln onaylanmasnda ortaya kar. Trk Ticaret Kanununda hisse sentleri tre ayrlmtr: Hamiline yazl hisse senedi Nama yazl hisse senedi Bal nama yazl hisse senedi Hamiline yazl hisse senetlerinin devri iin hisse senedinin zilyetliinin alcya hissenin mlkiyeti devretmek amacyla geirilmesi gerekmektedir. Nama yazl hisse senetlerinde Hisse senedi devredilmelidir; Devredilen hisse senedinin zilyetlii de alcya gemelidir; Zilyetliin devri mlkiyeti devretmek amacyla yaplmaldr; Zilyetlii devreden satcnn tasarruf hakk olmaldr. Hisse mlkiyetinin devri iin gerekli olan btn bu ilemlerin yan sra devralan hissedarlar defterine kaydedilmelidir. Bylece hissedar, irkete kar hissedarlk haklarn ileri srebilecektir.

369

A. K. zen, A. akn

nc tr hisse senedi, bal nama yazl hisse senedidir. Bu hisseler irket ana szlemesinin bal hkmlerine tabiidir. Bu tr senetler kaytl hissenin devrini snrlar veya tamamen yasaklar. Nama yazl hisse senetlerinin devri ile bal nama yazl hisse senetlerinin devri arasndaki tek fark, bal nama yazl hisse senetlerinin devrinin irket ana szlemesindeki ballk hkmne gre yaplmasdr. Devralan, irket ana szlemesindeki ballk hkmne uymadka hissedarlar defterine kaydedilemez ve irkete kar hissedarlk haklarn ileri sremez. Dier taraftan, hedef irketin bir anonim irket deil limitet irket olmas durumunda hisse devri sreci farkl olacaktr. Limitet irketlerde, anonim irketlerde olduu gibi hisse senedi karlmadna gre, hisse devri devreden ile devralan arasnda yaplacak bir hisse devir szlemesi ile gerekleir. Trk Ticaret Kanununun 520nci maddesi limitet irketlerde hisse devrini dzenlemitir. Buna gre: ncelikle taraflar noterde bir hisse devir szlemesi yapmaldrlar; Sonra irket ynetim kurulu hisse devri iin bir karar almaldr. Bu karar ancak ve ancak ortaklarn drtte nn onayyla alnabilir. Onaylayan ortaklar ayrca ortak sermayenin en az drtte ne sahip olmaldrlar. Daha sonra hisse devir szlemesi ve ilgili ynetim kurulu karar ilgili ticaret siciline kaydedilir ve Ticaret Sicili Gazetesinde yaynlanr. Yeni hissedarlar irketin hissedarlar defterine kaydedilirler. Bu devir srecinin istisnalar miras yoluyla intikal ve aile malvarlnn ynetimidir. Bu tr hisse devirlerinde dier hissedarlarn onay gerekmemektedir. Ancak miras yoluyla intikal ve aile malvarlnn ynetimi vastasyla hisselerin devrini ortaklarn onayna tabii klan veya tamamen yasaklayan hkmler irket ana szlemesine konabilir. Taraflardan bir veya ikisinin tacir olmalarnn ve satm szlemesinin ticari veya adi szleme olmasnn devrin trn belirlemede bir nemi yoktur. Bu husus ayp hkmleri ve 24nc maddenin 3-4. fkralarndaki alc bakmndan satmn konusunun aypl olduu hallerde bavurulacak hukuki aybn ihbar hkmleri dikkate alndnda nem kazanr. Trk doktrinindeki baskn gr dikkate alndnda ilemin bir ticari ilem mi yoksa adi ilem mi olduunun tespitinde sat konusu eyin ticari amala tekrar satlmak maksadyla alnmas art aranmaktadr. Her iki taraf da tacir olan bir satm szlemesi dikkate alndnda eer satmn amac bu deilse bir ticari satm szlemesinden bahsedilemez. Sonu olarak tekrar satm amac olmadan dzenlenmi bir devir szlemesi Borlar Kanununun olaan satm szlemesi hkmlerine tabii olmaldr. Eer taraflar szlemenin ifasn bir geciktirici arta balamlarsa, hisseleri devir ve bedeli deme borlar szlemeden doan dier borlarla birlikte muaccel olur. Taraflar ancak geciktirici artn gerekletii zaman szlemenin ifasn talep edebilirler. Eer taraflar szlemeden doan borlarnn ifasn bir bozucu arta balamlarsa, szleme tamamland zaman geerlilik kazanacak ve taraflarn borlar muaccel olacaktr. Taraflarn ngrdkleri artlarn gereklememesi halinde arta bal edimler iade edilecektir. Hisse satm szlemesi ile ilgili en nemli hususlardan biri devredenin beyan ve borlardr. Beyan ve borlarn iki amac vardr; birincisi, hedef irketin tanmlanmas, ikincisi, irketin tanma uymamas halinde devredenin sorumluluklarnn belirlenmesidir. Uygulamada aadaki hususlar ilgili szlemenin beyanlar ve borlar ksmna yazlr: Hisseler veya deerler veya devredilen haklar zerinde tasarruf yetkisinin olduu ve bunlar zerinde hibir ykmn olmad;

370

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

irketin faaliyetleri iin gerekli resmi izin ve lisanslarn mevcut olduu; Bildirilmi olanlar haricinde herhangi bir davada taraf olunmad; Hisse devrinde bildirilmi olanlar haricinde irketin muaccel, ertelenmi veya arta bal herhangi bir borcunun bulunmad, Ticari markalarn, lisanslarn ve patentlerin geerli olduklar, bunlara ynelik herhangi bir itiraz bulunmad ve bunlarn iptalini gerektirecek hibir sebebin olmad; Tedarik szlemelerinin geerli olduu ve bunlarn sona erdirilmesini gerektirecek herhangi bir ihlalin olmad; Herhangi bir vergi borcu veya kamuya herhangi bir borcun bulunmad; Mlkiyet hakkn engelleyebilecek ve tapuda gzkmeyen herhangi bir hakkn (ipotek, haciz, zorunlu irtifak hakk gibi) bulunmad; irketin mal ve gayrimenkullerinin iyi koullarda bulunduu ve kullanlmalarn etkileyecek herhangi bir kusurlarnn bulunmad; Btn yasal defter ve kaytlarn mevcut olup geerli mevzuata gre tutulmu olduklar. Uygulamada her trl beyan ve ykm dzenlemek uygulamas ne kmaktadr; ancak taraflarn ve irketin yaps gz nne alnarak yalnz gerekli dzenlemeleri yapmak daha salkl olacaktr; bylece s ve anlamsz vaatler yznden uranlabilecek zaman kayb ve karklklarn nne geilmi olacaktr. Satcnn satm szlemesinden dolay ayba kar sorumluluu iki ekilde ortaya kar; bunlardan birincisi, szleme konusunun nesnel vasflar salamamas, ikincisi szleme konusunun satcnn istedii koullar salamamasdr. Ancak konusu bir irket olan szlemelerde Trk Borlar Kanununa gre nesnel vasflar tanmlamak neredeyse imknszdr. Bu nedenle, hisse devir szlemelerinde devreden tarafn irketle ilgili beyan ve ykmllkleri byk nem arz eder. Ayrca belirtilmelidir ki Trk hukuk sisteminde ayptan dolay sorumluluun kayna tasarruf ilemi deil borlandrc ilemdir. Bu ayrmn nemi hisse devir szlemesinin temel amacnn hedef irketin ekonomik geleceine karar verme yetkisinin devri olduu ve bunun szlemede aka ifade edildii dnldnde daha ak hale gelir. Devreden taraf, irketi deil yalnz hisselerini veya irketin baz mallarn satt iin ayplardan tr sulanamayacan iddia edebilir. Byle bir iddiay bertaraf edebilmek iin alc taraf szlemenin konusunun belirlenmesi aamasnda zellikle dikkatli davranmaldr. Hisse satm szlemelerinde satcnn beyan ve ykmllklerinin yerine getirilmemesi veya satcnn alcyla rekabet etmemek veya sr saklama ykmllne uymak gibi baz temel borlarn yerine getirmemesi halinde belli bir miktar zararn devralana denmesi kararlatrlabilir. Uygulamada cezai artlarn szlemeye konmasnn en nemli nedeni devredenin borcunu yerine getirmemesi ihtimalidir. Burada devralan taraf Trk Borlar Kanununun genel hkmlerine gre zararnn tazminini isterken ispatlamas gereken hususlar (zarara uradn ve zararn miktarn) ispatlamak zorunda deildir. Yalnzca kararlatrlan zarar miktarn ister ve hibir ispat yk yoktur. Ayrca uygulamada alm opsiyonu ve satm opsiyonu da kararlatrlan zarar gibi dzenlenebilir; bunun amac devredenin beyan ve ykmllklerini ihlal etmesi veya szlemeden doan

371

A. K. zen, A. akn

borlarn yerine getirmemesi halinde devralann urayaca kazan kaybn onarmak / tazmin etmek / telafi etmektir. Ynetiminin devralnmas amalanan irket halka ak bir anonim irket ise, kk hissedarlarn hisselerini irketin ynetimini ele geirmeyi amalayan hissedara devirlerini salamak amacyla Sermaye Piyasas Kurulu seri IV no. 8 sayl (Halka Ak Anonim Ortaklklar Genel Kurullarnda Vekleten Oy Kullanlmasna ve ar Yoluyla Veklet veya Hisse Senedi Toplanmasna likin Esaslar) Tebliini karmtr. Halka ak anonim irketin ynetimini ele geirmeyi hedefleyen yatrmc dier yatrmclar hisselerini satmaya ilan ile davet etmeye zorlanabilir. Ancak uygulamada seri IV no. 8 sayl tebliin ngrd ilan ykmnden muafiyet yolu yalnz irket hisselerinin belli bir orannn satlmasnda kullanlmaktadr.

5.

HALKA ARZ KAVRAMI VE H SSE DEVR LG L MEVZUAT

L K S : HUKUK DAYANAKLAR VE

Halka arz sreci ile gerek finansman destei salamak gerekse de tabana yaylarak byme amac gdlmektedir. Halka arz aamas ve sonrasndaki en nemli nihai amalardan biride, ynetimde kontroln eitli dengeleri gzetecek ekilde kurulmas olmaldr. Bu tr irketlerde, genellikle halka arz yerine, hissedarlardan bir grubun hisselerini dier gruba devretmesi veya her iki grubun da irketten birlikte ayrlarak tek bir alcya tm hisselerini devretmesi sz konusu oluyor. Ortaklar bu amala bu ynde bir hissedarlar szlemesi yapyor. Burada yatrmc ortan, ii bilen ortakla birlikte hareket etmeyi tercih ettiini gzlemlenmektedir. Ancak yatrmc ortan ynetim kontroln elinde bulundurduu durumlarda aadaki rnee benzer durumlar ortaya kabilmektedir. Bu aratrmadaki ama, halka arz edilen anonim irketlerde kontroln ne ekilde deiebileceine ve yeni ynetimin nasl oluturulabileceine ilikin baz bilgileri ve fikirleri paylamaktr. rnek 1) X KOB sinin A: %60, B: %25 ve C: %15 orannda olmak zere 3 ana hissedar bulunmaktadr (2 tane de bu 3 hissedardan ikisi ile akrabalk ilikisi olan 1er hisse sahibi saman ortak olduunu varsayalm). Bu rnekte a hissedar, (ana szlemede b ve cye ynetimde veya oyda tannan bir imtiyaz yoksa) X KOB sinin kontrolne tek bana sahiptir, nk Aler de kural olarak en az %50+1 paysa sahip olmak kontrol sahibi olmak iin yeterlidir. Bu durumda a hissedar, irketin halka almas iin gerekli genel kurul kararn alp, SPKya tabi olma prosedrn iletebilir (Bkz. EK-1: Paylarn Kurul Kaydna Alnmasna ve Satna likin Esaslar Teblii SPK Teblii Seri: I No: 40). Bu durum yukarda da bahsedildii zere genellikle, bir irkete yatrm amacyla girmi olan ynetim kontrolne sahip (hkim hissedar olan) finansrlerin belli bir sre sonra irketten karak karlarn realize etmeyi istemeleri rneinde grlmektedir. Byk yatrmclar/finansrler hisselerini devrederek karlarn realize edebilecekleri tek ve/veya cazip bir alc bulamadklarnda irketi halka aarak irketten ayrlmay kararlatrabilmektedir. Bu noktada, hkim hissedarn hangi hisselerin halka arz olunaca konusunda takdir yetkisi bulunduundan ve amac ncelikle/genellikle kendi hisselerini sata koymak olduundan, %60lk hisseye sahip a hissedar ncelikle kendi hisselerini sata karacaktr. Bu noktada, Ann hisselerinin ne kadarlk ksmn halka sata sunaca nem tamaktadr. lk ihtimalde A hissedar, %60lk hissesinin %49luk ksmn halka aarken, B ve C ile bir hissedarlar (oy) szlemesi yapmak (ve ana szlemeyi buna uyarlamak) suretiyle, X KOB sinin ortak kontrolne B ve C ile sahip olmaya devam edebilir.

372

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

kinci ihtimalde, A hissedar halka al srasnda B ve C ile anlamaya gitmez; B ve Cnin hisseleri ynetimde birlikte hkim olmaya yetmezken, halka alan hisseler de ynetim kontroln ele geirmeye yetecek seviyede olsa (%51 ve zeri) bile bunlar da halka blk prk satld iin ynetimi ele geirmek iin organize olmas gtr. te bu durumda, halka alm hisselerin kendi aralarnda birleerek veya B ve Cnin bir blm halka alm hisseye sahip kiileri yanlarna ekerek ynetimde sz sahibi olabilmesini salamaya ynelik bir takm sermaye piyasas dzenlemeleri mevcuttur. Bunlardan ilki Birikimli Oy kullanlmasdr. Birikimli oy kullanlabilmesi iin ana szlemede bu hususta dzenleme olmas gerekmektedir. Dolaysyla A hissedar gerek anlamda halka ak bir irket yaratmak istiyorsa, irketten halka arz yoluyla ayrlrken, ana szlemede birikimli oy imkn getirerek halka arz olan hisselerin birikimli oy kullanarak ynetimde sz sahibi olmalarnn nn aabilir. Bu konuya ilikin dzenlemeler, Sermaye Piyasasna Tabi Anonim Ortaklklarn Genel Kurullarnda Birikimli Oy Kullanmna likin Esaslar Hakknda Teblide (EK-2: SPK Teblii Seri: IV No: 29) bulunabilir. kincisi ise, blk prk hisseye sahip hissedarlarn irketin genel kurullarnda tek bir kiiye veklet vererek ynetimde ve alnacak kararlarda hkim duruma gemesi veya sz sahibi olmasdr. Bu ilem vekletname ile yetki almak isteyen kii tarafndan ar yoluyla da yaplarak rgtlenebilir. ar yoluyla veklet toplanabilmesi iin ana szlemede bunu engelleyen bir hkm bulunmamas gerekmektedir. Birikimli oy hakknn olabilmesi iin ana szlemede ak hkme ihtiya varken, ar yoluyla veklet toplama hakknn sz konusu olabilmesi iin ak hkm olmasa da engelleyici bir hkmn olmamas yeterlidir. Bu da yine hisseleri halka arza karan hkim hissedarn tercihi dorultusunda ekillenecektir. Buna ilikin dzenlemeler, Halka Ak Anonim Ortaklklar Genel Kurullarnda Vekleten Oy Kullanlmasna ve ar Yoluyla Veklet Toplanmasna likin Esaslar Tebliinde (EK-3: SPK Teblii Seri: IV No: 8) yer almaktadr. ncs ise, blk prk hisse sahipleri dilerse aralarnda oy szlemesi yapmak suretiyle de ortak davranarak ynetim kontroln ele geirebilir. Oy szlemesi her hissedarn ortak abasyla balatlm olabilecei gibi, ar yoluyla da yaplm olabilir. Oy szlemesi yaplmas iin ar yoluna bavurulmas halinde ar yoluyla veklet toplama esaslar uygulanmaktadr. Bu haklar ayn zamanda, yukardaki rnekteki B ve C hissedarlar tarafndan iletilerek, birikimli oy veya veklet toplamak suretiyle %51lik hisseye ulalarak kontrol ele geirmek iin de kullanlabilir. Drdncs ise, ar yoluyla ortaklk paylarnn toplanmasdr. Bylece verdiiniz rnekte, %50+1 pay (ana szlemedeki imtiyazlar yoluyla ynetim kontrol) belli bir hissedar elinde toplanmayan halka ak irketlerde, belli bir hissedar (rnein sizin rneinizdeki B veya C) dier hissedarlara arda bulunarak hisselerini almak isteyebilir. Buna ilikin dzenlemeler, ar Yoluyla Ortaklk Paylarnn Toplanmasna likin Esaslar Tebliinde (EK-4: SPK Teblii Seri: IV No: 44) bulunabilir. Bu dzenlemeler, SPKya tabi anonim irketlerde kontrol deitirebilecek veya oy haklarn etkileyebilecek hususlarda kamunun aydnlatlmasnn nemini artrmaktadr. Dolaysyla kamuyu aydnlatma ykmllnn de almada yer almasnda fayda olduunu dnmekteyiz. Kamuyu aydnlatma ykmll borsaya kaytl olan ve olmayan anonim irketler iin iki ayr tebli ile dzenlenmitir. (EK-5: SPK Teblii Seri: VIII No: 54 ve EK-6: SPK Teblii Seri: VIII No: 57). Ayrca SPKya Tabi Olan Anonim Ortaklklarn Uyacaklar Esaslar Hakknda Tebli (EK-7: SPK Teblii Seri: IV No: 41). Borsaya kaytl olan ya da olmayan anonim irketler iin;

373

A. K. zen, A. akn

SPK Teblii Seri: VIII No: 54 ile; Tasarruf sahipleri, ortaklar ve dier ilgililerin zamannda, tam ve doru bilgilendirilerek sermaye piyasasnn aklk ve drstlk iinde ileyiini salamak amalanmaktadr. Ayrca, ortakln sermaye yapsna ve ynetim kontrolne ilikin deiiklikler, oy haklarnn hesaplanmas, paya dayal sermaye piyasas aralarna ilikin bildirim ykmll, ortakl kendi paylarn iktisap etmesi, ortakln oy haklar ve sermaye tutarndaki deiiklikler, ilave bilgilerin ve ortaklk haklarnn kullanmna ilikin bilgilerin aklanmas, borlanma aralarna ilikin bilgilerin aklanmas, isel bilgilerin kamuoyuna aklanmas ve bu bilgilerin kamuoyuna aklanmasnn ertelenmesi gibi konular yer almaktadr. Bunlarn dnda isel bilgilere eriimleri olanlarn listesi, olaand fiyat ve miktar hareketleri, haber ve sylentilerin dorulanmas, idari sorumluluu bulunan kiilerin sermaye piyasas aralarna ilikin ilemlerinin aklanmas ile aklamalarn dili, bildirim ekli, kapsam ve zellikleri yer almaktadr. SPK Teblii Seri: VIII No: 57 ile; hra ettii sermaye piyasas aralar bir borsada ilem grmeyen ortaklklarn zel durumlarnn kamuya aklanmasna ilikin esaslar yer almaktadr. Bu tebli ile; Ortaklklarca yaplacak zel durum aklamalar, aklamalarn kapsam, ekli ve kamuoyuna duyurulmas ve yaplacak aklamalarn ekli yer almaktadr. SPKya tabi olan anonim ortaklarn uyacaklar esaslar hakknda tebli ise; SPK Teblii Seri: IV No: 41de aklanmtr. Bu Tebliin amac, sermaye piyasas mevzuatna tabi ortaklklarn uyacaklar esaslar ile bu ortaklklarn kurumsal ynetim uygulamalarnn gelitirilmesine ynelik esaslar dzenlemektir. Bu esaslar; Deerleme yaptrma ykmll, yaygn ve sreklilik arz eden ilemlerin deerlemesi ve deerlemeye ilikin hkmlerin bildirilmesi gereklidir. Bunlarn yan sra, pay sahibi ile ilikiler biriminin kurulmas ile ynetim kurulu ile pay sahibi arasndaki iletiimin salanmasnn zorunluluu ortaya konmutur. Ortaklklarn sermaye piyasas mevzuatna uyum kapasitesinin glendirilmesi ve bu uyum iin grevlendirilecek personele ilikin muafiyetler detayl olarak belirtilmitir. 6. SONU

Dnya ekonomisi incelendiinde iletmelerin yzde 95inin KOB olduu grlmektedir. KOB lerin toplam istihdamn yzde 66sn ve toplam retimin yzde 55ini salamaktadr. Trkiyede ise, tm iletmelerin % 99,9unu KOB ler oluturmaktadr. KOB ler ayrca Trkiye ekonomisinin toplam istihdamnn % 81ini ve toplam katma deerin % 59unu yaratmaktadrlar. Toplam satlarn %69unu gerekletirirken, toplam yatrmlarn ise %62si KOB ler tarafndan gerekletirilmektedir. KOB lerin toplam ihracattaki pay ise %56dr (www.kosgeb.gov.tr). Trkiyedeki KOB lerin finansman sorunlar bata olmak zere dier sorunlarna zm bulmak ayn zamanda lke ekonomisinin temel birok sorununa da zm bulmak anlamna gelmektedir. KOB lerin sahip olduklar; istihdam yaratma, esnek retim yaps, teknolojik yeniliklere yatknlk, blgeler aras dengeli kalknmay ve gelir dalmndaki adaleti salama gibi bir takm zellikler onlar ekonominin hayati unsurlar haline getirmektedir. Bu sebeple KOB 'lerin kurulmas, bymesi ve gelimesi iin uygun artlar hazrlayacak politikalarn gelitirilmesi lkenin ekonomik geliimi iin hayati nem tamaktadr. lkemizdeki KOB lerin temelde 2 ana sorunu bulunmaktadr. Bunlardan birincisi; Kurumsallamann salanamam olmas ve bu netice dorultusunda KOB lerin ekonomideki dalgalanmalara ve krizlere kar daha hassas hale gelmesi ve bunun neticesinde ikinci nemli problem olan; Finansman sorunlarnn da daha ar hissedilmesine sebep olmas diye tanmlayabiliriz. Sz konusu iletmeler kurumsallama yani etkin ynetiim sisteminin entegre edilmesinde; Geliebilmek iin anahtar kelimenin Deiim olduunu idrakte zorlanmakta; deiim iddias ile yola

374

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

kanlar ise, ou kez aile yelerinden birinin direnci sebebiyle, deiimi anahtar yerine kilit kelime haline getirerek sreci kilitlemektedir. Oysa deiim anahtardr ve aile irketleri ile KOB lerin nndeki pek ok kapy aar. Deiim felsefesini, kurumsallama ve kurum kltr oluturma/pekitirme temeline oturtmak gereklidir. Gnmz iletme sahipleri ve tepe yneticilerinin, ncelikle kurumsallamann gerek ve nemini, kurum kltrnn kurumsallamadaki roln kavramalar, takiben akl ve bilim rehberliinde eyleme gemeleri kanlmazdr. Bunun aksi, nce iletme krl ve sonra da lm katl ve iflastr... Aile irketleri ve KOB lerde kurumsal ynetim; belli bir bykle eriilip, gerekli ortam olutuktan sonra, iletmenin kurum kltr ve stratejik ynlendirme erevesinde, sistem yaklam ile ynetilmesidir; Tek Kiilik Ynetim anlayndan, sistem ynetimine gemek ve srdrlebilir baar iin gereken ynetiim sistemlerini uygulamaktr. Rekabette hayatta kalmann en nemli ve etkili yollarndan biri olan kurumsallama ise, iletmenin kiilerden bamsz, kurallara bal olarak faaliyet gstermesi ve kendi varln korumas srecidir. Aslnda kurumsallama yani etkin ynetiim felsefesine adapte olamamaktaki en byk sorun; Stratejik bilin yoksunluudur (www.ydd.org.tr). Finansman salamak asndan, iletmenin halka almas tek bana elbette ki yeterli zm deildir. Halka arz yoluyla menkul kymetlerinden finansal gelir elde etmeyi planlayan iletmenin, ncelikli olarak hisse senetlerine talep yaratmaya almas gerekmektedir. Ancak bu talebin yaratlmasnda KOB lerin kendi i dinamikleriyle ilgili olarak, tketici tercihlerindeki deiimleri abuk alglamas ve buna kar nlem almas, buna uygun den teknolojileri yaratmas ve ekonomik konjonktrde meydana gelen deiimlere hzl uyum salamas gibi gl yanlarn kuvvetlendirmelidir. Bunun yannda dk ii verimlilii, maliyetlerdeki ykseklik ve pazar paylarnn kkl gibi zayf yanlar ortadan kaldrlmaldrlar. KOB lerinin sermaye piyasas alternatifini tercih etmemelerinin eitli nedenleri vardr. Bunlardan en nemlisi Trkiyede KOB lerin genellikle ahs veya aile irketleri oluu ve Ynetimi Paylama Endieleri halka alma konusunda isteksiz davranmalarna neden olabilmektedir. Oysa sermaye piyasas aralar ierisinde, hisse senetlerinde oydan yoksun hisse senetleri de mevcuttur. Oydan yoksun hisse senetleri ile oy hakk olmakszn genel kurula katlma ve bilgi alma hakk bulunmaktadr. Bu durum hra irket asndan alternatif kaynak yaratrken, irketin ortaklk yaps ve ynetim dzeni korunmaktadr (www.spk.gov.tr). Yatrmclara ise alternatif bir yatrm arac sunulmaktadr. Yani irketin sermayesinin %51inden fazlasn halka almad srece ya da oydan yoksun hisse senedi kartmakla irketin ynetim hkimiyeti yok olmamaktadr. Byle bir kaygnn olmas gereksizdir. Sonu olarak KOB lerin halka arznda hissedarlk devrini u ekilde yorumlayabiliriz; Aile irketleri hisse senetlerini satyor ama gerek anlamda "halka alamyor". Ynetimde yzde yz hkimiyeti elden karmay istemiyor. Parasn aldklar halk aile irketinden uzak tutmaya zen gsteriyor. Aile irketi halka almadan nce ne kadar "da kapal" idi ise ayn kapall srdryor. Toplam sermayenin yzde 40'n halka arz etse de bu yzde 40 hissenin sahiplerini ynetime, denetime ortak etmeyi dnmyor. Braknz temett vermeyi, bilgi vermekten bile kanyor. Sermayenin nemli blmnn bakalarnn elinde bulunmas, aile irketi yapsnn deimesine imkn vermiyor. Aile gene ynetim ve denetim kurullarnda aile yeleriyle ailenin yannda alan profesyonelleri grevlendiriyor. Aile, halka ak irketin itiraklerini istedii fiyata satabiliyor, istedii irketlere istedii fiyattan yatrm yapabiliyor, yatrm karar alabiliyor veya yatrmlar geciktirebiliyor. Bu durumda irketin hisse senedini elinde bulunduranlar hibir mdahale imknna sahip olamyor.

375

A. K. zen, A. akn

Bu uygulamalarn en kt yan, irketler aras kar transferleri, halka ak irketin finansal ve maddi imknlarnn ailenin baka irketlerine aktarlmas, ailenin ynetimdeki yelerine izgi d finansal imknlar salanmasna karlk halkn elindeki hisse senetlerine temett datlmamasdr. Bu konularda tabii ki kanunlar arlk tar. Ama kanunlarn tesinde i etii ok nemlidir. Eer irketlerini halka aan aileler i etii konusuna zen gstermez ise, bu arpk uygulama lkede sermaye piyasasnn gelimesini engeller. Eer "Biz hisselerin bir blmn satalm, paray cebimize koyalm da, ne olur ise olsun..." dncesi ne kar ise, bu irketlerini halka aan ailelerin isimlerinin de ksa srede ypranmasna yol aar (www.milliyet.com.tr). KAYNAKLAR Birbil, D. zdemir, ., Ktahya ili Sanayi iletmelerinde Kurumsallama Dzeyi Aratrma Raporu, 2007 abuk, A, Aksoy, A., KOB lerdeki Toplam Kalite Ynetimi Uygulamalarnn Kurumsallama zerindeki Etkileri, Balkesir niversitesi Bandrma . .B.F.) akc A. ve B.. zer, "Mersindeki Kk ve Orta lekli letmelerin Kurumsallama Gstergeleri Asndan ncelenmesi", Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C:10, S:18, Aralk 2007 Erkan, E. 1998. Trkiye'de kk ve orta boy sanayi iletmeleri. stanbul Teknik niversitesi. Yaymlanmam Yksek LisansTezi. F. Yazar (2007) KOB lerde Halkla likiler Faaliyetlerinin mkn, kobilerde-halkla-ilikiler.html http://stratejikiletisim.blogspot.com/2007/09/ ) (14.04.2009) G. E. Gmtekin (2005) KOB Niteliindeki Aile letmelerinin Ynetim ve Organizasyon Sorunlar: Ktahya Seramik Sanayi rnei, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 6, Say 1, s. 75. J. B. Craig, vd. (2008) Leveraging Family-Based Brand Idendity to Enhance Firm Competitiveness and Performance in Family Businesses, Journal of Small Business Management, Volume 46(3), s. 353 M. O. zkaya, C. M. engl (2006) Aile irketlerinde Kurumsallama ve kinci Kuan Kurumsallama Konusuna Bak As, D.E.. . .B.F. Dergisi, Cilt 21, Say 1, s. 111. Ofluolu, Simya Uur (2006), Aile irketlerinin Ynetiim Yaps Marmara niv., SBE, letme ABD, Yksek Lisans Tezi Halka Arz Nedir Ne Demektir ? :http://forum.memurlar.net/konu/1163646/, evrimii:15.01.2011 KOB ler in Yeni Frsat-KOB lerin Halka Arz Toplants Yapld: http://www.kosgeb.gov.tr/pages/ui/Haberler.aspx?ref=321, evrimii: 16.08.2011 KOB ler ve Halka Arz Paneli Dzenlendi: http://www.kosgeb.gov.tr/pages/ui/Haberler.aspx?ref=269, evrimii: 05.07.2011 Halka Hisse Senedi Satmann Etii: http://www.milliyet.com.tr/2004/12/01/business/bus05.html, evrimii: 25.01.2011 Trkiyede irket Birlemeleri ve Devralmalar: http://www.ongoren.av.tr/news/tr/special03.php, evrimii: 05.08.2011 Sermaye Piyasas Aralar, Yatrmcy Bilgilendirme Kitapklar-2: http://www.spk.gov.tr/displayfile.aspx?action=displayfile&pageid=76&fn=76.pdf, evrimii: 16.08.2011

376

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 -26 Ekim 2011

Kurumsallama m, Kurumsal Ynetiim mi?: http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1493&id=81, evrimii: 09.08.2011 Aile irketleri ve KOB lerde Kurumsallama ve Kurum Kltr: http://www.ydd.org.tr/tr/MakaleGoster.asp?makaleID=131, evrimii: 07.07.2011 http://www.tuketicifinansman.net/2010/12/halka-arz-nedir-2010-halk-arz.html#ixzz1ULb1gYPA, evrimii: 20.05.2011 http://www.scribd.com/doc/50974732/50/%C5%9Eirketler-ve-Halka-Arz, evrimii: 20.05.2011

377

A. K. zen, A. akn

378

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

KK LETMELERDE KURUMSALLAMANIN ETK LER ZER NE GRGL B R ALIMA: B LG ALTYAPISI, RGTSEL LET M VE KAL TE SREC AISINDAN KK VE BYK LETMELER N KIYASLANMASI

Tuna USLU Gedik niversitesi

ZET KOB lerin ve aile irketlerinin karlatklar temel sorunlarn zm olarak genellikle kurumsallama ve profesyonel ynetim aralar zm olarak sunulmaktadr. Bu almadaki ama, kk iletmelere ynelik yapsal uygulamalarn ve bilgi iletiim aralarnn alma ortam ve kalite iyiletirme zerindeki dorudan etkilerini tespit etmeye almaktr. Ayn zamanda bu kurumlarn bilgi altyaps byk iletmelerle karlatrlarak bu srete geldikleri nokta da bulunmaya almaktadr. Ancak iletmelerde biliim teknolojilerinin kullanlmas ve bilginin paylalabilmesi iin alanlarla iletiim ve sosyal etkileim kurmann neminin kavranmasna ihtiya vardr. Bu ereve nda, aratrmamzdaki temel varsaym, kurumdaki ynetim, standart ve srelerin ncelikle kalite iyiletirmesi salayaca, ancak bu iyilemenin iletiim kanallar araclyla olaca ynndedir. Bulgularmzn, kurumsal ynetim, bilgi ynetimi ve rgtsel iletiimin kalite iyiletirmeyi salayarak kk iletmeler zerinde etkili olduunun nemine dikkat ekeceini ve bu etkiyi modellediini dnyoruz. Anahtar Kelimeler: kurumsal ynetim, bilgi ynetimi, rgtsel iletiim, kalite iyiletirme, alglanan bireysel performans 1. G R amzda tm lekteki kurumlarn en nemli yaamsal kaynaklar arasnda kalite ve standardizasyon kavramlar yer almaktadr. Bu alma, ilk aamada kk ve byk iletmelerdeki yapsal uygulamalarn dzeyini tespit etmekte, ikinci basamakta ise kurumsal sonularn deerlendirmektedir. Trkiyedeki iletmelerin ounluunun geleneksel yaps dnldnde bilgi aknn ve ynnn snrlanm ve tek ynl olduu dnlmektedir, bu durum zellikle kk iletmelerde daha da arpc bir ekilde n plana kmaktadr. Bu ereve nda aratrmamzdaki temel varsaym, kurumsal ynetimin ve srelerin kalite iyiletirmesi salayaca ynndedir. Ancak dier taraftan, bu uygulamalarn kk iletmelere getirdii ykler de bulunmaktadr, aratrmann son ksmnda bu maliyetler ve yneticilerin tutumlar tartlmaktadr. Bulgularmzn, kurumsal ynetim, bilgi ynetimi ve rgtsel iletiimin kalite iyiletirmeyi salayarak kk ve byk iletme alanlarnn alglar zerinde de etkili olduunun nemine dikkat ekeceini dnyoruz. Hzla gelien ve deien teknoloji; toplumsal, ekonomik ve ynetsel deerler, kreselleme ve zorlu rekabet koullarnda kalite kavram, kk iletmelerde de giderek yaamsal bir anlam ve deer kazanmtr (Kalder, 2002: 11). Akreditasyon standartlar ve uluslararas sre modellerinin kurum ve

379

Uslu

alanlar zerinde farkl etkileri bulunmaktadr (Uslu ve dierleri, 2010), dier taraftan bu sreler kk iletmeler adna ciddi maliyetler anlamna gelmektedir. Ancak kurumsallama, bilgi ynetimi ve rgtsel iletiimin de kalite iyiletirme zerinde nemli ve gl etkisi olmasnn yannda, alan performansn da bu kanalla etkilemektedir (Uslu ve dierleri, 2011). Kurumlarda bilgi ynetimi, kalite iyiletirme ve akreditasyonun rgtsel ktlarnn yannda dorudan alanlara da olumlu etkileri bulunmaktadr. Standardizasyon ve akreditasyon gibi kurumsallama aralar sayesinde alanlarn katlm ve glendirilmesi de beklenmektedir. Dier taraftan, rgtsel iletiim aralarnn alanlar arasndaki sosyal etkileim ve iletiim etkinliini artrmak gibi nemli grevleri vardr. Yukardan aaya ve aadan yukarya rgtsel iletiimin ynetilmesiyle beraber, rgtsel performansn artrlmas da amalanmaktadr. 2. KAVRAMSAL EREVE Dnyada KOB lerin tm iletmeler iinde pay %95in (imek, 2002), Avrupa Birliinde %99un zerinde (KOSGEB, 2002) ve Trkiyede de %99 (Akgemci, 2001) civarndadr. KOB lerin sorunlar ele alndnda temelde bu skntlarn kurumsallaamamaktan ileri geldii grlmektedir. Bu sorunlar iinde temel ynetim problemi, karar alma, iletiim, kurum hiyerarisi, rgtlenme ve planlama gibi alanlarda kendini gstermektedir (etin, 1996). KOB lerin bilgi ynetimi alanndaki yetenek ve kapasiteleri de teknoloji, altyap, st ynetim ve dier alanlardaki imkanlaryla ilintilidir. Bu kurumlar iin inovasyon stratejisi leklerine gre nemli oranda sermaye ve uzmanlk gerektirdii gibi ayn zamanda var olan yakn aile ilikilerinin ve ynetim felsefesinin de deimesini ve profesyonel ynetim bak asn zorlamaktadr (Foss ve Robertson, 1999), yani karlkl olarak kurumu dntrecek bir sinerji olumak durumundadr. KOB ler yeni fikirlerin, bulu ve teknolojilerin ortaya konmas ve inovasyon salanmasnda nemli bir rol oynamaktadr (Koak, 1996). Yeni yntemlerin kullanlmas KOB lerin alma etkinliklerini ve yaratclklarn artrd gibi, bu teknolojilerin hzl tepkileri bu yeni yntemlerin makroekonomiye aktarlmasnda da kritik bir ajan nitelii tamakta ve lke ekonomisinin KOB ler araclyla geleneksel uygulamalardan yeniliklere tanmasn salamaktadr (Ba, 1983). Bu dnm kurum iinde katlmc demokrasiyi, rgt ii iletiimi ve karar alma ilevlerinde rasyonaliteyi gelitirdii gibi, altyapdaki intranet ann kurulmasyla dahi bu ortam hazrlanabilmektedir (Akgemci, 1998). Kurumsallama bir iletmenin kiilerden bamsz olarak tanm, kural, prosedr ve sre araclyla sistematik bir yap iinde kendine zg iletiim ve ynetim kltr kazanma sreci olarak tanmlanabilir (Karpuzolu, 2004). Ancak bu dnm ncelikle amalara uygun bir rgt altyaps tasarlanmasn, yetki ve sorumluluklarn belirlenmesini gerektirmektedir (Krm, 2003). Ayn zamanda KOB ler bu deiim srecinde byk iletmeleri izlemek ve takip etmek zorundadrlar, nk baml ve tedarikisi olduklar bu iletmelerin zaman iinde kendilerinden belli kalite gvence sistemlerini talep etmeleri kanlmazdr (Quazi and Padibjo, 1997). Ancak bu dsal zorlama baz sorunlar da beraberinde getirmektedir. Kk iletmeler kaynak, imkn ve tevik bakmndan kstlara sahiptir ve geleneksel bir ynetim anlay srdrmektedirler. Aile yelerinin ve yneticileri bilgi, yetenek, zaman ve finansman eksiklii dorudan iletmelerin skntlarna yansmaktadr. Bu durum ncelikle kurumsal bir ynetim anlay kazanlmad takdirde de ok zor alabilecek bir engeldir (Quazi and Padibjo, 1997). Ancak Toplam Kalite Ynetim felsefesi ayn zamanda, KOB lerin esneklik ve yenilie hzl ayak uydurma avantaj nedeniyle de karmza bir frsat olarak kmaktadr (Avrupa Kalite Ynetimi Vakf, 2003). Bu yaklamn KOB lere en temel katks aile irketlerin gelen geleneksel ve patron odakl yapy da zaman iinde kkten deitirme yetisidir. Elbette bu sre st ynetimin maddi ve manevi katlmyla doru orantl olarak ileyecektir (Kavrakolu ve Balkr, 1999). almann ilk aamasnda, akreditasyon ve kalite gvence uygulamalar ile kk ve byk iletmelerin standartlar zetlenmekte ve karlatrmakta, ikinci aamada ise yapsal uygulamalarn kurumsal sonular alan alglamalar zerinden deerlendirmektedir.

380

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

3. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI H1: Kk ve byk iletmeler arasnda, kalite gvence ve biliim aralarn kullanma oran asndan farklar bulunmaktadr. H2: Kk ve byk iletmeler arasnda, rgtsel iletiim etkinlii asndan anlaml bir fark vardr. H3: Kk ve byk iletmelerde bilgi ynetimi, rgtsel iletiim, kurumsal ynetim ve kalite iyiletirme yksek derecede pozitif ilikilidir. ekil 1: Drdnc Hipotezin Modeli

H4: Bilgi ynetimi yukardan aaya iletiim araclyla aadan yukarya iletiim zerinde pozitif etkilidir. ekil 2: Beinci Hipotezin Modeli

H5: Kurumsal ynetim yukardan aaya iletiim araclyla aadan yukarya iletiim zerinde pozitif etkilidir. ekil 3: Altnc Hipotezin Modeli

H6: Bilgi ynetimi yukardan aaya iletiim araclyla aadan yukarya iletiimi artrarak kalite iyiletirme zerinde pozitif etkilidir. ekil 4: Yedinci Hipotezin Modeli

H7: Kurumsal ynetim yukardan aaya iletiim araclyla aadan yukarya iletiimi artrarak kalite iyiletirme zerinde pozitif etkilidir. 4. ARATIRMANIN YNTEM Aratrmadaki deikenlerle ilgili verilerin toplanmas iin basl bir anket formu oluturulmutur. Bu form, kk (50den az alana sahip) ve byk (250den fazla alana sahip) iletmelerde kolayda rneklem yntemiyle alanlara elden ulatrlmtr. 2010 yl iinde Dou Marmara (Kocaeli, Sakarya, Yalova, Bolu) ve Ege Blgesinden toplam 286 anket toplanmtr. Kullanlan anket formu ayr blmden olumaktadr: Demografik Bilgi Formu (10 madde), Biliim ve Kalite Uygulamalar Soru Formu (13 madde), Kurumsal Standartlar lmek iin JCI Akreditasyon Standartlarnn (Joint Commission International, 2010) Organizasyonel Odakl Standartlar bal altnda bulunan Kalite yiletirme (2010: 145-163), Liderlik, Ynetiim, Liderlik ve Ynlendirme (2010: 177-193) ile letiim ve Bilgi Ynetimi blmndeki (2010: 229-245), ana maddeler kullanlmtr. Dikey rgtsel letiimi lmek iin oluturulan anket ise Postmes, Tanis ve De Witin (2001) gelitirdikleri lekteki yukardan aaya ve aadan yukarya iletiim ifadelerinden oluturulmutur. Cevaplayanlara, her bir maddeye ilikin deerlendirme yapabilmelerine olanak salayacak 6l bir lek sunulmutur (1= Hibir zaman, 6= Her zaman). Demografik bulgulara ynelik analizler, faktr ve gvenilirlik testleri ile regresyon analizleri SPSS 17.0 istatistik paket program ile yaplmtr.

381

Uslu

Bulgulara ynelik faktr analizler ve aamal ara deiken testleri farkl modeller snanarak yaplmaktadr. Ara deikenlerin araclk rollerini belirlemek amacyla, Baron ve Kenny (1986) tarafndan nerilen aamal yntem analizlerimize uyarlanmtr (Uslu, 2010: 1648-1650). Seri olarak sralanm birden fazla ara deikenli hipotezlerimize gre araclk testi, N ara deiken says olmak zere M=[(N+1)(N+2)]/2 eklinde formle edilerek tasarlanmtr. 5. BULGULAR almada kullanlan rneklemin demografik zellikleri Tablo 1de aktarlmtr. Tablo 1: Katlmclarn Demografik zellikleri N=286 letmede alan Says alan Ortalama Ya alan Yaam Sresi letmede alma Sresi Cinsiyet Kadn Erkek Toplam darecilik Ynetici Ynetici Olmayan Toplam Ortaklk Ortak Ortak Olmayan Toplam Medeni Durum Bekr Evli Boanm/Dul Toplam Eitim Seviyesi lkretim Lise niversite Yksek Lisans / Doktora Toplam

Kk letmeler 1-50 37,07 17,36 yl 7,54 yl %41,8 %58,2 170 %55,9 %44,1 170 %21,7 %78,3 166 %38,8 %55,9 %5,3 170 %4,1 %7,6 %58,2 %30 170

Byk letmeler 250den fazla 38,74 16,95 yl 9,87 yl %43,1 %56,9 116 %47,3 %52,6 116 %0,9 %99,1 114 %32,8 %65,5 %1,7 116 %6 %47,4 %46,6 116

Kk ve byk iletmelerde kalite gvence ve biliim aralarn kullanma oranlar ekil 5 ve ekil 6da grlmektedir. Birinci hipotezimiz desteklenmitir.

382

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ekil 5: alan Saysna Gre letmelerde letiim Aralarn Kullanma Yzdeleri

ekil 6: alan Saysna Gre letmelerde Kalite Aralarn Kullanma Yzdeleri

leklere SPSSde varimax dndrmesi ile keifsel (aklayc) faktr ve i tutarllk analizleri uygulanmtr. Her lek ayr ayr faktr analizden geirilmi ve gvenilirlikleri Cronbach Alpha deerleri ile test edilmitir. Gvenilirlik katsaylar 0.80 zerinde bulunmu ve leklerin yksek derecede gvenilir olduu sonucuna varlmtr (Tablo 2 ve 3). Kk-byk iletme ayrmna ynelik yaptmz fark analizlerinde, yukardan aaya iletiim (t=2,138 p=.033) ve aadan yukarya iletiim (t=2,302 p=.022) asndan anlaml fark bulunmutur

383

Uslu

(Tablo 1). 1 ila 50 alana sahip iletmelerde, iletiim younluu 250den fazla alan olan firmalara gre daha fazladr (ekil 7). kinci hipotezimiz desteklenmitir. ekil 7: letmede alan Saysnn rgtsel letiimde Yaratt Fark

Deikenlerin ortalamalar, standart sapmalar, gvenilirliklerinin test/re-test deerleri ve aralarndaki ilikiler Tablo 2 ve 3te gsterilmitir. Pearson korelasyon katsaylarna gre nc hipotezimiz desteklenmitir. Tablo 2: Kk letmelerde Deikenler Arasndaki likiler Deikenler Ortalama SS 1 4,24 1,27 1. Bilgi Ynetimi (.82) 4,07 1,15 ,81*** 2. Kurumsal Ynetim 3,98 1,29 ,86*** 3. Yukardan Aaya letiim 3,89 1,29 ,73*** 4. Aadan Yukarya letiim 3,94 1,23 ,79*** 5. Kalite yiletirme Tablo 3: Byk letmelerde Deikenler Arasndaki likiler Deikenler Ortalama SS 1 4,28 1,12 1. Bilgi Ynetimi (.84) 4,21 1,14 ,78*** 2. Kurumsal Ynetim 3,65 1,25 ,75*** 3. Yukardan Aaya letiim 3,53 1,24 ,68*** 4. Aadan Yukarya letiim 4,03 1,17 ,79*** 5. Kalite yiletirme 2 (.86) ,78*** ,64*** ,76*** 3 4 5

(.92) ,87*** ,80***

(.88) ,72***

(.91)

tm korelasyonlar ***p< 0.001 deerinde anlaml, Cr. Alfa deerleri parantez iinde, n=170

2 (.87) ,69*** ,66*** ,83***

(.90) ,90*** ,76***

(.87) ,74***

(.92)

tm korelasyonlar ***p< 0.001 deerinde anlaml, Cr. Alfa deerleri parantez iinde, n=116

Kk ve byk iletmeleri iin ayr ayr bulgulara ynelik, aamal ara deiken testleri SPSS ile farkl modeller snanarak yaplmaktadr. Altnc ve yedinci hipotezlerimizde 2 ara deiken olmas nedeniyle, ayr ayr her hipotez iin M=[(2+1)(2+2)]/2=6 model kurulmutur (Tablo 4 ve 5).

384

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Tablo 4: Bilgi Ynetimi Baml Deiken Olmak zere Aamal Olarak Kalite yiletirmeyi Etkileyen Deikenlere likin Regresyon Modelleri Baml Deikenler Aaya Yukarya Yukarya Kalite Kalite Kalite letiim letiim letiim yiletirme yiletirme yiletirme Model 1 Model 2 Model 3 Model 4 Model 5 Model 6 Bilgi .861*** .729*** -.079 .794*** .419*** .436*** Ynetimi (.040) (.054) (.077) (.045) (.085) (.085) Aaya .939*** .434*** .278* letiim (.077) (.084) (.118) Yukarya .163 letiim (.088) .739 .528 .757 .628 .673 .678 Dz. R 469,126*** 183,671*** 250,138*** 286,353*** 170,968*** 113,177*** F 166 164 161 170 166 161 N Bilgi .754*** .678*** .018 .792*** .538*** .559*** Ynetimi (.070) (.079) (.072) (.060) (.082) (.081) Aaya .884*** .355*** .129 letiim (.064) (.073) (.119) Yukarya .240* letiim (.109) .564 .454 .801 .623 .699 .724 Dz. R 147,430*** 90,880*** 216,835*** 191,444*** 132,056*** 94,730*** F 114 109 108 116 114 108 N Byk letmeler Kk letmeler
***p < 0.00l, **p < 0.01 ve *p < 0.05 deerinde anlaml, standart hatalar parantez iinde

Bilgi ynetimi, yukardan aaya (Tablo 4, Model 1) ve aadan yukarya (Model 2) iletiimin etkinliini artrmaktadr. Ancak arac olan yukardan aaya iletiim bamsz deiken olarak analize katldnda, bilgi ynetiminin aadan yukarya iletiim zerindeki etkisi ortadan kalkmaktadr (Model 3), hem kk hem de byk iletmeler iin drdnc hipotezimiz desteklenmitir. Kurumsal ynetim, yukardan aaya (Tablo 5, Model 7) ve aadan yukarya (Model 8) iletiimin etkinliini artrmaktadr. Ancak arac olan yukardan aaya iletiim bamsz deiken olarak analize katldnda, kurumsal ynetimin aadan yukarya iletiim zerindeki etkisi ortadan kalkmaktadr (Model 9), hem kk hem de byk iletmeler iin beinci hipotezimiz desteklenmitir. Bilgi ynetimi kalite iyiletirmeyi olumlu etkilemekte (Model 4), hatta yukardan aaya iletiim bamsz deiken olarak analize katldnda dahi bilgi ynetiminin etkisi ortadan kalkmamaktadr (Model 5). Bu durumda hem kk hem de byk iletmeler iin altnc hipotezimiz desteklenmemitir, nk yukardan aaya ve aadan yukarya iletiim de (Model 6) dhil edildii halde, bilgi ynetiminin kalite iyiletirme zerindeki dorudan etkisi srmektedir. Kurumsal ynetim kalite iyiletirmeyi olumlu etkilemekte (Model 10), hatta yukardan aaya iletiim bamsz deiken olarak analize katldnda kurumsal ynetimin etkisi ortadan kalkmamaktadr (Model 11). Bu durumda hem kk hem de byk iletmeler iin yedinci hipotezimiz desteklenmemitir, nk yukardan aaya ve aadan yukarya iletiim de (Model 12) dhil edildii halde, kurumsal ynetimin kalite iyiletirme zerindeki dorudan etkisi srmektedir.

385

Uslu

Tablo 5: Kurumsal Ynetim Baml Deiken Olmak zere Aamal Olarak Kalite yiletirmeyi Etkileyen Deikenlere likin Regresyon Modelleri Baml Deikenler Aaya Yukarya Yukarya Kalite Kalite Kalite letiim letiim letiim yiletirme yiletirme yiletirme Model 7 Model 8 Model 9 Model 10 Model 11 Model 12 Kurumsal .782*** .637*** -.095 .757*** .363*** .385*** Ynetim (.054) (.067) (.069) (.054) (.075) (.076) Aaya .945*** .511*** .333** letiim (.063) (.068) (.108) Yukarya .183* letiim (.087) .609 .402 .759 .571 .679 .685 Dz. R 258,334*** 110,709*** 252,649*** 225,622*** 175,565*** 116,909*** F 166 164 161 170 166 161 N Kurumsal .688*** .658*** .085 .830*** .603*** .598*** Ynetim (.075) (.077) (.062) (.054) (.064) (.064) Aaya .839*** .346*** .243* letiim (.058) (.059) (.101) Yukarya .124 letiim (.099) .468 .428 .805 .686 .766 .776 Dz. R 100,526*** 81,704*** 222,035*** 252,172*** 186,262*** 124,263*** F 114 109 108 116 114 108 N Byk letmeler Kk letmeler
***p < 0.00l, **p < 0.01 ve *p < 0.05 deerinde anlaml, standart hatalar parantez iinde

6. SONU ve TARTIMA Kk iletmeler bilgi iletiim uygulamalar ve kalite aralarn kullanma asndan byk iletmelere gre daha geri plandadr. Ancak iletiim etkinlii kk iletmelerde daha youndur, yani bu aralara en ok ihtiya duyulan alanda kullanm kstldr. Bilgi ynetiminin ve kurumsal ynetimin byk iletmelerde olduu lde kk firmalarda da kalite iyiletirme zerinde dorudan etkisi olmas nedeniyle de bu aralarn kritik nemi ve tevik edilmesine olan ihtiya artmaktadr. Beklentinin aksine, iletiim etkinlii ise, bilgi ynetimi ve kurumsal ynetimin bir ardl deil, belki de bir nceli olarak karmza kmaktadr. Muhtemelen ilk planda kurumlarda rgtsel iletiim etkinliinin artmas kalite iyiletirme kadar bilgi ynetimi ve kurumsallama uygulamalarnn paylalmasnda da etkili olacaktr. Bu nedenle ynetimin ncelikle alanlara bilgi aktarmalar, sonrasnda da onlar dinlemeye balamalar ayn zamanda biliim ve kurumsallamann iletmelere girmesinde ve yaygnlamasnda nemli bir rol oynayacaktr. Grld zere kk iletmelerde iletiim etkinliinin younluu, bu yntemlerin tabandan balayarak byk iletmelere ve lke ekonomisine yansmasnda da kritik bir neme sahiptir. KAYNAKLAR Akgemci, T. (2001). KOBIlerin Temel Sorunlar ve Saglanan Destekler, Ankara: KOSGEB Yaynlar. Avrupa Kalite Ynetimi Vakf (2003). EFQM Modeli-Kk ve Orta Byklkteki letmeler, stanbul: Kalder

386

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Ba, A. (1983). Dnyadan eitli rneklerle Kk letmelerin Kalknmadaki Rol, SEGEM Sempozyumu, Ankara. Baron, R. M. ve Kenny, D. A. (1986). The moderator-mediator variable distinction in social psychological research: Conceptual, strategic and statistical considerations, Journal of Personality and Social Psychology, 51, ss. 11731182. elik, A. ve Akgemci, T. (1998) Giriimcilik Kltr ve KOB ler, Nobel Yaynlar, Ankara etin, C. (1996), Yeniden Yaplanma, Giriimcilik, KOB ler ve Bunlarn zendirilmesi, stanbul: Der Yaynlar Foss, N. ve Robertson, P. (1999). Resources, Technology and Strategy, Florence: Routledge. Joint Commission International (2010) Joint Commission International Accreditation Standards for Hospitals, 4. Bask, Joint Commission Resources, Illinois, ISBN: 978-1-59940-434-9 KALDER (2002) Eitim Kurumlar iin Toplam Kalite Ynetimi ve zdeerlendirme, stanbul: Kalder Yaynlar. Karpuzolu, E. (2004). Aile irketlerinin Srekliliinde Kurumsallama, stanbul Kltr niversitesi 1. Aile letmeleri Kongre Kitab, s. 45 Kavrakolu, . ve M. Balkr (1999). ISO 9000 Deneyimi: Trkiye, Belika, srail, stanbul: Kalder Yaynlar Krm, A. (2003). Aile irketlerinin Ynetimi, stanbul: Sistem Yaynclk Koak, S. (1996), Kk ve Orta lekli Sanayii letmeleri in hracat Stratejileri, Ankara Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, letme Anabilim Dal Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Postmes, T. Tanis, M. and Wit, B. (2001). Communication and commitment in organizations: A social identity approach, Group Processes Intergroup Relations, 4 (3), 227246. Quazi, H.A. ve S. R. Padibjo (1997). A Journey Toward Total Quality Management Through ISO 9000 Certification, A Study on Small- and Medium-Sized Enterprises in Singapore, International Journal of Quality and Reliability Management, MCB University Press, 15(5), ss. 489-508. imek, M. (2002), Ekonominin Lokomotifi KOB lerin Olmazsa Olmazlar, stanbul: Alfa Yaynlar Uslu, T. (2010) Birey Davranlar zerine Btncl ve Birletirici Bir Model Denemesi: rgtsel Faktrlerin ve Kiisel zelliklerin alanlar Etkileme Biimleri - A Holistic Model For Employee Attitudes and Behaviors, International 8th Knowledge, Economy & Management Congress Proceedings, Istanbul University Faculty of Economics, Istanbul, ISBN: 978-9944-0203-7-4, ss. 1643-1658 Uslu, T., Aydodu, C., Gndodu anl, Z. ve E. Meltem am (2010) Kurumlardaki Yapsal Glendirme, Bilgi Ynetimi ve Akreditasyon Standartlarnn Psikolojik Glenme ve Tutumlar Araclyla alan Performansna Etkilerinin ncelenmesi - The Mediating Effect of Psychological Empowerment and Positive Organizational Behaviors Between Organizational Accreditation Standards and Individual Performance, International 8th Knowledge, Economy & Management Congress Proceedings, Istanbul University Faculty of Economics, Istanbul, ISBN: 978-9944-0203-7-4, ss. 14261439 Uslu, T., Rodoplu ahin, D., am, M. ve etin am (2011) Hizmet Sektrnde Kurumsallama ve Bilgi letiiminin Kalite yiletirmeye ve alanlara Etkilerinin ncelenmesi, 10. Ulusal letmecilik Kongresi Bildiriler Kitab, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar

387

Uslu

388

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

SOSYAL MEDYADA VAR OLMANIN KOB LERE OLAN ETK S VE KOB LER N SOSYAL MEDYADA ETK N TUTUNMA STRATEJ LER

Tugay KEEC Karabk niversitesi

ZET nternet teknolojisinin her geen gn gelierek yaygnlamas, bir yandan lkeler arasndaki snrlar ortadan kaldrrken, dier yandan da geleneksel iliki ve iletiim yntemlerinin de deimesine yol amtr. Bu sre iinde e-ticaret olarak balayan sanal lemdeki iletme varlklar, zamanla gelierek sadece sat ve pazarlama alannda deil kurumsal iletiim ve markalama alanlarnda da gl bir etki sahibi olmaya balamtr. Gelinen bu noktada bugn artk sosyal medya olarak bilinen ve internetin byk bir ilgi ounluunu oluturan sosyal alarda varlk gstermek, bilhassa KOB 'lerin artan bilinirlik ve marka deeri adna gittike daha byk bir neme sahip olaca dnlmektedir. Anahtar Kelimeler: Sanal medya, e-ticaret, sat, pazarlama, KOB 1. G R :

Pazarlamann bugnk anlaya kadar geirdii ksaca tarihesinin ve srelerin anlatld ilk blm sonras, bu srece etki eden faktrlerde dair temel bilgiler verilmitir. Bilhassa; kreselleme, tketicinin eitim ve iletiim dzeyindeki art ile yaanan teknolojik gelimeler ve internetin yaygnlamasna dair temel bilgiler sunulacaktr. Bu aamada internetin yaygnlamasyla birlikte oluan geni imkn ve kresel bilgi trafiinin artnn geleneksel pazarlama anlayna ne gibi etkilerinin olduu ve internetin ve beraberinde getirdii, World Wide Web sisteminin (www), iletmelerin yaps ve mteriye yaklamlarn ne derece deitirdii, ilgili istatistiki veriler nda deerlendirilmeye allmtr. Son safhada ise, yeni dnem pazarlama srecinin beraberinde getirdii sosyal medya olgusuna dair temel bilgiler sonras, sosyal medya kavram iinde anlan eler hakknda zet bilgiler nda bilhassa Kobi'lerin sosyal medyadaki etkinlerinin daha da arttrlmas adna ne gibi pazarlama stratejilerinin yaplabileceine dair grler iletilmitir. 2. PAZARLAMANIN KISA TAR H VE SRELER ARASINDAK GE LER

Pazarlamann ortaya k insanlk tarihi kadar eskidir denebilir. Zaman sreci iinde insanolu kendi ihtiyacnn fazlasn pazara arz etmi ve bu ekilde parann olmad dnemlerde bile belirgin bir arz-talep dengesinin oluturulduu dnemler olmutur. lerleyen alar boyunca, hzla artan nfus ve gelien sanayileme ile beraber deien arz-talep dengesini oluturarak piyasa dengesi salamak adna yeni bir sisteme ihtiya grlmeye balamtr (Akan, 2005). Zira pazar artlar nedeniyle rekabetin ngrlebilirlii ve rakipler arasndaki olanaklar dengesi, byk lde yapsn kaybetmitir.

389

T. Keeci

Pazarlamadaki deiimler; dnya nfusunun, 10 ylda ortalama 1 milyar gibi nlenemez art (Fornell, 1996) ve bu artn sebep olduu kreselleme ile lkeler aras temaslarn artmas, gelien bilim ve teknolojinin otalama insan yaam sresinin ykselmesi gibi sebeplerle hzla artan nfusun daha ok eye ihtiya duyar hale gelmesi, tketicinin eitim ve iletiim dzeyinin artmasna bal olarak byk deiimler olumasn salamtr (ner, 2003). Bu srete pazarlamann sadece genel yaps deil, tanm, pazarlama karmas, rol ve iletmenin rgt yaps da dnemsel deiimlere uramtr (Blyth, 2001). Deiim srecinde bilhassa iliki tabanl pazarlama yaps gelimi, mteri, iletmenin giderek daha ok odak noktas haline gelirken, deer retme ve deer aktarma kavramlar da yapsal ve fonksiyonel deiimler sonras pazarn en temel esaslar hale gelmitir (Kotler, 2000). 2.1. PAZARLAMANIN GE RD TAR H EVRELER:

Tm bu ereveler nda, bugnk pazarlama srecine gelinceye kadar yaanan, retim, sat ve geleneksel pazarlama servenin tarihesini ksaca u ekilde zetlemek mmkndr (Bose, 2002):

ekil 1: Pazarlamann Geirdii Dnemler Kaynak: Bose, 2002: 90dan aktaran, Uysal ve Aksoy,(2004), Akdeniz . .B.F. Dergisi (7).

2.1.A) retim n Planda (18001930) : retim olgusunun hayat bulduu ilk dnemlerdir ve bu nedenle retim balangta az ve yetersizdir. Tketicinin istekleri gz ard edilmekte, arzn talebi karlamad ve iletmelerde pazarlama departmanlarnn bile bulunmad bir dnemi kapsamaktadr. Bu dnem de iletmelerin nemsedikleri temel konu, retimi ve verimlilii arttrmak olmutur. Zira reten az talep fazla olduundan, mteri bulmada sknt yaanmamaktadr. Bu dnem iin "Ne retirsem reteyim, onu satarm. dncesi hkimdir. Ama 1929da yaanan Byk Ekonomik Buhranyla bu dnceler sarsntya uramtr (Armutlu, 2006). 2.1.B) Kalite n Planda (19301950): Satmann retmekten daha zor olduunun anlald, bir takm ynlendirici reklamlar vastasyla sat artrma abalarnn yapld bir dnemdir. Maln kaliteli olmas ve ihtiyalar karlamas bu durumu tetikleyen en nemli etken olmutur. Tketicilerin ne istediinden ok, kaliteli mal retimi nemsenmeye balanmtr. nk "Kaliteli bir mal her halkarda kendisini sattrr." fikri n plana kmtr. 2.1.C) Sat n Planda (19501990): retimin tr ve eitliliinin daha da artt bir dnemdir. Her eye ramen Kime ve nasl satlaca bilindikten sonra, retilen her maln satlabilecei. dnlmeye devam etmitir. Satn gelitirilmesi n plandadr. Bu dnem; pazarlamann temellerinin atld evre olarak nitelendirilebilmektedir. Klasik Pazarlama Dnemi diye de adlandrlr. 2.1.D) Pazarlama n Planda( 1990-2000): Mterinin neminin artt dnemdir. "Mteri kraldr, velinimetimizdir." anlay hkimdir. Mterinin ihtiyalarn karlama, onu tatmin etme asl ama olmutur. Arzn talepten fazla olduu, rekabetin giderek artt dnemdir. Bir takm reklam ve sat abalaryla retilenlerin satlamayacann anlalmas sonucu pazarlamann iletmelerde bir departman olarak yer ald ve hedef pazardaki mteri istek ve ihtiyalarnn belirlenerek ona uygun tatmin salama ve deer retme hedeflerinin olduu ve tm iletme ynetiminin ve alanlarnn pazarlamaya ynelik alt bir sreci kapsamaktadr. Bu dnem, modern pazarlamaya yneli dnemi diye de adlandrlmaktadr.

390

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Genel olarak literatre bakldnda da; 20. yzyln ilk 3 eyreinde geleneksel pazarlama zerinde odaklanld, son eyreinde ve zellikle son eyrein son 10 ylndan itibaren ise bata iliki pazarlamas olmak zere dier pazarlama yaklamlarna odakland grlmektedir (Alabay, 2008). 2.1.E) Toplumsal Pazarlama n Planda (2000-): letmelerin sosyal sorumluluu n plana kt bir dnemdir. Tketicilerin ihtiya ve isteklerinin yan sra toplumun ihtiyalarna da dikkat edilir hale gelinmitir. Bu dnem aslnda markalarn sadece marka olmadklarnn farkna varld bir sretir. Yani bilhassa kresel markalar bata olmak zere, ticari deerdeki tm markalarn, sadece ticaretin deil ayn zamanda bir kltrn de nemli birer paralar olduu bu dnemde daha belirgin hale gelmitir (alar, 2006). Zira markalar sadece ticareti deil, toplumun yaam artlarna da ciddi etki edebilecek gce sahip olmaktadrlar. Bu nedenle de pazarlama yaps ticari kayglarn yannda toplumun deien ihtiyalarna da dikkat etmek zorunda kalr hale gelmitir. 2.2. BUGNK PAZARLAMA SREC NE GE E ETK EDEN FAKTRLER

2.2.1.Pazarlamadaki Deiimin Genel Etkenleri Pazarlamadaki deiime etki eden pek ok farkl faktr olmasna karn genel olarak 3 ana balk altnda toplamak mmkndr (Bayuk, 2005). Bunlar; a) Kreselleme b) Tketicinin eitim ve iletiim dzeyindeki art ve c) Teknolojik gelimeler ve internetin yaygnlamas, eklinde sralanabilir. 2.2.1.a. Kreselleme: Kreselleme dnya genelinde homojenlemeyi ifade eden bir kavramdr. Kresellemenin iletme dnyas asndan anlamn; dnyann her yerinde retim yapabilme ve rnlerini satabilme imknlarna sahip olabilmek (Ofluolu ve dierleri, 2006.) olarak tanmlamak mmkndr. Kreselleme srecinin pazarlama oluturduu yeni durumun temelinde, iletmelerin dnyann btn blgelerinde hibir kstlamaya maruz kalmadan tek bir pazar gibi faaliyet gsterebilme abas yatmaktadr (Taraf, 2002: 34). Kresellemeyle birlikte, geleneksel pazarlama anlay ile kresel pazarlarda stnlk salamann gittike daha da imknsz hale geldii grlmektedir. Kreselleme srecinin pazarlama ynetimine balca etkileri u ekilde sralanabilir (Prabhaker vd., 1995): Yeni rekabeti pazarlarn oluumu, Hzl deiim ve karar verme srecinin ksalmas, Pazarlama yntemlerinin daha karmak ve kapsaml hale gelmesi, Tketicinin eitim ve iletiim dzeyindeki deiim, Tketim kalplar ve standartlarndaki deiim, Pazarlama bilgi sistemlerini kullanmann bir zorunluluk haline gelmesi, Pazarlama uzman ve yneticilerinin niteliindeki deiim.

2.2.1.b. Tketicinin Eitim Ve letiim Dzeyindeki Art: Tketicilerin eitim ve iletiim dzeyinin ykseklii mal ya da hizmetlere ilikin mesajlarn doru olarak alglanmasn olumlu ynde etkilemektedir. Eitim dzeyi yksek tketiciler satn aldklar rnle ilgili olarak en yksek dzeyde doyuma ulamak istemekte ve buna bal olarak da, ilgili rne ya da hizmete ilikin kaynaklar kullanmaktadr (Akan, 2005). Tketicinin yeterlilii, rne ya da markaya ilikin rnlerin fiyat, kalite vb. zelliklerini karlatrdklar, aile btesi/kiisel bteyi deerlendirdikleri ve buna bal olarak tercihlerde bulunduklar belirtilmektedir (Doyle, 2003). Bununla birlikte tketim hakknda bilinli tketiciler rn/hizmetlerle ilgili gvenirlik unsurlarn deerlendirmektedir. Mal ve hizmetle ilgili kalite ve garanti zellikleri markann tercih etmesinde belirleyici bir etkendir (Aktulu ve dierleri, 2006).

391

T. Keeci

Dier taraftan, eitim ve iletiim dzeyi yksek, gl tketiciler dierlerine gre daha sadakatsiz olabilmektedir (at ve Koolu, 2008). 2.2.1.c. Teknolojik Gelimeler ve nternetin Yaygnlamas: Teknolojinin ve bilhassa internetin yaygnlamasyla, geleneksel pazarlama anlay ve uygulamalarnda da byk dnmler yaanmaktadr (Erdal, 2002). Internet ve World Wide Web (www)in 1990l yllardaki geliimi ve bununla birlikte bilginin ve kaynaklarn kresel anlamdaki paylam, geleneksel pazarlamay etkisiz hale getirmitir (zturan, Roney, 2004:259). Yeni pazarlama yaklamnda iletmeler mterileriyle ilgili bilgi toplama, depolama, ileme ve datma gibi ilevler de yapmaktadr. letmeler, toplanan bilgileri bir veritabannda toplayarak, mteri dilimlerini ortaya karmak, blmlendirmek ve hangi mteri grubu dilimine hangi pazarlama stratejileriyle hitap etmesi gerektii hesaplarn yapma gibi ilevleri yerine getirmek zorunda kalmaktadrlar (oban, 2005). 3. NTERNET N GEL M VE SOSYAL MEDYA GERE .

nternetin yaygnlamasyla birlikte ok sayda geliim faktrnn bir araya gelmesi, geleneksel pazarlama anlay ve uygulamalarnda da byk dnmler yaanmasna vesile olmutur (Erdal, 2002). nternetin ve beraberinde getirdii, World Wide Web sisteminin (www), iletmelerin mteriye yaklamlarn ve mteri ile olan ilikilerini deitirmekte olduu gzlenmektedir (Varinli, 2006). Bu iki yapnn 1990l yllardaki hzl geliiminin, beraberinde bilginin ve kaynaklarn kresel anlamdaki paylamna byk kolaylklar getirmesi sonucu, bilinen geleneksel pazarlamann etkisiz hale gelmitir (zturan, Roney, 2004). Yine internet tabanl faaliyet gsteren iletme modellerinin k, daha baka yeni pazar frsatlarnn ortaya kmasn ve mteri ilikilerinin yeniden tanmlanmasn salamtr (Zineldin, 2000). 3.1. NTERNET KULLANIMINA DA R VER LER

Dnyada tespit edilen kaytlara gre 1.6 milyar online internet kullancs olup ( nternetworldstats.com, Nisan 2009), bu da imdiki dnya nfusunun % 24ne tekabl etmektedir. Trkiyedeki online kullanc saysnn ise 27 milyona yakn olduu dnlmektedir (Comscore, Nisan 2009).

392

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ekil 2: Dnya apnda nternet Kullanc Saylar Pazarlamann Geirdii Dnemler. Kaynak: Comscore, Nisan 2009 (http://www.comscore.com)

ekil 3: Dnya apnda nternet Kullanm Sreleri. Kaynak: Comscore, Nisan 2010 (http://www.comscore.com)

NTERNET N LKE EKONOM S NE KATKISI: NG LTERE RNE nternetin, ekonomik bymeye olan ciddi katks konusunda hemen herkes hem fikir olmasna karn, imdiye kadar kimse bu bymenin arkasnda kimin, nasl, neden, nerede ve ne olduunu saylara dkmemiti. Google ekibi bu sorulara cevap bulabilmek adna, bir i stratejisi danmanlk kurumu olan The Boston Consulting Grouptan (BCG) internetin ngiltere Ekonomisi zerindeki etkisini incelemesini 1 istedi ( ). Bu aratrmaya gre; * 2009 ylnda internetin, ngiltere Ekonomisine 100 milyar Pound katk salad. * nternet ekonomisinin ylda %10 orannda bymesi beklendii tespit edildi. Aratrmann devamnda ngilterenin dier lkelere kyasla ne durumda olduunu da grmek zere e-younluk indeksi (e-intensity index) ad verilen bir sralama gelitirildi. Bunun iin etkene bakld: 1) nternete eriim kolayl 2) nternette geirilen toplam sre 3) Kiilerin internetle ilgilenme seviyesi. Buna gre son yllarda, interneti benimseyen firmalar dier firmalara oranla satlarnda drt kat byme tespit edildi. evrimii harcanan para miktarnda ngiltere ilk sray alsa da toplamda Danimarka
(1) : http://googlesmb.blogspot.com/2010/11/connected-kingdom.html

3.2.

393

T. Keeci

birinci srada yer alrken, ngiltere 6nc, Almanya, ABD ve Fransa da srasyla 9uncu, 11inci ve 14nc srada yer ald grld. 4. YEN DNEM PAZARLAMA GERE OLARAK SOSYAL MEDYA

4.1. SOSYAL MEDYAYA DA R TEMEL B LG LER 4.1.A. Sosyal Medya Tanm: Kullanclarn etkileimi ve katlm ile deer kazanan internet web sitesi veya uygulamalar btnne genel olarak Sosyal Medya denilmektedir (Esener, 2010). Bu tanm biraz amak gerekirse, bir web sitesi veya uygulamann sosyal medya olarak tanmlanabilmesi iin: 1.Yayncdan bamsz kullanclar/yeleri olmas, 2.Kullanc kaynakl ierie imkn vermesi, 3.Kullanclar arasnda etkileim salamas gerekir. 4.1.B. Sosyal Medyann Ksa Tarihesi: 1997 ylnda kurulan "Six Degrees" adl siteyi evrimii sosyal alarn atas olarak gsterebiliriz (Grande,2009).Bu sosyal an getirdii yenilik rt sitelerinde hali hazrda bulunan ye proli zelliini bir adm ileriye tayarak anlk mesajlama sistemlerinde yer alan arkada listesi zellii ile birletirmesiydi. Arkada listesi araclyla ilk topluluk haritalar olumaya balad ve arkadalar arasndaki balantlar ortaya kt. Basnn sosyal alara olan ilgisinin artmas, yatrmclarn da bu konuyla ilgilenmesini salad. Friendstern ardndan kurulan sosyal alar, farkl ilgi alanlar ve kategorilere odaklanarak hzl bir byme elde etti. Kpek severlere odaklanan Dogster, dini temal gruplar kuran MyChurch ve benzerleri siteler ard ardna kuruldu ve ilgi grmeye balad. 2004 ylnda Harvard rencileri iin kurulan Facebookun 2006 yl itibaryla yakalad 80 milyon zerinde ye kazanmas da bu akmn geici bir heves olmadn kantlad. Bu arada YouTube ve Flickr gibi paylam sitelerinin de hzla ilgi grmesi ve milyonlara ulamas akmn gelimesini ve irketler tarafndan daha ciddi deerlendirilmesini salad. RAKAMLARLA SOSYAL MEDYA Nielsen Onlinen yrtt aratrmaya gre(2); bloglar ve sosyal alar evrimii dnyada gerekleen en popler aktiviteler arasnda 4.srada geliyor. evrimiinfusun %67si bu alar dzenli olarak ziyaret ediyor ve bu alarda geirdikleri sre internet kullanmnn kat orannda art gsteriyor. Nitekim Facebook Sosyal Paylam Sitesinin 2009 verilerine gre tm dnya apnda toplam kaytl ye says 350 milyondan fazla (Alaz, 2009.) olup bu rakam her geen gn artarak oalmaktadr. Bu yeler arasnda 15 milyondan fazla Trk kullanclar bulunmaktadr (Alaz, 2009). ubat 2010 itibariyle ise bu rakamn 20 milyona yaklamakta olduu bildirilmitir. Bakldnda stanbulun toplam nfusundan fazla kiinin Facebook zerinde kiisel ve kurumsal sayfas olduu ve kii ba ortalama arkada saysnn da 130 kii civar olup (3), kaytl aktif yelerin sadece Facebook alan iinde geirdikleri gnlk sre ise ortalama 56 dakika olduu bildirilmektedir (Oliveira, 2010). stelik sosyal medya kullanclarnn demograklerinin de hzla deitii bildirilmektedir. Bir zamanlar sadece genlerin arenas olarak grlen sosyal alar hzla ya ve konumdan bamsz alara dnmektedir. Nielsenin Mart 2009da yaynlad rapora gre(4), Facebookun hzl bymesinin
( 2 ) : IAB (Internet Advertising Bureau),Platform Status Report:User Generated Content,Social Media and Advertising, AnOverview, April 2008.

4.2.

( 3) : http://www.istrategylabs.com/2009facebookdemographicsandstaLsLcsreport276growthin3554yearoldusers (4) : IAB (Internet Advertising Bureau), Social AdverLsing Best PracLces Released, May 2009

394

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ardnda yatan etken olarak; 3549 ya grubunun youn katlmna ve 18 yaa oranla iki kat daha fazla art gsteren 5064 ya grubunun varlna dikkat ekilmektedir. Bu veriler de bize sosyalmedyann sadece genlere ynelik markalar iin deneysel bir mecra olarak deerlendirilmemesi gerektiini gstermektedir (Stelzner, 2009). teyandan geleneksel mecralara olan ilgi ve gvenin de azalmas bu alann okdaha etkin deerlendirilmesi ve btnleik pazarlama iletiimi planna mutlaka dhil edilmesi gerekliliini pekitiriyor ( Bozkurt, 2000). Sosyal medya platformlarnda geirilen sre ve etkileim miktarlar incelendiinde yeni tketicinin medya tketim alkanlklar net bir ekilde grlebiliyor (Stelzner, 2009): 5 milyar: Tmyelerinin Facebookta bir gn de harcad toplam dakika. 13 milyon: Wikipediadaki yer alan tanml konu bal says. 3 milyon: Bir gnde Twittera gnderilen mesaj says. 3.6 milyar: Flickr arivindeki resim says. 412.3 yl: YouTubetaki videolarn tamamn izlemek iin gerekli olan yaklak sre. 100 milyon: YouTubeta bir gnde izlenen video says. KOB LER ve SOSYAL MEDYA GERE . nemi giderek artan sosyal paylam sitelerinin ye saylarnn okluu ve Facebook rneinde olduu gibi yelerinin demografik bilgilerine kolay eriilebilir olmas, ticaret ve pazarlama alannda da sosyal medyay cazibe merkezi haline getirmektedir. Yakn gemie kadar ounlukla elence ve toplumsallama ortam olarak kabul edilen ve bu ekilde ne kan sosyal mecralarn, yarnn dnyasnda sadece byk lekli deil, orta ve kk lekli irketler tarafndan da etkin bir pazarlama ve reklam arac olarak kullanlmas ok byk ihtimaldir. Nitekim sz edilen lekte firmalarn her geen gn bir yenisi daha sosyal paylam sitelerine katlmakta ve paylamlarn bu siteler zerinden salamaktadr. 5.1. SOSYAL MEDYANIN TERC H SEBEPLER Sosyal mecralar zerinden pazarlama ve reklam faaliyetlerinin evrimd ortama nazaran maliyetinin ok daha dk olmas fakat hedef kitleye annda ulaabilmesi ve daha fazla kullancy hedefleyebilmesi bu sitelerin cazibesini her geen gn daha da fazla arttrmaktadr (Kotler, 1998). Bunun yannda sosyal medya sitelerinin, irketler tarafndan pazarlama ve reklam amal kullanlyor olmas beraberinde elbette ki geri dn takibi, analiz ve lmlendirilmeyi de getirmektedir. Bu balamda henz Trkiyede ok fazla aktif olarak kullanlmayan sosyal medya analizinin de nemi giderek artacak gibi grnmektedir. Gn getike saylar artan sosyal medya kampanyalarnn yatrm getirilerinin (ROI), tklama ve ziyareti saylarnn llmesi tpk dier evrimd pazarlama stratejilerinde olduu gibi, daha etki pazarlama planlarnn olumasna meydan vermeye balayacaktr. Bu ekilde sosyal medya pazarlamasnn dier mecralara gre daha esnek ve evik bir yapda, annda tepki verebilir ekilde hareket edebilmenin nn aaca gerei bu mecraya olan ilgiyi daha fazla arttracak gibi grnmektedir (Elibol, 2005). nternetin hayatmza hzla nfuz etmesiyle birlikte rn ve hizmet seim eklinde, satn alma karar ncesinde yaplan aratrma, alveri ncesi ve sonrasna dair yaanan sreler tmyle deimeye balamtr. Tketiciler, alveri iin yerel tedarikilerle yetinmek yerine, daha geni corafi alanlara ve gerekirse lke ve dnya baznda satclarla iletiime geebilmektedir. Nitekim bu gelimeler, sadece alveri ncesi ve alveri esnasndaki sreleri deil, alveri ileminden ok sonraki sreleri de daha etkin hale getirmitir. Eskiden alverie dair srecin en nemli aamas alveri ilemi sonlanana kadarken, imdi sat sonras srelerin nemi artmtr. Alc rn veya hizmetlerden memnun 5.

395

T. Keeci

kalmadysa bunu her mecradan kolayca dile getirebilmektedir. Bu srece dair her trl olumlu ve olumsuz deneyimlerin, bilhassa sosyal mecralarda yer almas irket imajn nemli ekilde etkileyebilmektedir. Zira artk sosyal medya tarz paylam siteleri sayesinde insanlar herhangi bir ey hakkndaki gr ve nerilerini ok kolay ve hzl bir ekilde paylaabilmektedirler. Bu durumda da kiiler alveriler ncesi, bu alanlar kontrol ederek, ilgili konuda daha evvel yazlan neri ve grleri inceleyerek satn alma stratejilerini bu bilgilere gre dzenlemeye gidebilmektedirler. 5.2. SOSYAL MEDYAYI ETK N KULLANIM AAMALARI Sosyal Medya odakl tm sosyal alar, aslnda gerek hayat gibi ilem gren sanal bir Pazar gibidir. Bu nedenledir ki tpk gerek hayatta olduu gibi, bu sanal ortamda da hareket etmenin ve Pazar aabilmenin baz nemli aamalar vardr. (Erdal, 2002).Sosyal alara yeni giren bir irketin ncelikli olarak katld ortamn ne olduunu anlamas ve o yeni ortam tanmas gerekmektedir (Prabhaker ve dierleri, 1995). Firma ve ahs temsilcileri olarak katlaca sanal topluluklarda, dier topluluk yelerinin hangi konular hakknda sohbet ettiini bilmesi, bireyleri anlamas iin onlarn dediklerine kulak vermesi ve konu hakknda gerekli teknolojik ve mesleki bilgilere sahip olmas gerekmektedir. Sosyal alarda, tpk gerek hayatta olduu gibi, en etkili isimlere dair bir Pazar aratrmas yaplarak, kendinden nce hangi firmalarn girdii ve nasl bir geliim iinde olduklarna dair bilgiler elde edilmelidir (Oraman, 2004). Grup yelerinin markalar hakknda dncelerinin de ayrca analizi yaplmaldr. Sonraki admda sosyal a kullanclarnn oluturulan kampanyaya katlm salamalarnn olas nedenleri aratrlmaldr. Web 2.0 pazarlama irketi Converseonun CEOsu Rob Keye gre sosyal medyada pazarlama stratejisini tasarlamann temel aamas vardr (Fornell, 1996): 1) Potansiyel mterilerin var olduu sosyal alarn haritas karlmaldr. Bylece hedef kitlenin hangi sosyal alar kulland belirlenmeli ve bu sitelere ynelik kampanyalar yaratlmaldr. 2) Potansiyel mterilerin yer ald sohbetlere katlm salanmal ve konumalar tetikleyici bir yntem izlenmelidir. Bylece hedef kitlenin aktif olarak yer ald sohbet konularnda diyaloglar kurulmal ve ayn konuyu tetikleyici konumalar yaratlmaldr. 3) Dzenli olarak performans deerlendirme ve raporlama yaplmaldr. Bu sayede sadece kendi firmas iin deil, sosyal paylam alarnda var olan dier irketlere dair hesaplarla ilgili bilgilerin de deerlendirmesi salanarak, daha esnek ve hzl pazarlama ve sat stratejilerinin gelitirilmesinin yolu alm olacaktr. SONU Gnmzde irketler rn ve hizmetleri iin yrttkleri pazarlama faaliyetlerinin sonularn daha hzl almak abasnda. Bu sonuca ise en makul btelerle ulamak istiyorlar. Tketici ise birbirine benzeyen rnler arasnda, kendisine yakn hissettii, deneyimleyebildii, evresinden referans ald, ilgin, artc ve yaratc pazarlama almalar yapan markalara yneliyor. Teknoloji ve internet, mobil kanallar, gerilla pazarlama, saha uygulamalar derken, pazarlama da eitleniyor, renkleniyor, her yerde yeni mecralar, kanallar oluuyor. 20 yl ncesine kadar, pazarlama ve reklam almalar, kitlesel kanallar, yksek bteler ve maliyetler nedeniyle yalnzca byk gruplar tarafndan yaplabilirken, imdi artk, her bteye, her hedef kitleye, her alana uygun pazarlama zmleri bulmak daha kolay hale gelmitir. nternetin, rekabetin artlarn eitlemesiyle birlikte fiziki dnyadaki eitsizlii sanal lemde bir lde ortadan kaldrmas, bilhassa Kobiler iin nice byk bir frsatlarn da domasna vesile olmutur. Bu yeni alternatifler sayesinde, irketler, hedef kitlelerini net bir ekilde belirleyerek, dorudan ynelebilir hale gelmilerdir. Saha aktivitelerini, sosyal alar, ekinlikleri, e-posta ile ya da mobil aralarla pazarlamay ya da interaktif uygulamalar kapsayan yeni kanallarda, her bteye, her Kobi 'ye gre bir uygulama var. Bir baka ifade ile pazarlamada aslnda Kobi 'lerin dnemi balyor da denilebilir. 5.3.

396

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Kk ve orta byklkteki iletmelerin kendilerini hedef kitlelerine tantmalar ve pazar paylarn geniletmeleri asndan sosyal medya Kobilere birok avantaj sunmaktadr. zellikle son yllarda KOSGEB gibi kurumlarn hibe ve destek projeleri sayesinde internet eriimi ve kullanm salayan Kobilerin says hzla artmaktadr. letmelerin, internetin geliimi ile birlikte e-ticaret alannda kendilerini gstermeleri ve sosyal medya ile pazarlama stratejilerini gelitirmeleri daha da nemli hale gelmitir. Bu sayede kk ve orta byklkteki iletmeler iin sosyal medyann byme hzn kendi avantajlarna ynelik kullanabilme ve bu sayede global markalarla ayn platformlarda yer alarak firmalarn i dnyasnn bir paras haline getirebilme imkanlarnn yolu almtr.

KAYNAKA Akan, Y., Kaynak, S. (2005), Tketicilerin ikayet Dncesini Etkileyen Faktrler, Ankara niversitesi Sbf Dergisi, Ss. 63-2. Aktulu, I.,K, Temel A., (2006), Tketiciler Markalar Nasl Tercih Ediyor? (Kamu Sektr alanlarnn Giysi Markalarn Tercihini Etkileyen Faktrlere Ynelik Bir Aratrma), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Ensits Dergisi, Say: 15, Ss.43-60. Alabay, M.N., (2008), Crm Rekabet Stratejisi Olarak Mteri likileri Ynetimi, lke Yaynevi, Ankara. Armutlu, C.E. (2006), likisel Pazarlamann Teorik Temelleri: Etkileim Ve ebeke Yaklamlar, Ticaret Ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi Yl: 2006 Say:2. Bayuk, N. (2005), Global ada Mteri Ve Pazarlama Anlaylar, Pazarlama Dnyas, Ss: 3035. Blyth, J. (2001). Pazarlama lkeleri, ev: Y. Odabas, stanbul: Bilim Teknik Yaynevi. Bose, R. (2002), Customer Relationship Management: Key Components For ts Success, Industrial Management&Data Systems, Vol: 102, No: 2, 89-97. Bozkurt, . (2000), Btnleik Pazarlama letiimi, Mediacat, Ankara. alar, ., Kl S., (2006) Pazarlama, Nobel Yaynlar, Ankara. at, K.- Koolu C.M., Mteri Sadakati le Mteri Tatmini Arasndaki likiyi Belirlemeye Ynelik Bir Aratrma, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say 19. Doyle, P.(2003), Deer Temelli Pazarlama, ev: Glfidan Bar, Kapital Medya Hizmetleri A.., stanbul. Elibol, H., (2005), Biliim Teknolojileri Kullanmnn letmelerin Organizasyon Yaplar zerindeki Etkileri, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say:13: 155-162. Erdal, M. (2002): Elektronik Ticarette Web Site Stratejilerinin Pazarlamadaki Yeri Ve Salk Sektr zerine Deerlendirmeler, Pazarlama Dnyas, Yl 16, Say 2002-06. Fornell, C.(1996). Mchael D. J. Eugene W. Anderson, J.Cha And Arbara Evertt B. The American Customer Satisfaction Index: Nature, Rpose And Findings Journal Of Marketing, Vol.60, 718, October 1996. Genosmanolu, F.E., (2006), Trafik Sigortas Bilgi Merkezinin Trafik Sigortasna Etkisi zerine Ekonometrik nceleme, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Kotler, P. (1998), 4p ld Yaasn 4c. Kariyer Dnyas, 7, 92-95. Kotler, P. (2000), Pazarlama Ynetimi, ev. Nejat Muallimoullar, Milenyum Bask, Beta, VizeKrklareli. Ofluolu, G., Arslan, G., Aydemir, S., (2006), Kreselleme Srecinde letmelerde D evrenin Analizi, Kamu- ; C: 8, S: 4/2006.

397

T. Keeci

Oraman, Y., (2004), Kobilerde Crm:Mteri likileri Ynetimi in Stratejiler, Ynetim Ve Ekonomi Dergisi, Celal Bayar niversitesi . .B.F., Cilt: 11, Say:1, Manisa, 207-217. zturan, M., Roney, S. A., (2004). Internet Use Among Travel Agencies n Turkey: Exploratory Study. Tourism Management 25, 259-266. Taraf, H., (2002), Kreselleme Sreci Ve okuluslu letmelerin Kreselleme Srecine Etkisi, C.. ktisadi Ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2. Uysal, F., Ve Aksoy, ., (2004), Mteri likileri Ynetimindeki Temel Boyutlar Ve Tbbi Malzeme Lojistii zerine Bir Uygulama, Akdeniz niversitesi . .B.F. Dergisi Say:7. ner, M. (2003), Pazarlama Tanm zerine, Pi Dergisi, Say 44, Nisan. Varinli, ., (2006), Pazarlamada Yeni Yaklamlar, Detay Yaynclk, Ankara. Zineldin, M., (2000), Beyond Relationship Marketing: Technolojicalship Marketing., Marketing Intelligence And Planning, 18/1.

398

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

QUO VADIS? (HANG DEERLERLE NEREYE?)

A. Sera ZBAAR stanbul Kltr niversitesi

zet Gnmzde ve 2023 gibi bir on yllk grnr bir gelecekte kresellemenin ve rekabetin daha da hz kazanaca ve sadece ortama ayak uyduran piramidal kurulularn yaamaya devam edeceklerini tahmin etmek bir kehanet olmasa gerek. Her gn onlarca piramit eklindeki organizasyon yaps ile temas halindeyiz. Bazsnda al veri ediyoruz, bazsnda gnde sekiz saat alyoruz, dier bazlarnda sosyal yaantmz ve aile dzenimizi srdryoruz. Piramitler binlerce yldr insanlarn ilgisinin ekiyor. Eskiden tatan yaplan piramitler imdilerde ksmen sanal olarak ina ediliyor. Piramit yaam iin yaplan tm yatrm hepsi nicelie, gzle grnr elle tutulan deerlere yaplyor, nitelie pek az fon ayrlyor. Kurulularda kimi yerde nicelik (saysal irilik) kimi yer de nitelik (kalite) ncelik alyor. Az gelimi topluluklarda nicelik niteliin ak ara farkla nnde yer alyor. Bu ncelikler belli piramit yaplarda yerleik konuma geiyor. Piramitlerde kullanlan yap malzemesinin zelliklerinde bu deerler kolayca grnyor uzmanlama, resmileme, basamaklama, blmlenme, gruplama, haberleme, hatlama, karmaklama gibi deiik kalplara temel oluturuyor. Bu almada, 2023 gibi bir ke ta tarihte nmze bakarken, her frsatta her ortamda deiim sz konusu edilirken, hangi oka konuulmayan deerlerin n plana kt ve bunlarla ilgili yakn gelecekteki beklentilerin neler olduu 85 denekten oluan bir alan aratrmas ile belirlenmeye almtr. Anahtar kelimeler: Piramidal yaplar, kltrel ayak izleri, kltrel miyopluk, deerler Bilgi a... Francis Bacon ok yllar nce tarihi bir tespit yapmtr Bilgi gtr. Gnmzde bilginin paylald takdirde g olaca sylenmektedir. Birok yazara gre amz bilgi adr o halde bilgi ynetimi yapmak, bilgi iileri ile birlikte almak durumundayz. Durum byle ise bilgi ann gereklerini ne lde yerine getirdiimize bakmamz gerekiyor. Etrafma syle bir bakyorum. adam, politikac, ynetici gstermelik yatrmlar dnda grnmeyen alanlara yatrm yapmyor. Nedenleri gayet basit bunlara yatrm pahal, sonucu gecikmeli geliyor, fla baar alnamyor, kltrel bak as nitelie (kaliteye, keyfiyete) deil nicelie (miktara, kantiteye) ncelik tanyor. Eksik yatrm yaplan alanlara rnek olarak eitim, salk, altyap hizmetleri verilebilir. Eitim seferberlii balatlyor, okuma yazma kurslar alyor, kitap balar yaplyor, dersliklerin says hzla artyor okul mezunlar saysnda hzl bir art oluyor. Bunlar birer gerek ama yetersiz. Eitimin iyisi kts olmaz eitim eitimdir diye tek boyutlu dnen bir toplumda bundan fazlas beklenmemeli. Eitimin dier boyutu olan eitimin etkenlii konusunda hibir az bak amyor. Okuma yazma orannn daha dk olduu gemi yllarda rvet, hrszlk, yolsuzluk, yoksulluk imdiki seviyelerinin ok altnda idi. almak ibadete eit

399

S. zbaar

saylrken ne oldu da bakasnn srtndan geinip, srt st yatmak almann yerine geti. Ne oldu da eitim seviyesi ykseldike su ileme oranlarnda art oldu, kap kalarn ke banda konumlanmasna, her yerde gecekondu yaplmasna gz yumuldu. Salk konusunda da benzer bir durum yaanyor. Salk personeli saysnda hzl arta karlk hastane hizmetlerindeki kuyruklar ve servis sunucularnn vurdumduymazl yok edilemiyor. Altyap hizmetleri ise ayr bir yk. Ayn yol yirmi deiik i iin yirmi defa kazlyor, her seferinde stne yalan yanl asfalt dklyor. Paranla rezil oluyorsun. Bu saysz rnek doal olarak bir soruyu akla getiriyor. Bilgi anda bu gariplikler nasl oluyor da hzla artyor? Sorunun kayna ne? Krelen beyinler... Sorunun balca iki kayna olduu sylenebilir. Birincisi eksik ve dengesiz beslenme. Fazla ve srekli tahl ile beslenmenin beyinsel fonksiyonlar krelttii, beynin ilemesi iin fosfor, protein ieren yiyeceklerin tketilmesinin gerekli olduu biliniyor. Az gelimi lkelerde temel besin maddesi tahldr. kinci sorun kayna insanlarn piramitlerde sahiplendikleri deerlerle yourduklar z kurgulu berbat koullarda yaamakta srar etmeleri. Piramitler iinde yer aldmz aile, i ve sosyal yaantmzn temel organizasyon yapsn oluturuyor. Bu yaplamann ayrntlarna girmeden nce sorunun asl kaynan yeniden tanmlayalm sorunlarn temelinde kaynak fukaral deil beyin fukaral yatyor. Yeterince kaynak var nk israf edilebiliyor, ama onu ynetecek ynetim kltr temeli yok. Tanlarna ihaleleri armaan eden kamu yneticisi, evreye eline ne geerse dken, kaak elektrik kullanan, haksz yere yeil kart edinenle ayn sokakta yaayanlar kendi ve ocuklarnn geleceini ipotek ettiinin farknda bile deil. Dnn zmlerinin bugnn sorunlarn yarattnn ve bugnn zmlerinin de yarnn sorunlarna tohum ektiini bilmiyor, ksmen anlamazlktan geliyor. Akl evvellii, uyankl (cann) onu seen, ayn meknda beraber yaad insanlar pahasna (canmdan aziz dedii cananlara) tercih ediyor. Sorulduunda pein mazereti hazr Ben her eyimi milletim iin yaptm!!!! Robert Frost beynin ileme sresine ilikin bir tespit yapyor Beyin muhteem bir organmz. Sabah kalkar kalmaz almaya balyor ve ie gidinceye kadar durmuyor. Birok organizasyon insan beynini almaz hale dntrecek ciddi bir ura iinde grnyor. Organizasyonlar paradigmalarmz (ynetme model veya gzlklerimizi) krlmaz erevelere oturtuyor, at gzl kullanmn serbest brakyor, tek tip dnce arenas kurguluyor, kimine mr trps oluyor, kiminin egosunu patlatacak kadar iiriyor. nsanlarn beynini krelten, davran bozukluklarna yol aan, yirmi veya yirmi be ylda hurdaya karp tamamen ie yaramaz hale getiren organizasyon yaplarndaki yaamdr. Salkl yaam iin beslenme reeteleri piyasada kaplrcasna satlyor ama bu ezay, cefay ekenler sefa srecekleri doyurucu organizasyon yaps reeteleri yazamyorlar. Ne de olsa terzi kendi skn dikemez, deriz. Bu piramitlerin temel zelliklerinedir onlara bakalm: Piramidin Gizemi Piramidin insanlar tarafndan be bin yl nce ant yaplar olarak kullanlmaya balandn kalntlardan reniyoruz. nce firavunlar, krallara mezar olarak ina edilen piramitler imdilerde gnlk yaantmzn her tarafna girmi durumda. Nereye giderseniz gidin sizi piramitler karlyor. Piramitlerin az da olsa bazlar dost, bazlar ise dman. Mkemmel piramitler yannda khne, her taraf dklen, delik deik, berbat kokular saan, dibi delik piramitler de var. Farknda olmadan her gn onlarca, yzlerce mkemmel khne piramitle karlayor, kimisinin iinde al veri diyor, kimisinin iinde kayboluyor, kimisinin iinde yaamaya, kiminin ne i yaptn anlamaya, kiminin ktlklerinden korunmaya alyoruz. Firavun piramitlerinde kefe kan bilim adamlarnn ve talana kan mezar kapkalarnn bana gelen, cinayet romanlarna konu olan esrarengiz olaylar her gn birka kez bamza geliyor. Benim ilgimi daha ok kokumu piramitler ekiyor. Piramit gen, kare veya ok keli taban zerine oturan, gen kenarlarn bir tepe noktada bititii bir yapdr. lk piramitler nce toprak ynlarndan sonra da ta bloklardan imal edilmitir. En mehur piramitleri Msrllar yapmtr. Ancak in, talya, Peru, Meksika gibi lkelerde de ok sayda

400

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

ant piramit bulunmaktadr. Tarih kitaplarndan rendiimize gre Msr piramitlerinin tarihi .. 3200 yllarna kadar uzanyor. En mehurlar Cheops, Khephren ve Mycerinus adlaryla biliniyor. Artk imdilerde piramitler ta bloklar st ste koyarak imal edilmiyor. Piramitlerden bir trl vazgeemeyen insanlar bu zlemlerini sanal piramitler yaratarak gideriyorlar. ster ta, beton, cam, plastikten yaplm olsun ister sanal olsun piramitlerin baz belirgin zellikleri var Piramitleri insanlar tarafndan ina edilir. lk yapldklarnda ok sayda insan kullanlmas ve uzun zaman gerektirirken imdi yapm teknikleri ok geliti, az sayda insanla hemen ina edilebiliyorlar. Msrdaki piramitlerin inasnda 20,000 kadar ii kullanld sanlyor. imdilerde o kadar insan bir gecede piramitlere doldurmak mmkn oluyor. Piramit inaatnda neredeyse herkes uzmanlk kazand. Msrda eski tarihlerde firavunlara mezar olarak yaplrken imdilerde ok sayda insana mezar olacak ekilde yaplmaktadrlar. Piramitler yere ok salam basar. Yan yatrmak veya devirmek son derece zordur. imdilerde piramit brokrasisini kurmak, karmakark hale getirmek ok ksa srede yaplabilmektedir. Piramitlerin ii dardan iine girilmesin, girenlerde bir daha gne grmesin, kaybolsun diye karmakark halde tasarlanr. inde hazine var zann piramitleri ok ekici hale getirir. Herkes yamalamak iin iine girmeye can atar. Piramidin yamasn nlemek iin piramitlerin iine kmaz galeriler, tuzaklar, aldatmacalar yaplr. Piramidin bir tepesi vardr. Bu tepeye genellikle trmanarak klr. Eer piramidin sahibi ile akrabalk varsa yukar trmanlmaz, tepeden atanlr. Yukar ktka evresi daralr. En stten baknca aas kck, en alttan baknca yukars kck grnr. duvarlar, koridorlar, odalar firavunun yaantsndan kesitler gsteren desenler ve resimlerle, hiyerogliflerle bezenmitir. imdilerde kurucu, st ynetici resimleriyle bezenmektedir. Piramitler, kesme ta bloklar st ste koyarak yaplr. Bir st sradaki talar alttaki talar ayakta tutar. Ancak en alttaki talardan birini stteki talarn arlndan dolay yerinden karmak neredeyse imknszdr. nasnda her ii grubu yapmn bir blmnden sorumlu tutulmutur. Grkemlidir, grnce herkesi etkiler. Gnmzde kurum piramitlerinin grkemi gkdelen binalar ile simgelenir. Piramidin yap malzemesi.. Piramitlerin deiik grntleri olabilir. Bu grntler kda, organizasyon emalar adyla aktarlr. Piramitlere dikey, klasik soyaac, katlanm, yatay, dairesel, lineer gibi deiik adlar verilebilecei ve deiik ekillerle ifade edilebilir (lgen, 1989). Ad ve kda izilen ekli nasl olursa olsun piramitlerin baaryla inas iin baz ilemlerin yaplmas gerekir. Uzmanlama (Herkes yetitii bilgi daarcnn izin verdii kapsamda i yapar.) Resmileme (Her iin resmi bir yapl usul vardr. Kalabalk, uzunca ve yazl olmas tercih edilebilir.) Basamaklama (Kat stne kat klr, buna da hiyerari ad verilir. Ne kadar ok kat olursa piramit o kadar grkemli olur.) Blmleme (departmanlama ad da verilir. Her ilev farkl bir blmde kabile dzeni iinde yaplr.) Gruplama (Datlan i ve ilevlerin toparlanmas, birbirine uyum salamas iin komiteler, komisyonlar, takmlar oluturulur.) Haberleme (Herkesin kullanm zaman ve artlar belirlenmi zel iletiim hatlar vardr.) Hatlama (Emir komuta yani emredenlerle, kurmaylar yani akl verenler ayr hatlarda konulandrlr.) Karmaklama ( ler ve ilikiler iinden klmas ok zor bir labirent haline dntrlr.) Piramitlerde yar... nsanlar kendilerinin kurduu sanal piramitlerde yaar, ilerler, yer ier, geinir, emekli olur, al veri eder. Piramitlerle yle veya byle ii olan balca insan tipleri belirlemek mmkndr - alan, ynetici, lider, patron, brokrat, danmanlar, satclar, mteriler ve hissedarlar piramidin yan bandaki evre - ky kasaba kent, bunlarn halk ve nice dier paydalar. Piramitte insanlar arasnda amansz

401

S. zbaar

bir yar vardr. Mteri en iyi mal ve hizmeti, en ucuza, en abuk ekilde almaya alr, maliyeci vergiyi oka, zamannda toplamak ister, satc parasn zamannda kasasna koymak iin abalar. erideki yar ise daha ilgintir. Bu yar tepeye en hzl trmanma, bir kademeden dierine uzun atlama, yksee zplama, g kazanma, ego tatmini, saygnlk kazanma, mevki kapma, kaynak alma iin iti kak gibi alanlarda yaplr. Yukar kmak, manzaral lks st katlarda oturmak isteyenler iin trmanma eritleri vardr. Bazen ar vastalar eritleri tkarlar. Yolda benzini biten, bozulan, lastii patlayan, rotu kan, aks krlan, bijon kesen aralar olur. Kimisini iterek, kimisini ekerek gidecekleri yere kadar gtrlr. Rahatna dknler ve anahtar olanlar merdivenden yrmek yerine istedikleri tepe katlara asansrle karlar. Bu yol, baz merdiven boluklarnda ve katlarda reklenenlere bulamadan kolayca amaya yarar. Performans... Piramitte performans deerlendirmesi vardr. Birileri dierlerini deerlendirir. lkel piramitlerde st sicil amiri olarak astna deer bier. Ynetici kurulu iin olan en iyisini ve mterinin ne istediini ona sormadan bilir. Gelimi piramitlerde ise 360 derece bak asndan herkes birbirini deerlendirir. st kattakini alt kattaki, yan masa veya dairedekini dier yandakini objektif, sbjektif veya karma bir esasa gre tartar. ster keyfi, isterse kan bana yapk, ister kdeme bal olsun, isterse de liyakate bal olsun, Ne kadar ekersen, o kadar biersin, anlay, kazandr kazanrsn sylemi hkimdir. Herkesin bilanonun dibinin siyah m krmz m olduuna bakmaktan gzler kan anana dnm vaziyettedir. Her ey saylara baldr. ok sat ok komisyon al! Kaa aldn? Daha ucuzu yok muydu? Parat en ucuz fiyat verenden mi aldn? Evet, naslsa ben kullanmayacam... Beceriksizlik... Piramitlerdeki yarlarn sonucunda beceriksizlik seviyesi ortaya kar. Kimse kabullenmek istemese bile herkesin (bireysel) ve her kurumun (kolektif) er veya ge varaca bir beceriksizlik dzeyi vardr. Peter lkesi adyla bilinen bu ilke neredeyse yarm asr nce ortaya konduu halde (Peter,1969) gnmzde tedavi edici herhangi bir nlem alnmad gzlenmektedir. Alnsayd beceriksizlik hatta sper beceriksizlik konumuna erimi kiilerin gsterdikleri arazlara bu kadar sk rastlanmazd st kt, kitapla dopdolu karmakark bir masa, ok sayda telefon cihaz, kt ve dosyalara ar tutku veya her trl belgeden korku, her sorunu ema, ak diyagramna dkme, kararlar erteleme, daha byk masa, kocaman bir oda, ok katl dev bir bina talep etme... Potansiyel beceriksizlik dzeyleri ile insanlarn deimeye kar direnme igdleri arasnda bir ba kurulabilir. Beceriksizlik dzeyine ksa srede erime potansiyeli yksek olanlarn deiime direnme katsaylar potansiyeli dk olanlara gre kat be kat daha yksektir. Piramitte direnme... Piramitte diren vardr. Piramitlerde deiiklie direnme hemen retilir, abucak renilir, vakit kaybetmeden annda ok etkili bir biimde uygulamaya sokulur. Piramitlerde ok sayda deiim kart vardr. Rahata otururken niin zahmete girip deielim diye dnenlerin says ok yksektir. Deimeye kar direnci ifade eden en baarl aklamalardan biri C = ( A x B x D) > X formldr. (Beckhard and Harris, 1987). Formln tercmesi yledir: Mevcut durumdan duyulan tatminsizlik (A), nerilen deiimin istenme derecesi (B), deiimin yaplabilirlii (D) arpm ile elde edilen deer deimenin maliyetinden (X) daha yksek ise deiim (C) olur. Formle gre A, B veya D deerlerinden herhangi birinin sfr deeri almas halinde asla deime olmaz. te deiimi bu forml ile aklamay tercih edersek deiimin olmamas iin en uygun meknn piramitler olduunu grrz. Piramitlerde tatminsizlik oka konuulur ama ounluk tarafndan duyulmaz... Piramitlerde doyumsuzluktan sz edilir ama ounluk piramidinden kp daha iyi bir piramide gitmeyi dnmez. Her yeni piramit, yeni bir labirenttir (Koel, 2001). En acar, mcadeleci ve baar hevesli kii bile hi bir piramidin insan ar lde ypratan andrma etkisine uzun sre dayanamaz. Piramit sakinleri arasnda geen u tipik konumalar bu dnceyi destekler Geinip gidiyoruz, ite.

402

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Sallaban al maan. Bana ne faydas var? Ekstra bir ey deyecekler mi? Bir de bamza yeni i mi alacaz? urada emekliliimize ne kald ki? Aybana ka gn kald? Bu ay ikramiye var m? Bu ay zam var m? Yaz tatiline ne zaman kyoruz? Saat hala daha 5 olmad m? Piramitlerde deiim genellikle istenmez... Deiim nce deiim sorumluluunu kabullenmek ve stlenmek gerektirir, sonra deiimi becerecek dzeyde bilgi, yetenek ister. Dier koullar arasnda asla ylmamak, srar, sebat ve ballk vardr. Piramit bu ynde her giriimi engellemek zere koullandrlmtr. Kendi iine baksana! Sana ne? st ynetim dnyada kabul etmez! Sen kendini kurtarc m sandn! Erken ten horozun ban keserler! Piramitlerde yaplabilir deiiklik says ok azdr... Deiimin kendine zg baz karakteri yaplabilirlii, bakasnn engellemesine ihtiya brakmadan kendiliinden nler - Deiim dorusal deildir. ounlukla ba ve sonu aka tanmlanamaz. Deiimin etkili olmas iin birden ok sayda iyiletirme abasn bititirmelidir. Deiim stten alta ve alttan ste doru olur. Deiim iinde nemli bir kiisel boyut vardr. Baarl ve srdrlebilir bir deiim iin lmleme gereklidir (Moran & Avergun, 1998) Nitelik nicelik ikilem mi? Bir seim yaparken ya o, ya bu, mant yerine hem o, hem de bu, mant yerletirilebilir mi? Ya gece olur ya gndz; ya kadn olur, ya erkek; ya scak olur, ya souk, ya nicelik (miktar) olur ya da nicelik (kalite) yerine, hem gece olur hem gndz, hem kadn olur hem erkek, hem scak olur hem de souk, hem nicelik olur hem de nitelik olur diyebilir miyiz? Nicelie doyum aamasn atlayp evrimi tamamlayabilirsek Evet. Ancak toplumlar almaz bir ekilde bir nicelik tutkusu sarm sarmalamtr. Byk kurulularn grkemli binalar olur. Tarihte de hep byle olmutur. Pan Am binas New York kentinin gbeinde bir ant gibi ykselirdi. Kurulu deiime ayak uyduramaynca bina satld, geriye kiraland ve bir sre sonra irketle beraber tepesindeki mehur dev Pan Am tabelas anlara kart. kiz kuleler 11 Eyll saldrdan nce Byk Elmann simgelerinden biriydi. Birok rekoru eline tutuyordu. Bir saat iinde binden fazla insana mezar oldu. Birka kez daha saldrya uramt ama bu seferki saldrnn boyutu kimsenin aklna hayaline bile gelmemiti. Gerek yle miydi? Bir meczup bir 10 Kasm gn anma trenleri srasnda Antkabire kiralk uak ile dalmay planlarken yakalanmt. Paylalan bilgi grkemi yenemedi, paylalmayan yendi. Amerikann 2000 ylndaki en byk 16. 2001 ylnda en byk 5. irketi olan enerji devi Enron irketi gmbrdeyerek batarken beraberinde Bakann kaynvalidesi dhil olmak zere binlerce kii ve irkete ortak olan binlerce alan srkledi. Adeta karada bir Titanic facias yaand. Amerikan tarihinin en byk ikinci iflas olduu syleniyor. Dev erkek dergisi Playboy, Enron kadn alanlarna elini uzatyor gelin epeyce dekolte saylacak resimlerinizi yaynlayalm, kaybettiiniz paralara kavuun. Playboy kapsnda upuzun bir kuyruk oluuyor. Uzaklara gitmeye gerek yok iki yl nce dakika ba reklam yapan, frapan parlak renkli ilanlarla Gel, gel, ne getirirsen getir, kabulm, tek gel, mesajl reklamlar olan bankalardan ka hala hayatta. Bir konaklama zinciri yneticileri kendi aralarnda mutfakta ka kiinin almas gerektiini tartyorlar. Ynetici 40 diyor, srarl. Patron 30 diye cevaplyor, o da kararl. Ynetici hadi 38 yapalm diyor. Patron taviz veriyor 33 yapalm. Ynetici Vallahi servis yetitirilemez. Patron Peki 34 olsun. Kalite adam saysna gre belirleniyor, Hangi sreler var; Her biri kaar kii gerektiriyor? evrim sresi ne? gibi sorular konu bile edilmiyor. rnekleri daha da artrmak mmknd. Bu saylarla ebat belirleme, byklk sevdas yle veya byle bir yerde iflas ediyor. Nedeni, nitelie geiin bir trl becerilememesi. Nitelik bunalm...

403

S. zbaar

Nitelik, bildiimiz dier adyla kalite ciddi bir bunalm geiriyor. rnek ok Titanic yolcu gemisinin bat, Hindenburg zeplininin yan, Pearl Harbor baskn, Challeger facias, Kba krizi bunlardan sadece en ok bilinen bir ka. Uzaklarda aramayalm 2000 ylnn sonbaharndan itibaren yaanan ve bizi grlmemi derecede fakirletiren kriz ne siyasi, ne ekonomik ne de finansal (nicelik) bir karaktere sahiptir. Ksaca kalitesizliin (nitelik yoksunluunun) bizi getirdii iflas eii noktasdr. Kltrel ayak izleri... Kltrel gzlkler yaantya ve dnyaya ekil vermemizde en byk rol oynuyor. Davranmz ynlendiriyor. evreye bakarken kullanlan gzln cam numaralarna bakarak geleceimizi tahmin etmemiz mmkn. Kltr belirleyen temel gler vardr. Bu gleri anlamaz isek insanlar, deerler, rnler Champolian tarafndan zlmeden nce ivi yazsnn konumunda kalacaktr (Rapaille 1999). Kltrel bilinalt ayak izleri anlalmad takdirde yapc gleri harekete geirip ykc gleri durdurmak mmkn olmaz. Jack Welch kendini i dnyasnda bir efsane haline getirdi. Onu ve General Elektrik irketinde yaptklarn bilmeyen hemen hi kalmad. Ksaca bu zat efsane yapan nedir ona yakndan bir bakalm (Tichy,1993, Slater,1999). 1981 de ibana geince elinde ne vard? Gl bir bilano, yava ileyen bir brokratik yap, kresel nitelik gstermeyen iler ve alak gnll bir teknoloji. llebilir sorunlar arasnda kazan vasatt, nakit ak sermaye yatrmlar ve alma sermayesi ihtiyalarndan dolay srekli sorun karyordu, verimlilik % 1 veya % 2 kadard ve % 7 ile % 9 arasnda olan faaliyet karlar yeterli deildi. Yumuak sorunlar ise karar verme yaval, yer kapma kavgalar, ieri odaklanma ve yenilik yaratamamakt. Elindeki bu be benzemezle rest ekti. Oyunu hamlede kazand. Birinci perdede ahaliyi uykudan kaldrd. Deiim isteini harekete geirdi. lk admnda devrimi balatt. st ynetimle beraber deiimin gerekliini tartt ve ikna etti. kinci admda deiime kar olan direnmeyi krd. Teknik direncin brokratik alkanlk ve uyuukluunu yok eti, bilinmez korkusunu yendi, nceden insanlara yaplan kocaman yatrm korudu. Politik direnci kaynak paylamn dzeltti, g koalisyonlarna gzda verdi, kltrel direnci eski kltrel dnce yapsn deitirdi, polis gcn bteden rakip karlatrmasna tad, kurulu iin medyay iletiim iin kullanmaya balad, eski kltrn ayak izlerini tayan 15 yldr kullanlan ders kitab niteliindeki hizmet ii eitim kitaplarn sembolik olarak yakt, liderlere yenilerini yazdrd. kinci perdede vizyon kazandrd. Kurulularn temel ta olan mal ve hizmetleri retecek insan, sermaye, bilgi ve teknolojiyi organize eden teknik sisteme; g datm, dlleri ve kariyer olanaklarn dzenleyen politik sisteme ve kurumda paylalan normlar, inanlar ve deerlerden oluan kltrel sisteme ufuk kazandrd. nc perdede mimariyi deitirdi. Dikey snrlar - hiyerari tavann - kaldrd. Hiyerari kademelerini azaltt, yneticilere verdii yan demeleri kaldrd, kazanc artrma esasna bal tevik sistemlerini geniletti. Yatay snrlar - Yan duvarlar - yok etti. apraz ilevsel takmlar kurdu, proje takmlar gelitirdi ve ortaklklar oluturdu. D snrlar d duvarlar ve bahe duvarlarn ykt. birlikleri yaratt, mteri tatminini lt ve GE mteriler ile kendine rn satanlar arasnda takmlar oluturdu. Ksaca insanlarn sisteme bak gzlklerini deitirmeyi baard. Herhalde ie balarken tm alanlara verdii ilk ve son mesaj tahmin etmeye alyorum Ya deieceksiniz ya da deitirileceksiniz. Sra bu deneyimlerden istifadeye geldi de geti bile. Dnyada byk apl deiim yapabilen insanlar az sayda. Ford irketinde Henry Ford bunu baard, General Motor Alfred Sloan, Jr, ile baard, Microsoft Bill Gates ile baard, Chrysler Fordda iten uzaklatrlm Lee Iaccoca ile baard ve General Electric Jack Welch ile baard. Onlar lider olarak baard bizde takm olarak niin baarmayalm. Sahip olduumuz dnya apndaki bir iki ilk rnee gerekten sesi kabildii lde Trkiye, maruf kiilerle deil, kendi ile onur duyuyor, diyerek barabileceimiz bir ilk ekleyelim. Buyurun, piramit oturanlarna ak davetiye...

404

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Gzlk reetesi... Kltrel miyopluk, kltrel gelimenin ynn grememek, kltrne pozitif ivme kazandramamak ve kendi kltrnn en iyi olduunu iddia etmekti. Kltrn iyisi kts yoktur, yapc olan ykc olan, dirilteni, iyi edeni, ktletireni, ktrm edeni, vardr. Kltrel ayak izlerinin yapc hale getirecek gler nelerdir? Gelecekte, yakn veya uzak, neler olacak neler? Hepimiz merakla bekliyoruz. Kimimiz masa bandan kehanet stne kehanette bulunuyor; kimimiz medyumlara gidiyor; kimimiz Tarot falna baktryor; kimimiz yatrlardan iaret bekliyor; kimimiz kurulularda avu dolusu paralar verilerek kurulan stratejik planlama birimindeki parlak zeklarn rettii olas senaryolara gveniyor; kimimiz devlet byklerinin bol sivri biber fiyat ve sushi lokantas saysnn artmasna bal analizlerine; kimimiz eli kolu bal bana gelecekleri aresizlik iinde bekliyor. Nereye? Birok aratrmada nereye gidildiinden deil de nereden nereye gelindiine baklyor. Yaplan aratrmalarda deerlerin yllar boyunca nasl bir seyir gsterdii gzler nne seriliyor. Burada bir kehanet, tahmin, ngr yapmak sonra bunlara kendimizi can gnlden inandrmak yerine, bamza geleceklere genel hatlaryla hazrlkl olmak ve hsranla karlamamak, olaslklara kar yeterli bir gvence zrh oluturmay daha uygun buluyorum. O nedenle paradigma perdesini kaldrrken donatldmz tekniklere ek olarak kullanacamz gzln cam numarasn yeniden gzden geirmek daha aklc geliyor. Gzlk almak iin doktora gittiinizde gznze st yars kesik bir ereve yerletirir ve deiik camlar takarak kardaki yazlar okumanz ister. En uygun cam bulunca da size bir reete yazarak gzlkye gnderir. Gzlk de beendiiniz ereveye bu numaral camlar yerletirerek, ayarlar ve size verir. Asl grnty yakalayabilmek iin de baz bulank grntleri gzln camlarn (aynen televizyonda net grnt almak iin ince ayar yaparm gibi) deitirerek netletirmek gerekiyor. Baz sabitlemi kabullerden vazgemek, at gzln atp farkl gzlk cam kullanmak, zor da olsa yaplmas gerekenlerin banda yer alyor. Aratrmada bir iyerinde birinci basamak veya orta kademe yneticisi olarak alan ve hali hazrda iki ayr niversitede genel iletme yksek lisans rencisi 85 denee gelecek be yl iinde i yaamnda 15 deiik boyutta dokuz ayrml bir lek zerinde iki u deer arasnda nasl bir grnm gsterecei sorulmutur. Daha sonra bu deerleri (burada yer almayan) insan kaynaklar politikalarn tasarlamada kullanmalar istenmitir. Deerlerin konumlarn belirlerken deneklere zellikle arzu ettikleri deil gereki olarak bekledikleri durumu iaret etmeleri istenmitir. Sonular aada gsterilmektedir. ki farkl grup rencilerin verdikleri yantlarn % 99 gven snrlar iinde istatistik farkllk gstermedii belirlenmitir. Burada tartmaya alnmayan dier baz organizasyon tasarm boyutlarnn balcalarn belirtmekte yarar gryoruz: Merkezleme eilimi (merkezcil-merkezka); itaat eilimi (kr krne itaat makul olana itaat); gerekelendirme eilimi (mevzuata snma aklselime bavurma); odaklama eilimi (sonuca odaklanma srece odaklanma); eylem yaklam (yapp sonra dnen dnp sonra yapan); hedef eilimi (rastgele hedefli - yksek hedefe sahip); doruluk eilimi (szde doru, zde doru); deerlendirme eilimi (sbjektif objektif); sorumluluu sabitleme eilimi (sorumlu arayan hatay arayan); zmleme eilimi (takliti zgnc); durumu srdrme eilimi (yaratcl destekleyen statko srdren); birliktelik eilimi (bireyselci takmc); eletiriye bak eilimi (eletiri sevmeyen eletiriye hogrl); vade eilimi (ipak ksa vade dnen makul vadede dnen); risk tama eilimi ( riskten kanan - ll risk alan); yetkilendirme eilimi (yetki devri yapmayan yetki devreden); inceleme eilimi (yzeysel derine dalan).

405

S. zbaar

1. Gzln sindirim kolayca sindiren sindirmede seici cam... yani dn tersi ile ilgili oka deyimimiz var. Ne de olsa duygusal insanlar ilerine bir ey atarlar - imiz szlar (kalbimizde ac duyarz); iimiz sklr (daralrz, oyalanacak bir eyler bulma ihtiyac hissederiz); iimize doar (malum olur, sezeriz); iimizi geiririz (iimizi eker ferahlarz); iimiz bulanr (tiksiniriz); iimiz ezilir (alk hissederiz); iimiz gider (eriemeyiz ama zlem duyarz); iimizden gleriz (belli etmeden seviniriz); E D REDDEDEN - KABULLENEN iimiz kabul etmez (midemiz almaz); iimiz kan alar (kederleniriz); iimize kapanrz 35% 31% (sklp bunlar kaplar pencereleri dnyaya 26% 30% kaparz); iimiz kararr (umutsuzlua deriz); 23% 25% iimiz ya balar (sevinip, ferahlarz); iimize 20% iler (oka dokunur); iimize kurt der 15% 11% (kukuya kaplrz) ve iimize sinmez (rahat 10% ettirmez). imize sindirememeye gelince 4% 3% 5% 0% 0% 1% sindirim zaten isel bir olaydr. Sindirirken tada 0% varlmaz. Tada azda varlr, midede deil. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Yenen midede olsa olsa ekime, hazmszlk, ar yapar. Sindirim, yenen bir yiyecein mideye oturmadan geerek ince ve kaln barsaklara gemesi ve getii yerlerde de zmlenmesi srecidir. ime sindiremedim, sznde de ayn KOLAYCA S ND REN - S ND R MEDE SE C anlam gizlidir. Yerli yersiz kullanlan sindiremedim szc fikri kabul ettim ama bir 40% 36% trl hazmedemedim, mideme oturdu demektir. 35% Sindiremedim diyene sormazlar m? Yemeseydin 30% daha iyi olmaz myd? Yemeseydi hi sindirme 23% 25% zorluu ekmezdi. Niin gzle kaamak, bir 18% 20% bakasnn syledii iime sindiremedim cam 12% 15% yerine sindirmede secici olan kendi benim fikrim 10% 5% udur camn koymuyoruz. 3%
5% 0% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0% 0% 2%

2. Gzln keyfilik istediimi yaparm kurallara uyarm cam... Sanki tren bizi bekliyor gibi STED N YAPAN - KURALLARA UYAN hepimizin kafasnda canm trene bugn binemez isem yarn binerim dncesi var. 30% 25% 25% Tren kalkt gidiyor, Arkasndan koalm m 23% 25% komayalm m? derken oktan ald ban 20% gitti. Zaten ne bilet vard ne de trende seyahat edebilecek grg ve bilgi. Bir ikinci tren 15% 11% kaldralm diyorlar, gene bir tereddt bir 9% 10% tereddt. Trene binmenin artlar var, yle 5% her geleni almyorlar: stn ban temiz 5% 1% 0% 0% olacak, elinde kzlck sopas, falaka, ask gibi 0% aletler olmayacak, nne gelene omuz 1 2 3 4 5 6 7 8 9 atmayacana, olur olmadk yerlerde kurban kesmeyeceine, ne olduu belirsiz yiyecekleri yolculara satmayacana, oturduun yeri temiz tutacana, tuvaletleri istasyonda kullanmayacana, kullandktan sonra sifonu ekeceine dair taahht vereceksin.

406

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Ayrca dier yolculara, istesen de istemesen de, katlanacaksn ve en nemlisi parasn verip bilet alacaksn. Tabii trene binmek yetmiyor. nsana en byk darbeyi vuracak olan insann yaantsnda tam doru demiryolunda olduunu inanm iken ters yne giden trende olduunu fark etmesidir. Doru yolda doru trende olmak bizim elimizde. u gzln trene istediim yerde binerim dilediimi yaparm camndan vazgeip doru ynde giden trene kuralyla nasl binerim? camna gemekte yarar yok mu? 3. Gzl unutkanlk abucak unutan uzunca sre hatrlayan cam... Her ylbanda kendi kendimize baz alkanlklarmz deitirme ile ilgili szler verir, sonra o yln ilk be gn iinde unuturuz. Unutkanln ar boyutlara varmas insanlarn tatsz olaylar yeniden hatrlamama eiliminden kaynaklanr. Gemiteki tatsz olaylar hem ayn yaralar yeniden ortaya karr ve hem de stresi devam ettirir. Bir zamanlar ABU K UN UTAN - U ZU NC A HATIRL AYAN futbolda Macarlara, Almanlara ve Ruslara onar yl aralarla kazanlan galibiyetleri uzun yllar hatrladk 2 5% 2 1% zira bizi sevindiriyordu. Ancak ngiltere, Polonya, 1 9% 2 0% 1 6% imdi ek Cumhuriyeti ve Slovakya olarak ikiye 14 % 1 5% blnen ekoslovakya gibi lke takmlarndan 11 % sfra kar yedimiz bolca golleri pek hatrlamayz, 1 0% 8% 5% zira kendimizi kt hissetmemize neden olur. Her 4% 5% bozgundan alnacak dersler vardr. Unutursak, 1% 0% hatrlamamaya gayret edersek bir arpa boyu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ilerleme olmaz ayn hatalar yeniden yaparz. Buna en gzel rnek son deprem felaketidir. Yaralar saryoruz edebiyat ad altnda gene ayn hatalar yaplmaya devam ediliyor zira unuttuk; aynen 1967 depremini unuttuumuz ve unutturduumuz gibi. Ac da olsa hatrlamak ve hatrlatmakta fayda var. Gzle unutma cam yerine hatrlama camn takmakta bir saknca m var? 4. Gzln tahamml eidi reddetme eide katlanma cam... Bakkalda, pazarda, maaza da eit olsun isteriz de toplumda eitli fikirlere niin tahamml edemeyiz? Her fikrin kar fikri olabilir ama ll eletiri ve tepki dozunda kalrsa. Meydanlarda politik dokunulmazlk altnda trl lanetler okumak arkasndan feryat etmek fitnecilikten baka bir ey deildir. eit holuk, gzellik, yaratclk getirir. eit birbirine sayg iinde davranrsa anlam ifade eder. eit dier eidi yok etmeyi amalarsa o eit deil illet olur, hastalk olur. Gzln eide birlikte kar koyma yerine eide karlkl katlanma cam takabilir miyiz? 5. Gzln gler yz somurtan - glmseyen cam... Biz genelde birbirimize kar ar derecede somurtkan insanlarz. Bunu bir ciddiyet gsterisi sanyoruz. Prl prl, kularn cvldad, insana enerji dolduran bir yaz sabah bile ne hikmetse iten sylenen bir Gnaydn, szcn ve glmsemeyi hem kendimizden hem de bakalarndan esirgiyoruz. Yaz k, her sabah aynann karsna geip kendimize bir gnaydn szc ile uyandrmaya ne dersiniz? Gzle somurta cam yerine rahatlatc glmseme camn takmakta bir saknca m var? Glmseme somurtmaya gre daha az yorucu.
SOMURTAN - GLMSEYEN

35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1 2 3 4 5 6 7 2% 0% 3% 0% 11% 11% 23%

31%

19%

407

S. zbaar

6. Gzln tepkisizlik dnmeden ar tepkili dnerek akll tepkili cam...

DNMEDEN AIRI TEPK L - DNEREK AKILLI TEPK L

20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 1 2 3 4 5 3% 0% 11% 9% 14%

19%

18%

18%

9%

Tepki sadece ayana baslanlar, iine gelmeyenler, kendi karna ters bulanlar, yandalarna uymayanlar tarafndan dile getirilir ise, Sesi ok kan kazanr, anlaynn hkim olduu bir kurumsal ve toplumsal dzen st kapal kabul edilmi olur. Bana dokunmayan ylan bin yl yaasn, felsefesi ile pek mesafe kat edilemez. Gzle hi tepki vermemek veya umursamamak, olur olmaz yerde dnmeden yaplan, ar tepki vermek yerine dozunda akll tepki vermek camn takmak daha uygun dmez mi?

7. Gzln tercih tercih bende tercih bakasnda cam...

TERC H BAKASINA BIRAKAN- T ERC H KEND YAPAN

35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1 2 3 4 5 6 2% 1% 2% 4% 5% 12%

32% 26%

14%

Herkesin o kadar ok tercih hakk vardr ki, ou insan bunun farknda deildir. nk gzlkten sadece bazlarnn zorla kabullendirmeye alt, kendine gre uygun grd ksm sergilenir. Gzln camn deitirince durumun o kadar korkutucu olmad nnde bir sr seenein daha olduu, konunun yeterince ele alnmad, aslnda durumun daha parlak ve aydnlk olduu grnr. Niin gzle tercihi bakasna brakma cam yerine tercihi ben yaparm camn takmyoruz.

8. Gzln sayg tek tarafl saygszlk karlkl sayg cam...

TEK T ARAFLI SAYGISIZ - KARILIKLI SAYGILI

40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1 2 3 4 5 6 7 1% 1% 3% 5% 1% 14% 14%

35%

24%

Kendine sayg duymayana kimse sayg duymaz. Sayg bakasnn karsnda el pene divan durmak, ceketin nn iliklemek, ayaa kalkmak, yerlere kadar eilip selam vermek, el ayak pmek deildir. Sayg duraca yerde durmak, konuaca yerde konumak, genel toplum kurallarna uymak, evresinin, dier insanlarn ve haklarnn farknda olmak, bakasnn hakkna sayg duymaktr. Gzln tek tarafl saygszlk camn kartp yerine karlkl sayg cam takmakta bir saknca m var?

9. Gzln zaman ufku gemie taklma gelecee odaklanma cam... Gemii zlemle anma olgusuna arada bir ihtiya duyulur. Gemite yaptklar ile hesaplamak insan doasnda yerleiktir. Ancak 21 yzyldaki hzl deiim iinde gemii zlemle anma takntsnn hayflanmay kkrtmaktan; olumsuz enerji depolamaktan ve yaymaktan baka bir yarar yoktur. Gemie

408

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

hesabn sormak koulu ile bir snger ekmek ve enerjiyi gelecee ynlendirmek daha aklc grnmektedir. Gzle gemie taklp kalma cam yerine, niin gelecee aslma cam takmayalm?

GEM E DNK - GELECEE BAKAN 35% 30% 25% 20% 15% 10% 4% 1% 1 1% 2 3 4 7% 0% 5 6 7 8 9 11%

30% 22% 24%

10. Gzln evreye duyarllk duyarszlk evre bilinci cam...

evresel

5% 0%

evreye kar duyarszlk ky yeri detidir. Zira kylk yerdeki insan tarlasnda etrafa aldrmadan rahata dolar; sana soluna bakmas gerekmez; ksaca herhangi bir kstlama yoktur. evrede bir ka aa dnda ta, toprak vardr. EVREYE DUYARSIZ - EVRE B L NL Tarlasnda zgrl sonsuzdur, ister eker ister bier, istedii yerde yatar, istedii yerde yemek yer, 30% 26% istedii yere yatar, istedii yere istediini yapar. 25% Kylk yerde yaam ayp deildir. Kylk yerdeki 20% adetleri kentte srdrmeye almak 19% 20% 16% grgszlktr. Her kyden geleni kylk yerleri 15% detinden vazgeirmemiz gerekiyor. Bunu yapmaz 8% isek ok bamz aryacaktr. Almanyaya 10% 7% gnderdiklerimiz yapmaya alt gibi Ben sana 3% 5% 1% uymam, sen bana uy! mant ile kentler ky olur. 0% 0% Ky kasabaya gereksinme kalmaz. Gzln saa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 sola duyarszlk camn atp yerine hassasiyet camn koymakta bir engel mi var? 11. Gzln cinsel tercih cinsel tercihlere takntl - takntsz cam... Bir gemi dolusu olduu sylenen yabanc uyruklu gay, yerel dildeki karl ile neeli kiiler, Kuadasna varp, antik Efes harabelerini gezmek ve biraz da arda pazarda para harcamak ister. Bunu haber alan bir ksm kolluk kuvvetleri grevlileri, naslsa ilede Her ey yolunda, biraz heyecan yaratalm, turizme katkda bulunalm! diyerek bu ne olduu belirsiz, esrarengiz yabanc ahlak yoksunlarnn peine der. zveriyle alarak bir C NS YET TAKINTILI - TAKINTISIZ ksmn harabelere kadar varan otobslerin nn keserek aaya indirmez; bir ksmn daha 35% gemiden inmeden tespit edip alkoyar. Bu olay her 31% 30% zaman olduu gibi Bomba gibi gndeme der. Olay byr, nfusunun yaklak yzde 10 25% 21% kadarnn neeli olduu sylenen Amerikallar ii 20% hkmete kadar gtrr. Bask yaplr ve ayn 13% 15% 12% neeli kiiler, frapan ve dekolte giyinmemek, el 10% 10% ele tutumamak, gz gze gelmemek, yerli yersiz 5% 4% 5% 2% kkrdamamak, birbirine fazla sokulmamak, ka 1% 0% gz iareti ile davetkr grnmemek kaydyla 1 2 3 4 5 6 7 8 9 stanbul limannda bata Amerikan Konsolosu olmak zere kalabalk bir heyet tarafndan nemli

409

S. zbaar

kiilere serilen krmz hal ve tatl yiyelim tatl konumay salamak zere fndkl, fstkl lokum ikram ile karlanr. Ahlak yoksunu bu neeli kiilerin bu dzgn, tarihinde byle kiilere tahamml edemeyen lkede yapaca bozulmay dnebiliyor musunuz? Maazallah ya hep birlikte o kt yola dersek, nice olur halimiz. Herhalde, Krkpnar yal grelerine neeli katlmn nlemeye ynelik olarak karld sylenen, varlndan bile phelendiim Krkpnar genelgesi diye adlandrlan bir belgeye dayanarak neeli Amerikallar denize dkmekten beter edenler, herhalde dllendirme bekliyorlard. Beklenenin aksine bu grevlilerin kulaklar hafife ekilerek, neelilere kar sertlikleri Bir daha yapmaynz! diyerek yumuatld. Artk, u gzl cinsel tercihlerine gre snflandrmak camndan kurtarp, gzle aklmz bamza toplayarak takntdan kurtulmak camn taksak daha iyi olmaz m? 12. Gzln yaama bak rantiyelik - retkenlik cam... Rant tatl bir i, rantiyelik tatl bir ura. almaya gerek yok, bakalarnn srtndan bolca kazan var. Rant tanm itibariyle hak edilmeyen bir parann elde edilmesi demektir. Bu, darlkta ucuz kapatma, yoklukta karaborsa yapma, bolukta fahi fiyat uygulama, darlkta istifade etmek, sahtecilik, aldatma gibi saysz yollardan elde edilebiliyor. lkemizde, turistik yrelerde verimsiz diye kzlara braklan arazilerin, kylardaki narenciye bahelerinin turizm yatrmlar nedeniyle umulmadk derecede deer kazanmas, kyda kede kalm arsalarn RANT YE - RETKEN hzl ve dengesiz kentleme, tek katl binalarn imar izni ile sahiplerini zengin etmesi, gayrimenkul 35% 32% 32% agzll, tarmla uraanlar kalkndran 30% tarmsal rnleri destek fiyatlar, bu paralarn daha 25% nce bu kiiler iin lks saylabilecek tketim 18% harcamalarna ayrlan ksm dndaki ksmnn 20% devlete bor verilerek katlanmas yoluyla parasal 15% snf atlayan kiiler ok saydadr. imdilerde bu 10% 7% 7% rantlar azalnca ufaktan dertlenmeler, geim 4% 5% 1% sknts ad altnda piyasaya srlen yaknmalar 0% 0% 0% balad. Yllarca, ekmek teknesi, ke dnme, iini 1 2 3 4 5 6 7 8 9 bilme, bir kez delmeyle bir ey olmaz, devlet yklmaz, yollar anmaz, bir ey olmaz edebiyatnn rantiye dnda bir ey yetitirmesi zaten beklenemezdi. Zor da olsa gzle rantiyelik yerine retkenlik cam taklabilir mi? 13. Gzln eletiri zmsz eletiri zmc eletiri cam... Her yerde garip bir acmaszca eletirme abas grnyor. Bu abalar son yirmi yldr iyice aztt. Bunun ncleri arasnda be kuru ZMSZ ELET R - ZMC KATKI kazanmak iin tiyatro, sinema, TV, gazete ve imdi de hzla yaygnlaan internet gibi aralarla 27% geni kitlelere yayan kiiler var. zm 22% getirmeden eletiren kiilere dikkatle yaklaalm, 18% alk tutmadan nce kiisel karlar bakmndan 16% deil toplumsal zmler asndan bir bir sorgulayalm. Yerli yersiz alk - yuhalamay brakalm, kendi karlarmz toplumsal karlar 5% 4% 3% 3% nne koymaktan vazgeelim. Sonra birileri kp 0% zm bizim admza ve hesabmza yasalatrnca da buna uymayarak, protesto iin 1 2 3 4 5 6 7 8 9

30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

410

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

sokaa karak, szle eletirerek delmeye almayalm. Ne de Naslsa bana dokunmuyor, diyerek sessiz kalmayalm. Hakkaniyetli zmler gelitirelim, nerelim bunun iin aba harcayalm karmzdakinin ellerine brakmayalm. Niin gzle zmsz eletiri cam yerine zml eletiri camn takmyoruz. 14. Gzln aalanmaya bak aalanmay kabullenme aalanmaya direnme cam... nce kendimizi batda Talk show, AAILANMAYI KABULLENEN - SORGULAYAN adyla yaplan elence eidini yle byle taklit eden sanatlarmzn davranlarn gzden 30% 27% geirelim. Bu kiilerin her yaptna her 24% sylediine glmekten vazgemek gerekiyor. 25% Adam, seyirci nnde esniyor, yelpazeleniyor, 20% isteri krizine tutulmu seyirci kendinden gemi 15% 15% 12% bir ekilde glyor. Kara mizah yapyor glyor. 9% Kendini gznn iine bakarak aalyor seyirci 10% 7% glyor. Yedi lemin bildii bir ey sylenince 5% 2% 2% 1% gene glyor. Her eye glmek ve alklamak 0% kadar garip bir ey olamaz. Artk ii dolu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 esprilere glecek, hoa zaman geirtecek srf zaman geirmek iin yaplanlara glmeyecek bir konuma oturmamz gerekiyor. Bu gibi davranlara kiiliimizi yanstmann bir arac olarak bakmalyz. Niin gzle aalanmay kabullenme cam yerine aalayan sorgulama camn takmyoruz. 15. Gzln duygu akl dengesi beyhude duygusallk aklc duygusallk cam... Duygusal olmak bir meziyet oldu. Batl dostlarmz bizi hep duygusallkla sularlard. Akl yerine duygularn 25% kullandmz iin az m sulandk, kenara 22% 21% keye atlmaya alldk. kredelim ki, 20% 16% Daniel Goleman adnda bir Amerikal Duygusal Zeka adnda bir kitap yazd konu 15% 11% 11% birden lehimize dnd. Hatrlarsanz yllarca 10% 10% nce Trkleri gene o vazgeilmez batl 5% dostlarmz sarmsak koktuklar iin ikyet 5% 2% ederlerdi. Sonra sarmsan bin bir nimeti 1% bilimsel olarak aklannca birden herkes 0% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 sarmsak bamls oldu ama serde batl olmak var gemite yediklerine yemediklerine toz kondurmuyorlar. imdi neyse dostlarmz duygu zeksnn kymetini anlaynca gnlmze souk su serpildi, ferahladk. Tam bizim insanmzn hkim olduu konular derken birden bire bizim bat hayranlar piyasaya birden bire duygusal zeky bize her biri asrlk duygusallk abidesi olan kiilere anlatmak zere gndeme sokuldu. Korkarm birazdan birileri konukseverlik konusunda bir beyanat verecek veya kitap yazacak, bizim paragzler sayesinde bizim cingzler drt yz yldr alasn yaptmz konukseverliimizi sarmsa, duygusal zeky ok sonradan kefeden gurularn azndan yeni bir eymi gibi dinleyecek! imdi bu denli duygusal olan bizde hangi duygular gncel, hangileri bir ho seda olarak baki kald bir bakalm
BEYHUDE DUYGUSAL - AKILCI DUYGUSAL

Gncel duygular... Galibiyetlere (hele yabanc takmlara kar alnanlara) ar sevinme, gelecein belirsizliinin getirdii korku ve endie, bizden benden bir ey olmaz znts, herkese ve

411

S. zbaar

her eye kar ar fke, dzenlilie ve yksek standartlara kar dmanlk, gelimi dnyann yaptna gizliden gizliye duyulan hayranlk, nedensiz bir hzn; parann verdii marklk mertebesinde arkam salam, bana bir ey yapamazlar cinsinden bakalarna gvenme en gncel duygular. Unutulmu duygular... Toplumda maalesef ad bozac tabelasnda kalan vefa; tozlu raflara kaldrlan drstlk; derin dondurucudaki sayg, hatrlanmayan sevgi; yeri tespit edilemeyen sempati; kaybolmu takdir; oktan tarihe karm saflk gibi temel duygulardan eser miktarda kald. Nasrlam duygular... Glme, alklama, yuhalama, gzellik, estetik, sululuk duygular kalnlam ve sertlemi. Hemen hemen hi tesir etmiyor. Hani kaba tabirle Suratna tkrsen yamur yayor sanr gibi duyarll olmayan duygular bunlar. Bol keseden her amala, her yerde, her vesile ile kullanlyor. Bu duygusallk seli iinde duygusallk iin duygusallk ile bundan biraz farkl olan aklc duygusalln yerleri aka grnyor. Gzln bouna duygusallk camn akll duygusallk cam ile deitirebilir miyiz? Camlar deitirdik. Sonra ne olacak? Sonras deimeyi deneyenlerin dnyas, orada deime zahmetine girmeyenlere, kapda her an alabilir bende ieri szarm diye dnen kap eiinde bekleenlere yer yok. Ne kadar aba sarf edilirse karl da o kadar ok oluyor. Nereye? Nereye yol alnyor denirse? Her eyi kolayca sindirmeyen, kurallara uyan, biraz da olsa hatrlayan, eidi kabullenen, epeyce glmseyen, dnerek akll tepki vermeye yatkn, tercihi bakasna brakmayan, karlkl saygl, gelecee odakl, evre bilinci gelimi, cinsiyete taklmayan, oka retken, zmle katk veren, aalanmaya direnen, nispeten aklc duygusallk deerlerine sahip bir alma ortamna hazrlkl olmamz, i yeri yaamn herkes iin kolaylatracaa benziyor. Bu veriler bir balangtr. Zaman iinde kkl olmamakla beraber yenileri eklenecek ve bir ksmnn nem sras deiecektir. Ynetim yaklam ve organizasyon kltr (ki i grme usullerinin toplamdr) birok temel deere dayanr. Bu deerleri ayklamak gereklidir. Eer bu deerleri anlayabilirsek daha iyi ynetim yapabilir, sorunlarmz ynetilebilir kvamda tutabiliriz. Ksaca bu veriler nerede kullanlabiliriz (a) (c) letmelerde insan kaynaklar politikalarnn belirlenmesi, ve ynetim srelerinin tasarm, (b) alan ve mteri memnuniyeti boyutlarnn oluturulmas, (d) Kurumsal performans ltlerinin saptanmas, (e) Rekabet ortamnn insanlamas, (f) lem maliyetlerinin azaltlmas.

KAYNAKLAR Bardak, Murat, 17 Eyll 2000 tarihli Hrriyet gazetesi Bechhard, R. and Harris, (1987), Organizational Transitions: Managing Complex Change (2nd ed.) Reading, Mass. , Addison Wesley). Capital dergisi Nisan 1999 Guide 47 eki. Danimend, smail Hakk (1959 ) Osmanl Tarihi Kronolojisi ( stanbul) Goleman, Daniel, (1995), Emotional Intelligence, New York, Bantam Books.

412

7. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, 25 26 Ekim 2011

Goleman Daniel, (1999), Working with Emotional Intelligence, New York, Bantam Books. John W. Moran & Amy Avergun, (1997) Creating Lasting Change, American Society for Quality 51st Annual Quality Congress Proceedings, s. 223-230 Koel, Tamer (2001), letme Yneticilii, stanbul, Beta Yaynlar. Parkinson, C. Northcote, (1957) Parkinsons Law, New York, Ballantine Books. Peter, Laurence and Raymond Hall, (1969) The Peter Principle, Bantam Books. Rosenberg, Ron, (2000) Breaking Out Of The Change Trap: A Proven, Common-Sense Guide For Organizational Change, American Society for Quality, 54th American Quality Congress Proceedings, May 8-10 2000, 42-46. Slater, Robert, (1999), Jack Welch ve General Elektriin Yolu, Mc Graw Hill. lgen, Hayri, (1989), letmelerde Organizasyon lkeleri ve Uygulamas, stanbul niversitesi, letme Fakltesi. Tichy, Noel. M., (1993), Revolutionize Your Company, Fortune, Vol. 128. White, J. Chris White Building a processbased organization, ASQ 51st Annual Quality Congress Proceedings. 95-102

413

S. zbaar

414

Yazar ndeksi
A. Seden zbek Pskl Arzu aknberk Ali Korhan zen Alper A. Yldrm Anl eki Asiman Guliyev Asl akn Aygn Cabarzade Aykut Berber Banu Diner Burak apraz Cavide Uyargil Caner Diner Cenk Karain Cevriye Gencer E. Burcu Mamak Ekinci Ediz Atmaca Esin Yeildal Fariz Ahmadov Fevzi Er Fulya Aydnl Kulak Geray Musayev Gkdeniz Kalkn Glsm alr Grcan Banger Grhan Uysal Halil Seval Hayri lgen brahim AKSEL smail Bircan Mehmet Marangoz Mehmet Tikici Mehmet Ufuk Tutan Mehmet Yazc

121 43 363 309 3 347 363 73 237 223 231 183 223 309 279 93 273,291 183 83, 347 325 183 83 243, 253 199, 299 199, 299 55 93 237 237 3 13 243, 253 231 137

Melike Meng Merve Tuncay Murat Caner Testik Murat Keten Murat Mala Mustafa Kemal Topu Mzehher Yama Neslihan Derin Nevra Yaman Okan Veli afakl nder Belgin zlem Krc zlem Krc Rstem Hacrstemolu Salih Bark Salih Dindar Salim engel Seda Ik Seda Tun Selim Mslm Seniha Dal Sera zbaar akir Sakarya Tuba Yumuak Tokuolu Tugay Keeci Tue Karaca Tuna Uslu Umut H. nan Vefa Mahmudova Volkan Demir Yasemin ifti Yunus Emre Birol Yusif Aliyev Z. Birce Ergr

55 337 317 107 23 23 211 243, 253 273 355 317 317 317 159 171 291 191 13 231 23 147 399 107 93 89 279 31, 263, 379 309 636 159 171 337 83 93

415

416