LALE DEVRİ’NDE

OSMANLI DEVLETİ ve NEVŞEHİR

Editörler
Prof. Dr. İlyas GÖKHAN-Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin SARAÇ
Dr. A. Gökçe ÖZCAN

Kömen Yayınları: 198

I. Baskı
Kasım, 2018

ISBN: 978-605-2074-21-3

Dizgi ve Tasarım
Mehmet ÇELEBİ

İstasyon Cad. Fazlıoğlu İş Merkezi Kat: 3

Nu: 8/315 Kocasinan/KAYSERİ
Tel: 0537 770 73 78
E-posta: celebilacin@gmail.com

Editörle İletişim:
0532 552 86 32

Kömen Yayınları
Kürkçü Mah. Rampalı Çarşı Zemin Kat Nu: 11/Konya
eposta: komen54@hotmail.com
Tel: 03323534715
T.C. Kültür Bakanlığı Sertifika Nu: 31019

Baskı
Sage Yayıncılık San. Tic. Ltd. Şti.
Kazım Karabekir Cad. Uğurlu İş Merkezi No: 97/24
İskitler/Ankara
Matbaa Sertifika Nu: 14721

Eserin her hakkı yazarına aittir. Kaynak göstermeden alıntı yapılamaz.

Makalelerin sorumluluğu yazarlarına aittir.

2
 BİLİM KURULU

Prof. Dr. Mazhar BAĞLI (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Mehmet İPŞİRLİ (Medipol Üniversitesi)
Prof. Dr. Ahmet ŞİMŞİRGİL (Marmara Üniversitesi)
Prof. Dr. İdris BOSTAN (İstanbul Üniversitesi)
Prof. Dr. Mehmet ÖZ (Hacettepe Üniversitesi)
Prof. Dr. Feridun EMECEN (İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi)
Prof. Dr. Abdulkadir ÖZCAN (Fatih Sultan Mehmed Üniversitesi)
Prof. Dr. Fahameddin BAŞAR (Fatih Sultan Mehmed Üniversitesi)
Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL (Pamukkale Üniversitesi)
Prof. Dr. Mehmet Yaşar ERTAŞ (Sakarya Üniversitesi)
Prof. Dr. Murat Mustafa ÖNTUĞ (Uşak Üniversitesi)
Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK (Fırat Üniversitesi)
Prof. Dr. Yılmaz KURT (Ankara Üniversitesi, Emekli)
Prof. Dr. Orhan KILIÇ (Fırat Üniversitesi)
Prof. Dr. Kenan Ziya TAŞ (Balıkesir Üniversitesi)
Prof. Dr. Remzi KILIÇ (Erciyes Üniversitesi)
Prof. Dr. Mehmet İNBAŞI (Erciyes Üniversitesi)
Prof. Dr. Havva SELÇUK (Erciyes Üniversitesi)
Prof. Dr. Özen TOK (Erciyes Üniversitesi)
Prof. Dr. Mustafa YILMAZ (Hacettepe Üniversitesi)
Prof. Dr. Davut KILIÇ (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi)
Prof. Dr. Mehmet KOÇER (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi)
Prof. Dr. Orhan DOĞAN (Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi)
Prof. Dr. Faruk SÖYLEMEZ (Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi)
Prof. Dr. Sandor SZAKALY (Macaristan Károli Gáspár Universitesi)
Prof. Geza DAVİD (ELTE Török Tanszek)
Prof. Dr. Pal FODOR (Macar İlimler Akademisi)
Prof. Dr. G. DRAGİEV (Makedonya Tarih Kurumu Başkanı)
Prof. Dr. Mihai MAXİM (Romanya Bükreş Üniversitesi)
Prof. Dr. Ariel SALZMANN (Queen's Üniversitesi)
Prof. Dr. Dana SAJDİ (Boston College Üniversitesi)
Dr. Orlin SABEV (Bulgarian Academy Of Sciences)
Doç. Dr. Ahmet OĞUZ (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi)
Doç. Dr. Kürşat KOÇAK (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi)
Doç. Dr. Seyhun ŞAHİN (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin SARAÇ (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi)
Dr. Öğr. Üyesi Haşim ERDOĞAN (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi)

3
 İçindekiler
Takdim
Prof. Dr. Mazhar BAĞLI ............................................................................... 4
Sunuş ................................................................................................................. 5
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın Rus Çarı Petro’ya Gönderdiği Mektubun
Tahlili
Prof. Dr. Ahmet GÜNDÜZ ........................................................................... 11
Lale Devri Yeniliklerinin Sonraki Dönemde Yapılan Yeniliklere Etkileri
Doç. Dr. Ahmet OĞUZ ................................................................................. 21
Lale Devri’nde Eğitim ve Kültür Faaliyetleri
Doç. Dr. Ahmet OĞUZ-PhD. S. Şefika BÜYÜKŞAHİN ........................... 30
Sultan III. Ahmed Dönemi’nde Osmanlı Hanedanı: Şehzadeler, Kadınlar,
Kızlar ve Damatlar
Dr. Ögr. Üyesi Ayşe Gül HÜSEYNİKLİOĞLU ......................................... 39
Lale Devri’nde İran, Türkistan ve Hindistan İle İlişkiler Üzerine Gözlemler
Prof. Dr. Azmi ÖZCAN ................................................................................ 78
Ereğli-Kayseri ve Nevşehir-Aksaray Yol Güzergâhı Üzerinde Hizmet
Veren Menzilhâneler
Doç. Dr. Cemal ÇETİN ................................................................................. 84
Konya’da Borç İlişkileri: 1700-1750
Prof. Dr. Doğan YÖRÜK-Aynur KARADOĞAN .................................. .105
Lale Devri Anadolu Osmanlı Mimarisi ve Mimariye Bağlı Süsleme Programı
Dr. Öğr. Üyesi Ebru ELPE ......................................................................... 123
Sultan III. Ahmed Dönemi’nde Rişvanoğlu Mehmet Paşa ve Ömer Paşa’nın
Siyasi ve Askerî Faaliyetleri
Prof. Dr. Faruk SÖYLEMEZ .................................................................... 137
Lale Devri Sefiri Marquıs De Bonnac’ın Osmanlı Siyasetine Etkileri
Dr. Fatma UYGUR ..................................................................................... 151
III. Ahmet Dönemi’ne Ait Bir Enderun Hazinesi Defterinin Muhtevası
Dr. Öğr. Üyesi Fatma ÜNYAY AÇIKGÖZ .............................................. 169
Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’nın Zevcesi Fatma Sultan’ın Muhallefat
Defterleri
Ferit ARI ...................................................................................................... 177
17. Yüzyıl Sonu, 18. Yüzyıl Başlarında Macar-Osmanlı İlişkileri
Prof. Dr. Géza DÁVİD ................................................................................ 188
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın Gelir Kaynaklarından Kıbrıs Adası Hassı
Doç. Dr. Güven DİNÇ ................................................................................. 200

7
Lale Devri’nde Vidin Şehri
Prof. Dr. Hava SELÇUK ............................................................................ 220
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın Sadrazamlığı Döneminde Rus Başvekili
Kont Gavriil İvanoviç Golovkin’e Yazdığı Mektup
Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin SARAÇ ................................................................ 234
Kudüs ve Sakız Adası’ndaki Fransa’ya Tabi Rahiplere Sağlanan İmtiyazlara
Dair Ferman ve Nâme-i Hümâyûnlar Üzerine Bir Değerlendirme (1716-1741)
Dr. Öğr. Üyesi İlhami DANIŞ .................................................................... 250
Damat İbrahim Paşa’nın Nevşehir’e Yerleştirdiği Bekdik Aşireti İle İlgili
Kayıtlar
Prof. Dr. İlyas GÖKHAN ........................................................................... 269
Fâtıma Sultan ve Muhallefatı
(III. Ahmed’in Kızı ve Nevşehirli İbrahim Paşa’nın Eşi)
Doç. Dr. İsmail KIVRIM ............................................................................ 280
Yangın Tulumbasının İcadı ve Türk İtfaiyesinin İlk Yüzyılı
Prof. Dr. Kemalettin KUZUCU ................................................................. 327
Azerbaycan Kaynaklarında Sultan III. Ahmet ve Lale Devri
Doç. Dr. Leyla KERİMOVA ...................................................................... 354
Lale Devri ve Sonrasi’nda Karahisar-ı Sahib’de Aile
Doç. Dr. Mehmet Zahit YILDIRIM .......................................................... 361
Veziriazamın Kapı Halkı
Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL ...................................................................... 396
III. Ahmed Dönemi İstanbulu’nda Esnaf Davranışları: İhlaller ve Yaptırımlar
Prof. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ .................................................................. 452
Osmanlı Devleti’nde Tercüme Çalışmalarının Türkçeye Katkıları ve Lale
Devri’nde Teşkil Edilen Tercüme Heyeti
Prof. Dr. Mehmet İPŞİRLİ ......................................................................... 479
Savaş Ganimeti Olarak Osmanlı Kitabeleri
Dr. Mehmet TÜTÜNCÜ ............................................................................. 491
Lale Devri’ne Yeni Bir Yaklaşım Önerisi: Politik Psikoloji Perspektifi
Prof. Dr. Mehmet Yaşar ERTAŞ ............................................................... 507
Damat İbrahim Paşa’nın Nevşehir’i (Fâ’iz Efendi ve Şâkir Bey
Mecmu‘Asından Tarih Manzumeleri)
Dr. Öğr. Üyesi Metin HAKVERDİOĞLU ................................................ 529
Nevşehir Kazasında Damat İbrahım Paşa Vakfına Bağlı Çeşmeler ve Suyolları
Prof. Dr. Murat Mustafa ÖNTUĞ ............................................................. 555
Osmanlı Klâsik Dönemi’nden Neo-Klâsik Dönem’e Geçiş ve Bunun Sosyo-
Ekonomik Sonuçları
Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK ...................................................................... 567

8
İbrahim Müteferrika’nın “Usûlü’l-Hikem Fî Nizâmi’l-Ümem” Adlı Eserine
Göre Osmanlı Askerî Sisteminin Sorunları ve Çözüm Önerileri
Dr. Öğr. Üyesi Necati ÇAVDAR-Ünal ÇELİK ........................................ 581
III. Ahmed Devri Eyalet ve Sancak Yönetiminin Karakteristiği Üzerine
Prof. Dr. Orhan KILIÇ............................................................................... 601
Lâle Devri İlk Osmanlı Türk Matbaasını Nasıl Etkiledi?
Prof. Dr. Orlin SABEV (Orhan Salih) ...................................................... 618
Şairin Gözüyle Lale Devri İmarı: Nedîm’in Tarih Manzumeleri
Doç. Dr. Osman ÜNLÜ ............................................................................... 638
Osmanlı-İran Savaşlarında Güney Kafkasya Cephesi İçin Yük Hayvanlarının
Temini, Zahire ve Mühimmatın Nakli Meselesi (1722-1725)
Arş. Gör. Ömer ÇAĞATAY....................................................................... 657
III. Ahmed Dönemi H. 1118 (M. 1706-1707) Yılına Ait Mısır İrsaliye
Hazinesi Üzerine Bir Değerlendirme
Prof. Dr. Özen TOK .................................................................................... 667
III. Ahmed Devri’nde Osmanli-İran İlişkileri
Doç. Dr. Özer KÜPELİ-Dr. İlker KÜLBİLGE………………………….680
III. Ahmed Devri’nde Osmanlı-İran İlişkileri Lale Çırağanı Nedir?
Özlem KUMBAR ........................................................................................ 699
Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’nın Ürgüp’teki Çeşmeleri
Dr. Öğr. Üyesi Remzi AYDIN .................................................................... 731
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Devri’nde Yaşanan Siyasî Gelişmeler
(1718-1730)
Prof. Dr. Remzi KILIÇ ............................................................................... 746
Lale Devri’nde İran'ın Dinsel Politikasında Değişiklikler ve İran-Osmanlı
İlişkilerine Etkisi
Doç. Dr. Reza DEHGHANI ........................................................................ 760
Evkâf-I Ümem Tarihi’ne Göre Sultan III. Ahmet İle Nevşehirli Damat
İbrahim Paşa’nın Hayatı ve Vakıfları
Prof. Dr. Rıfat GÜNALAN ......................................................................... 772
Sadrazam Amcazade Hüseyin Paşa İle Şeyhülislam Feyzullah Efendi
Arasında Nüfuz Mücadelesi ve III. Ahmed’in Tahta Çıkışı
Doç. Dr. Selim Hilmi ÖZKAN.................................................................... 789
Lâle Devri Reisülküttâbı Üçanbarlı Mehmed Efendi’nin Hayatı
Arş. Gör. Seyfullah ASLAN ....................................................................... 803
Lale Devri Bir Rönesans Mıdır? Avrupa Rönesansı İle Mukayesesi
Doç. Dr. Seyhun ŞAHİN ............................................................................. 815
1727 Tarihli Nevşehir Mufassal Tahrir Defteri
Arş. Gör. Rahman ŞAHİN ......................................................................... 822

9
III. Ahmed’in Nevşehir-i Dilara Kalesi’ne Görevlendirdiği Mehterhâne ve
Mehterân Üyeleri
Okt. Tahsin HAZIRBULAN ...................................................................... 829
Kadı Sicillerindeki Terekelere Göre Lale Devri’nde Trabzon’da Okunan
Kitaplar
Prof. Dr. Temel ÖZTÜRK .......................................................................... 852
Defter-i Kütüphane-i Damat İbrahim Paşa
Tuba DÜZGÜN ........................................................................................... 877
Lâle Devri’ne Ait Bir Islahat Takriri
Dr. Öğr. Üyesi Turgut SUBAŞI ................................................................. 886
XVIII. Yüzyıl İstanbul’unda Bahçe Düzenlemesi: Şah Huban Bahçesi Örneği
Dr. Öğr. Üyesi Uysal DIVRAK .................................................................. 901
Rus Dilli Kaynaklarında Prut Savaşı
Doç. Dr. Vidadi UMUDLU-Doç. Dr. Şara İBRAŞEVA ........................... 910
III. Ahmed Devri’nde İstanbul’da Kurulan Çuha Fabrikası
Doç. Dr. Yaşar BAŞ..................................................................................... 921
Damad İbrahim Paşa ve Fatma Sultan’ın Bayındır ve Civarındaki Vakıfları
Prof. Dr. Yılmaz KURT .............................................................................. 934
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın Lale Devri’ne Katkıları ve Türkçeye
Tercüme Ettirdiği Habîbu’s-Siyer İsimli Eseri
Prof. Dr. Yusuf OĞUZOĞLU .................................................................... 944

10
 NEVŞEHİRLİ DAMAD İBRAHİM PAŞA’NIN
ZEVCESİ FATMA SULTAN’IN MUHALLEFAT DEFTERLERİ

Ferit ARI
Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi
ferit4738@gmail.com

ÖZET
Osmanlı Devleti’nde müsadere sistemi kuruluş döneminden devletin son
dönemine kadar uygulanmıştır. Müsadere işleminde devlet ricalinden katl edilen
veya ölen/sürgün edilen kişinin malları tek tek kayıt altına alınarak mal varlığı
ayrıntılı olarak yazılmaktaydı. Buna göre ortaya çıkan bu listelere muhallefat
defteri denilmektedir. Bu bildiride III. Ahmed’in kızı, Nevşehirli Damat İbrahim
Paşa’nın zevcesi Fatma Sultan’ın ölümünden öncesi ve sonrası müsadere edilen
malları değerlendirilerek dönemin hanım sultanlarının mal varlıklarıyla da
mukayese edilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Fatma Sultan, Müsadere, Muhallefat Defteri, Lâle
Devri.

NEVSEHIRLI DAMAD IBRAHIM PASHAN'S WIFE FATMA SULTAN'S

MUHALLEFAT REGİSTERS
ABSTRACT
In the Ottoman Empire, the system of confiscation was implemented until
the last period of the state from the foundation period of thestate. The goods of
the person killed or killed/exiled in the confiscation process were recorded
individually and the property was written in detail. Sothislist of output is called
muhallefat register. In this paper Nevşehirli Damat Ibrahim Pasha's wife Fatma
Sultan’s Muhallefat registers will be evaluated.
Keywords: Fatma Sultan, Confiscation, Muhallefat Register, Tulip Age.

GİRİŞ
Müsadere sistemi genel anlamıyla, iktidar dışında güçlenen askerî sınıftan
kesimleri bertaraf etmek veya ölen-öldürülen askerî sınıfa mensup kişilerin
mallarına herhangi bir bedel ödemeksizin devlet tarafından el konulmasıydı. Bu
sistemin Abbasiler, Gazneliler ve Anadolu Selçukluları’nda da uygulandığı
görülmüştür. Osmanlı Devleti’nde ise kuruluş devrinden itibaren görülen
müsadere uygulaması1 16. yüzyıldan 19. yüzyılın ortalarına kadar olağan bir

1 Osmanlı Devleti’nde ilk görülen müsaderelere baktığımızda, Musa Çelebi’nin çevresinde sivrilen
devlet adamlarının etkisini kırmak için mallarını müsâdere etmesi ve Fatih Sultan Mehmed’in
Çandarlı Halil Paşa’nın mallarını müsâdere ettirmesi kayıtları mevcuttur. Bkz, Mehmet Ali Ünal,
“Osmanlı İmparatorluğu’nda Müsâdere”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 49, Ağustos 1987, s. 98-
99.

177
durum olarak “kadimden olageldiği üzere...” anlayışıyla tatbik edilmekteydi.2 Bu
çalışmada incelenen iki defter III. Ahmed’in kızı Fatma Sultan’nın müsadere
edilen mallarıyla ilgili olup, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nde defterler
bölümünde TS. MA. d. 2211/2212 kodlarıyla kayıtlıdır. Değerlendirdiğimiz
defterlerin ilkinin kapağında “Hicri 1143 Ramazan’ında hazîneye alınan Fatma
Sultan ve Baş Kadının eşyaları defteridir”ifadesi bulunmaktadır.3 Bu defterde
hem Fatma Sultan’ın hem de annesi Emettullah Baş Kadın’a ait mallara ilişkin
bilgiler verilmiştir. Burada sadece Fatma Sultan’a ilişkin bilgiler
değerlendirilecektir.4 İkinci defterin kapağında ise; “1145 Zilkâdesinde müteveffa
merhum ve mağfûrün-leh ismetlü Fatma Sultan hazretlerinin Hazîne-i Enderûn-ı
Hümâyûn’a alınan muhallefat defteridir” kaydı bulunmaktadır.5
III. Ahmed ve Baş Kadını Emettullah Kadın’ın ilk kızları olan Fatma
Sultan, 1704 yılında doğmuş ve henüz beş yaşında iken Silâhdar Ali Paşa ile
evlendirilmiştir.6 Ancak Osmanlı Devleti’nin Avusturya İmparatorluğu ile yaptığı
Petervaradin Savaşı’nda Silahdâr Ali Paşa’nın şehit olmasından sonra 12 yaşında
dul kalan Fatma Sultan bir sene sonra 1717’de sadaret kaymakamı olan
Nevşehirli İbrahim Paşa ile evlendirildi. Saraya damat olan İbrahim Paşa bu
sıralarda 50 yaşındaydı.7 Ancak birlikte geçirilen 13 senenin ardından Patrona
ayaklanması Damat İbrahim Paşa ve ailesi için sonun başlangıcı oldu. Lâle
Devri’nin meşhur simalarından Damat İbrahim Paşa 1730’da Patrona
ayaklanması sırasında katledilmiştir. Eşi Fatma Sultan da 1733’te vefat ederek
Yeni Camii haziresine gömülmüştür.8 Bundan sonra I. Mahmud tahta geçerek
önceki padişahın izlerini silmeye çalışmış ve bu doğrultuda da III. Ahmed’in
ailesinin mallarına el konulmuştur.9 Nevşehirli Damat İbrahim Paşa öldürülünce
malları müsadere edilmiş,10 eşi Fatma Sultan’ın da mallarının bir kısmı henüz
daha hayattayken H. 1143 (1731), bir kısmı da ölümünden hemen sonra
müsadereye tabi tutulmuştur H. 1145 (1733). 1731’de Fatma Sultan’ın emvâlinin

2 Ünal, a.g.m., s. 96-102.

3 TS. MA. d. 2212.0001 (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi).
4 Emetullah Baş Kadın’ın mallarının müsaderesiyle ilgili başka defterler de mevcut olduğu için bu

defterdeki bilgileri konu bütünlüğü göz önünde tutularak değerlendirmenin dışında tutulmuştur.
5 TS. MA. d. 2211.0002.
6 Silahdâr Ali Paşa düğünden hemen sonra veziriâzamlık makamına getirilmiştir (1713). Bkz., M.

Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, TTK, Ankara 1992, s. 84; Ahmet Akgündüz,
İslâm Hukukunda Kölelik-Câriyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem, Osmanlı Araştırmaları
Vakfı Yayınları (OSAV), İstanbul 1995, s. 335; Fatma Sultan ve Silâhdar Ali Paşa’nın nişan ve
düğün törenleri için bkz: M. Çağatay Uluçay, Harem II, 2. Baskı, TTK, Ankara 1985, s. 98-108.
7 Uluçay, Padişahların Kadınları ve..., s. 84.
8 Uluçay, Padişahların Kadınları ve..., s. 85.
9 Damat İbrahim Paşa’nın muhallefat zaptı için bkz, Selim Karahasanoğlu, “Osmanlı

Uygulamasında Müsadere: Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya Ait Muhallefat Zaptı Örneği”, 1.
Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri 16-19 Kasım 2011, s. 179-207; TS.
MA. d. 2210.0001; III. Ahmed’in kızlarından Ümmügülsüm Sultan’ın muhallefat zaptı için bkz,
TS. MA. d. 2214.0001.
10 Karahasanoğlu, a.g.m., s. 179-207.

178
devlet hazinesine nakil sürecinin başlatıldığını görmekteyiz. Müsadere sürecinin
başlamasıyla tutulan 1731 tarihli deftere baktığımızda süreci yönetenlerin ve
defterin muhteviyatıyla ilgi bilgilerilk sayfada verilmiştir: “Bin yüz kırk üç senesi
Ramazan-ı şerifinde Dârüssa‘âdetü's-şerîfe ağası kulları ma‘rifetiyle hazinedâr
Ömer Ağa kulları delâletiyle Fatma Sultan sarayının hareminde taş mahzende
sâbıkü’z-zikr hazinedâr-ı müşârünileyha ve ruznâmçe-i evvel Süleyman Efendi
muvacehelerinde Sultan-ı mûmâileyhanın olmak üzere Hazîne-i Enderûn-ı
Hümâyân’a alınan nukud ve eşyasıdır”.11 Defterde sırasıyla ziynet eşyaları,
Mushaf-ı şerifler, giyim-kuşam, mutfak ve süs eşyalarının bilgisi verilmiştir.
Birinci sayfada ilk girilen bilgilerde 55047 kuruş değerinde Mısır zincirlisi altın,
77387 kuruş tuğralı altın, 806,5 İslâmbol altını, 16939 Zolota, 8500 kuruş, 3500
atîk çil akçe gibi altın ve nakit parasının listesi verilmiştir. Fatma Sultan’ın
toplam nakit parası 162.207,5 kuruştur. Bu rakamı ileriki sayfalarda ele
alacağımız defterdeki rakamlardan bağımsız tuttuğumuzda bile söz konusu
meblağın dönemindeki sultanlarla kıyaslandığında oldukça çarpıcı bir meblağ
olduğu görülmektedir. Zira 1727’de vefat eden IV. Murad’ın torunu Fatma
Hanım Sultan’ın eşyalarının toplam tahmini değeri 25.837,5 kuruş 5 para,
1715’te vefat eden aynı zamanda III. Ahmed’in de annesi olan Rabia Gülnuş
Emetullah Valide Sultan’ın ise emvâlinin toplam değeri 206.799 kuruştur.12
Ancak altını çizmek gerekir ki söz konusu mukayese kesin bir yargıya varmamız
için tam anlamıyla sağlıklı veriler olmayabilir. Çünkü karşılaştırılan sultanların
hazineye aktarılan başka muhallefat kayıtlarının da olabileceği varsayımını göz
ardı etmemek gerekir.
Sultanın ziynet eşyalarının toplam değeri verildikten sonra iki adet
Mushaf-ı şerif kaydı verilmiştir. Bunlardan birisinin hattatı Derviş Ahmed Bin
Mehmed’tir. Değerli taşlarla süslenmiş olan Mushaf-ı şerifin haşiyesinde “iki
yakut ve doksan sekiz elmaslı kesesi vardır” bilgisi vardır.13 Diğer Mushaf-ı şerif
de zarfıyla birlikte oldukça süslü olduğuna dikkat çekilmişse de hattat bilgisi
verilmemiştir. Sayfanın devamında Fatma Sultan’ın 3962,5 dirhem14 kaydıyla
verilen değerli taşlarla süslü 20 adet kuşağının olduğunu görmekteyiz. 15
Kuşaklardan dirhem olarak en yüksek rakam 480 dirhemlik kuşak olup bu kuşak

11 TS. MA. d.2212.0001/2, Muhallefat kayıtlarında genellikle böyle bir sıralamanın takip edildiği
görülmektedir. Bkz, Cahit Telci, “Osmanlı Devleti’nde 18. Yüzyılda Muhallefat ve Müsâdere
Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXII, S. 2, Aralık 2007, s. 149.
12 Özer Küpeli, “IV. Murad’ın Torunu Fatma Hanım Sultan’ın Muhallefatı”, Cihannüma Tarih ve

Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S. 2, Aralık 2016, s. 165; Küpeli, a.g.m., s. 164.

13 Her iki defterde de kaydı verilen mallarla ilgili olarak da sık sık kenar notları verildiği

görülmektedir; “...taşları noksandır”, “...bir ayağı şikestedir”, “...maa kapağı”, “kırk üç taşıincilü
yirmi taşı elmastır” vb.
14 Defterdeki kayıtlarda genellikle her bir eşyanın altında dirhem olarak belirtilen bir rakam

verilmiştir. Bu dirhemin ağırlık cinsinden kullanıldığı kabul edilmektedir. Zira dirhem olarak
verilen bazı rakamların devamında “denk/dânek” ifadesi de verilmiştir. Bu da ağırlık birim olan
dirhemin ¼’dir. Bkz., Cengiz Kallek, “Dânek”, DİA, C. 8, İstanbul 1993, s. 457-458.
15 Kuşaklardan birinde; “..resm-i mühr-i süleymân üç paftalı sürme kuşak” bilgisi verilmiştir.

179
yüz otuz iki elmas, iki yüz kırmızı yakut, kenarları 179 inci ile süslü hindkâri işi
bir kuşaktır. Değeri en düşük kuşak ise 8 dirhemlik olan gecelik kuşaktır.
Kuşaklarla ilgili girdilerin hemen ardından 3 adet değerli taşlarla süslü bıçak
kaydı vardır.16 Defterin ikinci sayfasını incelediğimizde Fatma Sultan’ın
saatlerinin olduğu girdilerin ağırlıkta olduğu görülmektedir. Burada 17 adet
koyun saati ve 4 saat zinciri girdisi dikkat çekmektedir. Fakat burada sadece
zincirlerin değerleri verilmiştir. Fatma Sultan’dan altı sene önce vefat eden IV.
Murad’ın torunu Fatma Hanım Sultan ve 1683’te vefat eden Vâlide Turhan
Sultan’ın muhallefat defterlerinde de koyun saatlerine rastlanılmıştır. Bu
dönemde sultanların mallarının arasında saat bulunmasının bir lüks mü? Yoksa
olağan mı? tartışmaları olsa da, 16. yüzyıldan itibaren Avrupa’dan Osmanlı
Devleti’ne saatlerin ithal edildiği gerçeği de ortadadır.17 İkinci sayfada dikkat
çeken bir başka husus ise 7 adet zümrüt, yakut ve sadece altın olan değerli
kutuların girdisidir. Bu kutuların değeri verilmemiş ama altın kutunun
haşiyesinde, kutunun içerisinde “panzehir” olduğu belirtilmiştir. Panzehrin yılan
sokmalarında tedavi için kullanıldığı bilinmektedir. Ancak hastalıkların
iyileştirilmesinde taşlarla oluşturulan panzehir taşlarının da varlığı bilinmektedir
ki aynı sayfada yakutlu bir panzehir girdisi de vardır.18 Buradaki altın kutunun
içerisinde bulunan panzehrin niteliği verilmediğinden dolayı bunun hangi tür
panzehir olduğu konusunda kesin hüküm vermek zordur.19 Fatma Sultan’ın
mücevheratında değerli süs eşyalarında dini yazıların da olduğu görülmektedir.
Girdide, “Kelime-i şahadet yazılı yüzer akçelik sagir altın...” olarak verilen
altınların adedi 143’tür. Sayfanın son girdilerinde 11 hâtem,20 86,5 değerinde
iğne-iğnelik, 257,5 dirhem değerinde 3 adet sorguç, 88 dirhemlik bir tas, 169
dirhemlik bir tepsi, 2 güllabdân, bir bâzûbent ve değeri 7 çift küpe girdisi vardır.
Bu küpelerden 13 dirhem değerindeki elmaslı la‘l küpe Valide Turhan Sultan’ın
muhallefatından 1709 senesinde Fatma Sultan’a ihsan edilmiştir.21 Defterin son

16 “Kını ve kabzası yeşil minâlı yetmiş altı sagir ve hurda elmas ve altı yakutla Murassaʻ altın
bıçak”, “Kını ve kabzası kırmızı ve sarı ve laciverd ve beyaz minâlı elmaslı altın bıçak (bağının
ucunda dörd hurda elmaslı bir sagir delikli la‘l vardır)” bkz, TS. MA. d. 02212.0001.2.
17 Christoph K. Neumann, “Birey Olmanın Alameti Olarak Tüketim Kalıpları: 18. Yüzyıl Osmanlı
Meta Evreninden Örnek Vakalar”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 8, Bahar 2009, s. 16;
Küpeli, a.g.m., s. 164; Yusuf Sağır, “Vâlide Turhan Sultan’ın Muhallefâtı”, Çanakkale
Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, S. 20, Bahar 2016, s. 277; XVI. ve XVII. yüzyıl Edirne tereke
defterlerinde Bostancıbaşı Süleyman Ağa ve Bostancıbaşı Hasan Ağa’ya ait iki saatin kaydı olması,
padişahın kızının eşyaları arasında saatlerin olmasının lüks normlarına girmediğinin bir kanıtı
olabilir. Bkz, Uğur Tanyeli, “Osmanlı Metropollerinde Evlerin Konforu ve Lüks Normları (XVI.-
XVIII. yüzyıl)”, Ed. Suraiya Faroqhi ve Christoph K. Neumann, Soframız Nur Hanemiz Mamur
Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak, Alfa Yayınları, İstanbul 2016, s. 348-349.
18 “Çenberi hurda yakutlu panzehir Aded: 1 Dirhem: 10”, TS. MA. d. 02212.0001.2.
19 Sağır, a.g.m., s. 271-272; IV. Murad’ın torunu Fatma Hanım Sultan’ın muhallefatında da 2 adet

yılan panzehri bulunmaktadır. Bkz, Küpeli, ag.m., s. 164.

20 Üstü mühürlü yüzük, Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 14. Baskı, Aydın

Kitabevi Yayınları, Ankara 1997, s. 339.

21 Sağır, a.g.m., s. 286.

180
sayfasına baktığımızda altın ve değerli taşlarla süslü 18 adet tepsinin 29573
dirhem değerinde olduğunu görmekteyiz. Bundan başka sırasıyla 2 adet mum
sofrası, 10 adet 350 dirhem değerinde mum mikrâsı, 16 adet 1242 dirhemlik
güllabdân, 3 iskemle, 20 adet 4473 dirhem değerinde buhurdân, 17 adet 8985
dirhemlik sim şamʻdan, toplam ağırlıkları 7515 dirhem olan 5 adet sim kahve
askısı ve 6 adet kahve ibriği, 1 adet güğüm ve kapağı 3570 dirhem, abdest leğeni
ve ibrik birer adet 2010 dirhem ve maşrapa ile havan kayıtları vardır. Yukarıda
zikredilen eşyaların başkentin dışındaki varlıkları da merak konusu olmuştur. 17-
18. yüzyılda Şam’a ait tereke kayıtlarında kahve malzemeleri, ibrik, maşrapa ve
havan gibi eşyaların yaygın olduğu görülmektedir.22 18. yüzyıl ortalarında
Antep’te de kahve takımları, fincan, cezve, leğen, ibrik ve daha birçok ev
eşyasının varlığından haberdarız.23 Ancak sarayda bulunan eşyalarla değer ve
güzellikleri mukayese edilemez olduğu aşikârdır. Defterde verilen eşyalarda çok
sıklıkla kullanılan süsleme şekilleri ise minekâri, çiftkâri, yaldızlı, şeşhane,
piruzeli ve sedefkâridir. En çok kullanılan değerli taşlar; elmas, inci, yakut ve
zümrüttür. Defterin geri kalan kısmı III. Ahmed’in eşi Baş Kadın Emetullah
Kadın’ın eşyalarının girdisi verildikten sonra en sonda, “Minvâl-i şürûh üzere
irad-ı Hümâyân’a kayd olunmak babında emr u fermân şevketlü muhabetlu
salâbetlü kerametlü padişahım hazretlerinindir” ifadesiyle defter bitmektedir.
Yukarıda da ifade edildiği üzere Fatma Sultan’ın bütün malları 1731’de
müsadere edilmemiş, geri kalan malları 1733’te vefatından sonra müsadere
edilmiştir. Burada akıllarda soru işareti bırakan soru, bütün malların niye aynı
anda müsadere edilmediğidir. Belki de mallarının müsaderesi için işlemler
1731’de başlamış ve daha kayıt süreci devam ederken iki sene sonra Fatma
Sultan vefat etmiştir. Ya da I. Mahmud, Fatma Sultan’ın mallarının geri kalan
kısmına dokunulmamasını istemiş iken, onu bu kararından vazgeçiren bir etken
de olmuş olabilir.24 Cevabı nedir henüz bilinmemekle birlikte gerçek olan şu ki,
Fatma Sultan’ın iğneden ipliğe varıncaya kadar bütün eşyalarının hazineye
aktarılmıştır.
Fatma Sultan’ın vefatından sonra tutulan deftere baktığımızda diğer
defterde olduğu gibi genel bilgiler kapak ve iç sayfada verilmiştir. Kapakta
“1145 Zilkâdesinde müteveffa merhum ve mağfûrün-leh ismetlü Fatma Sultan
hazretlerinin Hazîne-i Enderûn-ı Hümâyûn’a alınan muhallefat defteridir”
ifadesi yer almaktadır. Defterin ilk sayfasında ise; “Îrâd kaydoluna 1145 senesi

22 Colette Establett ve Jean-Paul Pascual, “Şam’da XVII. yüzyıl sonu ve XVIII. yüzyıl Başlarında
Bardak, Tabak ve Kap Kacak”, Ed. Suraiya Faroqhi ve Christoph K. Neumann, Soframız Nur
Hanemiz Mamur Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak, Alfa Yayınları, İstanbul 2016, s.
211-215.
23 Galip Eken, “XVIII. Yüzyıl Ortalarında Antep’te Aile”, OTAM (Osmanlı Tarihi Araştırma ve

Uygulama Merkezi Dergisi), S. 11, Ankara 2000, s. 111-112.

24 Fatma Sultan’ın I. Mahmud’a karşı bir isyanda parmağı olduğu gerekçesiyle padişahın emriyle

denize atılarak öldürüldüğüne dair iddia için Bkz, Uluçay, Padişahların Kadınları ve..., s. 85.

181
Zilkâde’sinde merhûme cennetmekân Fatma Sultan tâbe serâhu hazretleri
sarayının hazînesinde ve mahal-i ahirde Dârüssa‘âdetü's-şerîfe ağası delâletiyle
merhûme sultan-ı müşarünileyha muhallefatların ağa-yı mumâileyh huzurunda
defa defa Hazîne-i Enderûn-ı Hümâyûn’a alunub îrâd kaydolunan nükud ve
eşyadır” denilerek müsâdere sürecinde yer alan görevlilerin isimleri verilmiştir.
Defterin ilk sayfasında Fatma Sultan’ın altın cinsinden sahip olduğu mal varlığı
verilmiştir:
Mısır Mısır İstanbol25 Şerifi Halis Tunus Frangi
Zincirli Tuğralı ve Edirne Altun Ayar Altunu Altun
Altun Altun ve İzmir Aded: İstanbol Aded: 24 Aded:
Aded:21936 Aded: Tuğrası 202 Altun Guruş: 342
Guruş: 24466 Altun: Guruş Aded: 72 Guruş:
60325 Guruş: Aded: 4542 1050 1069,5
64223 1074 Guruş:
Guruş: 3500
3222
Sultanın burada nakit olarak toplamda 145.954 kuruş 30 akçesi vardır.26
Diğer defterdeki rakamla toplandığında sultanın 308, 161 kuruş parası olduğu
anlaşılmaktadır. Bu bilgiler verildikten sonra kütüphanesinde bulunan kitapların
bilgisi verilmiştir. Buna göre aralarında Mushaf-ı şerif, En’âm-ı Şerif,
Mecâmi‘u’l-ezkâr, Delâilü'n-nübüvve, Envârü’l-Âşıkīn27 gibi kitapların
bulunduğu toplam 27 cilt kitap vardır. Defterin toplamında 22 adet kuşak girdisi
vardır. Bu kuşaklardan bazıları gecelik kuşak, çengel kuşak ve kuşak kulağıdır.
Defterde eşyaların kaydının titizlikle tutulduğu anlaşılmaktadır. Eşyalarda bir
noksanlık olması durumunda bunun belirtildiğini görmekteyiz. Örneğin
kuşaklarla ilgili kayıtların verildiği bölümde geçen “çengeli şikestedir” ifadesiyle
malın noksanlığı belirtilmiştir.28 Kuşakların süslemelerine baktığımızda elmas,
zümrüt, yakut ve altının kullanıldığını görmekteyiz. Kuşaklarda dirhem olarak
verilen rakamlar incelendiğinde en yüksek 325 dirhemle değerli taşlarla süslü bir
kuşağın olduğu görülmektedir. Kuşak girdilerinden başka sayfanın devamında 4
çift küpe, 4 çift bilezik (örme altın elmasla ve zümrütle süslü), 1 adet levha 7
elmaslı çiçek, Maşallah29 ve kelime-i şahadet yazılı 4 altın, 15 aded tepeleri
elmaslı iğne, 6 adet bâzûbent, 1 adet şemsiye, (elmaslı incili, zümrütlü), 4 adet

25 İncelenen ilk defterde “İslambol” olarak geçmektedir.

26 Defterin arşivdeki orijinal kaydında birinci sayfa kapaktan başlatılmıştır, TS. MA. d.
2211.0002/2.
27 Eserin yazarı Ahmed Bîcan’dır (ö.870/1466). Eser Anadolu’da Müslüman-Türk kimliğinin

şekillenmesinde etkili olmuş dinî-didaktik bir eserdir. Bkz., Mustafa Uzun, “Envârü’l-Âşıkīn”,
DİA, C. 11, İstanbul 1995, s. 258-260.
28 TS. MA. d. 2211.0002/2.
29 “Maşallah” yazılı altın ziynet eşyaları bu dönemde sarayın dışında da görülmekteydi. Manisa

bölgesinde meşhur Karaosmanoğlu ailesine mensup Hacı Mustafa Ağa’nın idamı üzerine tutulan
muhallefatı arasında söz konusu altın “maşallah”a rastlanılmıştır. Bkz., Neumann, a.g.m., s. 41.

182
hâtem (mühürlü yüzük),30 29 adet pafta31 kaydıyla sayfa sona ermektedir. Diğer
sayfayı incelediğimizde elmas, zümrüt, yakut, altın ve piruze gibi değerli taşlarla
süslü 14 adet hâtem ve özellikleri delikli, şeş hane büyük veya küçük olarak
belirtilen 675 adet değerli taşın kaydı vardır,32 Bunların yanı sıra Fatma Sultan’ın
hobilerini de yansıtacak bazı eşyaların kaydı mevcuttur. Bu sayfada okçulukla
ilgilendiğini tahmin etmemize sebebiyet veren bir adet zihgir dikkatimizi
çekmektedir. Oldukça süslü olan (27 elmaslı) zihgir, ok ataşı esnasına
başparmağın zarar görmemesi için parmağa takılan bir aparattır. Bu aparata IV.
Murad’ın torunu Fatma Hanım’ın muhallefatında da rastlanılmaktadır.33 Sultanın
değerli taşlarla süslenmiş 1 adet hançeri ve 3 adet bıçak girdisi de vardır.
Bıçakların özellikleri ayrıntılı olarak verilmiş, bunlardan birinin Çerkez bıçağı
olduğu belirtilmiştir. Hangi yörenin nesi meşhursa eşyanın başında yörenin
adının anıldığını görmekteyiz. Zira defterde Selânik keçesi, Yemen keçesi gibi
kayıtlar vardır. Burada da Çerkez bıçağının nam salmış olduğunu söyleyebiliriz.
Sayfanın devamında 21 adet saat girdisi verilmiştir. Bu saatlerin 9’u koyun ve 5’i
kalkan saatidir. Saatlerin dışında 1 adet kürk, 6 adet yelpaze, leğen, ibrik,
maşrapa, şamdan, fincan ve sabun zarfı34, anberdân35 ve değerli taşlarla yapılmış
kutu ve tabakların kaydı verilmiştir.
Dördüncü sayfada sultanın giyim-kuşam mallarının kaydı çoğunluktadır.
Sultanın giyimiyle ilgili olarak kürklerin önemli bir yer teşkil ettiğini
görmekteyiz. Toplamda 24 adet kürk girdisi vardır. Kürklerin niteliklerine
baktığımızda 10 adedi semmûr, 3’ü tilki (siyah ve beyaz), 2’si vaşak, 7’si
kakum36 postundan yapılmış olduğunu görmekteyiz. Diğerlerinin ise bilgisi
verilmemiştir. Kürklerin dışında giyimle ilgili olarak süslemelerinde zümrüt ve
incinin kullanıldığı çok sayıda entari, şalvar, gecelik kadife, şal, gömlek, ferace,
kaftan ve uçkurların kaydı vardır. Genellikle giysilerin başında, “kullanılmıştır”
manasına gelen “müstamel” ibaresinin olduğu görülmektedir. Bunlardan başka
sayfada son olarak evde kullanılan kumaş türünden de çok sayıda kayıt
mevcuttur. Bunlardan seraser, atlas37 denen kumaşlardan yapılmış yastık, minder

30 Bunlardan ikisi “çar-köşe elmaslı hâtem”dir.

31 Ayrı ayrı levhalar halinde yapılan ve üzerleri elmaslarla süslenerek birbirine eklenen eski altın ve
gümüş kemerlerin her bir parçasına verilen ad, Sağır, a.g.m., s. 280.
32 7 adet haneli elmas, 13 adet şeş hane elmas, delikli 9 adet yakut, sagir delikli 8 adet zümrüt,

delikli zümrüt 620 adet, delikli l‘al (kırmızı yakut) 25 adet, bkz., TS. MA. d. 2211.0002/3.
33 Küpeli, a.g.m., s. 164.
34 Haşiyelerinde lüksün belirtileri göze çarpmaktadır; “13’ü minekâri altın, 3ü elmaslı, kırkı iki

hurda elmas, 8 elmaslı dokuz yakutlu, Piruzekâri hurda Yakutluca”, bkz., TS. MA. d. 2211.0002/3.
35 Kadınların boyunlarına astıkları bir süs, bkz., Reşit Rahmeti Arat, Baburnâme (Babur’un

Hâtıratı),1. Baskı, MEB Basımevi, İstanbul 1970, s. 154; bazı kaynaklarda anberin,“adabalığının
midesinden çıkardığı güzel kokulu siyah bir madde olduğu veHind Denizi sahillerinin bazı sığ
yerlerinde bulunduğu” bilgisi için, bkz., sağır, s. 272.
36 Kuzeyde bulanan bir hayvan. Kürkü pek makbuldür. Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı

Yayınları, İstanbul 2006, s. 1031.

37 Altın veya gümüş telle dokunmuş bir çeşit kıymetli kumaş, Devellioğlu, a.g.e., s. 939;

Kumaşların varlığı saray dışında da bilinmektedir, bkz., Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve

183
ve perdeler ön plandadır. Giyim-kuşamın dışında ziynet eşyası olarak bir
adetsagir altın zincir ve değerli süslemeleriyle dikkat çeken (elmasla süslenmiş)
kaşık kaydı mevcuttur.38
Beşinci sayfada mefruşat malzemelerinin ön planda olduğunu
görmekteyiz. Kayıt altına alınan eşyalarda kullanılan malzemelerin lükslüğü
dikkat çekmektedir. 75 adet perde girdisinde süsleme ve kullanılan kumaş
hakkında verilen bilgilere baktığımızda bun göre çuka üzerine serme işlemeli,
telli süslü, elvan çuka, kadife, seraser39 ve diba40 gibi kıymetli kumaşlar
kullanılmıştır. Bunun dışında bebek malzemeleriyle ilgili olarak bir adet sermeli
beşik döşemesi takımı ve 7 adet beşik yorganı girdisi, Fatma Sultan’ın ailesiyle
ilgili bize bazı ipuçları vermektedir. Mefruşatla ilgili girdilerin devamında
işlemeli bohçalar, döşek süsleri, 127 adet yorgan, 230 adet yastık-yastık elyafı,
Acem ve Selanik keçesi, peşkir, 23 adet puşide41, köhne cezaîr ihramı42 ve çok
sayıda minder43 kaydı vardır. Selanik44 ve Acem keçesi bu dönemde yaygın
olarak kullanılmıştır, Kösem Sultan ve IV. Murad’ın torunlarından Fatma Hanım
Sultan’nın muhallefatlarında bu değerli kumaş türüne rastlanılmaktadır.45
İbadetle ilgili olarak da 20 adet seccade ve abdest takımı girdileri vardır. Sayfada
ziynet eşyası olarak sayabileceğimiz bir adet mercan işlemeli kelime-i şehadet
girdisi ve son olarak güllabdân ve buhurdân girdileri verilmiştir. Ayrıca bir nevi
cüzdan diyebileceğimiz süslü akçe keseleri girdisi de mevcuttur.46
Altıncı sayfada toplam 128 girdi olup, Fatma Sultan’ın kap kacak tarzı
eşyalarının kaydı ağırlıktadır. Girdilerden 95’i kap kacak eşyalarıyla ilgilidir.
Buna göre 7 adet güllabdân, 1 adet buhurdân, 3 adet anberdân9 adet leğen ve
ibrik, sahan, kâse, tepsi, tas, güğüm, bakraç, maşrapa, kavanoz, bardak, sepet,
şeker kutusu, tuz kutusu, kaşık, 61 adet fincan, 2 adet havan, mum sofrası47,
sabunluk, gül kutusu, gelberi, kürek, mangal, maşa ve sürahi gibi malzemelerin

Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, Çev. Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
2014, s. 192.
38 TS. MA. d. 2211.0002/4.
39 Altın veya gümüş telle dokunmuş kıymetli kumaş, Devellioğlu, a.g.e., s. 939.
40 Renkli dokuma motiflerle süslü lüks bir kumaş, bkz., Devellioğlu, a.g.e., s. 184; lüks olan bu

kumaşın Anadolu’da da varlığı görülmektedir, bkz., Faroqhi, a.g.e., s. 192.

41 Bir tür örtü. Bkz., Devellioğlu, a.g.e., s. 868.
42 1791 senesinde tutulan Turgutlu voyvodası Seyfi-Zade es-seyyid Halil Ağa’nın muhallefatında

da cezâir ihramına rastlanılmıştır, bkz., Cahit Telci, “Turgutlu voyvodası Seyfi-Zade Es-seyyid
Halil Ağa’nın 1791 Senesinde Müsadere Edilen Muhallefatı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXII,
S. 1, Temmuz 2007, s. 182.
43 Bazılarının özellikleri verilmiştir, Çiçeklimemlû minder aded: 65, TS. MA. d. 2211.0002/5.
44 Selanik keçesi 19. yüzyılda da kayıtlarda geçmektedir. Bkz., Neumann, a.g.m., s. 39.
45 Sağır, a.g.m., s. 276; Küpeli, a.g.m., s. 138, 165; Özer Küpeli, “Kösem Sultan’a Ait Bir

Muhallefat Kaydı”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S. I/2, Aralık 2015, s.
138.
46 TS. MA. d. 2211.0002/5.

47 Bazı çalışmalarda mum safrası olarak okuyanlar da vardır, bkz., Kıvrım, İsmail, “17. Yüzyılda
Bir Vâlide Sultanın Günlük Hayatı: Vâlide Hadîce Turhan Sultan”, History Studies, V. 5 Issue 2,
March 2013, s. 249.

184
kaydı mevcuttur. Bu kayıtların altında dirhem cinsinden rakamlar verilmiştir.
Dirhem cinsinden en yüksek rakam 1500 dirhemle sim hamam leğenidir. En
düşük ise 4 dirhemle verilen sim düğmedir. Bunun yanında eşyaların nitelikleri
ayrıntılı olarak verilmiştir. Örneğin, sim kaplamalı mangal, mercanlı sim sürahi,
deruni yaldızlı sim kulplu tas, çiftkâri sim bardak, gayet sagir sim sahan, sim
kahve tepsisi, örme sepet bunlardan bazılarıdır. Bunların dışında sayfada son
olarak yazı takımı olarak 6 adet hokka, giyimle ilgili 1 adet tennuri ve bunların
dışında gayet süslü dolap, sandık ve çekmecelerin kaydı vardır.48
Yedinci sayfada eşyaların kaydının yanı sıra eşyaların nereden bulunduğu
yazılarak, bunun altında orada bulunan eşyaların girdileri verilmiştir. Buna göre
eşyaların alındığı adresler şu şekildedir; “Sultan-ı müşârün-ileyhânın
matbahından istimal olunan evanidir”, Sultan-ı müşârün-ileyhânın Demir Kapu
kurbunda sarayından alınan mefruşat, Müşârün-ilyehânın Gülnüş Âbâd
Yalısı’dan alınan mefruşat (..), Ba-Fermân-ı Hûmâyun Çırağan Yalısında Baki
Kalub alınan köhne mefruşattır, (..) merhume Ümmügülsüm Sultan’ın Eyüp’te
Defterdar İskelesi’nde olan yalısından alınan mefruşat. Matbahından alınan
eşyalar kap kacak niteliğindeki eşyalardır. Bunlar 147 adet kapak, 2 adet sahan, 6
adet sini, 25 adet tencere, 2 adet demir sac, 1 adet havan, 2 adet sürahidir.
Sultan’ın Demir Kapı yakınındaki sarayından alınan mefruşat kayıtlarına
baktığımızda, çok sayıda yorgan, baş yastığı, yastık kılıfı, Selanik keçesi,
makʻad,49 çuka kapı perdesi, cezaîr velençesi,50 ocak yaşmağı ve minder
girdilerini görmekteyiz. Genellikle bunların nitelikleri de verilmiştir. Yapağı51
yastık, köhne, mütenevvi, müstamel ve Yemeni gibi özellikleri belirtildiği
görülmektedir. Fatma Sultan’ın Gülnüş Âbâd yalısından alınan mefruşat
kayıtlarında ise 47 adet Yemeni makʻad, 236 adet Yemeni yastık, 10 minder, 9
şilte, 107 yapağı minder, 23 yaşmağı yastık kılıfı, 9 adet çuka kapı perdesi, 50
adet pencere perdesi girdilerini görmekteyiz. Sultanın Çırağan yalısında kayıt
altına alınan mefruşat girdilerinde ise çok sayıda ve nitelikte perde, yastık cezaîr
ihramı, cezaîr ve Selanik velençesi mevcuttur. Sultan’ın kardeşi Ümmügülsüm
Sultan’ın Eyüp’te bulunan yalısında kayıt altına alınan eşyaların yukarıdakilerden
nispeten daha az olduğu görülmektedir. Bunlar yastık ve kılıfları, minder ve
şiltedir. Sayfada Fatma Sultan’a ait olan diğer eşyalara baktığımızda biri varaklı
ve biri sedefkâri olmak üzere sultanın iki adet tavlası olduğunu görmekteyiz.
Eğer sadece süs olarak kullanmamışsa Fatma Sultan’ın hobilerinden biri de tavla
oynamak olduğunu söyleyebiliriz. Evde kullanılan eşyalara bakıldığında Fatma
Sultan’ın çeşitli eşyalarının olduğu görülmektedir. Bu eşyalar genellikle değerli
48 Çiftkâri sim kaplma sanduk, piruzelice çekmece... bkz., TS. MA. d. 2211.0002/6.
49 Minder, bkz., Ali Seydi, Resimli Kamus-i Osmanî, Matbaa ve Kütüphane-i Cihan, İstanbul 1330,
s. 958
50 Battaniye olduğu görüşü için bkz., Sağır, 308; bir başka kaynakta ise velence, tüylü bir çeşit

yünlü kumaş olarak geçmektedir. Bkz., Tanyeli, a.g.m., s. 347.

51 Koyun ve kuzudan ilkbaharda kırkılan yün. Bkz., Tanyeli, a.g.m., s. 346’da var.

185
taşlarla süslüdür. Elmaslı kaşık buna sadece bir örnektir. Bunun yanında
Süleymani taş kaşık, Yemeni taş kaşık, hoşaf kaşığı kaydı da vardır. Kullanılan
malzeme ve süsleme teknikleri de dikkat çekmektedir. Bunlar yakutluca, piruze,
fağfuri, mertebânî, elmaslı, sedef, kehribar, frengi, yaldızlı bunlardan bazılardır.52
Defterin son sayfasında diğer sayfanın devamı olan az sayıda kalan eşyalar
beş girdiyle kaydedilmiştir. Eşyaların cinsine baktığımızda perde, keçe ve
şadırvan tası ağırlıktadır. Bunlar arasında Londra çuka kapı perdesi dikkat
çekmektedir. Defter “Minvâl-i şürûh üzere irad-ı Hümâyûn’a kayd olunmak
babında emr u fermân şevketlü muhabetlu kudretlu padişahım hazretlerinindir”
ifadesiyle son bulmaktadır.53
Neo-Klasik dönem veya Lale Devri olarak adlandırılan dönemin maruf
simalarından Damad İbrahim Paşa’nın eşi Fatma Sultan’ın muhallefat defterleri
dönemle orantılı olarak aynı zamanda bir lüksün kaydını da ihtiva ettiğini
söyleyebiliriz. Ayrıca sultana yakın dönemlerde tutulan hanım sultanların
defterleriyle de doğal olarak benzerlikler taşımaktadır. Burada akıllarda soru
işareti kalan Fatma Sultan’ın mallarının bir kısmının ölümünden önce bir
kısmının da ölümünün ardından ayrı ayrı niye müsadere edildiği meselesidir.
Bununla ilgili olarak elimizdeki mevcut bilgiler ışığında farklı yorumlar
getirilebilir. Fatma Sultan özelinde baktığımızda 1730 isyanıyla taht
değişikliğinin getirdiği doğal bir sonuç olarak padişahın aile üyelerinin
mallarının belirli bir kısmına müsadere uygulanmış olabilir. Ancak hanım
sultanın daha sonra yeni padişaha karşı menfi bir hareketin içerisine girmesi ve
bunun neticesinde de hem canından hem de malından olmuş olma ihtimali
vardır54. Bir başka ihtimal de sultanın ömrünün sona ermesiyle doğal müsadere
süreci işletilerek mallarının geri kalan kısmına da el konulmuş olmasıdır. Yeni
bilgi-belgelerin ortaya çıkma ihtimalini de göz ardı etmeyerek başka ihtimallerin
de olabileceğini belirtmek gerekir.

KAYNAKÇA
1. Topkapı Saray Müzesi Arşivi
TS. MA. d. 2211.0002.
TS. MA. d. 2212.0001.
2. Araştırma Eserleri
AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslâm Hukukunda Kölelik-Câriyelik Müessesesi ve
Osmanlı’da Harem, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları (OSAV), İstanbul
1995.
ARAT, Reşit Rahmeti, Baburnâme (Babur’un Hâtıratı),1. Baskı, MEB
Basımevi, İstanbul 1970.

52TS. MA. d. 2211.0002/7.

53TS. MA. d. 2211.0002/7.
54 Uluçay, Padişahların Kadınları ve..., s. 85.

186
 DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 14. Baskı,
Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 1997.
ESTABLETT, Colette ve Jean-Paul Pascual, “Şam’da XVII. yüzyıl sonu
ve XVIII. yüzyıl Başlarında Bardak, Tabak ve Kap Kacak”, Ed. Suraiya Faroqhi
ve Christoph K. Neumann, Soframız Nur Hanemiz Mamur Osmanlı Maddi
Kültüründe Yemek ve Barınak, Alfa Yayınları, İstanbul 2016, s. 209-226.
FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan
Yirminci Yüzyıla, Çev. Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
Galip Eken, “XVIII. Yüzyıl Ortalarında Antep’te Aile”, OTAM (Osmanlı
Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 11, Ankara 2000, s. 109-121.
KALLEK, Cengiz, “Dânek”, DİA, C. 8, İstanbul 1993, s. 457-458.
KARAHASANOĞLU, Selim, “Osmanlı Uygulamasında Müsadere:
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya Ait Muhallefat Zaptı Örneği”, 1. Uluslararası
Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri 16-19 Kasım 2011, s. 179-207.
KIVRIM, İsmail, “17. Yüzyılda Bir Vâlide Sultanın Günlük Hayatı:
Vâlide Hadîce Turhan Sultan”, History Studies, Volume 5 Issue 2, March 2013,
s. 243-262.
KÜPELİ, Özer, “IV. Murad’ın Torunu Fatma Hanım Sultan’ın
Muhallefatı”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S. 2, Aralık
2016, s. 163-175.
_______, “Kösem Sultan’a Ait Bir Muhallefat Kaydı”, ”, Cihannüma
Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S. I/2, Aralık 2015, s. 131-143.
NEUMANN, Christoph K., “Birey Olmanın Alameti Olarak Tüketim
Kalıpları: 18. Yüzyıl Osmanlı Meta Evreninden Örnek Vakalar”, Tarih ve
Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 8, Bahar 2009, s. 7-47.
SAĞIR, Yusuf, “Vâlide Turhan Sultan’ın Muhallefâtı”, Çanakkale
Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, S. 20, Bahar 2016, s. 265-328.
SAMİ, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2006.
SEYDİ, Ali, Resimli Kamus-i Osmanî, Matbaa ve Kütüphane-i Cihan,
İstanbul 1330.
TANYELİ, Uğur, “Osmanlı Metropollerinde Evlerin Konforu ve Lüks
Normları (XVI.-XVIII. yüzyıl)”, Ed. Suraiya Faroqhi ve Christoph K. Neumann,
Soframız Nur Hanemiz Mamur Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak,
Alfa Yayınları, İstanbul 2016, s. 333-350.
TELCİ, Cahit, “Turgutlu Voyvodası Seyfi-Zade Es-seyyid Halil Ağa’nın
1791 Senesinde Müsadere Edilen Muhallefatı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C.
XXII, S. 1, Temmuz 2007, s. 173-216.
________, “Osmanlı Devleti’nde 18. Yüzyılda Muhallefat ve Müsâdere
Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXII, S. 2, Aralık 2007, s. 145-166.
ULUÇAY, M. Çağatay, Harem II, 2. Baskı, TTK, Ankara 1985.
________, Padişahların Kadınları ve Kızları, TTK, Ankara 1992.
UZUN, Mustafa, “Envârü’l-Âşıkīn”, DİA, C. 11, İstanbul 1995, s. 258-
260.
ÜNAL, Mehmet Ali, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Müsâdere”, Türk
Dünyası Araştırmaları, S. 49, Ağustos 1987, s. 95-112.

187