VAKIFLAR UMUM MÜDÜRLÜĞÜ NEŞRİYATI

VAKIFLAR DERGİSİ
Metinden hariç 311 Resim, 28 Plân, 10 Tablo'yu havidir.

S A YI : I

A N K A R A - 1938
VAKIFLAR UMUM MÜDÜRLÜĞÜ NEŞRİYATI

VGM

3 9 6 8
345.3705 V A K

VAKIFLAR DERGİSİ

SXYI: I

TAS:;.? '

A N K A R A
VAKIFLAR DERGİSİ
 İ Ç İ N D E K İ L E R

Fuad Köprülü Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının tarihî

ehemmiyeti • 1
Albert Gabriel : Tarihî Türk Abidelerinin tamir ve ihyâsı (metin­
den hariç 14 resim). 7
A. Süheyl Üurer •" ^ Büyük Selçuklu imparatorluğu zamanmda Vakıf
Hastahanelerin bir kısmnia dair (metinden hariç
10 resim , 17
Tahsin Öz • Sultan Ahmed Camii (metinden lıaric 1 l resim). 25
Abdülkadir Erdoğan : Silivrikapı'da Hadım İbrahim Paşa Camii (metin­
den hariç 9 resim). 29
M. • Cevdet : V Sivas Darüşşifası Vakfiyesi ve tercemesi. 35
A. Süheyl Ün ver Fatih Külliyesine ait diğer mühim bir vesika (me­
tinden hariç 5 resim). 39
Abdülkadir Erdoğan : Kur'an Tercemelerinin D i l bakmnndan değerleri
(metinden hariç 13 resim). 47
A. Sairtı Ülgen • İznik'te Türk Eserleri (metinden hariç 75 resim,
25 p l â n ) . 53
A. Süheyl Ünver İstanbul'un zabtmdan sonra Türklerde tıbbî tekâ­
müle bir bakış (metinden hariç 13 resim). 71
Eeyzullah Dayjgil İstanbul Çinilerinde Lâle (metinden hariç 10 tablo). 83
II. Kunler • S. Ülgen Fatih Camii (metinden hariç 70 resim, 3 p l â n ) . 91
Halim Baki Kunter Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri (metinden hariç
78 resim). 103
Fuad Köprülü Vakıf Istılahları ' 131
K. S. Gubaydulin Azerbaycan Vakıfları (Rusça'dan terceme). 139
Fitrat Orta Asya'da arazi meselesine dair üç vesika (Rus-
cadan terceme). 147

B İ B L İ Y O G R A F Y A

Fuad Köprülü Eine Kaschgarische Wakf-urkundc aus der Kho-

dschazeit ost-Turkestan fG. Raquette). 159

P A R T I E F R A N Ç A I S E

Fuad Köprülü L'institution de Vakf et Timportancc historique

des documents de vakf 3
Albert Gabriel Restauration des monuments historiques Turcs 11
A. iSaim Ülgen Les Oîuvres Architecturals turque d'lznik 21

B I B L I O G R A P H I E

Fuad Köprülü Eine Kascharische Wakf-urkunde aus der Kho-

dschazeit ost-Turkestan (G. Raquette). 29
 Tarihin her devrinde, Türk dünyasının her yerinde, içtimaî ha­
yatta, kültür hayatmdai, san'at ve imar sahalarında büyük bir varlık
olarak göze çarpan Vakıf müessesesi ve ortaya koymuş olduğu e -
serler ilmî usullerle tetkik ve izaha değer bir mevzudur. Türk mede­
niyetine ve âbidelerine laid etüdlerî ihtiva eyleyecek ve şimdilik gay­
ri mvkut {neşredilecek olan Vakıflar Dergisi bu hizmeti ifaya çalışa­
caktır.
Vakıflar Dergisinde tarik, hukuk, içtimaiyat ve san'at mevzula­
rı üzerine yazılar bulunacağı gibi en kıymetli tarih membalarından
olan vakfiyeler de lllmî {metodilar dairesinde tabedilecektir.
Balşlı başına biir cild teşkil edecek büyüklükte olan vakfiyelerin
faksimile edilerek ,ayrı monografiler halinde neşri de mukarrerdir.
Nitekim Fatih Vakfiyelerini ihtiva eden ilk monografi bir ay evvel
çıkarılmıştı..
Derginin ilk sayısını feyizli Cumhuriyetimizin on beşinci yıl dö -
nümünde, irfan âlemine sunmakla bahtiyarız.
Vakıflar Umum Direktörü
F. Kiper
 v e
VaVcı* ^esitceılaı-ımn
Prof. Dr. FUAD KÖPRÜLÜ
I re yazılmış olan - Ö m e r
V a k ı f müesseessi. gerek hukukî ba­
kımdan, gerek umumiyetle tarih bakımmdan,
orta ve yeni zamanlar Türk ve İslâm dünya-
smı tetkik için birinci derecede mühim bir
meseledir, islâm dünyasında vakıf müessese­
sinin başlangıcı hakknıda - âdeta klâsik bir
mahiyet almış - birtakım rivayetlerin tarihî
hiç bir esasa istinat etmediği muhakak ol­
makla beraber, Suriye ve Mısırdaki i l k islâm
fütuhatından sonra yani hicretin birinci as-
rmdan başlıyarak islâm dünyasmda vakıflar
tesisine başlandığmı görüyoruz. îkinci asır­
da, İslâm hukuk meslekleri teşekkül ederek
bütün hukukî meseleler inceden inceye tet­
kik edildiği zaman, vakıf meselesi hakkmda
sistematik konstrüksionlar yapıldı.; ve daha
sonraki devirlerde de, o muhtelif mesleklere
mensup hukukçularm yaptıkları birtakım ilâ­
veler ve tadillerle. Hanefî'lerin. Şafiî'lerin. Ma
likî'lerin. Hanbelî'lerin. tmamî'lerin vakıf
hakkmdaki hukukî sistemleri tedvin edildi.
Muhtelif âmillerin tesiri aınnda vakıf mües3 3-
sesinin bütü ı îslâm dünya'sında geniş bir mık-
\nsr alması, y:'ni içtimaî hayatm amelî zar-ır ;N
leri. bunun hukukî bir mevzu olarak işlenme
sinde elbette müessir olmuştur. îslâm fıkhma
aid - muhtelif mezheblere mensulı - âlimler
tarafmdan vücude getirilen maruf eserlerde
bu hususta etraflı malûmat olduğu gibi, ay­
rıca sadece vakıf müessesesine aid kitaplar
da tertip olunmuştur: a l - K h a s s â f ' m
(ölümü: 261 H - 875 M . ) 1 telif mezheblere göre vakıf ahkânınn gösteren
(Kahire basması, 1904), î b r â h î m b .
M û s â a l - T a r â b u l u s î ' nîn (ölümü:
992 H . - 1516 M.) o l î j V l J ^U-Vlı
(Kahire, 1296), H i l â l b. Y a h y a
( ö l ü m ü : 245 H . 859 M.) nin yeni basılan
1 (Haydarâbad, 1355) gibi. Mem­
leketimizde - tabiatiyle Hanefî esaslarma gö­
tarihî ehemmiyeti
H i l m i Efendinin
tJlî_)Vlj.lS^l I ve A 1 i H a y d a r Efendinin
cl<o-lu son zamanlara kadar klâsik bir
eser şöhretini muhafaza etmişlerdir. Bu son
eserlerde, Osmanlı imparatorluğunun uzun ha­
yatı esnasında, Türk hukukçularınm - tabiî,
büyük imamlarm vazettikleri umumî esaslar­
dan harice çıkamamakla beraber - vakıf mese­
lesinin hallinde hayatî zaruretlere göre yaptık­
ları bazı yenilikleri, ufak tefek tadilleri gör­
mek kabildir; fakat, yaşadıkları muhitin ve ta­
şıdıkları zihniyetin taz3'ikı altmda, bu müellif­
ler de, dar bir dogmatizmden kurtulamamış­
lardır.
islâm memleketlerinde bu suretle inkişaf
eden vakıf müessesesi tetkikleri, bir asırdan
beri Garp müsteşrik hukukçuları arasmda
da bir tetkik mevzuu olmuştur. Vakıf müesse­
sesinin yaşadığı birtakım islâm memleket­
lerini hâkimiyetleri altma alan müslemleke-
ci devletler, orada mer'î islâm hukukunu tet­
kik ettirdikleri sırada tabiatiyle vakıf müesse­
sesinin tetkikine de gayret ettiler. îslâm hu­
kukuna dair Garpta yapılmış tetkikler arasm­
da, bilhassa vakfa aid oldukça mühim eser­
lere, makalelere tesadüf edilmesi bundan do­
layıdır, idare ettiği memleketi, halkı tanımak,
onlarm münasebetlerini tanzim eden hukukî
esasları öğrenmek, müstemlekeci bîr devletin
ilk meşgalelerinden birini îeşkil eder. işte bu
suretle Garpta bugün vakıf müessesesinin
muhtelif memleketlerdeki vaziyetini ve muh­
birçok eserlerin mevcudiyetini biliyoruz.
H e f f e n i n g ' i n EncyAopedîe de l'lslâm*-
daki Wakf makalesinde - şüphesiz tam olma­
makla beraber - bu husustaki başlıca tetkikle­
rin bir bibliyoğrafyasmı bulmak kabildir.
Bizde şimdiye kadar vakıf meselesile uğraşmış
olan hukukçular, sadece, raüahhar devirlerde
 2 Prof. Dr. F V AD
yetişmiş birtakım Compilateur'lenn sırf Ha­
nefî mezhebi esaslarına göre yazılmış eserle­
rine müracaatla iktifa ettikleri cihetle, vakıf
meselelerinin başka mezbeblere göre nasıl hü­
kümlere tâbi olduğunu araştırmayı düşünme­
mişlerdi. Halbuki Garb müsteşrik - hukukçu­
ları, vakıf müessesesini muhtelif mezheblere
göre tetkik etmişler, bazan mükayeseler yap­
mışlar, hattâ bazan menşe' meselelerini araş­
tırmaya kadar ilerlemişlerdir. Cumhuriyet
devrine ve son adlî inkılâplara kadar İslâm
hukuku esaslarma tâbi olan memleketimizde
bütün bu tetkiklerin meçhul kalması, hayret
ve ibretle karşılanacak bir hâdisedir.
Maamafih, yanlış bir telâkkiye mahal
vermemek için hemen ilâve edelim k i , pek
mahdut bazı istisnalar bir tarafa bırakılacak
olursa, vakıf müessesesi hakkmda yapılan
Garb tetkileri de henüz oldukça geridir; ve dar
mânasile hukukî ve dogmatik araştırmalar­
dan ibarettir. Bunlar, ekseriyetle, tslâm müel­
liflerinin vazettikleri an'aneleri takibden kur­
tulamamışlar, ve daha ziyade amelî mahiyet
ve kıymette meselelerle uğraşmışlardır. Hu­
kukî tarihe ve sosyolojiye dayanan bir ilim
gibi değil, sadece bir adlî teknik olarak te­
lâkki eden müelliflerin vücude getirdikleri bu
eserler, vakıf müessesesinin sadece hukukî
bakımdan tekâmülünü anlatmağa bile kifayet
edemezler. Demek oluyor k i , Şarkta asırlar­
dan beri yapılmış tetkilere ve Garpte bir asır­
dan beri ortaya çıkan oldukça mebzul neş­
riyata rağmen, henüz vakıf müessesesinin hu­
kukî cephesi bile lâyikıyle aydmlatılmış ol­
maktan çok uzaktır.
n matik tetkiklerin haricinde, yalnız, vakıfla­
Sair bütün içtimaî müesseseler gibi, hu­
kukî müesseseler de, lâyikıyle anlaşılabilmek
için mutlaka tarihî bakımdan tetkik edilmek
mecburiyetindedir. Tabiî muhiti içine konma­
dan ve tarihî inkişafı takip edilmeden, her­
hangi bir hukukî müessesenin anlaşılması im­
kânsız olur. Demek oluyor k i sistematik hu­
kuk bilgisi, tarih ve sosyoloji ile tamamlan­
madığı takdirde bugünkü geniş ve hakikî mâ­
nasile «Hukukî zihniyet > ('esprit juridigue»
in teşekkülü kabil değildir. Bu umumî kaide­
yi mevzuumuza tatbik edince vâsıl olacağımız
netice şudur: Vakıf müessesesi hakkmda es­
ki islâm hukukçularmnı kurmuş oldukları
teorik sistemleri öğrenmekle içtimaî bir rea-
KÖPRÜLÜ
lite olan bu müessesenin hukukî mahiyetini lâ­
yikıyle anlamış olmayız; bunun nasıl doğup
inkişaf ettiğini muayyen liaman ve mekânlar-
daki cemiyetler içinde takip edebilirsek, yani
meselenin tarihî tekâmül processus'ünü kav-
rayabilirsek, ancak o zaman gayemize ermiş
olabiliriz; ve ancak o zaman bu teorik sistem­
lerin amelî kıymetini, hayat ile tetabuk de­
recesini, sırf nazarî kalan cihetlerini, arala­
rındaki farkların mahiyetini bütün sebebleri-
le öğrenmiş oluruz. Buna göre, vakıf müesse­
sesinin, sadece hukukî bakımdan anlaşılma­
sı için bile, tarihî tetkiklerin birinci derece­
de mühim olduğu meydana çıkıyor. Halbuki
bunun haricinde olarak, sırf tarihî bakımdan
da bu müessesenin büyük ehemmiyeti var­
dır: Bugünkü geniş devlet mefhumuna göre
âmme hizmetleri mahiyetinde olan birçok iç­
timaî vazifeler, vaktiyle vakıf müessesesi ta­
rafından ifa olunuyordu; yollar, köprüler,
sulama işleri gibi nafia işleri, hastahaneler
ve fakirlere yardım gibi içtimaî muavenet iş­
leri, medreseler ve kütüphaneler, okutanla-
rm ve okuyanların maişetini temin gibi kül­
tür işleri, doğrudan doğruya vakıflarla idare
edilmekte idi. Bütün bu işlerin mahiyetini,.
inkişaf derecesini, nasil bir teşkilât tarafın­
dan ne tarzda idare edildiğini anlamak, içti­
maî tarih bakımından zaruıîdir. Acaba bu ba­
kımdan vakıf müessesesi hakkında tarihî ara§-
t -malar yapılmış mıdır?
Derin bir esefle itiraf etmek lâzımdır k i
ne memleketimizde, ne sair islâm memleket-
de, bu tarzda ciddî tetkikler yok gibi­
dir. Çok dar bir hukukî çerçeve içindeki dog­
rın idare teşkilâtına aid olarak mahdud bazı
araştırmalar yapılmıştır k i , bunları da bil­
hassa Garp müsteşriklerine borçluyuz. Maa­
mafih bu araştırmalar da, daha ziyade Mem-
lûkler devrine ve kısmen dc bazı Şimalî Afri­
ka müslüman devletlerile Endülüs'e münhasır
gibidir. Başka devirlere ve sahalara nisbetle
çok mebzul tarihî kaynaklara malik olduğu­
muz memlûkler devrinde vakıfların ne suret­
le idare edildiğine dair sarih malûmat edin­
mek kabildir; V a n B e r c h e m , G. W i e t ,
J. S a u v a g e t muhtelif yazılarında bu me­
seleyle meşgul oldukları gibi G . D e m o m •
b y n e s de «Memlûkler devrinde Suriye -
la Surie a I'epoque de Mamelouks, Paris
 V A K I F
1923 adlı mükemmel eserinde buna dair top­
lu malûmat vermiştir. İspanya îslâm devlet­
lerine aid olarak da L e v i P r o v e n ç a l ' -
in «Müslüman İspanya FEspagne musu-
Imane, Paris 1932» smda İzahata tesadüf olu­
nuyor. Halbuki İslâm dünyasınm diğer saha-
larmda ve başka devirlerde vakıf müessesesi­
ni tarihî bakımdan tetkik etmek, muhtelif dev­
letlerin vakıf işlerini nasıl ve ne gibi teşki­
lât ile idare ettiklerini anlamak, ne zamanlar­
da, nerelerde ve ne gibi vakıfların tesis edil­
diğini öğrenmek, yalnız hukukî değil, geniş
mânasile tarihî bakımdan Dİr zarurettir. Ve
elimizde mevcut tarihî kaynaklardan sıkı,
dikkatli, metodik surette istifade etmek şar-
tile, bu karanlık meselelerin de az çok aydm-
latılacağı muhakkaktır. Büyük Selçuk İmpa­
ratorluğu'ndam başlıyarak, HârzemşahlarA:ı
tlhânîler'de, CelâyirlerAc Anadolu Selçuk
devleti'nde, Osmanlı İmparatorluğu nda. Safe-
vüerde Hindistan Türk devletlerinde, vakıf
müessesesinin tarihini anlamak için istifade
edilebilecek muhtelif kayaaklar eksik değil­
dir. Yalnız şimdiye kadar orta ve yeni zaman
Türk ve İslâm devletlerinin tarihi hakkında
yapılan tetkikler çok az. çok kifayetsiz ve
ekseriyetle usulsüz olduğu için, bütün içtimaî
tar.ih meseleleri gibi, vakıf meselesi de tama-
mile ihmal olunmuştur. Demek oluyor ki va­
kıf müessesesinin şimdiye kadar ilmî bir şe­
kilde tetkik edilmemiş olmasmdan yalnız hu­
kukçular değil, onlar kadar tarihçiler de mes­
uldür. Şu halde, vakıf meselesini tarihî ba­
kımdan tetkik ederek, bu hususu hem hukuk
tarihini, hem de içtimaî tarihi aydınlatmak
için ne yapmak lâzımdır, bunu kısaca izaha
çalışalım.
III
Vakıf müessesesinin tarihini tetkik için
ilk müracaat edilecek kaynaklar, vakayina­
meler, Münşiât mecmuaları, malî idareye aid
pek mühim tafsilâtı ihtiva eden coğrafî eser­
ler, seyahatnameler gibi edebî mahiyette yazı­
lardır. Y a n resmî vakayinameler, resmî ve­
sikaları tanzim ile mükellef büyük memur-
ve ekseriyetle divana mensup, yani resmî ve­
sikalarını tanzim ile mükellef büyük memur­
lar tarafmdan tanzim edilen münşiatlar
muhtelif memleketlerin iktisadî ve malî ha­
yatına aid resmî kayıtlardan toplanmış mev-
8uk malûmatı muhtevi coğrafî eserler bü hu­
M Ü E S S E S E S I 3
susta birinci derecede mühimdir: Meselâ İl­
hanlılar ve Celâyerler devri için R e ş i d e d-
d i n ' in ^ . j ' y ' ^ i , N a h c e V a n î ' nin
v_.;lsC!\ jy^ jı i , H a m d u 1 1 a h K a z v i n î
nm ^»IsH i * > u bunlar için güzel birer
misal olabilir. Bunlardan l.iaşka bibliyoğra-
fik mahiyette eserler, Evliya menkıbelerine
aid Hagiographique mahsuller de, bazan bu
hususta kıymetli malzeme ihtiva edebilir. Ba­
zı kronikler, hükümdarlar tarafından tesis e-
dilen vakitlere ait bazı vakfiyeleri veya vak­
fiye parçalarını da ihtiva ötmek itibarile pek
kıymetlidirler. Meselâ Rfşididdin'in tarihi,
sair birçok hususlarda olduğu gibi bu husus­
ta da her suretle itimada lâyik mebzul ve
kıymetli malzemeyi ihtiva etmektedir.
Bunların haricinde ol&rak vakıf mesele­
sinin tetkiki için kullanılacak en mühim vesi­
kalar, pek tabiîdir k i , doğrudan doğruya her
hangi bir vakıf tesisine aid olan vakıf vesi­
kalarıdır. Orta ve yeni zamanlar Türk ve İs­
lâm devletlerinde, gerek merkezî idarede, ge­
rek sair idarî merkezlerde arşivler bulunduğu,
ve - bütün âmme muâmelâtı gibi vakıf işleri­
nin de âmme teşkilâtı vasıtasile idare veya
teftiş edilmek dolayisile - bu arşivlerde vak­
fı alâkadar eden vesikaların da mevcudiyeti
malûmdur. Bu arşivlerden bilhassa devlet
merkezinde bulunanların ekseriyetle munta­
zam olduğunu ve merkezî idareden çıkan bü­
tün emirleri, talimatları ve zaman zaman ya­
pılan nüfus, arazi ve emval tahrirlerine aid
vesikaları ihtiva ettiğini biliyoruz. Türlü tür­
lü hâdiseler, lıarpler, istilâlaı, ihlilâlller,
yangınlar, maalesef bu arşivleri ortadan kal­
dırmış, ve ihtiva ettikleri resmî vesikalar­
dan hemen hiç birşey kalmîmıştır. Yalnız, ba­
zı devirlerde bazı vesikalaım ve o arada vakıf
işlerine aid bazı emirlerin yahud herhangi bir
vakıf tesisine aid şartların taşlar üzerine kazdı­
rılarak tesbit edildiğini biliyoruz k i . zamanın
tahribatına mukavemet eden bu gibi resmî ve­
sikalar, doğrudan doğruya vakıflara aid en es­
ki ve en itimada lâyik aynaklardır. Demek olu­
yor ki bize, vakıf müessesesinin doğrudan doğ
rüya tetkiki için birinci derecede mühim mal­
zemeyi epigrafik vesikalar temin edecektir, is­
lâm epigrafyasının esaslarını ilmî bir tarzda
kurmak şerefini daima muhafaza edecek olan
V.a n B e r c h e m - a s ı l l ı n kaybolmuş bir.,
çok vakfiyeleri - aynen olmasa bile en esaslı
 1^^^ *,"«^«£a«» ea^, luaı^hH% k
^' HİF k ö p ^ ^ c t o * i î « r ö t i r î ^ ) | d fcerhangî bir^
3. i Vakıf t e â l â s m ı n vera ^^^^Mnxft 3 ^ ^ ^ ^
-lidlpıiidı^ (jtfotârûntirı pour: an cdtpas. ıSn$- ~ dan ıky^' terbumesinâen ^vûeudfe ıgetâ^dbı^ 1^
~ «(^fx^â«»( mMeoKm^ Eğjrpft^Iı .Ic^ Ci^c^ naşbtuitr; yahud bir vdBiyaıûn bir b » l ^ i ş i
F«tîâ i m ) . Bu oai^/ M e Z e ı : ! tfirfö vefa • juneŞî bir mdksadla tamâm e£baıi$ «
t&^âSt : faerhâBgı bur vtMvx iesL- bir endeks mabiyetinderir? yahud evveJce h«E
'ttitsılşa Bsyi olmuş bit vakfiymin, â|adaa b|r.
bir «ridPm idKerâ&d^.yt^stuflıdclanca kol» , az: jfı^an geçdikden sonra, şahidlor ya^tai||e
1İ% 4lâcdid#fflE fesbit. etmektedir. I^te» ıştpd^ nfl^ ' resme» tevöîk ettirîlı^nic yeniden tanzim «ili»'»
g e e j ^ n î n ^ t ü cephelı^ui d â t o l a n d ı r m - rnıiş bir nüshâsıdır. Bütün, bunlarm Uai$t
.vşe Ifınrda, Smiye'^e, /rs^«a, /r(m''da, Amâth , •Aıyınej îtibacile biribirinden ybrift vesika­
bMa. tesadİ^ edilen bu k i t ^ l e r , vafitf â ı ı ^ > lar olduğu, tıtrih mfetodolojisile biraz uğraş­
le-^ uğraşanlar i^i^in en ı^ıiOdm m ^ z e m ^ t^' mış olanlar için pek sarihtir. Bilhassa Va{af
. ki! . e ^ c ' fslâm epigraffBsma aid yarım asır- m e s e l i gibi, maddî ve amejî büyi^c neti'
^ 4aıdMiri; ı^pıTan araştennalar. ne!i<«sinddkj . çeler ve menfaatler te^^id edebiieodc mesele­
nKİ>^-neşrİ3rat.sayQşinde, bu^ malzemeden is- lerin, ne büyük sahtekâriıklara, suiistimale»
: i m y u A«unf derecede feolaylaşıjuşbr. r^ sebebiyet verebileceği meydandadır. Ori)i«
K«:Kif e*dekİFx&n$t?. Şark Ar- nal vakfiye nüshalarmjn devlet aışîyinde.bu»
|t4^oJpjîai Eıiatjtfi,sü tarafttda^ . lundorulmasr usul ittihaz ^ I m i y e r ^ ban­
TtuE^^tŞfe'^ne^rdliIiaĞkte oİgoi, Arafi_Epigıiifya' ların mütevellilerin eliıide muhafaza edilmesi,
- mmv -Srono^^ (Repertoire aı^vle^.deld resUî'defterlerde s&â^ bm taa-
c^moloâgu» iSttpigrapUe arabe/ adlı bû- ahhay kopyelere'tesadüf obınması, hSxi yakf-
jrSk es^. bu'imârla, vakit müessesesinin ta^ lann - tesisinden asırlarca sonra - ibraz edi*
. ^hiıü-tel^!^ edecekler için bîrincî derecede^ 1^ ve-, vjis.uk derecesi aslâ ilnû bir s u r e ^
1^ ; ^ d ı m c t sâ}$IabiIiT. tetkik edilmentiş olan birtakım vakfiyelere is-
- tînad ettirilmesi, hülâsa bütün bu gibi birçok
' -:^âkıf kitabelerinden sonra, nasılsa zayi
şeyler, vakıf 1ar tarihiyle uğraşmak isteyenle­
dlauyârak bize kadar intikal edebibniş vak-
ri azamî derecede şaşırtabilir. Vaktile Gaip
ffyeletu ftikd müessesesinin en mühim kayna-
tarihiİe,ve bilhassa orta zaman tarihiİe uğ-,
. | ı olarak «aktetmek ISznndır. Esasen vakıf id-
raşan Avrupa âlimleri de, tıpkı bu ^ b i m^-.
I tabeletıAin-efienuniyeö de, onlarm - asıllan*
kilât ile karşılaşmışİardu Fakat bilhassa.
2&yi blmuş • birer vakfiye parçası, daba doğ- •
XVJII inci asırdan başlıyarak bir takım mü-
msu, bülâsası olmasmdan ileri gelir. Herhan­
lebahhirlerîn ve âlimlerin muazzam mesaisi
gi bir vakfa aid mthev&jue bir vakfiyenin
neticesinde X I X uncu asrm ilk yarısmda ar­
elimize geçtiğini farzedelîm: O zaman/) vak-
lık, iyiden iyiye teşekkül etmiş olan birtakım
fîjfenin bûlâsasmı. ihtiva eden kitabe arök
metodolojik disiplinler ve bilhassa Diploma­
orijinal hık vakıf vesikası olmak mahiyetini
tik adı verilen bilgi şubesi sayesinde, tarihî
kaybeder ; ve ancak o vakfiyenin - eğer var­
inşa için kullanılacak pıalzemenin mahiyeti­
sa - bozuk cihetlerinin kontrolü için bîr yar­
ni ve kıymet derecesini şaşmaz miülûtlerle ta-'
dımcı derecesine-iner. Esef le söylemeliyiz ki,
yin ve tesbite muvaffak oldular. Halbuki biz,
^mdiye kadar ele-geçen orijinal vakfiyeler
tarihin bütün şubeleri gibi vakıf müessesesi­
hem çok mahdud, hem de nisbeten yakm za­
nin tarihi hakkında da, henüz kullandığımız
manlara sûddir. Burada orijinal sıfatmı kul­
malzemenin mahiyetini ve kıymet derecesini
lanmaktan maksadnnız; umumiyetle vakfiye
düşünmekten çok uzak buluftuyorus. Halbu­
namı «dtmda zikredilen vesikalarm, hakikatte
ki sağlam ve ilmî bir çalışmanm birinci şar­
biribirinden ğûk farklı bir mahiyet arzetmeler
tı budur. \
rin^ba dolayıdır: Bazı vakfiyeler vardnr ki,
îloğmdan doğruya vâkıfm vokft tesis ettiği za­
man tanzim edilmiş, şahîdler tartımdan imza IV .
olunmuş, mevsuk ve mamûlübih olduğu res-
Bu şartın tahakkuku için başlıca çare, sa-
tneŞı^tas^ eitGlmiştir. Yine baıiı vakfiyeler var-
îr^jnümasil tarihî v«şsikalar •gibi vakıf, vesika-^
 VAKIF
larmm da mahiyet ve kıymetini en sağlam ve
objdstif ölçülerle tayin edebilecek bir Türk -
îslâm Diplomatik'inin tesisidir Orta zaman
Garp tarihile uğraşan mütebahhir ve âlim­
ler, nasıl kendi sahalarına aid bir Diplomatik
tesis etmişlerse, orta ve yeni zamanlar T ü r k
ve islâm tarihile uğraşanlar da, ayni şeyi yap­
mak mecburiyetindedirler. İşte vakıf vesikala­
rının, tarihin yardımcı ilimlerinin bugünkü u-
mumî objektif usuUerile tetkiki, onların karak­
teristiklerinin tayinini, bu muhtelif vesikaların
nasıl, ne gibi şerait dairesinde tanzim edildi­
ğinin ve ne gibi resmî muamelelere tâbi ol­
duğunun aydmlatılması, yani vakfa aid her
türlü metinler üzerinde dikkatle çalışılması,
Türk - İslâm Diplomatik'ıni vücude getirmek
için birinci derecede mühimdir. Bunun için
orta zaman Garp tarihinin Diplomatik'i ve o-
nun tenkid usulleri hakkmda malûmat sahi­
bi olmak, daha doğrusu bu usulleri kavra­
mış bulunmak birinci ş a r t ü r ; bundan sonra
da, tetkik edilecek vakıf vesikalarmm lisanı­
nı, üslûbunu, hukukî ve tarihî mahiyetini, ya­
zı tarzlarmı, kâğıt cinslerini, uzun bir mü-
marese ve tecrübe ile tannnak lâzımdır. An­
cak bu i k i esas şartı cemetmiş olan müte-
bahhirler sayesindedir k i . Diplomatiksin tet­
kik dairesine giren sair resmî ve hukukî vesi­
kalar gibi vakıf vesikalarmm da haricî ve da­
hilî mahiyetleri, nevileri, karakteristikleri ta­
ayyün edebilecektir. İşte Türk Diplomatik'
inin vücude gelmesi demek, şimdiye kadar u-
zun mümarese ve tecrübelerle elde edilen bil­
gilerin, bundan sonra yetişecek genç araştı­
rıcılara kolaylıkla öğretilmesi, onların ken­
dilerinden evvelkilerin düştükleri hatâlardan
kurtarılması demektir. Biz bugün tarih usul­
lerine uygun bir şekilde, Devlet Arşivlerile
Evkaf Umum Müdürlüğü arşivinde ve şer'î
mahkeme sicillerinde bulunan vakıf vesika­
larını, müzelerde ve hususî ellerdeki vakfi­
yeleri tetkik ve melodik bir şekilde neşret­
mekle, Türk - İslâm Diplomatik'inin mühim
bir şubesinin teşekkülüne de yardım etmiş o-
lacağız.
Yalnız filoloji'ye, hukuk'a, tarihin yar­
dımcı ilimlerine değil, geniş mânasile tari­
hin muhtelif şubelerine ve onlarla alâkalı
muhtelif disiplinlere vukufu icab ettiren bu
mesainin güçlüğü, vakıf müessesesinin tarihiy­
le uğraşmak ve buna aid vesikaları neşretmek
MÜESSESESÎ 5
isteyenleri cesaretsizliğe sevketmemelidir. Her
bilgi şubesi, muhtelif şahıfelarm değil, hattâ
muhtelif nesillerin biribirlni tamamlayan ça-
lışmalarile vücude gelebillc. Lâkin bunun için
birinci şart, çalışanların ayni ilmî ve objek­
tif usullere riayet etmeleridir. Bilhassa tahlilî
mahiyetle çalışmalarda, yani metin neşrinde,
tahşiyesinde hemen bülün dünyaca kabul edil­
miş kal'i usuller, kaideler vardır. Bu kaide­
lere riayet edilerek yapılan işler, biribirini
tashih eder, ikmal eder; ve bu suretle mey­
dana çıkan sağlam malzeme, i l i m adamları
tarafmdan tarihî inşa ve terkib için emniyet­
le kullanılabilir. Halbuki orta zaman zihniye­
tine göre yapılan, usulsüz, indî, lenkidsiz iş­
lerin, o tarzda meydana konulan çürük vc
kıymetsiz malzemenin, ilmî bakımdan hiç bir
kıymeti yoktur. Az malûmatlı bir adamın me­
lodik bir çalışması, çok malûmatlı birinin
metodsuz sâyinden bin kere daha faydalıdır.
Çünkü birincisinin yanlışlarını kontrol ve tas­
hih etmek daima kabildir; halbuki ikincisi­
nin yazısındaki doğru ve yanlış tarafları tef­
rik etmeğe imkân yoktur. Bizim şark i l m i ile
bugünkü Avrupa i l m i arasındaki başlıca fark
buradadır!
V
İşte bugünkü i l i m zihniyetine uygun ola­
rak, tatbik şekilleri günden güne daha zi­
yade katiyet ve mükemmeliyet kazanacak ten­
kidi usullere riayetle ortaya çıkarılacak vakıf
vesikaları, neşredilecek vakfiyeler, yalnız va­
kıf müessesesini hukukî -se tarihî bakımlar­
dan aydınlatmakla kalmıyacaktır. O gibi sağ­
lam neşriyat sayesinde, talihimizin her şube­
sini aydınlatabilecek yeni vesikalar elde et­
miş olacağız : İktisadî tarih, içtimaî tarih,
şehir tarihi, iskân tarihi, tarihî topografya,
idarî ve malî tarih, diniî tarih, hülâsa eski
Türk cemiyetinin dahilî bünyesini, muhtelif
içtimaî tabakaların hayat şartlarını, hukukî -
içtimaî münasebetlerini bize gösterecek bütün
tarih şubeleri bundan en büyük istifadeyi te­
min edecektir. Şehirlerin nasıl iskân edildi­
ğini, yeni mahallelerin nasıl teşekkül etti­
ğini, muhtelif sanat mensublarının nerelerde
temerküz ettiğini, muhtelif ticarî faaliyetlerin
inkişaf derecesini, muhtelif halk tabakaları­
nın hayat seviyelerini, eşya ve para kıymet­
lerini, muhtelif vergilerin mahiyetini, ilmî ve
 6 . Prof. Dr, F U AD
âanî müesseselerle îstimaî yardım müessese*
lerinin iıüdşafmı bize bu vedkalar anlata­
caktır. Daha ziyade a s k ^ ve siyasî vakaları,
Imkomdarlann ve bÜ3rük ricalin hayat ve ser­
güzeştlerini anlatmakla iktifa eden kronikle­
rin, arada bir tesadüf kabilinden hissettik­
leri umunu hayatı yani cemiyetin hakUâ bünr
yesini asd bu vesikalar sayesinde öğrenebile­
ceğiz. J . S a u v a g e t ' nin, Suriye'deki
> Memlûk emirnamelerini muhtevi kitabelerden'
bahsederken pek haklı olarak söylediği gibi,
(BtUietin ^etudes orientales, annee 1932, To-
ine I I , Fasc. I , P. 2). Biz bu vakıf vesikaları
sayesinde, kroniklerin sistematik bir surette
ihmal ettikleri alelade insanlarm, köylülerin,
küçük sanitt ve ticaret erbabmm, nasıl yaşa-
dıklamu «allayacağız. O halde millî tarihimi^-
zin birçok meçhul cehhelerini bize gösterecek
olan bu v a k ı f v e s i k a l a r ı üzerinde
sağlam bir plânla çalışmağa başlayalma; ve
bu birinci derecede mühim tarih kaynakları­
nı metodik bir şekilde neşrederek tarihin
muhtelif şubelerile meşgul olan mütehassıs-
lan ayn ayrı bakımlardan şiddetle alâkalan-
dnracak bu zengin malzemeyi kabil olduğu
kadar süratle meydana koyalım. Bu suretle
yalnız millî tarihe değil, bütün dünya tarihi­
ne büyük bir hizmette bulunmuş olacağız.
 T a r i M T ü r l e Abidelerinin tâmiri
ve ilıyası
A L B E R T GABRıEL
Fransız Arkeoloji Enstitüsü Direktörü
Şark Arkeolojisini tedkik eden kitabla-
r m birinde Selçuk san'atnia tahsis edilmiş fa­
sıllara şöylece gözgezdirmek, Selçuk san'atı-
nın İran san'atmm bir nevi devamı sayıldığı­
nı anlamağa kifayet eder. Selçuk san'ati üze­
rinde alelekser ancak Irak.Suriye veya Erme-
nistannı tâlî nüfuz ve tesirleri kabul olunur,
yani bütün komşu milletlernı adları, Türkler
kale aimmamak şartiyic zikredilir. Şüp­
he yok k i daha yeni etüdler, herşeyi bu ka- .
dar basit gören bir tarzı müşahedeyi biraz
değiştirmiştir. Fakat henüz Selçuk mimarîsi­
nin kıymeti, mânası ve tarihî rolü vuzuh ve
' katiyetle asla tesbit olunamamıştır.
Bu derecede garib biı tezin vücut bulu­
şunu ve devam edişini isbat^edebilecek olan
sebebler, Rum Sultanlığı mimarîsi hakkmda
şimdiye kadar hemen tamamen cahil bulun­
muş olmamızla kabili izahtır. Şüphe yok k i ,
F . S a r r e ' nin mesaisi bize Konya ile ci-
varmı tanıtmış ve kendisinin neşreylediği ve­
saik birçok Garbliler için hakikaten yeni bir
âlemi öğrenmek olmuştur. Lâkin Konya, Sul-
tanhan ve Karaman, ortada mevcud mesele­
ye aid birtakım parçalar mahiyetindedirler.
Malûmdur k i , payitaht bulunan Konyadan
başka, Selçuk Krallığı on ikinci ve on üçüncü
asırlarda birçok mühim şehirlere malik ol­
muştur, ve zaten arazinin S u l t a n K ey-
h ü s r e V ' in oğulları arasmda taksiminden
sonra bu şehirler de birer payitaht olmuşlar­
dır. Kayserinin, Sivasnı, Amasyanm, Toka-
tm, Erzurumun ve Niğdenin adlarmı telâffuz
etmek, camilere, medreselere, surlara, saray­
lara, ticarî veya smaî merkezlere malik bu­
lunmuş canlı ve zengin şehirlerin mazisini
hatırlayıp anmak demektir. Diğer taraftan,
Selçuk Sultanlarının tamamiyle hüküm sür­
düğü arazi ile hemhudud yerlerde Selçuklu­
larla karabeti olan başka hükümdar sülâlele­
rine ait bulunmakta i d i . Ve bu hânedanm ba­
zıları pek parlak bir tarilıe malik idiler. Mi­
sal olarak, Mardinde, Diyarbakırda, Hasan
Keyf'te, Şimalî Irak memleketlerinde birçok
asırlar hemen mutlak bir muhtariyete malik
olmuş bulunan A r 11 k o ğ u 11 a r ı'nı göstere­
biliriz. Yani. Kurunu vustada Yaknı Şarkta bü­
yük bir kısmı Şark siyaset dünyasmm birin­
ci derecede bir rol oynamış olan Türkler ta­
rafından meskûn bulunmuş ve idare edilmiş­
tir. Bu Türklerin, inşası hususunda hiç bir
şekil ve surette müessir olmaksızın birtakım
muhteşem âbidelerin vücud bulmasmı seyret­
tikleri veya bunların inşasmı emrettikleri gi­
bi bir garib fikir nasıl vücud bulmuştur? Bu
kadar kuvvetli ırk kümeleriiıin her türlü san'al
hissinden mahrum bulundaklarmı ve san'at
halketmek sahasmda ecnebi ırklara âdeta esir
kaldıklarmı mantıkan kabul etmeğe imkân
var mıdır? Modern tenkidin tetkikile eski
hükümleri tadil ve tashilı ettiği birçok tarih
noktalarmda olduğu gibi. bu noktada da vâ-
kıalarm objektif ve bitaraf bir tahlili hakika­
ti zahmetsizce vaziyete hâkim kılabilir.
Ortaçağda Anadolu y ınmadasını ilk is­
tilâ eden ırklar, sukut elnıis ve harab olmuş
bir memleket bulurlar. Eski Yunan veya Bi
zans şehirlerinin yerinde lamamile yeni ka­
rakterde âbideler ve eserler vücude getirirler.
Bu hususta tarih bize pek az malûmat ver­
mekle beraber unsur ve imkânları esaslı tet­
kikler yapılmadan verilmiş hükümleri terket-
meğe, bu pek hissetle verdiği şeyler de bizi
mecbur bırakmaktadır. Krallığm nasıl teşek­
kül etmiş ve nizammı bulımış olduğunu, t i ­
carî, smaî ve kültürel hayalmm tam şekilleri­
ni nasıl aldığmı ve zenginleştiğini gösteren
bir tarih sentezini vücude getirmek, bugünkü
tarih âlimleri arasmda on vukuflularmdan
birinin, F u a d K ö p r ü l ü ' nün eseri l i ­
yakati ve muffakıyetidir. F u a d Köprü-
1 ü taraf mdan Sorbonda vei ilen hakikaten kıy-
 8 ALİSRT
netli TB dddeo yüluek lunfemtaUrda bulun­
muş olmak baTsiyetile, Ortaçağ tarihii» aid
«n çetin meaelelerdai bit;nin vaah olduğu
kadar kati ve kat*î olduğu derecede mutedil
btr şekilde teşrihinin hüaniı niyet sahibi Garp
ilimlerince ne kadar büyük bir ehemmiyet
iktisab eylediğini reyûlayn gördüm. Bu suret­
le, bu konferanslar bir larafian mantık vc
bir taraftan modem tmkid şartlan dahilin­
de hakikaten ilmi bir şekilde yapılmış tarihi
telkikat, anasırı meşkûk vesikalardan alman
suni binayı temellerine kadar sarsmağa ki­
fayet ediyordu. Fakat şirddiye kadar esaslı
tetkiklere hiç girişmeden kabul edili­
vermiş bir telden tamamiyle ayn olan bu
texi takviye etmek ve daha da sağlam esas­
lara istinad ettirmek için, âbidelerin kendi­
lerini de tedük etmek mümkün ve kâfidir.
On birinci asırdan on dördüncü asra ka­
dar Türk camii, kendine mahsus evsaf ve
şeraite maliktir. Muayyen bir iklime göre vü-
cude getirilmiş, memleket malzemesiyle bina
olımmuştur. Muayyen ihtiyaçlara cevab verir,
muadili hiç bir tarafta görülmeyen bir plân
dahilinde tesbit edilmesi kabildir. Cami için
mevzuu bahsolan şey medrese, imaret, hasta-
hane, Anadolunun tam nümunelerini muha­
faza ettiği bütün müessesler için de ayniyle
variddir. Ve bunlar arasında, kervan yolları
boyunca .<«ıralanan cesim hanlar gibi içtimaî
bir karakter taşıyan büyük eserleri unutma­
mak icab eder. Bu kadar cesim nlmak partiy­
le şekil ve manzarada san at icablanna bu
derecede malikiyct bakımından, .^ark dün­
yasında bu eserlerin muadillerini bulmak im­
kânı yoktur. Bu kervanAaraylar, kuleleri bulu­
nan di;^ duvarlarile, bir âbide manzarası ar-
zeden ccMm kapılarilr, lürlü şekil ve büyük­
lükte kubbeleri bulunan azîm dtvanhaneleri-
Ic, avlılar orta.omda bina edilerek akşamla­
rı namaz kılmak için toplanmı; müminlerle
dolan lâtif camilerilc her konak yerinde, bir
kudret vc ihtişam yükselmektedir. Diğer ta­
raftan, on ikinci veya on üçüncü a.«ırdan da
bize hem ayni faidcIi gaycıeri güden, hem de
ayni «lan'at mefhumların ı cevab veren .utn'-
at eaerlrri intikal cylcnıişlir. Artuk sülâlesi­
ne menüub bir hükümdar tarafmdan vücudc
getirilmiş olub bu defa tamir edilerek âdeta
yepyeni bir manzara arzcden Batmalüu köp.
rüsünün yanında Dicle üzerinde Hasankeyf
GABRt EL
önünde yapılnuş olan köprünün muhteşem
harabeleri, bu parlak deviedeki mimarî mef-
humlarmm kudret ve haşmetine şahiddir.
Anadolu âbidelerinin tetkiinin içtimai
tarih bakımından haiz olduğu ehemmiyet, bu
kısa teşrihle de derhal görülür. Bu eserler,
bizatihi malik bulundııklun san'at kıymetin­
den ayrı olarak, fevkalâde mükemmelleşti-
rilmiş bir idarî te^ilâta, bir nizam vc inti­
zam mefhumuna, ticarî ve sınaî mübadelele­
ri teshil arzusuna şahadet etmektedirler. Ve
mademki on ikinci asırla on ütjüncü asrın
büyük bir kısmında, ve gayrikabili itiraf bir
şekilde olmak üzere bu memleketin gerek hâ­
kimleri ve gerek nüfusu Türktü, bize kadar
gelen ve esasen de onların isimlerini taşıyan
serleri vücude getirmiş olmayı başkalarına
mal etmek için hiç bir sebeb mevcud değil­
dir.
Birtakım taşların üzerinde filân mimarm
Tebrizden, bir diğerinin Ahlattan geldiğinin,
bir diğerinin de bir Acem ismi taşıdığının
yazılı bulunduğunu biliyorum. Fakat unut­
mayalım ki, bu kabîl ırk malûmatı hiç bir za­
man bir ırk veya devletin nüfuzu kat'îsini
gösteren şeyler değildir v<; esasen dc bu ırk
vc devlet mcflıumlarının Ortaçağdaki mâna­
sı unlara bu modern çağlarda verdiğimiz mâ­
nadan tamamiyle farklıdır. Bâlıusus bütün
Yakın İŞarklaki inşaatın dinî mahiyetini, üs-
tad, zanaatkar, veya uşağı amelenin tekerrür
eden seyahatlerini de ıınııtmnmalıyız. Esa­
sen, şimdi /ikrctliğiıniz şekildeki imzalar ya­
nında. miniHrın Konya veya zItnirli olduğu­
nu gösteren imzalar, yaluıd da mimar ese­
rin bulunduğu yerden olduğu için nereli ol­
duğu zikir bile edilmiycnler vardır ve ekse­
riyet te bunlardadır. Türklerle meskûn oluh
Türkler tarafından idare edilen bu memleke­
tin, ancak Türk inşaatçılar kullanması, man­
tığın istilzam ettiği bir keyfiyetti. Selçukî-
İcrin mimarîsi hakikatte bir Türk mimarîsi-
dir. V
Fakat bu sahayı daha ziyade teşrih eden
îslnm san'iitinin doğuşuna ve inkişafına aid
şartların yeni baştan ve temelinden tetkiki
istenirse, bu snn'at üzerindeki tesir ve nüfuz­
lar hakkında Türk tesiri nsla knle alınma­
mak şartiylc verilmiş hükümlerin de yem baş­
tan tetkiki icab edecektir. Ve belki de kurdu­
ğumuz nazariyelerde görülen zaafın, kudret-
 T A R i H ] T ü
sizliğin sebebi, bu garih noksandan, yani
Türk nüfuzunu hesaba kai.nuıyışınn/.dan ile­
ri gelmekledir. Akdeniz i a y ı l a n n d a k i arazi­
nin ekserisinde i s l â m dünyası Uelcn ve Bi­
zans dünyasnım yerini alır ve adnıa İslâm
san'ali denen san'al lıakknıda yapılacak lıig
bir izalım Yunan s a n ' a ü u i , bu caidı subs-
tralum'unu ilımal edenıiyecojî,! şüplıcsi/dir.
Fakat Yunan san'ali lanı ve mükemmel biı
izaha imkân vermemektedir. Suriye, İran ve
İ r a k nüfuzları da bu iınkânı vermiyorlar.
Söylenilebilceek birşcy varsa o da, İslâm
san'alinin, dekoratif sekillerile, ifade vasıla-
larile, umumî estetiği i l e yeni bir san'at ol­
duğu keyfiyetidir. Meliıderi ezip bozabilir, kı­
vırıp sıkıştırabilirsiniz, tarihleri kaiışlıraltilir,
tezyini inkişaf bakında sentezlere teşebbüs
edebilir, o vakte kadar muzaffer Helenizm
tarafından tevkif edilen çok eski udrelleri
işe m ü d a h a l e ettirebilirsiniz, fakat bütün bu
şeyler esas keyfiyeti izalı hususunda, yeni
san'atin cezbesi allmda bulunan ve Yunan
an'anelerinin b i r zeylini teşkil eden san'atin
yerine geçmesini izah h^siisusunda, kâfi
gelmiyccektir. Bu yeni vâksa, ancak T ü r k ve
onun getirdiği şeyler olabilir. Selçuk mima­
rîsine esas vasıflarını temin eden unsurları
burada tafsilâliylc izah edemem. Misal ola­
rak b i r i âbidelerin binası, diğeri tezyini deko­
rasyon sahasında i k i m â n i d a r formül inlihab
ve izah etmekle ihtifa edeceğim.
Coğrafyanm san'at müverrihleri tarafın­
dan bilinmesi lâzımdır. Orta Asyadan Akde­
niz kıyılarına kadar, Türk kollarından son
gelenlerin muhaceret harckelieriiıi harita
üzerinde tcdkik ederken, bunların yolları üze­
rinde bıraktıkları eserler görülecektir. Bu şa-
Iıadellerin en fazla ifade taşıyanları; Azeı-
baycandan, Iraktan ve Orta Aiuidoliidari geç­
mek üzere Efganislandan Kge denizine kadar
giden mezar kiinbedleridir k i , yeni bir es(c-
tiğin muhakkak ve müna'vasas! gayıikabil le-
zahürierini teşkil ederler. Selçuk ıııiırıarîsi bi
zc başlarında yüksek v(! :nalırnlî ç a n l a r taşı­
yan üstüvanevî veya çok ccMıeli mezar âhi-
delerinden başka birsey vermeseydi, bu eser­
ler üzerinde TiirklcMİn i m / a l a n jMİriilıııcdilv-
çe birer muamma mahiyelini ıınıhalaza ede­
ceklerdi. Goçei)e çadırlarına aid manzarayı
taş veya tuğlada ifade eden bu şekiller, hem
R K A B İ 1) KL E R İ 9
hususî bir mimaıî ruh ve /ilıniycil ifade et­
mekte, hem de şehirli olmuş a,öçeLelerin ye­
ni leşkilâlnu gi/sterıueLljdir. Ve asırlarca
müddet baki kalacak olan bu lıakikî ana tip,
cidden yeni bir mahiyL'li lıaizdir. Tiırklerin
sakin buimıınuş \(>ya idan: e) knıiş oldukla­
rı memlekcl lerde i e\kalâ(lc kesir lüiınunele-
ri vardır.
Bunların ınauzaıalaıı.ıdaki kuvvetli tesir
ve sade hatlarıuuı kal'î sıraliati, Akdenizle
alâkadar olmıyau bir eslcli^e eevab vermek­
tedir. IJunıuı laııırıtuiyl',: ayni bir hüküm de
Telvinatın çok renkli manzarasından alın­
maktadır. Onlarda bina unsurları biribirine
bağlanan hendese şekilleri halinde, bir sathı
mücavir satha rabl için fazla lur gayret sar-
felmeden teşkil edildiği gibi, giui mozayik-
leri de, başka şekilde renk intikallerine ve
biribirine karışıp kudretlerini kaybeden renk­
lere alışknt ienıaşakrii ükıincc şaşırU2) bir
hüküm verdireıniycn biv âlienk içinde, siyah,
mavi, yeşil, beyaz gilü k a t i renkleri yanya-
na göstermektedir. Bu hal şunu isbat eder k i
bu sahada da Tüıklcvc orijinal tezyin for­
mülleri borçluy u/. \c k; \ ! :\c!. oulann \e halı
san'atleriude de kendisiıu güsLereiı hususî bir
dekor ve renk aulayj^nıın biv tezahürü mahi­
yetini haizdir.
Osmanlı â b i d c i o i n i n de bazı esas tiple­
r i n i alacakları işim Selçuk âbidelerinin ana
hatları işle bunlardır. Böyle bir mirasın ehem­
miyet ve mânasını, halis san'al kıymetini, ta-
zammun eylediği derslerin zenginlik ve te-
nevvüünü kimse ı c d ve, nıkâr elmiyeceklir.
Buna mukabil de, bu âljidı lerin bize ne elînı
bir vaziyetle intikal ellikU'ii bahsinde ahü
vah elnu'k âdcIa lıir klişe nrıluvcli alımşlır.
Bil salırlaıı yazaıkıaı yeni vakıalar kesfeUnck
iddiasında değilim ve. hül.ı'irncli nıcvkeziyenin
lıiınınet \e gayreliııi çok y.d-.ındaıı lakib etti­
ğim içn oını bu hususla ilunal ile de illiham
edemem. Türk âlıidclcrinin lamiıi kcyfiyeti-
nin çoklanlieri düşüuülmü-;. olduğunu İnliyo-
ınnı v(' yapılmış islerin nıü.dar \e ehcnımiye-
liiK^ \âkıi'ıuı. kakal ı.iıldı b i f "ayıct ve
mnlılclil' makanılaı (aralıudan l,'l;.ı'ii(: pek lâ
yik arzular gördüğüm ioıuıır k i , lıakikî bir
larilıî âbideleri hüsnü luulıafa/a l(şkikiıı vü-
cndc getirmek luısususrul:', uafi/, \ f kakim (d-
ması icab eden ba/ı I U I | < I M ' I . I ; ı h . rilır rcsarnl
ediyorııııı.
 10 ALBERT
Yapılması fizem olan ilk iş, tam bir cet­
velin viicude getirilmes»i ve cetvelde âbide­
lerin »ade isimlerinin, tarihlerinin, san'at ve-
yi tarihi tlepcrleriniıı depil. ayni zurnanda bu­
günkü vaziyetlerinin de yazılı bulunmasıdır.
Binle bir cetvel, hiç değilse kısmen vücude
getirilmiştir. Zira .\nkar3da Antikiteler İda­
resinde mühim bir fiş kolleksiyonu mevcud
olub sarih bazı malûmatı ve birtakım fotoğ
rafları muhtevidir ve nı.todik bir çalışma
için ilk elzem anasırı temin etmektedir. Esa­
sen de şayanı teessüf ifratlara varmamak ve
muhafazaya değen âbidelerin tam ve mükem­
mel bir surette hüsnü muhafazaları namına
birtakım tasaıınulara kapıl.namak ve düşme
mek lâzımdır. Bir kere mazinin bize bırakmış
olduğu herşeyin ayni dikkat ve alâkaya lûyik
olduğunu /^nııetınenıelidir. Bazan oyle âbi­
deler vardır ki, hakikateii eski tarihlere meıı-
sub bulunmakla beral>er ya zanıanm fazla
tahribatına duçar oldukları, ya çok âdi bir
plân dahilinde vücude getiıildikleri, yahud da
değersiz malzeme ile bina oluı.dukları cihet­
le, pek büyük bir arkeoloji kıymeti arzet-;
mezler. Bu takdirde orudan kalkmaları ha­
kiki bir ziyanı mucib olmaz, halbuki tamir­
leri, kıymetlerile gayri ınütenasib himmetle­
ri ve sermayeyi istilzam ettirecektir. Bu nok­
ta üzerinde ne kadar urar edilse azdır. Ta­
rihi âbidelerin isabetli intibahlarla hüsnü mu­
hafazaları keyfiyetini en fazla tehdit edebile­
cek olan tehlike, devletin mürakabe ve siya-
netini kat i surette ortadan kalkmağa nam-
zed bulunmuş yığınlarla tscrc tahsis etmek
olur. Bu kabil eiM:rlcrin harita ve plânlan ya­
pılsın, fotoğrafları alınsın, müzelerde bunla­
rın mühim bazı kısımları muhafaza olunsun,
işte devletin rolü hu kadarda kalmalıdır. Üa-
hı-. fazlasını istcınsk, csasc.» sabırlı ve devam­
lı gayret ve himmetler isteyen nıctodik ve
makul bir işin zararına olarak devleti tama-
triir lıi/.umsu7. mükellefiyetler altında bırak­
mak olur. Binaenaleyh, mazinin en ehemmi­
yetsiz y.ı<ii|(;arlarını muhafaza namına, büd-
ccleri iıı/umsuz masraflarla ağırlaştırdığı gi­
bi devlfl makamatını şehirlerin modern inki­
şaflarını, lüzıuniu belediye mesaisini de müş­
külata u|;ratacak bir arkeoloji manyaklığın­
dan ve laalıhiidündcn tevakki lâzımdır. Uma­
rım ki, işin alal>ilrrcği DU şekil ve mahiyet
düşünceleri davet edecektir. Ve vaziyeti bu
GABRIEL
şekilde mütalea edişim, İçin kolayına git-
mek arzusundan mütevellid bulunmadığı da
teslim edilecektir. Fakat herşeyde ve her hu­
susta imkânlar dahilinde kalmak lâzımdır.
Bu nokta böylece tesbit edildikten sonra
tarihi âbideler teşkilâtının vazifelerinin na­
sıl tesbiti icab ettiğini, bu vazifelerin nasıl
ifa edileceğini, velhasıl merkezî makamatın
nasıl direktifler vermesi icab ettiğini, ayni za­
manda da mimar ve amele icra unsurları­
nın nasıl yetiştirilmiş olmaları icub edece­
ğini görelim.
Tarihî âbidelerin hüsnü muhafazasile
muvazzaf teşkilâtın Garb memleketlerinde ih­
dası oldukça yenidir. Abidelerin hüsnü mu­
hafazası meselesi sarih ve vazıh bir şekilde
olarak ancak on dokuzuncu asır bidayetinde
r i ndisini göstermiş, ve bu sahada gittikçe ke­
mal bulan ilmî bir düşünüş ve hareket ancak
'•'•.SO den sonra başlamıştır.
Bir grup veya bir komisyonun yardımi-
Ic hareket etmesi icab eden devletin rolü, u-
numî bir program tanzimine münhasır kal-
Mialıdır. Bu muayyen fasim emrine ne mik-
d ır bir meblâğ tahsisi icab ettiğini her sene
i-.-ibiti alâkadar vekâlete aiddir, ve servisle­
rinden aldığı raporlarla mimarlar tarafından
ve'iiccek projelere nazaran bu kredilerin han­
gi işlere tahsis edileceğini o tayin eder. Ya­
ni verilen her emir sarih ve vazıh olur, kre­
di teshil, edilmiştir ve hükümet işi tatbikle
mükellef teknisiyenin faaliyeti önünde artık
'•ır müddet hiç bir müdahalede bulunmaz.
Yani teknisyenin kendisine gösterilecek em-
itiyic her itibarla lâyik bulunması, deruhde
cl'iği vazifenin talch ettiği maltîmat ve ev-
,'a!i malısıısaya malik olması icab eder.
Tabiidir ki im vazife ile tavzif edilecek
kinumin haiz olacağı evsaf ve malik bulıına-
oafn lıilfîilcr. Ortaçağa aid vesaikde ismi ge-
^••n büyük ustaların evsaf ve malûmatı de-
f,ildir. Mimim böyle olmasının başlıca sebe
bi de, aksi takdirde vücude getirilecek ese­
rin Min i olacağı keyfiyeti ve bahusus yir
tninrj asırd.ı liir tamir şantiyesini idare eden
kinı;*eye irvdi edilen rolün Ortaçağ âbiclcsinl
' iicudn getiren adama verilmiş rolden farklı
bıılımdıığndtır. Manınafilı şayed nazarî ve
'eknik malûtnııtmı bazı noktalarda tevsi ve
tamik cylenıemişse, mektebde yetiştirildiği şe­
kilde yetişmiş modern biı mimar kendisine
 T A R 1 H I T ÜR K
tevdi edilecek İjilyle b i r vazifeyi g ü ç deruh­
te ve ifa edebilir.
Sarih ve açık h a t l a r ı ve satılılarının çıp-
laklığiyle sinianarmo inşaatı ressamın rolünü
gayetle tahdid etmekte vo iıiç değilse bu ro­
lü - tabiî mimarînin sadeleştiği gibi - pek zi­
yade sadeleşlirnıekledir Huna mukabil deko­
runun /.euginliğiylc, diş yuvalan, küçük sü­
tunları ve nakışlı başlıklarile, kornişlerinin
tezyinatı ve çerçevelerindeki mazgalların a-
rabesklerile bir Selçuk kapısı tasavvur edi­
niz. Bütün bu unsurlara kesbi vukuf, bugün­
kü inşaatçıların sahib bulunmadıkları bir
ressam san'alı, tersimde bir azamî dikkat ve
isabet isler, ve bugünküler buna sahip bu­
lunmamakla beraber, bu lesinı fenni mazi
âbidelerine aid her etüd için b i r esas ve te­
mel mahiyetindedir. Bu elzem istinadgâhtan
mahrum olan mimar tetkik ettiği âbide hak­
kında ancak sathî malûmata malik olacak, o-
nun esas ve teşkilâtına aid evsafa nüfuz ey-
liyemiyecektir.
Diğer taraftan, b i r âbide ve eseri tamir­
le tavzif edilmiş olan kimsenin bu eserin ta­
savvur ve bina edilmiş olduğu devrin tarihi
hakkında sahibi malûmat bulunmaması nasıl
tasavvur edilebilir ? B i r mimarî teknisyenin­
den ihtisas sahibi b i r müverrihin malik bu­
lunduğu m a l û m a l m islencmiyeceğini kabul
ve teslim ederim. Bu, gayri mümkün iste­
mek olur. Fakat hiç olmazsa b i r devrin se­
yir ve ahengini kavramış, o devrin evsafı as­
liyesini temin etmiş olan büyük tarih vak'a-
larmın teselsülünü hissedip anlamış olmalı,
o devrin siyasî tarih hakkmdaki tetkiklerini
de- vakayii asliyeye münhasır kılarak dikka­
tini bilhassa içliniaî ve iklısadî hayat şart­
lan hakkındaki bütün bilebildiğimiz şeyler
üstünde leksif eylcmi.ş bulunmalıdır. Hülâsa
ederek söyliyelim k i : Teknisyenin bu tarihî
kültürünün esas gayesi, mimarî (\';crlerini mu-
ayeiK; ile tavzif edileceği devri imkân dahi-
lin<le yeniden yaşayabilmek için hiç bir nok­
tayı ihmal eylememektir. Hedefi bn hususta
da açacak lalcblcrdcn çckiııilmcli. teknisyen
karışık birtakım ş(;yleri hakikî hiç b i r faide
temin edilcmiyecek bir sekli ııa/arîdı; tetkik
ve larnika ınccbıır bııakıhııanKiIıdıı-. lüllıassa
ve bilhassa nn'isahlıas ıiKiliniınl isleyen vazife­
ler için tamaniiyle kitabî ıııaliiyelle kalmış
hüviyet ve kabiliyetlerden artık her taıafla
î m DE LER I 11
bıkılmağa başlanmıştır. M o n t a i g n e ' in şu
çok isabetli nazariyesini lierşeyden ve yerden
ziyade meselede tatbik etmek doğru olur. «Pek
dolu bir kafadan ziyade i y i işleyebilen bir ka­
fa» yani ilmî ve fennî Inr tamirin idaresi­
ni tamamen deruiıde eylemeğe muktedir ha­
kikî şeflerin evsafı asliyesi onlarda vazıh ve
sağlam bilgilerin, resim sahasında tam bir
iktidarın ve tarihî devreleri anlayıb hisset­
me kabiliyetinin mevcud bulunmasıdır.
Jlim ve fenne uygun tamir tabiri kimseyi
endişeye sevketmesin. Kendiisne bir tamir ve
ihya işinin tevdi edileceği kimsenin san'at
duygusundan mahrum bulunması hiç bir za­
man tecviz ve kabul olunamaz. O kimsede
san'at duygusu da, hem de bariz ve mutlak
bir şekilde mevcud olacaKlır. Hattâ denebilir
k i , kusnısnz bir tamir ve ihya, ilmî bilgiler
kadar san'at hissi ister. Münasib ve muvafık
hadde kalmak, müdahaleyi tahdid eylemek,
tarilıî hakikate karşı lam bir hürmet eseri ol­
duğu kadar da san'at ve zevkin münteliıasını
tazammun eder. Ortaçağ Fransız eserlerinin
İHİyük tamircisi ve canlandırıcısı olan V i o -
1 e l - 1 e - D u c ' ün teknisyen, ressam ve
arl^eoloğ tıfatiylc çok lâyik bulunduğu şöh­
reti istikbalde de muhafaza edeceğini daima
düşünmüş müdür. FakaL o, tam mânasile bir
artist değildi ve en ağır lıatâları zevke aid
halâlardır. Mutlaka Icvakki edilmesi icab eden
şeyleri kendisinin verdiği misallerden de öğ­
renerek isleriz k i , mazi eseri karşısında şah­
sî düşünce hiç bir zaman mazideki üstadla-
rm düşüncesine ikame edilmesin. Hakikati
tamir ve ihya, kat i kanaatler hududu aşılma­
dan ya])ilınış olandır.
Fakat, tarihî âbidelerle meşgul mimar,
tamir edeceği âbidenin tekniğini kavramak i -
çin ne kadar sarfı zihin ve gayret ederse az
değildir ve bu hususla hiç bir ihmal tecviz
olunamaz. Tamir olunmuş bir eseri ziyaret
ederek elde edilmiş olan nuıvaffakıyelli ne­
ticeyi münevver bir amatör sıfaliyle alkış­
layanlar, elde edilmiş neticenin ne kadar ma­
lûmatı, isabetli ihtiyatları ve dikalli gayret­
leri isi ilzam eylemiş bulunduğunu tasavvur
edemezler. Bir duvarı tahkim etmek, lıir kub­
beyi yeniden kurmak, harab olmuş bazı te­
melleri yeniden \iicude getirmek, iiılisas sa­
hibi bulunmıyanlar bu işleri kolay birşey sa-
nıriaı. Bu zan ve hüküm l iiviik biı hatâjır,
 12 ALBERT
çünkü bu süylediginus tjler yapılırken e «
rin evsafı mahsusasmı ve hüviyeti zatiyesini
mubafaıa etmek icab eder. Hile yapıl mıya-
eak, sahte taklidler irtikâp edilmiyecektir.
Tamir edilmiş aksama tamamile e^i mahiye­
ti vermeğe çalışan sahtdLÛrana me»aî kadar
mutlaka ve zevki «elime muhalif şey ola-
n>az. Tamir eseri zahir ve aşikâr kaUın ve
bonon sert ve umumî âheııge aykırı kısımla-
m u orudan kaldırmak kv^fiyeti zamana bi­
ra! lism. Hülâsa bir kaide daima zihinlere
hâkim kalmalıdır: Bir aydj, beş asır ve hattâ
daha evv-el malik bulunduğu bütün hatları
ve leferrüatiyie aynen canlandırılıp gösteril­
mek ii.rre tamir ve ihyı olunmaz, fakat bu
tanir \~ ihya keyfiyeti onun harabı ve inhi­
damını tevkif için, bu da en halis ve âşikâr
vasıtalarla yapılır. Telhis ederek süyliyelim
»i. mesele, bugün tehlikede bulunan hayatını
temdid. bir vazife teşkil eden ihtiyarlamış bir
uzviyete yapılacak vâkıfane ihtimamlar me­
selesidir. Binaenaleyh esas gaye onu mimari
düşüncenin tarihi bir şahadeti hal ve şeklin­
de muhafaza etmektir, yoksa mazi içinde ebe­
diyen yok olmuş birşeyi ihya etmek istiye-
rek <%cri canlı bir karikatür haline sokmak
>pldir.
Bu, bu memldıetin ;Imdtye kadar ham-
\k*i>un tanımamış olduğu bir ifrattır. Bazan
lu.>n-fazla geniş büdceler, hem de mübalâğalı
vc sahte mahiyetti frnni ve ilmi temayüller
görmüş ve bilmiş olan barı Garb milletleri­
dir ki. bu ifratı idrâk ctnı'^lerdir. I^kin ba­
zan şahidi olduğum veçlıilr, bunun aksinde
dc ifrata varmaktan çekinmek In/ımdır. Ta­
mir ve ihya i'^licallc yaoılmı; bir yarım ya­
malak çalışma, hemen oracıktan toplanmış
ve bir mikdar çimento süıcrek rastgclc kon­
muş taklarla bir rahnenin kfpulilnıası değil­
dir. Bugünkü inşaatımızda rolü o kadar mü-
I im olan çimentonun Ortaçağa aid bütün e-
serlcrin tamirimle asla ve katiyen kullanıl­
maması lâzımdır. İliç denilse gö/le görülen
kırımlarında kııllanılmım »sı icab eder. Zira
.ı.hidama mail hir kubl>cnin tamirinde, bir
oe»tek tesirinde l>cti)narmpden i.ntifade tama­
mile doğrudur. Fakat bu akdirde de bu »ıı-
rclîc >ücufic getirilen un«ur, )a.şını ve rolü-
t.ii pçikça göstermek üzeıe tamamile meydan­
da tutulmalıdır. Hu suretle, âbidenin hayatı-
II lemdid için elzem addedilmiş bir nevi ted-
G A B R i E L
l.ıı.la» ibaıet olduğu samimiyetle gösterilmiş
olur.
Han£İ memlekette olursa olsun, tarih e-
»orleri'.iıı hüsnü muhafazası hususunda hâ-
k'.'n bulunması icab edei. zihniyet işle bu­
dur. Bu, Türkiyede nasıl ve hangi şartlar da-
iiıÜıde tatbik olunabilir? > aideli ve kat*î biı
>ı ı j Diak için hangi vasıtalara, müracaat
lâzımdır, bir cümle ile vaziyeti tc»bit ederek
diyelim k i ; Pratik mahiyette bazı zaruretle­
ri gözönünden kaybetmeden müstakbel tamir­
lerin programını nasıl te.sbil etmek icab eder?
Elbette teslim olunur ki, Garbde uzun bir
aıranenin mevlûdu buluiia>ı mufassal cihaz­
ları vc teşkilâtlan burada tanzir ederek ora­
daki sistemi aynen vc haıfiyen tatbika kab
kışmak büyük zararlara u£ranıağı intaç ede­
cektir Esasen birçok cihazları bulunan bir
idareye, müessir bir verim temin etmek ümi­
di mevcud olmadığı hald". yeni bir teşkilât
zara ve ilâve edilnyş olacaktır. Böyle bir teş­
kilâtın ciyevm mevcud bulunmayışı şüphesiz
kı isabet olmuştur. Hududu bu kadar vazıh
ve hedefi bu derecede sarih olan bir sahada,
ifa etmesi icab eden vazifeleri tamamiyle
müdrik Türklerden mürekkeb bir teşkilât vü-
cudc getirmeğe belki de imkân hâsıl olacak­
tır. Bu, bir sistem ve nietod meselesidir. Fa­
kat, mutasavver tcşkiLât lıaktııda taazzuv et­
miş bir program çizmeden önce son bir |)rcn-
sib bildireceğim.
Filvaki bu teşkilâtın başııulatt itibaren
Türklere tevdii rcyindeyiın. Mimar vc aınfc-
le, ecnebi mütehassısların mükemmel bir ta­
miri idare veya icrada âciz bulunduklarını
tabiî iddia eylemiyorum. I^kin eminim ki
bu vaziyette idare rolünü ifa etmeleri elzem
değildir vc bilâkis keyfiyet pek büyük malı-
zıırlart mucib olabilir. ltilhaH!<u, kendilerine
teveeciilıü icab eden mesuliyetin büyük bir
kı.«nııııdiin Türkleri .«iyanet gil>i bir neliresi
olabilir. Ve bundan dolayı, yerli ellere mev­
du bulunarak işlemesi icnb eden te!«kilâtın
vüciKİe getirilmesi .M'iieden seneye atılabilir.
Bunlar harikulade usuller ve teknikler isle­
yen mesaî değil, faknl sağlonı vc ciddî ma­
lûmatla beraber bilhassa san"at düşkünü ol­
mamağı ve işe nefsi vakfetmeği istilzam eden,
ayni zamanda da bir milli servetin güzel bir
 TARİHİ TÜRK
hale konulup muhafaza edilmesi için lıiiyiik
bir alâka duyulmasını âmir bulunan işlerdir.
Umumiyatlan ayrılarak, beyan elliğim
prensipleri muayyen ahvale tatbik edeceğim,
muvaffakiyetle yapılmamış tamirattan hiç
kimseyi müteessir etmemek için muayyen va­
kıalar zikreylememek şartiyle balıseylemiş-
tim. Vâkıa, meselâ Istanbulda üçüncü Ahmed
çeşmesinin tamiri gibi, lamamiyle muvaffaki­
yetle yapılmış lamiratı zikretmemek haksız­
lık olur. Fakat muayyen bir iş için viicude
getirilmiş şantiyeler hidematı mmımiye ma­
kamların m doğrudan doğruya mürakabeleri
altında bıılımmamak üzere teşkil edilmişler
ve ya])acakları işin ikmali üzerine daima hiç
bir iz liirakmadan âdeta dağılmış ve yok ol­
muşlardır. Usta ameleler, lamamiyle I)aşka
evsafı ve mahiyeti haiz diğer işlerde çalış­
tırılmak üzere angaje edilmişlerdir ve b i r ilı-
tisas işinde bir müddet çalışmakla kazandık­
ları melekeden hiç kimse istifade etmiyecek-
tir.
Öyle ise farzedelim k i Rüyük Millet Mec­
lisi veya salâliiyetlar makam, b i r tecrübe ma­
hiyetinde olmak üzere vo Du tip şanitenin
jnemlcket için lüzumlu nınhlelif meslek as­
habından teknisyenler için bir nevi tatbikat
mektebi mahiyetini haiz olacağını düşüne­
rek, bir lamir şantiyesi viicude getirmeğe ka­
rar vermiştir. Daha miisbct ve sarih koını-
şabilınek için. bütün Anadolu içinde kıyme­
ti itibariyle cidden mühim nüyiiklük itibariy­
le ]iek muazzam bir eser seçeyim. 15u c^er.
zaman il(> uğramış olduğu tahribat itiharile
de müstacel ve \âkıfane himmetlere müh-
taçtır. Anadolu kervansarayları'na en büyü­
ğünden. Konya ile Aksaray arasında lıulu-
nan Sultanhanrndan bahsetmek isliyorum.
l'Avelemirdc Istaııhıı' Güzel Sdiı'a/lar
Akddcniisin'm diplomalı eski talebesinden bir
mimar iıilihab olunacak ve bu iıitihab esna­
sında sad(! onnıı ıncklebdcki muvaffakiyetle­
rinin arz(M!iği Icrninalla iktifa oluınupyarak
yukarıda işarci elliğim hususla vasıflarına,
zevkine ve meııfaal gayesini güdmemesine de
dikkat edilecektir, l'akaf lal iîdir k i . birkaç se­
ne müddetle güç b i r vazife deruhde edecek
olan genç nıiınar. ınemlekc|ind(" ])ek meşru
emellere cevah veren b i r meslek hayalı kur­
mak ümidlerini de kaybedecek değildir. Ru
ÂBİDELERİ 13
nun için de vekâletten sarih bir şekilde vazi'
i o lekabbül etmiş olacak, ve bu sahada Ve­
kâlet kendisinden ilkönce iamire aid tam bir
l)roje vermesini lalel) edecektir, lîu ])ioje âbi­
denin kısa bir telkiinden sonran istical ile
verilmiyecek. bilâkis eserin vaziyeti hâzırası-
nm esaslı şekilde tetkik ve tamiki neticesinde
verilecektir. Tamamile zaid ])lânlar çıkararak
ve hesablar yaparak zaman kaybetmeğe lü­
zum yoktur. îsabetli bir şekilde yapılmış kro­
kiler, fotoğraflar ve bilhassa inşaata müteal­
lik teknik tafsilât dosyaıun esas unsurlarını
teşkil eylemelidir.
Filvaki, nıimanıı. işleri nnıiıtelif nevi ve
sahalardaki san'atkârlara levdi ile gördürme­
ği ve icabında bunları muhtelif devre ve kı­
sımlara ayırark çalıştırmağı tesbit etmesi lâ-
zıındır. Han ]>ek farklı inş<"at malzemesile bi­
na olunmuştur. Ve i l k kazma darbesinden ön­
ce şantiye bütün bu malzemenin getirilme­
sinin temini icab eder. Usulleri tekrar bulu­
narak ve kullanılması icalı eden Ortaçağ me-
todları tatbik edilerek yapılacak olan böyle
bir tamir isi. muayyen evsafa malik amele işi
hayli nadir olsa bile i y i taş yontanlar ve i y i
mermerciler hâlâ mevcud bulunan Türkiye-
de. bu ameleyi bugün bulmak mümkündür.
Fakat inşaat tekniğindeki cezri tebeddülden
dolayı bunlarm adetleri günden güne azala­
caktır. Garb memleketlerinde de olduğu gibi,
bu ustaların b i r kısmnn tojdayarak lür nevi
Tarilü Abideleri Tamircilei' Gıniyeli haline
getirmek zamanı çoktan gelmiştir. Belki de
işin başlangıcının, yukarıda söylenilen ]>ren-
sibi hafifçe ihlâl ederek chliyclr latnamih> sa­
bit bir ecnebi şanliyc şefini \eya ustabaşısmı
aetirmek caiz olacaktır. Du takdirde, bu ame-
Ichaşııı/n. Türkiye \e Iııı-ıisilc Türkiye lıak-
kında. emi ileri allında lc^•di edilcfck ame­
le üstünde doğrudan doğruya lıiikünı ve lesir
edebibne.'-iııi Icmiıı edcn-k bii' \ i i k i i f sahibi
hııbmması lâzuıı olacaklır.
işl(> bir şaiıliyenİM labii şartlar dahilinde
çalışabilmesini temin ederek bı'iliin esas un­
surlar hazır demektir: Mimar projesini
ende gelirmişlir: tamir \(" iiıvanın di'vreleri-
ni sarahatle teshil etmiş, (jsawiir edilen nnıiı­
telif mesainin (-hemnıiveıini. ex'-afini ve ka-
rakteıislik noklalarmı anlalmıslıı. Fek elıem-
nıiyelli bir ıiokla leşkil <'d'-ıı IK saldan da les-
bit eimiş. hafriyatın. iıışa.;lııı. malzeme mü-
 14 ALBERT
bayaasmin. işçi ve nakliye masraflarının tu-
U n n ı da rayiç fiyatlara göre wyin eylemiş­
tir. Projenin bölün aksamı merkezi devlet
lefkilâttna sunulmuş bu t<^ilâl la istenilen
paraların haklı olduğunu faydalı bütün ma­
lûmatı celb ve cem' «uretile müleha»sı.siara
müracaat, esbabı mucibe mahiyetindeki fo­
toğrafları tetkik ve belki Je mahallinde ziya-
rrtle görüp anlamıştır. Hinaenaleyh işe kat'î
olarak karar verilmiş krediler açılmış, ame­
le ve ustaba^^ıiar toplanılarak (^alışacakları
yere yollanmış, şantiye işe başlamak üzere ha­
zırlanılmış ve açılmıştır.
Bu şantiye nasıl çalışacaktır? tnsanın gün­
den güne daha fazla bir makine ustalı haline
geldiği, ve türlü inşaatçı un<iurun elektrikle
çalıştıkları yeni inşaatm büyük şantiyeleri ka­
bilinden bir pür hayat ve velvele arı kovanı­
nı ta<ıav\-urdan tevakki edelim. Bu şantiye o
şantiyelere asla müşabih olmıyacaktır. Eski ze­
mini aramak üzere bir hendek kazan, bir du­
varcı bile karşılaşacağı en rhemmiyet.'iz şe­
ye dikalle mükelleftir. Zahiren bir şekli mu­
ayyene malik bulunmıyan bir nnsur. ortadan
kaybolmuş bir kısmın e:>ki haline konabilme­
si için malûmat verebilir Kubbelerin destek,
yahud kemerlerini lesbit edecek dülger, kos-
ra'larla meşgul taşkırıcı«ı. bunları yerlerine
koyacak duvarcı. e«ki ve .ıh lck<xT biribirindcn
ayrılmış veya tehlikeli bir miiva;:cnr içinde
avakla durmakta bubutarı ıııı<<urlar ar<<ında
daima yavaş yavaş, vc aj:ır ajrır «.Mİışmaklfl
mükellef bulunacaklardır. Taktlir olınnır k i .
bu şartlar dahilinde. I>i//i)l tııiınanıı vıı/irc<«i
de büyük b i r modern iürınnın f)lai)inı viicu-
de ırctirn)i« vr onun ya|iıln>a«ile nu'ş;;ııl me?<-
lckda<>ıııiM va/ifciinden (,oV farklıdır. Mr)drrn
binava ;ıiıl l ı e r ^ vi plâııdii evvcMen lesbil e-
dilıııİ!» ııldııpıiKİ.iiı. bu ııi'-ılfrn liinanııı mi­
marı, şantiyeyi nıııayyeiı f.-iMİalaı l.-ı /iyaret e-
der. HajİMiki. larilıi l>ir 'ılıMenin laıniri me?»e-
lebinde, çıayri nııınlazır hallerin yeri pek l)ii-
yüktür. \e sriiıı jreçmez k i ewdden lasavvuı
edilmemi» mii'.kiilâl netice-', olan vı-ııi mesele­
ler zııhnr etmelin. Hinaenaleyb işlerin ne
halde oldnğımu .TnLımak üzere mimarın ara­
da bir <.'elerek bir p>7. atması kifayet etmer.
Şüphesiz k i daimî bir şekilde hnzıırıı da lâ­
zım değildir. Fakat r«tk sık iş yerine gelmesi ve
uzun uzun kalma«ı lâzımdır. Ortaçağ ustabâ-
GABRIEL
9»ı gibi şantiyede ikamet etmesi mecburiyeti
olmamakla l»eral)er. yakın bir yerde oturması
ve bilhassa nâzik işler esnasında adamlarının
yanında günlerce kalabilmesi lâzımdır.
Hiç bir imkân ve vasıtaya malik olma­
yan bir köyün ortasında yükselen Sultanhan
misalini kasden aldım, çünkü şantiyeyi der-
uhde etmiş olan mimarın amele ekiplerini o-
radan temin etmesi ve mesailerini mucibi
memnuniyet bir ş«>kiI<İe tanzim eylemesi icab
etlecektir. Bizzat Konya viya Aksarayda ika­
met ederek haftada birkaç kere şaniteye gel­
mesi lâzım olabilir ve zuhur edebih-cek bazı
müşkülâttan dolayı uzunluğu mülchalif müd­
detlerle şaniteye kalması iktiza edebilir.
Kat'î bir metod lakib etmek üzere fen­
nî bir şekilde, memleketin menabiinden istifa­
de olunarak ve belki bir kişi istisna edilmek
üzere Türk müstahdemini kullanılarak teşkil
ve tanzim edilecek olan hu inşaat teşkilâtının,
şantiyenin yegâne gayesi Anadolunun en gü­
zel Türk âbidalından l)innin numune ittihaz
edilmeğe salih bir şekilde tamirinden ibaret
kalmıyacaktır. Tamirat için bir nevi pratik
mekteb mahiyetini haiz olması irab edecektir.
Binaenaleyh süratle çalışması istenmiyerek.
lâkin mesaisinin kıymetinde ve evsafında ga­
yet titiz hareket edilecektir. Bu suretle, pek
titizce miirakabe edilmiş olan bir iste çalış­
mış amele grupları, müstakbel mesai için ev­
safı matlııbeyi haiz şanliy;^ şefleri lıaline ge­
leceklerdir. Güzel Sanallar Akademisi'nin son
sınıf talebesi arasından »seçilecek fienç mi­
marlar bu şantiyeyi ziyaret edecekler, çalışına-
l ırı i^örefekler. mesainin Inısusi ınelodnnıı ve
şartlarını aıılıyacaklanlır. Ve bu snretle mem­
leketin lalelilerini ve ihtiyaçlarını lalmine ka­
dir mimar, nslaliaşı ve ameleden ıniirekeb o-
larak viiıııd iınlaıak olan bu hakikî /iiınre-
ler. vıldaıı yıla yeni ıı/ıı\lar kazanacaklardır.
l'/uıı zamandan beri üzerinde diişiin-
ınü'j ol<bığuın bir projenin analıalları bnn-
iardır. Kğer dünyada seri kararlarla lıaliiııe
lı-jclılıü-len tevakki iealı eden liir lıal ve me­
sele varsa o da budur. Aiıideler vardır ki.
nek çok zamandan beri kendi hallerine ter­
kedilmişler ve lıakikalen bir hasla manzarası
almışlardır. I'akal keııdileıini kal'î liir halâ­
sa mazhar edebilecek olan iyi ve piizel ha! ve
vaziyeti de daha birkaç yıl hekliyebih-eck faf'-
 T A R i II 1 T V R K
lamlıkladırlar. Yani, aııalıallarım tesrilı et­
miş olduğum program uisbeteıı ulak bir mik­
yas dalıilitıde tatbik mevkiine fzirmelidir İn­
tihal) ettiğim ve en muvafık bulduğum yer
için tatbik edilmezse ayni iishlbun ve ayni
dekora malik bir başka m ü h i m eser lıakkm-
da tatbik olunmalıdır. Teşiilı eyledğiim pro­
jede miiteaddid tadilât iercsma imkân bulun-
V.'ğunu söylemek zaid olur. Meselâ, nıimarnı
şantiye üzerinde bir staj ge<;irdiklen sonra ba­
zı melodlara alışmak ve şahsî tekniğini mü-
keıtnnelleşlirmek li^'uı eenebî memleketlere
yollanması düşünüleljilir. Diğer taraftan istik­
balde, mesainin büyük bir ehemmiyet kaza­
nacağı zamanın, amele gruplarına değil, fa­
kat mebzul malzemeye ve kudretli çalışma
vasıtalarına malik hakikî teşkilâtlara müra­
caat mümkün olur. Fransada vâki olduğu gi­
A B İ D E L E R 1 15
bi, devlet bu grujjlardan ehliyetleri hakkın­
da esaslı teminat istemek bakına malik ola­
cak, bununla mükellef bulunacaktır. Hülâsa
])rojenin. malî hesa]jlarııı bütün mesainin hiç
bir vecih ve suretle devletin ve teşkilâtı mah-
susasnıın kontrolünden azade kalmaması lâ­
zımdır.
Filvaki hu leşcbbüsh'i derhal paıa ka­
zandıran. İrat teinin eden İşler xeyahud mil­
letin hayatı ve faaliyetinin inkişafı için lii-
ziiinlu olan yeni eserler değildir, l'akal. geç­
miş nesillere aid eserlerin yıkılıj) toprağa
inkılâh eylemelerinin ve yok olnıalannın önü­
nü almak sııretile. bu niernleket evlâdının ec-
daddan kalma mal ve servetlerini siyanet ve
muhafaza lâzımdır.
IstanhuL Temmuz 1938
 1 — SİLVAN'ın şarkında: Batmansu Köprüsü
A r t ı k o ğ u l l a r ı d e v r i n e a i t olan b u k ö p r ü , K ö p r ü l e r ve Y o l l a r idaresince t a m i r edil­
miştir. Tamir çok m ü k e m m e l yapılmış, muhteşem hututuna hale'. Getirilmemiştir.

i
2 _ K O N Y A ' n ı n ş a r k ı n d a : Sultan Han.
Avlunun ortii.sındn b u l u n a n b u cami k ı s m e n h a r a p t ı r . Fakat, b u g ü n dahi tamamen
tamiri mümkündür. Ancak vakit geçirmemek şartt/r
 İl

3 — KAYSERİ ile S İ V A S araııncU: Sullnn H a n .

/ıvluMiınm i)rl;iMiul;ı bıılıııiMn lııı CMIIII İKMIICII hcıııcMi nııl<s;ııiMi',(lır.
T.'imin /;ırnri i)lın;ıkl;ı h('r;ılıiT kuWiy ve az rıııısrnfİKİır.
 4 — K A R A M A N : Karamanoğlu Kalesi.
O r t a ç a ğ kalelerinin tam ve m ü k e m m e l b i r n ü m u n e s i olarak kalmıştır. Az külfetle
ve az masrafla tamiri mümkündür. Fakat, karakterine dokunmamak şarttır.

5 _ D İ Y A R B A K I R : Ulu B u r ç .
Artıkogiıllan tahkimatının mükemmel b i r n ü m u n e s i . B u kale i r c d e n ve dışardan
Bii.ştanbaşa t a m i r e muhtagfu'.
 6 — K A Y S E R İ : Hund Camii medhali ( S e l ç u k Devri).
;i[iı (i;ı. c a ı n n n komlısı cıbı lyı v . ı z i y c t t c c l ı r . Küidc kısııuıuliıki bcyiiz
Mv:! ve b;i(l.ın:\l;u' ti'rni/.lcruni'lidır.
 7 — N İ Ğ D E : A k Medrese ( K a r a m a n Devri)
İyi b i r h a l d e d i r . Fakat, sonradan i l â v e edilen m e r d i v e n l e r k a l d ı r ı l ı r s a i y i olur.
 .'t if

8 — A M A S Y A : Turııntay Türbesi (Selçuk Devri).

1yı v a / ı y i ' t l c c l ı r V;ılni7, tniiiciiM t;ınur (•(lilnıclidir
 9 — KAYSERİ : Sırçalı Künbed.
Tamiri şarttır. Çok itina ile tetkik edilmiş bir proje mucibince
yontma taşlardan mahrutî bir dam inşası mümkündür.
 'M

V:

10 — N I 6 D E : HUdAvend T U r b e ı i .
Mükemmel bir haldcflir. Kaidesinin temizlenmesinden ve Inisnü mu­
hafaza edilmekten başka b i r ş e y c i h t i y a ç y o k t u r « Z a n n e d e r s e m Nifideye
son seyahatimizden sr)i)iıı bu iş y a p ı l m ı ş t ı r ) .
11 — N İ Ğ D E : H ü d a v e n d T ü r b s s i (Methal).
 12 - A H L A T : Büyiik Türbe.
Tiinısn c.<ık kr>|:ıyrlıı- K;ııılc'ının I; ıırl;ıı ıllıiii'l el/i'iııri 11
 13 — A H L A T : Cihangir Türbesi (Ak Koyunlu devri).
Abide m ü k e m m e l b i r h a l d e d i r . K a i d e s i n i k u r t a r m a k ve Ijazı ufak
d e l i k l e r i ve ç a t l a k l a r ı k a p a m a k kâfidir,
 14 - KARAMAN: Musa Türhnsl.
T;ıtn.ıın"tı tı.ıı;i!) nlıııak I f l ı l ı k r - m c ın:ını/(lıır
 nında Vakıf İnastaneİeı^in t>lr
Icısmına dalı*
Dr. A. SÜHEYL ÜNVER
Tıb Tarihi EnstitUsU Direktörü
- Selçuklar'm, Anadolnyu ve Suriye ve
Mısır'ı, Iran sahasını ve F.lc^Jzireyi süsleyen
ma'mureleri ve kısmen harabelerile iftihar
ettiğimiz eserlerinden yalnız bir misâl olan
sıhhat ve içtimaî muavenet müesseselerini se­
çecek olursak bu mevzuun taro tavsifi yine
mümkün olamaz. Zira" Aııadolumuz ve Su-
riyeyi süsleyen ve tetkik edebildiğimiz bu
belli başlı binalar arasında bile yalnız sıh­
hat müesseseleri mühim bir yekûn tutar.
X n , X I I I ve kısmen X I V inci asırlarda
başlayan bu müesseselerin çoğu son asra ge­
linceye kadar vazifelerine devam etmişlerdir.
Sıhhî ihtiyaçlara karşılık olarak yapılan bu
müesseseler vakfın sayesinde payidar olmuş­
lar ve vakıf binaların bazıhırı tamamen harab
olduğu halde vakfın şartı bozulmıyarak es­
ki tıbbî kadro mucibince muamele yürütül­
müş ve dar büdceli vakıflardan, vazifesine
mukabil para alan ilmî ve şer'î memurlara
dağıtılmıştır. Tetkik ettiğimiz Başvekâlet Ar­
şiv vesikaları bu hususda bizi kâfi derecede
tenvir etmekdedir. Bilhassa bu kayıtlarla bu
sıhhî müesseselerin yalnız Selçuklular zama­
nında değil yakın asırlara gelinceye kadar
Anadoluda ve Suriye'de ve Mısır'da Osman­
lı Türklerinin idaresi altında Selçukluların
vakıfları, şartları dahilinde idare edildikle­
rini öğreniyoruz. Selçuklu sıhhî müesseseleri
o zaman vakfın nasıl sağlam ve bir millî
Türk müessesesi olduğunu da göstermekde-
dir.
Selçukluların vakıflarına bağlanan bu
müesseseler banileri isimlerinden öğrenilece­
ği veçhile Hükümdar ve Hükümdar sülâlesi­
ne mensub insanlar ve Devlet Ricali tarafın­
dan yaptırılmışdır. hu })inaİHrlu .Selçuklar
zamanmda tababet mesleğinin inkişafına hiz­
met eâiliniş ve biı mütefesfefefelerde hekimler ye-
lişdirilmiş ve civar İslâm ve Türk illerinde
çalışan ve hekimliği tahsil eden tabibler de
çalışriiış ve kütübhanelerinl süsleyen kitabla-'
rı çoğalmış ve bu hastaneler her türlü sıhhî'
ve içtimaî zaruretleri karşılıyabilmiş ve bu­
ralarda hekimler meslekî hasbühaller yap­
mışlar ve toplantılar tertib etmişlerdir.
Bu hastahanelerin idarelerine dair eli­
mize geçen vesikalar azdır. Fakat 1217 de
açılıp 1219 da tertib edilen Sivas darüşşifası
Arabca vakfiyesinden anladığımıza göre ge-
rk bu hastahahe ve gerek diğerleri ayni usul­
lerle idare edilmişlerdir. Vakfın o zamanki
hususiyeti üstad H a l i m B a k i ' n i n kadir-
şiriaslığile dercedilen vakfiye sureti terceme-
sindcn öğrenilecektir. Tıbbî bakımlardan bizi
burada müteaddid ve hâzik hekimlerin, cer­
rahlar (kehhalle) göz hekimlerinin çalışdık-
lari alâkadar etmektedir. Osmanlı Türkleri
zamanındaki hastahaneler vakfiyeleri de ayni
meali ve ayni kadroyu ihtiva etmektedir. O
halde elimizde yalnız şimdiki halde Sivas Da-
rüşşifasının vakfiyesi mevcud olduğuna-göre
Selçuklular zamanında mevcud diğer hasta­
hanelerin de ayni şekilde idare olundukla­
rına hükmedebiliriz. Bu vakfiye diğerine de
bir misâl olmuşdur.
Türklerin orta zamanda büyük Selçuklu
İmparatorluğu zamanında yaptıkları hastaha­
neler pek çokdur. Bıirada kısmen sıraladık­
larımızı biliyoruz. Şüphesiz ki bunlar bu ka­
dar değildir. Daha pek çokdur. Şimdiki îran
sahasındaki Türk hastahaneleri tesbit olun-
mamışdır. Yalnız Kirman sahasında X I I inci
asra aid K u t l u ğ Türkân Ha­
t u n ' un hastahanesini biliyoruz. Büyük
Selçuk împeratorluğu zamanında Maveraün-
aehir'deki hastahaneler de henüz tesbit olun-
mâmı|ıaır. Tetkikler ilericilikçe bu bahis bit-
 18 Dr. A. S O B E Y İ . O N V E R

tahi dalui çok inkişaf e<iecekdir. Şimdiye k«- men olunamaz. Vakfiyede müessesenin fakir­
«kr tetkik edd>iidiklerimLn buraya uralamak- lere, dünyadan el çekenler? vakf edildiği tas­
la iktifa ediyorui: rih olunmakdadır.
Burası X I X uncu asır ortalatma kadar
1 — Mwdin Dari^fifasi :
vazifesine devam etmişdir. Mithat P a-
Beni Artüetdtn Necme'ddin Ga>
ş a Suriyede Vali iken burada hir Gureba
f i. Mardinde biraderi Eminüddin-
hastahanesi vücude getirmiş ve idaresi için
in inşa ettirmeğe başladıjn ve lâkin vefatı
lâsım gelen parayı bu Bimaristanın vakfın­
haaebile bitiremediği hastahaneyi tamamlat­
dan tedarik etmişdir. N u r e d d i n ' in en
tırmış ve biraderinin ismini vermiştir. Yaıim-
büyük darüşşifası bu Şamda bina eylediğidir.
da cami ve hamama da Eminüddin cami ve
N u r e d d i n daha birçok hastahaueler yap­
hamamı derler. Necmeddin Gaıi
tırmıştır.
S I 6 (1122) de vefat etmişdir. Artikiler, he­
4 — Halepde Muruslanı Atik. N u •
kimler ve tababeti pA himaye etmişlerdir.
reddin Şehid'in memurlarından biri­
Zamanlarmda mShim hdümler de yetişmiş ve
si yaptırmışdır. Başvekâlet Arfiv'ınde burada
ban tıbİM eserler terceme ve td'ıi olunmuş-
aynca Ergun Kâmil diye maruf biı
dnr. Miyafarkinde de bir darüşşifalarmı bu-
hastahane mezkûrdur. Lâkin Arşiv'de Halebde
loyorm. Mardinddü darüşşifanm X I X un­
diğer bir Nu r e d d i n Şehid dariiş-
ca anr başma kadar faaliyete devam ettiğini
ştfa.sından bahis vardır (2).
Bofvdtâlet Arpvi vesikai^trıtiâm öğreniyo-
n«: (Tıb 1090. (1697) tarihli vesika (lib 5 — Trablus Şam'da N u r e d d i n
484. Uh 581. tıb 772, tıb 229). Ş e h i d * in himarhanesi vo vakıfları nırv-
cuddıır. Bunu arşivdeki kayıtlardan 'iğreniyo­
2 — Muftulda Erlıildr Gökbörü müesse­
rum.
seleri n i S 4 - 1232ı U t ı M Erbil Atabeyi
6 - y ü b İÜ S e I â h B d ıl i II ' il)
M u s a f f e r ü d d î n E h u Said
Kudüsde yaptırdığı bir bimarhane vardır. Klı-
G ö k b ö r ü ' dür. Hastalar \e körler için
li .Salibe karşı duran hu meşhur Türk Knhra-
4 Darülaceze yaplırmışdır. Dul kadınlar için
manı Nureddin Şehid'in Sarayın­
bir bina. küçük yetimler için bir yetimhane,
da yetişmiş bir kumandandır. Daha başka sıh­
sokaklarda toplanan yavrulara bakrnı yurt­
hi müesseseleri de vardır. Kahire'de Himaris-
lan inşa ve çocuklar için bu son iki müessese­
tanı Atik'i yaptırmışdır.
ye süt analar tayin etmişdir. G ö k b ö r ü hu
müeseeselerin ihtiyaçlannı yegân yegân tayin 7 - 1284 de Mısır'da Kahire'de Şariün
ve tesviye etmişdir. Erbilde bîr de hastahane Nuhasin'de ilk kölcmenhrin yedincisi ve
ar aynca bir de liyafethane yaptırmışdır. Bij 1279 da Mısır tahtına geçen Sryfrddin Kala-

mühim adamm bu ve di^er hayratı cidden vun haslnlmncH, Mansurc hailahancsi de der­
ler. Şayanı dikkat plânı vardır. 4 mühim da­
hayretlere sezadır (1).
ireden ibarettir. K a 1a v u n Mısır'da ve
^ — Musul. Cerirc vr Suriye civannda
başka yerlerde hir milyon dirhem kıymetine
«tükûmet süren Atahegnn Dfvletimn Hüküm-
yakın birçok emlâk vakfetniişdir, îlnslohnne-
dan Nureddin hin Mahmud
sile heraiıer medrese ve n.-iriircytaniintii lıer
Z e n g i (Nureddin M»Kidî Türkî) Şamda sene ma!<rnflarına kâfi derecede karşılık koy-
11.S4 de hastahane inşa cttirmişdir. Ayrıca bir muş<lıır. - Hu hanlnyaneyi benim pilıi ve ben­
darüfiıkara da yaplırmı;dır. Bu hastahaneye den aşağı oiıınların hepsine vakfettim. TVıdi-
birçok kitahlar vakfetmiştir. Hastahanenin şah. tel)'.', asker. emîr. hüyiik. küçük. hür. kil­
vakfiyesini Kiuthiirravzafeyn sahihi t h n i le, erkek ve kadın lıerkesr açıkdır demisdir.
F s î r ' dpn naki ile ya/mışdır. Hastadanede İtiinım.ılı ve diğer ateşli hastalık­
Vakfiyede bulduğu kayıtlar meyanında lar, fröz hastalıkları, yar.ılılar ve ishallilfr
şunlar haizi dikkattir: Bulunması güç, na­ için yerler aynimışdır. K a l a v ıı ıı huslıılın-
dir ilâçl.ır için olan müracaat ve taleh reddü ncde yatarak hastalar için ııdet tayin etmemiş

di M. C e v d e t . MetU Ala FaiH SI AMgttIU (2) A. İRsa - mttoire de$ BimarUianı. ho

 VAKIF
buraya gelen zengin ve fnkir ne kadar hasta
olursa yatırılmasını emret/nişdir. Evlerinde
hasta olanlar için de ayrı bir teşkilât vücu-
de getirmişdir k i bugünkü içtimaî muavene­
te bir misâldir. Vakfiye hükümleri çok mü-
himdif.
8 — Şam'da 1248 de Salihiye'de Türk
emirlerinden Kaymeri hastahanesi. Şam'da
yapılan ikinci bir T ü r k Tıbbiyesidir. X I X
uncu asır ortalarma kadar idamei mevcudiyet
etmişdir.
9 — İlhanlılar devrinden Amasya Da-
rüşşifası. 1305 de Olcayto Sultan Mehmed
Hudabendenin haremi İ l d u ş (Yıldız) h a -
t u n 'un kölesi A n b e r b i n Abdullah
tarafından yaptırılmışdır. 1312 de tanzim edi­
len vakfiyesi şimdiye kadar ele geçmemişdir.
Elyevm kısmen mamur, müstatilî bir binadır.
X I X uncu asır ortalarına kadar hastalıane
zengin bir kadro ile idaıe edilmiş ve bura­
dan birçok hekimler yetişdirilmişdir.
Evkafnı mütevellisi, laliibi, muavinleri,
eczacıları, kapıcıları, çamaşırcısı, aşçıları vc
hademesi yaknı zamana kaılar malûmdu. 1873
den sonra burası yalnız delilers muvakkat bir
ijaman için hasredilmişdir.
Bu darüşşifainn evkaf kuyudu alikasın-
da mahfuz Amasya Muhasebe diye aranan
Amasya cihetler dcfte.rimn 38 inci sahifesin-
de siyakatle yazılı kadrosu budur:
Mütevelli, bir kâtib, bir tabib, bir mu-
temed, bir tabib muavini, bir müremmim, bir
nakib (ekmek dağıtan) ve 3 zincirci, ve bir
bevvab. Bu deflerde hastabancniiı hekim ve
muavin kadrosu X V I I inci asır ortasmdan
X I X uncu asır ortalarına kadar 2 asır imti-
dad eden kısmı m a l û m d u r ( 3 ) . Mühim şa­
hıslar burada yetişmiş ve birçok lıekimler ça­
lışmışlardır. Çoğu hazakatle meşhurdur.
Evkaf mahzeninde bu zikrettiğimiz def­
terde mühim bir kayıt dalın var. Darüşşifai
m.erhum Sultan Alârddin y^izılıdır. Bunun Sul­
tan kelimesi yanlışdır. Zirr. (1312) de vakfi­
yesini A 1 â e d d i n A l i lertib etmiş­
dir. Bu 1 1 d u ş H a t u n ' un kardeşi iti­
bar olunurdu ( 4 ) . Bu vakfiye bulımmamışdır.
(3) Dr. A. Süheyl Ünver
darüşşlfast. Tedavi kliniği vp laljoıutunn
No. 17, 1935.
(4) H 8 e y l n Hüsameddln,
rihi cüd 1.
HASTANELERİ 19
A l â e d d i n A l i P e r v a n e Beyza
de ve büyük bir emirdir. Bcbası da i z z e t ­
tin Mehmed bin M u i n i d d i n
S ü l e y m a n P e r v a n e ' dir. Hepsi
Amasya'da Pervane Bey camiinde gömülüdür.
Bir nokta daha hatıra geluıekdedir. Anadolu-
nun birçok şehirlerinde Selçuklulardan kal­
ma eserlere S u l t a n A l â e d d i n za­
manından kalma denmek.ledir. Konya'da da
böyle deniyor. Bu söz Osmanlılardan daha
evvel yapıldığına ve eskiliğine delil itibar
olunur.
Bu bina son zamanlarda ziraat âletleri
deposu olmuş ise de mahallî müze ittihaz o-
lunmak üzere tahliye ettirilmişdir.
10 — îlk Selçuk feodalitesi zamanmda
Menguçelclerin Divrik'de 1228 de yaptırdık­
ları darüşşifa baniyesi E a h r e d d i n
B e h r a m ş a h ' ın kızr vc amcazadesi
A l M c n g u ç e k ' den Ahmcd Şahın hare­
mi P r e n s e s T u r a n M e l i k ' dir.
Sü.slü kapısında Arabça kitabesi vardır. Bu
kapı şimdi pencere halin? ifrağ cdilmişdir.
Selçuk sanaluıın ince ve muazzam bir eseridir.
Hastahane Ahmed Şah camime, bitişik-
dir. Hastahane duvarına ınultasıl bir türbe
vardır. Burada banilerinin yattığı diğer Sel­
çuklu müesseselerinden misâl almarak kabul
olunabilir.
Hastahane mustatil bir binadır. 32X24
metre ab'ad|ndadır. Sivasdaki birinci Keykâ-
vüs hastahanesi'nin nısfı ktidardır. Lâkin tarzı
inşası çok mükemmeldir. Hepsi 8 oda ve 4 ey­
vandan mürekkebdîr.
11 — Kayseri'de Gıyasüddin Tıb Mek­
tebi ve Gevher Nesibe hastahanesi. (1205) Bu
hüstahaneyi Selçuk hükümdarı K ı 1 ı n ç.
A r s 1 a n ' m oğlu medresenin banisi B i •
rinci Gıyasüddin Kcyhusrev-
in i k i n t i defa Saltanatı zamanında kız karde­
şi P r e n s e s G e v h e r N e s i Jı e yajı-
tırınışdır. Elyevm Kayseri'de Yenice Hacı ikiz
malıalirsindedir. Çijtnler veya Giyasiye ve .5'"-
faiyc medreseleri diye anılmaktadır. Elyevm
harabdır. Medhal cephesinin bir kısmı muha­
faza edilebilmişdir. Bina nefis bir Selçuk ese­
ridir. Gayet süslü ve kıymetli vc Selçuklu sa-
nalınm nadide bir misali olan kapısı üzerinde
- Amasya
Arabça kitabesi vardır. Buraya Çijlrirr den­
mecmuası
mesinin sebebi hem medrese ve Iıcın de has-
Amusya Ta.
lahanenin bir arada bulunmasıdır. Bu i k i bi-
nahm arasında ayrı duvar yokdur ve dahilen
 20 Dr. A. SÜ a EY
biribirine gecid ile merbutturUr. Şarkta taba­
bet nazarî olarak takîb olunmamı}, hasta ba-
şmda amelî olarak da tarif edilmifdir. Buna
dair tarihi müeyyedeler vardır. Mcdresei ttb-
biye daha büyük, hastah^ne daha genindir.
Medresede elyevm bir türbe mevcud, kime aid
olduğu bilinmiyorsa da diğer ha«tahane ve
medreselerde hep banileıı yattigmdan bura­
da da banilerinin yattıgnia hüknwtmek lâ
zımdır.
Hastahane 32 X M metre büyükl öğün­
dedir. Medresei Tıbbiye ile birlikde 60 X 40
metre büyüklüğündedir. Bu hastahane Ana-
doluda Tıb mektebi ile yanyana en eski mü-
esseselerimizdendir. Bura-^ı Sivas darüşşifaı«ı
%-akfiye«i hükümleri dahilinde idare edilnü?-
di|-. Kayseri darü«^ifaüi medresesi vakfı di­
ye Defteri Hakanide Defleri Mufassal ı« Müc­
mel lÂvai Kayseriye num.ıra Wi da 1500 ta­
rihli şu kayıt vardır: Karyei Akker'e tâbi Kay­
seri livai hassa malikânesi vakfı medresei
d a r ü ş ^ a ünvanlı bir köyün nüfusu kayıt­
lıdır r s ) .
Osmanlı Imperatorluğu zamanında Sel­
çuk vakıflan bozulmtyarak aynen devam et­
miş ve bu vakıflara eski ve yüksek bir tea­
mül mucibince hiç bir veçlile müdahale edil­
memiştir.
12 ^— Sivas'da Birin-i Krykariix Hasta-
hanesi 1217. Sivas'da Hükümet Konağı civa-
nnda Medreseler sokağında ve fDarülhadis
denen çifte minarenin kaişısındadır. I^kin
çok harabdır. Burası hem hastahane vc hem
de tedris edilen bir klinikdir. Hemen yanında
mevcud bir vecih mcdrexesinin vaziyeti l)ir
zamanlar tıb tahsil eden tnlel»eye melce* oldu­
ğunu dii^iindürecck mahiy» İledir. KnpiHindu
Arabça bir kitabesi var<lır. İtina miistatil şek­
lindedir. ()rtası büyük bir havludur. Klycvm
açık divanhane ii/erinde ta^a mahkûk güneş
ve kamer alâmeti vardır. Mevmd pl.-ina pöre
hastahane W X metre ebadındadır. Yal­
nız havlusu 2 2 y .H2" 701 metre mıırabbaında-
dır. Hasla odaları büyüktüı. Vaklile bu odala­
rın kapılan üzerinde çiniler varmış. î;^imdi
birkaç fane»i kalmı<<. Hürrelerin kapıları üze­
rinde ve duvarlarında dahi kabartma olarak
tahsili iilûm ve fünuniın ulüvvii kadrü şa­
nına dair âyetler, hadimler ve büyüklerin söz-
(5) M C e V d «• t notlarmdan. O » m a n Nu­
r i . * . Cev<trt haf'at ı r rterlcH k l U b ı u a ratlrtclMt.
L O N V E R
leri vardır. Kitabede bu müessesenin hasta-
haneyi müştemil bir tıbbiye mektebi olduğu­
nu bize öğretiyor.
Sağda ortada lu'icrclt rden birisi dc bu
hastahanenin banisi vc 1219 da akciğer ve­
reminden ölen İ z z e t l i n K e y k û v ü s -
ün türbesidir. Türbe haricen ve dahilen çini
ve nakışlarla süslüdür. Hastahane elyevm
Şifaiye medresesi diye mürurdur. 17()H de ha-
rab olmasına meydan verilmemek üzere fer­
manla medreseye tahvil olunmuşdur. Kvkuf
mahzenindeki kayda fiöre burası 1 lr»9 da med­
resedir, liaşvekâlft .fr.vü'iııde de mües.«escyi
alâkadar eden nadir vesikalaı vardır. 1909
da itiırası iıeşyüz talebe islialı edermiş. I9k)
ya kadar medrese halinde kalmış, umumî har­
bin ilânını müteakıb askerî anbar ittihaz edil-
mişdir. KIyevm boş ve harjhdır. H i r i n c i
K e y k â v ü s âlim. âdil. âlimleri sever, iyi
huylu ve cömerd olup şairlere, nefis sanatlar
ve musiki erbabına çok iltifat pöslermişdir.
Kendisi de şairdir. Hayatının son seneleri has­
talıkla peçdiği için hekimlere ve tılılta büyük
bir ehemmiyet vermişdir. Kkseriya Sivas'da
otururdu.
Bu haslahanenin I z z e d d i n K e y -
k â v ü s ' e aid vakfiyesi sureli (evkaf malı-
zeninde 12».'^ Anadolu defmri S. 290) da ka­
yıtlıdır. M. r. e v d e I tarafından taslıilıli
arabıa-ii F.laliiyrliit frlryan eserinde neşro­
lunmuş ve tarafından yine türkçeye çevril-
mişdir. Ihı vakfiyeye pörc vâkıf vefalından
sonra buraya yüzü trtüleraviz dükkân, birkaç
çiftlik vesaire bırakmısdır.
Vakfiyeye püre: l?u valfı ınüelıliedi şer'i
satılamaz, icar edilemez, rcliin olunamaz. İr­
sen verilemez. Kimseye li'inellük olıınaınnz.
İtlaf ve imlıa olunamaz. İliç bir selıelıle İm
vakıfdaıı riicu" olunamaz. Kimseye lıu vakıf­
ları bozmak « iliz depildir. |!ıı esasları bozan en
büyük fenalığı irlikâl» elnıiş olur. Vakfa üs-
tadüddar Darüssaade ajlası ve hazinedar
F e r r n lı b i n A b d u l l a lı ((>) nıiile-
velli ve nazır layin olıınmııştur. Mıırasını ya
kemli veya naibi vasılasile i(l:ıre eder. Unnım
evkafda ve İm vakıfda tıı.-*arruf ona bırakıl-
mışdır.
Hu zat lıâzik. raliîm. akranına faik lec-
riilıeli. mülıezzel). ahlâklı. ş;ırlalanlıkdaıı uzak
(fi) Çnukın DnrdşıjlfıiHi bAnİRİ olan C o m a-
I c d d In F r r r II h dur. Çnnkındnki darilfşlfnda
medf undur.
 V A K ı F
tabibler, göz hekimleri (kebhallar) ve darüşşi-
fada oturan salih cerrahların maaşlarını tes-
blt eder. Edviye tedariki için çareler arar.
Darüşşifada çalışanların vazifelerini tayin
eder.
Vakfiye v a r i d a l m n ı sureti sarfına dair
mühim ahkâmı muhtevidir. Her sene zamanm
rayicile gümüş paradan dürt bin dirhem sar-
fedilir. Nısfı mutlaka sarftdilir.
Gaileden bin müd (7) sarf edilir. Vakfi­
yesi darüşşifanın malızeniiıdc saklanır. İcab
ederse bununla akarât ve müstakilât satın
alınarak vakfma ilâve olunur. Vakıf akarlar
3 seneden fazla icar edilemez. İlk icâre müd­
deti bitmeden yeniden tecdid olunamaz. Bil­
hassa zalim tama'kâr ve emniyet edilmez a-
damlara birşey icar olunmaz. Darüşşifa malı-
vu münderis olur da yeniden yapılması kabil
olmazsa ve içerisinde oturulmazsa velhasıl
buradan intifa edilemezse bu hâsılat müslü-
m a . J a r ı n fıkarasına, aç müminlere ve mis­
kinlere sarfedilir.
Vakfiyeyi değişdirmek isteyenlere fena
temenniler var. Vakıfname vâkıfın vefatın­
dan sonra tanzim olunduğundan rahmet te­
mennileri edilir. Selçuklu ve Osmanlı kadı­
ları tarafından vakıfname tasdik olunmuş ve
şartlarının yapılmasına dikkat olunmuşdur.
İşte bu vakfiye ile Selçuklu lıastahanele-
rinii) umum lıa.slaiara mahsus bir yurd oldu­
ğu- .ı ve diğerlerinin l)u şartlar dahilinde ida­
me edildiğini öğreniyoruz. Selçuklular za­
manında hastaiıaneler idaresini gösteren bu
vakfiyenin Türk lıi) tarihi noklasnıdan ehem­
miyetli fazladır.
13 - - Sivasda Darürrahe 1329 da K e -
m a 1e d d i n A lı m e t b i n K a lı e t
o ğ u l l a r ı yaplımışlardır. Vakfiyesinde
(8) burasının dindar âlimlere ve fakir ve mis­
kinlere vakfedilerek adnıa dariirralıe dendiği
ve onlara istirahat mahalli yaj)ildığı yazılı­
dır. I I) 11 i B i I) î ' ye (9) göre K e -
m a I e d din i b ıı i H a lı e Selçuk
ümerasıiHİandır, bu zalnı rilıal (islirahalhaııc-
misafirlıane) yajjlırdığnu iki yerde; yazar.
J4 - Konya (lariişşilala.ı 1219- 123:',
.Selçuk vezirlerinden M nı i r (i e I â i e d d i ıı
(1) Bir müd yirmi kiledir.
(8) Vakfiyenin D a r ü m ı h o y o aid notu M . Cevdet
notlan meyanında bulunmuş ve Prof. ş .
tarafından terccme edilmiştir.
(9) Houtsma tabi. Lcldcn do B r l l 1902.
H A S T A N E L E R I 21
K a r a t a y ' m ortanca kardeşi K e m a 1 e d -
d i n K a r a t a y tarafından yapılmışdır. Bi­
raderinin Karatayı Kebir itlâk olunan med­
resesi karşısında mevcud muahhar kerpiç bir
binanın yerinde pek eskiden bir darüşşifa bu­
lunduğunu öğreniyoruz. Buıası Konyadan Cc-
lâleddin Karatay vakfiyesinde yazılıdır. Bu
vakfiye eşrafdan 50 şahidin huzurunda tan­
zim edilmişdir. Ve kardeşi K e m a l e d d i n ' i
mütevelli tayin etmişdir. Kendisi tıbda ileri
gitmiş bir şahsiyettir ve burada ders de tak­
rir etmişdir. Bu bina kardeşinin elyevm mev­
cud medresesi ktıdar güzel ve sanatlı imiş.
Halen bir eseri bile kalmamışdır. Bir zaman­
lar Karatâyt Sagir de denmişdir.
Konyada İnceminare şimalinde bir ma­
halleye elyevm Sakahane fşifahane) mahallesi
denmekdedir. Halk burasını eski ve devamlı
bir an'ane ile bimarhane yeri addediyor. Kon­
yada ayrıca bir Bey Hekim - Tabib Ekme-
lüddin - mahallesi vardır. Türbesi bu şifahane
mahallesinin arkasındadır. Bu darüşşifa i l k
mevzuu bahis olan Kemaleddin Karatay da-
rüşşifasından ayrıdır.
Konyada bir üçüncü darüşşifa daha bu­
luyoruz. Bu da İnceminare ile Karatay med­
resesi arasında yukarıda zikrolunan yerde Ka­
raman oğulları zamanında da Şadi Bey has-
tahanesi vardır. İçinde kanlı harpler ve mü-
barezelerle yıkılan eski bimarhane arsası üze­
rine tekrar ya])ilan darüşşifa mahalli olma­
sı muhtemeldir.
Asıl büyük hastalıanenin banisi A I â e d •
d i n K e y k u b a d ' dır. Yaptırdığı hasta-
hanenin evkafı arsasında P kıt'a arazi, 3 bağ
ve 20 dükkân mezkûrdur (10). A 1 â e d d i n
K e y k u b a d Ilgında bir ılıca da yaptır-
mışdır.
Evkaf mahzeninde Konya Darüşşifası
hakkında şu kayıt vardır: (vakjıcamt ve da-
riişşifai mamarvi nierhına ve mağfurunileylı
Sullan Alârddin der Konya. Cemaati hade-
mci dari'ışşijui mamurri Miişariinileyh) 178H
tarihinde 2 kâtib tahsisalr var. 1.319 da tabibi
evvel tahsisatı dini kişiye taksim olunmuş.
Tahib v(; .Şakirdi lahib tahsisatı da tevzi olun-
nuışdıır ( I I ) . Sivas durüşşifası'ndaL olduğu gi­
bi Konya darüşşijasında da ınüteaddid he-
Yaltkaya (10) M. Cevdet Elahiyetül fetcyan.
(11) Evkaf mahzeni de/teri selatin, clld 1, Ana-
S. 310. dolu, S. 131.
 22 Dr. A.
kimler vardır. Burada bir de faldtdi tabib bof
luyoruz. Hantahanenin yeri kayboldofa halde
bile 7 aau sonra evkafa aid
eski kadro esas idbaıile d^^ifdrilmeıııijdir.
Bafka taraflara sarfiyat yapılmakla beraber
vakfm şaru aynen kalnujdnr.
Konya darüffifast kadfosu yerine kaim
diğer bir kadro daha vardır ki (12) müteveiiii
vakıf, kâtib 17S4 de tabibi evvel hissesi, 1773
de tabibi sani ve tabib şakInH hisseleri kayıt­
lıdır.
En son 1858 tarihine «ıd bir kayıt daha
vardır (13). Tahibi evveli darüşşifa hissesi
darüffifai mezkûrun eseri ebniyeti değjU ma­
halli dahi m^hul ve nabedid olduğundan
âhere verilmifdir. Bofvelmlet arfivinde mev-
cud diğer bir vesikaya göre (14) 1525 tali­
lerine doğru darüf^i harub bulunmakdadır.
Muvakkaten bir yer darüşşifa ittihaz edilmiş
dir. Orada haar bulundurulan ilâçlar haf­
tada bir gün Poliklinik yapılarak muhtaçlara
dağılılmışdır. Tabib Cüneyd buraya yakm
bir* yerde oturarak hastalar, her gün görmesi
ve mualecelerinde bulunması tenbih edtimi}-
dir. Bu hasuhaoentn hizmetine aynen devam
olunduğuna bu güzel bir .-nisaldir.
15 — Çankında Ala Bey Ferruh hasta-
hanesi. 1235 Selçuk hükümdarlarmdan A I â -
eddin K e y k u b a d bin Keyhus-
rev zamanında Selçuk askerî üınerasmdan
A l a b e y C e m a t e d d i n Ferruh
tarafından yaptınlmıjdır. Şehirden uzakda ve
gari» cilıetindfdir. Tantnmıyacak derecede ha-
rabdır. Mühim kilabesi Çankırı orta mekte­
bine kaldırılmı^ır. U) sene evvel hastahane-
nin ancak 6 odasının harab bir halde yalnız
duvarları mevcud imiş. Burada bir arşın uzun­
luğunda liir laş üzerinde kabartma ve biribi-
rinc geçmiş S^-lçuk tarzı tezyininde çifte yılan
vardır. Bugün Tıb Tarihi EnMİtÜ!<üne alâmet o-
larak inlihah nltınmuşdur. Kitabesi arabcadır,
vc l)ura!«ı darürafiye olarak yaptırılmışdır.
Taş mcscid denilen vc darüşşifa müştemilâ­
tından türl)ede banisi medfundur. Darüşşifa
mahkcmci şcr'iyc kayıtlarında medıûrdur.
Burasının hulunduğu mahalle timarhanc ma­
hal lc«i (Jcıımckdedir. Baniil Sivas ha«tahanv-
(12) Etka/ mahtenl, AnadolU atik defteri,
m»ra 2S9, c»dld n u m a r u l 4S dır.
ı I . ' J » Kıkaf mahzeni, haremern
t]4) No 442 Konya defteri.
vokdur. LAkin İçinde 931 (152Ö) twrthj
s n BUY L O N F E R
sinin mOtevelliliğini yapmışdır. 1220 tarihli
Sivas daröşfifası vakfiyesinde musarrahdır.
Bofvekâlet arfivia6e (tıb 272) mevcud 787
tarihli bir beratta (Çankırıda kâin timarhanc
Uescidi vakfı emanet ciheti) yazılıdır.
16 — Kastamoni'de Ali bin Pervane has-
tahanesi. 1272 de inşa olunmuşdur. Kasta­
moni'de Küpceğiz mahallesindedir. Yılanlı
dergâhı diye de marufdur. Hakikaten halkın
itimad ettiği ve birtakım şifalar umduğu ta^a
mahkûk yılan alâmeti de vardır. Kapısında
burasının Maristan olarak yapıldığına dair
Arabca bir kitabe vardır. Banisi Selçuk rica­
linden M u i n ü d d i n S ü'l e y m a n P e r ­
v a n e ' rtin oğlu A l i ' dir. Mimarı Kayserili
S a ' ddır. Banisinin burada türbede yatıp yat­
madığı tetkike değer. Kitabedeki Maristan tanı
türkçe Yılanlık mânasma gelroekdedir. Şark-
da hastahanelere Maristan itlâk olunur ki
eski tabobetde olduğu gibi islâm ve Türk ta­
babeti de yılanı tababete bir remz olarak al-
mışdır.
Netekim Aesculape sıhhat mabedleriıulc
de milâddan evvel ve sonta bu reniz vurdı.
Muhakkak birşey varsa o da Maristan m han-
tahane mukabili olmasıdır. Burada yılan
alâmeti hakkında mahallî mühim bir itikud
vardır. Yakın zamana kaJar delilerle mün­
zeviler, göz kapağı ve yüzü eğrilenlcr humya
getirilir. Ruhi ve maddî vasılalarlu tedavi <•-
dilir. Sıtmalılar da yılan rcmzli taşdan bira/,
suya karışdırır içerler.
Ihfiekâlet arjiv'ıtnlc buraya dair 172()
ve 1773 tarihlerine aid vcnikalar vardır. J72()
tarihli vesika (tıb 224) birçok sar'ah vc mec­
nunların darüşşifa şeyhi tarafından ruhî teda­
vilerle iyi olduklarına dairdir.
17 - - Akşehirde hustahanc. X I I I üncü
asra aiddir. Bununla Konya havzasında Ak­
saray, Kimya vc Akfclıir vc Selçuk'la hasta-
haneleri üçe baliğ oluyor. Bu hasluhancnitı
ayrıca bir mescidi de varnıi". M^'t de hu mes­
cidin evkafı hudur. Dükkân hâsılatı 25 akça,
bağ hâsılan 25 akça, Durmuş vc Ahi Doğmuş
kervansarayının zemin ücreti 26 akça olarak
yazılmışdır (15). Ilgından Akşeliire gelirken
nu- kasabanın kenarında ve şosenin üzerind(;ki
büyük Ilıca A 1 û c d d i n K e y k u b a d ' m
/urut defteri. olmasına nazaran Konya havzasındaki bu
D«lt«rin U r l h l
v»r<lır. (15) M. Cevdet, Blahiı/ctül fcteyan.
 VAKIF
hastahanehin d e A I â e d d i n K e y k u b a d
zamanında yapılması ihtimal dahilindedir.
18 — Konya Aksai ayında darüşşifa
X I I I üncü asra aiddir. Aksaray kasabasmm
şimalinde Şeyh Hâmidi Aksarayı mahallesinin
üst tarafında tımarhane mahallesindedir. El--
yevm burada duvarları tuğladan inşa edilmiş
bir harabe görülüyor. Vaktile burada çok ra-
sîn bir darüşşifa vardır. Vc halk da ananeye
tebaan böyle kabul eder. Muciz'i Hallil
Muciz diye şerh eden tabib C e m a l e d d i n
A k s a r a y î nin burada çalışdığı mervî
dir.
19 — Tokadda Pervane Bey Darü§§i-
fası XIII üncü asır (1275) Banisi
Selçuklu büyüklerinden P e r v a n e B e y -
dir. Tokadda meydan mahallesinde Demirci­
ler civarında Gök medrese namında büyük ve
iki katlı bir bina vardır. Yalnız kitabesi yeri
kapı üstünde olduğu halde maalesef düşmüş-
dür. Ne olduğu malûm değildir. Halk arasın­
da buraya Gök Medrese, Pervane Medresesi,
Kırk Kızlar Medresesi isimleri verildiği gibi
Darüşşifa ve Bimarhane de denmekdedir. Da­
hilî tertibatı Sivas'daki Darüşşifaya benzer.
Birinci katda 15 küçük oda ve 4 büyük salon
vardır. İkinci kat da aynen böyledir.
Buraya dair Başvekâlet, ar.sıu'inde 4 mü­
him vesika vardır. 1713 de hastahane ikin­
ci tabibliğine dair bir ilâm (tıb 239). 1784
de ikinci tabii) Ahmed Halifenin beratı tec-
did olunmuşdur. (tıb 421). 181] tarihli vesi­
kadan şu hülâsayı elde ediyoruz: Tokad na­
hiyesine tâbi vakıf Medresei Pervane Bey k i
Gök Medrese denmekle meşhurdur. Darüşşi-
fası ve darüssulahası vardır. Musallayı Tokad
deyu yazıldığı mahalde kaydı görülür. Evka­
fının 4 selimi darüşşifada tabilı olanlara ve 2
selimi de darüssulahaya tahsis olunmuşdur.
Bu vesikalarla iıaslahaııcııiıı 1811 e ka­
dar faaliyelde olduğunu ö^rreııiyoruz.
1783 de burasının inhilâl eden tababeti­
HASTANELERİ
ne meşhur kanun mütercimi Tokadlı M u ş t a -
E f e n d i oğlu T a b i b M e h m e d Ra
ş i d E f e n d i ye istihkakı hasebile ve pederi
M u s t a f a E f e n d i nin asıl bu cihete sa­
hib olması cihetile tayini de ilâm olunmuş­
dur (Tıb 796).
Selçuklu hastahaneleri Osmanlılar zama­
nında faaliyetlerine devam etmiş ve hekim
basılar buraların kadrolarile ciddî bir suret­
te alâkadar olmuşdur.
20 — Kayseri'de Cüzamhane. Z ü 1 k a -
dir o ğ l u H a s a n B e y Kayseri'de
Cüzamlılara civardaki Salkon kariyesinin nıs­
fını vakfetmişdir. Başvekâlet arşivinde de bir
meczumin zaviyesini öğreniyoruz (tıb 637).
Zülkadir o ğ u l l a n zamanında Kayseride esa­
sen burası mevcud, yalnız bunlar o vakfı zen-
ginleşdirmişlerdir. Eğer bu da Selçuklulardan
kalma bir müessese ise bizdeki Cüzam tarihi­
ni buraya kadar götürmek icab edecekdir.
21 — Erzurum .dariişşifası. Başvekâlet
arşivindeki vesikaya göre 1147 tarihinde Pa-
sin sancağında vâki Rozvans namı diğerle
Toprak tekesi Erzurum'un darüşşifası maka-
mındadır. Çünkü Erzurum'da bundan başka
timarhane olmadığından mecnunlar burada
terbiye ve tedavi edilmektedir. Tekkenişin o-
lanlara bir nefer cübbeli bedeliyesi tahsis
olunmuşdur. (tıb 1037). Yine Başvekâlet ar­
şivinin Evkaf dosyasında (21977) numaralı
vesika 1147- senesine aid bu vesikada bu da­
rüşşifa hükmünde olan yerin Erzurum civa­
rında bundan başka ve terbiye eder -mahal
omadığnıdan burasını ocak suretile idare ede-
gelen ailenin sülâlesinden ve sâdatdan olan
şeyhine tahsisat itasına dairdir. Burasının in­
şası tarihini bilmiyoruz.
22 — Erzincan Darüşşifası. Başvekâlet
arişivinde (tıb 607) numaralı vesikada Erzin-
canda da inşası tarihini bilmediğimiz, lâkin
Erzurumdaki gibi çok eski olması mihuz bir
darüşşifadan bahis vardır.
 Kahirede Seyfeddin Kalavun Darü,,ifas, medhali ve cami ile Kalav.n Türbesinin görünümü.
2 — M isircia,
 •/4

I
'1^ i I

- i J
3 — Amajya DaruşjıfaM •A Gabnel

4 — Arn,ı%ya Dnt-ıış>ifası pl.inı I A. G;ıl)r ı r l '

4*
1
]
n
1
— Var(j,n-j- Scyh E m r n r - !(|n- l)Tnarhanr»ı vr

r> — DıvrtUı'tlr
 5»

T
•. • • •

t m

•
6 — Divriki'de
'm

•
•

•
•

*
Darüşşifa v e A h m e t Paşa c a m i i n i n
plân ve makta'ları ve darüşsifanın CEas kapısı
(A. Gabriel)

Sivas Darüşşifası plânı (A. Gabriel)

7 — Kayseri'deki Darüşşifanın kapısı

9 — Çangırı Darüffifaiindaki yılan alameti

mm:

• ..». »

'O — Tokat Darüfiıfa»! »emin kal planı

v« maklaı.
 Sultan AHmed Oamil
TAHSİN ÖZ ;
Topkapı sarayı MUzosi Direktörü
Türk varlığını, tam değeriyle ortaya koy­
mak için, incelenmesi gerekli, en mühim
menbalardan biri de vakfiyeleridir.
Vakfiyeler, san'at, tarih, kültür yönün­
den senelerce, aramakla elae edilmeyecek ka­
dar, geniş ve olgun bilgiler verebilir.
işte bunun en verimli neticelerinden bi­
ri, Balıkesir Saylavı Prof. İ s m a i l Haki
k ı U z u n ç a r ş ı l ı ' nmjrürA; Tarih Ku­
rumu belleteninin birinci sayısmda neşrettiği
vakfiyedir.
Karaman oğullarından tb r a h i m
B e y ' in Karaman imaretine aid olan bu
vakfiyesi 835 H . 1432 M. tarihli ve muhtelif
zeyilleri havidir. Bu vakfiye, bez üzerine ya­
zılmış olub tomar şeklinde ve on yedi metre
tulündedir.
(On beşinci asırda Türklerin; içtimaî
müesseselere verdikleri ehemmiyeti; tam mâ-
nasiyle ortaya koymaktadır. İnsanî bir gaye
uğurunda bu kadar etraflı düşünce ve buluş-
lat, elbette Türkün ruhundaki yüksek hislerin
bir tercümanıdır.
Bu imaretin yüce mimarî kıymetini de,
kalan ve müzelere nakledilen bazı parçala­
rından öğreniyoruz. Yine Türk ve İslâm Eser­
leri Müzesinde gördüğümüz, kıymetli selâdon
tabaklarm imaretlerde kullanıldığını da hatır­
lamak, içtimaî yardım müesseselerimizdeki
ruh asaletini gösterir.
Fatih camii ve tevabii ile Ayasofya'ya
aid neşrohman vakfiyeler (1) ise; X V inci
asırda Istanbulun topoğrafik vaziyetini göste­
ren yegâne vesikalardır. Bunlar bize Bizans
eserlerinin yerlerini ve isimlerini bile tanıt-
trrmakdadır.
İstanbul'un Türk ve yabancı ırklardan
olan sakinlerini, hattâ hiryok stınatkârlannı
da bu suretle öğreniyoruz. Sanat tarihi için
(i) T a h s i n öz, Svvei stiftunsgurkuden
Sultan Mehmet II. Fatih, İstanbul 1935.
kolay kolay böyle bir menba ele geçmez.
Yine bu vakfiyelerde, kütüphanecilik hak-
kmdaki şartlar bûgün bile medeniyet âlemi­
nin kabul ettiği esaslara uygundur.
Darüşşifaya doktor intihabı için, milli­
yet ve dinin değil, yalnız hazakatin meşrut
bulunması, ne kadar olgun bir dinıağ ve mu­
hit mahsulü olduğunu gösterir.
Pek mühim bir tarihî menba olan
vakfiyelerin taallûk ettiği binalar ise Türk
varlığmm birer anıdıdır.
Mevzuumuzu teşkil eden Sultan Ahmed
camii, ister Marmara tarafmdan olsun, ister
Boğazı geçdikden sonra olsun, zairin gözleri­
ni kamaştıran, cezbeden bir şaheserdir.
Hangi cebheden bakılsa, büyük kubbe­
nin etrafma toplanan, di^ilen, dağılan tam
ve yarmı kubbeler, inhinalar, incelikler, göz­
leri yormaz, bilâkis hayranlığı arttırır. Bu;
Türk varlık ve kudretidir (Resim. I ) .
Bu âbidenin mimarı, M e h m e d A ğ a
her şubede yükselen bir istidad idi. Musiki­
den başlıyarak sadefcilikte de üstad olan
M e h m e d A ğ a devrinde; Türk mimarî­
sinin bir inkılâbı olan bu eseri yaratmışdır.
On yedinci asrın iptidasında doğan, bu
âbide, Türk mimarîsinin ve tezyini sanatlarm
muhtelif şubelerinde en muvaffak olmuş bir
eseridir.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde, bu ca­
miin inşaatma aid hayli vesaik vardır. Bun-
larm mühim mikdarı yani sekiz büyük cildi,
mermer ve kefeki taşlarının işçiliğine aid-
dir (2).
Bu muazzam eseri en kısa zamanda mey­
dana getirmek için laş, en mühim malzemeyi
teşkil ettiğinden gruplara ayrılarak işçilere
verilmiş, her parti için, yay, çatal, burgu,
bayrak, anahtar, terazi vesair işaretler vurul-
makda imiş.
Des
(2) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi. No. 36-41.
 •26 ' ' r " •:''i'ifffir*';tfr

üa ay aihayetiade icmaller yapıfan^, nalar, o tarihde meydanm ve civarının vaziye­

BÎhayet bîtmeat âKtine ^IW'T*^ tini oldukla, isah etmekle beraber, bu bina-
b l i n ç o tanâm edilmififir İd. 0 ^ X 0 ^ eb'a- nm yapılması ifiin Mehmed Paşa Sarayı ile
dhnda yinni alb sayfadbn ibaret olan ba âet' Aslanhanenin ve eski bazı binaların da yı­
ter nefia bir k i ^ üıerine gayrt gfiıel bir kıldığı anlaşılıyor. Mmima: M e h m e t A ğ a ,
neaih ile yaabm}, ttyik o l d ı ^ a jemaeli bir bu binayı yaparken, Türk mimarîsinin en mü­
kab'a kmumifdnr (3). tekâmil eserlerini görmüş, onlara nazaran
Semamesini iktibas etti|imiı (Resim 2) bir enmuzeç meydana gctirmişdir. Hilhassa
bu defter Ahmed I . in vefatı üaerine Mustafa tezyini sanat yönünden en ön safa geçmiştir.
I . in tasdiknu havidir. Zaten binanm diğer nıabedlerc ııazaruu
Defterin bajligroda, cami ile beraber aydmldc olması da bazı müelliflerin yazdık­
hangi binalar yapddığı sabdı ve iâhik bina ları veçhile hüznün izalesi raaksadiie değil,
naaır ve eminlerile kitiblerinin ve nihayet ûstadm eserinin her köşesine serpiştirdiği em­
miman M e h m e d A ğ a n m ismi ve 1609 salsiz tezyinatm ve renk âhenginin hakkını
(1018) cemaayelevvel iptidaamdan 1617 vermek için bol ışığa ihtiyaç kaygusudur.
(1026) zilkade gayesine kadar bir İMsabı ih­ Maamafih Edirne Selimiye Camii de ay-
tiva ettiği J*r^]mm^AMAtr dmlık bir mabeddir.
Günün temeli 1609 (lOltt) senesinde a- Şimdi binayı süsleyen tezyinatından hu-
tümledir. Teraei kan merasiminde kullanı­ zılarını inceleyelim.
lan kazma Topkapı Sarayı Müsesi Hazine I — Camiin yazıları: A m e t 1 i K a ­
dördüncü Mi/ommda temhirdedir. Kaznuuun sım Gubari tarafından yazılmıştır. Bu
sapı güvea kadife kaplı olub üzeri gümüş mo­ zata Gubari lâkabı pirinç üzerine fatiha yaza­
tiflerle süslüdür. cak kadar ince yazmaktaki melekesinden do­
Binamn cümle kapısı ile mahfildeki ki­ layı verilmiştir (6).
tabeleri 1616 (1025) tarihini havidir. Naima, Netekim Topkapı Sarayt Müzcsituh böy­
1617 (1026) senesinin Cemaziyelâhınnm le âyet yazılmış muhtelif pirinç taneleri l>u-
dördüncü günü büyük merasimle resmiküjad lunmakdadır ki, bunların K a s ı m G u h a-
yapıldığını ve bin kadar hiiât verildiğini yaz- r î ye aid bulunması pek muhtemeldir. Çiitı-
makdadır (4). ktı bu eserlerin altına ini/a koyacak yer yok
Topka/H Sarayt /4r|irinde de hiratların dur.
müfredat kaydına tesadüf edilmijdir (5). Cami için o zamanın tanınmış hattatları­
Hadikutül CVramı'dc ayni tarihi göstermek- na otuz yedi mushaf yazdırılarak, leclid ı-ı-
dedir. tirilmişdir ki bu da ayri bir tedkik ınrv/.ııu-
Bu yüce eser ile tevabiine, 1811 yük dur (7).
294-1 akçenin Mrfedildigi yine sözü geçen II Birer tablo olan çinilere gelince :
defterden anlatılıyor. O tarihde bir altm 120
Malûm olduğu üzere, Şarkdu doğan sa­
akçe olma5ina nazaran mırfiyat yekûnu bir
nat eserlerinden çinicilik, on altıncı asrın ilk
buçuk milyon liraya baliğ olur.
nısfına kadar Selçuk çinileri esasıııu uygun
Defterde evvelâ alınan paralar bundan veya ufak bazı değişikliklerle (revanı etmiş­
«onra »arfiyat. yani malzeme ve yevmiyeler tir. Fakat Türk Mimarîsinin yükseimcHİ, bil­
9ira.<<iyle gösterilmiştir. hassa Sülcymaniye gibi şaheserlerin yaratıl­
Malzeme o kadar mütenevvidir ki, »e- ması, ona lâyik mimari tezyinata da ihtiyaç
bile konan kar mikdarı bile yazılmışdır. Y a ­ hâsıl etmiştir.
kanda başlangıcı dercolunan defterin masra­ Zaten her cebhede ilerliyen Türk «aııulı;
fa taallûk eden kıomından cam hesabını gö<)- bu devirde çinicilikte renk ve desen itibariyle
terir bir parça da (Kesim 3) görülecektir. mühim bir inkılâp vücude gclirınişlir. Mkscri-
(^miin etrafında yapılan dükkânlar, bi­ ya l>cyaz zemin tercih olunarak, renf;Areıık

(6) M U i t e l t l ı n z a d c , Tuh/rlUlhaltalin, «uv-

t». 367.
(7) Topkapt Sarayı Arfivi, No. üfiOl-
 SULTAN
çiçeklerle hazırlanan panolar, birer tablo ha­
l i n i almışdrr. Bu eserler yapılmak için konu­
lacağı yer nazarı dikkate alınarak bir nakka-
şan heyeti tarafından resimlerinin çizildiği,
ayrıca çinici ustaları tarafmdan teknik nok­
taları incelendikden sonra nümunesinin İznik
ve Kütahya fabrikalarma sipariş edildiği ve-
saikden ve ehlihiref defterlerinden pek açık
anlaşılmaktadır ( 8 ) .
Ehlihiref defterleri, sanat tedkikatı nok-
. tasından en mühim l)elgelerdendir. İlk defa
M 11 a 1 1 i m C e v d e t 1586 (932) tarihli
defleri neşretti. Bu defler; otuz sekiz sanat
şubesine mensub beş yüz seksen sanatkârın
ismini havidir ( 9 ) .
Biz de; çiniler üzerindeki tedkikatımız es­
nasında bunlardan istifade ettik (10). Bu
defterler hakkmda bir fikir vermek üzere
1060 (1015) tarihli defterin baş sayfası ile
Kâşicilere aid sayfasının birer örneğini (Re­
sim. 4, 5) veriyoruz.
İlk sayfada kâtibler arasında camiin ya­
zılarını yazan S e y i d K a s ı m ' ı n ismi
görülür. Kâşiciler sayfası o devrin pehlivan­
larını da muhtevidir. Bu kısım spor tarihi­
miz için mühimdir.
işle baştaki büyük üsladlar bu eleman­
larla on altıncı asırda Türk çinilerini hiç bir
milletin erişemediği l)ir dereceye yüksellmiş-
lerdir.
Bu hakikati G a s t o n M i g e o n
rahaten söylemektedir (11).
İlk inkılâp eserlerini SiilcymaniycAe ve
yanındaki türbelerde gördüğümüz'çinileriıı en
nefislerini Selimiye, Sokollu, Rüstem Paşa,
l'iyale Paşa camileriyle, Topkapı Sarayında,
Selim I I türbesinde, Atik Valde, Ramazan
Efendi, Takkcci camilerinde görürüz.
Bu binalardaki çiniler gerek sır, gerek
renk ve desen itibariyle bu sanatın artık bir
daha erişilemiyecek p a r ç a l a n d ı r . Cidden em­
salsiz sanat harikasıdır.
(8) A h m e t Re/lk, Onuncu
İstanbul h a y a t ı , İ s t a n b u l , 1333.
»esi Arğivl, No.. 486, 480, 9613.
(0) M . C a v d e t , tıeyU ibni
1632.
(10) Transactions of the Oriental
tiety, 1B334D34.
(11) Gastöu Migcon,
tulman, Paris 1627, Sayfa 220.
AHMED CAMİt 27
Fakat, Sultan Ahmed Camiindeki çiniler
- yalnz Topkapı Sarayı istisna edilmek üzere •
tenevvü itibariyle bunların hepsine faiktir.
Bu tenevvüü, mikdarın çokluğu da temin et-
mekdedir. Bilfarz Süleymaniye Camiinde tür­
belerle beraber 4338 çini sarfedildiği halde
Sultan Ahmedde beheri 16 - 18 akçeye müba-
yaa edilmek üzere 21043 çininin sarfedildiğini
ve bu iş K â ş i o i H a s a n marifetiyle te­
min olunduğunu ve 350,958 akçe verildiğini
de icmal defterinden anlıyoruz (12). Bu ma-
beddeki çini mebzuliyet ve tenevvüü hiç bir
yerde bulunamaz.
Kezalik T ü r k çinisinin en yüksek devrine
aid parçalarla tevakkuf devrine aid nüûıune-
leri de bir araya toplamıştır. Cümle kapısınm
üstündeki mahfillerde altlı üstlü y i r m i pano­
yu hiç bir yerde göremeyiz (Resim 6,7,8,9).
Beyaz zemin üzerine mavi, yeşil, kırmı­
zı, türkuvaz ve siyah renklerle meydana ge­
tirilen panolardaki selviler, lâleler, sümbül­
ler, Nar çiçekleri, rumiler, üzüm salkımları,
erik çiçekleri, rozaslar, karanfillerin tatlı bir
ahenkle yekdiğerine bağlanması, ancak Türk
çiniciliğine mazhar olan varlıkdır (Resim
10).
Yine Hünkâr mahfilinin pencereleri üze­
rindeki camgöbeği çinilerin güzelliğini, üzer­
lerine altın yaldızla yazılan gayet nefis bir
celi sülüs âyet son derece yükseltmekdedir.
Şimdiye kadar bu şekilde bir kitabeye başka
sa­
bir yerde tesadüf etmedik. Bu da incelediği­
miz çinilerdeki desen tenevvüünün tetkik edil­
dikçe ehemmiyetini arttırır.
Yaptığımız incelemelere göre elliden
fazla mhtelif desende çini bulunmaktadır.
Bu, bir misline tesadüf eJilmiyen bir varlık,
ve tezyini sanatlar için bir hazinedir.
Bu hazine, asırlarca yalnız Türk nesline
değil, cihana ilham kaynağı olacakdır. Maa-
mafih bu, yüksek eserleri solduran, ezen son
devir kalem işlerinin kaldırılması, kıymetleri­
ni bir kat daha arttıracağı şübhesizdir.
III — Taş oymacılık: Bu sanatın en gü­
asrı Hicride,
zel parçalarını yine Sultan Ahmed camiinde
Topkapı Saraj/ı Mü-
bulabiliriz, Camiin dış avlusunun dıvarlarmı
batuta, İstanbul, bir kordelâ gibi süsleyen, narin kabartma tez­
yinattan başlarsak, gayeye erişmek pek zor­
Ocramic Sa­ laşır.
Binaenaleyh burada en gözü çeken ve
Mamicl Jy'art » t u -
(12) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, No. 10746.
fuaSje kmâat neşraıBliDeiBİ} pek udSx biikiQ
Bunlankn, Hfioklr mahfiiiiMUd mihrab
r c t d d a nefİMİir. Mîhrabm Um tun bir M -
delflt ve ince bir nHc ile i^enmigtir. Etraf
sâveleri, Myah* aan ve kıııuıu danuork ae»
imt kSye nadir laflarla ıw>saj& iflenıniy ve
banlarm anaoMİa yıMslas. meydana gelmif-
tir. Mihrabın iki koyesindrki, koyo yeşil fon
üaaıine altm yaldnlı kabartma çiçeklerin ne­
fasetini istalâkdtin altma yerle^rilen yejim
teiyinat aon hadde eriştinnekdedir (Re­
sim U ) .
Malûm olduğu üaere yeşime Türkler en
eski devirlerden beri büyük bir kıymet ver-
flûşlorfr. Hattâ Yldmma karşı camilorin
knbbekrine konulnğunu da Manisadald Mnra-
£ y e camii inşaat defterlerinde tesadüf et-
Bu dd'terde Bahayi senld yefim bemji
nihaden kubbei büzûrk btthafi jddmm, iki
oJet lajmH 520 akçe (13) denilmektedir.
Mihrabm içinde açdc renk yeşimden mü-
otasem bir gül bulunmakdadtr. Bunun .altın­
da dört köşe yeşimler motayik olarak altm
(13> ropfcapt terarı MMMH Arftvi, Ho. 10718-
yaldıtk yanlar bu gQıeU!|i tamamlamak-
dadnr.
Oefterimiı ücreti kat'i herden yejim be-
rayi mihrab diye bunu da ayrıca göstermek­
tedir.
Bu mihrabm yanmdaki korkulukda yi­
ne bu aanatm en takdire çarpan yüksek par-
çalarmdadtr (Resim 12. 13. 14).
Koca mermer hem ajur olarak oyulmuş,
hem de vücuda gelen dallar, lâleler, narçiçek-
leri vesairenin üçerleri ayrıca odukça yüksek
kabartma olarak işlenmişdir.
Moıaik işlerinde de, Sultcn Ahmed ca­
mii, emsalsiz bir tenevvü ve güzellik meşhe­
ridir.
Pencere içlerindeki muhtelif moza-
yiklerden maada bilhassa mahfildeki, pence­
re aralarında yedi pano, tabiatm verdiği en
güzel taşlar, en uygun bir şekilde açılarak
bir araya getirilmiş, kenarlarına yine renkli
taşlardan bordürler, mozayik olarak yapıl-
mışdır.
Bu panolara müşabih bir tane de camiin
büyük mihrabı yanında bulunmakdadır.
İşte bu ulusal sanat ve zevk mahsulleri­
nin karşısında eğilerek, diğer tezyinata Hİ<I
incelemeleri gelecek yazıya bırakıyoruz.
R. 1

R. 2
 i f ' " " 7 ^ 1^ • :

1?" Y in
a:

J
J)-

0? 1
K4,
I

-J

put
•

#25
 'i
fi

M'
V.4

-44
E?

4^

V/

w.

.5»

R. 6
 4

e
4
o o

o
9

R.
 e

ft

R. 8
•
i

if

R. 9
R. 10
II
i l - ?
İ4'

rr
33

'A

33

4i

ta
 ABDÜLKADİR ERDOĞAN
Türk v e İslâm E s e r l e r i Müzesi Direktörü

Bu cami güzellik itibarile İstanbul'un en Silivrikapı daha birçok tarihî hâdiselerin

deeğrli mabedlerinden biricidir. M i m a r cereyan sahnesi olmuşdur. ( H : 915 — M :
S i n a n ' ın e l i değen her eserdeki hususiyet­ 1509) yılında vukua gelen büyük yer sarsın­
lerden bu camiin de büyük bir hisse aldığı gö­ tısında bu kapının yıkıldığını ve ayni sene
rülür. H a d ı m î b r a h i m P a ş a bunu içinde tamir edildiğini yukarısmdaki mahkûk
yaptıracağı zariıan yerini çok i y i seçmişdir. şu farşça kıt'adan öğreniyoruz:
Silivrikapı vaktile İstanbul surlarmuı en iş­
lek b i r yolu i d i . Rumlar burasma/ijazmaAu-
pısı adını vermişlerdi. Balıklı Kilise ve Ayaz­
ması bu kapı ile karşı karşıya gelmekte i d i .
Her sene paskalyayı takib eden i l k cuma gü­
nü bütün Rumlar ve bunlara'tebean birçok
hastalar Balıklı Ayazmada'ki Balıklı havuzun
suyundan şifa niyeti ile içmeye koşarken bu
kapıdan geçerlerdi. Ayazmadaki havuzda an'-
Kapıdan girilince sağ yanındaki kal'a
ane ile beslenen küçük balıklar dolayısile bu­
duvarına zincirlerle asılmış büyük bir kürzün
rası Balıklı Kilise adı ile anılıyordu. Hattâ
altında hakkedilmiş bir kitabe ile de ( H :
istanbul împeratoru Kostantin'e izafetle halk
1050 — M : 1640) yılında o civarda cereyan
arasında bir de balık hurafesi mevcuddu ( 1 ) .
etmiş başka bir hâdiseye îma edilmekte ise de
Güzergâhta bulunan Silivrikapınm üstünde
kürzün sahibi P e h l i v a n i d r i s ' i n adın­
ve iç kısmında tellerle asılmış beş parça balık
dan başka vak'ayı aydınlatacak bir kaynak el­
kemiğinin orada bulunması bu kapının Ba­
de edilememişdir. Vaktile pek mamur ve bir
lıklı Kilise ile manevî bir bağlantısını ifade
çok medenî eserleri ile meşhur olan Silivıi
etmektedir. Balıkçılar tarafından avlanmış bir
şehrine giden caddenin mebdei olması itibari-
deniz aygırının kemikleri balıkhanede teşhir
le de bu k a p ı . ehemmiyetini arttırmakda ve
olunmakta iken sonradan balıkçı Rumlar bu
Silivrikapı adını almakda i d i . İşte böyle iş­
kemikleri oradan alarak buraya getirip asmış­
lek bir kapıdan içeriye girer girmez bütün
lar ve akıllarınca Balıklı Kilise ile balıklı
ihtişamı ile göze çarpan bir camiin yerini se­
kapıyı birbirine bağlamışlardır. Çürümüş ve
çerken mimarı K o c a S i n a n " m da reyi
sünger haline gelmiş bir canavar kemiğinin
alındığı seziliyor. Camiin geniş bir avlusu
beş parça olarak hâlâ orada sallanmasına ve
ve bu avlunun üç kapısı vardır, Silivrikapıya
halk arasına hurafeler saçmasına gülünür.
bakan kapının üstünde Ş c i r K a n d i (2)-
(I) Son İmparator Ko&tantln'ln önünde
nin üç beyitli şu kıt'a'sı görülür:
balık kızartılıyormuş, İstanbul'un Türkter tarafın­
dan alınması tehlikesi ortaya sürülürken K o s t n n - (2) Şekercilikle meşgul olduğu İçin Kandi
11 n : Ş u kızaran balıklar tavadan sıçrarsa o z a . mahlasını alan Bursa'lı bir şairdir. Eyüb'de Nişancı
man İstanbul elimizden çıkar, demiş. Biraz sonra Mescidi hariminde gömülüdür. Ö l ü m ü ( H : 962 M;
balıklar canlanıp tavadan öiçraymca İstanbul'un 155i) yılındadır.
Türkler tarafından alındığı, Kostantin'in de Sağlığında her g ü n köpeklere ekmek doğrar ve
keramet gösterdiği anlaşılmıştır. B u g ü n Ayazma h a ­ eline geçen yiyeceği önlerine atarmış. Ö l d ü ğ ü za­
vuzundaki y ü z m e k t e olan dört balığın o balıklar man bu köpekler aylarca mezarı b a ş ı n d a n ayrılma-
neslinden olduğu İddia edilmektedir. mışlardır.
 30 ABDÜLKADİR ERDOĞAN

HamdiUUtah baldı bu cami mahallinde vuku' yazılnıtfdır. Madalyon içindeki kelinu-lcıin

HBsHİ hayrile olur mamur çün dünya evi
Eyledi düMuru takib mad;let ikbal ile
Bu muallâ camii atneyleyüp hayyi kaıi
tzzetü tazim ile Kandi dedi tarihini
958 v5y V3. ^ \ r*^'^}
Bu avlunun bir kısmına sonradan ülii gö­
mülmüş, bir kısmı da yakınlarda şunun bunun
elin« gcyrrk mülk ittihaz oiunmuşdur. Is-
laabul'un büyük camileri gibi dört yanı re-
-vaklarla ç«%Tİlmiş ikinci bir avlusu yokdur.
Yalnn son crmaat yerindeki kubbeli revaklar
camie başka bir revnak vermekdedir.
mermer sütuna istinad eden l»eş kuhlieden bi­
risi diğerlerinden fteniş ve biraz kal>arıkça-
drr. Yalnız bu kubbenin dört yanındaki ve
hasMlen allı mermer sütunun başlıklarıııdaki
istelâklilier müstesna bir nefaseti bai/dir. Asıl
camiin bir kapısı vardır. V,u kıpının kanatlan
oyma ve ge»;me sun'li ilr viicude elirilnıiş-
lir. Hendesi hatlar arasına ince «;i<^-kl*T işlpıı-
miş ve her iki kanadın .»rt.ı yerlerine
W birer fildişi pe<^irilmiş vr bunların tezyi­
natına da çok itina edilni'şdir.
birisinin aynasında «ilU»»
diğerinde "ii:*-.; J I ' i ' .r-"' ibareleri kazı­
lıdır. Kapmm üstündeki taş üzerine yine Kan-
çini üzerine tahrir ve tersiminde iıuı- bir ma­
haret ;ıö»terilnıiş ve k<-lin'eleriıı sonundaki
elif harflerinin uçları biribirin» biliştirilmek
suretile hendesi şekiller viicud» fietirilmişdir.
Kapıdan camie girilince dahili pcnrcrc-
j4J den ışık aldığı görülür. Kubbe kemerlerinin
dört köşesi istelâktillerle •'üslenmiş, mihra­
bının üst kısmı mozayik çinilerle bozenmisdir.
Bu mozdyikların orlasına yesiI zeminli bir
levha -asılmış, manzaralını veren kısmın
üstünde Jki-J âyeti siyah çini ile ya­
zılmış, gerek bu çinilerin ve gerekse diğer
terinin süzgünlüğü inrelenirken san'atkâ-
Allı
rınm inre ruhu önünde iğilmemek elden gel­
mez.
Camiin In-yaz m<'rıner len mainûl ıninhr-
ri lie o devrin güzide eserlerinden i)irisi(lir.
Her iki yan celiiiesindeki hendesi şekilleri''
süslenen şebekeli korkuluklar ve kııidclı ıi
ii/,rindeki kabarık çiçekler ve ınedhalin iisliiıı
deki İHİelaklitlıjr ve çeleııkler fiu/Irri krndi-
dairr- sine çeknıekdedirler. Miie/zin Mahfilinin tas
le/yinatı da nıiıdıerin gii/elliğile ıııiiletı.i'-ilı
Kanatlardan dir. (Camiin boya nakşi milli zevkimize .i'-i.'i
dilî-l j ' ^ ııv>!Un değildir. Bir zelzelede kıd>lu- hasaiîi
uğranuş ve laınirden sonr.ı yabancı bir fırça
ile duvarlara hu iğrenç h'ke süriilıniişdiir.

di'nin şu üç l>e)-itli tarih kıt'ası mahkûk- Yalnız kubbenin göbeğindeki hatlarla binitin
ortasınd;ıki kırmızı zeminli nakışhıı eski lez-
dür:
yinatından bir örnek olarak bııakılnuşdır.
A ta fi pâk din Ih rahim
Camiin gerek içindeki ve gerek «lışındaki çi­
Ki anındır Rinayı harf şiar
niler îznik mamnlâhndnndır. Selçuklular dev
Hamdülillâh temam olup Inrih
rinde Iznik'de işliyen çini k.'trhaneleri bir ar.ı-
Camii yilf yrrf hu raht[ü:nr
lık inhitata uğramış i«e de Selim T. in
DrJi Kandi hu camie tarih
himtneli ile bunlar lekrnr ilıy.'i edilnıişdir.
Murad I I I . zamanında yalnız iki kfırlın-
Bu kitabenin her iki yanma kelimei tpv- ne kayrledilmiş oldıığun.ı ('('ire bundan ^'ını.ı
hid'in birer riiz'ü ayrılmışdtr. Minaresinin iki İznik çiniriliğinin yavaş yavaş geriye doğıu
medhali vardır. Revaka açıl.nn mrdlıalin gilmiş obluğıuuı hükmedilebiHr. Bu snad.ı
tünde l,'iri%rrf zemin ii^orinr l>eynz rinilerlr llnttısn Rrfia Kınadı fKyiib KazMsı^ ııda
kıyınelli çiniler yapıldıf'i le'liil edilınişdiv.
ve diğer penrrrrlrri'i ü»tiindc dn Nler Iznik'de. iıfer Kyüb'de irn;ıl rdilnıi'; ol-
sını. bu çiniler örneği L'öriilnıiyen |i;ırça1ıır-
dandır. Banisi olan I b • MII i m P a ş n nııı
ve j'JI jit »»a f \t ^M-
merkadi cmuin bilişiğindr-dir. Bu merkııdin
iharrlcri v.ı/ılıdır. Kapı­ kit.ıbesi yokdur. II a d ı ın t b r a lı i ın I ' n-
nın «ag yanınd.ıki dııvard.ı bir madalyon için­ ş il nııı gerek im (•••ınıüııe. • crck'^c lıölıiıı Iı-ıy-
de J i * '» t j''^^ vr sol yanında ralıııjı aid ( I I : ')fıi; M: \r^(<()) IMIİIIİİ viik-
yine bir nı.'id.ılvon irindi' U ü^^. ke­ fiye^i Türk re Islıhıı E-nTİrı! ,1f//.~c.\/'nde teş­
limeleri tokrrriir rlnırklrdir. Rıı yazıların hep­ hir olıııınıakladır. Bu vakfiye birçok lıakını
si de l.^^ivei•f zeminli çini ti/erine beyazla dan kıymelli bir vesikadır, f').')) sMİıifcyi ili
 H A D ı M I B R A H I M P Ş A CAMII 31

liva eden vakfiyenin l)aşında haşiyeli levha mürcilıdİT. Bunların üçü de Paşa livasma
tezyinatı, daha önceki sahifedc Kanunî bağlı Yenice kazasmdadır. Dördüncü ve be­
S ü 1 e y m a n ' ın bir tuğrası vardır. Vakfi şincisi Nikbolu livasına merbut Hezargrad
yenin mazmunu Rumeli Kazaskeri Konyalı kazasının Çörçör ve Kirevine kariyeleridir.
Hâmid Efendi (H) nin hükmüne ve Altıncı ve yedincisi ayni liva ve kazanın Ve-
Anadolu Kazaskeri Mu h a m m e d bin lonya, Zavid kariyeleridir.
A b d ü l v e h h a b (4) ın şahadetine iktiran Bu köylerden başka Tırnova kazasmda-
etmiş ve meşhur Şeyhülislâm Ebüs- ki üç değirmen, İstanbul mahallâtından îs-
suud Efendi de mucibince amel olun- hakpaşa mahalesinde hududu gösterilen bü­
m a s m ı teyid eylemişdir. Her üçünün de el yük bir konak, Sinanağa mahallesinde hari­
yazısı ve imzasile M u h a m m e d ve Hâ- ciye ve dahiliyeli yine büyük bir konak, Mol-
m i d Efendilerin mühürleri basılıdır. lagürani mahallesinde ve .Sultanhamamı civa­
Başmda uzun bir dibaceden sonra î b - rında dükkân ve rriağazaları müştemil tek­
r a h i m P a ş a ' nm measiri sayılmakta rar bir konak, Tahtakalede Acemoğlu mahal­
vc hayratmm tâdâdma şöyle başlanmakda lesinde on beş odalı, ve dört ekmekçi fırınını,
dır: altı ambarı, dört kazanı, dört mahzeni müşte­
Birincisi Silivrikapı dahilindeki meşhur mil konak.
cami, ikincisi İsa kapısı deniden mahallede­ Balıkpazannda dört dükkân, Îsfendiyar
ki mescid, üçüncüsü ayni mahalledeki fevkani mahallesinde i k i ev, îsakapısında bir ev, Da-
mekteb, dördüncüsü Davutpuşa imareli ya- vudpaşa mahallesinde tekrar bir ev, Îsakapı­
nnıda dikili tasa yaknı îsfendiyar mahalle­ sında üç dükkân, Davudpaşn mahallesinde bir
sindeki diğer mekteb. beşincisi Silivrikapı ca­ fırın ve iki dükkân ve iki mağaza, camiin
mii civarmdaki mekteb, altnıcısı îsakupı nıa- karşısında dokuz dükkân ve bu dükkânların
hillesindoki on bir hücre ile bir dershaneyi üstünde dokuz hücre, Yenicamiin karşısında
nüiştemil medrese, yedincisi Yenika])i hari­ bütün müştemilâtı ile bir konak, Silivrikapı
cinde yolculara mahsus kazdırdığı kuyudur. mahallesinde üç hamam, ve bir dükâu ve üs­
Buularıtı maslahat vc masraf ma meşrut tünde dört ev, yine camiin karşısında bütün
olmak üzere m i l k i silkinde bulunan yedi kö­ müştemilâtı ile dört konak, Silivrikapı'da yedi
yü vakfeylemişdir. Bu yedi köyün vaktile Ka­ ev, kale haricinde Selhhane mahallesindeki
nunî tarafından kendisine temlik edilmiş ol­ dükkânlar ve bu dükânların üstünde on bir
duğu da ilâve cdilmişdir. Bu köylerden biri­ oda. Palamut değirmeni, Galatada Karaköy
si Yenice, ikincisi Yörükler, üçüncüsü Te- mahallesinde i k i ev ve bir un değirmeni ve
sekiz dükkân ve bunlarm üstünde on hücre,
(3) Bu zat daha sonra E b ü s s ' j u d E f . nln
Kemer denilen mahalde bir ev. Lonca ma­
yerine şeyhülislâm olmuştur. Hal tercemeslnl öğ­
hallesinde bir ev, yine bu mahallede bir ev,
renmek İçin Konya Halk Sui'nln ç ı k a r t m a k t a oldu.
gu Konya revüsünün (8) İnci sayısındaki Kanuni
Kürkçükapısı dahilinde bir ev, Azapkapısı
Süleyman'ın vakfiyesi vc Kazasker Konyalı Hâmid dahilinde üç dükkân ve Balık])azarı mahalle­
Efendi adlı y a z ı m ı z a bakılabilir. sinde i k i dükkân, Alibcngi kapısı haricindeki
(4) Defterdar A b rl ü 1 v o h h a p E f . nln dükkânlar, Silivri kasabasmda han ve dokuz
mahdumudur. Mildcrris. Haleli, Mısır, .^am, Bursa, dükkân vc bir kireç fırıur. Çorlu kasabasma
mollası olup (9G4) şevvalinde Anadolu kazaskeri, ol­ mülhak Yanaşık karyesinde bir değirmen,
du. (975) ramazanının (27) sinde fcvtoUlu. Edirne, Edirnede Sultan Murad imareti yanında Ber-
kapısında İbni Kemal yanında medfundur. A'lem,
kokağa mahallesindeki hamam ve dükkânlar,
esha idi. Hatta Mr fakire altmış akça getir diye
Edirnede Mczidhey imareti yanında bir ev ve
uşağına emredilp uşak altmış altın getirmekle de-
Oişilrmcyilp ita eylemiştir. Pir Sipahi xade bir ki-
altındaki mumcu dükkânı ve yine oradaki dört
tab telifile kendisine arzında yilz filliiri vermiştir. ev. Yenice köyünde Şeref çiftliği mezreası,
Kazaskerliği zamanında avaldi yctnıişhin dinar olup Tmıca nehri üzerinde dönen yedi göz değir­
vefatında d/irthin akça Itorcn çıktı. Şairdir. (Teli- men ve bu çiftlikde çalışan köleler ve elle­
fatı): Dcyzavi haşiyesi. Molla Celûl'in Ilaşiyei Tcc- rindeki hayvanlar ve ziraî âletler fBu kölele­
Tidine haşiyesi, Hariri tarzında Makamatı, KiltUhü
rin ellerindeki hâsılatın dörtte birisini vakfa
Nafia Ha'KVnişinc ialikai vc laircsi (Sicilli Osmani,
•verecekler vc bökisini kendileri yiyccl-klcf
cUd. 4, S. 118).
 32 i R n r f. K i D t R r.RDOC AS

\t kadıntarmı çiftlik hart>-inde kim<>« ile ev- indirdi kaldırmak iıjin de iki kuyyııın luılnıı-
leneJirnK-ycrHı;. k r n d i l e r i «h- lı.ıriçHpn Mr ka­ d ı ı r ı ı l a r a k d ı r . K a n d i l ve m u m l a r ı y a k m a k iı^'iıı
dın ile evleıınıiyecefcier). Voyrane ka/asında ayrua iki adam alıııarakdır. Kama/aıı >;(•(•(>-
iial<;ık i > k e l e » i d«'iıilen y e r « l « k i y i r m i lÜ.rl d ü k ­ It-rindo a l t m ı ş , c u m a j n ' c c l c r i n d c r l l i . s a i r !;(•-
kan. S<'«lire k ı \ ı > ı dfiıilı'iı yardeki olu/ yıuli r e l e n l c on lnvş k a n d i l yakıiarakdır. (iaıni vr
dtıkkân. Toyran solii nalıiye-iindrki l'iskon- apte>llıaneııin teıni/liğitu' bakmak iı^in h i r a
ya karye>iıuk' kırk allı dükkan. S«'lânikde dam tayin olunacak, caiıiiye akar su pcliri-
Ayapala* mahalİJ'^iııdtki kırk »dalı konak, l i ı u c y c k a d a r su ç e k e c e k bir adanı kııllaıııla-
y i ı u - o r a ı l a on o d a l ı l>ir «'\. t e k r a r s t ' k i / odalı cakdtr. I''|:cr vâkılııı ııtakasindan İm işleri
l»iı v\. yapabilecekler bulunulsa oıılarııı tayini ten i l i

I |ı r a İl i ın i' a a ı m İm nalıiycdf bir olnn.ırakdır. I{ir de balıçceilikdeiı anlar bir

taınii l<nltıtıdu^u \e Kıilalıva iıına>rı iı/*-rin- bali';i«.ın alınacakdır. ( ç meklcbde kudretli

d«4ki t p r a k k ö p r i î ' - i i n i i d<- i a m i r ı - K i r d i ğ i \ak- üç mu.ıllim \e üç kalfa !>ııluııacakdır. Meıl

fiyi'de /ikredilınrklrdir. ^aj? o M ı ı p ı ı ıniiddrt- rrx'dc mıılad lenleri o k u t a b i l e ı e k bir nıiidei

k o n d i - i . >ddîıkl<'n Minra M u ' l i l ı t ı d d i n Hoca ri^ ve medresede derslere d e \ i i n ı eden luıbcş

adındaki l-ir /alnı. onıifi ••lümümlrıı sonra talebe uıııva/zal olacak, bir de kapıcı istilı-

Kiılalıya kalt-^ini' k i m mnlıafı/ olursa onun dam olııiKicakdır. Hütün bu nıcmıır \c bade

nuiltxidli olacaîı -^arl kıhnmiMİır. ıııi'vc \eiilccek nu'blAfim mikdarı ayrı ayrı

uııstcrilmİNdir. Kjjcr varidat nıasrafdaıı fa/bı

M r \ I ,1 ıı a 11 .1 r II II I I ,ı 1 i I v
gelirse m ü t e v e l l i marifclile vcniden akar alı­
hin \ \> d li I ( <• I i I I- f »• n d i vakti-
na» ak ve bu a k a r v a k f ı n v a r i d a t ı n a ilâve olu
yı-pin ilinr | r \ k i l . M t- \ 1 A n a I nı a m
ııacakdır. Müderrislik va/ifesi kendi a/adlıla
H ıı » r y i n 1> i n M ıı s t a I a ile
rırulan y u k a r ı d a a d ı lü-çnı M e v 1 A ıı a 11 a -
M r V I .i n a M ıı Iı a m nı r d |ı i ıı I' i r
r II n bin \ b d ii l L; a f f a r " ın ıılıdesiıı-
M u İl a m m r d i^lıad ı-ıÜlnıi'-ciir. A l i i l r v r l -
dc saf; oldukça kalacakdır. Kajııağası tabii
liyc vardım rlmrk ii/crr lır-a|) i<^inr Aşna
edilen Daiü>^;ıadc Mcvi de vakfın na/ııı oI,ı-
[tir m'ilıa»i(i. yrdi lalı-iidar Inılııııarakdır. O
caklır.
lalı-ildariarın iki^i l-lanloıldı |>iva<l<". difrr

|ı»^i ' i i s . ı r i o l a r . ı k d ı r . S i ı v n ı i l i ' r F.ılirni'dr. S*'- N a k f e d i l e ı ı c m l A k ve a k a r ı n s ı n ı r l a n f^'is-

lanikd*-. Çorluda. Silivridr ve liıınvlindcki terilirkcıı ıjerck o ılcvirde. t:cıckse dalıa eski

die«"r a k a r ıi/<riııdr ralış'.-.'.klarılır. lîıı vari- dev i l l e r d e vaşamış birçok larilıi a d a i ı ı l a ı ııı

d.ıllaıı lıatiU'. imam \r d.ırl ıııiiıv/inı\ nM_ı- adları ;'cçmckdc ve ı-mlak ve İkamclı-Alılaı ı

ya. miivakkilr. «da ve «•da'^ı t'ii/rl \r ya«ı run İstanbulini Iıanpi semtinde buliiiidiiffii

jm;kin ' M I lıafı/a. l><-< i T O f i r ronıCa vrrilrrek f!İıs|crilnıckledir. Tarih ve şehircilik ba

ilrrriliTİ'^ mikdarr t'«l>i! fdilmi-dir. \'Akıfın kınlından çok iincınli olun bu siınalardaıı

tılaka^ı evladmd.ın l'Afı/ iıtılmııır^a Irrrilı o- b.ı/ıiarınııı adlarını şur.ıva ilAve cdivorııııı:

lımar.ık. CL'cr i'iııılarm ;ır : - ı ı ı d a ivi okuyan­

V. m i r ü 1 A 1 e m I ! ı d v a ıı A j; a .
lar |ıiıi.mıtı.ı/-,ı vıık.ırıd.ı i^ıı.i L'I'I;«'II nifkli'iı
N e s 1 i ş a h II n I ıı ıı Hiııti M e lı nı c d
l a l f İ H ^i aracından ^ r r i l ı <-. k d i r . I'nııılardan
lî c V . fr ü I f <• m H a tun. K ü r k ç ü
l . a ' k a i v i ^ı A\ l ir ka^idcc !•.e de i ' n c p ' t ı mvh-
b a ş ı Ş e m s c d rl i ıı bin A b d ıı 1
\( r i l c ı ı-klir. l'ıir m u . ı r r i f ilr ikindi nama-
I a h . M u Iı n m m r d bin K a y t n ıı
7irıdarı '•'inr.ı k u r a n ' i k ı ı m . ı k i' in i k i l ı A f ı / . ı h -
D e f t e r î \ b d i Ç e l e b i . K a / a s
n.if . ı k d ı r .
k e r M e v IA n a ^I ıı 'ı y i d d i n i I' e •

< aıniin kar'^ı-ımlaki nnkld'in muallim II .1 r î . \ b d ü s 1 e 1 A nı . A e e ııı

M- k a i f . T - i l n r ' • a l ı n l ı n a m . ı / ı n ı iMİil<'aki|ı r n a m O 1 11 . I ' e r r ıı h A f- a bin A b •
'•ııtc-j .ıknv af .ıkl.ır \ ı - ^ a İ M İ , n a m a / ı n d a i ı «on- d 11 1 I a h . I b n i d d li / d a r M ıı Iı a nı -
r.ı allı ki-i İT'- \ 1 1 / kcın' ilıl.ı- '•ıırı-Mii. I>iı nı 1- d Ç e 1 c b i . S a ı a v ı T, e d i d *-
aıl.ırn rl.ı ' . ı n i i i î i m . ı l ı f c l i n d ' ' ı"':!'' ı ı a n ı . ı / ı n r i n n d e H e i s I) a V 11 d A ^ a bin \ b •
-oMi.ı İMİ , ' ı \ ( i nnkd.ııı j.iı ,ı-ir «ıkuvarnkdır. d u I I ., I, . II a s d a I V a ş a . I' i r î
' >n !•( • k i M <!' ıki'idı n.ıui.ı/ınıl.ııı ^onr.ı İ'in H a 1 i f c . M u I a f .1 b i n K .ı ı ,ı -
krrı< k< l i n i ' i li'\lıid " c l i ı n ı.klcrılir. (laniiin \'. i ) / . K a d 1 A İl 111 e d (' a ıı . H e i •
kapllatını .ıri|ı k a p ını ı k . lıâfı/lara kuranları s ü I 111 i 111 a r î n '\ I i bin \ b d ıı 1 -
 HADIM t BR AH t M PAŞA CAM İt 33

lâhilâcemi, D ü z dar Arslan hadım ağalığmdan tefeyyüz etmiş bir zattır.

bin Y u n u s , A h m e d S u b a ş ı Anadolu ve Rumeli Beyleıbeyliğinde, Kubbe
bin A b d u l l a h , T e r c e m a n vezirliğinde, Payitaht kaymakamlığmda bu­
Yunus, E k m e k ç i b a ş ı bin A b - lunmuş, Kanunî'nin hemşiresi Fatma Sulta­
d u l l a h , Hoca Sinan bin Ş a - nın zevci ve Selim I . in damadı olmuş-
ban. dur. Anadolu ve Rumelide bırakdığı dinî ve
medenî eserler, hal tercümesi kendisinin te­
Vakfiyenin sonunda (56) şahidin imzası
miz ve ağır bir adam oldıığuiia şahadet et-
vardır. Bunlar arasmda da o devrin birçok
mekdedir. Bir gün Fransız Elçisine karşı gös­
adamları ve onlarm ünvan ve şöhretleri yazı­
terdiği celâdet ile mensub olduğu lıükûmetin
lıdır. Bazıları şunlardır: M ü ş i r M e h -
şerefini yükseltmiştir (5). Hicrî (970) yılm-
medPaşa, FerhadPaşa, Mus­
da ölmüş ve camiin bitişiğindeki üstü açık
tafa P a ş a , Y a k u b A ğ a , K i -
türbesine gömülmüştür. Ölümünün (Hicrî
lârcibaşı Yusuf Ağa, Saray
958) yıhnda gösterilmesi yanlışdır. Merka-
Muhafızı Mahmud Ağa, Rei-
dinde kitabe ve tarih bulunmaması, camiin de
sürracilin Hasan Ağa, Mu­
(958) de inşa olunması hu yanlışlığa seheb
hammad Ç e l e b i bin A b d u l -
olmuşdur. (969) da henüz berhayat bulun­
lahiddefteri. Mu h a m m e d Çe­
duğu vakfiyesinde sarihdir. Bu zata bazı mü­
lebi bin R a m a z a n i Tuğranî,
verrihler Hadım, bazıları da Tavaşi (6) ünva-
Silâhdarlar Reisi Abdi Ağa,
nını ilâve etmekdedirler. Her i k i kelimenin
F a h r ü l k ü t t a b Abdi bin K a s -
de erkeklik duygusu öldürülmüş, İğdiş edil­
rülkâtib, A h m e d bin A b d ü 1 -
miş mânasmda kullanıldığına ıröre Fatma Sul-
l a h i l c ü n d î . Şeyh Mu h a m ­
tanm bir ahret arkadaşı olarak kendilerine
med Ç e l e b i bin Ş e y h S i n a -
(eş) edilmesi bizi biraz düşiiııdürmekdedir.
nilerdebili, Mevlâna Fethu-
1 a h bin C "a r u 1 1 a "ı. (5) Sicilli Osmani, CUd. 4, S. 118.

Camiin banisi İ b r a h i m Paşa (6) 4^\jL .^İ\ ( ^ t l > l | ) Y4:^:11)

i t

1 _ Silivriknpıclnki Hnciım ibrahim Paşa Camii

-'«w

2 — C a m i i n kapiM
 3 — Cami kapısı tezyinatından

If'-

Cami r e v a k l a r ı n ı n çini t e z y i n a t ı n d a n biri

5 — C a m i r e v a k l a r ı n ı n çini t e z y i n a t ı n d a n bir başk

 8 — Mihrabın cm. teıymalından

• -r — •^'ı/ır^

" - i b r a H . m Pa,a val.f,yr„n,n ,!(< ,al„f,„

6 — Camiin minberi
 r

\
X

M.f.l.rı Ir/yıınlmd.ırı hu WI'.H»>

 Sıveı® DaırClşşitası vakfiyesi
ve t ere ti r-n e si

M. CEVDET 0)

Anadolu'da Selçuklulara aid vakfiyeler olmayan birisi tarafından ve yanlış imlâ ile
Osmanlılar zamanında aynen muteber olmuş yazıldığmdan mânası kısmen anlaşılmjyacak
ve esasları ve vakfm ş a r t l a n kurdukları va­ bir halde yazılmıştır. Bunun tashih olun­
kıflar münderis oluncaya kadar ve bir kıs­ muş bir sureti ilek defa benim Elâhiyetül
mı da yakın zamanlara ve hattâ bu güne ka­ Feteyan eserinde neşrolunmuş, imlâ yanlışları
dar payidar olmuşdur. Bu meyanda zikre ve terceme de bilâhara tercemesinden fe­
şayan vakfiyeler az olmadığı halde Selçuklu ragat edilen bazı elkap ve lüzumsuz nokta­
tababetini alâkadar eden vakfiyelere pek en­ ların işaretile beraber ve D o k t o r Sü­
der tesadüf olunur. Yalnız 614 (1217) de h e y l ' in arz;usile tarafırndan yapılnıışdır.
birinci İ z z e t t i n Keykâvüs tarafm-
dan Sivasta yapılan muazzam darüşşifanm
617 (1220) de tanzim edilen vakfiyesi 1937
senesinde evkaf mahzeni evrakmda (1283
Anadolu defterinin 290 ıncı sahifesinde) eli­ y^x^M^y (j-ı^ı fi^u^^ij
mize geçerek birbirimizden habersizce aynı
tarihlerde D o k t o r S ü h e y l de istinsah
etmiş Elahiyetül Feteyan öL:iil \ ^ ^ \
eserimde müjdelediğim veçhile i l k defa Ro-
manyada 1932 de toplanan beynelmilel Tıp ([2]0L.xi( öl-^V^^ ^^'^ ^^^^
Tarihi Kongresinde bunu mevzuu bahsetmiş­
tir. X I I I üncü asırda Anadoluda Selçuklu
hastabanelerinin idare tarzına aid elimizde he­
men yegâne bir vesika olan bu vakfiyenin
kıymeti büyiikdür. Bu vesile ile bütün vakfi­
yeleri gözden geçirdiğim rihelle elimize ge­ J;,> ( c i l l ^ l o ^ l î ) J > J>..3 ( J > i \
çen nuıkaddcm ve muahha; vakfiyelerde has- <frjLi.ll SJIİ-İJ) 3 JUJI-tj^^^i-Uj-*
lalıanelerin idare tarzları ve kadroları ma­
hallî ihtiyaçlafa göre aşağı yukarı biribirine
>> ' * ' ' ,
benzerler. Bu Keykâvüs v(ikfiyesi.]c de Ana­ \^ \Xik ISA-aij Lfr^w I^TL.^IO) j , . U » J
doluda diğer Selçuklu lıaslahaneleriııiıı ida­
relerini ve lıbbî ve idarî k a d r o l a n n ı öğreni­ "ic^ u k » \yu. L ^ -

yoruz. Bu vakfiyenin aslınr maalesef bir yer­

de görmedim. Yalnız aslı veyahul bir diğer
surelinde 12(% (1(%9) senesinde evkafça yu­
karıda zikrelliğinı ıneeınuaya arabcaya vâkıf

(/) B u vakfiyonlıı arapca musahhah nüshası

* M. C e v d c t ( ö M ' ^ : - ^ ' ) > ' y J:^ '
1932 de M . C e v d e t merhumun Elahiyetül Feteyan
4»_,ia; ı > V 4 : - j l l . . j l - - r j c O l l t 1(132 lOG, 107,
eserinde n e ş r o l u n d u k t a n sonra en m ü h i m noktala­
rını terceme etmişlerdir. O zaman bu ufak mukad- 108, 100
demeyl yazmak l ü t f u n d a bulunarak İleride bir yer­ (2) Y a ğ ı b a s a n meşhur Solçuk Emlrl'dlr.
de neşrolunmak ÜBore J933 senesinde bana tevdi et, Burada onun Hankahı mezkurdur. Y a g ı b a s a n : D ü ş .
mislerdi. • Dr. A . S ü h e y l Ünver mau basan demektir.
 36 M. CEVDET

(^'3 ^'9i f j ' j J

.1» J > ;J.İ ^r-Uİlj.

U^^- Vj V-iVj J'â^VI j^V ^ l > V .U ^ I j l -A^^Sjc

( ) o'jlj^' j -^'W

jv,^Aı ^ A I * ill ^:A1İ;ii, if})\U A-iA'i

j a - , y ı (^Tviuii) ^ ^ A Ü a^cii^ji ^^.a^u

t.'iUt.. r^Uick ^'-^ U > . , J U ; ^li'j-

j-U' J e . jv^j^Ui j V 4 j k > . : : - J ı l J l ^ > - i c^x-.c"^

1 4 . 4 * ^ Âli » . I ) l^l^—•

*J_^;j4w'^^.»-^ J » » - - ' ^ ' * - ^ ; i l - ^ A i ' ^ ^ l l T '

V.-'^'J'^-''--'' L_1U.İ.I o U j : iUll :)S ly\ J^'AI I A _ ^ . jl.; ^

j^-Aİ'^^-J «>4.»- ^^j'-*' «-~-»»' «Ijû»

- ^ V l ^ l j »_^.;*^l^ ^ ^ , i - U j l - > : > ı : - l ^ ^CJl_)^-»jlll.

^y,ll J l w»^^-»ı —* ^ - j ' ^

V » jci-a-_V ^ - i : ' .-^i}}

i^ıJl ;jiLri_jı u ^ ı ^ . . i i ^^.1,1 ^.iiı
^ o-* w ^ <^.-*^ J ) ) ^ i (.4!
 s / F A S I)ARÜ$ŞlFASI
<->-\X-\-^Ic-l^«« ^»rj-ı"^ o-^*' J »-•*
»liiJljlj c-^^kJI j l â 4,"A.SC»J
L_
Bu arabça vakfiye, K e y k â v ii s ' ün Si-
vasda lesis eylediği darüşşifa ya aid vakfiye­
nin yarısıdır. K e y k â v ü s benim size veril­
mek üzere hazırladığım, fakat bugün defter­
lerim arasnıda kaybettiğim asıl büyük vak­
fiyeye nazaran Sivas Dariişşi/dsıULi 617
(1220) de vefatnıdaıı evvel yüzü mütecaviz
dükkân, birkaç (-ifllik vesaire l)iraknnşdır ki
sizin elinizdeki kısnnda I)nnlar yokdur.
619 (1222) larilıi K e y k â v ü s ' ün
vcfalmdan sonra olan IcsciIi f^öslerir. 15ina-
enaleylı Darüşsifn vak/iycsinut asıl tanzim ve
tahrir tarihi 619 (1222) değil 617 (1220)
diye almalıdır. Nasıl ki size lıediyeten vere­
ceğim kısımda hâkim bunu tasrih eder ve
vakfiyenin evveli dahi bu maddeyi a])açık ya­
zar.
T E R- C E M E
K c y k â v ü s ' ün Sivas'da inşasını
V A K F İ Y E S İ
emreylediği dariişdfa, Tokat caddesi ağzm-
dadır. Dört taraftan 1 — Nizam Yağı basan
(Yağbasan) tekkesile, 2 — Medresei Selçu-
kiye ile, 3 — Sultan halırcsile, Mimar Bed-
rcddin nıcııazili\(i (5), l'apas Arakil menzili-
le, ikinci «Dölik» ve Frat mcrzillerile, Bakkal
Hüseyin menzilih 4 — Mezkûr Tokat cadde-
si\c mahduttur. Kapısı bu caddeye açılır, mer­
hum bu müesseseyi (vakfı müebbedi şer'î) ile
vakfeylemişdir. Hu vakıf bütün şeraiti sıhhati
camidir. Ve arlık buraya did evkaf satılamaz.
İcar edilemez, relmoluııamaz; irsen verile­
mez, kimseye temlik olunaıuaz, illâf ve imha
olunamaz; Iıiç bir sebeble bu vakıf dan rücu"
olunamaz, tâ cenabı hak kürreiarza vâris o-
luncaya. yani kıyamet gününe kadar hayrul-
varisin odur. AUaha ve ahret gününe inan­
S
mış bir mümine, bir sultana, bir emîre, bil
vezire, bir valiye, bir reise, bif kadıya, bir
müftüye, bir muhtesibe ve umumiyetle kim­
seye bu vakıfları bozmak caiz değildir (6).
Binaenaleylı kim bıı esasları bozar, de-
ğişdirir. hattâ tebdil fikrinde bulunursa ha­
ram irtikâjj eylemiş, günaha girmiş olur. A l -
lalıdan korkan bir muvahhid buna nasıl taar­
ruz edebilir?
Peygamber diyor k i : Bir mü'min kar­
deşinin to])rağında bir karış yer alırsa Allah
boynuna ateşlen gerdanlık geçirecektir. Bu
sözü ve
•-
J d i y i Jc L>\ ve , J J , ^ \ ö^llUlj
âyetlerini isiden mümin nasıl cür'el eder?
Allahm veeresulinin haram kıldığını helâl sa­
yan, kardeşinin vakfını l ) 0 / m a ğ a uğraşan bir
insan, mulıakkak Allahm gazabına uğrar. Gi­
deceği yer cehennemdir. Böyle olanlara A l ­
lah, melekler, insanlar lânci etsin. Zalimler,
mazeretlerinin faide vermiyeceği gün Allah
hcsab isteyecektir (7).
Merhum Keykâ\üs. işbu vakfiyede mez­
kûr üariişşifa evkafı ile unıumen niemaliki
Selçukiyc evkafı için büyük, âlim, âdil (8)
emir, Üstadüddar (darüssaade ağası) ve ha-
(5) Selçuk mimarlarından birinin İsmi ve ha-
nosl meydana çıkıyor (M. Cevdet).
(G) Ayni mûnayi İfade eden mükerrer ve m ü -
selsel kelimeleri geçdim (M, Cevdet).
(7) B u mânayi natık birkaç ftyct derceder (M.
Cevdet).
(8) Daha birçok vasıllar vt; hayır dualar var>
Terceme edilmemiştir (M. C . ) '
 38 ,W. CEVDET

linedar K c r r u h hin A > d u I I a İt ı miite- İdinde oturmak rnüleassir (dur, lı.'ısılı inii-
\ r l l i \ r N a / ı r ta} in ctıni^îir. L »ladüddar da- lağ etlilemez hale j-elirse evkaf lıâstl.ılt, I U I I N

ru>>ila <\ k a t ı t ı t istiTM.- biz'..it. isterse naibi va- limanların fukarasına, a\; nuimiıılt ı c , nıiskiıı
»ıl*»ılc ıdart' ıdvr. Arzu rttiği adaiıii tevkil lere (1-^) sarfedilecektir.
f<i<-i'ilir. /aınatı i>tı.T;^; \ekalettcn azlcyli- i i A I I M 1:
ş t b ı i ı ı . Hıı bapta hit; hiıu><.-ıtiıı itiraza hakkı İtil vakfiyeyi tliııleilikıleıı sntııa ılej},i';.ıli
)i'k«iiir. G»ifk ııtmım i'skafda, gfrfk ijbıı da- relilerin •tunalıı bttyunlartna tdsiııı. Allah ist
ru;«ıl a v\kat i m l a la>arrııt , tma bırakıltııı^tır. tlir \e bilir. Allah nielaike ve halkın lanclı
H a / ı k . l a l ı m ı . akraıııiKi taik tccriilx-li, ahlâkı kıyamet gününe kadar bııniarııt iı/erine ı>l
ı n n i i < / / ı |ı -jaı lataıılıktaıı u/ak htkiıııleriıı sun. .Allah vâkıfın kabrini piiıııı'ır. ııurlııı
hvkitDİrriııiıı ı kclıhallar^ darü^fada ma etir ihsan eylemin. .Mlalı iyilik yaiıani.ı
ıkaiüı; niı tı -alih ( ı r r a l ı l a r ı ı ı ıııaa.şatıııı o tes­ rıtt eerini zayi etmez, llilâkis bir iyiliğt; beticl
hil cdt r • ' ) ; . on basene ihsan eder.
l .İM\ı- tt'ılariki itjiıı «pareler arar, darüj- N'âkıf K e y k â v ii s, İni vakfiye ile (!eıı.ı
Mtaiiitı tmıhtfltl dtrecfierdeki ıııüstahdeıııim- bı Hakkı, peyj^amberlerle evliyanın, tıılılaıı
mti i^liTim <• tf^bit etler Allahııı ihsan ettiği III. bütün melekleri ve sınıra da mii>liıııaıılaı ı
hi?ı!atı sc a\aidi nıucmcletı \e ıııufas.salan ijlıad ctmijlir. Meseleyi bir (;ok islâm kınlı
me/kûr Mütevelli K e r r ıı h " uı\ eline larma arzetmi^tir. lUmlar kendisindett sadn
nıevdiiilıır. 'Allah muvaffak elsin. olan içbıı vakfiyenin şer"an sıhlıaliııe link
\ a k i f l ı a ^ ı l a t H i ı ı ı ;ureti sarfına gelince: metmiştiler, imza (.1 1) lenfiz ve hüknıiiııii i n . i
Ha-ıiat c w e l a nıe/kûr evkafın imaretine eylemişlerdir (,l.'ı).
yıkılan bir olurca binasına, harap olan (13) Miskin j/<"'"i'V"l mıvlşfllııc kııfl Kcl'nlv.ı
fıKnra klanıma derler, pis dcnınk drf-Jkllr. Tııın Iı
kı-mın tecdniile la/ım gelen tamirat ve İsla­
kara da dcClldlr (M. CovdcU,
hata; harrti hi^solutıııııca ^allatı vakfın tez-
( U ) İlk liisdık .-ddi (il!) iVlTl) d" AkMinnv.!
yitlinc ?jrfnlunur. kadı olan ı rlliHklıııniB«Rklrl nırııııdlkl ııııııı-MU<• ı H
r.ur.ıian t . ı / l a k a l a n ı nıc\kıı!.ılm imare- » r y I I I bİM A 1> d d 1 k e r 1 m bin M ıı 1 ) m n d ' d ı
lıtıe 1 lUı -artftlılir. K r V k & V ti s • den Inınn t)l//«t IvUlcn k İknıı r m I ı-
\'ıu l.ab.i.ı li( t -< ıif biladt Kumda mııa- l)(d pdtip vakrı-ylrdlftlııl tasdik ve lınvıı clinl'.il!
tklıırl tR'dIk Inı vakfiye K r-v k ft v il M ' im v^ in
mt'lAl - l i ı . ı - ı t ı a L-ıren bcva/ mımusi. suliaııi
tından wnira Knnyayu licldlr.lndc Knnyn h m t ı
paraılaii li-ırl i irı «lirinin -arfıılilir '11 t. Eli ul fad İl M a 11 s I I r • ca lıcdlk ( M I I I I I I I Ş I Iı. V u l .
U . ı l i ı t i ' t ı bin ıııiüılı ı I 2 ı >art<'ılilir. B u n - flyrnln (jalıllIcılııln doKnılıiKuııa ve vııkfİyinin d"
dan 1.1/1,1-1 I İ . I I U ^ M I . I ııı.ıh/i'iuiHİf >aklaıur. rn (ilduıSuım hUkmrltlın, drtnl(;tlı. (il!) ı \ i
İt abııni.ı bMiınnl.ı .ik.ir.it vf IIIII-I.K ilâl. ma­ ra vakfiyeyi rehlylllftlnr r<i:> Mu ıkl yıl,-, ylııııi l l . l ' i .
Kayseri linklini A h m e t bin ı. e ı- ı • f a r A l ı m '
lttı . i i ı n a r . ı k mıvkuı (•\k,ıla ii.ıvc eıiilir.
d (I 1 I a d 1 ve ıcıl .SIva'i lırıklıııl M ıı lı m ıı I m -
K i! M I iM • ı l - ı ı n v.ıkıtı mi rinim. ııa/tr Ş e y h l l l ı . ı e y l n lıln A Iı d II 1 v e b a p ııılıbdıli'
vr mult '.ı ! I ı - i n i n lı.u > I /.ını.ıntnila v.ıkıl a k a - ta'dik e( ıııl'jl İr. t mbeijlnrl ıi'nr rlcallndi'n Tııkul ' . ' b
ratr u', ~<iiiı|' tı l . ı / l . ı nnııblrilr icar etmi'ine- rlndeıı K ı ı l b e d i l i n bin 11 a y r e d d 1 n ' İn lıi'l;
Icrıiii. ilk 11 ırt' munk.ı/i olm.nlan yenisini kını bnlnyorıız. (Jelıltler nieydnnındıı I l ' ı ' V İ n '.'•
,ıkıl' \ 1'nil I I I ' 1 ' I mi l.ıllıa--a / . i l i m . I.ım;ık;'ır. l e b i İbnl K e m a 1 e d d 1 ıı A lı nı e I. Mrvlfınıı 11 n
m 1 d e d d J n İmzaları vardır, M a h m n I. bin î.ı '• v
eıiıiıiy I r . i ı i n u v .nl.ıınl.ır.ı bir M ' V icar u l u n -
II ( I f e y 1 n bin A b d 11 I v e h a p bunlaıın ı.iibi'
n ı . m ı . ı - ı n ı ~ ıı t k n ) ııniMİıır. detl İle benim nezdlmdi' vakfiyenin liibball n n l n
\'',ı!ı -,ıkl.ı~m. vjsrr darii'^Mf.ı malıv ve şildi, demekledir, Kııt, b e d d i n bin II ıı v ı '•'I
ınıınıiiTi-- olur. Iı < dnlı mıı«ti'lıil bıılıımtr. d 1 n de II (1 s e y 1 n bin A b d 11 I v e lı b a | i Inixir ıın:
• r: V • •. .ı, : •.. rıl.- ni;ı.-»ş^ı vı- talr-l'-alıı ı lıl- da tsahadel elınlı;tlr Vakflyedı. aynın O'imıınlı yi
•.. r : : I . •;; , M C ı. nınııına alıl l a M İ l k l e r varılır.
• ' I::,kr<- <l.tr r - . i r i l - K l ı r Mr..kıı(nlı. birııkılııtı (ITıl Cenabı inıkka lıamılıl wnii, llazııll I'''yi',"in
ü''.•/*;>;'.':" ',r ^nirrrVtT (M Ovdrt) bere selfıvat. al ve esbabına te'dlmııl ııu / k ılı d uı
': ! ' , . : . .M-.r -./KI: mru ikl hin ıllrhrm Vakfiye K e V k ft v U'^ • Ün nnı'dlKind» laır/lm. vein
t'y: ., 'îi-.. tılr ktıMt \ar^-ft
unıutnl (İH (ııi'ljı .Sel'.uk kailıları tarnfın'Inn ıniıkr-neren 11*
r -.ıtı'nıı :<k l!imaıı--ı/<lır. DMiırk kl dil- etlılınl'iHr, ()'=ınanlı devi.dindi. İşbu vnkllyı- M I .
\ f > ; \ . :• : nr ı M f>vrlı-t ) . r«k 1211(1 ıiaii!)! tarihinde evkaf deflerine ( M I ; I I 11
r,:. • .11. K.; k 1 rüı r lılr vıud \\rn\\ kllı'tilr iniştir ( M, C, ) .
 Fatİl-â Uıtilliy esime eıid digger mtihim
tDİr Vakfiye
Dr. A. SÜHEYL ÜNVER
Tıb Tarihi E n s t tUsU Direktörü
Topkapı Sarayı hazinesini hir kat daha
kıymetlendiren eski evrakı Başvekâlet Arşivi
mütehassıs erkânmdaiı bazı zevat tedkik ve
tasnif ettiler ve bunları da Topkapı Sarayı
Müzesinin değerli direktörü B a y T a h s i n
Ö z ve Arşiv memuru B a y Z a r i f ilmî ted-
kikleri çok kolaylaşdıran bir usulde dosya-
larmı tanzim etmekle büyük bir hizmet etti­
ler. İşte bu i k i zatm delâlelile Fatih Üniver­
sitesine aid mevcud arabca ve bilâhara türk-
çe tanzim edilmiş vakfiyelerinden birisine da­
ha şahid olduk.
Hâlen bu vakfiyenin kabı yokdur. ihti­
mal ebruli ince kabı vardı. Çünkü bu vak­
fiye katlanmış bir halde bulunmuşdur. Belki
de daha evvel bir kabı vaıdı. Bu vakfiyenin
17,5X50 eb'admda kalmca bir iple dikilmiş
8,5 uzun sahife (Şekil - 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, o,
9) metni başmda ve sonunda hiç b i r tarih
yazılı değildir ( 1 ) . Kaybolması melhuz olan
kabında tarih bulunması ilitimali düşünülebi­
l i r . Fakat ayrı bir yerde böyle bir kabı da
bnlunmamışdır. Burada terbiye edilmiş ve
âherlenmiş Venedik nev'inden beyaz kâğıda
yazıları bu vakfiye başda ve sonda boş sahi-
faları ile beraber 12 sahifedir. Hâlen biraz
harabcadır. En başda boş sıhifede
yazı.sı vardır. Topkapı Sarayı
(3882) numarasını laşıyo.-.
Arşiv memuru Bay Z a r i f şimdiye kadai
tasnif elliği vesikaklarm yazı larzlarma ve
kâğıdlara vc buna benzer vesikalakra islinad
ederek buıuı X V H inci a^^ra aid bir vesika
itibar etmekdedir. Bunu zarurî olarak kabul
etmeğe lemayiil çimekle Itcrabcr X V I ıncı as-
asra ait hir vesika olarak da düşünebiliriz.
Kadroda Maliyecilerden balısolunmadığına
(1) Okunaklı nesih Uc yazılıdır. Bahis
sülUsdUr. Yazısı güzel bir hattat t a r a f ı n d a n
mısdır.
göre bizde icadı tarihi olan 1134 (1721) sene­
sinden evveldir. Lisanm güzelliği ve sadeliği
itibarile eski Evkaf mahzenleri evrakmda
mücedded 28 inci Anadolu vakfiyesi defte­
rinde kayıtlı 875 (1470) tarihini taşıyan ve
arabcasmdan bilâhare türkçeye çevrilmiş ve
bir eser haline konmuş türkçe vakfiye
lisanmdan çok sade ve güzeldir. Bel­
ki de arabca i l k vakfiyenin ve lâkin çok se­
neler sonra türkçe yapılmış bir hülâsası ve
daha doğrusu i l k vakfiyenin tatbikatını kı­
saca âlelmüfredat gösteren eski bir talimat­
name halinde de kabul olunabilir. Yazılış
tarihi takribi olarak böyle düşünülmekle be­
raber en mühim cihet bu vakfiyenin en esaslı
noktalan en veciz bir tarzda izah etmiş
olmasıdır. Bu vakfiyede sıra ile Fatih camii.
Medarisi semaniye, türbe, darüşşifa ve ima­
ret vazifeleri yazılmışdır.
Vakfiyenin fotoğrafmda görüleceği veç­
hile bütün teferrüat sıralanmışdır. Fakat bu­
nun metnini sıra ile neşretmekden ziyade şu
tasnif ile neşrini muvafık bulduk. Türkçe vak­
fiyenin metniyle kısmen karşılaşdırılabilmiş-
dir. Bu karşılaşdırma ile verilen ve yevmiye
hesab edilen ücretlerde büyük fark yokdur.
Yalnız bu kadroda bazı ilâveler göze çarp-
makdadır. Muhakkak k i hu kıymetli vesika
Arşivinin esas vakfiyenin birçok cihetlerini gayet açık
surette izah etmekdedir. Fatihin arabca ve
türkçe vakfiyelerinde ve ilerek bu veciz vak­
fiyede bütün iıizmellcr aynidir.
Bu vakfiye lüliıassa imaret nizamları
noklasından çok eiıemmiyellidir. Bu nizamna­
mede bu vezaif bülün tefcr.üatile yazılmışdır.
Bu izahat bizde imaretlerin esas vazifelerine
aid mühim cihetleri tebarüz ettirmekdedir.
Burada imarel nizamları bahsinde bunlar
metninin esasları bozulmıyarak aynen sıralan­
başları
yazıl-
mışdır.
Mevzuu bahis vakfiyeden çıkartılan ve
 40 Dr. A.SC H EY L ü NVER

vıkfivetıin ei>astna göre aynen alman bahis­ 6 Kayyım beherine 5 akçi

ler bunlardır: 4 Çerağdar ^ 5 »
l Bewab 3 »
Fatih Camii kadrosu : 1 Ferraş 3 »
Günde 1 Noktacı 3 »

Fatih Türbesi kadrosu :

1 Hatib 30 akçe
2 imam l)eherine 10 2 Türbedar beherine 5 akçe
12 Müeıziıı » 5 10 Cüz'han » 2 »
)Ü Devirlıan » S 1 Ser mahfil 3 »
2ü Cüi'han » 2 X Muarrif ve müferrik 1 »
20 Muvahhidler ^ 2 4 Muhafız » 3 »
10 Selevalı şerifehan » 2 1 Buhurcu 2 »
'> Selatı faiteyi kaza eden > 7 1 Saka 2 »
1 Muarrif O 1 Çerağdar ve ferraş 2 »
1 Muvakkit ı>aatçi 10 1 Noktacı 3 »

Medarisi Serrtâtüye kadrosu : Günde

Medari»i roezbure müderrisi beherine 50 akça (esas vakfiyede de 50 akça alır)

1 Her birine muid 5 >
10 Her birine Danişmend > 2 > esas vakfiyede 15 kişidir
1 Her birine bev-»ab 2 »
I Her birine fcrraş 2 »

llaki kalan yedi medresenin şartlan buna göre kıyas olunacaktır.

Tfliımmnh Sfmâniyr kadrom : Günde

1 IV\»ab 2 akçe
I H a f t / ı kiitiıb (t » Vakfiyeile de :.yni ücreti nlır.
1 Katibi kütüb

F'ilifı [)arii}jifaM kadrom : Günde

2 T.ıl.il> l»eheri ! 20 akçe (birisine Reisi Ktibba deniyor)

1 Kilerci 4 »
1 Vekilharr 4 »
1 Krhhal n »
1 '.err.ıh <! » (imaretten yemek yiyen üç cerrıılı
g(isteriliyor)
1 Tabbalii eçril)* 6 » (imaretten yemek yiyenler meyn-
nında şerbetçi diye kayıtlı)
1 Hi'ıfı/ı r^riİH" 4 >
1 ]k\vah 3 » (imaretten yemek yiyenler mnyn-
nında kapıcı denmiş)
2 A„, 3 »
2 f^me şuy » 3 »
1 Duvarda nakışları meneden 2 »
1 Ş-yh
2() « dnlıiliye müdürü maknmındndtr
I'.ıır uia L'<t«terilcn ücretler vakfiyede a;
İldir. Yalnız kadroda ufak değişiklikler vardır.
 M Ü 11 ı M li l R V A K F I Y E 41

Fatih Imarcli kadrosu : — Ve her Cuma gecelerinde dane ve zer­

Günde de ve zirva pişdikde suhte taifesinin dane ve
zerdeleri başka pişe
1 Kâtib 6 Akçe
•—• Ve zikrolunan taamlar için 30 kile
1 Vekilharç 5 »
pirinç, 87 vukiyye sade yağ alına
1 Kilerci 5 »
— Ve zikrolunan taamlar için 140 vu.
2 Ferraş beherine '5 »
kiyye kızıl üzüm ve on vukiyye erik ahna
2 Kayyum » 3 »
2 Çerağdar •— Ve her gün on vukiyye badem ve on
» 3 »
4 Nakib vukiyye incir ve 40 vukiyye nişasta ve 150
» 3 »
2 Bevvab dirhem zafran ve 80 dirhem fülfül verile
» 3 »
6 Aşçı — Ve baki havayiç gayri günlerde ve­
» 4 »
6 Ekmekçi rilen gibi verilip Ramazan gecelerinde dane
» 4 »
ve pirinç ve zerde ve zirva pişe
1 Et hamalı 3 »
— - Ve bunlarm harcı için 25 kile pirinç
2 Buğday aynllayıcı » 3 »
ve 71,5 vukiyye yağ verile
2 Çanak yuyucu » 5 »
2 imaret alarmda bevvab » 2 » •— Ve gayri levazım cuma gecelerinde
1 Anbarcı 2 » ne mikdar verilirse ol kadar verile
1 Odun hamalı 2 » — İmareti mezbureye misafir konacak,
1 Duvarlarda n a k ı ş l a n tneneden 2 » her misafire 50 dirhem asel ve. bir fodla ve­
rile
imaret nizamları :
— Ve her gün misafire kırk sofra taam
— Her gün sabah ve akşam i k i kere ta­
konup ve her sofra dört kişiye verile
am pişe
•— Ve her sofraya bir tabak dane konub
•— Ve cuma gecelerinden gayri geceler­
ziyade konmıya
de sabah pirinç çorbası akşam buğday aşı pişe
— Ve 40 sofra danenin harcına 2 kile pi­
— Ve cuma gecelerinde sabah buğday
rinç ve 6 vukiyye yağ verilib gayri levazım
aşı, akşam tane, zerde ve zirva pişe
kifayet mikdarı görüle
— Ve her gün sabah ve akşam t a a ç ı l a n
— Ve her sofraya i k i pare yahni konub
için 320 vukiyye koyun eti alına
dörder fodla verilib adamnıa göre zerde da­
— Ve Ramazan gecelerinden gayri gün­
hi pişireler
lerde nısfı sabah ve nısfı akşam pişip Rama­
— Ve zikrolunan sof rai arm her birine
zanda cümlesi akşam pişe
100 dirhem pirinç ve 100 dirhem asel ve 50
— Ve her gün pişen buğday aşı için ye­
dirhem sade yağ verilib kâhi akşı aşı pişe
di kile buğday verile
— Ve her sofraya aksı aşı için 25 dirhem
— Ve her gün pişen pirinç çorbası için
pirinç ve 200 dirhem kara üzüm ve 25 dir­
yedi buçuk kile verile
hem kızıl üzüm ve 25 diriıem incir ve 25
— Ve pirinç çorbası için her gün 8 akça
dirhem erik verile
maydanos ahna
— Ve riayeti lâzım olur eşraf et'ımei ne­
— Ve her gün fodla pişmek için otuz
fise ile ziyafet oluna
kilo un verilip her bir kile 110 fodla ola
— Ve her sabah riayeti mühim olan a-
(600) okka undan 3300 fodla beheri 72,8 dir­
danıkıra sofra Ixisinda ikişer akçe paça ahna
hemden lOü dirhenılik foJIa)
— Ve 5ü vukiyye kabak a h n ı b buçuk
— Ve her gün pişen fodla için vcsair ta­
kanlar asel ile reçel edib bir mikdar darçm
amlar için yevmî bir kile tuz verile, her gün
ve bir mikdar karanfil konub misafirlerine
15 vukiyye soğan ve yüz dirlıeın kemnunı
verile
(kimyon) ve kırk dirhem fülfül ve buçuk k i ­
—- Ve et'ımei raezburenin 320 vukiyye eli
le nohud ahna
altışar dirhem mikdarı paralanıb tevzi oluna.
— Ve kabak zamanında kırk güne değin
her gün 65 vukiyye kabak ile 5ü vukiyye ko­ İmaretten yemek yiyenlerin aldıkları
ruk pişe rnijf darlar :
— Şe yoğurt zanıannuhı f5İin(I(; elli vu­ Ve evvelâ misafirine ve sonra med­
kiyye yoğurt ile sekiz akça bâzu pişe resede olan DanişmcıuUcre vc Müderrise ve
 42 Dr. A.SÜHEYL C .WER

trlumnw" İK>\val.larına ve nolktar:ya liir para \'e t ı ı l c l ı a d a i ı 011 -lefer k i ı n c - ~ ı ı c v e d,,

yahiii \r J * * ' iHrh< i!> fiulla M'rilf ııi>ıneti(| a s ı g i b i 011 a ş veıile

\»» /ikri'limaii nH"iir«*M-lfnlc iiiuiil o- Ve iniareli ıne/ki"ıre\e ıınılla-ıl ı.l.i;,

laiil.it.i ıLİ7«T M-rili- iki b a l a l ı a n e d e biıer elıli ilim >akiıı idin
\«- h« r l-ir »tılıtt yı- HKt ilirlirni l>ir t l a n i ş i ı ı e ı ı ı l a^^ı ;;ibi b i r e r a ş v e ı i l e
f.Hİİ.i \<- •ulitt\»' «••> ta« ri>rlia \»- hrr \e ııııaıelı >erıleı ıııe/lnııede İKI >
Ia-,i i ll j.-iri- N aimi xt-rili- ne M'kM'iı <ie«li ıı/ııııı lııı-;iı--ıı ve ıi(^ bin d
\ «• I'll /ikrolimaiiilaii -inira ('\kal ne palln.ın lıır'^ıi'-ıı ( d ı ı ı ı ı ı p ı ı ı i - a l iı ine \(iıl
k..'.li!.iii<- \< viktllum a k'ltiliiiii- i-iiiaml
\e allı kant.11 »oji.ın lııı-;.ıı-ıı alınu.
x \!iiiir \ i - \t4killian a iki^ i a^ M'rilf
n ı i ^ a l i r i n e ve d a n i ' ^ n ı e ı ı d b ı e ve --ııbu l e ı c \< .
\ I- kil. riiy<- '•<• Mİılıaııc iiiiaiuina M ' /i (dıın.ı
ııuKV/iüiüi \<- allı Mflt'r a-H;iya \ f allı iicfcr
\e bu /ikrııluııan lıadelııcden j'en
tkünk.Jvf v.- iknxkii -akinliiif lur Mriiif
i m a r e t l ı a d e m e ^ i ı ı d e n . ve |.'erek c a m i l ı a d ı ın>
l.irrr a- •.trilc
>in(leıı oUıın ve jü-ıek daiıiş.şila badcnıc-^n
\ <• ka/a.iii MIS ana \f (l<irl iit'lfr iia-
den (delili b i r a ş a m ı ı l a - . ı ı r ı f ola
kiU' vc Mİ'luııc.l.- iki iH'frr ı^fraüı i-iiia \t' iki
\e eğer bir a>lı cilıele inula-,111
nftt r ,i-,!r. I i!ia \ i " iki kapıcıya hirer a< ve­
i k e n ittifak b i r a ş l ı c i l ı e t d a l ı i v e ı . - e b ' i ol km
rile
Sf h e m e n y i n e b i r a ş a ııuıt.ı^aı rıf ( d a . / i v .ı
\'e lie liefer ahife-i/ («ııûılay ayrilll-
vermiyeler ve masarifi me/,kûredeıı /iv 1
yanlara ve uç nefer pirinç ayrıtlıyaıılara bi­
taam kifayet eylediği mikdar fıkaraya |ı \
rer 3- »erile
oluna.
\t Yeniçeri MoU^lçileriııe allı a< ve­
rile tıılilı lınnn findı ıı \riiirh ^i^ı ıı/cr .
\e liaHeniei camii •^•rifılen iki nefer Mi-afirlere 1 kimlik lO s o f r a ( M d l.ı 1
inıart;,! M ' l'ir ^.î.itçi\e \e j.ir ıiokl.'.cıy.ı \r l.şral'a I.t'amei nelise ikramı
tr.;>ii,.t'r •^' Ü ! ' C \ I i-ini' birer a-; verile Hiayı'ti mnhim olan adamlar
\ • :-ı:;,nritc \c luıfı/ı kuliibe \e per- Daııişincndler
fliTİ\e \r .»n iki ıııuc/ziııc ve ıliırl çeraj:'ıva Medrese bev v;ıbl;ırı
\r allı kawiinia \e naillıan'a her l irine birer T e l ı ı n ı n ı e bev v a b l a r ı
a- \<Tİ!c Medresede nokl.ıcı
\ c ; i<l.;< !.ı ş< ril mııalliınine \e lıali- Mııidler
fecine \r iki kay y unııııı t I irer \erile Sıılılıder ( s . d ı . ı l a ı I 'ı<l(l kı <
\c [lirbcıl.ırl.ıra \c ımkt'c t*ııı,ı \e Sad.ıi
tr' rc!"iîi î l k 'ılıbivc \c iki neler nuıleııiede \e
i.vk.ıl k;ılibi I
iki ncfı-r nicıcnımılciy biıer a-;. \crile
VekilliilM. k . l l i b i 1
\ ı fiıil.ıi.ı lya \ r kıır-^ııiK liva ve lıa- I ı n . ı n e l 'i'cyhi I
fî:a!!i!.u ',ı!;-irii' \ı- -ıı vıılr >ı ba-ıııa birer a« Vekillıar..- I
verile Kileni I
\c ıİ !in--ıf.ı lıa'lclııe-iiKİı n IJei-iil' Tabhane iıııanıı 1
rîıbb.ıva \e ,17 ıı'i \ anında otur.111 l.'ibibe bi­ I ablı.'iııe ı ı ı ı ı e / / ı n i I
rer nv verile \ş(;ıbır ('
\ !• iniamın.ı ve tıiııe/zıninc ve kati- I ,lllıek( i l c i
bıııt- vf kıbrıı-inc vı- vekilli.ır<ıııa birer .i'j i lın('k(;ı 'şakirdi
venlı- K.ı/.ın yııyaıı 1
\ c ı k l tıı jcr kelılı ıl'e ve ıır neler cr'r- Naib I
r.ıb.ı vc ı k ı ııelt I -erbclrivı birer .1^ venle I .ıblı.ıne ıjeı.ıp ıl.ıı 1
\ e ıkı nefer ( (iv ive ddi/enlere ve iki 'i'.ıblıane .ılııi' ıl.ıı 1
1.(1' I < ,-ı\ .1 \c (İMil ııeleı kavvııııa ve T.ıblı.'iııe k.ıpKilaıl
(i.'il ne|( 1 ıi.rık(jve liirer verile Alııle-i/ buğday ,ıy 1111 lyaııla 1
\ c ıkı a^ı iva ve (;.ınak(;ıv.ı ve nokta- l'irinı, ayiilliyanl.il
riya ve k ıpi(iy.ı birer a« verile ^ eni(,eri mdielıaleı i
 M Ü H t M B I R V A K F I Y E 43

İmamlar 2 kişi Kadroda mevcud olmıyan lâkin imaret-

Saatçi 1 » ten yemek yiyenler arasında tesadüf olu­
Noktacı 1 » nanlar :
Muslıaf'ı şerif lıekçisi
IVluarrif Kurşuncu

, Hafızı külü]) Hamamlar cabisi

Perdeci Su yolcu başı

Müezzinler 12 » Naithân
Çerağcılar 4 » Perdeci
Kayyıımlar 6 » imam (Darüşşifada)
Naithân Müezzin »
Mektebi şerif muallimi Kâtib • >
Mektebi şerif balifesi Edviye döğen »
Mektebi şerif kayyıımları 4 Kayyım
Türbedarlar 4 İbrikçi »
Türbe noktacısı 1 Çanakçı
Meremmat kâtibi 1 Tabib şakirdi »
Mütemedler 2 »
Meremmetçiler 4 » m ı n ı n raikdarı tasrih edilmiştir. Diğer bir k ı s m ı tas­
Dolabcı rih olunmamışdır. Bunlar Belsi Btibba gibi mutlak
bir kişidir. Fakat danişmendler, softalar ve diğer­
Kurşuncu
lerinin mikdarı tasrih o l u n m a m ı ş d ı r . İ m a r e t t e n her
Hamamlar caijisi g ü n yemek yiyenlerin mikdarı tasrih olunmamışdır.

Su yolcu başı İmaretten her g ü n yemek yiyenlerin adedi biline­

miyor. Yalnız g ü n d e 3300 fodla plşmekdedlr. Nerede
Reisi elibba pişirildiği tasrih olunmamışdır. Fakat İmaret kad­
Tabib rosunda 6 ekmekçi ve şakirdi de o l d u ğ u n a göre bel­

Darüşşifa imamı ki imaretin fırınında hazırlanmışdır. Veyahud baş-

ka fırınlarda bunu temine yardım etmişlerdir. Fod­
» Müezzini
laları adedlerle verdikleri gibi bir k ı s m ı n a da İki yüz
» Kâtibi dirhem vermişlerdir. Suhte (softa) lara yüz dirhem
» Kilercisi bir fodla vermişlerdir. Bir fodla buradaki hesaba g ö ­
» Vekilharcı re yetmiş İki b u ç u k dirhemden o l d u ğ u n a göre bir
fodlayı yüz dirhem İtibar etmek l a z ı m gelecekdır.
» Kelılıalleri 2 »
Bu hesabça g ü n d e vasati olarak iki bin kişi ima­
» Cerrahları 3 «
retten yemek yemiş itibar ounabiiir.
» Şerbetçileri 2 «
« Edviye döğenleri 2 » Her g ü n sabah ve akşam istihkakları İçin üç
yüz yirmi okka (vukiyye) et sarfolunduğuna göre
» Came şuyları 2 »
bil kişiye g ü n d e yüz dirhem et verilse bin İki yüz
» Kayyumları 4 » seksen kişi istifade eder. Etler ekseriya altı dlrhem-
» İbrikçileri 4 » llk parça yahnilere ayrılmaktadır ve ekseriya bir
» Aşçıları 2 » pare yahni alanlar da vardır. Sabah ve akşam ayni
şekilde yapıldığına göre bazı yemek yiyenlerin yüz
» Çanakçıları
gram değil elli gramdan az et alabildikleri d ü ş ü n ü ­
» Noktacıları
lürse yemek yiyenlerin mikdarı daha çok artar.
» Kapıcısı Şimdiye kadar imaretten yemek yiyenlerin hakiki
» Sulaha 10 » m i k d a n n ı gsterlr bir vesikaya h e n ü z destres olun­
madı.
Balalıanedcki ehli ülûm
B ü t ü n bu İstihkakları Ramazan m ü s t e s n a , sair
Darüşşifa balalıanesindeki tabib şakirdi
aylarda sabah ve akşam olmak üzere İki defa verD-
Mütebakisi fukaraya (2). mekdedir. B u n l a r ı n eve v e r i l d i ğ i n e . ye harice çıka­
rıldığına aid bir kayıt yoksa da herkesin İstihka­
(2) istihkaklardan arta kalanların fakirlere ve­ kını arzu ederse götürebileceği emsali gibi kabul
rilmesi şayanı dikkattir. Yemek yiyenlerden bir k ı s ­ olunabilir.
 44 i)r. A. s r H F Y I r M y. H

lm*r,ılf pi}tn •ifmrh '-ffidlfri ır türkü­ /'(l/ı7ı l ullıiinı- ırrilrn nuıhrıuf ln ılt /i:
lü, : Hasır lıei'iiiıı 1 akea
rafta yağ > »
Pirini; çorha>ı
Kandil \ e Mipiırı:i' rt
İSu^tlay aşı:

Itıı^ıİJMiı varma«ı lıal olarak lielf-iiwli pi>«'r- Tıırkı^eye e e v r i l e ı ı esas v a k f i y e d e ((iaıııi lıa--ı
İ L / k m n ı ı / l a r . i - l e y n ««-kı-r k o r . aşıırı- uihi n it,iıı kıılle y c M i ı 1 . ı k e . ı . zeylin yajiı iı,iıı
ver. i»(rvj'!i (11/ koşarak ı;ı>rl>a j;il>i iı;»»r ı IJay külle yevın lıeş akea, \ e e.Hiılı \ e k a ı ı a d i l M -

taiı/.ili k a ı ı a d i l it;iıı nıeııa\îl halici y e \ ı ı ı i lıir

a k ı j a lıâ.-lll l e \ a / M n ı e a n i i i ş e r i f i n ıneeııııııın.ı
Daıır ıPırıru; Imluıhalı • : v e \ n ı i v e o ı ı akea l a v i ı ı . . . ! k a y d ı n a l e s a d i i l ıdıı
PiıiiKj \e yaş il»- j'i-^.lıiii mıı-arralıtır l i ' i l a v ) .

Z« rıl.' I/,ıf r.Hılı'

.\f idârisi Srın<'ıni\r\r ırrilrn nıııhrnır

Zir»a: hedrli:

l «laıl Haf ı/ıkuttıp l'.ay Umail î ' a i İ K ; pöre «'^ki Mısır

Türkler Z.rl ar '/ir\aı,> ilerler. \ şeyıien mü- Kandil İler ^iiıı () şar akea
rvkkci -lir. 2" «kka ııi^a^la. 2<1 okka M.'ker. 20 Zeylin ya (il
o k k a kiirii uzüni. 2«> okka kıını incir Sultan
Sciin! ^akfivc-iü'ii' pelte o ı i ı r ı F-a-; vakfiye­ Trtinuniiili srn>ııni\r ıiırtlırsrirrinr ^apı
de /iri'.ıre lienriK'klerlirl.
Inrı mnsr tj:

Fo.ll.T. \\\-\r \r reraf"; y.ıi'i 'jiiııdı- t .ık'a

\ a—1 f i'l«- LTİİ'İ • km<'k. nıikıları '2<t<l liirlıeın 'lelii'iiine lıiıereleriniıı lıer imine a\ cla l.ı
\e yıi7 «iıri-.eüi hır f^nil ı 72.5 dirhem ımdan akea
)a|'ilır- (l/Iıı urıd iiı \,i|ıılına/. ^ ııınıı^ak oiııp
ÇaİKlk ('.ur .ıl.uıır. l)ııııı\\ijınıı ırrilrn nıiılrjrı liLı nııf.ı<ıl
hrıirli :
.liıTiı : ' l'.\r';.ı rtlfid'-ıı (
l)e\ ılar \e aııd.ı ıdeııieıin leı lıi/ \c lek
,\-k 1 . I M I f ikM .1-1 / 1 ; fiiline t'.nnılı- 2<MI .ıkra dı fa l\eniıleıı) I >.ı
I'iri!i'_. k.ir.ı ıı/unı. k ı / ı l ıı/ıını. iru ir \ e erik rîişşıfada <dan kini'-elerin li'\a/ınıın;ı ruınle
il< m.ur.ül lıeş akea

Y\: / nli jiyrılr i\nıi tere/; nıin'su-srlrı :

"•2" k!%M' !ır n 'ı ılıılu rı.ıleıı 21. 1 !'• parr.ı I atili camii
Medari'-i Semani\c

P.ılli'.ın I clumnıalı ^cnı.ınn e (.))

Sor.ır, I nrlıe
D.ıriışşifa
lr„:'>l \i riirl hiiıiı lı rinıtf l.lıllnnılnn İm.licit alııiıe
rahlıaııe
lialalıanel(;r
K ' ı , ;;;; < ! İ . i!i.ı\ıl.ıno/. İli/, lıılplay. mı.
•-oj:,ui. i.,ii,ıj!i ' k ı ı ı n u ı ı ı . fulfill ılıiher), no- Meklcl.i şerif
î kıl ık, k'ırnk, Nopırl, lıa/ıı ( p a / ı ) palı- ll.'iıııaınf lar)
rar N.ıj.r . U . U K İ I I . I'ırinr. 'ideya^ lyag) a«el
1?,! '(r;ıHl(llti-,ıılln(tM t rlrll~rrııl' O H Ilı İl n
' i . , ı l ' . 1 ı/ii ı./'ınıı l.ıırm/ı r,ı/akıi, erik. İ N I -
« » tl «• A h m r cl ;;.'),'< (I7I(;) V<-Ii!jü(l<lln hUiüv-
<!am ıl -ıiitııi' 11.'II. nijaı^la. /afran. paı.a.
hanr%{ nıııunıti 24Î4 hunıyft (inııiillthaııc) flpnıckdcu
iJ.ır^ii,. k iLinfıI. ülr Triıirnmmı s'liimilyfyc <!'' (U'tUmıı»') <lrr.
 MÜHİM BİR VAKFİYE 45

Bu vakfiyenin elıcmıniyvtini Icbariiz
tiren noktalar :
1 — Fatih thmcr.silcsi külliyesi müşte-
ınilâtı l)ii{;;iiııkii bir yalı nıcklebi mesalıesin-
dedir. Imarellcıı taİPİıe ve ınııallimler ve l)ü-
lün müstahdemler yemek yemişlerdir. Bunla­
rın nizamı imarethane vez'ilfi ve ihracatı kıs­
mında yazılıdır. Müstahdemlerin çoğu hirer
aş almışlar. Bazıları da i k i aş almışlardır.
Yalnız imarel masarifile alâkadar evkaf kâ­
tibi, ve Emanet Şeyhi ve vekilharç gibi zevat
ve medreselerdeki muidler ikişer aş almışlar­
dır.
2 — Fatih zamanındaki rayiç akça bu­
günün gümüş (5) kuruşuna muadildir ( 4 ) .
Memurin ve müstahdemin kadrosundan
alınan ücretler hesah olunnbilirse de umumî
aylık ve hattâ gündelik masrafı bilhassa ima­
retin kaça mal olduğu bilinmeyen birçok satın
aldıkları levazımın fiyatları tasrih olunmadı­
ğından tam bir büdce tayini kabil değildir.
Fakat vakıf hademesiııdtn itibar olunan bü­
tün ilmî, tıbbî vc idarî heyetin aldıkları üc­
retler az değildir. Bu mânaca kendilerine dol­
gun maaş verilmişdir. Ayni zamanda imaret­
ten de istihkaklarını bol bol almışladır.
3 — Fatih Üniversitesi kadrosu çok ge­
niş tutulmuşdur. Bu yüzden birçok aileler re­
fah içinde yaşamışlardır. Zamanın hiç bir ih­
tiyacı ihmal olunmamışdır.
4 — Fatih Üniversitesi çok geniş bir sa­
hayı ka])lar. Ayni zamanda 16 medrese ve
sair müştemilâtın ne kadar büyük bir sahayı
et­ kapladığım ufak bir gezinti bize gösterir. Bu
Istanbulun imarında ve burasının lam ilmî
bir merkez haline getirilmesi için yajıılan fe­
dakârlığa büyük bir misaldir. Her ne taraf-
dan bir misâl alınsa çok büyük lıiınniellere
şahid oluruz.
5 — İmarette verilen yemeklerin mu­
gaddi ve leziz olmasına \e çeşitlerine dikkat
olunmuşdur. Fatih Ünirersilesinâe imaret kıs­
mı büyük masraflarla idare edilnıişdir. X V
inci asırda Türklerin İstanbul da yemek ve
tatlı çeşidleriııdeu bazılarını öğreniyoruz.
Dikkat olunacak olur.sa Türkler Aııayurdla-
rıııdan bu yeni şehire geldiklerinde âdetle­
rinden vazgeçmemişlerdir.
Yemek ve âdetlerinde muhafazakâr dav­
ranmışlardır. Bazı yemeklerin ya])ildığıııı
kullanılan maddelerin sıralanmasından öğ­
renebiliyoruz. Bunların liir kısmı da bu
gün mııılulmuşdıır. Iınarellen istihkakla­
rı olanlara ve istihkakları olmadığı halde
yemek yiyenlere çok mikdarda verilmişdir.
Fatih imaretinin yalnız fakirlere ve talebe
istihkaklarına mahsus olmadığını görüyoruz.
Misafirlere ve hattâ ckâbîre bile büyük ve
hususî ikramlar yapılmış ve onlara ayrı yer­
ler bile ayrılarak burada da teşrifata ria­
yet olunmuşdur.
6 — Hastalıanede hastaların yemekleri
ayrı pişmekdedir. Esas vakfiyede teferruatı
gayet güzel tasrih edilmişdir.
Vakfiyedeki geçen istilûhlar :
Akça. Hatib. îmanı. Müezzin. Devirhân,

(4) F a t i h z a m a n ı n d a akça. 3,5 akça bir g ü ­

Cüz'liân. Muvahhidin. Muarrif. Muvakkit,
m ü ş dirhemdir. On akça bir doka altınıdır. On ak­ Kayyımı. Çerağdar. Bevvab. Ferraş. Noktacı,
ça z a m a n ı m ı z ı n yarım altınıdır. O halde on akça Çerağ. Müderris, Muid. Danismend. Zeytin-
g ü m ü ş elli k u r u ş d u r . Bir akça da Iıesaboa beş g ü ­ yağ. Çerağ yağı, Tetünıme hücresi. Hafızıkü-
m ü ş k u n ı ş d u r . Bcyazıd I I . ve Selim I . de altmış akça
tüp. Kâtibi kütüp. Türlıcdar, Sermalifil. Mü-
on üç g ü m ü ş dirhemdir. Altmış akça bir altındır.
On üç dirhem g ü m ü ş bir a l t ı n o l d u ğ u n a göre bir ferrik. T^ııhurcıı, Saka. Darüsşifa. Tabib,
dirhem g ü m ü ş dürt buçuk akçaya mukabildir. Kilerci. Vekilharç. Kehhnl, Cerrah. Tahbalıı
Hasan Perl d - Nakid vc tlihari Malt eserine eşribc. Hafızıeşribe. Cameşuy, Şeyh. İmaret.
göre Ckitab S. 5,4,154) Osmanlılnrın ilk asırların-
Naib. Ayrıllıcı, Yuyııcıı. Anbarcı. Kile. Vu-
dakl akçalar yüzde doksan, tâbiri dikerle 2.10 aya­
kiyye. .Suhle. Perdeci. Naitlınn, n o l a b c ı . Kur­
rında ve altı knat {16 da bir dirhem) agırlıSında
olub Cihan harbinden evvelki piyasaya göre en şuncu. Hamamlar eabisi. Pıı yolcu başı. Ibrik-
BSagı (34) kuruş 13 para k ı y m e t i n d e Id). çi. .Sulaha. Balalıane, Enrnnct şeyhi.
 . 1 i - I

_» •

1
 -/

2
3
•1
 J

S:

\
Kvir'an tercümelerinin Dil b a L k ı m ı n d a n
değerleri

ABDÜLKADİR E R D O Ğ A N
TUrk ve İslâm E s e r l e r i Müzesi Direktörü

Türk Dili'ndeki ölmüş ve unutulmuş ke­ ehemmiyetini anlatmak ve D i l üzerinde ça­

limeleri diriltmek için en canlı kaynaklar­ lışacakları az çok aydmlatmak maksadıla bu
dan b i r i de Kuranın eski tercemeleridir. yoldaki görüşlerimi şurada sıraya koymak
Kur anın kelime ve cümleleri üzerinde şim­ istiyorum:
diye kadar çok durulmuş ve her âyetin de­
1 : Boy: 0/36 m . , En: 0/27 m., Kal. :
lâlet ettiği hakikî manası tamamile bulun­
0/14 m. (902 sayfa ve heı sayfası 9 s a t ı r ) .
muştur. Kuranım vaktile dilimizde yaşayan
Vaktile bir hayırsever tarafmdan Eyüb
kelimelerle terceme ve Arabca bilmeyenlere
Sultan Türbesine vakfedimiş ve bundan yir­
bu tercemelerle faydalar temin edilmiş oldu­
mi beş yd önce MüessesatT Vakfiyeden Türk
ğunda şüphe yoktur. Arabjadan Türkçeye es­
Ve İslâm Eserleri Müzesi'ne. getirilip konmuş
kiden çevrilmiş diğer eserler böyle değildir.
olan bu terceme bugün Türkiye'de görülen
Bunlarm istinsah ayrılıkları, yahut ibare­
Kuran tercemelerinin en eskisidir. Kaim
lerinin yanlış anlaşılmaları yüzünden karşı-
bir sülüsle yazılmıştır. Türkçeleri satırlar
lıklarmın ashna uymadıj^ı ve inceleyenleri
arasına kırmızı ve Talik Krrması bir yazı ile
müşkil vaziyete soktuğu vardır. Kur anın iba­
sıkıştırılmıştır. Savfaları cedvelsizdir. (Fati-
relerinde böyle bir düzensizlik hatıra bile
gelmeyeceğine ve terceme edilirken o devir­ ha) i l e (Bakara) surelerinin başlıkları yal­
de yaşayan Türkçe lûgatlcrla çevrilmesi ge- dızlıdır. Kabının üzerine yeşil bir bez geçi­
reğeceğinc göre D i l itibarile Kur an Icrceme- rilmiştir. Yazıcı ve yaldızlayıcısı Şirazlı
Icri kadar başka kıymetli bir kaynak bulu­ Hacı D e V 1 e tş a h O 1 n M e lı m e d-
namaz. Türkler İslama j'jirdiklen ve Arab dir. (Hicrî: 734 — Milâdî: 1333) yılmda
D i l i n i öğrendikten sonra Kur'an'ı dillerine yazılmış ve başlan başa Oğuz Türkçesi ile
çevirmekle gecikmemişlerdir. O devirde ya- Icrceme edilmiştir. Terceme arasında Arab­
prhıtı IcrcerJKîlcrifi asılları bu gün elimize ca ve Farsça kelime kul'anılmaımşlır. Aslı­
geçmemekle beraber (Hicrî 71') - Milâdî nın ne.zaman Icrceme edildiği belli değilse
l.'^).'),'^) yıhnda örneği alı?ınıış bir Kurdu Irr- de Hicrî dördüncü asra âid olduğu sezilmek­
tcnırsiı\i\\ Hicrî besinci üsra âid olduğu kes- ledir. Bu sezişi kııvvelleşlrrecek deliller de
(h'rilebiliyor. Hıı/ıdaıı başka »nılılclif zaman­ vardır:
larda 'l'ürkçcyc çevrilmiş ve her biri vakıf Birincisi: Bu Icrccnedeki kelimeler
müessesesine lei)crrü' edilmiş olan (!!) kur'an ( H : 166 M : 1073) y.lında Iclif edilmiş
lercemesi daha vardır ki iuııılarııı her birisi olan iljiMolil j l y i ün lopladığı lû-
mııhlelif zamanlarda başka başka âlimlerin gallara ve onun lalılilleı iı,( ııyiiımdur.
kalemi ile dilimize çcvrilrnişlir.
İkincisi : Kur'(nı\];\ geçen dinî kelime­
Kur'an'm eskiden l.lr düşünce üzerine lerin karşılarına bundan ı'6()0) yıl önce bile
kelime kelime Türkçeye çcvrilmcsiıuleıı çeki- kullanılmayan Türkçe ınııkabilleri konmuş­
nilmiş, yahut Türkçeye ç(n ı ilmesi beccrilcmc- tur. Hassalen Hicrî beşimi ve altıncı asır
miş olduğuna dair kanaatler vardı. Bn gün içinde kullanılmakta olan Arabça ve Farsça
Türk ve Islûtn Eserleri Miiresi'nüe lo|ilanmış dinî kelimelerin Türkçeleri bulunnnış ve se­
olan (9) Kur'an tercefnesi ile bu miisiicl ve çilmiştir.
menfi telâkkilerin suya düşliiğünü göriiyo- Türklerden öıice Islâma giren İranlılar
ru?!, işte bu dokuz lercç.nenin kıymet ve daha evvel Arablarla kaynaşmış ve onlardan
 48 A R n V I. K A D I R F RDOC A N

a l d ı k U n dini krlimrlfrle kmdi dillrrinin kuv- oyk« : - güııbalışığ

»rlini zâfa ui^TAtmı^lardır. Tüıklrr Ac Müs­ •ie^ gökatmak

lüman oldukları v>nra hir taraftan Arab, di- j» .- yarukluk
|CT yandan Müslüman Iran dili vr hassaten
^ ^ü<.-kıİntak -
b(' i k i dilin dini kelimrlcri Türk Dili ara.^ı-
j^" - yc^râk
na firitKY kendi dinî kel iwlfri tr«Jriren el-
den gitmeye h&flarot«tır. Hunlardan anlaşılı­ kıi|imak

yor k i bu kuı'an tercenıe*i Türklerin ilk - jiirgiinmainak ~ JUU ^C;

de\irlerine â i d \e Dil hakımıııdan büyük bir jV-. I f/f;iilûkkılınak J J jJ^^r}!

rhrmmiyeti halidir. Tü'k le lilâm Ksrrifrî
biiliinlük 1— -i!y r •
.UticeıTnin ı " ^ » N o : -nrıJı kayıtlı olan bu (.UU y,.yj.û
Kar'an Ifrcrmtü tarafımdan türer bin-r ta­
k.'iıf c-;^
ranmış \e yiik<ck deleri bizre anlaşılmıştır.
Burada örnek olarak ba/ı kelim<'leri Arab- j^j bıif-nzlaınak - ^y^Jy,'
ç*5i ile l'eralM'r g.Wtereoyi/: kj-»-* yrIğan = jUv

^> pıiılgill ;;- J ^ C ; ,>

: In
: Ilagırsak I'm kttr'ıın Irn'fiıu'^iuılf Tiirkf^rsj lnıImı

Tamu ınayıp <la \ral> ve F a r s (lillrriıuln» nlın.ın

kflinubr |>ık a / ı l ı r . İNlcsflA Şrytnn. yı'ıl; i l '

yüğiinmek
tcfifnıc rdiMijri liable Mvlvk'wx T i i r k r r k ^ ı
tıırııtk.în ı-
«ılı^ı bıılıınaıııamış ve F n r ' ç a d n n ••—'• .•
lejM-nikli ^^^^ krlinı<'5İ almnuşfır. F'akat b ı ı b ü y ü k trrcrınc
"ğan ara-iiTKİa yabamı «lillrrdcıı alman koliınrlı

nar rin topu İ][V) II g e ç m e n ı r f i i \v (2r)fM1) Ifu M

ol fı (Mıikrrrrrlcr dalıil dfjil) ibliva eden

kıır"a?ı Türkc^-ryi' ç c v r i l i r k m b r ş f>M v a b a m •

cündogıtşuj
krlimeyı- ilitiyar cö^torilm»'!»] vaklib- dilimi
EÜkotıı
7İn n<* kacl.ır 7rni!İ?ı o l d ı ı f M i ı ı a ranlı b i r de
6/ yr«ifi •(•Jiz.:.)^:., lildir.
yak
2 : H o y : 0 . r , n m . F , n : O.l.^, m . K a l . : O . ' i n
tanııklıık m. (1260 s ı y f a ) .
ya^uk HirİTif'i « a y f a ' i n d a Irvba arkn«ı tc/yinnlı
yen II t vardır. Sarı yaldızla irim- zincir (M'kilıııiş

larla krnarları rr\rilnıi« \ı- orla«<ı viıu* / i n

rii'.ivllk r i r l c r l c i ş l c ı ı m i ş . l ı r ı ı d c ı î • ( • k i l l e r l e •iii'^Ienini'

tir. <»ı>lırj;inıle lın ivert /••min üzerine yaldı.'

yolbıılak
budıııı
ibarı--i \:\>\\uhx. Tr/.yiııntuıda kırmızı. ııuıvi
lı'-lsü
-ivalı. koMi \ e arık kaine renklerle s.ııı
İK
yaldu k\ıll.ıııılınışlır. tkinri -»ayfada ;ıyııı
Y . ı l \ nr renklerle \ e lı.l'jka b i r ş; k i l d e l i a ş i v f ' l i levlı.ı
I ';rn.tt le/vitialı \.i)ıılnH>< ve b a / ı y e r l e r i n e lni'-k.'

Kın kaf'il |i.ırr:ıl;ırı vapı-jlırılnu'-lır. Üriiıuii

a.. fanın lıvlıib ve l e l v i n i de i k i n e i n i ı ı avındı

I ilik
I b ı n ı ı n ı n i ı / ı l d ı ı - b kı^'inı l ı ı r p a l a n n ı a n ı i ' ^ I ı r . S ı :
L'İİTiiyol
rei ILıkaLi'nın b.i'<lanı;Teiııl ilitiva eden d " :
Ar un
ıliinr II .ı\f:ıd.ıki lıaşiveli levlı.t i i e i i i u ii > .ı >
olilk f a n ı n k i n d e n dalıa fii/eblir. Y a l n ı z ali y a n n ı i n

ol:' •rirtptinnwk bir ııeima ba-jka bir pnrea yamanınışlır. I ' n

^*U» — rin«>7lti mnrabb.T ii/r-rine i k i n e i b i r m ı ı r a b b a ı n . ı v r n -ı

 KV R' AN T E RC E M E L E Rl 49

tersim edilmiş olmasından yıldız gibi görü­ M\ = Tanrı — ısX^

nen dört şekil bu sayfanın dört köşesine zin­ ıj; = Issi — ^^^1
cirli çerçeveler içerisinde i esmedilmiştir. So­
. , . = Arka vermek j' j IsjT
nunda Birinci Ahmed Camiine vakfedildiğine
isleriz = : jj^~)J
dair Birinci Ahmedin Arapça bir vakfiyesi
vardır. Bazı sayfalarma vakıfnun Tuğra şek­ ^^.•A = Eylük eyledün = ilj-^'J ^^A
lindeki mühürleri basılmıştır. En sonundaki ı_._j.iıill^ = Kakılmış degül-—jl!.r^:>(_^J.;lî
dua satırmm altmda 75 yazılıdır. 1er
Gerek vakfiyenin ve gerek duanm başka ya­ • n-h\ı ~ Azmus değüller- ^ , ^
zı ile yazıldığma göre bu iarihin Birinci Ah­
med zamanma âid olmak üzere sonradan ilâ­ (Surei Nas) dan :
ve edildiği şüphesizdir. Mushaf ve terceme- J» = eyit —
sinin yazılan ne kadar değerli ve yüksek tez-
ijt' = Sığınırın = Jr^-\:-i—»
hibli ise cildinin işlemesi de o derece ince ve
= Adamların Ca- ... , ,-
güzeldir. Koyu vişne renk bir meşin üzerine
yaldızlı sular ve zincirlerle çevrilmiş bir labı = • • ^
mustatilin köşelerine dört köşelik ve ortasına Aynı Sure'deki tercene arasında hem
şemseye benzer çok güzel bir resim nakşedil­ Tanrı, hem de Calap kullaiiılmıştır. Bu Kur'-
miştir. Sertabmda yaldız zemin üzerine "-t V ai! tercemesi Türk ve İslâm Eserleri Müze­
âyeti yazılmış ve mıklebi de cildinin öteki sinde (508) numara ile le<hir olunmaktadır.
yüzleri gibi yaldızlı çiçeklerle bezenmiştir. 3 : Boy: 0.23 m, En: 0:15 m. Kal.:
Cildin iç yüzüne kahve renk geçirilmiş, şem­ 0.05 m. (647 sayfa vc her sayfada 13 satır).
se ve köşelikleri yaldız zemin üzerine vişne
Bu Kıır'an tcrccmesin'm başlan i k i say­
renk meşin ile kesme ve oyma çiçekler işlen­
fasında lâcivert zemin üzerine yaldızlı, yeşil,
miştir.
kırmızı, siyah, mavi renklerle haşiyeli levha
denilen lezyinat vardır. Kenarında sular ara­
Tezyinat itibarile birbirinin aynı olan bu
sındaki yaldızlı zincirler çok ince işlenmiş­
i k i yüzün birisinde şemsenin ortasnıda kalın
tir. Tercemeler satırlar arasına kırmızı talik
sülüsle j U l ^Ji]\ ^ v - V l ^ i l l l'V^' ^ j l j i - ^ - y
ile yazılmıştır. Tcrcemeleriu harekesi yoktur.
vc diğer şemsenin orlasnıda 5^Hll Sayfa çerçeveleri yaldızlı ve lâcivert renkli,
j._J^jj^\ ve miklcl>in içinde J > i V l ^.Ü.\ çifle cedvellidir. Kabı âdi bir meşin ile kaj)-
e jlvfljl ilıl_)cl ya/ılıdır. lanmışlır.
kelebeli \e (!;90) larihlidir. Açık ]>ir Türkçe
Başlan .soınıııa kadai- en güzel bir İstan­ ile lerceme edilmiş olan bu Kıır'an lerceme-
bul neshi ile ya/.ılınış olan bu kur'aıun «alır­ si Birinci ve Jkinci numaiûdakilcr kadar lü­
ları arasına ve lıei' kelimenin allına Türkçe­ gat ililıarile değerli değildir. Müzenin (71)
leri sıralannuşlır. Tiirkçeye çevrilirken Arab- No: snıda kayıllıdır.
ça kelimelerin kar.şılıklajı çok iyi bulunmuş­
4 : Boy: 0.30 m. En: 0.21 nı. K a l . :
tur Birinci tunnaıada da izah edilen tcr-
O.OH m. (627 sayfa ve her siiyfada I I salır).
ceme ne kadar önemli 'se bu lerceme de
başka baknndaiı o kadar eluMiınıiyollidir. Bu Kıır'an TiTccnıesluı]} kelebe ve tari­
Arabçalan nasıl iıarekcli ise Türkçelerine de hi yoklııi'. I^irinci sayfasnnia ^3-'
başlan basa İKiıcke komnnşlıır ki (liliniiz için lilj j\^Ju, larafındaıı \ aki'cdi bliğine dalı-
büyük bir kazanç oinnışini'. O devirde Türk­ (<')o3) tarihli bir vakfiye . ureli \;ır(iıi'. I'm-
çe kelimelerin söylenişini bu harekelerden nun lercemeleri de siyah nıürekkci) vc ince
öğrenebiliriz. Ter('eınedeki lûgalhırnı seki- talik ile satırlar arasına y;,zılınışIir. Türkçe­
zicin asır ibtidalarnıdaki koıuışına tarzına leri harekelidir. Hicrî Dokezııncıı asır Türk
çok uygundur. Tüıkçeye çeviren ve yazan telâffuzunu göstermesi i l i ! arile kıjıııctli sa­
zatın kim oldukları belli değildir, tarihi de yılabilir. Müze No: 357 de ka> illidir.
yoktur. (Snrei Faliha) daki bazı kelimelerin 5 : Boy: 0.33 m. Kn: 0. .2:'. m. K a l . :
tercemesi şöyledir: U.Ü8 m. (976 sayfa ve her sayfada 9 s a l ı r ) .
 50 ABDVLKADtR ERDOĞAN

ItUnbul if* çok u r i f bir cildi, vaidir. yılında a»lından İAtinsab edilmiştir. A b-
E»^elkiler<İFn b « ^ a kur*an lermitmidir. Da­ me d Salih bin .Abdullah adlı bir
ha Mmra Türiçryr çevrild-jii ifadr tarzından bilgin t i l : İ09fı - M: l(>»t) yılında Bagdad-
trailmrktMİir. Tarihi ı«Tcrn»r r d r n zatın da Abdülkttdir (ieytânİ f'umıınde Türkçeye
adı yazılı drğildir. Kakat nunda yazan iıal- çevrilmiştir. Terceme tarihine ju mısra" söy­
talin >.f adlı olduğuna dair bir lenmiştir:
krtrbr ilâte rdilmi^ir. lUşında Mihrişah
jCÎ
kadm ura/ından H : 1210 M : 1795» yi- .
Iında vakfniildiğiıır dair bir kayıl vardır. 1096
aMriık tahmin r d i l m r k t r d i ı .Müzenin •2t))
Hu lercemeden daha önce Uzun ibrahim
. \ o : finda kayıtlıdır.
Paşanın emri ile Y a k u b u Ç e r h î ' ııiıı
6 : Boy: OM m. K n : 0.76 m. K a l . : 0.07 farsça tercemeli olan ^ cüzleri­
m. 1552 .Miyfa %r hrr savfada 11 »atır>.
ni Türkçeye çevirmiş ve İbrahim l'aşa çok
M r h m r d Hin Hasan adlı bir beyenmiştir. Hu tarzda bütün Kur'anın ter­
u t Urafından «H: M : \M9> yılında ceme edilmesini ve Arabça bilmeyen Türk
yazıimı^ır. Sonunda l «küdar'da Deıatı^ı Za- çocuklarının da faydalanmalarını cmrü ten-
J- Tfkkrunt vakfrdildigine dair bir kayıt bih eylemiştir. Dunun üzeıine J.j»Jlj(y>
vardır. Başında ite Abdullah Kızı .1.>:!'«-*l>» <«-Jİ>-^'>* ve haşi­
Rukıyp Hatun tarafından l^küdarda yelerini ve diper mutelw! eserleri araştırarak
Drvatçı Zadr d m i w k l e maruf ^rh Muslafa dört yıl içinde bitirmek niyeti ile işe başla­
Efendi Türbrune vakffHÜldi^tni po^tcren mış ve fakat fazla çalışarak bir st-nede bi-
mahla.<ar bir vakfiye yazılıdır. Vakfiyenin ta­ titmeye muvaffak olmuştuı
rihi iH: I08V) tür. Ne lu-«ında. ne de baş-
Terceme ederken (Kazı Heyzavî) uiıı
k< bir yerinde tezyinat yoktur. Sayfaları red-
J jöllj'j'' il*" H ii s e y n î K â-
vel»izdir. Terremeler »alırlar arasındadır. Hu
ş i f i ' İlin 1 inden dntia fazla
afimdan alınmı* bir «ir. ektir. Ter<-eme*i
istifade ettiği için bu fertcnıcııiıı adım
r^ki. Türkçe kelimeleri .•henııniyetlidir. Irt-
j^jiVl} ^ A İ ^ ' j l ' l Î J , j koydupunu tnıı
releıtK4ı için |ta«lı babına l ir me\zıı olabilir.
mukaddimesinde söylenıcklcdiı.
Müzenin •2.^7» nıımara»ııifl.-ı kayıtlıdır.
Tcrcemeleri sayfa kenarlarında yaldı/lı
O' ^- Ha>.k - J^\>
cedvrller arasındadır. Haşlan başa iıarekcli-
j'j- - Az^ıık
dir. Hazı yerlerinde izahlar da vardır. Dil
wU'».'j' l ««ular l-»i'eri \« Türkçe lûpatlar bakinitiidan i>irinci. ikin
ci ve alımcı ııunıaralard ı izah edilen lcr< <-
- U : r Yazuk { .l:^' ) meler kailar clıcınıniycli lıaiz «h-ğilse <le yine
J_Jı^l r Volrri Jjl ilmiHİ edilenıiyı cck deıcr ' de kıymelli bir Icı
«•»'tneılir. Kabı koyu vişne r e n k nıcşindcııdiı.
Ct j ^ ' Suç ^rçirnu k ^ • - t ? ' ^i"*
Tezyinatı sadedir. Mii/ctıiıı (201) No: sıııdıı
f^^i : Gin cır
kayıtlıdır.
j» Kığırmak
;î ; Hoy: O..'..^ i n . I'ıı: ().2() n i . K a l . :
O.'X) m. ( 10.7) sayfa ve her sayfa nesli ile
^i* : t «ıırurıı iJ')J})^ yfızılı 'î satır).
*tjj~-. Deprmme - *t t j ^ i Hunim Tiirkeeleri snlılar arasına k ı r n ı ı
1 : IW.y: O. t i m. S,,: 0.2.ı m. Kal.: zı i l e ya/ılnıış ve lıarcki'leımıiştir. Haşlan iki
0.9<> m. lOVî «ayfa \e her «ayfada kalırı tır;»- sayfası nıa\i. ııenbe. siyalı yeşil, kırını/ı \e
hile 10 «alır». sarı yaldızla tezyin edilmiş ve ince bir
Hattan iki «ayfa*ında liaHİyeli \e ürün- temle vaztItııışlır. Kcteb. ve tarihi yoklm
r i ; *avfa«ında kublx-ii lr\|ı;)lar vardır. Sıır«' Tnhmiiıeıı beş avırlık bir terceniedir. CiMi
başları başlan »onuna kadar )al<li7,iı ve koyu kahve renk meşin ii/eririi' kalıarlmaiı
ludur. Hg d a I m u k a t a a ( ı«ı Sü­ ve köşebeiıdlidir. Te/yiiıalı Hirinci Selini
leyman tarafından t H : 1142 • M: 1729) Devrindeki İstanbul tezlıiblerine uygundur
 KU R ' A N T E R C E M E L E R I 51

Sayfa kenarları sarı yaldız ve pembe boya vİjU = Üğürücü

ile çevriimiştir (Müzenin 255 numarasmda ^ = Dirmek
kayıtlıdır). Türkçeye çeviren zat bu ter-
J yj = Yalavaç
cemede çok i y i muvaffak olmuştur. Dilcileri
Jjl = İlkin
alâkalandıracak bakir lûg'ıtları vardır. Bun­
lardan bazılarmın şuraya alınmasmı faydalı jf- = Yiğrek
buluyorum: li* = Uşbu
o al; = Şer
— Oğulcan
İrte
, ... = Yalan basla-
mak Ildırayici

^ JiL» = Girçek Yeyisi

— îssi Dizeleşmiş

jÜi-l = Güyümek Buyruk

IN^enese
A—I j = Gin
Neşene
»-.-^i = Kakımak
Durak yiri
jl-*?- = Tartışmak
Dirmek
C->iyai — Ey ü dilemek
E-mecik
« = Yansulamak
Varmak
= Ün
Sökük
Jİ^A — Yavuz sanmak =
Sayın
^f= flduz
Görüklü
9 : Boy: 0.31, En: 0.26, K a l . : 0.07.
Yolısul
5!) 2salıifedir, her salıü'esi on bir satır­ Eren
dır. Başlan i k i salıifesi lınjıyeli levha ile tez­
Yeiuıl aiiııii
yin edilmiş, kırmızı, lâcivert, mavi, pembe,
san yaldızla süslenmiştir. I'aşlıkları beyaz ve = Beyinsüz
kûfî ile, lercemeleri ince ııesiı iledir. Sahifeler ji- i^\_r~ = Süci
cedvelli değildir, lercemele'i lıarekelidir. Cil­ ^gT; = Çiftleşmek
di açık vişne renk meşindendir, şemse ve kö­
şelikleri yaldızlıdır. M e lı m e d bin H a m • Eski zamanlarda l'.ırkçeyc çevrilmiş
z a tarafından lürkçeye çevrilmiş. Iiicrî kur'anlar bunlardan ibaret değildir. Anka­
(827) yılında tercemesi bilirilmiştir. Y u s u f ra, Konya. Bursa ve sair şehirlerde de teree-
bin M a İl m u d ' un milki olduğuna dair meli kurbanlara tesadüf edilmiştir. Onlar
sonunda bir kayıl vardır. Mülercimiııin el ya­ üzerinde incelemelere fırsat lıuiamadığımız
zısıdır. En sonunda da sade bir türkçe ile ya­ için gördüklerimizden başka ınnlır? biimiyo-
zılmış 6 be'lyilli bir Falname vardır. Falna­ rum. Yalnız geçenlerde Silivrika])i(laki İbra­
mede bütün kelimeler Tf-rkçc kullanıldığı him l'dşa CamiUn tetkik ederken iniaının oda­
için dilimiz ilibarih; önemlidir (Müzenin 40 sında bir tercemeli kıır'ana daha raslanmıs-
numarasında kayıtlıdır). Hu lercüme de öle- dır ki bunun da başka bir zat tarafından
kilerden büsbütün başkadır. Örnek olarak şu Türkçeye çevrildiği aıılaşılınışlır. Bu terce-
lûgatlar alınmıştır: meııin battal ve mülercinıi belli değildir. Yal­
nız hicrî (9.^S) yılında Samda yazılmış ol­
j = Dakı = duğuna dair bir kayıt ve İlualıim Paşa tara­
= Göğüz ~ fından kendi camiine vakfedildiğine ait bir
de vakfiye sureti vardır.
^^>- = Yavuz dilemek =
1 — 74 n u m a r a l ı Kur'an'ın ilk sahifesi
• 4 ^

2 — 508 numaralı Kcir'an'm (p/ymat 1 nilan

3 — 508 numaralı Kur'an'ın ilk sahifesi
508 n u m a r a l ı Kuf'an'ın cı'd'nın
 İif

,1

r4

'ti, SJW1S?.

5 — 508 n u m a r a l ı K u r ' a n cildinin dışı

M.

i
A — ri nımı;»ratt Kı/r'an'ın l)4^tMn \\k «Aİıifnııt
74 n u m a r a l ı Kur'an'ın b a ş t a n ikinci sahifesi
 »
' 1 Ik.* •

î*> ' »ını'ı Kııı'.ın'ın ili. <.ılıı(çjı

 4U 'i

W-
0
4U

i*

4 ^

HM

o — 20 n u m a r a l ı Kıır'an'ın ilk sahifesi

!0 ""Sr numsralı Kıır'anın ilk lahıfoji
 4t

<3

•Sr.

•M
i l m

Kİ

At*

4ir

11 — 291 numaralı Kur'an'ın ilk sahifesi

13 — 40 n u m a r a l ı Kur'an'ın İlk sahifcsi
 Mimar A. SAİM ÜLGEN
Bu yazımızda İznik surları içinde ve ci-
varmdaki âbidelerimiz hakkmda 1937 yılm-
da yaptığımız tetkiklerin neticeleri arzedile-
cektir.
Türk mimarî tarihi bakımından bu eser­
lerin diğer devir eserlerimizle mukayesesi ya­
pılarak bugünedek gizli kalmış ba?ı nokta­
lar ve karakterler aydınlatılmağa çalışılacak­
tır, iznik, Osmanlı Türk san'at tarihinde Bur­
sa, Edirne ve İstanbul kadar belki bazı ba­
kımlardan onlardan daha mühim hususiyet­
leri haîi!! bir,.san'at şehrimizdir. Fakat bugün
millî mücadele yıllarmda müstevlilerin en
çok insafsız davrandıkları bir köşe olarak,
gerek hatırlarile, gerek yadigârlarile, birçok
noktalarında tahrip izleriyle gözümüzün önü­
ne serilmektedir. Bugün bu harap âbideleri­
mizin dikkatli eller tarafından onarılması
icap etmekte ve bu mühim iş bilhassa Kültür
Bakanlığma ve Vakıflar müessesesine düş­
mektedir. Ben bu yazımda eserlerimizin bu­
günkü vaziyetlerini de elimde mevcud malû­
mat ve vesaite dayanarak kısmen gösterece­
ğim.
İznik, Bursa vilâyetimize bağlı ve ken­
di adı ile anılan gölün kıyısmda bir ilçebay-
hktır.
Bursa'nın 55 kilometre şimali şarkısinde-
dir. İznik gölü Gemlik körfezinin 20 kilomet­
re doğusundadır. Bu göl dördüncü zamanın
başlangıcında çöküntülerle vücut bulmuş
12 - 32 kilometre uzunluk ve genişliktedir.
Mesahası 300 kilometre murabbaı ve derinli­
ği vasatı 40 - 50 metre kadardır.
Bu göl Marmaraya Karsak deresile akar.
İznik ve gölü Katırh ve Samanlı dağları ara-
smda ve oldukça düz bir sahadadır. Havası
nisbeten ağırdır. Suyu mebzul, her tarafı ye­
şillik, münbit ve mahsulü bol, bilhassa mey-
valıkları meşhurdur.
TARİHİ BAKIŞ
Iznigin Tarihi Anadoluda doğan, yaşa­
yan ve ölen birçok devletlerin tarihleriyle
alâkalıdır.
Garbî Anadolu Devletleri hakkında ya­
zılan bütün tarihler ve tetkiklerde bu şehir
hakkmda bir miktar malûmata raslanır. Bil­
hassa İlk Kurunda bu şehirden bahsedenler­
den Coğrafyacı I s t r a b o n , Roma valisi
P 1 i n i ü s ve Bursalı R e t o r Diön'ü
zikredebiliriz.
Yeni tetkiklerde de bu şehir hakkında
eski tarihî malûmata rastlanacağı gibi G r e -
lot, P a u l L u c a s , H a m m e r , L e ­
o n de L a b o r d e , Charles Texi-
er, G o 1 t z gibi müdekkikler tarafıudan
malûmat verilmiştir.
Bu kadar mufassal tetkikler mevcud iken,
Türklerin eline geçmeden önceki İznikin ta­
rihi üzerinde durmak lüzumsuzdur. Arzu
edenlere kolaylık olmak üzere yukarıda mü­
elliflerinin bazısını saydığımız eserlerin ad­
larını yazıyoruz ( I ) .
1081 M . yılında Selçuklu Türklerden
K u t l u m u ş o ğ l u S ü l e y m a n tara­
fından Anadolu Selçuklarınm idaresi altına
alınmış ve merkez yapılmıştı. K ı l ı ç A s -
I a n zamanında ise 1097 de birinci Haçlı­
ların pek büyük gayretleri neticesi tekrar Bi
zans m eline geçmiş olan şehrin 1330 M . yı­
lına kadar büyük vak'alara sahne olduğunu
yukarda zikredilen eserlerde görebiliriz.
(1) B u s b e c q : ed, Plantin 1585 - G r e l o t :
Relation nouvelle d'un voyage â Constantinople •
Paul Lucas : Voyage dans la Grice, l'Asie Mi-
neure - P o c o c k e : Description of the East -Ses.
I I n 1 : Voyage dans la Grice asiatique, oris 1789 -
Hammer : Umblick aus eriner reise von Constanti.
nopel nach Brussa 1818 - Hammer : Geschichte
des Osman riches - Kİ ne İr Journey through Asia
Minor - P r o k e s c h : Osten Denkvvürdigkeiten una
Erinnerungen aus dem Orient - C h a r l e s Texl-
e r ; Description de I'Aiie mineure - G o 11 z : Ana.
toUiohe AutJlUge • O s k a r W u U ; Oie üCo<me>
litkiroht in Vioaea un<t thrt fiosaiktn,
 S4 A. S A t M V LCE N

Hîı» M . <ir ormanlı Türkleri eVxnt d ü - i:nik, Çevresi 20. F n i 6 kilometre kada
iznıi'm tarihi u/rrin<W h u y ü k t r t k i k a t y a iki katlı üiır ve hendekle muhafaza olıınai
pılnıı« «İrilidir, itli •«•{•«•p!»' («lâm Türklerin tarihî devirlerin en hiiyük kahderindeiı l>iı
rlınr ı k ı m ı «l»fa )n\rn «*hrin tarihini huratia idi. Tarihî devirlerdenlieri dört esas k(i|>ı^
ayiırılâlRuk makalenin <mıriarı ciı?>art<itnHa vardır, liıı^iin luına g ö l tarafında hir kap
kainor. Yukarıda i>imh-ri ge<jt*n kilaplarlu daha i l a v e e d i l m i ş t i r . Istanhul kapısı ş i m a l
hılhj^>j t m \, h'prdir df I hiıim. Tonı I I I l.efke ( ( > > m a n e l i » kapısı s a r k . ) eııişıhir kapı
l'jrı* î ' ' 2 7 l i r f.tlitıi Cfirhi Sfsaholnumfü sı t f t ı ı ı p ve fiöl kapısı, f i a r p i s t i k a m e t l e r i n d i
rıh. I I I . I>uı»l.ııl. l i l l ; Ihılfli Osmaniye d i ı . B i / a ı ı s a h a ^ l ı y o l I s t a n h u l k a p ı s ı n d a n lıa-^
Ttinhı, \ i j li«*\ i f ' r r e n M ' s i . M a m nı e r cilt lardı. l.efke kapısı. Mekkeıe i s t a s y o n u n a lıa-!'
I . ; l::ti kiûnuzu Dr. r h e d e , An­ Iı j!Üzel hir şosenin son noktasıdır. Hu k a j n
kara I t,'it\,- l.ırihi. A h m e t K e • nın hemen yanından jteçeıı ve ş e h r e s u «jeli
f i k İ « l a ! i ! ul V^l\ • .1ii{p>ı*a:ade Tarihi ren su k e m e r l e r i (»00 metre kadar uzunlukı.-

:nik re Buna Tarihi. Vf Jiistiııyaniis »levri es«'rlerindeııdir. Kalı^

M e n ı <l u h T ıı r ıı t. Hıır>a 1 9 H 5 ; \ i - nin i ç ve a l t ı k ı s ı m l a r ı Hoına <levriııiıı inşaa

f e y h o Tr ( t r e i: <• r o < T.ilt I I I ; D ıı - t ı n ı h â l â m ı ı l ı a f a / . a e t m e k t e d i r , t sl k ı s r m l a n l .

k a » e r a f •• t I i n ' i n zafernanuH cilt Hizansın müteaddit t a m i r l e r i n i g ö r d ü ğ ü n e (h

H. çil'i «^rierfk' müphem * e kı»a malûmata lâlel eden kitahe ve e s e r l e r e raslamak miiın

te.jdııf ..iuruir. lîıı <;'«k ö n e m l i yurdun mev­ k ü n d i i r . Hu k a l e n i n T ü r k l e r tarafından fclh

zii lariîıi t<'!kikatınt kt\m«'lli tarihrilrrimiz- müteakip tamir edildiği de t a h m i n rdilehiliı

<Vr i«kî<nvk hakkımızdır ' 2 ı . Fakat kat i <lelâile raslayaınadık.

< i-, a T I > T r \ i !• r " n i n plânına

Hâlen pid ile surlar arasında M* -
p . - r r -< t i r . « t r . ı f ı ( . . i h r r l i T \ r - u r l a r i l e <;evrili.
ıiıetrevf yakın h i r kıım-^al vü<ud hıılmuşlın
rat»ı •i\ırsîid.ı r:i-t>«"t'rı ufak t>ir r ı i ı \ e halin-
(»ölim vüksfidiği ramanları f!Ösleren. surla i
»{r -j.-rtilrri-klrdir 'I'lân I» Alınan işgali
ii/eriiHİeki emareler, oldııkra kuvvellirlir. K a
r » » s a - ! ' » d a l:^ı^ t . ı p ı . ı m » - ! ! t a h r i p r d i l m i » ve h u
saha yeiiidı-ıı yapılmakta olduğundan iş<;.ı
r - n . ı d , ı ! r.îîi'! " ( ' • ı d f h r •]<• f''( i \ , 1 / i v e I i c r t ' dii'^-
ün talırihalı ya\,ış yavaş kayholınakladn

K . ı k a l . <,'arşi f i r a f ı n d a toplanan yeni mahalh

: ı -.i C'>'". -.-.r,i, ci'.t III 1..
ieriıı hâlâ arkaları h o ş ar>^alar halindedir.
.'•.'•3—• "•.•••-::v;««if.<la F r » n z T «• • -
^ <•:.<• 7 -r r * : w i * t i- ic ' ili VV,-:(r fttmir.
ku^ahada nırvcııl tiyatro harahesi ili"
:•, - - : ; - : > . ! . ; H m.-! nu ıı, ı^ip.
\y(>»ofya kili-esinin mihrap ciiıetiınleki
-..t . it'-.;:-. VtZ'^t r (;-.-;ı:- ni ı ı ı ı n ı rilt.
r,-,^:--yr 4-.',v ;o!2 • KM". Kitnçhnrdt na cephe»*! Hoınalılar. iki aya/ma ve k i l i '

lıarahrsi iii/aii'^lilar desrimlen kalma tarih

' •I*-,'»-: r - î - : ' : ! , M'-rt-.'Iuh Turcsfl, ntır«a âhidrlcriıı '^n/. (iııiitıdcki hakiycleridir.

l-' Tİriiri I iü-h r u i i ' '••ıf N a p l ı ı r ı ı n u la'<- m ü • l iırhe v r

(7. r- , :» ! k ı k . ı t m ı ı / ı - ı r ' i . ı v . ' l ı n ı I I'lân 2 ı . Tekke \ V iıu i a s r ı n haşıııd

' . - i / .• i Vx.,...t\., , ..n,n l \ M.. \ 1 VI I . Tıırlırlı r .". ( -.lıi a r ı k

.! < , . ı r : i nn - ıdı 7 U . II, 1 î '.l. M . kİMihfli \ ] \ . lincii a'-n h a ş ı m l

• M tf 1 H . ı m / . ı tın' < i d i '* U r y h . a n kiiıı-

ÎMT!.. \ C ıtnarfi 7 W. M . • 1 l."> \ l . hcli ıiMi'u a'-ır l ı a ş i m l
I ^.-..1 ' . T u m 7.".(i.7'>l M. -
1(1 ( a ı ı c l a r i i llay-
{ ',7'» I '.')(» M .
ıclliıı l'ava Imlıc^i
> K ıli.'-Urı .ımıı
7.'1(> I I . 1.İ7'> ^
\' Iın!.< \ l \ \ \ . iiHi a-ırıl.ı
I I Can.laılı İhra
^1 i ' niiif CICI.] ı ;uınI
hiın l'aşa liir-
' M. • 1\\2 M.
hesi • İmaret .".'.O. I I . 1 1:'
7 l>rrf i-HuMii ı .ı-
 tZN t K'T E TÜRK ESERLERİ 55

12 Çandarh Halil yükselmiştir. Çizmiş olduğumuz Restitüsyon

Paşa türbesi 859 H . - 1455 M . resimlerinde bu şekli izah etmeğe çalıştık.
18 Iznikte mülefer- (Hesim: 7 ) . Bunları mukayese edebilmek üze­
rik mezarlar X I - X I V - X V I mcı re Mösyö Gurlitt'in resimlerini de aynen bası­
asırlar arasında yoruz ( Kesim: 8 ) . Bu âbidenin tarihini 4 üncü
Medrosp]'\ Süleyman Paşa asra kadar çıkarabilecek şekilde inşaî ve mi­
marî delillere malikiz. Mabedin esas
medresesi X I V üncü asır başında
mermer döşemesi, istanbul Alman Arkeoloji
imaret­
Enstitüsü namına yaptığı hafriyat neticesinde
ler 15 Nilüfer Hatun
D r , S c h e n e i d e r tarafından, bugünkü
imareti 790. H . - 1389. M .
toprak zeminden 2 metre aşağıda tesbit edil­
16 Yakup çelebi
miştir. Bu kazı esnasında ufak ve yanmış Os­
imareti - Türbe X I V . nci asa
manlı tezyinat p a r ç a l a n ile bazı dokümanter
Hamam­ eserler bulunmuştur. Kilisenin absidinin i k i
lar 17 İstanbul yolun­ cihetinde mevcud kubbeli odaların sıvalan
da hamam X I V . nci asir başında temizlendiği vakit bazı fresk emarelerine
18 Hacı Hamza rastlanmıştır. Zemin döşemesi üzerinde mo­
hamamı X V inci asır zaikler de bulunmuştur ( 6 ) .
19 Büyük lıamam X V I . ncı asır. Bugün camiin mihrabı üzerinde kırmızı
v( beyaz boyalı alçı tezyinat dikkate şayan
AYASOFYA CAMİİ : I V . M . asırda.
X V I . ncı asır Türk eserlerindendir. Minarenin
İznik Belediye dairesinin karşı köşesinde,
kürsüsü tuğla ve taş olmak üzere çok dik­
çukurda kalmış bir binadır. Bugün bir hara­
katle yapılmış, üst kısımda, tuğladan yapılan
beden başka bir şey olmıyan bu tarihî bina­
müsellesi şekillerle murabbadan daireye ge­
nın tarihçesini yapmak lıem uzun hem de
çilmiştir. İnşaat ve işçiliğin çok kuvvetli bir
lüzumsuzdur. Yalnız şunu kaydedelim k i bu
teknik eseri olduğu görülüyor.
binada i^25 (3) lariiıinde birinci ve 787 yı­
lında ikinci konsüllerin lo|3İandığı tarihlerce ÇARŞI MESCİDİ : 7.34. H . - 1334. M .
tesbit edilmiştir. İznik çarşı caddesi üzerindedir (Resim:
9).
O r h a n G a z i Iznilci zaptettiği za­
Dahilî bir dıl'ı 7.92. M., olan murabba
man bu kiliseyi camiye tahvil elmiş ve Ev­
])lânlı ve üç kemerli, i k i direkli son cemaat
liya Çelebinin kavline giire (4) i)ir kitabe
mahalli olan ufak bir mescittir. Binanın
koydurtmuş. lUıgün bu kitabe mevcud olma­
küçüklüğüne rağmen lıütü'i inşaat çok güzel
dığı gibi o devirden kalma tadilât ta mevcud
ve dikkatle kârgir olarak ya])ilmıştır (Resim
değildir. Çünkü bu cami yandığından Kanu­
10 - ] 1 ) . Mesçit kısmı. İzniğin ve Bursanın
nî Sultan Süleyman Mimar Koca Sinan'a bu
diğer âbideleri gibi yüksek, mainî şekillere
eserin tamirini emrelmişlir (Kesim: 3) ( 5 ) .
munkasem tambur üzerine oturan bir kubbe
Sinanm l ) U g ü n g ö r ü l e n tâdilâtı şunlardır.
ile örtülmüştür. Son cemaat mahalli uzunlu­
1 - Mihrajj yapılmıştır (Hı'sinı: I ) . 2 - (Cenah­
ğuna Tonozla örtülmüştür. Pencere üstleri
larla orta sahanın aralarını geniş kemerler­
alı katta sivri tuğla kemerli, tanburda ise
le açınışlır (Besim: 5 ) . 3 - j \ I i i K i r e ilâve etmiş­
ahşajj lentoludur. Tanbuıım dört köşesine
tir (Kesim: 6). Gurlitl'in makalesinden bu ke­
yajjılan müsellesi istinat duvarları haricen
merlerin ve ayakların eski olduğu kanaatini
husu.sî bir şekil arzeder. Yeşil camide, bu in­
lıeslediği g ö r ü l ü y o r . DJİrdiincü asra ait bütün
şaat unsıuıı çok daha hafif iken burada daha
Bazilika'larda bu sahanlar, kolonlar ile bir­
bariz bir hal aldığını görüyoruz. Kubbenin
birlerinden ayrılmış, orta s a l u ı n d a h a ziyade
merkezi taiıburun üstüne çıkarılmış ve kul)-

(3) G u r l i t t - Orientaliachcs Archiv III. (6) 1935 yılında Alman Arkeoloji E n s t i t ü s ü t a ­

sayfa GO. rafından İstanbul kapısı ve Ayasofyada yapılan haf­
(4) Evliya Çelebi seyahatnamesi Cilt. I I I . say­ riyat ve tetkikat hfılen neşredilmemiş Olduğu c i ­
fa 7. hetle bu meselenin üzerinde durmamıza mahal yok­
(5) Teskeretülbünyan - Sal Çelebi. tur.
 A. S At M Ü LCEN

hrnin nıııl ilmr kuvvrtleri küçültülmüştür. li» türlienin yanında evvelce bir ınc-cl

S<l>r|> ııl^fak 1)11 « w r ı iğin ilk toorülK'leı din \ e imaretin meveınl ı ı l d u ^ u ı ı u yei l i h ı ı l m

<k«rıikdf ).ıpılını^ olnui'i gö'trrilclıilir. Tek­ öğreiiiyorıı/. Hıı^ün beletliye daircsiniıı b.ılı

niğin ti'krıuımılu. |ıura«l:ı |»-k uiı/cl tt'/alün tj-esinıleki kesme taş \e llıjl'la lıalılh s,if;larıı
duvar bakiyesi insaalııı re^anelini i->bal:ı k.ı
Sın K-nıa.ıl nıalıallinc lıak^ıiı (KMICCrenin fitlir. Hu k i t a b e l e r e f;<>re 7.''tn I I . y ı l l . ı ı m . l , :
iijiinlr kitalu- nu'Vcıııiıiıır. MiınaV II a c l .'V 1 i n a m ı n t l a biı / a l ı n bu
Uıı kilat-^ v f i:..rı- 7 U h i t r î otı t-ski O s - lııntlııgu lesbil e t l i l m i ş tılııyıır.
n:aıılı c^i'i İt i iiıılı II ı ı i a t l u t ı t l a n lıiı âlıickTİ(i;tM
Ml.Şİl, CAMİİ: 700 7'M. I ;7')
>,ilıi|.i lıakkııııla hit, liir nıalûnıuta
\:m .M.
>.ılıi|> ı ı i . ı ı n a t l ı k . Hu kilaln-yi l/nik ve K u r s a
i / i l i k .surları ılalıilind'.' /.e/Ac \ e Ltıuıluu
tarilii ! İ7 t a ı i l ı i ile kaytlctmişiir (7t.
kııpılıııı arasııulaıiır.
Hinanııı taııhur ak-aınına kaıhu ıluvar-
Türk mimari tarihimle t^ok t i ı ı e ı n l i biı
iarı ınıılo/ ta^ \ f tııjila l ı a t ı i ile y a | i ı l ı n ı ş t ! r .
y e r i ş g a l e t m e s i i c a p e d e n b u ; " ı b i d e ı n i / i ı ı ıl.ı
Tanlmr İ M - liir sıra tujila liatıl \ t ' l>ir sıra
lıa t e t k i k i y a p ı l m ı ş ve k ı y ı u e l i laktlir edilııu
kesnu- t a ş iU- i n j a etülmiştir. KUIIIK- tama-
değildir. Hu ederde, Türk s a n a l ı n ı ı ı Osiıunılı
n>en (uğlaılan i'rülmüs, gayet {lü/.fi kır­
ülkesi iı^iıule n a s ı l tesirler a l t ı n d a k a l d ı ğ ı M
mızı ri'iıkli \<' h a m u r u kt-.-if yrssı kiremitle
ne inkılâplar geçtirdiği giniilebilir. Türk m ı
ttrtulmuştıır. I>u mest ide !• t i s i k (,cşıııe sanat
marisiiide /incirleme tekanuilün t^ok n ı ü l ı i ı ı ı
itihariyif nıülıiııı tjInıanutkIa IM^ralıer ayna
b i r h a l k a s ı u l a n b u b i n a y ı linee t a r i l edelim.
ta$ı o l a r a k kullanılan ';abırtn<u taklar itiba-
m. genişlik, ir),.i.'ı ııı. u z u n l u k l a olan
rile tetkike ş a y a n d ı r (Ilesinı 12 A t . Hu ka­
bir musiatil sahanın örtül.nesi iı^in, b u j c k ı l
bartma ıni'mu-rlerin ne i f a d e ettiği bilinme-
dört kısma ayrılmışlır t,l{esim:l I j . Hirinci kı
mekh- l.eral>er birinin Türk nıe/ar taşların­
sim, 11,(K) m . k u l ı ı r l u ve 2,îi(l i r l i l a ı n d a k i ıı
dan b i r i>ar<;,ı. ı l i ğ e r i n i n b i r lahit c e p h e s i o l ­
tüvani ve m a i n . ş e k i l l i b i r l a m b ı ı r u/ciiııc in
ması ihîınıal ılahilintletlir.
şu e d i l m i ş b ü y ü k k u b b e i l e o r l i ı l m i i ş l i ı ı . Kub
H \< I H A M Z A MKSt l I . TÜHHi; VK
be d a h i l e n l().2ll m e l r e i ı l i l a d a . k i l ı l lası ib
İM\HKTİ : 7Uı I I . 1.1.-. M . bağlanımşlır (Hesiın: 1.")). İ k i m i M ' J iım n
Hu t -«-ı buLMin n ı e v r ı ı d tlcj^nldir. l akal kısımlar basık lono/.larla iM l ı ı l m i i ş l İ M . im
clımı/ılf Ifikike Niy.ın b i r lı»li)j;rafı iHesim: <:ü. k a | i m ı n lislüne gelen kısım ise s a f ; ı ı l<
12ı ile İllin.iri l.nilnmi/ bakımıınlaıı ehem- lierli b i r k u b b e ili- \ e t a m b a r b ı kap.ılılmışl11.
nıi)elı Dİııı kilabt'lerı ıHi'>-iın: b ı ) bıılıınıltı- Hu b i n a l i e y e l i ı i i n t.ıkış ı i o k l a s i ı . m m d c k i M>I
pil irin I ' M ıiKik.ılf iı.ıntli' k.ıytli'lın('i;i ınün.ı cemaat yeri de h e m e n aynı sisicın u/cır \'
- İ | ) bubiilk I .". I . İK; k ı s m a taksim edilmek Miıcliylc inşa edil

Ila< I l i . ı m / . ı I ıırb''-ı"'iiıı. O s m a n okulla- mişliı.

rınnı /.ım.ııuiMİ.ı kıınıbel <-eklinde yapılınnsı Hu e - e ı O s m a n l ı Tıiık ya|.ilaimm i<,ın

ilıb.ııılc, ı ı ı - . ı t <|ı r e g l i n i / b',ı ınulıiın resim ılı bıiyiık bir mabel olarak c l i ı ı ı i / d c k a b ı n c ı
r>'.n yılı ı.jııılf b u e--erler y ı k ı l m a d a n (;ıka- eski â b i d e d i r (7H0 l l i c ı i ) Hu b i ı ı . i ı l a ı ı ..m . .
î i l ı ı u ^ l ı ı . \ ' ı,ını- - , ı \ . ı n ı ı l i k k a l t i r k i ı n a h n ı t i HiHsada yapılan Orhan (i,ı/i IIICM idi ( 7 '..''
kııııbfl l.ır/ı >eUMikl.ırıl.ı <l> birkat, esere in­ Il.ı \ e Şehadel camii (7()7 I I . ) l a ı i l ı l ı d i ı ; l.ı
in-.ıı ctmı klı ı ı l ı i | i . biü.'iılı bu .'ıbitleler (\r h,'l- kal bıml.ır bııjııin mcvcııl ilc^'iliciıliı.
r.ijı filıiiii'-hır ı ı .
Oılı.iiı (»a/i camiıııitı mcvcml i ı r a a l '<klı
(.".20 I I . ) I . ı r i h l e ı i ı ı c ailliı. ^cşil c ı m i d c ','<<
• ' ••' n-.r--.: ı,Ti!,ı_ M'• 111 (1 u l> T u r -
riılcn inşa ı ı s n l l e ı iy le. mal/cınc l iıi'.lcii. ı
li i . . < : • ! . ır.'-.iif kiiah.Ur P.. irdklls eli lifimiz cilik l.ır/ları hiç bir y a b a n ı l Icsiic k.i|iılnı.ı
>a.-;;ar a:,ı ; ı . ' l r i <;rık f a r k l a r <A<\..i:\ı KfirOIınnştur. Hu mışlır.
Abide, haricen sarı renkli ve çnk iyi i.
-.r fn.l.U.r n i M h l a ç t u .
leıiebilir, l/nik civan kalkerleriyle çnk ılı
. i; I 1' il<ur-,rı mrûıl, M f m d II h Tur­
gut. Sa:,ra 1(31-1152. Dursa. 1935. refettin Camii arkasında İdi.. DBİrdlyo t B i B f ı n d n n y :
ı9; Huniardan »n mUhlml, Konya'da Se­ • ç m a l t İçin yıktırılmııtır.
 IZN 1 K'TE TÜRK ESERLERİ 57

nalı kesme taştan yapılmıştır. Duvarları nis- masını istiyen san'atkârlar bu ahenkli kaide­
beten kalındır (160 sm.). Minare kaidesi, son de daiıa serbest çalışma yollarını keşfetmiş-
cemaat mahalli, kapı süveleri, sütun başlık- İrdir k i , işle bu âbidemizle buna bazı misal­
larl kamilen mermerdendi!. Haricî direkler ler vermeğe muvaffak olacağız.
yeşil Porfir ve gre cinsindendir. Türk mimari­ Binanın umumî hacim itibariyle âhengi
sinde cskidenberi lıaricdc ve dahilde çini çok elzemdir. Bilhassa âbidevî binalarda bu­
kaplama kullanılmasnia rağmen, -emsaline na büyük kıymet verilir. Kitle bütün azamet
başka yerde raslanmamak üzere- bu eserde ve kuvveti ile vahdetli görünmelidir. Fa­
dahilî (3,20 m.) irtiiaa kadar mermer ile kap­ kat bu birliğin içinde ve yakınında iken göz
lanmıştır. Bu cins mermer • kaplama usulünü bu umumî tesirlerden kurtulur. Böyle bir va­
Bizans tesirine atfetmek doğru olmasa ge­ ziyet karşısında birkaç aks veya mimarî un­
rektir. Çünkü bu tarihlerde, Osmanlılar ülke­ surun tekerrürü, muttarit seslerden müteşek­
sinde dahilî çini kaj)laına usulü tekemmül et­ k i l bir musiki j)arçasımn tesirini yapar; in­
memiş olduğundan, duvarların temizliği ve sanı sıkar. ]5u haleti ruhiyeye vakıf olan mi­
muhafazası i ç i n bu çareye başvuruhnustur. marlarımız umumî tenazur fikrine, âbidevî
Yarım asa- geçmeden b i ı s a n ' a t şubesinin bu
şekillerde kuvvetle bağlandıkları halde tez­
mıntakada da fevkalâde tekemmül elliğini ve
yini ve müteferrik hususlarda çok serbest ça­
emslsiz latbikalnıı Bursa Yeşil camiinde gö­
lışmışlardır. İşle bu mabedde hemen en az
rüyoruz.
bir tekerrür halinde (üç aks içinde) bile zi­
Dahildeki pencere süveleri bugün kıs­ yaretçiyi, gözü sıkan bu tesirden kurtarmış­
men yokolmuştur. Duvatlardaki kaplama­ lardır. Son cemaat mahallinin kapıya göre
larla sütun başlıkları, fevkalâde nefis mütenazır olan pencereleıinin süve ve rozas
mihrap, istilâ günlerinin tahribatına rağmen tezyinatı ile haricî cephe pencerelerinde de
güzellik ve fevkalâdeliklerini ihsas ediyorlar. bu hususiyetin büyük muvaffakiyetle tatbik
Mihrap tamamen sitil ize olmuş, Orca edlidiğini görüyoruz (12). Son cemaat giriş
Asyanın lazelliğini muhafaza eden tezyinat kapısı Bursa \ e ş i l cami pencere süveleri gi­
şekillerinden b i r başlık ile laçlandırılmışlır. bi istalâktitli bir frizle süsleiımişlir (Resim:
İki haricî köşede sütunceler biraz arkaik is- 17) . Bu istalâklillerin klasik mimarimizde gö­
talaktitli baslıklarla tutlurulmuşlur. Bunu rülen sarkilmaları mevcud değildir. Yani, on­
takiben d ü z b i r kısım mihrabın i k i yannu ve lara nazaran daha iptidaî şekildedir (Resim:
üstünü çerçeveler. Bu tezyinalsız kısmın hu­ 18) . Son cemaat yerinin çevresinde (Resim:
dutları içinde mihrap istalaklillerinin nihayet 19) görüldüğü üzere mermer taş işçiliği
köşesine kadar bendesi tertibatla b i r su vü­ şaheserlerinden sayılacak derecede güzel bir
cuda getirilmiştir. Mihrap istalaklillerinin korkuluk varmış. Bu korkuluk, düşmanlar ta­
kaidesindeki friz, kaytan kıvrımları şeklinde rafından İznikle beraber ialırip edilmiştir.
işlenmiştir. Bu kısmın altında şakulî b e ş sa- Bu korkuluğun çevresindeki usluplanmış tez­
tıhlı bir milıraj) nişi mevcuddur. Bu saUh- yinat (Resim:20) fevkalâde bir işçiliğin mah­
ların üzerlerindeki f! - 16 k-'iseli ve dairevî sulüdür. Son cemaat mahallinin direk başlık­
zaslar d a klâsik mimariniizde nievcud olan ları ise biraz tezyini mahiyette, fakat tama-
tezyini şekillerin başhuıgn; nünunıeieridir ınen Türk taş uslalığnnn eserleridir (Resim:
(11). 21) (13).
Camiin dahilen mukabil ce])lıesindc
(12) Bursa, Edirne ve İstanbuldaki eserlerde
mcvcud i k i büyük sütuna jsliııal c d c ı ı k e m e ı -
de çok defa r a s t l a n ı r bir keyfiyettir.
lerin başlık ve ka])lanıalarj da mermerden­ (13) T ü r k mimrisinde başlık yapma usulleri­
dir (Kesim: 16). I!u baslıklarda gördiiğiijııüz ne ve i s t a l â k t i t l i b a ş l ı ğ ı n Bursa ve Edirnede ima­
tezyinat bilhassa alâkaırnzı celbeder. Türk line b a ş l a n d ı ğ ı n ı , İ s t a n b u l d a t e k e m m ü l e t t i ğ i n i , da­
ha ö n c e l e r i Bizans b a ş l ı k l a r ı k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı İddia e-
mimarisinde, tenazurun ç o k nuıllaril b i r h i s
denlcr b u l u n m a k t a d ı r . B u gibi zevat, İ z n l k t e k l Ye-
verdiğini sezen ve gözün b u lesirden kurlul-
şü Cami ve Nilüfer Hûtun imaretlerinin, Efes (Sel­
( 1 1 ) S e l ç u k sanatinde çok fazla g ö r ü l e n , kaba­ çuk) daki İsa Bey Camiinin ve A n a d o l u n u n birçok
ra tftblr '.İttiğimiz rozasın mUstcvl satıh ş e k l i n e İ n ­ n o k t a l a r ı n d a k i m i m a r î eserlerimizin ve T ü r k l s t a n d a -
kılâp e t m i ş h u s u s î hail. kl âbidelerin başlık şekillerini tetkik etmelidirler.
 58 A. S A l M V L C E N

Mrrmer kemerler çift merkezli T ü r k ke­ Bu kaplama unuınıiyel itibarih- beden

meridir. B u kemerleri lıuüUriiyetlerine hina- de kısma ayrılmıştır (Besim: 2!{).

en. mim«ri tarihimizin Ifursa devri üslubu I Ş e r e f e a l t ı { : ı \ ' n ı e m o t i f l i l ı e n d i ' s i (;i

idinde m ü l a U a e<ler<-^iz. C a m i y e g i r i ş kapıcı ni k u ş a k . 2 Bedeni ö ı l ı n ebranıi kabaralı
uMundeki kemer İ M - klü>ik Sinan kemerleri­ ve m e v c e v i l e / y i n a t . '•\ - ( > - ' ) • 12 d ı l ı l ı nııın
ne ç»»k y a k ı n l>ir t n e r k e / l i vı- m ü m a ^ l a r l a ter­ la/am mudallaların birlışınesinden \ii<ır
bim e d i i ı i ı » ir(»€lrtu|ir ı K e * i n ı : 2 2 >. B u u n s u ­ bulan ince kabartmalı, bcle/.oiıî ve <lü/. k u
run uxrrinth- «htrnıakla m a k a l e m i z mevzuu ha­ şak talıılit eder. B u I'tbidenin renkli tasiaı
ricine ç ı k m t ş olaraj^muzılan mimarî tarihimi­ d a n o l a n c e p h e ve m i n a r e s i n d e k i fa/.lu ıniktaı
zi tetkik r<lerken. diğer devir kemerleriyle tl» malzeme (Reşidi, hiı^'le aykırı ve y a b a i K ı
mukayese etleceğiz. d u r m u y o r . B u k a d a r (.eşiıli m a l / e m e . birbiril,

öyle bir âlienk \ü<'uda ''.etlnniştir ki bu ^MI

Bu aliidenin ayrı hustM«iyetleriruien biri­
zellik l/niğin yeşil toprağı mavi seması, p a r
s i tk" ««)n « - e m a a t y e r i n i n «>rta kul>l>e:«idir. H u
lak f i ü n e ş i altında sönmeyen b i r zevk ve s a n
kuhlıe. iki «ihetlen hiri l>üyiik diğeri kü<^ük
al kaynağı mesabesindedir (H<'sim: 2'>. İH
iki kemer üzerine, b i r t.-ıraftan binanın du­

varı, diper cepheden snıı cemaat yeri büyük

girİH kemerine i-linal ellirmiş haricen lie- Bıı camiin kitabesine nazaran yaptııan

^ik tonoz ü/erine olurliilniu-i hissini verecek meşhur Çandarlı kara Halil (llayıetin i«a

şekilde, yuk-iek tamburin ve d<'-rl k ö ^ s i ista- şal mimarı İlacı M u ş a d ı r . B ı ı z a t ı n S i v a s vi­

lâklilirrlc .'rliılmüş müselles alîkalıdır. Bu ya Niğıleli olması ihtimali b e n c e (;ok k i i w c i

kubl^e i<;len d i l i m l i olduğu ;:ibi ı l ı s a r ı d a n d a lidir.

k'>*elidir ıHe*im: 2 W. B u k n b l x - n i n üstünde Camiin son cemaat mahalinc piren biı

gördüğümü/ ınüzevyrn başlıklı kilit taşı. yük kapısı üstündeki bir satırlık okunaklı

alemlerimizin ş.ıyanı dikkat nüınunelerinden- sülüs kitabe vardır.

dir ' Kesim: 2 1 » . Bu kitabeye göre inşi ata TîiO yılnıd ı

M i n a r e y e ı r c l i n r e : l m ı ı m i nislx-l i t i b a r i y ­ başlanmış ve 7')\ de y a n i I I y ı l sonra bili

le k u l â h ve p e i r k k ı « ı n ı l a r ı t ı k t ı n / ve k ı s a d ı r . rilebilnıişlir.

B u n l a r ı ı ; nislw l l c r i t . ı k r i b c n I I kadardır. Şe­ I(; kapıdaki kitabe Ihr Islım mccınııı

r e f e i l r i r t i f a i <ln b e n ı o ı ı a y n ı ni^ln-l ü / e r i ı n ' i n - smda I- r a n / T c s c lı n e r vc I ' a ıı i

^ edi!nıi*tir. i'değin kıılııh kı«ını kaidesine \\ i t t e k tar,'ifınd/ın y a z ı l m ı ş o l a n Dir / <

na/.ır.^ıı r|.ır4ır. Minarenin kai<le kı-*ıııı beyaz :ir /'ıııııilir Cııııdml\:.ıiılr makalesinde, bıı aı

m e r m e r . p e n ı l > e k o n u l o r n ı T ı l i r tHr>*in): 2.^ •

yun rrıılır»! (V/crlnr »Ornifiı r-nkll »ır l ı ı ı ı - lılr v..
2"» V.ı l ı e r ı d « ' » i M - k i l d c k . ı p l a n n ı ı » . allına ise hnKn erekli rdrr Tııûlıı k n ı ı ı ı / ı v- c'ik kp«lfllf I''
i'tal.iklitli \r -lili/e olmuş Ic/yin.illii «iislii ı;rıt\\ iDftlnlıır knplnmn olnrnk firill. lıışnnttıı mni
mermer b i r kıışrtk ilâve rdilnıişlir. B u şekil­ z< mr BrB'UKİ» vr y n l n ı / İmrKlı-kl lıııvu tOHİrltıı- kın

de bir m i n . ı r e k.^idc-inc lı.ışka yerde raslla- şı kllİHIIIlITlIfjtlI .

Vrjl/ f.'diıHlıı (.hılliTl IlırrliKİr -hu IIIIIIIK I<.II;
n>noriî/ ı R r ^ i ı n : 2'>ı. Minarenin bina ile bir
ılr- l)lr lu-h/c (lıııııınk vr l / n l k l r k l clııl Imnifttı lıni
lekliği rıokl.<daıı itibaren ;,erek iıina korniş­
kıntİH rUl<-kl nu-lm/lrrr (Inyniuirnk bıt/ı ıtıııhınmt \"i :
leri, ı-erek « o n cemaat yeri «ilmeleri altında
mc'k nıılnuMlp nlıırnktı. O I. I <• r Vııvaıır rıı Tuntı.
lıa/ •rklıııdr memur kabartma bir Ir/yinal ('Ill I ' 44 llıu n ınvriKİıı c'lııl Inmll lııtkkındıı IIIMI'

r«rrf\'-ı v.ıpıinııMır ıH<»iın: 2 7 ı . ıtiftl îii' \<Mit (lUlıırn Kİlıl ^'.rUutt V''lrhi srv(if'(tlrifttn' •

Iiln ;i ılııı n ı lldlnılc !) vmlr il^lııl hâ^l ArtWimw :

Miııarıııin kııl.'ılı kl-nıı k u r ş u n kaplıdır.
tıırrrtıl ııirhıüu n-.rı Alıınrd UtınıUı .'İOO kArUnnr nı,
fVlık, H»rrff kıırkıılu):ıı \i' i-lalaklitlı-rle bıı
riKİ Ihrn ttnnı nldtnılınıı Kâs'ılrtı hAM-lı'tI, lııhııhlıt.
tııtı Uıb-n ^allıı l.'i(i\frl. -arı. Ncşil. f i r u / e ma- tlırihirii drOtrlKli' IHylllı O.ılllıllltdr İle hiKİm uı

*i-ı rınklrtilc -nl;oııııı^ l i^la w kakrnı ri­ HfiAAir l.rl'ill ı-hnlıır rm Isr kAfltrıl lırp 1>u j:nll, '

nt i<rl< <>tlııirtııı Itır ( I l ı . rinilr ntliOilutf n şffntn bir adı da (,'(lı. i - Af »/•

Hi Uuıı.'ı\ur irıır unun ır Uıı kfi If tını jt n(/A',v/"'

I'ur/nr l r ; r . l<- ];' u< ı l.'î n ı . li n r » alt nUıılıırı A/ij(/*-r i-:!r>ıit /, 1 rtrifmdıı ll-uııı lidhkujtr hfr-i''i

(llyc /lkri'ini(-kl<'<llT l/nlktrkl (inwjl ınımiıırdn I '

T»pı''1ıkl«rı gornüır InmlAllınııc hHklyi'lcılııi' ı«s(İnDiıııçIıi' Nlli'klîiı > I '
trlk Ji»nt,!"!ilunn liifyn**! mni'iııdp loptuk IcliHİ'* •
lç>r'ii,»> (t»f'.»r (Uvartı «Irr ruıil«tut\ (Inr vrya vıznn plçlttıif IrvB/ıını vr pıııı.filıırı l)iıhııınHiçt,>ır.
 İZNİK'TE
leye ait diğer kitalieler gilıi mevcuddur. Fa­
kat bu kitabelerin iyice tedkiki lâzımdır. Çım-
ki bizim nldığımız. f;erek bn makalede, perek
İznik ve Bursa tariliindeki kitabeler birltirin-
den çok farklıd.r.
Son eenıaal yerinin <ii\r]) cilıeli pence­
resi iislünde.--^l .i-,JUl^,.. yazılı olup milı-
rabdaki çiçekli kûl'î yazı okunamamışlır.
ŞEYH KUTBİTTİİN TÜHBF. VE
Mİİ : X V . M .
Yeşil cami ve /VzY/z/cr imareti
arasında (Hesim: o2 - Besini: 32 A ) .
Şeylı Kutbiddiiı cami lieyeti. a l i b " in
veziri H a l i l P a s a oğlu B e y a z ı t
n . nin veziri î b r a b i m P a ş a nın ese­
ridir (902 - 905 H i c r î ) .
İznik yangınında baraj) olan İni bey'et.
abşap çatılı ve üç direkli son cemaat yerini
havi bir eami, üstü kubbi'lli ve kiremit örü­
lü kârgir türbe ve lürlıe d n a r ı n a bitişik bir
minareden ibarettir. Iznikleki Şeylı Kutlnd-
din ve Eşref-i-Rumî camilerinde minareler
binadan ayrı inşa edilmişlerdir, şayanı dik­
kat bir bususiyct arzederlcr (15).
Bu binada tetkik edeceğimiz noktalar az
olmakla beraber önemli telâkki edilebilir.
Camiin girişi aks üzerinde değildir. Bu
hususiyeti birçok ufak binalarımızda giirü-
yoruz.
Cami kısmının dıvarları bir sıra taş ve
üç sıra hatılla inşa edilmiştir. On kısımda­
ki son cemaat mahalli üç kaim direğe isti­
nat eden revaklı bir kısımdır. Bu kışının ke­
merleri lamanıen kesme tas olarak yapılmış­
tır. Süluıı başlıkları koınpozil üslubnndadır
Bu başlıkların burada kullanılması dikkate
şayandır, izııikle bulunan hu çok güzel üç
başlığın burada kullanılması Türklerin san'-
ale verdikleri ehenımiyeli gösterir (16).
Mal sırlı ve hafif renkli lıığlalarla inşa
edilmiş olan minare. îzniğin en güzel eserle­
rinden biridir, 'ramamen Yeşil Cami mina­
resine müşabihlir. Türbe kânıilen
olarak ya|)ilnııştır. Dört cephesinde dört pen-
(1,5) SapancaûnU RH:ilcvt'iHtşu Cami'mûp
n i hususiyet m e v c u t t u r .
(IG) /Î7ir.sadakl eserlerde bilhassa
k u l l a n ı l a n böyle b a ş h k l a r pek ç o k t u r . Ü z e r i n d e h a ç
b u l u n a n l a r ı da mevcuttur; fakat b u n l a r ı n
Bİne bile l ü z u m g ö r ü l m e m i ş t i r .
TÜRK ESERLERİ 59
cere vardır. Kubbeyi tutan kemerler sivri ve
iki merkezli Türk kemerleridir. Bu kemerler
köşelerde birleşerek gayet ince birer ayak vü-
ende getirir ve zemine kadar inerler. Türbenin
şekli murablja ve bir dıl'i S.00 metledir. Tür­
beye, minare ile son cemaat mahallinin direk­
leri arasında açılmış olan kapıdan girilir.
İçeride kitahesiz i k i sanduka vardır. Kubbe­
nin haricen gayet hafif köseli bir tanbur
CA­ üzerine oturduğu gclrülür.
Dahilde, köşelerdeki alikalar düz ve sıva
ile örtülmüştür. Türbenin h.pricî dıvarları son
cemaat mahallinin taş isçiliğinin ayni işçilik­
le inşa edilmiştir. Camiin 6.15 m. irtifadaki
dıvarlannııı vücude getirdiği kitle türbeye hâ­
kimdir. Bu heyet ker])iç bir bahçe divan ile
çevrilmiş oluj) şark tarafı mezarlıktır. Gerek
bina. gerek mezarlıkta kilabeye raslayama-
dık.
M A H M U T ÇELEBİ CAMİİ: 846 H . -
1412. M .
Ayasnfyu camii ile ) r'rıi.şehir kapısı ara­
sındadır. Halen mamur ve kullanılmaktadır.
(Besim So ve 33 A - l î ) .
Bu cami İzniğin bütün binalarında gö­
rülen karakterde. İznik Mektebi son eserle­
rindendir. Bu (iııeıııli âbideyi dikkatle tetkik
edecek olursak. Yeşil camide görülen bariz
hususiyetlerin tekemmül elliğine ve daha sa-
deleşliğiııe kanaat getirilir. Esas itibarile İz­
nik Yeşil camiinin daha ufak bir örneğidir,
l'akal aradaki hariz farkları aşağıda zikrede­
lim:
1 — Kubbede, laııburuu açılmaması için
Yeşilde kullanılan dörl kv.şedeki alika üstü
islinad duvarları burada görülmüyor. Muka­
vemet ve müvazeiıel tecrübeleri huııun lü­
zumsuzluğunu ishal elnüş ve arlık lalhik edil­
memişi ir.
2 — Kubbe taiıburu daha ziyade alçal-
mışlır.
3 Kubbe haricen yarım kiirredeiı ek­
kârgir
sik hissini verecek şekilde iıısa edilnıişlir.
'1 — Kubbenin merkezi lambur dahiline
cic ay­
indirilmiş ve lanıburım şakulî duvarları mail
itmeleri karşılaınışlır.
türbelerde
5 — Son cemaal nKiİJİli ile cami kor­
sillnme- nişleri ayni hizada devam ederek liir kesik­
lik vücude gelmemiştir.
 eo 4. SAtU VIC EN

6 — Minarenin künüsü kubbe örtüsü ve
korattteri parçalayıp in^aî aksaklıklara ie-
bcp olmanıtflir. Yani )Vfi7 Camide görülen
bu pürüt bu eyerde halledilmiştir.
7 Kubbelerde luzunwuz boşluklar ve
fener ;^lindeki {tirintiler lerkedilnıiftir.
8 Teaytnal daha »ade %e dux, hatlar
daha hâkimdir.
Yalnu bu e«erde «on cemaat mahallinin
direklerine ve direk ballıklarına dikkat edil­
memiştir. Bu ballıklar Dor ü*lûbuna benzer
fdkilde g«yel »ade hatlarla, ba«ık olarak ya­
pılmıştır. Belki bu parçalar (direkler tama-
Baen antik olduğu gibi) ba^a bir eaer hara­
besinden getirilmiştir (17).
Bu ramide çok dikkaıH işçilik görülmek­
ledir, kemerler çok muntazam çizilmiştir.
da üstü çatılı, dört direğe müstenit, yanlan
kapalı son cemaat mahalli bulunan rami ile.
Türbe ve Tekkeden ibaret bir bina beyetidii.
Burada da minare binadan tamamen u y n i n
şa edilmiştir (Kesini: M ) .
Bu minarenin mimarî yönden dikkate d<
ğer tarafı uzun bir lıedene mukabil ı>ft«'k \r
külâh kısımları çok tıkı/dtr ve şerefe, alt \>-
talâkiilleri ile oldukça genin ufki bir ııisi» !
tesiri yapar. Petek ile liedeiı arusınduki kalın
İlk farkları da gözle pek }?ii/el s»\ile(ck de
recede fazladır.
Minarenin, kırmızı tuğlaları ve «;ini k a
r«< kuşaklarla tezyin edilmesi az teı>udüf edi­
lir hususiyetlerden biridir. Iran .strfcrinı- ; ; i
derken, Yavuz Sultan Selini tarafııuiun yap­
tırılan tamir de konulan bu çiniler; \ nııcn

BiUıa»a son cemaat yerinin mermer korku­ asrın en güzel parçalandır.'

lanları, kapmm iki cibetindeki nişler çok mü­
kemmel laşçıidı eserlerindendir.
Tuğla minaresinin parlak sırlı tuğlaları
Fıraıe mavisi rengindedir. .Miııarenin nisbeti
Yeşil Camideki nisbetlere çok yakmdır. Yal­
n u şerefe altı tuğla tezyinatı irtifai daha hâ­
kim görülüyor.
iç kapiM üzerindeki kitabe, bu nefîs ese­
rin Çandaritlar ailesinden Mahmut Çelebi ta­
rafından yaptırıldığını gösteriyor:
Hu eserin, kitabeye gr>rc JJ-k». H. yılmda,
Murat I I . nin zamanında i r . ^ edilmetıine rağ­
men Bun>a vr Mdirnedeki âbidelerimizle mü­
him farklar arzelliği hrmrn görülebilir.
J>?RKf I K l .Ml CAMİ VK T(;RHLSİ:
Cami, C u r I i t t ' in takribi plâmnılaıı
anlaşılacağı üzere müstatılî, üstü ve nıtic//,İM
mahfeli tamamen ahşap inşa edilmiş l.H<^'^>>>>
35). Mihrabın tuğadan yapılan basit tezyina­
tı; l.stalâktit işlenecek bir mihrabın taslak l ı a
ündeki taşlarını andıracak şekilde ya|>ıln)i:;
tır ( Kesim: Mt-M M). Anadolunui) ikiıu i
derecede bütün binalarında bu .şekillere f a /
lasiyle rastlamak kabildir. Mihrabın nİ!«i i<,iıı
deki çinilerle duvar çini kaplamaları (pıi
kalan bazı aksamı da sökülüp satılmak sun:
tiyel) işgal esnasındaki yangında lamatnen
nıalıvolmııştıır. Bunlara minare kuşakları ii/c
rindeki nefis çiniler grrek ın<»tif. fjerek n ıık
itibariyle bir örnek <ılnbilirlcr. liıı minarenin

XV inri a.*ır «onu. bir âbi<ir lıaiindr mulıafa/ası e/.enıdir. liıı

litaıthul haptu ile çar;i arasında, mahal- eserde, bugün İliç bir kitabe nievend dejiilıliı.
ir içindedir. Huğun bir linraWden başka biı Bil Abidenin luıdiresinıle (,<(k kıynulli ınc/aı

şe; değildir. Izniktr. bilhassa teferruat vr taşları mevcııddıır. Itmıarı nıe/ar t a ş l a n l>alı
dahili lr/> inalı ile mrjhur olan bu eseri arı- sinde tetkik e»leregi/.
yanlar, l>u guzci Abideden yalnız bir minare
il( yanmt« dı\arlardan ibaret bir (a; yığını T { K II V. I, I, n V I, M I. Z A I H , A 1!
bulabilirler. ()rirnlaliiche> Archiv III. de
C o r ı ı r I i u « Ct u r I i I t tarafından ya­ rsrr A<,IK KCMUTİ; XIV Ü I K Ü a...

zılan Dir l\lıınüii»chfn fUiUten lon İznik, ma- başında

kaİP!>ııı<« a t>a;ka yt ftiv İ M I eser hakkında mi­ Lı'jhr kapı.%1 lıarieinde Su kemeıinin (<
mari malûmata tesadüf olunamadı. Bira/ ön­ nu|> cihetinde, tarlalar iı.inde furiardan !(•(>

ce la\sif edilen ^ y l ı Kutbiddin camii lar/ın- nı nıesafedcflir.

Dört ayak üzerine oturtulmuş hir knlı
MT) du tAhmİDl Mrdctm<kl« b«rkb»r Te«lld«kl
beden ibaret olan hu tiirhc. inşa itibariylı
kapı T« lon c«nıaat mabaUt mantılına tamanMD
««v*Xuk «tUlUKlaa bu parvalaruı bu M«r Kin )ron< dikkate değer bir cserciklir (Kesim: .'İ9 - H c
tuldutuna fUpb* roktur. •im: 40).
 İZNİK - T K T V K K F S K K I. E R t
61

X I V üncü a!»ır icjiiidcki lnili'm l ı i ı ı a l a n ı ı ı ı / - İ n i sebeple k n b l ı e n i ı ı merkezi y u k a r ı k a l d ı r ı l -

da bilhassa gördiijÂiiıniiz Lir sıra k c s m i ' tas. nnş. k c m e ı l e r e k n \ ^ c t l c r i i i asfrarî m e y i l l e ve
üç sıra tuğla şeklini aynen h n r a d a da Inılu.
şakule yakın ııelirilınesine çalışılmışlır k i
yoruz. Bu sebeple jK-riyodiMuı m i m a r i larilıi
'i ü r k m i m a r î l a r i l ı i u d e bunr. her z a m a n istis-
bokımından tetkik e(ici>iliri/.. Hn i n ş a sisli­
n ; ; s ı / rasi l a v a b i l e e e ğ i z .
mi Türk Osmanlı n ı i ı n a r i s i n d i ' . i n i n n n l a k a d a n
Knblıeniıı halen mühim bir kısmı çök
İtibaren kuvvcile lıAkiın o l n n ı s l n r . ' I ' n ^ l a vı
müş ve m e z a r l a r ı n üslü a e ı l m ı ş t ı r k i türbe­
taş aralarındaki der/.ler \\\^\ı\ kaluılıklann-
nin halk a r a s ı n d a a l e m o l a n a d ı buradan ge­
dan azdır.Türk ınimarîsindc ı l n c m l i M r k a n k -
liyor. Dahilinde Selçuk üslûbunda i k i taş
ter olan hu .«istem dalıa s, n r a l a n lıa/.ı Inısu-
mezar varsa da kilaheleri nıescud değildir.
siyetler göstermişse de \m f a r k l a r ı l)n v a p ı is­
Yalnız birinin üzerinde kırık m e r m e r parça­
çiliğinde göremiyoruz. l»ıı;_'iinkii / c i n i n d c n i l i -
l a r ı a r a s ı n d a şu s a t ı r l a r ı n b n h m d u ğ u ı m gör
baren 6 taş sırasını n n i l c ı k i ) ) k n M ı r \ i intan
düm. Plânda kilaheli laşnı yeri m i m a r a ilb
yuvarlak kemerlerin ii/en<;i a l t l a . r n u l . ı . İm lıi'i-
gösteril iniştir.
la hatıl gayri m ı n ı l a z a m .şrkildı- lıcş \ c allı
8ira arasında talıaliif eden l i i r k a i m i ı i ı iıai/.-
dir. Bu taban üzerine n ı c r m i ' r M r i i / c ı i i : i ta­
şı konmuştur. Bn tasın k e m e r y a p ı l ı r k e n m ü ­
him vazifesi olması ı n e l l ı n z d n r : sıiyle k i :

Kemer kalıbı bn k o n s o l l a r a istinat ede­ Tarihi mexend ıleğilılir. İ / ı ı i k l r hu eser hak­

cek şekilde yerleştirilir: ta.ş. tıı^la \v hora­ k ı n d a hiı,- kimse h i r ş e y h i h n i y o r H i ç lıir r i v a ­

san harcından m i i r e k k e j i malzeme i l e i n ş a a t yet \e efsanesi yoktur,

yapılır. Yalnız gerek k n l . l i e n i i ı şekli, ilerek P)tı eserin k u b b e ve di.üer y ı k ı l m a ğ a nıüs-

yapj .sanatı dikkatle ve itin.ı ile y a p ı l m a s ı n a taiıl k ı s ı m l a r ı n ı onarmak ve kurtarmak l â
rağmen bn kemerlerin b i r v a r ı m daire şek­ zımdır.
linde inşasının sebclıini b u l m a k i m k r m n u el­ İhı l ü ı h e n i n San Saltıka ait olduğunu
de edemedim. Bnnn l'izans tesirine lı.ımle- s ö y l e y e n l e r de v a r d ı r . Ihı eihel t a ı i h ç i l e r i m i
denler de bulunabilir. I";ıkal b i r a z i ' . ı y ı e l k e s zin l e l k i k i n e m ı ı l ı l a e l ı r ( I").
Avrupalı müelliflerin derlifii ııibi. bn eser­
I!K> I I \ \ r C HI'.r.Sİ : \ 1 V . cl a s ı r b a ş ı .
ler Bizans tesiri ve y e r l i n ı i n ı a r l . ı r m lıiıımıe-
ti ile yapılmış d e ğ i l d i r . I'n'>yle olsa i d i yıık.ı- Yenişehir kapısı ılışnula. şosenin sahil
rida zikrelliğiın 'l'iiık kai akterleı ini luiimak e i h e l i ı ı d e . s u r l a r d a n 2oO metre i l e r d e tarla­
İmkânı ınevend d e ğ i l d i . I'i/ans laseı lar i r i n d e d i r ı l i e s i m : I I . 12. I ' M .

ve dıvareılarmnı bn â b i d e l e r i n iıış,ı-ııııl,ı k u l Ihı lilıhe hakkında ne mehazlarda, ne

lanılmulnrı ı n e v z n n b a l ı s o l a b i l i ı . Mnlıakkak de halk a l a s ı n d a d i k k a t e d e ğ e r b i r mah'ımal
ki bu gibi y e r l e r d e b n l ı m a n ıisla \ e işi ileı A.I m e \ e u d d e ğ i l d i r , ^ a l n ı / l>ıı eserin hususiyet­
[ularda (;alışlMilmış \e lli/ans in •a -ı-h-mi l e r i n i n \e m i u ı a ı i c h e ı u m i y c i i n i ı ı dun ı d m a d ı -
de gayri şnnrî o l a r a k bn işi ileı ı.n al n n k ı n <jj b i l ;'İMİişıle anlaşılıyor.
kısmen tatbik e d i l m i ş t i r . T.ııilü lelkikal.ı b a ş l a n g ı ç olarak hakikî
Birkfn; es<'ri tetkikten suni.ı İm n-lal.ı i-iııı M' kii.ıhr'-i dr nırvcııd d e ğ i l d i r . Ihı yazı­
nil tesirlerinin ne k a d a r ı , ı b n k /.ııl u l d n - n lını e r \ ı r - i irııı,jr hu eser ü z e r i n d e b i r nebze
mı göreceğiz, l î ı m ı m da eln lıi {»-MMMII ıılkc ılın ,ıc.eM/.
sine yeniden T ü r k imyl nının \e -an.ılL.n l;,, .ıhlılrnin şrhiıılekl âbidelerle miışa-
ların katılması. ı n b l a n l a mekmı/ n l m /e\k lırlırl hakınıından münasrhrli ıdmakl.'i her:ı-
İhliyarıııı teinin eden k<ıklü. kiillıiı ln < lem;nı |,rı. nishrilrı x.'.inindru oliluke.ı farkı vardır.
larm çoğalnıasıdır.
i KnMırniiı mrrkvzi l;;ul>ıır kaidesi
metre k ı ı l r ı ı n d . ı dan nf.'ik Mıbbc, iızrıindr (il(lıı;Mindau yarını kürre \e hanrj
yarım kubbeden biiyükliiı. lîmınn ırlu b;
..r.ninüşü ııi-helrn ba^ık \e sivridir.
dört ayağın yan d a f i a l a n n ı temin e d ı ı c l \<
r, ; ; : ı l t ı l ; Ki üncü ri'^ıı-(l:ı yasamı:;-
kubbenin mail k u v v e t l e r i n i kai-^ılavar.ık 11.
vasıtaya başvurulmadan d n r d n n ı h d . i l ı m nc'ıı
 62 A. S A t M
2 — Kubbe taıjbunı hariçten ve dahil
den çok yüksektir.
3 — İnşaat itibarile haricen kaba ve
nisbeten gayri muntazam moloza yakm taş­
larla inşa edilmiştir.
4 — Tuğla hatıllar, 3 sırt; yerine 2 sıra
üzerine ve itinasız dizilmiştir. Pencere ke­
merleri yuvarlak ve taştan yapılmıştır.
5 — Daha iptidaî şekilde yapılmış biı
moloz divan ile birleştirilmiştir k i bu kıs­
mın daha sonra yapıldığı Uellidir.
6 — Sıçan dişi tâbir olunan şekilde
silmeleri mevcut olup, iki sıra arası i k i kat
taş ile ayrılmış bir vaziyette ve hiç bir yer­
de görülemiyen ağırlıktadır.
7 — Dahili eb'adı ile irtifaı arasında
şakulî büyük farklar mevcuddur.
8 — Dahilî köşeler tromp şeklindediı
ve irtifa nispetleri fazladır.
9 — Tanbur dahilen yuvarlak ve iak-
simatsızdır.
10— A l t ve üst pencerelerin aksleri
dikkatle tatbik edilmemiş, biraz yana kaçırıl­
mıştır.
11 — Dahilinde, tanbur üzerinde sezi­
len renkli tezyinat fersek şeklindedir. Kenk
lerin imtizaçsız ve âhenksiz olduğu belli ol­
maktadır. Bu farkları göz önüne koyduktan
sonra Osmanlı Türkler tarafından Izniğin
zaptını müteakip yıllarda bir Türkün nezareti
altında Bizanslı işçilere yaptırıldığı kanaati
mevzuu bahsoluyor. Bu hususiyetler arasın­
da Türk karakterlerinin görülmesi başka tür­
lü izah edilemez.
Esas türbede daha sonraları ilâve olu­
nan binanın giriş cephesini değiştiğini zan­
nettirecek deliller mevcuddur. Kubbeli kı­
sımda beş büyük, iki küçük, ilâve olunan gi­
riş kısmında ise 3 mezar mevcuddur.
Tarihçilerimizden bu eser hakkında araş­
tırmalar beklemek ve o tetkiklere dayanarak
bü dikkate şayan ayrılıkları tebarüz ettirmek
icap etmektedir.
ÇANDARLI HAYRETTİN PAŞA TÜR­
B E S İ : 780 .- 800 H . 1379 M .
Lefke kapısı haricinde, su yolunun şi­
mal cihetinde, mezarlık içinde, surlardan 200
m. kadar mesafededir.
Sağır kubbeleri ve dik tamburu ile ilk
Ü I GEN
nazarda dikkatimizi çeken bu bina iıaricdcıı.
nispeten ağır görünür (Resim: H ) .
Bu âbidenin mühim bir hususiyetile mi
marîmizde oldukça tetkike değer yeri vardır.
Bu hususiyet, haricen kümbet şekli ile kinn>-
vî bir kubbenin birleştirilmesine yakın bir \ a
ziyet hâsıl olmasındadır. Bu eserin içiıui
emsali olmayan nefis mezar t a ş l a n mevcıif!
dur ki o devrin bize en mükemmel bir saıı"ii'
vediasıdır.
Binanın inşa şekli X I V üncü asır hasli;
rina aittir ve bir sıra kesme taş. üç sıra tuğla
hatıllı, dik tanburlu ve luğla silmelidir. I ' , , :
türbe birbirine bitişik mıuabhaî i k i kısımdan
ibarettir. Bu iki parçanın birbiriyle alâkası
haricen ve mimarî cepheden mütalâa ederseK
tâlî ve ayrıdır. Dahilden yine aynı hissi vt-ı-c
cek şekilde birbirlerinden izole edilmiş, yal
nız basık bir kapı ve bir pencere ile birleş­
tirilmiştir. Dıvarlar oldukça kaim ve hesa]>
sızdır. Bu eserde dikkatimizi celbeden hari( î
ayrılıklar yerine dahiden alikalar ile tanhın
çok muvaffakiyetle taksim edilmiş ve dıvar
lara oturtulmuştur. Binanın içinde mevciHİ
olan ruhî tesir, bize Selçuk uslübünün kın
velli varlığını ihsas ettiriyor. Bu binada ziya­
nın giriş ve dağılışı, nötr ve sâkin ışık, d ü /
vc ufkî hatlar, bizi çok itina ile işlenmiş ka­
birlerle yalnız bırakıyor. Hayrettin ve A l i pa­
şaların mezarlarının bulunduğu hücre, yalnız,
başına gerek haricen ve gerek dahilen bu
mühim hususiyetleri arzeumektedir. D i ­
ğer kısmın en büyük hususiyeti kubbe
tanburudur. Bütün Bursa' uslubü içine sok­
tuğumuz âbidelerin bir farikası derecesinde
mühim olan bu unsurdur. Yumuşak inliinalı
ik: Türk kemeri ile kornişleri ileri doğru alın­
mış ön cephesi 17,77 m. tutan bu binanın gi­
rişi, Türk mimarisinde hususî binalarda ol-
duuğ gibi aksa getirilmemiştir. Ahşap bir sa­
çakla bu girişten 1 No. lu umumî salona g i r i ­
lir. Bu salon yukarda zikredilen Inısusiyeti
haiz bir tanbur üzerine oturtulmuş, y a n kür-
reden biraz fazla bir kubbe ile örtülmüştür.
Bu sebeple dayanma kemerlerine ihtiyaç gö­
rülmemiş ve tatbik edilmemiştiı (19).
( 1 9 ) Sinan devrinden biraz evvel kim İle b a ş ­
ladığını hâlen tesbit edemediğimiz bu İnşaî çekil,
b i n a n ı n haricî güzelliğinde büyük bir İnkılâp yap.
mıştır. B u elemanı kullanan m i m a r ı n Esir Ali ol­
ması muhtemeldir.
 İZNİK'TE
Ziya Hüzmeleri, şakulî tanburun üstün­
de açılmış üç pencere ile. aşağıda zemine ya-
eserlerimizin üzerinde, gavazm izleri ve acı
gölgeli, günün her saatine göre değişen de­
koru vardır. Ru salonda mevcud mezarların
birçoklarmm t a ş l a n mevcud değildir. Bun-
larm istilâ zamanmda kırılarak yerleri kay­
bedilmiştir. Türbede mevcud bu. nefis san'at
eserlerimizin üzerinde garazm izleri ve acı
hîtıraları, büyük ve tamiri imkânsız lekeleı
ve yaralar şekline inkılâp etmiştir.
ikinci hücrede ise yukarda kaydedildiği
üzere Hayrettin ve oğlu A l i paşaların mer­
mer mezarları mevcuddur. Bu salonun kub­
besi gayet ince, basit bir kornişle dıvara ve
alikalara oturtulmuş ve kaide sekiz köşeli ya­
pılmıştır. Dört köşedeki alîkalar çift müsel­
leslerin ittihadmdan vücut bulmuş, tamamen
X I I I üncü asır Anadolu Selçuk inşaat sistemi­
ne göre inşa edilmiştir. Bu müsellesi alika-
1ar hemen aynı his ile haricden de gösteril­
miştir (20).
Kubbenin tanburu mevcud değildir. Te­
pedeki açık fener mahalli, bu dairenin ziya-
smm nötrlüğüne hizmet etmektedir. Ziyanm
dağdışı, köşelerde vücuda getirdiği gölgeler
ve sükûn, ruhî bir tesir vücuda getiriyor. Bu
hücredeki mezarlar üç adet olup birincisi
Ali paşanın, ortadaki Hayrettin jDaşanındır.
Nihayet köşedekinin kitabesi yoktur ve bu
kabrin bir kadm mezarı olması muhtemeldir.
Bu salonun diğer salona nazaran va­
satı 65. sm. kadar çukur olduğu ve elrafnı-
da dar bir set vücuda getirildiği görülüyor.
Şimal cephesi tamamen sağırdır. (Plân ve
maktalara bakınız (Resim- 45. 46).
Hayrettin ve A l i pasalarm mezar taşla-
rmm işçilikleri emsalsizdir (Resim:47-4.8-49).
Bunlarm san'at tarihimiz bakımmdan kıy­
metleri çok büyüktür. On üçüncü asır Selçuk
üslubu üzere kitabe ve istalâktitli birer hüc­
re halinde ve ikişer cepheli yajnlmıştır. Bu
çşphelerdeki kitabeler arabçadır. Sanduka kı­
sımları müsellesi sırtlı ve müstatilî kaideli­
dir. Üstlerindeki yazılar farscadır. Bu yazı-
larm cümlesi çok girift Selçuk sülüsüdür.
(20) Fatih Camiinde Medrese dershanelerinin
kubbe teşkilâtında da bu hususiyete rastlıyoruz ki
hemen hemen başka eserlerde tesadüf
ye Bursa ü s l u b u n u n hususiyetleri çevresinde
yor.
TÜRK ESERLERİ 63
Mezarların lahit kısımlarmın irtifaı 0,85 eb'-
adı 3.50X0.78 metredir. Das ve ayak taşları­
nın irtifaları 180 sm.. genişlikleri 45 sm. dir.
Bugüne kadar bazı yerlerde kısmen neşredi­
len bu mezar taşlarınm yazıları tamamen hâl
edilememişti ve cümlesi hatadan salim de­
ğildir.
İBRAHİM PAŞA TÜRBESİ VE İMA­
RETİ : 830 H . - 1427 M .
Lefke kapısının iç tarafında yeni cad­
denin başlangıç noktasında, çınarlı meydan
kenarındadır.
Bu türbenin öncephesi kesme taş, (Resim:
50), arka duvarları moloz ve kerpiç ile inşa
edilmiş, çatısı ahşap bir 1/inadır. Mimarî kıy­
met itibariyle büyük bir önemi yok ise de
içinde mevcud mezarlar çok mühim eserler­
dedir (Resim: 51).
Türbenin şark duvarına bitişik olarak in­
şa edilmiş ve bugün tamamen münhedim bu­
lunmuş olan imaretin bize kalan tek işareti
kitabe taşından ibarettir. İzniklilerin ifade­
sine göre bu kısım müstatilî bir salondan
ibaret imiş. Türbenin plânı mıırabbaa yakın
ve her ce])hesi ikişer pencerelidir (Resim
52). ()n. kesme taş cepiıeniıı İjiiyük tadilâta
uğradığı ve derzlerin gayrı nıuntazam sıvan­
dığı görünüyor. Pencere l enıerlerinin şekil­
leri bozulmuştur. Çatısı ve tavam çok basit
ve yenidir.
Bu türbedeki mezarlar da tamamen kı­
rılmış olduğundan tetkikleri çok müşküldür.
1 — H a l i l ]3 a ş a o ğ l u Ah­
m e t p a ş a . Vefatı : öoS H . Şevval.
2 — i h r a h i nı p a s a bin H a y
r e l t i n ]> a ş a. Vefatı : 832 H. - 24 Zil­
kade.
3 — i b r a h i ın p a ş a k ı z ı Fat­
ma H a t u n . Vefatı : ^43. H .
4 _ S a i d e. Vefatı : 847. H.
İbrahim paşa imart'Jİmn kitabesi türbe
içinde mahfuzdur. 84 sanliın uzınıhığunda, 45
santim eninde-mermer İjir levhadır. Yazılan
girift Selçuk sülüsüdür.
HALİL PAŞA TÜRBESİ : (Fatihin ve­
ziri 859 H . - 1455 M .
İznik'in yeni çarşı raddesi üzerinde
edilmiyor
kalı­ Nilüfer hatun imareti civarındadır. Ça n-
d a r1 I İ b r a h i m Paşa türbesi
 64 A.
gibi ön cephesi kesmetaş, arka kısnnları mo­
loz ve kerpiç ile inşa edilmiş, ahşap çatılı
mfistatile yakm ve sokak cephesi duvarı az
çarpuk bir binadır (Resim: 53). Türbenin,
dört cihetine müteaddit pencereler vardır. Ya­
pı kitabesi mevcut değildi:. Türbede mevcud
12 mezarın hemen bütün taşları parçalanmış,
toplanması, tetkik edilmesi imkânsız hale
gelmiştir. Yalnız Halil paşanm ve birkaç me-
' zarm bazı kısımları okunabiliyor. Eskiden so-
kağm karşı cihetinde, türbeye mukabil Halil
paşanm imareti ile mescidi de varmış. Bu­
gün bu iki eserin yeri arsa halindedir ve ki-
tabeileri de mevcut değildir.
Bu türbeyi yaptıran ve Halil paşayı bu­
raya gizlice gömdüren, sonraları ikinci Be-
yazıda vezirlik yapan oğlu Atik ibrahim pa­
şadır. Bu zat babasmın mezarmı dahi Fatih-
den saklamak için gerek tarihini, gerek elka-
bmı tahrif ettirmiş (21).
Türbedeki kırık mezar taşlarmın üslub-
larma bakılırsa bunların X V ve X V I ncı asır­
lara ait oldukları ve sanat bakımından ehem­
miyetleri bulunduğu görülür. Ne yazık ki
cümlesi parça parça edilmiş ve bir kısmı
kaybolmuştur. Bu mezarlarm vaziyet ve eb'-
adına bakarsak bir kısmmın çocuk ve genç­
lere ait olduklarını tahmin edebiliriz.
Bu kitabelerin bazıları talîk, bazıları sü-
lüsdür.
ÎZNlKTE MEVCUD KIYMETLİ
ZAR TAŞLARI, X I - X I V - X V I I I inci
arasında :
1 — Çandarlı Hayreddin
p a ş a nm mezarı.
Bu eserin bilhassa emsalsiz sanat kıy­
meti mevcuddur. Baş ve ayak taşmdâki
müzeyyen taçlar ve mermer işçiliği çok nefis,
yazılarının şekli girift Selçukî sülüsüdür (Re­
sim: 47 - 4fi).
2 — H a y r e d d d i n p a ş a nın oğlu
Ali p a ş a nm mezar taşlan daha nefis ve
(21) Kitabede .kendisinin ve babacının paşa ve
vezir l&kabları mevcud değildir. Halil P a j a n ı n ailesi
Fatihin gazabından çekinerek Halil Paşama
kitabesini bu şekilde yazdırmışlar ve 834 tarihi koy­
durmuşlardır kl bu tarih Hicri Şemsi olarak
nuştU!. Hicrî kameriye tahvilinde 859 tarihi
tsntk ve Bursa Tarihi, Memduh Turgud
sa ms. sahlfe 140-
S A t M Ü LG E N
yazı taşı sanatı bakımından çok önemlidir
(Resim: 49).
3 — Ç a n d a r l ı H a y r e d d i n
p a ş a nm oğlu İ b r a h i m p a ş a nm,
imareti yakınındaki türbesinde mevcud me­
zar taşlan gerek sanat gerek tarih baknnm-
dan aynı ehemmiyeti haizdir (Resim: 51)
4 — Fatihin veziri Çandarlı H a l i l pa-
şanın türbesindeki mezar taşlan ise X V inci
ve X V I ncı asra ait çok mühim şekil ve I c / y i .
natı, hattâ renkleri muhafaza etmeklcdiı icr.
Bu taşların hemen hepsi 'ahrib edilmiş hıdun-
duğundan toplanıp kırıkların birşle.ştiıilme-
si ve korunması lâzımdır ( 2 2 ) .
5 — Mahmud çelebi camii hatiros!::de
taşlar, ise şekil itibarile bilhassa dikkate de­
ğer nümunelerdedir. Bunlardan bir kacunn
resimlerini makaleye ilâve ediyoruz ( 2 3 ) . lU,
önemli parçaların mahallerinde muhafazası
lâzımdır (Resim: 54, 55).
6 — EşTef-i-Rujr\î camii badiresi' de
mevcud olan biri kadın diğeri erkek i k i ma-
zar taşının tarih itibarile büyük bir ehemmi­
yeti haiz olmadıkları nazarı itibare a l ı n a r a k
kitabeleri tesbit edilmemiştir.
Yalnız klâsik Türk sanat telâkkileı ine
karışan lâle ve Barok tesirlerinin ne kaj.ar
iyi hazmedildiğine ve millîleştirildiğine îia-
yet güzel iki misal olan bu parçaların m<.!if
itibarile zenginlikleri ve işçilik b a k ı m ı n d a n
ME­
fevkalâdelikleri, ilâve olunan fotoğraflardan
asırlar
pek güzel anlaşılacaktır (Resim: 56,57,58.F>9,
60).
Bugün müze deposu olarak kullandan
Yakub çelebi imareti avlusunda getirildikleri
yerler malûm olmıyan bazı mezar taşları var­
dır. Bunların içinde zikre değer b u l d u k l a r ı ­
mızın fotoğraflarını ilâve ediyoruz. Bu taş­
ların Orhan ve Murad zamanında yapılmış
oldukları tezyinat ve işçiliklerinden anlaşılı­
yor. Biri çok güzel olan bu taşların, diğer­
leri usta ellerden çıkmamalarına rağmen
çok orijinaldirler (Foto: 61). Diğer taşlar da-
mezat (22) Franz Teschner, Paul Wit-
t e k . Der İslâm m e c m u a s ı n d a k i Die Vezir 1 amille
alm- Gandarlyzade makalesinde bu mezarların kitabe fo­
çıkar. toğrafları da mevcuttur.
Btır- (23) B u taşların resimleri, formaları İtibarile
dikkate şayan görülerek mahallinde ç i z i l m i ş t i r .
 İZNİK'TE TÜRK
ha sonraki devirlere ait ve oldukça kıymetli
parçalardır. X I inci asra ait Selçuk mezarla­
rına gelince, Yenişehir kapısı hizasmda ve
göle en yakm büyük kule üzerindeki Selçuk
lahidleri çok dikkate değer parçalardır ( 2 4 ) .
SÜLEYMAN PAŞA MEDRESESİ :
XIV üncü asır başında.
Maltepe mahallesi ile hükümet konağı
arasmda mahale içindedir.
Osmanlı Türkler tarafmdan yapılmış
binalarm en eskilerinden olan bu medrese,
inşaat ve malzeme itibarilc çarşı mescidine
çpk benzer. Yalnız saçak kornişleri tamamen
taştan mulürsüz, basit olaıak yapılmıştır. 11
odalı olan medresenin dershanesi avlı reva-
kina ve arka cephesine göre mütenazır değil­
dir. Plânı U şeklinde ve -nütenazır i k i kolda
üçtr oda vardır. Bütün medrese sisteminde
görüldüğü üzere önleri revaklıdır (Resim 62 -
63). Burada i l k defa olarak, Selçukîlerdenbe-
ri ayakların tamamen kalkarak revaklı kısım
ktuıer istinadlarmm direğe tahavvül ettiğini
görüyoruz. Bu inşaat usullerinin ve mu­
kavemet kaidelerinin ampirik olarak tekem-
inül ettiğini bize göstermektedir. înşaat ba­
sit ve fazla itinalı olmamakla beraber hiç biı
.yabancı elin karıştığı görülmüyor. Revakh
avluda kullanılan sütun başlıkları çok basit
ve tezyinatsız üst kısımları murabba, altları
dairevî olmak üzere yarım mahruta benzer şe­
kildedir. Kemerler i k i merkezli sivri türk ke­
meridir. Medrese odalarının sokağa nazır
olan pençereleri yüksektedir. Kapılar revaklı
kısma açılır ve odaların akslarından yana
kaçırılmıştır. Binanın i k i köşesine gelen oda­
lara mail ve uzunca geçid şeklinde kapılar­
dan girilir. Revaklı kısımda da beş direk var­
dır. Revak kollarının i k i nihayeti dıvarlarla
kapatılmıştır. Dıvar kalınlıkları her cephede
aynı değildir. Bazı odalarda ocak vardır. Ha-
ricden medrese dershanesinin aksdan kaçık-
lığmm görülmemesi için yanındaki odanın
. önüne dar bir kısım ilâve edilmiş ve cephe-
(24) B u mezarlar, Selçukluların 1081 - 1097
yıllan arasındaki h ü k ü m e t l e r i zamanında yapılmış
ve İznlkln, birinci Haçlı seferinden sonra tamirin­
de Bizanslılar taarfmdan yerlerinden sökülerek şur­
ada kullanılmıştır. Kızlar Kutesmin dik cephesin­
de dürbün ile tedkik edilebilecek tehlikeli bir nok­
tada bulunmaktadırlar.
ESERLERt 65
de geniş bir duvar çıkıntısı vücuda gelmiş­
tir. Halbuki dershane kubbesinin irtifaı ya­
nındaki odanın irtifaindan çok farklı oldu-
ğından bu aksaklık saklananıamıştır (Resim:
64).
Bu eser Osmanlı ülkesinde mahir sanat­
kârların ve mimarlıkta üslad kimselerin he­
nüz yetişmediği bir harp ve başlangıç devre­
sinde; Orhan Gazinin ufacık ülkesinde oğlu
Süleyman paşanın yaptırdığı binalardandır.
İznikte lıalen başka kârgir medrese mevcud
değildir. Diğerleri tamamen mahvolmuşlar­
dır. Evliya Çelebi eserinde bu medreseden
bilhassa bahseder.
i M A R E T L EK
NİLÜFER HATUN İMARETİ: 790 H . -
1389 M .
İznik şehri içinde Yeşil camiin karşısın-
dadır (Resim: 65).
Bugün kısmen lıarap \ e odun deposu
olarak kullanılan bu eser. Türk mimarî tari­
hinde çok önemli bir mcı'ki işgal eder. 20-23
santim irtifada kesme taş ve üç sıra olmak
üzere horasanla beraber 2!' sanlinı yükseklik
tutan tuğla liatılla inşa edilmiştir. Esas ce])-
hede 15 sıra tuğla hatıl ve 14 sıra kesme taş
mevcuddur. Dıvarların, vasalî 45 santim irti
fada kesme taş bir temel üzerine oturtul­
duğunu görüyoruz. Bu sokl diğer eserlerde de
mevcuddur. Ön cephede ınovcud olan revaklı
kısım beş. yanlarda ikişer kemere taksim edil­
miştir (Resim: 65 A ) . Bu kemerlerin ortala­
rındaki kemer daha büyük inşa edilmiş olup
binanın esas aksı üzerindedir. Bütün heyeı
bu esas mihvere göre tamamen mütenazırdır.
Yanlardaki kemerler mermer sütunlar üzeri­
ne konmuş ve yeşil camiinkinden daha mü­
tekâmil istalâktitli mermer başlıklara istinad
ettirilmiştir (Resim: 66).
Bu kemerlerin gergileri. İznik'in diğeı
âliidelerindeki gibi ahşabdandır.
Bina aksının üstünde bulunan büyük ke­
merin i k i cihetinde mevcud dilimli kontrfor
(dayak direği) Türk mimarisinde Selçukîleı
tarafından da kullanılmışlır (Resim: 67).
Profilli üzengi zeminlerine oturan ke­
merler yumuşak inhinalı ve iki merkezli siv­
r i Türk kemerleridir. İki kemerin birleşirken
 66 A. S At
vücuda getirdikleri müsellesi kısım tuğla ile
ve tezyini şekilde doldurulmuştur. Sivri kö­
şeler daima 45" ile kesilmiştir.
Pencere leııtoları ahşab ızkara şeklinde
yapılmış, üstü tuğla ve taş ile doldurulmuş­
tur (Resim: 68).
Kemerler şaşırtma şekilde, tuğla ve taş
ile öltülmüş hem de tezyini bir unsur olarak
kullanılmıştır. ' yaptırılmıştır. Bu sıralarda Çandar!.
Halen revaklı kısmm cenup tarafmm to­
nozları çökmüş köşe ayağı bir kontrfor ile
tahkim edilmiştir (Kesim: 69). Düz ve geniş
kilit taşlı ve üstü çift tuğla kemerli kapıdan
büyük kubbeli ve bir dılı 10,30 metre gelen
bjr salona girilir (Kesim: 70). Bu salonun
kubbesinin üstünde bir aydmlık feneri vardır.
8 dıhlı, mudalla fenerin her sathmda sivri
kemerli pencereler açılmıştır. Bu salondaki
bütün duman ve buharlar bu menfezden dı­
şarı çıkar (Resim: 71).
Bu dairenin zemininden bir az yüksek
diğer bir kısım mevcuddur k i bu mahal, ge­
niş bir kemerle büyük kısımdan ayrılmış ve
iki küçü kubbe ile örtülmüştür. Şöyle k i : bu
kısım geniş bir kemerle iki müsavi mustatile
ayrılmıştır. Bu mustatillerin ortalarına
kuturları küçük dılı'lar olmak üzere i k i kub­
be inşa edilmiştir. İki yanlarında kalan
açıklıklar tonozlarla örtülmüş, birer taraf-
larmdan orta kubbeye, diğer cihetlerden du­
varlar ve kemerlere istinad ettirilmişlerdir
(Resim: 72). Bu tonozların mürtesimleri mü­
sellesi şekiller vücuda getirmişlerdir.
Büyük kubbeli dairenin iki cihetindeki
kollar da mustatilî salonlardır. Bu salonların
orta kısımları, bir murabba şeklinde taksim
edilmiş ve üstlerine kubbeler inşa edilmiştir.
Gerek bu kubbeleri yanlardan istinad ettir­
mek, gerek geri kalan yan kısımları örtmek
için geniş kemerler inşa edilmiştir. Bu salon­
ların birer mutfak olduklarını, büyük kub­
beli dairenin dıvanna bitişik kemerlerin
üzerindeki büyük baca deliklerinden anlıyo­
ruz. Bu bacalardan hem duman, hem rutu­
bet harice çıkmakta i d i . Bugün ocak enkazı
mevcud. değildir. Bu sebebten, zemine konu­
lan ızkaralarm altında yakılan ateşlerle mü­
teaddit ve müteharrik ocaklar vücuda getiril-
M V LGEN
mekte olduğu tahmin :)lunabilir. Osmanlı
türkler devrinde mükemmel surelte yapılan
ilk imaret, bu eserdir. Plân şekli itiİKnile çok
ehemmiyetlidir.
Kapı üzerindeki kitabe üç satır lıalinde
ve Selçukî sıilüsü, kırma ve girift yazıdır.
Bu kitabeden anlaşıldığına gör(> 700 y j .
lında Murad Hüdavendigâr tarafıiHİ;iiı ana­
sı Nilüfer Hatunun ruhu için bu İmaret
H^y.
reddin paşanın Yeşil camiini de rniın u- f j ^
cı Musa inşa etmekte i d i .
YAKUP ÇELEBİ İ M \ U E T V I O 1 r HBE-
St : X I V üncü asır başı.
Iznik'in Maltepe mahallesinde. !,,!'eıı es­
ki eserler deposudur.
Plân ilibarile Nilüfer Hatun ii'iarctin-
den az farklı olan bina heyetinde, cb ad lıakı-
mmdan revaklı kısmın daha büyük ' i.i'rnmi-
yeti vardır. Tamamen aynı devir inş uıt tek­
niği, mimarî görüşleri ile inşa edilmi i r. Bi-
nanm kitabesi mevcud değildir. Vn\ ^ı beple
hakikî inşa tarihini tesbit imkânnu v\ov ede­
medik. Binanın haricinde giriş M ; ' esinin
sağ tarafında, dört köşeli ayak üz( ri;ı - ins-j
edilmiş bir türbe vardır ki bu da ^ a^M]) çe­
lebinin mezarıdır. Bu türbenin döıl kemeri
içerden takviye kemerile kuvvellendirii:niş ve
orta kısımları tamamen dıvarla örülıı;,'^^. yal­
nız birer pencere bırakılmıştır (Resi ; : 73).
Bu inşaat, bir sıra kesine tas. üç s. a tuğ­
ladan ibaret yapı sistemidir. Küf belerin
tanbur kısımları kubbe ile mütenasij .ir. Ke­
merler sivri ve i k i merkezli kemerleri nüz sı-
nıfmdandır.
Nilüfer Halun imurctinAv görii'ei. kes-
metaş sokl burada da mevcuddur..
Burada dikkate şayan cihet, hinamn çev­
resini dolaşan bir saçak o n u ı m a ı n u u ; yekpa­
re ve ufkî olarak bulunmamasıdır. Ila/.ı nok­
talarda tonoz meylile alçalan kornişler, arka
cepheden prırülccek şekilde meyillidir.
Kapı girişi akşındaki büyük orla salon
iki kubbe ile örtülmüş olup cenup tarafın­
daki kubbe daha büyüktür.
Revaklı kısmın tonozlarının haricî gö­
rünüşü meyilli çatı şeklindedir. Giriş kapısı
üzerindeki kubbenin irtifaı bu çalının o nok­
tada yükselmesini icab ettirmiştir.
 tZNİK-TE
Revaklı kısım, Nilüfer Hatun imaretin­
de olduğu gibi kapı aksında mütenazır ol­
mak üzere iki cihette ikişer kemere taksim
edilmiştir. Bu şekilde iki köşe ayağı, i k i ara
ayak ve iki adet mermer direğe istinad etti­
rilmiştir. Direk başlıkları sade. yuvarlak şe­
kilde ve tezyinatsızdır.
Bina girişinin i k i ciLetindeki odalar,
tonozlu ve ocaklı hücrelerdir. Revaklı gale­
riye pençereleri yoktur.
Bu eser de sanat tarihimizde dikkate de­
ğer hususiyetleri mütalâa edilecek âbideler
araşma girecek kıymettedir.
İSTANBUL Y O L U N D A H A M A M : X I V
asır başmda.
İstanbul kapısı ile Yeşil cami arasmda
yangm yerinde, metruk bir vaziyettedir.
Yangm yerinde, kulübeler arasmda bir
taş yığmı hissini verecek kadar belirsiz, ha­
rap bir bina bakıyyesi mevcuddur. Bu bina-
nm dahilen ne kadar dikkatle tetkike değer
olduğunu tasavvur etmek imkânı yoktur. Bu
binamn ufak ve eb'ad itibarile çelimsizliği,
kat'iyyen bir çok mühim hususiyetlerin saklı
olduğuna ihtimal verdirmez. Fakat bu ufak
' dört kubbeli ve müteferrik kısımları havı
binacık, tzniğin dikkatle üzerinde durulacak
binalarından en mühimmidir. İnşa tarzı ve
şdcIi bu harabenin bir harnam olduğunu va-
zıhan göstermektedir. Klinghardt. Türkische
Bâder'inde bu hamam üzerinde ehemmiyetle
duruyor. (Sahife 41- 42-43-44-45). Fakat bu
müellifin tetkikleri üzerinde bazı noktaların
pürüzlü kaldığı kanaatindeyim.
Bu zat çizdiği plânda sirkülasyonun esas­
larını tesbit etmek imkânını elde edememiştir.
Bu plânda 1 No. mahal halvet olarak değil,
halvetlere girilecek bir geçid gibi mütalâa e-
dilmelidir. Kanaatime ve tetkikatıma göre bu
hamam büyük bir konak veya saray hamamı­
dır (25). Tezyinat itibarile İznik'in hiç hiı
eserinde bu kadar ihtimama rastlamak im­
kânı yoktur. Fakat bu binanın inşaat devri­
ni araştırmak lâzımdır. Btınun için hemen
kat'î bir söz söylemek büyük bir hataya düş­
mek olur. Yalnız istalâktitlerin ve tezyini, in-
(25) Evliya Çelebi seyahatnamesinde bu
a d m ı n geçfnemesl bu b a m a m ı n hususi bir hamam
oMulunü teyld edebilir.
TÜRK ESERLERİ 67
şaî elemanların çok kuvvetli Selçuk tesiri al­
lında yapıldığnıı, İznik Yeşil camidekilerle
nuikayese ederek, bu eserin tezyini aksamile
münasebeddar olduğunu izah etmek müşkül
değildir. Üzerinde kitabe ve periyodik inşaî
unsurların hakkile tesbit edilememesi bu hu­
susta ])ir hüküm vermeğe hakkile imkân bı­
rakmıyorsa da haricî duvarlardaki moloz taş
inşaatile tezyini motiflerin Osmanlı Türklerin
en eski motifleri olduğunda şüphe yoktur. Bu
sebeple biz bu eseri Osmanlıların İznik mek­
tebine ithal etmekle büyük bir hataya düş­
müş olmayacağız.
Bugün mevcud olan kısımları K l i n g ­
hardt müteaddit numaralarla isimlendir­
miş ve eserinde mufassal an tarif etmiştir. Bu
yazımızın maksadı Türk mimarî tarihine me­
haz vermek ve eser göstermek olduğu için bu
kadar tafsilâta girecek değiliz (26).
Makaleye ilâve olunan bu eserin plânın­
da (Resim: 74) her Iıücve bir numara ile gös­
terilmiştir. Bu naroaralara göre hücreleri kı­
saca izah ve tavsif edelim :
1 inci hücre: V,u lıücre Türkische Râder
adlı kitapta (ÎV Raum) işaretile gösterilmiş­
tir. Eserinde mulıarrir bu daireyi bir hamam
sıcaklığı ve halvet olarak kabul ediyor (Re­
sim : 75. 76"). Kanaatime göre bu kısım
bu binanın ait olduğu konak ve saraydan gi­
rilen ve halvete açılan geçiddir. Soğukluk
kısmı bugün yapının hancî duvarlarındaki
emarelere göre tamamen yıkılmıştır. Kubbe
tezyinatı bakiyelerinden bu kısmın muayyen
şekillere taksim edilmiş, sağır bir tanbur üze­
rine tuğla ıiervürlere istinad eden bir kubbe
inşaatı yapılmış olduğu anlaşılıyor. Kapı ke­
merleri dikkate değer şekildedir.
2 nci hücre ( I Raum) .ile işaret edilmiş- ,
tir. Bu hücrenin kubbe nervürleri. alçı ka­
bartması çok mühim olduğundan fotoğraf ve
krokilerle tesbit edildi (Resim: 77). Bu kısım
halvet şeklinde ve kurnalıdır.
3 üncü hücre: ( I I I Raum) ile göste­
rilmiştir. Bilhassa bu kısmın kubbe ve du­
var tezyinatı calibi dikkattir (Resim: 78. 79.
80. 81. 82, 83).
eserin
(26) " K a r i K l i n g h a r d t . Türkische Bâder,
Stuttgart 1?27:
 68 A. S Al
Burada görülen hücrenin soklüne kadar
inen istalâktitler yeşil camiin cümle kapısı
üstündeki mermer üstüne işlenmiş kubbe ali-
kalarmm aynı işçilik ve tarzmdadır. Bu hüc­
renin kubbesindeki dahilî helezonî şekil, pek
az görülen orijinal bir motiftir.
4 üncü hücre: ( I I Raum): Bu kısmın
dahi bir halvet olması lâzımdır. Fakat kur­
na gibi aksama rastlanamadı.
Bu mahallin kubbesi ve tezyinatı daha
basittir (Resim: 83, 84).
5 inci hücre: Bu kısım bir su haznesi ve
kazan mahallidir. ( I Raum) ile gösterilen
bu mahal «Klinghardt» in dediği gibi bir ha­
mam geçidi değildir. Çünkü yanındaki hüc­
re ile irtibatı, gerek genişlik, gerek irtifa iti-
barile çok farklı bir pencere ile temin edil­
miştir.
Bu odacığın döşeme kısmı toprak ile
dolmuş ve zemin irtifaı da oldukça derinde
kalmıştır. Üstü tonozla örtülüdür. Yanlar­
daki alçak ve dar çıkıntılar su seviyesinin ir-
tifaını irae etmektedir. Duvar sıvası ise hu­
susî kıtıklı horasandır va hiç tezyinat yok­
tur. Bu kısmın diğer hücreler gibi hariçle e-
ması mevcuddur ve bu geniş kemerli dehliz
esas soğuk su deposu ile alâkadar olmalıdır.
Klinghardt'ın hamamlarımız hakkındaki bu
eserinde mevcud plânda garb duvarı tama­
men dolu gösterilmiştir; fakat verdiğimiz
izahata nazaran bu cihetten yanındaki binaya
çok srkı bir bağlılığı olması lâzımgelir. So­
ğukluk kısmı muhakkak hu cihette idi. Bu
eserin etrafında inceden inceye temellerin va­
ziyetlerinin aranması ve zemin seviyyeleri-
nin bulunması icab eder.
Bu âbidecik, Türk san'at tarihimiz nok­
tasından iyice etüd edilmeğe lâyıktır.
HACI HAMZA H A M A M I : X V - X V I
asırlar arasında.
Mahmud çelebi camii karşısında hâlen
belediye ardiyesidir.
Binanın tarihini gösterecek hiç bir kita­
besi yoktur. Fakat binanın inşaatından bu
hamamın X V inci asrın sonunda ve X V I ncı
asır başında yapıldığı anlaşılıyor.
Izniklilerin Hacı Hamza raAfına bağlı
olduğunu söyledikleri bu hamamın vakfiye­
M Ü LGEN
lerim tetkik ile bu binanm hakikî tarihini
tesbit etmek tarihçilerimizin vazifesidir.
Makalemizin mevzuundan dışarı çıkma­
mak için bu bahis üzerinde durmayacağız.
Çifte olarak, yapılan hamamın bir tarafı ka­
dınlara, diğeri erkeklere mahsusdur (Resim:
85, 85 A, 86, 87).
Bu iki hamamın aynı eb'ad üzere ve ay­
nı zamanda yapılmadığı dışarıdan da an];ı
şılabilir. Erkekler kısmının soğukluğu dalı;>
yüksek, sıcaklığı daha geniştir. K a d ı n l a n n -
ki ise her hususda daha küçük ve dahilî tak­
simatı başka türlüdür. İnşa tarihi bakımın
dan kadmlar tarafı X V inci diğeri X V I ııcj
asır başıdır.
Soğukluklar aynı hiza ve irtifada oini;,
dıklarından kadınlar kısmı daha geri çekih-
rek bir l^hçe içine alınmıştır. Diğeri dalii,
ileride ve yüksektedir. Kadınların girişi bah­
çe içinde erkeklerin girişi Mahmud çelebi ca
mü cihetinde ve umumî aks haricindedir (Re­
sim: 88 • 89).
Erkeklerin tarafı şu şekilde teşekkül et­
miştir:
1 — Geniş kubbeli ve bir dıl'ı 10 metre
uzunluğunda murabba bir soyunma yeri. (po
ğukluk).
Bu dairenin ortasında on altı köşeli hiı
havuz (şadırvan) mevcuddur. Duvarlara mul-
tasıl yüksek soyunma sedleri vardır. Kubbe­
nin köşe alikalan müsellesi istalâktitlere ay­
rılmış ve aşağı doğru sarkmıştır. Yalnız bu
istalâktitlerin sarkıtmaları yoktur.
Bu holden içeri girilince genişçe bir ge-
çid ve sol tarafta belâlar mevcuddur. Bu ge-
çidden, dört köşesinde harvet ve yıkanma niş­
leri, ortasında göbek taşı bulunan sıcaklığa
girilir.
Sıcaklığa bitişik olan su depoları ve
kazan dairesi kadınlar kısmile müşterektir.
Kadınlar cihetinde ise erkekler tarafın­
daki gibi bir soğukluğa girilir. Burası daha
basir ve küçüktür. Bn holden geniş bir .sıcak­
lığa geçilir. Bu mahalle açılan iki halvet ile
helâ k a p ı l a n ve bir cihetindeki yıkanma nişi
oldukça basit bir manzara arzeder.
 IZr^İK'TE
K 1 i n g h a r d t Tiirkische Bader'iu
de bu eserden de bahsetmiş ve Türk hamam­
ları tasnifinde merkezî mahalli. I V numaralı
gruba ayrılmıştır (27).
Hamamm sıcaklık kubijeleri nisbetcu \m-
sık mahrutî şekildedir. Bu tip kubbeleri Sel­
çuk mimarîsinde ve onu takip eden Anado-
ludaki Osmanlı Türk eserlerinde görüyoruz.
Bu şekil bilhassa X V I ucı asrm sonuna kadar
tatbik edilmiştir (28).
(27) Bu tasnif m e v z i i d i r . Ç ü n k ü b u zat eserini
yazarken Gebze, İzmit, iznik, Bursayı t e t k i k ederek
bu neticeye varmıştır. Türk m i m a r i s i tctkikaiim ha-
len neticelenmediği cihetle Iju mesele üzcıincie biı
fikir vermeği z a m a n s ı z t e l â k k i e d i y o r u m . Die ü d d t ;
gonstantinopelâeU h a m a m l a r l a bu eserlerde nievcud
olmayan diğer binalarımızı da b u tasnife sokmak l â ­
zımdır,
(28) Samsun v i l â y e t i n d e k i Havza ilçesinde mev­
cut ılıcalarda Çorumda, Osmanelinüc, Ycniiiehir
Bursada, bazı hamamlarda b u şekle r a s t l a n m a k t a d ı r .
İstanbulda hemen h i ç t a t b i k edilmemiştir.
Bu sebepe bu mimari ve i n ş a i şekli. O s m a n l ı
Türk mimarisinde Anadolu m e k t e p l e r i n i n karav.ter-
leri arasında m ü t a l â a e d e c e ğ i z .
TÜRK ESERLERİ
69
B l YİjK H A M A M : X V ci asır.
Istanbul kapjsj ile çarşı arasında, yan-
gm yerinde ve çok lıarap bir vaziyettedir. Iz-
niklilerce Büyük ve Eski hamam adı ver­
dikleri bu biıuı. çifte hamamlar şeklindedir.
Üstünde, tarihi hakkında fikir verecek hiçbii
kitabe nievcud değildir.
Binanın inşaat itiİHirile X V asır sonu eser-
İcriıiflen olduğu muhakkaktır. Bugün içine
girmek imkânı yoktur. Çünkü sıcaklık ve hal-
vcl kisnîiip.v; taksime uğramış ve kısmen yı-
kılnuşlıi'. içi tanıanıen pislik ve yıkıntı ile
do'i-.uiur. İhı sebeple röleveleri yapılamadığı
'2.'-h\ daiiiii tcşkÜûti da tetkik edilemedi. Hari-
e e i ! ciltf hauiiMular şeklinde büyük kubl.ıeleı
iîe öriiinüis soğukluk!;!!! nıe\cııl fotografda
de ;-;örii!ıneklcdiv i R c - * i m : 90). Plân teşekkülü
liariçiePı Hacı Ham/.:; î\ar.ıaımna lienzcmekte
ve ise de .'kiîsa ınütena^n' bir şekildedir ( 2 9 \
(^'l' ::,-Hvc. Çv'cvi jcKû^ifiîiıaiîîcsKîcie, İzrtik'in
ik: ri;>e hc-mjvıı olup V.unlardan ciri Teki oğlu ha-
^:^avı- .''o? ve lıoş Tjina bir hamavn
ri(;;;'i.-ur-. 0.:ğer\ Ve?M r^ar.am âalıi miiferralı vc âiU
'-r'u^c /i(V':;a/;; ( ruriddır diyor.
İZNİK ŞEHRİ PLANI

1»U KAMM
K ŞEHRİ PLANI
AftftCLCKİN rtCVKtI

4^
t

Pl, 2
R. 3

R. 4
R. 5

R. 8
 Û Û Û û Û
\ i

i!
İJ...L ---1 J---!'- J i j

ZJ
R. 7. B
 R. 9 '"oto D r . S ü h e y l
R. 8 Orientalichc. Aıchiv - C. Gurlitt

•v > •

ir

^ V • ' * * ' " ^ '»

R. 10
R. 11

R. 12 Foto D r . Süiıeyl
•
:!-.••

n -

«t

f
 YA

<D r
a.

R. 13 Foto Dr. S ü h e y l
 R. 18

R. 19 O r l e n t a l l s c h e » A r c h l v - C. OurUtt
•m
s ,

R. 20

R. 22
 l

R. 28

-Ut

!
IBP

R. 24 R. 21
 R. 25

R. 25. A .
 i
f5

al
i f
i
'A
s.*' >

R. 27

> •

R. 33
R. 31

I " t t 1

R. 32 • A
 i'4;

Î i 1 4 7 s f

R. 37 O r i e n t a l i s c h e s A r c h i v - C. G u r l i t t R. 33 - A
WMiEMmm.WMmi •iiiHiiiii ^
 R 40
R. 34 O r i e n t a l i s c h e s A r c h i v - C. G u r l i t t
 R. 38 O r i e n t a l i s c h e s A r c h iv - C . G u r l i t t

. 36 ()ı ı n ı t . ı l ı .<;hr . A - r t n v - C Ciurlıll R. 35 ()ı i i ' t i l i i l i M - h c

 R. 32

R. 41

"c 7 P

R. 42
R. 45 • 46

ü —î

t I 1

M. r.2
48 Foto D r . S ü h e y l R. 47 Foto D r . S ü h e y l

te4

51 Foto D r . S ü h e y l R. 49 Foto D r . S ü h e y l
 R . SO

R. 58

Mı

i
.s

t */
•*-f "

*'

7
 ıl

R. 43

I
J
OM'

•t

«o !'
 I
/

i 1

R. 72-A

R. 73
 m

(T

I
-ki
 R. 65

İlli İHHİİM
1 bKUta-.'iu, 1 I I ' - • ıh,

m.
- I< ı,ı,fûflhui'>nwu*. ı„ <v .
IE»,JJ 11 il<J I ' >,

- - ıllRl-Jp -4 MLKI
- J'^IHiWIWI

,»._ -

R. 65-A Orientalisches A r c h i v - C . G u r l i t t

"t •

R. 64
 R. 66

R . 61
 LJ
11

«tâ

R. 68 Orientalisches A r c h i v - K . K l i n g h a r d t

s- T»

R. 70 R. 71
TP 1

4 A
 ->w

R. 75 Die T ü r k i s c h e A r c h i v - K . Klinghardt
--if-..

TA

•m

R. 7 7 - A
00

DC
 R. 76

C3
oo

i l

R. 77-B

82 Die Türkische Bâfler - K . Klinghardt

••J»V

R. 88 Foto Dr. S ü h e y l R. 89 Foto Dr. S ü h e y l

m
3
 R. 83 Die T ü r k i s c h e B â d e r - K . Klinghardt

- a

R. 8 5 - A
R. 84
4fi

R. 87

mm

•'t:

• aiS • 3!.»,* *v : • -*

Pi

R. 90
Istantouilvm Zabtından ^orxrei
Dr. A. SÜHEYL ÜNVER
Tıb Tarihi E n s t tUsU D i r e k t ö r ü
tstaııbul Türkler taralından za])lolımnıa-
dan evvel Selçuklulardan bize devrolan lıas-
tahaneler ve buralardan yetişen hekimler ve
hastahanelerle kütüphaneleri ve hekimlerin
hususî kütüphanelerini zenginleşdiren tıbbî
eserleri mühim bir yekûna baliğ olur. Hekim­
ler zamanlarınm icabları Tieyi iktiza ediyorsa
ona uyarak çalışmışlardır. Onlarm gösterdik­
leri lüzum üzerine yaptırdıkları sıhhî mües­
seseler ve içtimaî muavenet yurtları, terceme
ve telifte âmil oldukları eserler zamanlarm-
da Şarkta hem muasır oldukları milletlere na­
zaran hiç de geri kalmadık!armı gösterir.
Bizde İstanbul fethine gelinceye kadar
Anadoluda haslahanelcr mükemmelen vazi­
felerini yapıyorlardı. Buıalardan hekim yeti­
şiyor ve yurdun e n mühim yerlerine dağılı­
yorlar veyahud davet olunuyorlardı. Selçuk­
lular devrinden kalan tıbbî eserler arabça ve
farsçaya vâkıf hekimlerimiz elinde dolaşmış­
tır. Halkın da an'anelere juüsleuid maddî ve
ruhî tedavilerde başvurduğu vasıtalar noksan­
sızdır, llâçlarm çoğu ve n.ühimleri hariçden
geliyor. Lâkin ınemlckelleki nebatlar vesair
maddelerin de tedavide Lv-sir tarzları malijm
ve bunlar da kolayca um.umî ve hususî vası­
talarla ledarik olunalnliyor. llokimler Ana-
daluda memleket haricinde meselâ Mısırda.
Suriyede ve başka Şark i i h r i n d o lalisilde bu­
lunabiliyorlar.
îşle bu ihmale şayan olmayan lıbljî var­
lık Istanbulun zaplnıa kadar bu şekilde de­
vam etmiştir.
Şimdi !)urada İslaııbdlıuı Tüıklcr lara-
fmdan zaptından sonra buna ilâve olunmuş
cihetler nedir? Onu burada, şu kısa mukad­
dimeyi yazdıktan sonra tebarüz ettireceğiz.
Görülecektir k i bu devir Türklerin i l i m tari­
hinde en mühim bir merhaledir ( 1 ) .
(1) Abdülhak Adn on , La science
che» les turcs ottomans du commencement jusjju'a
tiii-ttlerde
İstanbulu Türkler yeni baştan süslemeğe
başladılar. Karşılarmda kalabilenlerden mu­
hafazası icab eden birçok harab veya kısmen
mamur Bizans âbidelerini yüksek bir sanat
duygusile muhafaza etmeği ihmal etmediler.
İse yarar bir Bizans eserini yıkmadılar. İşe
yaramıyanlarm ve mevcud olmayan binala­
rın yerlerinden istifade ettiler. Fakat Bizans
sanatı denilen tarzı kendi millî varlıklarma
karıştırmadılar. Çünkü Anadoludan millî bir
mimarî ve sanat getirdiler. İstanbul az bir za­
manda birçok mamurelerile bir Türk şehri
halini aldı ve halkın yeni efsaneleri bunun ta­
şını ve toprağını bile pek çabuk Türkleştirdi.
Bu devirde Istanbulda yükselen binaları ve
yerlerini Fatihin tanzim ettirdiği vakıf bize
gösteriyor. İşte Ijir bekim bu yükselen bina­
lar arasmda Fatih KüUiye'd (Üniversite) için­
de büyük bir binada toplanan Darüşşijayı
yanındaki bahçenin yaıunda imareti onun
Dariizziyafesi olan misafirlerle zayıfların ka­
labildikleri labhanesini ve a y r ı c a misafirha­
neyim bu Üniversiteye daliil hamamla bera­
ber müteaddit hamamları. Şehzadebaşındaki
Darülâceze mahiyetinde Kalenderler yurdu­
nu İstanbulini fetiıiııden sonra sıhhî ve içti­
maî vaziyelin icabı ya]Hİau bu binaları te-
fahürle seyreder.
İslaııbuluu muhtelif zamanlarda görüp
geçirdiği âfetler dolayisilc bu kuşbakışı ile
gördüğümüz bu binaların pek azı kalmış, bir
kısmının yerleri de tayin edilemez bir hale
gelmiştir.
İstanbul yalnız binalatile değil, halkı i t i -
barile de pek çabuk Türkleşmiş ve geldikleri
yerlerden getirdikleri isimleri İstanbul mahal­
lelerine de koymuşlardır. Bu meyanda arzu-
sile veyahud davetle gelen birçok hekimler
la jin du moyen • ûge. Archeion Fasc 4, P. 347 -
365. 1937. B u makale Fatih zamanında Türklerde
İlim seviyesini gösterir m ü h i m Wr tetkiktir.
 72 Dr. A. SÜHEYL Ü NV ER

de vardır. Bunların Lir kısmı tarihe geçmiş, tesinde biz ayrıca bir Td, mcdrrs, • ; Imluy-Q.
bir kısmı malûm değildir. Bu hekimlerin bir ruz. Fakat diğer medreseler uibi ı Uclje her
kısmını İstanbul'da Fatih Darüşşifasında ça­ hangi şubeyi lakib ederse elsin ı n ı r n yen bir
lışmışlardır ve hekimliğin noksan olan ihti­ odada oturmuş ve ilitisas şubesi ! , u de ise
yaçları, diğer âlimlere sorulduğu gibi sorul­ orada çalışmıştır. Fatih Derüssij,ıs,: A:i hekim
muştur. Onların terceme ve istinsahını arzu yetişir. Bunlar lalebelikleriıult^ | i , ı , ;v,,u
ettikleri eserler de arzulan veçhile temin e- linde bu medreselerde ınüııasiiı o.l, l^.ıj
dilmiştir k i İstanbul kütüphanelerinde bilhas­ etmişlerdir. O halde bu Fatih k i i l l i \ . i,,;,,
sa bu noktadan tıb kitabları diğer ilmî eser­ rüşşifası da hekim yelislireıı liir / ' //(/nlır
ler gibi mühim bir yekû» tutar. Fatih Darüşşifası ycıi elycvr hnarctin.
Istanbulda bu tıbbî müdevvenat dolayısi- tahhanr nırdrcscsimu ınuknlıiIiıulrK : :n],en
le tam bir yenilik buluyoruz. Eskiden Türk sağma tesadüf eder büyük bir sal, m
ar.
illerinde nievcud olan sıhhî ve içtimaî mua­ Camiin ceıınbu şiiıkîsinc \c Dc^h ).
«car­
venet müesseselerinin benzerleri Istanbulun şısnıa tesadüf eder. Fatih KülIi\ ı ^! •
im es-
o zamanki ihtiyacını tatmin eder bir halde ya- ki halini gösteren biniihır ı n c ş a n n , yerini
pılmışdır. Hekimler do b\ı arzularınnı tatmin bildiğinnzden I)arii.şşifnı\\.\ i)iııahıı • •.; kkıııda
edildiği bu yeni şehirde bunlardan çalışma tenevvür edelıiiiyornz. Muhakkak . .i iık
lıızlarnu arllırınışlardır. O halde biz o dev­ binadır ve tarzı ınjnıaıîsi dr nıııl, lifuJeki
rin tıbbî tekâmülünde şu üç noktayı biraz lahhane medresesine uygundur, / i i ! camiin
daha etraflıca tetkik edelim: kıble tarafında sağ ve so<l!du i k i v. ,, ;s<;al e-
1 — Sıhhî ve içtimaî muavenet müesse­ den bu iki binanın umumî ınimarî . . . i y^g^.
seleri mamak için birbirine mütenazır o ; ; asj icab
2 — Hekimler eder.Netekim diğer büyüklü ve k ü t n i / ı i onaltı
3 — Tıbbî Eserler. medresenin de sağda ve w.lda k;!İ.ıhlarında
1 — Sıhhî ve İçtimaî Muavenet Müesse­ mimarî bir tenazur vardır. 1in Dwn^sijnnm
seleri : umumî plânı hakkında İju ufak Iıcıı/ı yiş il^ti-
Istanbulun 857 (1453) de zaptından son­ malinden başka birşey s ö y l i y e ı n i y e ı e - i z . Yal­
ra Fatih Mimar Başı Ayazağa'ya bir külliye nız Darüşşifa Mescidi diye luı d a u r şifanın
(Üniversite) mahallesi haline koyduğu Fati­ bahçesi ortasında olması kuvvetle m r i ' ı u z mes­
hin ortasında elyevm mevcud camiden biraz cidin Fatih zamanından kalma ])iıı,ı • resmi­
ufak, i k i minareli, Istanbulun zaptından ev­ ni Paspati yapmışdır. Kıble larafi i i ü , İm ca­
velki Anadolu Osmanlı Türkü eserlerine uy­ mile hem muasır Davutpaşa aımi'' .,, kıble
gun bir cami ve etrafına 8 büyük ve 8 küçük tarafile de benzerliği vardır. \\u (^ ^uiin el­
medresesi, imareti, lıastahancsi, tabhanesi, da- yevm plânda çizgi ile işaret olunan 'i-ırüşşifa
rüzziyajcsi, hamamı \e misafirhanesi, kütüp­ yeri ortasında bir jıarça duvar ı \c i,> uı biraz
hanesi vesair müştemilâtile cesim ağaçlarla ileride asıl darüşşijanm kalın (lu\aı larmdan
örtülmüş büyük külliye (Üniversite) yaptır­ bir jıarça yolun kaldırımı k e n a n ı u h ı ve bir
mıştır (2). Ve bu Üniversitenin hocalarını yıkıcının bahçesinde göriihneklcdi ı (:>). Bu
da bu mahallenin etrafında oturmağa teşvik binada diğer hastahanclerde oldnfiii villi med­
eyler. Oraya bir can verilmiştir, ve burası rese tarzındadır.Plândaki yerine u i i ı r iıin met­
şehir içinde küçük bir şehir halini almıştır. re murabbaı kadar bir sahayı işgal c i n .0 hal-
İşte bu cami; bu kidliyemn diğer medresele-
rindeki ufak dershanelerden maada büyük (3) Hadikatül-ccvami sahibi H a l ı ^.in İs­
mail Ayvansarayî ( v e f a t ı 1201 ( i , , (O B u r a ­
derslere ve yerli ve hariçten gelen âlimlerin
ya darüşşifa mescidi der (cild 1, S. vc 1 1 5 ) .
vereceklri konferanslara ve bu ders saatleri
darüşşifa derununda müstakil bir maohbUr. Hide,
haricinde beş vakitte cami olarak kullaranıl- matt lâzimesinin vezaifi muayyenesi yine i.,:ndi vak.
mak üzere büyük bir dershanesidir. Bu külli- fndan verileffelmişdir. demekle beraber c i m ! y a k ı .
ye (Üniversite) ye mülhak olan darüşşifa 875 nlnde demirciler mescidinden bahsecityo; . Bunun
(1470) de tamam olmuştur. Fatih Üniversi- da banisi Fatihin Cerrah başısı Ali t> î r n d 1 dir.
Müruru eyyam İle harap olup yerinde <:• ınlrciler İs­
(2) Dr. A. S-üheyl, Fatih Darüsjifası 875 kân ederek nice zaman n a malum knlnijK iken 1176
(1470). Hopital Mehmea Fatih İstanbul 1932. (1762) Beblyül'evvellnde m ü t e v e l l i s i t a ; a y n ı d a n ya-
 TIBBİ TEKÂMÜL 73

de etrafı da tarihî resimlorle görüleceği veç­ Luna) diye yazılıdır. Hastalara divanelere
hile duvarla mestur muazzam bir eserdir. defi cünurı için mıtrıban ve hanendegân ta­
E v l i y a Ç e l e b i ııiıı zikrettiği 70 hüc­ yin edilmiştir diye ayrıca bir kaydı vardır.
reli ve 8Ü kubbeli bir darüşşifa, mescidi Evliya Çelebinin hekim basısından maada
vesair kısmılarile ancak bu kadar sahaya sı­ dersiamın mevcud olduğunu bildirmesi şaya­
ğar. 1557 - 1561 seneleri arasmda Istanbul- nı kayıddır. Fatih külliyesinde yüksek tahsili
da bulunan İM e 1 h i o r e L o r i s şehrin ikmâl edip ihtisas için tıb tahsiline başlayan
umumî manzarası meyanuıda tersim ettiği Fa­ talebeye dariişşifada tatbikatı tıbbiyeye dair
tih Caniiimn cenubu şarkîsinde darüşşiju kub­ nazarî ve belki amelî dersler verecek ve bun­
beleri görülmektedir [-1). ları hastahanede sevk ve idare edecek bir zat­
E v l i y a Ç e l e b i Fatih Kadınlar ve tır. Bu suretle Fatih darüşşifasını bu Fatih
gayri müsl imler için de başka bir köşede ti- külliyesinin de yalnız hasta yatırılacak bir
marhane yaptırmıştır, demektedir. Fakat ge­ ^ yer değil, ayni zamanda hekim yetiştirecek
rek Fatih vakfiyesinde \o gerek başka yer­ bir müessese ve klinik olduğunu ve Evliya
lerde henüz bunu tevsik edecek mahiyette bir Çelebinin yaşadığı XVII inci asırda bile ayni
kayda tesadüf olunmamıştır. usulün carî olduğu görülüyor.
E v l i y a Ç e l e b i (,cild i ) darüşşifa Evliya Çelebci Seyahatnamesinde Fatih
hakkmda (70 höcrc ve 8U lubhelidir. 200 hiz­ Camiinin şimûl ve cenubundaki medreseleri
metçisi vardır: Dersiam ve hekim basısı var­ tarif ettikten sonra da: bu medreselerin cani­
dır. Ayinde ve rüvcııdegândan bir adam hasta bi şarkîsinde yol aşırı, merzu, fukara, mis­
olsa bimarhaneye götürüp ona hizmet eder­ kinler için bir darüşşifa yaptı. Onda olan üs-
ler. Münasip edviye ile tedavi ederler. Diba tadıkâmil ve hâzik hükema ehliderde deva
ve şlb ve zerbâj harir came hâbları vardır. edip elbette ifakat bulur, bir asitanei cihan-
Her gün iki defa hastalara günâgün etimei ne­ bahşdir.) der.
fise bezlolunur. Ev kufi o derece kavidir ki Darüşşifadan başka bir yerde bahsetti­
vakıfnamesinde (eğer rriu'.kakda keklik ve tı- ği halde burada tekrar zikredilmiştir. E v l i ­
raç ve sülün kuşlarının eti bulunmazsa bül­ ya Ç e l e b i bu lıastahane hakkmda bize
bül, serçe ve kebuter pişip hastalara bezlo- hakikaten kıymetli malûmat vermiş ve İstan­
pılmışdır demekdedir. HadikatüVcevarnie göre bu da­ bul fethinden sonra açılan bu hastahanenin
rüşşifa mescidi ile demirciler mescidi ayrıdır. Pas­ iki asır sonra h'ûe ayni vakıf hükümlerine gö­
pati tarafından İ s t a u b u l a dair eserinde bu Darüş- re vazifesine devam ettiğini işaret etmiştir.
çlTa ve camii ve m ü ş t e m i l â t ı Lips Manastırı yerinde Şimdi Fatih Darüşşifası \akfiyesini Fatihin
gösteriliyor. B u Manastırın yeri h â l e n bilinmiyor.
umumî arabça vakfiyesiniiı bilâhara türkçe-
Mehmed ziya İstanbul ve Boğaziçi cild 1.
ye terceme edilen vakfiyesinden tetkik ede­
S. 37-39. Demirciler camiini Fatihin binası olan
Tımarhane mescidi itibar eder. Lâkin civar halk
lim (5).
bunu Demirciler camii diye bilmez. Paspati darüş­ Haslahane kadrosu budur :
şifa mescidinden ayrı Demirciler mescidini bulama­
Günde
dığından görüp de yaptığı kısımlar Darüşşifa mes­
cididir. Mahmud I I . Demirciler e s n a f ı m buıa-
2 Tabib (biri seı tabib) beherine 20 akçe
ya n a k l e t t i ğ i n d e n darüşşifa mescidine de Demirci­ 1 Kehhal (,göz mütehassısı) 8
ler mescidi denilmiş ve ayni mescidi Paspati Darüş­ 1 Cerrah O'li'iielle yemek yiyenler 8
şifa mescidi olarak resmetmişdir. ^ arasında 3 adet görülüyor)
(4) Ağaoğlu Mehmed - Fatilı camiinin 1 Eczacı 6
şekli aslisi ve Türk Sanatı mimarisindeki mevkii,
1 Emin 4
Hayat mecmuası clld 2 No. 45 1927- B u makale
1 Vekilharç 4
yalnız mahdud menabie göre yazılmışdır. Ebu
Bekir B e h r a m ü d d i m l ş K l ' nin Atlası Mayer 1 Emini mahzen 4
termesinde camiin m ü h i m ve mufassal tavsifi var­ 2 Aşqı beherine 3
dır. Ayni zamanda Türk menabllnde bu camiin m ü ­ 1 Kapıcı 3
teaddit resimleri ve keza Parisde Bihliotek Nasyo- 2 Hastabakıcı beherine 2
noî'de Estampe dairesinde bu makalede mevcud ol­
1 Temizleyici (Manünnukuş)
mayan resimler nazara çarpmaktadır. Başlayan bu
tetkikin yeni membalara göre t a m a m l a n m a s ı n ı te­ (5) Dr. A. Süheyl, Fatih DarüşşUası, 875
menni ederiz. (1470)- Hopltal Mehmed Fatih, İstanbul 1932.
 74 Dr. A. SÜHEYL Ü NV ER

Muhtasar vakfiyede Fatih Darüşşifası kadrosuna aid kayıtlar hiid\ır

Kadro Günde
2 Tabib beherine 20 şer akça (birisine reisi etibba deniydi )
1 Kilerci 4 »
] Vekilharç 4 »
1 Kehhai 8 »
1 Cerrah 8 (Inıaretten yemek yiyen Tu;
ruh gösteriliyoı)
] Tdl)bahı eşribe (In)aretleıı yemek yiyenler nieya
nında şeri)el<;i diye kayıtlı)
1 Hâfı/.ı eşril)e 4
1 Hevvah 3 (imaretten yemek yiyenk'r ineyji-
nmda hapıcı denmiş)
2 Aşçı 3 (Hastalara aid yemek ayrı | ) i ş i -
yor. imaretten hastalara yemek
verildiğine göre kayıt yoklıır )
2 Cameşuy » 3
1 Duvarda nakışlan mfen'eden 2
1 Şeyh 20 (Dahiliye müdürü makamnıdadır i

Şimdi bunların vazifesini ve vakıfname­ rolunan yerlere verecek ve buna mukabil

nin şartlarını tetkik edelim:
Darüş§ija^da. tecrübeli ve hâzık, hastala­
rın ahvali nabzına vâkıf, ilmi teşrihi bihak-
kin bilir, fenni tıb ve kanunu şifada cidden
faik tecrübeli i k i tabib olacak. Bunlar her
gün i k i defa hastalan dolaşacak ve onları dik­
katle ve kütübü tıbbiyede okudukları müna-
sib ilâçlarla tedavi ederek uhdelerine veril­
miş vazifeleri tamamen yapacaklar ve bu hiz­
metlerine mukabil vakıftan her birine 20 ak­
ça verilecektir. Hâzik bir göz mütehassısma
günde 8 akça verilecek, bu zat göz hastahk-
larmm teşhisi ve tedavisile meşgul olacak­
tır. Bir zat ta darüşşifanm emini olacak, bu da
hastalann mühtaç olduğu içecek ve yiyecekle­
r i tedarik ve bunları kilerde hıfzederek lü­
zumu halinde çıkaracaktır. Diğer bir mute-
med adam da vekilharçtır. Bu da hastane le-
vazımmı satın alarak emine teslim edecek ve
hastalar hizmetini her umurundan akdem bi­
lecektir. Vazifeleri günde 4 akçadır. 8 akça
yevmiye ile üstad bir cerrah tayin olunmuş­
tur. Bu mütehassıs ta lâzımgelen tedavileri
yapacaktır. Tabib ler, Kehhal ve Cerrah an­
cak mühtaç olanlar için evkafça tedarik olu­
nan ilâçları anc'ak darüşşifaya berayi tedavi
gelmiş hastalara hasrederek darüşşifa hari­
cindeki lere ilâç göndermiyecektir. Tecrübeli
bir zat ta şurublar, macunlar, haplar, müs-
hiller gibi ilâçları ihzar edecek ve bunları era
de altı akça alacaktır.
Ayrıca tayin olunan emini mahzen run-
de 4 akça alacak ve hastahane maJızenijıe
konulan deva ve ş u r u b l a n vesaire lev - i m
ve cezayi muhafaza ederek her gün bu mah­
zeni vakfın nazın ve darüşşifa veyahud kay­
makamı huzurunda açıp tabibin emri ile has­
talara olan şurub ve devaları taksim \M ta­
yin ve tabib muktezâsı ile hasta b a k ü i i a r a
teslim edecek ve mahzeni Kapayacak ve iiazı-
run da mühürliyecektir. İki aşçı her gün iabib
nezareti altmda merhamete lâyik ve ınıuıle-
l i f hastalıklardan zayıf ve meyus düşer. i;as-
talara hayat vermek için pişirdiği y e m d leri
hastanm yanma götürecek ve hastalar; tatlı
dillerile tatyib edeceklerdir. Vazifeleri i-çer
akçadır.
Darü§§ifamn kapıcısı vaktü zanuun ile
kapıyı açıp kapayacak ve hariçten kimsenin
hasta yanma duhulüne ve hattâ orada gece­
lemesine müsaade etmiyecektir. Vazifesi gün­
de üç akçadır. İşini becerir ve y o n ı h n a k ne­
dir bilmez ve hastalara hizmetten yükhiuımez
i y i kalbli i k i hastabakıcı da hastaların lüz-
metine bakacak, tatlı d i l ve güler yüz bekli-
yen hastaların gıda ve ş u r u b l a n n ı hazıılaya-
cak ve her vesile ile hatırlarını soracaktır.
Yataklarını düzeltecek, elbiselerini lenüzliye-
cek, helalara bakacaklar ve buna nnıkabil
yevmiye üç akça alacaklar ve diğer hademenin
 TIBBÎ
vazifelerini tanzim edeceklerdir. Duvarların
telvisine mani" olacak ve Lıı hizmetle duvar­
ları kirletmesinler diye dolaşacak hir şahıs
da günde i k i akça alacak, vazifesi icabı ayni
hizmeti medreseler ve telümnıelerine, darüt-
talim ve imarete kadar görecektir.
Bu vakfiye pek mühimdir. Hastahanede
iki hekim var, Liri liaşhekimdir. Hastahane-
ye her çeşid hasla kabul olunmuştur. Yani
umumî liizmellerc mahsus haslahanedir. De­
lilere mahsus değildir. Tabibler, Cerrahlar ve
Kehhallerin bulunması buuu gösterir. Delile­
re ve onların muhafaza ve tedavilerine dair
vakfiyede bir kayda tesa lüf olunmamışür.
Etibbaya verilen ücret bugünkü rayiçle he­
sab olunursa az değildir. Ayrıca imaretten is­
tihkaklarını almışlardır. Haftada bir güu vak-
fm nazın, hekim (başhekim olacak) ve kâ­
tip darüşşifada toplanıp İstanbulda evinde
hasta olup ilâç almağa kudreti olmayan ve
nezdine hekim çağırmaktan âciz ve kasir müs-
lümanlar tarafmdaiı gelip müracaat edenle­
rin de istedikleri driğ olunmıyacaktır.
Hekimler darüşşifaya yalan hastalar gi­
bi oraya ayaklan tedaviye müracaat eden fa­
kirlere poliklinik yaparak bakmışlardır. İcab
eden fakirlere ilâç vermeğe de salâhiyettar-
dırlar. Yalnız hariçle gördükleri hastalara
ilâç gönderemiyeceklerdir. İlâçların terlib ve
imalinden daima hekim mesuldür. Bu lıasla-
hanelerin teşkilâtı da bugünkü ihtiyaçların
ayni teşkilâta çok uyar. İlâçları bir mahzen­
de dikkatle muhafaza etmişlerdir. Aşçılar has­
taların yemeklerini pişirmeğe itina göstere­
cekler ve bunları hastalara verirken her hu­
susta hastalan tatyib edeceklerdir. Kapıcı ha­
riçten içeriye yabancı bir adam sokmadığı gi­
bi orada kalmasına da müsaade vermiyo/.
Darüşşija hademesinin vazifeleri her gün
100 akçadan eksik veya fazla olmıyacaktır.
Bir başhekim de dahil olmak üzere kadroya
dahil olan bütün zevat vakıfça tahsis olunan
para her gün için 200 akçadır. Muhtasar vak­
fiyede buna ölenlerin teçhiz ve lekfini da­
hildir. Bu da bize gösterir k i hastahane her
vakit için hastalarla doludur.
Darüşşifada ölenlerin melrukâtı veresesi­
ne, veriliyor. Veresesi olmıyanların eşyası sa­
tılarak darüşşifaya bırakılır. Ölülerin teçhizi
için günde 5 akça ayrıca tahsisat vardır. Kı­
sa vakfiyede darüşşifada ölenlerin levazımı­
TEKÂMÜL 75
na günde r> akça konduğu nıusarrahtır. Has-
talıane idaresi için hiç bir masraftan çekinil-
memiş ve herşey bol hesab edilmiştir.
Fatih imareti Fatih Üniversitesinde mü­
him bir mevki alır. Ayrıca neşrettiğim kısa
Fatih vakfiyesinde imaret vezaifi tebarüz et­
tirilmiştir. Burası yalnız fakirlerin yemek ye­
diği bir yer değildir, futilı üııiıersitesinAf
çalışan ve kadroya dahil bilcümle insanla­
rın, âlimlerin, talebenin ve misafirlerin ye­
mek yedikleri, zayıfların günlerce kalıp ye­
mek yediği misafirlerin kaldıkları bir yer­
dir. Bu istihkaklardan artanlar fıkaraya ve­
rilmiştir.
Bir defa Fatih Darüşşifasında olanların
hepsi buradan şu suretle istilıkaklarmı al­
mışlardır :
— Darüşşifa hademesinden reisül'etibba-
ya ve aşağı yanında otuıan tabibe birer aş
verile
— Ve darüşşifa imamına ve müezzinine
ve kâtibine ve kilercisine \e vekilharcına bi­
rer aş verile
— \'e i k i nefer kehhala ve üç nefer cer­
raha ve i k i nefer şerbetçiye birer aş verile
— Ve i k i nefer edviye döğenlere ve iki
nefer cameşuya ve dört nefer kayyuma ve dört
nefer ibrikçiye birer aş verile
— Ve iki aşçıya ve «^.anakçıya vc nokta­
cıya birer aş verile
— \ e darüşşifada olan iki balahaneler-
de birer labib şakirdi oluj) daiiişmend aşı
gibi birer aş verile ,
— \c hu zikrolunaii hademeden gerek
imaret hademesinden ve gerek darüşşifa ha­
demesinden olsun birer , aşa mutasarrıf ola
]\Iulıtasar vakfiyede darüşşifa kadrosun­
da olmayıp ta imaretten yemek yiyenler ara­
sında :
1 imam, 1 müezzin, 1 kâtib, 2 edviye dö­
ken, 4 kayyum (orta isleıine bakan hizmet­
kâr veya hastabakıcı mâkamında) 1 ibrikçi,
1 çanakçı. 1 noktacı, ve bir tabib .şakirdi
vardır.
X V I inci asrın ortalarında İstanbııla ge­
len R a d i y ü d d i i ı G a z i adındaki
seyyah Fatih imaretine misafir inmiştir.
Burada kendisinin karşılanmasını anlatır
ve (İmarethaneye bakan zat yanımıza gelerek
hal ve hatırımızı sorduktan sonra ihtiyaçları­
mızın i y i bir şekilde temin edileceğini vaad
 76 Dr. A. SÜHEYL V NV ER

tti. Doğrusu herşeyleri gibi yatak ve yor­ bir tarzda yeniden inşa o l u n m u ş d u r . Hadihn-
anları da temizdi) der (6). İşte bu kayıt Ea- tülccvami darüşşifadan baiıseder.
ih misafirhane, labhanesim müçtemi imarc- M a h m u d I I . P a r m ş k k a p ı yaıınınııı-
in ne kadar mükemmel olduğunu gösterir, da yanan Demirciler esnafını Arasta gihi (|,,,.^
icaba hastalıane ne vakte kadar vazifesine duvarla mahdud (8) eski bimarhaııe illâk o-
îevam etmiştir? lunan bu hastahanede yerleşdirilmişdir. F . a .
Başvekâlet arşivinde Futilı darüşşifasım sen 1240 (1824) tarihine kadar hastalıaiR; ta-
slâkadar eden bazı vesikalar ele geçmiştir, aldir. Sonralar harabe haline girmiş ve her
""akat bir kısmınm tarihi yoktur ve daha mu­ odası bugün de gördüğümüz veçhile or;ı,,>,
ahhar zamanlara aid vesikalara henüz muttali yerleşenlerin yedi tasarruf ve zaptına ge. >ı,is
Dİamadık. Yalnız 1240 (1824) de burasının (9) ve tedricen yıkılarak ahşab barakalar ,e
faal bir iıalde olduğunu öf reniyonız. binalar yapılmışdır. Büyük harekette çok luı-
Evvelâ burası B e y a z ı d I I . zama- sar görmüşdür. 1H24 (190.") de hurasunu
nmda Istanbulda vukua gelen şiddetli hareke­ kaç odası meşhud i d i . Ortasındaki nuv;, ;,;:,,
ti arz esnasnıda hasara uğramış ve tamir olun- 1324 (1908) Çırçır harikindc kublıesi \ .!.;|.
muşdur. 985 (1577) de !.u darüssijaya. bir mışdır. Çırçır harikinden .sonra 1;)26 M"!'.;)
hamam ilâve edilir. Bu hatnamın Fatih da yol tesviyesinde ve temellerine kadar y ı­
Sultan Mehmed darü.şşifasinda. has­ kılmış ve ankazı kaldırılınışdır. Yalm/, ipc^-
talar için lüzumu olduğunu vesair selâtin da- cidin kubbe tarafından ve bir de humın ,;,,•]
rüşşifalarmda kâfi derecede hamam olması duvarından ufak bir kısım kalmışdır.
misâl gösterilerek inşasını isteyen Reisületib- Başvekâlet arşivinde şimdiye kadar / : . (/ı
ba Hacı M u s a ' dır ( 7 ) . Hastahanelerin Darüşşifasım alâkadar eden şu mealde \ si-
sıhhî işlerini tedvire memur reisületibba ol­ kalar elde edilmişdir. Taıilı sırasile lım ..a
duğundan Hacı Musa bu hamamın inşası için dercolundu:
ayrıca tahsisat istemiştir. Hastahane idaresin­
1 — 1016 (1607) Sultan Mehmed l;.,,,
de biriken fazla paradan yaptıracağını söylü­
Darüşşifasmâa on akça ile tabibi sails m
yor. Hamamın inşası hastahane masraflarmm
Y a k u b B e y in vefatile Loş kalan y» ı ;.,e
kısılması şartile, ve fazla israflara mahal ve-
yine on akça ile tabibi bazik M u s t a f a >. a
rilmiyerek divanı himayunca karar tahtına
verilmesi Hekimbaşıdan islenmişdir (buyr,:l-
alınmıştır. Bu vesika hastahane idareleri için
du).
emsalsiz bir nümunedir.
2 — 1077 (1666) Fatih Darüşşifa.s' ta­
M e h m e d I V . zamanında (1032 -
bibi evveli Ahmed veft olub yerine .
1058) Fatih darüşşifasma. Z e y n e 1â b i -
tan Ahmed Darüşşifasmm tabibi evveli \ iı -
d i n Reisületibba tayin olunmuşdur. Kendi­
m e d Efendi, yerine Fatilı Darüşşifası laK/!)i
sinin ayrıca Reisületibbalığı da vardır Şifa-
sanisi S a l i h , yerine Galatasarayr, \n
ül'fuad isminde tıbbî ve sıhhî bir risale kale­
tabibi evveli M u s t a f a Efendi daiicri,
me almışdır. Bu risale bilâhara tabı' da edil-
yerine ibrahim Paşa Sarayının tabibi du^ar
mişdir. Mustafa, yerine Mağnisada Hafsıı Sul­
Hastahane E v l i y a Ç e 1 e b i ' nin ya­ tan Darüşşifası tabibi evveli diğer M u s ı a -
şadığı zamanlarda tamamen mamurdur. 1179 f a yerine ehli ilijn ve müstahak olan M c i) -
(1765) de husule gelen şiddetli hareketi arz­ m e d ' in tayinine d"air Seretibba S a i \ h
da cami harab olduğundan bütün müştemilâ­ imzasile arz.
tı j^eniden tamir ediln^iş ve Fatih camii de da­
3 — 1125 (1713) Saltan Mehmed Da­
ha tevsi edilerek eski halinden tamamen ayrı
rüşşifası vakfı üçüncü tabibi M e h m e d
(6) üniversite Tarih şubesinden E k r e m Kft- Efendi Haseki Sultan Darüşşifası ikinci ta-
m l l , Tarih Semineri Derj/isi 1-2. 1937 Mezxmlyet te. bibliğine naklolunmuşdur. Yerine M u ş t a -
Bl. B u seyahatnamenin arabcası Veliyüddin Efendi
kütüphanesindedir No. 2440. (8) M e h m e d ziya, İstanbul ve Boğasıiçi

(7) A h m e d Belik, Onuncu asxrda İstan­ cim 1, S. 137.

bul hayatı, Tarihi Osmani Encümeni KiUUyatı, (9) O s m a n Nuri, Mecellei Vmuru Bele
diye, Clld. 4, B, 389.
 TIBBÎ
f a Efendinin tayin olunması hakkında Rei-
sületibbanın takriri vardır ı^Tıb 2 H ) .
4 _ 1136"(1723) Tıb şakirdi vazifesine
mutasarrıf M e h m e d E m i n Efendi öl­
mekle vazifesi Süleymaniye Tıb medresesinde
muid olan A h m e d Efendiye tevcih olun­
muş ve müceddeden eline rüusu verilmişdir.
(Tıb 204).
5 — 1176 (1762) yevmiye iki ak^;a va­
zife ile Fatih Sultan IMehnıed Han Darüsşifa-
sında şakird olan D e r v i ş e lı m e d
H a l i f e ölmekle yerine İsmail Halifenin
tayin edilmesi bakkmda Roisületihlıa M e h -
m e d R e f i in imzasnn taşıyan arz {Tıh
150).
6 — 1210 (]795) diirüşşifada cerrah o-
lan M u s t a f a b i n A h m e d ' in vefa­
tı üzerine vazifesinin H a f ı z e lı m e d
Tayfur bin I b r R h i nı e tevcihine
dair (Tıb 232).
7 — 1214 (1799) Dırüssifanm c e n a b ı
evvel ve sanisi Al e lı m e d T a y f u r ye\ -
miye 8 akça cihetini H a c ı H a l i l
Efendiye kasrı yed ettiğinden tevcihine dair
arz (Tıb 379).
1216 flSOl) D a r ü ş ş i f a • ya kâlib
tayinine dair arz (Tıb 133).
1218 (1803) Tabibi ;uınlik cihetinin he­
kimbaşı M u s t a f a B e h ç e t Efendi
tensibile âhare tevcihine dair (Tıb 212)
1219 (1804) D a r ii ş ş i f a aşçı cihe­
tinin tevcihi (Tıb 218).
1219 (1804) D a r ü ş ş i f a " da şeıbel-
çilik ciheti tevcihi (Tıb 512).
1230 (1814) D a r ü ş ş i f a " nm mün­
hal aşçı ve kayyum ve kâfekeş (kâse veren)
cihetlerinin müştereken te\cihi mütevelli S e -
l i m S a b i t imzasile T ı b 309).
1231 (1815) Fatih narüşsifasındcı taliibi
evvel M u s t a f a b i n A h nı c d fe\l
olub yeri hali kaldığından Al e lı m e d o ğ ­
l u A h m e d Efendinin tayini hakknıda
Reisületibba M u s t a f a M e s " u d im­
zalı takrir (Tıb 315).
1240 (1824) Darüşşifada Alaniünıuikuş
ve yani duvarlara resim yapmağı ve yazı yaz­
mağı meneden hademe cihetinin l c \ r i h i lıak-
kında mütevelli tarafından ıTıb l l - i ı .
Falih t niversilesiuâc Tıb Akademici ma­
hiyetinde bir teşekül yajjihnisdn. Şakayıka
göre bu devir tabiblerinden Tebrizdcn İstan-
TEKÂMÜL
bula celbedilen hekim Kutbüddin ayda iyi bin
akça, günde 65 akça maaş ile bu Tıb Akade­
misine riyaset etmişdir (10). Fatih Vniıersi-
tesitnn en büyük müderrisinin aldığı günde
5(J akçadan fazla ücret alnnşdır. Da da Fatih
devrinde ilmin ne derece yüksek tutulup hi­
maye edildiğini gösterir.
Sicilli Osmanînin verdiği izahata göre he­
kim K u t b ü d d i n A !ı m e d İran vezir-
lerindendir. E b ıı S a i d G ü r g â n î er­
kânından olub l z 11 n H a s a n elinde
maktul olan (hekim Kirnıanî) nin mahdınnu-
dur. Pederinin elemile Ti'i'kiycye liicret etmiş
ve Fatihin teveccülıüne ve iümavcsine nıazhar
olmuşdıır.
903 t I 197i de vera( clıni< \e Eyüb Sul­
tan civarına del ncdilınişdii-. ICskidcıı nıcvcnd
kârsir mektebin yerinde -imdi alışab vc he­
kim Kııtbüddin mektebi itiâk olunan bir bi­
na \ardir.
İstaıdmlun lıilıiruleıı I - \ M ' I rn nn'ilünı he­
kimimiz Amasyalı S a b n n e u o ğ I u S e -
r e f e d d i n hin A i i bin İ 1 yas•
dır. 870 ( 1 l(ı5 l de K h ü ' k a < ı m ı Z e lı -
r a \ î " nin (as( if indeki cr'r;!İıi k(snıınm tas­
nifini ve esas kiâ-ik luıİ!İsi"i'ini değişdirıni-
yerek lâkin şalı.-î rniişalıcdelrriııi de ilâ\e ede­
rek çok mühim \c telif hakkını kuwetlendi-
recek kadar miÜıinı lıir eser vazarak Fatihe
takdim etmişdir.
Mukaddcmedc: IlTlt ( ! Uı5 ı yılnıda S u 1 -
t ;! n Al e lı ın e d b i n Al ıı r a d H a n
saltanatta daim iken ben Ainasya şehrinde sa­
kindim. (Hu tavki kaniisi nuiişetim killeti rüz­
gâr vc zanıanei dil azar elinde giriftardı. Di­
ledim bu nıiheni rüzgârdan kenlüzimi halâs
edem. 01 Sultanın lıabı nu rhaıiictine yüz sür-
mckliğe vesile taleb eltim, lîildim ki ol fazıl
kâmil melikin hazretinde ulûmdan mergub
nesne vokdur. Hususa ilmi tıb kim şanında
nısfurilim deııilmişdir. Pes İni mânadan bir
kitabı cerrahiye yazdım. İhı ömrü kasir ve
emeli tavil içinde bilib ve tecrübe edibilmel-
yakin ve ayııelyakin müşahede ettiğim amâli
vedden bir nice türlü acaib ve garaib işler
IİO) Hammer Tarihi. Türkçe tcrcomesi, olld. 3.
sahifc 218. Hammcrcic 875 ıMTdl dp Fatniin darıissi-
f;. tesmiye olunan hastahane ve tnnarlıane denUen
darülmccaniu yaplırmıçUr. Kaydı da vardn-. Lâkin
eami ve nıiiştcnıilâtı nıeyanuuıa ıı:rdan.-ı .^ı-mını,
vicktcb ve l>imari!-tan lıir kayda güre !ÎG7 ıU(;2l de
nışa olunmuşdur.
 78 Dr. A. SÜHEYL
bu muhtasar içere derçettim. Zamanın cerrah­
ları bu zikrolunan amali yeddin ekserisini
ne görmüşler ve ne de işitmişlerdir. Bunlarm
nicesi âmilerdir. Kütübü mukaddimine nazar
edib ol kitablarm ahkâmnia tetebbü' edib saib
ameller kesbedüb tariki müstakim üzerine var­
mamışlardır. Belki kendi karihalarmdan ha­
tâ işler işleyib isyana mürtekib olurlar. Bu
kitabı Türkî yazdım. Türkî yazdığım sol ecel­
den oldu kim kavmi Rum Türki dilini söyler­
ler. Bu asrın cerrahları ekseriya ümmilerdir.
Okuyanları dahi Türki kitablar okurlar. Çün­
kü bu kitabı mütalea ederler. Çok türlü müş­
külleri hal olub her işin aslını bilib kendile­
r i hatâdan aliller belâdan kurtulalar diyerek
bu kitabm telifine sebeb Fatihe dua eder. Bu
mukaddime istanbul fethinden sonra bizde i l ­
mî cereyanların umumîliğine bir misaldir.
Kitab üç bab üzere birçok fasıllarda as­
i m i bozmıyarak yazar. Lâkin âletlerin en mü­
him kısmını aslına benzemiyecek adar zama­
nın ihtiyaçları dahilinde değiştirir. Yeni âlet­
lerin resimlerini kor ve bir de aslında ve şim­
diye kadar hiç bir yerden görmiyerek çizdiği
hekimlerin hastalarma ameliyat vaziyetlerini
gösterir resimlerle de süsler. Bunlar tama­
men orijinaldir, ve eserin kıymetini arttır-
makdadır; bunlar o kadar mühimdir ki ve
şahsî müşahedelerine ve daha verdiği birçok
müfid izahatmın aslında olmamasını nazarı
itibara alarak bunu X V inci asrın en mühim
ve türkçe bir telif eseri addetmek hatâ değil­
dir.
Bu eserin müellif hattile olan, iptidaî ol­
makla beraber X V inci asırda Anadoluda re­
sim hayatının mükemmel ])irer nümunesi olan
minyalürlerile süslü bir nüshası îstanbulda
Emiri Kütüphanesi müzesinde 79 No. da ka-
yıdlıdır. Halen müellifin elinden çıkma bir
nüsha olması ve çok nadide bulunması do-
layısile tarih sergisinde te.^hir olunmakdadır.
Natamam ve sonradan istinsah edilen bir nüs­
hası da General Dr. Besim Ömer kütüphane-
sindedir. Bir nüshası da Parisde Millî kütüp­
hane yazma eserleri meyanındadır. Bu da
müellif hattiyledir. Resimlerinde farklar ba­
rizdir. Bu resimlerin hepsi Prof. Abdul­
l a h A d a n a n ' ı n değerli nezaretile tama­
men istinsah ettirilmiş ve Tıb Tarihi Enstitü­
süne gönderilmişdir. Yakında bu resimler
Enstitü tarafından neşrolunacakdır. Elimizde
C NV ER
buradaki nüshanın bazı noksanlarını tamam­
layacak pekçok mühim resimler meydana çık­
mış olacakdır.
S a b u n c u o ğ l u eserini 63 y a s I l H j ^
yazmışdır. Kendisi tababete 17 yasında s ü l ü k
etmişdir. 14 sene mütemadiyen Amasyada İl-
hanîler zamanında 705 (1305) de ya])ilan
Anber bin Abdullah hastahanesinde hekimlik
etmişdir. Hattâ eserine de Kitabürcerralıiye-
tül'ilhaniye ismini vermişdir. Yukarıdaki ete­
r i rağbet bulunca 873 (1468) de 65 yaşnula
iken Cümhuru etibbadan bazılarmnı tecrübe
ettiği tertibleri cemedip muhtasar bir risale
yazmalarını rica etmişlerdir. Bunu 17 babda
yazmış ve Mücerrebname ismini vermişdir.
Yine bir telifidir. Gerek Cerrahnnme ^e r ; -
rek bu gayet sade ve güzel bir türkçe ile v ı-
zılmışdır. Güzel yazılı bir nüshası Ayiisoi-.t
kütübhanes'mde 3729 numaradadır.
Hamidiye kütüphanesinde de. bir niislwisi
vardır. Sonra 858 (1454) de Amasyada Kaii-
hin oğlu B e y a z 1 d I I . genç bir şeh/.a-
dc iken (ehli tıbdan bir nice yarenler (Şc.»-
feddinden) bir türkçe akrabadin yazm;i^;ıııı
iltimas etmişlerdir. Zamanın Calinas ve l i ^ k
rati makamında Ş e y h M e h m e d b i ;,
A h m e d M u t a t a b b i b i M a r d i u 'i
(Şehzadenin tabibidir) Ve tensibile bu esoıi
Ş e r e f e d d i n yaznnşdır. Bu vesile iic
birçok Akrabadin eserlerini tetkik etmiş. I , ; ; .
kin Harzemşahiyi ihtiyar etmişdir. Aslı ;(
bab iken 2 bab da kendisi ilâve etmişdir. ' o
bu eserin lerceme olduğunu başda y a z a r . S i-ı
ilâve olnan 33 ü n c ü babda ıstılahları lop! :-
mışdır. Bunlar ç o k mühimdir. Hirer nüslıa ;
Ahmedi Salis ve Kılmç Ali Paşa lü/üphaıır
sinde 2124 numaradadır Kitabiircerralüyı i -
nin sonunda eserde ismi geçen b a z ı istilâlıia
rın da izahlarını yapar.
Ş e r e f e d d i n ' nin iıocası B ü r lı a
neddin A h m e d ' dir. Kendi silsilesin­
den hekim olanlar da vardır. Hocasııım hoca­
sı da H a r z e m 1 i L o k m a n ' dır. S .ı -
b u n c u o ğ 1 u ' mm nerede medlul öldüğü­
nü maalesef bilmiyoruz.
Ak Ş e m s e d d i n de Falih dev­
rinde tababet noktasından da şöhret buhiins
bir şahsiyettir. Kendisi maddî ve ruhî Iıa.ik
tababetinin o asırda en b ü y ü k ve m ü t e k â m i l
bir simasıdır. Tıbda hakikaten mahareti oldu­
ğu teracümü ehval kitablannda yazılıdır ve
 TIBBİ
hattâ Nebatat kendisine ben filan derde de­
vayım diye lisanı lıalile söylermis diye riva­
yet ederek Lokman ve î b n i S i n a ' ya
da atfolunan bu meziyeti bu zata da atfeder­
ler. İstanbul fethinde muhasırlarnı maneviya­
tını ^ok takviye etmişdir. İstanbul fethinden
sonra Göynük'e çekilmiş \e orada hastalan
iyi etmekle meşgul olmuş 364 de vefat ederek
oraya defnolunmuşdur. Yt^zmış olduğu Risa-
lei Tıbbiye'de bugün ehemmiyetle karşılanma­
sı icab eden şayanı dikkat fikirler vardır. Has-
talarm maneviyatmı yükselterek tedavide mu­
vaffak olduğunu gösterir misaller az değildir.
Bugünkü tedavide bu telkin ile i y i neticeler
daima elde edilmekdedir.
Tarihî tetkilerle bize bu devirdeki he­
kimleri ve çalışmalarmı aydndatacak çok
mühim vesikalarm bulunacağı muhakkaktır.
Yoksa bu büyük devrin şahsiyeti ilmiyesi yal­
nız isim ve eserlerini bildiğimiz muayyen şah­
siyetlere aid değildir. Şüphesiz k i bu arada he­
nüz bulamadığımız bazı \esikalar olacakdır.
İleride bu bahsin daha çok işlenebileceğini ü-
mid etmek isteriz.
Fatih devrinde ülema defterinin sou ye­
di ismi meyanında tabiblere tesadüf olunur.
Bunlardan K u t b u d d i n ve altıncı zade
İbni Z e İl e b î (ve Kuyumcu zade de denir")
marufdur. Hamid I. küiiiphaııcshıde (Numara
1027 şerhi mucizirkaınuııuı !>oş salıifesindc
nadire namı altnıda şu müşahede vardır :
Asrı Fatih Sultan Mehmed'de Alluıcı zade na-
müe b i r zahid tabibe bir şı'.bıs gehniş k i bevii
yolunda bir lahmi zayid fjîeyda) etmiş, etıb­
ba ilâcmda âciz oinnışlar. barifi nıezlıur İb­
ni Zehebî A 1 t u ıı î z a d e " ye haber ver-
dikde tebessüm edib ressasdaıı bir iğne düz­
müş, ucu içine gittikçe tedriçle yoğunca edib
tariki bevle bab bab idhal et seni incitmedik-
çe, içerisine ilet diye tenbih edeı ve yıhnadek
ol mahalli iğneden hali ko. eğer lekraı- hiier
ise yine idhal eyle deyn ısmarlar. Herif lınnn
etmekle bilkülliye marazdan halâs olmuşdur.
Diğer biri de Yaluıdilikden nnislüman olan
hekim Yakubdur. Yine Şerlu' nuıcizirhaııu-
nun b i r boş sahifesinde tıbbî muvaffakıvetle-
rine dair bazı müşahedeleri mezkûrdur. Fa­
kat bunlarm ilmî kıymeti yoklnr. \aklohma-
rak yazddığı için esas maksad kavlıolnıuşdur.
Fatih DarüşşifasmdsL dikkate şayan şahsiyetler
icrayı tababet ettikleri gibi yalnız yeniden
TEKÂMÜL 79
isimlerini bildiğimiz birçok hekimler de çalış­
mışlardır. Bunlarm içinde hiç bir gayri müs-
lim hekimin ismine tesadüf olunmamışdır.
Esasen vakıf müesseselerindcki kadrolarda
buna itina ohmmuşdur.
Fatih Darüşşifusımn sddıî umuruna ba­
kan Reisül'etibba (hekimbaşı) dn-. Bütün ta­
yinleri, tebdilleri ve icab ederse azilleri onun
inhasile yaınlmısdır. O da merbut olduğu ma­
kamdan bunu arzlarla ist^^misdir. Vakfiyede
hekimler 20 akça alıyor. 1016 (1607') de bir
üçüncü hekimlik buluvoruz. Tahsisatı günde
on akçadır. Hastahanelerinıiz arasında silsi-
lei merâtibe ehemmiyet verilmişdir. Fatih Da-
riişşifası da bu silsileve dahil bas hastalıane-
lerimizdendir. Başvekfdet arşi\ inden çıkan ve­
sikalardan öğreniyoruz k i Fatih Darüşşifası-
nın 1125 (1713) de mevcnd üçüncü talnbi ter­
fi etekle FatiJı Dariifsiftısına ikinci değil, an­
cak Flaseki Üarüşşifasma ikinci hekim ola­
biliyor. 1077 (1666) tarüdi vesikadan Fatih
Dariişşifası Inrinci hekimliğine Sııllanahmcd
Darüşşifası tabibi evveli g'-çniişdir. Falih Da­
riişşifası ikinci lıekinıi birinci hekim olaına-
mışdır. Buna mukabil vhıe avni tarilide Fatilı
Darüşşifası ikinci lıekinıi Sultanahmed Darüş-
şifasma başhekim olnııışdur. İlmî dereceye
göre terfie eskiden çok elıcnımiyet \erildiğin-
den bu silsile ])Ozulınamakla lırrabcr bazı çok
muktedir hekimlerin belki !nı tertib haricinde
ehlivellerine mebni diğer nniidın verlere se-
çirildikleri kabul olunabilir. AIc<elâ 12.^0
fIRl.S) tarihli vesika bınıa misaldir. ^^'^C)
(1723) de Fatih Darİ!şvi"sni(^;t lib sikirdi
ıne\cud esas inıarellt>n vcnıck \ ivcnler kadro­
sunda da bunu buluvonı/. F.ıkal maaş alnn-
laı ınevanında deSiblir. Afıas :d.inlar kadro­
sunda vazdı değil. Belki fahriven calı-:ivor.
Fakal ini'relten vemek vivor. îşlc bn larihdc
tıb şakirdi verine Siilcvmanivc medresesinde
nıuid olan üctirilmi^dir. O halde Sülcvmaın-
ye lib medresesindeki muid urava terfian M I -
niişdir. Bu kayıtla Fatih Dar:'ıs-ifi!sıı\u\ Siilcv-
ınanive tıb mektebinin Sülcvınanivcdc bir
tatbikat hastahanesi olmasilç beraber vine he­
kim vetişdiren bir müessese olduğmın ;:i'wteri-
yor. Sonra ayni vazifeye haricden dc lavin
olan vardır. Bu serelibbanın inha-ma t;"dıi-
dir.
Cerrahlar bir sıra takib ctniemişdir. Ha-
 80 Dr. A. SÜ HEY L Û NVER

riçden bu darijşşifaya lüzumu üzerine cerrah arabca ve farsçadır. Türkçelerine d c arada te­
altnmışdır. sadüf olunur. Tetkiatımız tamamlandığı ci­
1240 (1824) tarihine aid vesika ile has- hetle bunların şimdilik tam bir listesini vere­
tahanenin bu tarihe kadar payidar olduğu ve miyoruz. Yalnız bazılarının isimlerini tezhip­
hattâ esas kadroda mevcud 2 akça gündelik leri tavsif meyanında zikr ile iktifa edece­
alan maniünnükuş adamın da vazifesine de­ ğiz (11).
vam ettiğini öğreniyoruz. Bu tarihden son­
(11) ş i m d i burada bu eserlerin tezhibi ı ı o k t a s m .
ra hastahanenin tıbbî kadiosunu gösterir bir dan ufak bir mütalâa yürütmek emelindeyiz, o cin
vesikaya daha henüz muttali olamadık. şudru;
İ s t a n b u l u n fethi tarihte bildiğimiz v e ç h i l e ]->\\-
Bu mühim kayıtlarla hastahane kadrosu­ t ü n dünya medeniyetinde o l d u ğ u gibi T ü r k mc.k'-
nu ve hekimlerini ve hastahanenin X I X un­ nlyetlnln yeni esaslarla bezenmiş devrini açmışın-
cu asırlar ortasma kadar faaliyete devam et­ B u devir temamen yenidir ve yeniliklerin m e b a t ü -
lerlle doludur. Avrupada başlayan R ö n e s a n s da b'- -
tiklerini öğreniyoruz.
de sonra müessir olmağa başlamışdır İstanbulin',
Fatih devrinde yazılan tıbbî enerler : fethinden evvel Anadolu, Mısır, Suriye, İ r a k , Tiiıi.
ırklle dolu İranda, Orta Asyada tezhlblerln ve v ı .
Bu bahis çok şümullüdür ve mevzuu va­ tab clldlerinin ve yazıların mahiyetini blliyon;/-,
kıf tıb kitabları noklasmdan çok alâkadar Bunlarm muhtelif şekillerini gösteren vcsik...
lar İstanbul kütüphanelerinde az değildir. H;ı
eder.
kikaten Türk harsına kıymet verdiren sniKi
İstanbul Kütüphanelerini süsleyen bir­ .eserleridir. Fakat İstanbulun z a p t ı n d a n evvel tıp;."
çok kitablara tesadüf ediyoruz ki bunlarm Selçuk mimarisinden sonra ayrı bir vasıf da kuı,,-
lan Osmanlı mimarisi gibi tezhlbde de m ü h i m ı,u-
mühim bir kısmmı Topkapı Sarayı hazinesin-
İnkllâb yapılmış görüyoruz. B u n l a r ı n Anadohum ı
den Ayasofya, Nuruosmaniyc, Fatih ve Ha- her kucağından birçok âlim ve sanatkarların
mid l. kütüphaneleri gibi kütüphanelere da- landıgı ve yeni süslenmeğe başlayan İ g t a n b u l d a y,
ğılmışdır ve sureti mahsusada Fatihin îstan- pıldığına bizce bir kanaat hâsıl o l m u ş d u r . İ n c e l.-
hlb sanatının bu devri lâyıktle tenvir ctmomcNi'
bulu fethinden sonra yazdrnlmış ve tezhib et-
beraber bunların İstanbul'da yapıldıklarına a i d do
tirmişdir. Bu kitablar mühim bir yekûn tu­ lâii çokdur. Çünkü ayni senelerde İ s t a n b u l d a n
tar. Topkapı Sarayı, Ahmedi Salis ve Hazine rlç memleketlerde yapılan tezhiblere benzememek»:
kiitüphanesinâe bu kabil eserlere çok tesadüf ve sanat noktasından birçok hususiyetleri Ihti,,.
etmekdedlr.
edilmiş ve Ayasofya kütüphanesinde bilhassa
Bir defa buraya koyduğumuz n ü m u n e l e r d e g ö r ' -
tıbbî eserlerle beraber fotoğrafları alınmış-
lecegl veçhile tezhibin esas nakışlarında b i r yeni!
dır. Diğer kütüphanelerdeki aramalar henüz nazara çarpmakdadır. Bunlar klâsik çizgiler ve r -
nihayete ermemişdir. Tıh Tarihi Enstitüsü­ killerin daha cazlb esasından u z a k l a ş m a y a n usltıh
nün bu hususda hazırladığı zengin malzemeyi landırılmış ve basltleşdlrtlmlş örnekleridir. GcrcI
temellük kitabeleri ortasında ve gerekse levhalarr;
tahlil edecek olursak Fatihin tstanbulu fet­
çok mükemmel örneklere tesadüf ediyoruz.
hinden sonra imar harekatlerile beraber bir
B u örneklerdeki nakışlar Anadoluda y a p ı l a n n,.
çok ilmî müesseseler ve hastahane yapıldığı­ kışlara çok benzer ve çok çeşitlidir. Bilhassa m \ ı p
nı ve zengin kadrolarla hekimlerden istifade yen renkle çok m ü t e n e v v i ve sade bir tarzda kıı) •
edildiğini buluyoruz. Bu meyanda tıbbî eser­ lanılmışdır. Şark resim t a r i h i n i alâkadar eden eser­
lerde İstanbulda fetihden sonra y a p ı l a n tezhiblç-v
lerin terceme ve istnsahlarına çok ehemmiyet
Bizans mozaylkiarı renklerinden çok m ü t e e s s i r ol­
verilmişdir. '^^ muşdur ve Bizans mozayiklerlni tezhlbde de t a t b i k e
îstanbulun fethinden sonra yazma tıbbî kalkmışlardır derler. B u n u n ne kadar y a n l ı ş düşti-
nüldügüne delil çokdur. Daha İ s t a n b u l u n fethir. .
klâsiklerin celbine ve bunların nadide nüsha­
den evvel Anadoludaki şehirlerde ve T ü r k l e r i n I k l ı : -
larının teksirine ve mükemmel bir surette Fa­ cl payitahtı Edlrnede yapılan sanat eserlerindeki
tih hazinesi için tezhib ve teclidine ehemmi­ renk t e n e v v ü ü n d e Bizans tesirini kabul e t m e k ha!:-,
yet verilmişdir. Şu muhakkak kî bunlar hep sızlıkdır. Selçukluların türlü renklerle bezenml.ş
eserleri buna misâldir. B u o devir eserlerini t a n ı m a -
âlimlerin ve hekimlerin ilmî ihtiyaçlarına bir
makdan mütevelllddlr, ve bunu sırf Türk müzehhi)>_
cevab olarak sırf onların arzu ve işaretlerine lerl yapmışlardır. 840 (1436) da A k s a r a y l ı
göre hazırlanmış ve istifadelerine âmade bir A h m e d bin H a c ı M a h m u d adınckı
halde Fatihin hazinesine konmuşdur. ^ bir m ü z e h h i b ve hattat tıbdan Tervihül'ervah nH-
m ı n d a manzum bir eser yazan— Ahıncdi clivanviw
Bu eserler metinleri itibarile Tıb Tarihi- •
M u r a d I I f M u r a d B i n Ç e l e b l
niizi çok alâkadar eden mevzulardır. Çoğu e h m e d J n a m ı n a yazmış ve n i ü k e m m e l bir
 2 Fatih Camii ve Darüçgifasınm
yandan görünüşü.

"m.

1 — Fatih Külliye üniversitesi­

4 Fatih
s
üniversitesinin umumî plânı
(Darüşşifa plânı çizgi ile gösterilmiştir).
nin v e sarayın X V I ncı asırda
görünüşü i X V I n c ı asırdn yapıl­
mış ayrı b i r plana .L>(h-o).

3 _ Fatih Camii ve Darüşşifasmın önden

görünüşü <The T u r k s i n M D X X X I I I e.serinden)
Fatih Darüşşifasındaki mescit (Paspatı).

6 — Hekim K u t b e d d i n Eyüİ3
Sultan c i v a r ı n d a m e z a r t a ş ı ­
nın ö n d e n görünüşü.

7 — Fatih imareti müştemilâtından 1 t 4.V

Tabhane'nin hali hazırı

• T <^

10—Fatih Darüşşifasına
ait tarihi tesbit olunmı-
yan bir vesika (Başve­
kâlet Arşivi, belediye
dosyası, numara 4835).

9 — Sabuncııoğlıı Hekim Şere-

feddin'in Mücerrebnâme'sinin
baş sahifesi ( A y a s o f y a Kütüp­
hanesi, N u m a r a 3729).
J2» İM
• V-f
ü

• • •

-T

15

8 — Amasyalı Hekim Sabuncuoğlu Şerefeddin'in hattı destile Cpfrahiyei ilhaniye

aserinde (Bab. 1. F a s ı l . 6) Falcı Veçhi'nin Key ile t e d a v i s i n i g ö s t e r i r resim lAmas-
yada yapılan bu resim Anadolu resim san'atmnı güzel l)ir nümunosidii'.
Enıiı-i K ü t i l i î h a n e s i M ü / . e s i . N u m a r a 79).
12 — İstanbıilun fethinden sonra yapılan müzehhep tıbbî eserlere
dair misaller: Huneyn bin İshak'ın Kitabülmesail ve Ecvibetiha fittib
eserinin Fatih K ü t ü p h a n e s i için y a z ı l d ı ğ ı n ı g ö s t e r i r t e z h i p ü iki baş sahife
( A l ı m c d i Siilis K ü t ü p h a n e s i . N u m a r a 199(>).

v m
11 _ 840 (14361 da Aksaraylı
m ü z e h h i p ve hfttat Ahmet tara­
fından Murad M. n a m ı n a yazıl­
mış ve tezhip edilmiş Ahmedi
Dlvanı'nın temellük kitabesi,
istanbulun fethinden evvel A n a -
doluda b a ş l ı y a n bu yeni O s m a n l ı
tezhibi üslûbu büyük inkişafa
mazhar o l m u ş t u r ( H a m i d I, K ü ­
tüphanesi, numara 1082).

13 — Fatih namına yazdırılıp

tezhip e t t i r i l m i ş Kitabülilel li Be-
limas nüshası ' A h m o d i Salis K ü ­
tüphanesi, Numara 2082).
 ö\ / c
O'O

1 2 3
4
5

6 7
O

O
o
8
O O 9
10 o o

13 14
12
15 16
Tablo - 1
Tablo - 2
Tablo - 3
Tablo - 4
Tablo - 5
 6
67

68
69

70 72
71
i
Tablo - 6
Tablo - 7
Tablo - 8
 \
I ^

100 o
Q

o o
o

102 103 104

106
105
107 108 109

anı.

112 113 114

111

115 116 117

Tablo - 9
Tablo - 10
 TIBBİ TEKÂMÜL 81

Fatih kütüphanesinin bu lezhiblerindeu Mezkûr fihristten çıkarttığımız kitablar:

ve bir nebze bahsettiğimiz eserlerinden mül­
hem olarak ne kadar mühim olduğunu öğre­
niyoruz. Fatih Sultan Mehmedin ayrıca med-
resei Semaniye vakfeylediği kitablar pek çok-
dur. Bunlarm M o l l a Fenarîoğlu
Ş a h Ç e l e b i ' nin müfettişliği zamannı-
da yapılan esacii küütp defterinde ( 1 2 ) şu
tıbbî kitabları da buluyoruz. Bu meyanda yal­
nız medarise aid olan kitablar ve kitabların
yazı ve kâğıd evsafı ve <^b'adı ve kaç varak
oduğu da musarrahdır.

sıırette tezhib etmişdlr. İşte bu eserin tezhib tarzı

daha evvel Anadoluda başUyan yeni tezhib ü s l u b u n u n
İstanbul fethinden sonra İ s t a n b u l d a revaç b u l d u ğ u ­
nu ve tekemmüle u ğ r a d ı ğ ı n ı bize gösterir. B u üslub
^'fj ^1:3 _5 ^x.ltj-jll^-^tll
sonraları harlçden davet edilen sanatkârlar t a r a l ı n ­
dan değişdirlllr. B u yeril ü s l u b Anadolu T ü r k ü n ü n
en. mütekâmil tezhib ü s l û b u n a bir misâldir. Bazı
nûmunelerlni k o y d u ğ u m u z tezhlblerin hususiyeti
budur:
Anadoluda hususi ve yeni üslubla İnkişafa b a ş ­
layan Türk tezhibinin yeni numuneleridir ve bun­
lar bir mekteb mahsulüdür.. Sanatkrlarının İsim­
lerini eserlerinde bulamıyoruz. Ayni üslub bu mek­
tebe mensub sanatkârlar tarafından muhaafza olun­
muş, lâkin tenevvüe çok dikkat edilmlşdir. Muay­
Görülüyor ki Türk Tıb Tarihi noktasından İ s -
yen renk tenevvüleri de çok mühimdir.. Üslub ba­
tanbulun fethinden sonraki devre çok mühimdir.
sit olmakla beraber çok şayanı dikkat hususiyetle­
On beşinci asır tababeti Türklerde m ü h i m ve zengin
ri İhtiva eder. Tezhibin en klâsik usullerinden en
bir devreyi doldurur. Gerek tıbbi müeşseseer ve ge­
sade tarzlarına kadar vardır ve çeşitleri biribirine
rek buraarda çalışan ve yetişen hekimler telli vo
benzemlyecek kadar çokdur. B u da bize o devirde
terceme o l u n m u ş ve yeniden istinsah edilmiş tıbbi
sanatkârların büyük bir himayeye mazhar olarak
eserler noktasından bu zamanın bizde büyük ehem­
ve teşvik görerek çalışdıklarmı gösterir.
miyeti vardır. Hakikaten üzerinde daha bir müddet
(12) Topkapı Sarayı Arşivi, numara 9559- durulacak çok değerli bir mevzu karşısındayız.
 Istanbul Çinilerir-ıcie
FEYZULLAH DAYIGİL
G. S. A. Türk Tezyinî S a n ' a t l a r Ş u b e s i Ç i n i Nakışları Ö ğ r e t m e n i
Üzerinde işlenmesi nzun çalışmalara bağ­
lı olan bu mevzuu kısa bir zamanda yetiş­
tirmeğe, karşılaşılan güçlükler dolyısile mad­
deten imkân yoktur. Tetkik edilecek mimarî
eserlerin çokluğu, bu eserlerde bulunan çini­
lerin bahsimizi alâkadar edenlerin kopyc e-
dilmesi ve bazı çinilerin, kopyelerinin vasıta­
sız ahnamıyacak yerlerde bulunması, renkle­
rinin asimdaki gibi tesbiti güçlüklerin basm-
da gelmektedir. Bu yazı için bana müracaat
edildiği günden, bugüne kadar geçen bir bu­
çuk ay zarfmda ancak yedi cami ve altı tür-
lenin çinileri üzerinde bulunan lâln çeşitleri­
ni tetkik edebildim: tabiîdir k i çinileri bulu­
nan diğer eserlerin hepsi tetkik edilmeden
Lâle^mn çini tezyinatmdaki mevkii hakkmda
umumî bir netice elde etmek mümkün değil
dir. Onun için makaleyi iki kısma ayırmayı
düşündüm. Birinci kısımda Eyüp. Üçün­
cü Murat. .Üçüncü Mehmet. îh'nci Selim
Hürrem, Kanunî Süleyman türbelerîle Pi-
yâle Paşa. Mesih Mehmet Paşa. Rama­
zan Efendi, İbrahim Paşa. Mehmet Ağa.
Hekimoglu AH Paşa. Rüstem Paşa camile­
rinde bulunan çinilerdeki lâleleri: ikinci ma­
kalede ise geri kalan diğer eserleri tetkikten
sonra; çinilerdeki ?o/enin mevkiini ve kul­
lanış tarzını, kaidelerini, esaslarmı tesbif
ederek umumî bir hüküm ve netice çıkarmayı
muvafık gördüm.
Çalışmalarmda. bana elinde mevcut ve
bahsimizi alâkadar eden eserleri tetkik ve
istifade etmem için vererek hudutsuz bir esir-
gememezlik gösteren kıymetli doktor S ü -
h e y l Ü n v e r ile. benimle beraber çalışan
ve haftalık istirahat günlerini de feda ederek
yüksek feragati nefis eseri gösteren kıymetli
talebem R i k k k a t K u n t. Ş e v k e t P e-
y a ve M u s t a f a A k t a ş ' a burada
teşekkürü bir vicdan borcu bilirim.
Şûkûfenâme sahibi A l i Çelebi-
niu millî çiçeklerimiz arasmda saydığı ve
1 ürk tezyinî sanatlarında çok mühim bir mev­
kii olan bu çiçeğe farsçada verilen Lâle ismi
aynen lisanımıza da geçmiştir. Büyük Türk
lû^ali hu kelime için. (Lâle - farsça isim.
]\Iaruf soğanlı çiçek) dedikten sonra Fer-
hens^i şmıriy'ı mehaz göstererek (aslı kırmızı
olmakla lâle tesmiye olunmuştur. Zira k i sürh
renge lâl derler) demektedir. Burhanı Kati ise
(Lâle hâle vezninde umumcn tohumsuz hud
rubiten lâle ve hususî lâlei dağdar ismidir
ki türkîde dahi lâle tabir olunur) diyerek
nevilerini saymaktadır. Kamusu Türkîde (Lâ­
le - zanbakiyc fasilesinden soğandan yetişme
maruf bir çiçek'l diye kaydedivor.
Avni])a lisanlarında imâleye verilen isim
türkçemizde olduğu üibi farsçadan geçmiştir.
Der Grosse Brockhau-^ almanca lâleye verilen
Tulpe ismi vanında. italyanca Tulipa kelime­
sinin acemce Dulhând: dilbend ve Turhan:
Sarık kelimelerinden geldiğini yaznıaktadır.
Bu kelime fransızeada Tulipo. ingilizcede Tu
lip şeklinde yazılmaktadır.
Lâle menşe itibarile bir Şark çiçeğidir.
Eski dünvanın mutedil ar:c derecelerinde bil­
hassa Bahri ATuhit nımtakalarmda ve .Asya
steplerinde bulunur (1). Lhnumiyctlc yabanî
cinsi Kafkasy'ada. îranda. Japonyada. Cenubî
•\svadan Orta Asvaya doğru olan mıntakalar
da serpilmiş bir haldedir (2). Güzel kokulu
olan sarı cinsleri, buna benzeven al cinsi var­
dır. Cülzarı îhrahim müellifi bunlara Lâlei
Sahravî demektedir. Lâler.in birçok cinsleri
ve her cinsin müteaddit nevileri vardır. Ar.n-
mî l)ir av gibi kısa bir müddet ömür süren
Sr çiçek gerek tohum ve gerek soğamnm ya­
nında çıkan ])içlerle çoğaltılır (o) ve kumlu
topraklardan, bilhassa soğuk ve mutedil ik-
(1) Der Grosse Brockhaus.
(2) Encyclopaedia Britannica.
(3) Laronssc du xxc sleclc.
 FEYZULLAH D AYIGÎ L
84

Hinlerden hoşlanır. îstanbulda lâle mevsimi çekli lâleye Türkistan ve Altay taraflarında
tesadüf edilmektedir (13).
başlangıcı Mart iptidası ve nihayeti de Ni­
san ayıdır (4). Îstanbulda lâlenin, X V I mcı asrın birin­
ci yansından evvel mevcut olduğu aşikârdır.
Felemenge ilk lâle X V I ıncı asırda Is-
1698 (1110) tarihinde yazılan jU;
tanbuldan götürülmüştür (5). Lâleyi Avrupa-
da lâle çeşidi yetiştirenlerden 1575 (982) de
ya ilk tanıtan K a n u n î S ü l e y m a n
ölen E b u s s u u d E f e n d i ' y i yazmak­
nezdinde K r a l F e r d i n a n d ' m elçisi
tadır. E b u s s u u d E f e n d i 1490 ( 896)
olan O g i e r G i s l a i n de Bus-
da doğmuş 1527 (934) dc İstanbul kadılığ,.
b e c q tir (6). X V I mcı asır sonunda lâle Av-
na tayin edilmiştir.„ Kendisindeki Lâle yetiş­
rupaya yayılmıştır. V a n T h o 1 tarafın­
tirme merakını bu tarihten nazarı itibara alır­
dan yetiştirilen san tahrirli kırmızı tüveyçli
sak 1527 (934) den çok evvel Îstanbulda Lâle
lâleler Tulipa Suaveolens cinsine mensup
nin mevcut olması lâzımgelir.
olup Hazer denizi havzasından gelmiştir (7).
L i 11 n e nin (8) Tulipa Gesneriana ismi al­ Merak ehlinin malûn.u olan Lâleyi Is-
tında topladığı lâleler de Orta Asya ve Ce­ tanbula M u r a d I V . ün Bağdad seferi 1638
nubî Kafkasyadan gelmiştir (9). (1048) dönüşü müverrih Koca Hasan
Efendi getirmiştir (14). Bu zatm İran­
Lâle fevkalâde güzelliği sayesinde Ame-
dan getirdiği lâleler yedi nevidir (15). Bun­
rikada ve Avrupada çok rağbet bulmuş ve ye­
lar 1726 (1139) senesinde mevcut olan lâ-
tiştirilmesi bir hastalık derecesine varmış,
/elerin (elhak ümmühatı seb'ai civani).
bilhassa X V I I inci asrın başında Pariste mo­
imiş (16). Bundan sonra 1651 (1062) sene­
da çiçeği olmuştur (10). X V I mcı asırdaiıberi
sinde Nemçe çasari F e r d i n a n d III.
devam eden bu merak sayesinde - eBlçika, Ko­
tarafından Meh me d IV. e elçi olarak
landa ve Erfortta neşredilen lâle katalokla-
gönderilen S c h m i t t von Scbwazen-
rina nazaran - dört yüzü fevkalâde makbul
h o r n ' un getirdiği hediyeler meyan in da on
olan dört bin çeşit lâle yetiştirilmiştir (11).
neviden mürekkep kırk adet Piyaz Lâle bu­
Son zamanlarda bir Rus âliminin tetkiki sa­
lunuyordu (17). O zaman Îstanbulda yetişti­
yesinde Türkistanda yeni lâle cinsleri keş­
rilen frengi Lâle soğanlarının (aslı bu O*.^.!
fedilerek Avrupaya tanıtılmıştır (12). İki çi-
• y^e olup kafesi andan tenevvü eylemiştir)
(4) U ehmed L A 1 e z a r 1' nin
jU_jVIJl>f .^IJVİU-j ı n m İkinci ba­
(13) Larouase du xxe sieclc.
bında MJentn eksilmesi, yetiştirilmesi ve toprağın
(14) Lileeart İbrahim riaalerl.
ahvali hakkında amel! m a l û m a t vardır.
(15) Lâleearı İbrahim risalesine nazaran b u yedi
(5) Encyclopedia Britanniea.
nevi 141e şunlardır:
(6) O. G. de Buskeq Belçikada Handr'-
1 — zerdudei sahi: B u l&lenln her var.^kı ü ç
da 1522 de (Comines) de doğmuş ve Fransada
parmak boyunda a l t ı n ş a n s ı gibidir.
Bouen civarında 1592 de ölmüştür. Kral
2 — Sürhi nâhid: Venedlkten gelen iskarlat
F e r d i n a n d tarafından 1554 senesinde K a ­
çuha gibi kızıl aldır. Arası beyaz, İki siyah nizesi
n u n ! S ü l e y m a n nezdlne Amasyaya elçi
vardır. Biga lâlesi de demişlerdir.
olarak gönderilmiştir. Ve K a n u n i nezdinde tam blı
3 — Çoftbdnu.- (Temaşası hftlet efzayi dllü ve
sulha muvaffak olamayıp yalnız altı aylık bir m ü ­
tareke yapabilmiştir. 1555 senesinin nihayetinde İ s ­ candır).
tanbul sefaretini deruhte etmiştir. 1562 de geri ç a - 4 — PehlevV Eflfttun renginde ve laciverdi ü ç
g ı n l m ı ş ve F e r d i n a n d ' m dul karısı S i l . nizelldir.
z a b e t ' i n mallarım idare etmeğe memur edil­ 5 — Tutipeçe: (zirvel evrakı s a n , aşağıları ye­
miştir.
şildir. Hftia piyazı k a y b o l m u ş t u r .
(7) Encyclopedia Britannica.
6 — Dusize: Dışı açık pembe, İçi b e y a z d ı r , g ü ­
(8) Charles de Llnng 1707 - .1778 İ s ­
neşe maruz kalınca sedef gibi m ü c e l i a bir renk h a s ı l
veçli hekim ve tabilyatçı.
eder.
(9) fncj/clopaedia Britannica.
7 — Hürmüz; (Levnl a s u m a n ! ve h e r varakı
(10) Larottsse du xxe Steele ve Der Grosse Brok.
rizell elmas gibi h ü r d e b e n e k l ü d U r ) .
haus.
(16) Ldlezart İbrahim risalesi.
(11) Tasviri Efkâr gaeetesi 1336 E b ü z z 1 y a
Tevflk Beyin makalesinden. (17) O n cinsten ibaret olan kırk adet laie

(12) Encyclopaedia Britannica. piyazı lunlardır:

 I S T A N B U L Ç İ N İ L E R İ N D E L Â L E 85

(18) 1717 (1130) tarihine kadar îstanbulda

Sahraî Lâle meşhurdu (19 ) .
1638 (1048) senesinde müverrih H a s a n
Efendi'nin İrandan getirdiği yedi nevi
lâle ile 1651 (1062) tarihinde Istanbula he­
diye olarak gönderilen on nevi Lâle;
(1139) senesinde 839 çeşide, 1750 (1164) te
ise ^> 'ı/U.\ y U - j
nazaran 1586 çeşide kadar çıktığı görülüyor
(20).
Tarihimizde kendine nisbetle bir deviı
açan hu çiçeğe karşı gösterilen rağbet fevka­
lâde tezyini bir çiçek olması ve (Ezcümle lâfzı
lâle cevahiri hurufu lâfz ile mizanı nazarı ib­
ret ile sencide olsa hemvezin) bulunmasın­
dan ileri gelmiştir, FilhakLka eski harflerimiz­
le Allah, hilâl, Lâle kelimelerinin ayni harf­
lerden mürekkep oluşuna atalarımızın dikkat
etmeleri bu çiçek üzerindeki sevgilerinin ve
fazla alâkalarmm bir nişanesi telâkki edilebi­
lir.
1717 den sonra artan Lâle merakı mem­
leketimize, Fransız ve ecnebi bazirgânlarmın
Felemenkten ve diğer yerlerden Lâle Piyazla­
rı getirmelerine sebep olmuş, bilhassa Fele­
menkten getirilen j^'^jt' ismi verilen
ve (otuz kırk varakı havi) /â/enin yetiştiril­
mesi ve çoğaltılması için himmfet gösteren
lere D a m a d İ b r h i m P a ş a tarafından
mükâfatlar vadedilmiştir. LoZelerin mühim
bir kısmı Çırağan, Sâdabad, Neşatâbad bah­
çelerinde yetiştirilirdi. Sıcak havalarda renk-
Herzog Mox- 4 adet levnl parlak mor,
vüreykat gümüşü.
Herzogin Maria: 4 adet lalgün
mor.
Mayiimilianus: 4 adet mal kenar, vüreykat
yaz.
Bosenpcrle; 4 adet D ü r ü l â a l g ü n
Schönenrose: 4 adet G ü l ü râna dernektir.
Van den Vilde: 4 adet Felemenk ayanından biri­
ne nUbet İmiş.
Roses Lidan: 4 adet Leydan şehri gülü m â n a s ı ­
na.
Perlen Otraht: 4 adet Otraht şehri iucusl.
Van Girian: 4 adet ayandan birine nisbet e t m i ş
lerinin uçmaması ve taravetinin bozulmaması
için üzerlerine beyaz bir örtü ürtülüdür (20).
Lâleye karşı olan bu merak ve sevgi, Lâle
soğanı fiyatlarının gittikçe yükselmesine se­
bep olmuştur. D a m a d İ b r a h i m Pa­
1726 ş a ' nın Çuhadarı T a ş o v a 1 1 M u s t a f a
A ğ a ' nm yetiştirdiği Malıbubu Zaman ismin­
e deki lâlenin soğanı bin altın değerinde i d i .
Nadir nevilerin çok yüksek fiyatlarına rağ­
men merak erbabı yalnız bizde bulunsun di­
ye bulunması güç ve beğenilen nevilerin so­
ğanlarım alıp imha ederlermiş. Istanbula se­
firlikle gelen biri lâle yetiştirenlerce bilinme­
yen üç tane lâle piyazı getirmiştir k i bunların
birine Tacı Kayser namı verilmiştir. Bu lâle
Çırağan Sarayı bahçesinde yetiştirildi. Çiçek
açtığı zaman görmek isteyen meraklılar için
müsaade çıkarıldı. Fakat bir sene sonra meç­
hul bir kimse bahçıvanlardan birine fazla
mikdarda para vererek lâle soğanını almış ve
bu suretle bu çiçeğin soğanı ortadan kaybol­
muştu. İ b r a h i m P a ş a bu soğanı bul­
durmak için lâle merakhlanmn bahçelerini
gizlice teftiş ettirdi. Delidllar çıkardı ve (hu
çiçeği her kim yetiştirir çoğalmasına him­
met ederse raücazat değil mükâfat verileceği­
ni vâdetti. Fakat ne lâle soğanım satan bahçı­
van, ne de onu alan kiın^rc meydana çıktı. \ e
bu suretle Tucı Kayser de urludan kayboldu.
Gittikçe artan rağhı-L neticesinde lâli'
alım satımı üzerinde ihtikâra yol açmıştı. Sa­
rayca bu mesele nazarı dikkate alınarak her
meraklıdaki lâlcmn cinsi, mikdarı tayin olu­
narak hepsine naili konmu?. konan narhtan
etrafı fazlaya satanların soğanKnının istirdat ve
kendilerinin de nefyedilnıcleri için ferman çı­
etrafı vüreykat
karılmıştı. Bu işlerle mesgîil olmak üzere mü­
tehassıs çiçekçilerden mürekkep bir Meclisi
be­
Şiikâfc kurulmuş ve M e lı m e t L â l e z a ­
demektir, rı E f e n d i de Ser Şuhûjeciyân tayin
edilmiştir.
1830 (1143) de Sâdâbad âlemlerinin so-
(20) J ^ ^ ^ J -i^ ' . / ^ ^ '^^-J
1164 de yazılan bu eserin İçinde yazıldığı sene adedi
kadar Lâle İsmi vardır. Fakat risalenin sonunda eser
sahibi: Şevketlû Efendimizin (Birinci Mahmud) tes­

(kırmızı üzerine beyaz nebzeli). miye buyurdukları isimler.- 38 adet, Sandetlu Ağa
Hazretlerinin tesmiye buyurdukları.'4 adet, kitabın
Belle lîoir; 4 adet l&tifülmanzar demek İmiş (be­
tarihi tertibi olan 1164 senesinden sonra kitap sahi­
yaz üzerine pembe benekli).
binin vaz' ve tesmiye eylediği esami: 380 adet diye­
(18) Lâlezart İbrahim risalesi.
rek metindeki 1164 çeşide 422 çeşit daha Uftve edi­
• (19) Tarihimizde lâle merakı. Milli Mecmua D.
yor k i mecmuu 1586 çeslt eder.
 FEY ZU LLAH DAYIGÎL
86

na ermesile LMe de mevkiini kaybetmiş ve r i ile dinî mimarî eserleri varda. Buıılaıdaki
yetiştirilmesi gittikçe azalmıştır. mevcut çiniler muhtelif zamanlarda tamir, tec-
LâZe merakı ve sevgisi onun hakkmda bir did gibi bahanelerle kısmen tahrip edilmişse
çok eserler yazılmasma sebep olmuştur. Bu de yerli yerinde kalabilenler yolumuzu ay.
gün kütüphanelerimiz lale risaleleri itibari- . dınlatmağa kâfidir.
le hayli zengindir. Bu risalelerde Zâ/enin so­ X V I mcı asrın birinci yarısuıda i l k o k -
ğandan veya tohumdan yetiştirilmesi, yeni ne­ rak kullanılmağa başlanan kırmızı renkle be­
vilerin nasıl elde edileceği vesaire gibi ame­ raber, çinilerimizde lâleyi görmeğe Laşhyo-
liyata taallûk eden kısmılar mufassal bir su­ ruz. XV. inci asır ile X V İ m c ı usrm L i r i i i c i
rette yazıldığı gibi LâZenin güzelliğine, ren­ yarısuıda yapılan T o p k a p ı sarayındaki Arz
gine vesair bediî kıymetlerine taallûk eden odası, saray içinde Çinili Kö^k g i b i sivil mi-
kısımlarda ise bu çiçeğin vasıllarmdan, ku- marî eserlerile Fatih Camii \22), Maluuud
surlarmdan, uoksanlarmdan bahsedilmekte­ Fa§a türbesi, Birinci Selini Camii vc lürüc^i
dir. Bazıları ise doğrudan doğruya bir şiir gibi dinî mimarî eserlerinde lâleye losudüf
mecmuası halindedir. Büyük emeklerle mey­ edilmez, ^ u halde lâle çinilerimize kırmızı
dana gelen bu eserlerde yukarıda yazılan hu­ renkle beraber girmiştir.
suslara ilâve olarak daha birçok diğer malû­ Esasen X V inci asrın sonu ve X \ 1 m e ı
mat mevcut olduğu halde en mühim olan ve asrm birinci yarısında y a p ı l a n yinileıic X V I
bu risalelerde ismi geçen binlerce lâlenin tav- mcı asrm ikinci yarısında y a p ı l m ı ş .jmilerin
sillerinin olmamasıdır, i^iikûjenânıei Ali Çele­ nakışlan, renkleri, sırları arasında cbusiı l a r k
bi ve diğer bazı eserlerde tavsiiler yapılmış­ 1ar vardır (2'i).
sa da bunlar da y^a nâtamam yahut kanaat halde çini lezyinalmdu lâleyi \ \ in.
verici mahiyette değildir. Uugiin elimizde ma­ ci asrm ikinci yarısından sonra aramak lâ­
alesef ne hakikate uygun, resimli bir lâle ka- zımdır. Filhakika lâleyi y u k a n k i UuilıUii ı^i.
taloğu, ne. de açık bir şekilde yazılmış bir niciliğimizin inhitat devri olan X V i l i inci as­
tavsilname yoktur. Yalnız çiçeğüı isminin,
ra kadar çini tezyinatında görmek kabildir.
renginin yazılması, yahut itinasız yapılmış
tavsillerin birşey ifade edemiyeceği aşikârdır. (22) B u g ü n mevcut olan cami i''at, i)', s u 1.
t a n M e l ı m e d ' I n I n j a ettirdiği bina deLiiUUr. Ç ü n ,
. Lâle o kadar ruhumuza girmiş, benliği­
kil m a l û m olduğu üzere Muştala ın k^aıuumn.
mizi sarmış bir çiçektir ki atalarımız onu bah- da ve 1179 (1766) da İ s t a n b u i d a vukubuluu gayet
çeletinde yetiştirdikleri gibi tezyini sanatları­ giddetli bir zelzelede eski bina o derccoüu iıaı ap o l .
mızda da kullanmağı ihmal etmemişlerdir. Bu m u ş t u k i tâ temellerine kadai- yıktırlUu-aii iculdea
gün müzelerimizi süsleyen sanat eserlerimiz­ inşasına mecburiyet lıâsıl o l m u s ı u . B u c a m ı ü ı ; seno
ve on bir ayda bitmiş 1185 (1771) do k u y a ü e d i l .
de, kumaşlarımızda, işlemelerimizde, örtüle­
•mirtir. Fatllılu İlk camllnin İ n ş a s ı n a dair oluu kita­
rimizde, halılarımızda, tahta, deri, sedef, taş be cümle kapısında mevcuttur \Camileriınir^ Ha.
işlerinde, bilhassa çinileıimizde Lâleyi göre­ lil E them 1933). bu kitabeden bagka c a m i a v .
biliriz. Müsteşrik H . G l ü o k Lâle ve lusundaki pencerelerden birinin ü s t ü n d e bmunaa
çini panonun y ı k ı l a n eski camiden kalma olduğu
Karanfili Türklerin çok kullandığı ve bu çi­
ve yeni yapılan b u g ü n k ü camide k u l l a n ı l d ı ğ ı â§l.
çekleri havi eserlerin Türk eseri olduğunu
kârdır. Ş u halde elimizde b u l u n a n b u p a n u ile ilk
söylemiştir ^21). Fatih Canılinla slnUeri hakkiiida bir l ı k i r cdlne>
biliriz.
Lâleye karşı umumî muhabbeti gösteren
(23) On besinci asrın sonu vc on altıncı asrm
bu ufak mukaddemeden sonra çinilerdeki lâ­
yarısında yapılan çiniler Selçuk glnilerlniıa deva-
lelere gelelim. mmdan başka blrşey olmadığından çinilerimizdeki
Bugün Istanbulda, çinilerimizin yegâne bu İlk devre on a l t ı n c ı a s r ı u Dirlnci niKlıua kadar
devam ediyor (Türk çlnUerl Tahsin. Öz Ye-
tetkik membaı olarak birkaç sivil mimarî ese
digün (1937 ) . k u l l a n ü a n renkler: beyaz, yeşU, P i
ruze mavisi, koyu mavi, siyah ve sarıdır. Bunlar
(21) D o k t o r Süheyl Ünver • İn 1930
~ on a l t m c ı asrın ikinci y a r ı s m d a b a ş l a y a n ve çeyrek
Kânunusanide Viyana Sanat ve Tarih Müsesinde
asır devam eden çlnUerdekl renkler gibi geffaf ol-
Profesör G 1ü o k ' ü ziyaretinde « a l a r m d a ge-
mayıp mattır, sırları da d o n u k t ı ı r .
ç e n k o n u ş m a d a Profesör tarafmdau BÖylenmlstir.
 I S T A N B U L Ç I N I L E R I N D E L Â L E 87

Makalede ismi geçen çini ve lâlelerin fihristi

1 Rüstem Paşa Camii Cümle kapısmm iç sağ ve sol yan duvarlarmdaki ulama çi­
nilerden.
2 Üst sağ sofadaki ulama çinilerden.
3 » Cami dahilindeki bir bordürden
4 » Cami dahili sağ sofadaki ulama çinilerden
5 » » » » ulama çinilerden
6 » » » » sütun muskalarmdan
7 » » » » » »
8 » » Sağ sofa ulama çinilerden
9 » » » » »
10 » » Sol » » »
11 » » Cami dahili sütunda bulunan muskadan
12 » » » sağ sofadaki ulama çinilerden
13 Sağ ve sol sofalar altında bulunan ayni naksi havi panodan
14 Sol sofada bir bordürden.
15 Cami dahili sol sofa X V I I nci asra ait ulama çinilerden.
16 » » ulama çinilerden
17 Üst sağ sofadaki ulama çinilerden
18 Son cemaat yeri cümle kapısı ulama çinilerden
19 >^ » » » » » »
20 Cami dahili ince bir bordürden
21 Cami dahili üst sol sofadaki sütunda bulunan kınk bir çi­
niden.
22 Cami dahili sağ sofadaki yazılı çinilerden
23 » Üst sağ sofadaki ulama çinilerden
24 » Cami dahili ince bir bordordan
25 Üst sağ sofadaki bir bordürden
26 Son cemaat yeri cümle kapısı solundaki panodan
27 ( ami dahilinde ince bir bordürden
28 ^» » » » »
29 » Son cemaat yeri cümle kapısı solundaki panoda.n
30 » Cami minberinde bulunan küçük panodan
31 » » dahilindeki ince bir bir bordürden
32 Cami dahili üst sol sofadaki sütunda lıulunan bir k ı n
çiniden

33 Son cemaat yeri cümle kapısı solundaki panodan

34 » Son cemaat yeri cümle kapısı solundaki panodan
35 » » » » » » »
36 » » » » » » » »
37
Cami dahili sol sofadaki sütunda bulunan kırık bir çinide
38
» » » » » » » » »
39 Son cemaat yeri cümle kapısı solundaki panodan
40 » » » » » » »
41
Cami dahilinde genişçe bir bordürden

42 Piyale Paşa Camii Mihrap kenarındaki horhordan

43 » » » » üst köşelerindeki çinilerden
44 » » » » » » »
45 » » » » » » » .
 88 FEYZU LLAH DAYIGiL

46 Piyale Pa§a Camii » kenarındaki bordürden

47 » » » Mihrap üst köşelerindeki çinilerden
48 » » » » » •» »
49 » » » » kenarındaki bordordaıı
50 » » » Mihrap üst köşelerindeki çinilerden
51 » •» •» Mihrabın en üstünde bulunan çiniden
52 » » » » » » , » »
53 » » » » » » » »
54 » » » Mihrap kenarındaki bordürden
55 » » »
56 » » »
57 Mesih Mehmet P§. Camii Cami dahilindeki bu bordürden
58 » » » » » » » »
59 Ramazan Efendi Camii » » ulama çinilerden
60 » » » » » » »
61 » » » Pencere üstü muskalarından
62 Mehmet Ağa Camii Cami dahilindeki bir bordordan
63 » » » » » » »
64 » » » » » » »
65 » » » » » » »
66 Hekimoğlu Ali P§. Camii Mihrap çıkıntısmdaki yazılı çini kitabeden
67 » » » » Cami dahili ulama çinilerden
68 » » » » Mihrap çıkıntısmdaki yazılı çini kitabeden
69 » » » »
70 » » » »
71 » . » » » » » » » »
72 Mehmet Ağa Camii Son cemaat yeri sağ pençere üstündeki yazılı kitabeden
73 İbrahim Pa§a Camii » » » » » » » »
74 » » » » » » » » » » »
75 Haseki Hürrem Türbesi Türbe dahilinde çepeçevre dolaşan yazılı çinilerden
76 » » » Türbede bulunan bir bordürden
77 Kanunî Süleyman » Türbe kapısı dış yanmda bulunan panonun bordürüııdeu
78 Haseki Hürrem » Türbe dahilinde mihrap üstü köşelerinden
79 » » » » kapısı dışında bulunan panodan
80 » » » » » » » » diğer bir çeşit lâle
81 » » » » dahilinde mihrab üstü köşelerinden
82 » » , »
83 » » »
84 » » »
85 Eyüp Türbesi Türbenin dış sofasmdaki çinilerden
86 » » Türbeye giden koridorda bulunan geniş bir bordürden
87 » » » » » » » » »
88 » » Türbe sebilinin iç duvarmda bulunan ulama çinilerden
89 » » Türbenin dış sofasmda bulunan ulama çinilerden
90 » » » » » servili panoda bulunan pembe renkli lâle
91 » » » » » bulunan bir çiniden
92 » » » » » » » » diğer bir geşit lâle
93 » » » » » » kırık bir çini parçasından
94 » » Eyüp cami avlusu türbe pençeresi etrafındaki ulama çini­
lerden
 İSTANBUL ÇİNİLERİNDE LÂLE 89

95 Eyüp Türbesi Türbenin dış sofasındaki çinilerden

96 » » : » » kırık bir çini parçasmdan
97 » » : * » » bulunan bir bordürden
98 » » : » » » kırık bir çiniden
99 » » : ^- » » ulama çinilerden
100 » » : Türbenin dış sofasının kapısı üstünde bulunan tek bir çiniden
101 » » : » » sofasında bulunan bir pano ortası göbeğinden
102 » » : » » sofasının kapısı üstünde bulunan tek bir çi­
niden
103 » » : Türbenin dış sofasında kırık bir çiniden
104 » » : 98 ve 92 numaralı lâlelerin bulunduğu çiniden
105 » » : Türbenin dış sofasmda bulunan ve 104 numaralı lâlenin
bir diğer çeşidi
106 » ••» : 92 ve 98 numaralı lâlerin bulunduğu çiniden
107 tJçüncü Mehmet Türbesi : Türbe dabilinde alt sırada bulunan çinilerden
Türbenin dış sofasında bulunan X V I I nci asra ait ulama
108 Eyüp Türbesi
çinilerden
Türbenin dış sofasmda bulunan X \ T I nci asra ait ulama
109 » »
çinilerden
Türbenin dış sofasında bulunan kırık bir çiniden
110 » » :
» » » genişçe bir bordürden
111 » » :
Türbeye giden koridorda bulunan bulutlu bir bordordau
112 » » :
» » » » ;> » »
113 » » ;
» » » » » » »
114 » » ;
Türbenin dış sofasmdaki bir pano ortası göbeğinde bulunan
115 » »
bir lâle
116 » » Türbenin dış sofasındaki ince bir bordürden
117 » » » » » » » »
118 » » » » » » » pano ortası göbeğinden
119 » » » » » » » » ;> »
120 » » » » » » » » ;> »
121 » » Cami avlusunda türbe pençeresinin sol tarafında bulunan
(Mulıammed) yazılı tek çinideki lâle
122 » » Cami avlusunda türbe pençeresinin sol tarafuula bulunan
(İMnbanımed) yazılı tek çinideki lâle
123 » » Cami avlusunda türbe penceresinin sol tarafında bulunan
(Mulıammed) yazılı tek çinideki lâle
124 » » Cami avlusunda türbe pençeresinin sağ iarafmda bulunan
(AUab) yazılı lek çinideki lâle
125 » » Türbenin dış sofasındaki bir pano ortası göbeğinde bulunan
lâle
126 Üçüncü Murat Türbesi Türbeyi çepeçevre dolaşan en üst bordürden
127 » » » » » » » » »
128 İkinci Selim Türbesi Türbe dabilindeki ulama çinilerden
129 Üçüncü Mur at » Kapmnı iç, sağ ve sol tarafında bulunan ve nakışlan ay­
nı olan panodan
130 » » » Türbedeki ince bir bordürden
131 Üçüncü Mehmet » Türbe dabilinde bir bordürden
132 İkinci Selim » » » ulama çinilerden

133 Üçüncü Murat » Türbedeki ince bir bordürden

 90 F EY ZU L L A H
Bibliyografya : Büyüh Türk lügati,
H ü s e y i n K â z ı m , gayri matbu kısım;
Bürhanı Katı; Kamusi Türki, Ş e m s e d -
d i n S a m i ; Lâle Devri, A h m e d R e ­
f i k ; Tarihimizde Lâle Merakı, Doktor
A h m e d S ü h e y l , Millî Mecmua 14 adet
makale; Türk Çinilerinde Lâle Tezyinatı,
D o k t o r A h m e d S ü h e y l , Milü Mec­
mua, makale; Türk Çinileri, T a h s i n ö z ,
Yedigün makale; Salon Sünbülleri, Cev a d
R ü ş d ü makale; Lâlezar İbrahim risalesi,
E b ü z z i y a T e v f i k , makale; Lâle isim­
leri, R e ş a d ' E k r e m K o ç o makale;
Risalei Lâleü Zerrin, Ali Emiri Efendi Kü­
tüphanesi tabiiye kısmı 158; Takvimi Lâle,
Ali Emiri Efendi Kütüphanesi tabiiye kısmı
159 kopya; Şükûfenâmei Ali Çelebi, Ali Emi­
ri Efendi Kütüphanesi tabiiye kısmı 160 kop­
ya; Tuhfetülahbab, Ali Emiri Efendi Kütüp­
DA YIGÎL
hanesi, tabiiye kısmı 161; ^etayicülezhar, Ali
Emiri Efendi Kütüphanesi, tabiiye kısmı 162
kopya; Risalei lâle elmüsemmâ bimizanülez-
har, Ali Emiri Efendi Kütüphanesi, tabiiye
kısmı 164 kopya; Risalei müfredatı lüle ve-
lünsa vfûyarülezhar, Ali Emiri Efendi Kütüp­
hanesi, tabiiye kısmı 165; Risalei lâle elmü­
semmâ bimiyarülezhar, Ali Emiri Efendi Kü­
tüphanesi, tabiiye kısmı 166 kopya; Şükûfe­
nâmei Ali Çelebi, Ali Emiri Efendi Kütüpha­
nesi tabiiye kısmı 169 kopya, 170 kopya; Ri.
salei esamii lâle, Ali Emiri Efendi Kütüpha­
nesi tabiye kısmı 171 kopya; Goncei lâlezar
bağı kadim, Ali Emiri Efendi Kütüphanesi,
tabiiye kısmı 172 kopya, 137 kopya; Risalei
esamii lâle ferah engiz, Ali Emiri Efendi Kü­
tüphanesi, tabiiye kısmı 173 kopya; Laroussc
du XXc siecle; Encyclopedia Britanuica; Der
Grosse Brockhaus.
 HALİM B A K İ K U N T E R A. SAİM ÜLGEN

F a t i h M e h m e d I I . uin i'elhi müteakip lstaubul"uu yüksek bir tepesi üzerine

büyük bir cami ile beraber yaptırmış olduğu mimari manzume bu şehrin son derece dik­
kate şayan tarihi âbidelerinden birini teşkil eder.
Sekiz medreseyi, sekiz tetümme medresesini ayrıca durüşşija, darüzziyaje (.talıbane),
İmaret, kütüphane, Kârvansaray, hamam ve saire gibi müştemilâtı ilitiva eyleyen ve çok
geniş bir saha kaplayan bu muazzam ve mütenazır mimarî eserin nührakını teşkil eden
Fatih camiini ve buna dair intişar etmiş olan yazıları umumî bir tetl-;ike tâbi tutmağı öle-
denberi istiyordum. Tarilıî bir mevzu olmaktan, san'at ve estetik balüslerimu umumî çer­
çevesinden çıkarak bir ihtisas işi halini alan, bundan başka plân ve makta' çizilmesini de
icap ettiren bu çalışmada bilgisi kadar ruhundaki saıVat heyecanı ve görüşü kuvvetli bir
arkadaşla elbirliği yapılması lüzumu kendini gösterdiğinden eski eserlere bağlılığını ve
Türk âbidelerine lıayranlığuu bize daha talebelik hayalında iken verdiği eserlerle isbaı
eyleyen, kabiliyet ve iktidarını çok genç yaşda salâliiyetli üstadlara teslim ettirmeğe mu­
vaffak olan M i m a r A l i S a i m U l g e n ' den bu himmeti istedim.
Tarih ve san'at bakımından yüksek bir değer laşi)an bu mimarî manzumeyi Türk
san'at eserlerinin güzelliğine ve füsununa gönlünü kaptırmış birer âşık heyecaniyle iyi­
den iyiye inceledik. Bir yandan âbideyi, öbüı yandan şimdiye kadar bu âbide hakkında
yazılmış veya çizilmiş olan eserleri tetkik eyledik. Bunları birbirleriyle, ortada duran ha­
kikatle veya kalabilen izlerle karşılaştırdık, ü z ü n uzun düşündük, itinalı ölçüler aldık.
Düşündüklerimizi teyid edecek ilmî ve maddî deliller aradık ve bulduk.
Aşağıdaki yazıyı işte böyle uzunca süren bir emeğin, el ve gönül birliğinin mahsulü
olarak karilerimize arzetmekteyiz.
Birçok değerlere ve hususiyetlere malik olan Fatih camiinin en güzel taraflarından
biri de yüksek bir kıj-meti haiz bulunan kapısıdır.
İç ve dışı tamamiyle mermerden yapılmış olan Tak-Kaınmn çok kuvvetli Selçuk te­
sirini tebarüz ettiren haricî sivri kemeri allına ince bir san'at görgüsünün kudretli eliy­
le imtizaç ettirilen Bursa kemeri ve bunlarm allına dizilmiş olan islalâkliller bu güzel he­
yete mimarî eserlerimiz arasmda ve mimarî tarihimizde mutena bir mevki bahşeyleiuiştir.
Türk san'atkârı bediî duyguları plâstik biı eserde -millî delianm inkişaf seyrini de
göstererek- çok kuvvetli ve güzel bir surette yaşatmıştır. San'at kudreti burada âzami sadelik
içinde asîl ve muhteşem bir eser yaratmasmı bilmiştir. Tarihde eski bir devri kapayıp
yenisini açan büyük bir zaferin gönüllere verdiği heyecanı duymuş olan san'atkâr bu ka­
pıyı denilebilir k i yalnız cami için değil belki tarihin ve Türklerin girdiği yeni devir için
de bir medlıal olarak inşa etmiş; büyük zaferin hatırasını yaşatacak, onu nesillere ulaş­
tıracak bir zafer takı gibi yükseltmiştir. Türklüğün, her yerde kendini gösteren, yüksek
kudreti önünde saygı ile eğilerek onun altından geçer ve mevzuumuza gireriz.
Halim Baki Kunter

Fatih camii İstanbulun en eski âbidele­ ne devam etmiş ve 1470 (875) tarihinde ni­
rinden biridir. İstanbulun fethinden dokuz hayet bulmuştur.
sene sonra yani 1462 (867) yılında inşasına 1179 tarihindeki büyük zelzelede mimar
başlanılan bu mühim eserin yapısı sekiz se­ E s k i S i n a n ' m sekiz yılda yapmış ol-
 92 HALİM • SAlM

duğu ilk Fatih camimin büyük kubbesi, tür­ 6 — Suyolu Haritası, Köprülü Kütüp.
be ve sair aksamı sakatlandığmdan Mus­ hanesi (Fazıl Ahmet Paşa kısmı) tarihi, H
tafa i l l . ün emriie caminin yalnız harim 1083, fiş No. 1029.
kısmı temamen yıkıbp mihrap tarafma doğ­ 7 — Suyolu Haritası, Köprülü Kütüp.
ru ileri götürülmüş ve Sultan Ahmet Camii hanesi (Fazıl Ahmet Paşa kısmı) fiş No. 1027.
plânı tatbik edilerek inşaata yeniden başlan­ 8 — H a 1 i 1 E th c m E l'd e nı, Ca-
mıştır. Fatih camii bu suretle eski şeklini milerimiz.
kaybettiği gibi Edirnede çok mütekâmil biı 9 — Celâl E s a d , Türk San'alı, 1928
veçhe gösteren ve Koca Sinan'a ge­ 10 — Dr. S ü h e y 1, Fatih Darü^şijası,
linceye kadar hiç bir san'atkâr tarafmdan is­ 1932.
tifade edilmeğe cesaret gösterilemiyen üç şe 11 — S i r William S t i r l i n g
tefeli cami dahi san'at müdekkikleri tarafm­ M a Xw e 1 Ba r t, J/ıe Turksin, MDXXIII
dan bu eser gibi tetkik edilmeden geçilmiş London, M D C C C L X X I I I .
olduğundan Istanbulda um^ımî karakter iti- 12 — Byzantion (Die Apostolkiiche und
barile Ayasofyaya. benziyen Beyazıt Camii die Mehmedije zu Konstantinopel - K . W u 1 .
(1501 - 1506) Türk mimarisinde birdenbire z i n g e r ) , Paris, 1932.
doğan bir eser olarak telâkki edilmiştir. Bu 13 — A. G a b r i e l , Les Mosquees
sebeple Istanbula gelen Türk san'atkârları- de Constantinople, Paris. 1926.
nm Bizans'm Ayasofyasmm azamî tesiri al- 14 — C. G u r 1 i t t , ^Die Baukunst
tmda kaldıkları kanaati hasıl olmuştur. Hal­ Konstantinopel, Berlin. 1912.
buki Bursa, Edirne ve Istanbuldaki eserler 15 — C. G u r 1 i 1 1 , Orientalisclics Ar-
kronoloji dahilinde iyice tetkik edildiği tak­ chiv I , Berlin. 1912.
dirde inşa tarzı ve mimarî karakteri itibarile Bunlardan W u 1 z i I Î g e r ' in liyzan-
Ayasofyadan. çok ayrı hususiyetler gösteren tiondaki yazısı 32 sahife tutan uzunca bir
Üç Şeref eli Camii meydana çıkar (1432). Bir tetkikdir. Ve etüdlerin içinde en etraflısı ve
takım üstün vasıflar taşıyan böyle bir eseri muahharıdır. W u 1z i n g e r yukarıda sa­
mimarî tarihimizde Ayasojyanın tesiri alım­ yılan mehazların hemen hepsini gümıesine
da kalmadan Selçuk san'atınm kuvvetli un- rağmen binayı yerinde kuvvetle tetkik etme­
surlarile beslenmiş bir Türk mimarı ibda ey­ diği ve Havariyun kilisesinin üstüne yapıl-
lemiştir. Bunu takip eden âbidelerimizde vü­ dığı iddiasını ileri sürerek buna tamamen
cut bulan tekâmül hiç de hayretle karşılana­ inandığı için bir çok noktalarda yanlış lıü-
cak bir hâdise değildir. Bu tekâmülü Aya kümlere varmıştır.
sofyanm tesirine atfetmek de gayretkeşlikten
Bugüne kadar yazılan bütün yazıların
ibarettir. Fatih camii hakkındaki etüdü hazır­
tenkidini ihtiva eden bu makalenin iyice tet­
larken bu cami hakkında bundan evvel inti­
kik ve mukayesesini yapmakla bu bina üze­
şar etmiş olan yazılarla bu camiden bilmü- rine yürütülen bilcümle mülâhazaları da ten­
nasebe bahseden yazılan ve yine bu camiye kit ve mütalâa etmiş olacağız.
aid resimleri tetkik ettik. Bunlar da şunlar­
Ayrıca bugüne kadar nazarı ilibare alın­
dır:
mayan noktaları da tebarüz ettirmeğe çalı­
1 —Jj^ij^^^'^^jjj^^^^jNurosmaniye şacağız.

kütüphanesi. ESKİ FATİH CAMİSİNİN EVSAFI

2 — ^.1 ^V^^J^ ,1281. 1462 (867) - 1470 (875) y ı l l a n arasında
3 — Evliya Çelebi Seyahatnamesi, cilt. Mimar E s k i S i n a n (1) tarafından ya­
I, S. 138-140. pılan bu camı Türk mimarî tarihinde mimar
4 — Dr. A ğ a o ğ l u M e h m e t , Fa- Koca S i n a n ' m devrine kadar devam
tih camisinin şekli aslisi, (Hayat Mecmuası, eden zincirleme tekâmülün çok karakteristik
No. 45, sene 1927). bir halkası idi. Bugün mevcut cami eskisin-

5 —öU-J\c-A« jUaLı cri\^ Ji- JjU* jt— (1) Eski PatUı camimin m i m a r ı h a k k ı n d a büf
Matrakçı Nasuh, H. 944, istanbul çok fikirler İleri s ü r ü l m ü ş t ü r . Mehmet Ağa^
oğlu tarafmdan y a z ı l a n makale M. W u l z l n .
Üniversitesi Kütüphanesi.
 FATİH CAMİÎ 93

den harim ve haricî kitle itibarile çok fark­ ve taazzuv ederek vücut bulmuş değildir. Fa­
lıdır. tih c-OHii'mdeki tekemmülle Beyazıd camii:
Eski tarihlerde ve |»*l^i-r^ JL^ nam eserde Beyazıd ve Çarsanbadaki Sullan Sel im cami­
eski binanm temellerine kadar hedm edilip lerinin imtizacından da Sinan Ekolü doğmuş­
yeniden inşa edildiği yazılıdır. Halbuki bazı tur.
kısımları muhafaza edilmiştir. Ve bunlar bu­ Beyazıd camiinde yanlardaki kollar ve
gün elimizde çok mühim b'.rer vesika ve mu­ bunların bağlandıkları şimal garp yarım kub­
kayese unsurudur. besinin kaldırılmasile Esli Fatih Camii vü-
Eski Fatih Camii Evliya Çclebimıı ver­ cude gelir: hem de bütün teşkilât ve mantıki
diği malûmata. Suyolları harilat-mdaL ve Mai- ile.
rakcı Nasuh'daki resimlere ;röre büyük ve tam Suyolları haritasında mevcut Fatih. Atik
bir kubbe ile örtülmüş olup mihrap üstüne Ali pa.şa ve Beyazıd camileri resimlerini mu­
bir yarım kubbe inşa edilmişti. kayese edersek yan cephelerinin birbirlerine
Caminin hariminde büyük kubbeyi ve oldukça müşabih olduklarım görürüz.
mihrap yarım kubbesini tntan, cenah kemer­
Yan cephelerin sağır olamıyacağr key­
lerinin istinat ettiği, i k i büyük pilpaye ile
fiyeti de göz önünde tutulursa büyük kubbe­
iki mermer sütun cenahlara orta kısımdan
nin istinat ettiği dört kemerden mihrap cihe-
ayırmakta idi. Bu cenahların üstleri, tanbur-
tindekine mibrab üstü yarnu kubbelerinin
ları yüksek (2) üçer kubbe ile örtülmüş ve
dayanmakta olduğu anlaşılır. Diğer üçün­
son cemaat mahalli revakh bir avlu ile çev­
de pençereler açılmış ve dolu kısımlar iki­
rilmişti. Bu şeklin müşahhas bir numunesini
şer kemer ve bîr sütun üzerine istinat ettiril­
Beyazıd camiinde bazı noktalan hazf ile te­
miştir. Halbuki M . W u 1 z i n g e r bu cep­
min edebiliriz. Bu vesile ile de şunu arzetmek
heleri tek pencereli ve sağır olarak göster­
lâzımgelir ki Istanbulda Beyazıd Camii, Aya-
miştir. Bu zatın makalesindeki resimlerde
sofyanm tesiri altmda bir karakter kazanmış
kubbe biraz daha yüksek 2 Ö r ü l m e k f e d i r . Ay­
ni resimde kubbe tanburu etrafında görülen
ger tarafından tenkit edilirken h i ç vesika zlkre- islinad kemerleri de Fatih devrinde mevcut
dilmekslzln Chrlstodulos adında Y u n a n l ı bir
olmıyan inşai elemanlardandır. Halbuki Fa­
mimar zikredilerek Mehmet A ğ a o ğ l u ' nun
eski Sinanı mimar gösterdiği, bu Y u n a n l ı mimarı tih. Beyazıd. Atik Ali Paş'i ve hattâ Edirne-
Udnci pl&na aldığı kaydediliyor, ve bu bir gayret­ deki Beyazıd camilerinde bu kemerlere rast-
keşlik telâkki ediliyor. Halbuki böyle bir san'atkâra layamayız. îlk defa olarak tstanbulda Çar­
Demeter K a n t i m i r l ' nln Osmanlı T a r i h i n ­ sanbadaki Sultan Selim Camiinde kullanılmış
den başka bir vesikada rastlayamadıgımız gibi p j\ ^
olan bu inşaî eleman vukanda isimlerini say­
dC^iS^ da F a t i h camisinin mimarı olarak serahatle dığımız eserlere sonraki tamirlerde ilâve olun­
Sinan adı zikredilmiştir. muştur.
Mimar Eski Sinan'ın vakıf kayıtlar Cenahlardaki ufak kubbelerin lanburlan
arşivinde müseccel i k i tane vakfiyesi vardır. Biri
yine bu resimlerde görüldüğü üzere lıasık de­
evaiU reblülahir 869 diğeri evaili rebiülevvel 873 t a .
ğildi. Bunu I\T a t r a k c I N a s u h ' un
rihlldlr.
Kıztaşı mahallesinde bir mescid ile bir mektep
resminde gördüğümüz gibi Tahhane medre­
ve bir zaviye ve b u n l a r ı n idaresi İçin bazı akarat sesinin dahilinde mevcut oda kubbelerinin bit;
vakfeylemiştir. Vakfiyede vâkıfın adı ş u suretle ya- değişmemiş olan şekilleri de bu kanaatimizi
tevsik eder. Bu kubbelerin tanburları dabilen
İlk Fatih camii m i m a r ı n a verilen Atik Si­ mainî şekillere taksim edilmiş ve bu cihetle
nan a d m ı n bu zatı mimar Koca S i n a n ' dan irtifaı vüksek tutularak dairevî bir kaide mu­
aynrmak İçin k u l l a n ı l m ı ş olmadığı Mimar Koca Bi­ rabba bir plâna irca olunmuştur.
nandan çok evvel y a z ı l a n vakfiyeden anlaşılmak­
tadır.
Büyük kubbenin oturtulmuş olduğu şi­
mal garp kemeri de canibi kemerler gibi in­
(2) M a t r a k ç ı N a s u l ı ' un resmine ba­
kınız. Bursa tislubunun İ s t a n b u l d a imtidat eden şa edilmiş, bu cepheye de ])cn(,ereleı açılmış­
bir karakteri o l d u ğ u n a kanaat getirebiliriz. tır, u I z i n g e r ' in rcsinılcrinde ise bu
 94 HALİM-
cephe kısmen geri çekilmiştir. Kanaatimize
göre bu cephede kemerlerin istinatgahları
olan ayaklar bulunmakda îdi. Büyük kemer
esas duVar üzerine ikame edilmişti.
Şadırvan avlusu mustatilî bir plândadır.
Bu günkü ve dünkü şekli arasmda hiç bir ta-
havvül olmamıştır. Bugünkü camiin genişle­
mesi M. W u l z i n g e r ' i n resimlerine ve
izahatma göre bu cihettendir. Halbuki yap-
dığımız tetkikatm sonunda bu teze zıd bîr ne­
ticeye varmış bulunduk.
Bu zat, çizmiş olduğu resimlerde mihrap
duvarmm ibka edildiği kanaatindedir. Bunun
sebebi de caminin temellerinin bu mevkide
olduğunu kabul ettiği Havariyun Kîlîsesimn
duvarları üzerine inşa edilmiş olduğunu is-
bat etmek iddiasıdır. Bunun için göz önünde
mevcut hakikî vesaika istinat etmekten ziya­
de takribi ve hayalî hesaplara dayanmakta­
dır. Bu mütalâaları sırasile izah ve tenkid
edeceğiz.
M. W u l z i n g e r ' i n yaptığı hesaplara
göre mihrap duvarı yerinde kalmak şartilc
cami eski vaziyetindeki avludan bir aks kaza­
narak büyüyor ve murabba avlu nıustatil bir
şekil alıyor. Bu kanaati yeknazarda kabul et­
mek için sebepler yok değildir. Bunlardan
üzerinde durulacak en mühim nokta caminin
son cemaat yerine açılan cümle kapısının bu­
lunduğu cephenin yeniden inşa edilmiş ol­
masıdır. Pençere nisbetleri ve kemerler ta­
mamen Türk-Barok üslubunun esaslarını irae
eder. Fakat unutmamalı ki caminin büyütül­
mesini müteakip canibî duvarlarla bu cep­
henin birleştirilmesi inşaî bakımdan bir çok
mahzurlar doğururdu ve belki bu cephede de
bazı çatlaklıklar vücut bulmuştu. Bu yüzden
bütün duvarlarm hedmi ve yeniden inşası
mevzuubahs olmuş, yalnız şadırvan avlusu
ve direkler ibka edilmiş ve hiç değiştirilme­
den yeni binaya eklenmiştir.
Bu kanaatimizi tevsik edecek delillere
gelince: camiin yan uzunluğuna cephesinde
avlu cihetinde dört direk aksmı müteakip bir
kapı ve altıncı aks olarak da daha mürtefi
son cemaat direkli mahalli gelir. Bu nok­
taya dayanmış bulunan eski minare kür­
süsü ve kapı kemerleri hiç el sürülmemiş
çok temiz X V inci asır Türk mimarî unsur­
larını ihtiva eder. Yalnız minarenin kürsü ile^
beden kısmı arasında gerek taşçılık, gerek
S AIM
renk itibarile çok büyük fark olduğu ç i b ;
sonradan yıkılarak eklenmiş o l d u ğ u gözle tef.
rik olunacak kadar imtiza>;;.?ızhk da mevcut­
tur.
Demek k i minare ile son cemaat mahal­
lindeki direkler yerlerini dı-ğislirmemişler, bu
halde binanın b i r y a r ı m kuWie ilâvesîle iler­
lemesi bu cihetten kabil o l a m a m ı ş ı n . Bina­
enaleyh mihrap cihetine d o p n ı ]-.5r lalıavviU
olduğunu kabul etmek lâ/ımjrelir. Tumu tev­
sik için de bu cephede tpikikatıımya devam
edelim.
Türbelerin bugünkü h i n a l a n da yeni ve
barok tesirlerini havidir. T ü r b e l e r avlusunun
pcnçereli duvarlarınm cami i l e ilti^ıV pey­
da eUiği nokta üzerinde d u r a l ı m .
Şorba (Çorba) kapısmdaı. İ I Ü K M C U de­
vam edegelen İni duvara arılmış cl.ıu pence­
relerin oluzuncu.sunun kesilmiş ve tMTçeve
mulürlprinin çekiç darbelerilo kısrucu Lo/ula-
rak bir köşe hissini vcrcev'k şekilde v:," T<j^,ı.
mış olduğu görülür, öleünu'i/e ;';•,,•<• \,n nok­
tada hazfedilen p a r m a k l ı k l ı l.alıc- duvarı
pençeresi be.ş tane olmalıdır. Kcsilı-n. y>enç.e-
re parmaklıklarının girmiş olduğu ılOikleT
balen mevcut olan süve ta';! üzevîncL' 'röriil-
mektedir. Bu noktada taşlar kısm. u vr,ulul-
muş ve derzler hariçten PÜrüleu I m -Ta dol­
durulmuştur.
Buşrüıı mevcut olan hülüu bu lı,>l!<iye ve
izlerden anlaşddığı üzere '^amiîu srid'-vau av­
lusu tavafından değil mihrap duv.nt cılıetin-
den ilerlediği inkâr kabul etmez bi\- lıakikat-
tir.
î l k yapılan minareler birer ş e i ı - M i ve
külâhlı i d i . Şakulî nisbetlerinin Lnıluv oldu­
ğu eski Gravür'lerde görülmektedir. Foleuklu-
iardanberi devam edegelen ve Bur^a devrinin
de hususiyetlerinden olan bu nipboi farkı îz-
nik ve Bursadaki eserlerde ve îslaul'îîlda Sul
lan Ahmelleki Fin/zağa ramü minair sinde gö­
rülür.
BUGÜNKÜ F A T t H C A M İ Î
1765 (1179) tarihindeki b ü y ü k zelzele­
de büyük ve küçük kubbeleri Fakiîtlanan i l k
Fatib camiinin M u s t a f a lîî. yeniden
yapılmasını irade ettiğinden 1767 (1181) de
inşaata başlanmış ve 1 7 7 1 de lamirat sona
ermiştir. Bu inşaat sırasında yajulau değişik­
liği görelin*:
 FATİH
Bugünkü heyetile gördüğümüz bu cami
plân ve hacim itibarile Sultan Ahmet camiin-
den çok az farklıdır. Sultan Ahmet camiinde
haricî kitle daha oturaklı ise de kubbenin bı-
rakdığı tesir talî derecededir. Bu eserde ise
tanburlar ve haricî inşaî tecsimat daha şakulî
ve mürtefidir. Dahilde Sultan Ahmet camii-
nin kaim ve yuvarlak f i l ayaklan yerine mu­
rabba plânlı ve daha munis şekilli pilpaye-
1er mevcuttur. Bu ayaklara kemerler daha sa­
de ve basit surette oturtulmuştur. Fakat mi
marî nisbetler ve talî şekiller barok üslûbu­
nun çevresinden uzaklaşamamıştır. Yalnız
eski mimarî elemanların tertibi ve sivri Türk
kemerlerinin, o devirde terkedilmiş olmasma
rağmen kullanılması eski Fatih camiimn ye­
rine yapılan bu eserin mimarmm. eski klâsik
san'ata hürmetgâr b i r i yani bir Türk oldu­
ğunu gösterir ( 3 ) . O yıllarda yapılan Nuru
Osmaniye camii üslûbunun büııyesile, bu bi­
na arasında yapılan mukayese bıı kanaatimi­
zi kuvvetlendirir.
M u s t a f a I I I . .arafından yaptırılan
şimdiki Fatih camii dört pilpaye üzerine otur­
tulan bir merkezî tam ve dört canihî yarını
kubbe ile örtülmüş murabba plânlı bir bi­
nadır. Yarım kubbeler ile yan kemerler ara­
sını örtmek maksadile tali yarım kubbeler in­
şa edilmiştir. Yan istinat ayaklan arasına sı­
kıştırılmış maksurelerle haricî abdest musluk­
ları, üstü revaklı galeri bu hudud haricinde
kahr.
Camiin inşaatı sırasında -yapılan hün­
kâr mahfili ile minber bize X V I I I inci as-
rm ikinci nısfmm bütün» hususiyetlerini gös­
terir. Hünkâr mahfilinin mihrap nişi ve min­
ber tezyinatı ile mulürleri fMoulure') bugün
dahi mevcut olan esas mihrabın ve cümle
kapısmm (4) evsafına hiç benzemez. Bu hu-
(3) Halil Etem Eldem CamiJerimk
adlı eserinin 31 - 32 ncl sahlfelerlnde Fatih Camii
hakkında yazdığı satırlarda İkinci Fatih Camii ml.
mannın Hacı Ahmed Halife, bina emin­
lerinin Sarım İbrahim Paşa İle
id e h m e d b e y , yapı kalfasının K ö r V a n i kal­
fa olduğunu zikrediyor.
(4) B u g ü n mevcut olan mihrap 11e cümle ka­
pısı ilk binadan kalma nefis san'at eserlerindendir.
Cümle kapısı tarafından camiin llerletUmediglnl y u .
karıda İzah ettiğimiz cihetle bu k a p ı n ı n yerinden
kaldırılıp yeniden yapılmasına lüzum hasıl
dıfı kabul edilebilirse de mihrap duvarı bir yarım
CAMİİ 95
susiyeller o devirde taş işçiliğinin, mimarî
nisbet ve telâkkilerin ne kadar büyük farklar
arzettiğine birer delildir.
Camiin dahilî duvarlarında ve kubbe­
lerde görülen tezyinat X I X uncu asrın çirkin
kalem işleridir. Bugün yeşil rengile sıvaların
altında sezilen nakışlar belki X V I I I ci asırda
yapılmış olan tezyinattır. Minareler, kürsüle­
rinin üst kısınılarmdan itibaren yeniden inşa
edilmiştir. Her biri üçer şeıefelidir. 1310 zel­
zelesine kadar minarelerde yine ahşap külah­
lar mevcut iken zelzeleyi müteaklj) yapılan
tamirde külahlar kesine raşdan ve bugünkü
sekillerile inşa edilmişlerdir.
İLK BİNA ÎLE BUGÜNKÜ BİNANIN
MUKAYESESİ
1162 (867) - 1470 (875) yıllan arasın­
da mimar eski Sinan tarafından yapılan ilk
Falilı camii ile 1767 (1181) - 1771 (1185)
seneleri içinde İM u s t a f a I H . tarafından
tamir vc inşa ettirilen ikinci Fatih camiini
ayrı ayrı izah ettik. Burada bunları birbirle-
rile mukayese ederken tekerrürden içtinap
edeceğiz.
Î!k cami yajjilirken: mevcut olan mima­
rî tekâmülün seyrine üıtîyarsı/ oyulmuş, bu
sebe])le günden güne tekemmül eden Türk mi­
marisinin san'at lerakkiyalmdan güzel bir
enmuzec vücut bulnuıştu. O zamanki Türk
mimarisi daha genç ve klâsik nizamlarını ye­
ni yeni vazetmeğe başlamış olduğu için mey­
dana çıkan eserde devrin tekâmülüne ve kud­
retinin artmasına misal olacak hususiyetler
sezilivor. Tecrübe ile vücut bnlan bu eserler
müşahhas bir ruh taşırken daha sonrakiler­
de san'at mücerred ve klâsik bir veçhe almağa
başlıyor.
Halbuki ikinci eser inşa edilirken klâ=ik
san'at telâkkileri artık tarihe karışmış lıulun-
maktadır. Avrupanın iyi veya kötü tcsirleıi
büyük bir kıymet vc vevacdadır. Vücut bu­
lacak bir eserin nnıhakkak o günün modasına
İzzet
uyması lâzımgclmektedir. Fakat ne garip­
tir ki o günün işçisi dahi elinde kalem, çekiç
ve malasile bu modanın bir tatbikatçısı ol­
duğu halde camiin bünyesinde eski binayı
hatırlatan tesirlerden kıntnlamamıştır.
olma. kubbe kadar İleri götürüldüğünden eski milımp, İler­
leyen duvara nakil ve yeniden inşa olunmuştur.
 96 HALİM
Onda, kaybettiği şeyi arayan fakat biı
türlü bulamıyan bir san'atkârın mütereddit
tahassüsleri vardır. Bu eserinde mimarm es­
ki klâsik mimariye üzendiği ve temellerine
kadar indirdiği âbidenin füsûnu içinde kal
mış olduğu zannedilir. Fakat bu hissiyata
rağmen san'atkârm günün modası tesiri al
tmda bir halita vücude getirdiği görülür. Mi
marî elemanlar zikre değier bir hususiyet ar-
zetmekde ise de nisbetleri klâsik san'ata göre .
zayıftır. Dahilî teferruat, akant yapraklı baş­
lıklar, dairevî tali kemerleı binanm karkteri
üzerinde büyük tesirler yapmaktadır. Cümle
kapısmın haricî sivri kemeri tek merkezli ve
mümaslarla çizilmiş olup çok kuvvetli Sel­
çuk tesirini tebarüz ettirmektedir. Bu keme­
rin kuvvetli inhinası minare kapılarmm üst­
lerinde de mevcuttur.
İçi ve dışı tamamen mermerden yapılmış
olan Tak-Kapmm bu nefis kemerinin altın­
daki Bursa kemeri de çok ince bir san'at gör­
güsünün kudretli eli ile imtizaç ettirilmiş, al
tma dizilen istalâktitler bu güezl heyete mi­
marî tarihimizde mutena bir mevki bahşey-
İçmiştir.
Revaklı avlunun ortasmda yükselen dört
servinin gölgesinde sivri külâhile bu mimarî
mahal içinde en kuvvetli bir plâstik eleman
olan şadırvanm hususiyeti zikre şayandır.
Bu avluda Beyazıd camiinde görülen tez
yinat kalabalığmı bulmak kabil değildir. Hat­
ların sükûnu, gerek ufkî, gerek şakulî nisbet-
lerin âhengi Şehzade ve Süleymaniye cami­
lerine yakın bir seviyyededir.
İlk Fatih camiinin harimi müstatilî bir
plânda olduğu halde bugünkü şekli murab-
baa pek yakındır. Evliya Çelebi eski Fatih
camünin kubbesini tutan dahilî ayaklardan
bahsetmemiş ise de canibî somaki direkleri
zikretmiştir. ;ı.1^'<a)A>. bu pilpayeleri Fil-
ayağr adı ile kaydediyor. Bu kelimeden mu­
hakkak yuvarlak bir pilpaye inşa edilmiş ol­
duğu anlaşılamaz. Halbuki ilk önce Dr. M e h ­
met A ğ a o ğ l u , sonra M. W u 1 z i n g e ı
çizdikleri resimlerde mihrap yarım kubbesi-
le esas büyük kubbeyi tutan ayaklan daire
—^Vlinde tersim etmişler ve bu suretle hatâya
düşmüşlerdir. Sultan Ahmet Camiindeki dai­
revî ayaklara kadar ve bilhassa Istanbula ge­
lir gelmez köşeli kaideler yerine bu şeklin
knllanılmaeına ihtimal yoktur, ö y l e olsaydı
• S AIM
daha sonraki eserlerde b i r çok nünıuııe]çj.j
ne rastlardık, nitekim bu camide k u l l a n ı l a n
birçok mimarî ve tezyini elemanlan sonraki
en üstad mimarlar bile büyük b i r değişikliğe
lüzum görmeden eserlerinde kııllanmişlarılır
Bu vaziyette i l k cami orta salıau iıibari-
le oldukça mürtefi, cenahlarda ise de oldukça
basık i d i . Bu şekle göre cami InriiKİsi mih­
rap yarım kubbesinin alt kaidesi se\ iy^•e^îııcle
olmak, merkezi kubbenin istinat etliği eanibi
duvarların ve cümle kapısı duvannm üzerin­
de bulunmak, diğeri merkezî kııljbeın,, if,ıı-
bur kaidesinde olmak üzere i k i talıakaya tak­
sim edilmiş ve yanlarda fevkani maksin e ler
ile mahfiller yapılmamış i d i . Bugiitıkii eser­
de biri, yarım kubbelerin a l l l a r n u ı i l i n e olu­
nan daire şeklindeki tali y a r ı m knblıeleı nı sp.
N viyyesinde; diğeri esas kıı!ıbc kaidesiıul, o l ­
mak üzere i k i kat gezinti yeri vücude ' eih-il-
mistir. Mihrap dahilî cephesinden başka di­
ğer cephelere b i r kat mahfiller ilâve olun­
muştur.
Fski binada mihrap y a r ı m k i i b l v - l ] „ , .
günkünden çok daha alçak ve haricî iiısii-
şünde esas büyük kubbe ile b a ğ l ı değil d;. '^Nlev­
ent olan pilpayelere istinad ede?ı sağu n-plı,
duvarına ve kemere dayanıyordu.
İlk inşa esnasında yapılan piljıav'Terin
dört kemerin islinatgâhı olması hasebile Ijar-
vari b i r şekilde yapılmış olması çok lüiılıte-
meldir. Bugünkü cami çok aydınlık ynııi cok
pencerelidir. Bilhassa zemin t a b a k a s n ı d ı İm
pencerelerin aksları mütenazır olıııkl.ı 1 eva-
ber aralıkları ayni değildir. H a l b u k i iıî: b i ­
nada duvarlar nisbeten az pencereli aks
aralıkları muntzamdı. Plân da mihrap m i l *
verine göre mütenazırdı.
Yazımızın ikinci faslında esas ke>nerle-
rin sivri Türk kemerleri olduğunu zikreimis-
tik. Muhakkak k i i l k kemerler b u püııküler
kadar sivri ve yüksek değillerdi.
Camiin haricî görünüşüne Kclitıer-: mih­
rap cihetinde duvara dayanan sağır b i r ya­
rım kubbe, mihrap yarım kubbesinin nısıf
kutrundan daha büyük nısıf kutur! ıı merke­
zî b i r kubbe ve i k i cihette k u t u r l a r ı takriben
yarım kubbenin nısıf kutru kadar olan üçer
cenah kubbesi mevcut idî. H a r i c î lecsimat
mevcut olmadığı gibi pencerelerin çerçevele­
r i mulürlü ve i r t i f a l a n b u g ü n k ü l e r e nazaran
kısa i d i .
 FATİH
Halbuki bugün cami. tertibi cok karı-
şdc görülen tam ve yarım büyük ve kücfik
kubbeler, üstuvanî ve meıışıırî ağırlıklar, ku­
leler, meyilleri mütebavvil satıhlarla kapatıl­
mış olduğu gibi dahilde de üst tabakaların
girinti ve çıkıntısı pek fazladır Bu şekillere
dönün düz ve sakin batları yerine kıvrak ba­
rok mulürlerinin ve silmelerinin ilâve edil­
mesi pek karışık bir manzara vücude getir­
miştir.
Camiin eski resimlere göre i k i yan cep
beleri düz i d i . Bu yan duvarlardaki pencere
mîkdarmm ne kadar olduğunu bilmivorsak
da elimizdeki dokümanlarla mukayese ede­
rek bir fikir yürütebiliriz.
Suyolları haritasındaVî resimde revaklı
avlunun pencereleri sayısı kapı ve son cema­
at mahalli yerleri buîrünkü mevcut ve değiş-
miven kısımlara tevafuk edivor. Demek k i bu
resim bakılarak çizilmiştir. Buna «öre camiin
pençerelerî mikdarınm da doğru olarak
tersim edilmiş olması melhuzdur.
Halbuki M . W u 1 z i n g e r resimlerin­
de pek çok döşeme penceresi ve i k i kat taba­
ka pencereleri göstermiştir. Yukarıda arzet-
tîğimiz gibi bu cenahlar alçak ve main şek­
lînde tezvinî unsurlara taksim edilen tanbr.r-
lar üzerine oturtulmuş üç kubbeli bir kori­
dor seklinde i d i . Zemin pencerelerinin üstle­
rindeki bir kat avdmlık pencerelerinden baş­
ka bir tabaka daha mevcut olmasına imkân
yoktur. Buffün bu canibi duvarlar haricen di­
rekli koridorlar seklinde inşa edilmiş van is-
tinad direkleri de harice taşırılarak cami da­
hiline ferahlık verilmiştîı. Bu vazivete gö­
re bnffünkü cami. eskisinden cümle kapısı üze­
rindeki varım kubbe ile i k i cihetle mevcut
ufak tam kubbelerin, van maksure ve 1ıari-
cî direkli şralerilerin örttüğü saha kadar ae-
nisletîlmiş, daha yüksek ve hafif inşa edil­
miştir.
HAVÂTIÎYUN KÎT.ÎSFSÎ'NÎN ^lAHÎYFTÎ
VE FATÎH CA^TÎt ÎT.F ^Tf^^USEBETÎ.
CAMtÎN BU KÎLÎSE Ü 7 K R Î N E ÎNŞA OLU­
NUP O L u m u D i G ı
Fatih Mehmet 11. îstanbv.Uı alarak Ayjsof-
yayı camie tahvil ettikten sonra Bizanslı ra­
hiplere Patrikhane olarak tahsis edilen k i l i ­
se bugünkü Fatih camii civarmdaki Hovan'-
yun Kilisesi idi.
CAMİİ 97
Bugün kilisenin yenni tamamen tesbit
edecek vesaika ve arkeolojik delillere sahip
lıulunmadığımızdan kat'î bir şey söyle­
mek imkân haricindedir. Fakat M . W u 1 -
7- i n g e r her nedense hn makalesinin mih­
veri olarak Havariyim Kilisesim almıştır. Bi­
taraf bir müşahit sıfatile Falih camünin eski
şekli üzerinde bir mikdar durduktan sonra
camiin Havariyim Kilisesi temelleri üzerine
yapılmış olduğunu ileri sürmekte fakat bu
iddiasını hiç bir maddî ve amelî delile isti-
nad ettirememektedir. Bunları aşağıda sıra-
silp mütalâa edelim:
Havariyim Kilisesi Bizansm meşhur kili­
selerinden biri i d i . Böyle olmakla beraber ge­
rek eb'ad. gerek saha itibarile Ayasnfvaya
erişmek kabiliyetinde değildi. C o n ? t a n -
t i n P o r p h i r o g e n e t e ' in kitabı mera­
siminde tarif ve tavsif edilen bu kilise ebad
itibarile o kadar büvük olmadığı gibi üzerin­
de teîkikat icra etmiş bulunan mimarların ve
a r k e o l o 2 İ a r ı n da nmlıavvel fikirler ileri sür­
melerine sebep olarak kadar cümlemizin meç­
hulüdür.
^ I . W u 1 z i n e r ' in m:ıkalp>;ine derr
ettiği filânlar arasında bulunan farklar da bıı
eser hakkında elde mevcut malûmatın pek kıl
olduğunu 2Ösfermektedir.
İT ü b s c h. R e i n a c h. V u 1 f f ve
H e i s e n b e r 2 ile W u 1 z i n s- c r ' in çiz­
dikleri plânlar umumî vasıf'ar baric birbir­
lerine In'ç benzememektedirler.
H(nari\ım hilisest liar s e k l i ' i r f f nlântr.
nıiiteTddtt kubbeli bir binn idi. ATııhnkknk
olan sudur k i ilk insa t?dndi"i znnnn bu e=er
Bazilik şeklinde ve üstü c I I I I T idi. r a n i b î ko1-
laıı =onradın vnnılan de";s!kliğe .ıtfetm^k lâ
zııııc-elir. Çünkü bu kiHseiı'n tarihini 1 üncü
a-ıra kadar çıkaranlar mevcuttur.
Jüsliuanüs devri eserlerinde mevcut olan
cap Tmodule^ o devrin öirüsü olan ^^
santim -muadili olan kadem ile muamele edi­
lerek elde edilir. Filhakika bu münasebetler
Iıer mimarî eserde aranabilir. Bucün Yunan
\ T Roma mimarî nisbetleri tamamen ehle edil­
diği gibi büvük milletlerin san'at şubelerin­
de ince felkiklerle bu bususivetler aranmak­
tadır. Bu muavven ebadın mevrudiveti büvül<
snn'atları klâsikleştirmiş ve her yeni eser!
bir tecrübe vesilesi olmaktan kurtarmıştır.
 98

senin orta kubbe pilpayeleri aks, ile bugü^.

Böyle olmakla beraber teşkilât itibarile yine
kü esas kubbe ayaklan arasında 1,1, nıukayg.
pek çok farklar vücut bulmuştur.
se yapmak münasip olur. r.i/.zai •"'.l(^düğümüz
Bu sebeple Efesde bulunan St. Jean
pilpaye aks açıklığı 25.90 - ofı.Ol metredir.
Evangeliste (Sen jan Evanjelist) ile Havari-
Bu genişliği ;-51.5 santim ile n\ukayese eder­
yun kilisesinin tamamen birbirlerinin aynı
sek kesirsiz kabili taksim olnuyan adedler
olduğu iddia edilemez. Birbirlerinin aynı ol­
meydana çıkar yani 82' ve vlevıi l-i,- kesir bu-
duklarını kabul etsek bile ebad arasında mu­
iunur.
hakkak bir başkalık mevcuttur.
M . W u 1 z i n g e r Hauariyun kilisesinin Bu eserde başka ölçü almak imkânı yok-
temel ve bakiyyelerini bizzat aradığını fakat tur. Çünkü şaşmıyan yegâne aks arıklığı p j j .
hiç bir arkeolojik delile rastlayamadığını ma­ payeler arasındadır. Bu mikyas diğer Türk
kalesinde yazıyor. Bakiyyelerini bulamadığı âbidelerinde de hakikî r.lçiilı-ı 1.- pürüzlü
bir eserin Fatih camiinin temelleri altmda adedler vermektedir. Meselâ: Silleymaniyede
kaldığı kanaatine varıyor. Çizdiği resimlerde 92' ve devri bir kesir vücul I>ulınakladır. De­
ise haç plânın cenahlarmdaki kollar bugünkü mek k i M . W u 1 z i n g e r r.h illerini plân
camiin hudutlarından dışarı çıktığı halde bu­ üzerinden takribi olarak almış lnilunuyor.
ralarda tefkikat yapmaması dikkate şayandır. Cihet mevzuu balısoluiK-a:
Halbuki bu zat binanın temelleri hizasında Pek müstesna ve lali eserlcnlc şark, garp
araştırmalar yapmak lâzımgeldiği kanaatin­ istikametinden ayrıldığını jMİrdiijMİmüz kilise
dedir. Bu fikir kendisinin çizdiği resimlere mimarisi Havariyun kilisesi pil.i mühim ve
itimad edemediğini göstermektedir. eski an'anelere uygun olarak v^.pılmış o]an
bir binada kat'iyyen lalbik kahiliyeti bula-
H ö r m a n n tarafından çizilen Efesde
mazdı. M . W u 1 z i n g e r "in mukayese mev­
St. Jean Evangeliste (Sen jan Evanjelist) kili-
zu yaptığı ^t- Jean Kraı,f;rlisi<' lilise.si çok
.scsi plânını Havariyun kilisesi plânı ve eb'adı
doğru olarak cihetlendirilnıis yani absid (Ab-
ile mütalâa eden W u 1 z i n g e r bu iki bi­
side) kısmı şarka narteks ( N a i lcx i tarafı gar-
nayı da bizzat kendisi ölçerek mukayese et­
be getirilmiştir. Bugünkü i l i m \ c mükemmel
miş değildir. Makalede mevcut plânlar tetkik
âletler elde nievcul olmadığı İ<;İM kiVı\e doğ
olunursa Havariyun kilisesinin eb'adı bugün­
ru tayin olunamadığmdan biiliin İstanbul ca­
kü azametli Fatih camiinden çok daha büyük
mileri gibi Fatih camii de cilu'i bakımından
olması lâzımgeleceği gibi Ayasfoya ile hemen
yanlış oturtulmuştur. Bıı Yanlışlıklar mazur
aynı vüsat ve kıymette bir bina heyeti vücut
ve makul görülebilir. Halbuki Lİİncşin doğup
bulduğu görülür. Havariyun kilisesinin Aya-
battığı noktalar yani şark garp liatâsız el­
sojya ile mukayese edilebilecek vüsatta ol­
de edilebilir. Bugünkü camiıı'm . ihet bozuk­
madığı tarihçe malûm olduğuna göre bu eb'ad
luğu bunun bir kilise üzetiııe inşa edildiğine
ve mukayesenin mübalâğalı olduğuna kani
delil telakki edilemez.
olmak mecburiyeti hasıl olur. Fatih camiinin
yukarıda izah ettiğimiz şekilde ilerlemesini îstanbulda mevcut c a m i h ı i n mihrapları
müteakip vücut bulan yeni plân üzerinde öl­ arasında kibleden inhiraf 5 - 1 2 derece ara­
çü mukayesesi yapmak en doğru bir keyfiyet sında mütehavvildir.
olur. Çünkü yukarıda zikrettiğimiz delillerle Fatih camiinin. bücüıı delillerimizi Lir
M . W u I z i n g e r ' in çizdiği eski ve yeni tarafa bırakarak, Havariviın I.iliso.ü üzerine
Fatih camileri p l â n l a n n m üst üste konularak inşa edildiğini kabul etsek bile İslanbulda ilk
yapılan mukayesesinin bizi mübalâğalı ve defa Fatih camii mihrabı layin edilmemiştir
kabili itimad olmıyan bir vaziyetle karşılaştır­ ki bu fikir varid olabilsin.
dığını yuakrıda kaydetmiştik. Fatih camiinin
Havariyun kilLscsi lıakiy\elerini bulmak
Havariyun kilisesi üstüne inşa edildiğini bit
için başka noktalarda a r a ş l u m a l a r yapmak
an kabul etsek bile eski Fatih camisi pilpa-
lâzımgeliyor ( 5 ) . Bu sahada çalışacakları yan-
yelerinin Havariyun kilisesi köşelerine tesa­
düf etmesine imkân yoktur. Yeni Fatih Camii ( 5 ) Karadeniz B a ş ve Orta Kurşunlu medre­
j)lânının Havariyun kilisesine tevafuk edebil­ seleri arasında b u l d u ğ u m u z delik v a s ı t a s i l e bir sar­
nıca İndik. B u sarnıç camiin cUş avlusunun, K a -
mesi ihtimali nazarı itibare almırsa bu k i l i

hş yola ve boş çalışmalara düçar edebilecek
olan bu makaleyi bitaraf bir gözle tenkit et­
mekle ileride yapılacak etüdlere yardım etti
ğimizi tahmin ediyoruz.
FATIH CAMİİ MÜŞTEMİLATI
Fatih camii mimarî manzumesi cok ge­
niş bir sahaya yayılmıştır. ÎMerkezde bulu­
nan camiin mihrap aksına göre mütenazır
olan bu mimarî site (Cite) selıircilik bakı­
mından çok mühim bir hususiyet arzeder.
Hâkim bir tepe üzerine inşa edilmiş olan
bu mimarî manzumenin binaları kademe ka­
deme alçalmaktadır k i bu tarz modern şe­
hircilik telâkkilerine yabancı değildir.
Türk mimarisi bakımından bu heyetin
büyük bir kıymeti vardır. Bu muazzam ve
mütenazır site (Cite) teşkilâtı evvelki ve da­
ha sonraki tiplere benzemez.
Fatih camiinde mütenazır olan binalar
şunlardır:
Şarktan itibaren sıra jle şimal ve cenup­
ta Dariişşifa (bugün bir duvarı kalmıştır)
Darüzziyafe (taphane) ve İmaret. Baş. Orta
çift ve Ayak kurşunlu medreseleridir.
Bu Medreseler ve Darüşşifa ortalan av­
lulu, büyük heyetler halinde camiin sağ ve
soluna sıralanmışlardır. Cümlesinin inşaatı
kârgir ve üstleri kubbelidir
Bu medreselerin haricinde gerek Karade­
niz gerek Akdeniz cihetinde ikinci sıra tc-
tümme denilen medrese odaları mevcut iken
cenupdakiler yola, şimaldekiler yangında
harap olduğundan arsa haline inkılâp etmiş­
tir. Karadeniz cihetindeküerden ikisi Evkaf
Nazın H a y r i B e y in zamanında yeniden
inşa" edilmiştir. Tetümmeler de kârgirdi.
Yalnız biri şimale diğeri cenube bakan, ah­
şap direkli revakları vardı.
.Bu medreselerin gerek p l â n l a n gerek
mimarî teferruatı zikre değer önemli luısusi-
radeniz clhetindekl medrese o d a l a r ı n a b i t i ş i k t i r . B u ­
nun alâkadarlar t a r a f ı n d a n bilinmediğini
yoruz. Mütekatı tonozlu, yuvarlak kemerli ve
rekli olan bu eser burada y a p ı l a c a k arkeolojik a r a ş ­
tırmalara başlangıç olabilir. Mütekatı
her dört köşesinde mevcut olan su k ü n k l e r l b u sar­
nıcın üstünde mermer döşemeli bir avlunun
lunduğu kanaatini vermektedir.
B u binanın ü s t ü n d e Havariyun kilisesi
munun bulunması ihtimal dahilindedir.
yete göre kilisenin daha şarkta ve d a r ü ş ş i f a
rında olması İcabeder.
I H C A M I I
99
yelleri haizdir. Bugün mevcut olan türbeler
1179 zelzelesini nniteakii) camiin milırap ci-
lıetinden luiyütülmesi sırasında daha geri alı­
narak yeniden inşa edilmişlerdir. Bütün şekib
lerile X \ T I I inci asır ikinci yansının eserleri
oldukları görülür.
Bugün mevcut olan kütüphane ile şeker­
ciler çarşısına nazır bina (mektebi Sıbyan
olması melluızdur) aynı inşaat sistcmile H .
1155 de M a lı m u d I . tarafından yaptırıl­
mış eserlerdir.
Tabhane ile Dariiş.şifa arasında mevcut
olun barok lünalar N a k ş T d i 1 S u l t a n
tarafından ya])tınlmış türbe, sebil, mektep,
\"c medreseden iluıvet bir küldür. Bu binaların
ka]3î1annda görülen kitabe ve yazılar H a t ­
t a t R a k ı m " m nefis eserleridir.
FATİH CAMİİ İLE MÜŞTE^^llLATININ FA­
T İ H İ N TÜRKÇE V A K I F VESÎKASINDAKİ
TAVSİFLERİ
F a t i h 1\I e b m e d I I . nin Türkçe
\ akif vesikasında Falih cnnü -18. 49 ve 50 in­
ci sahifelerde .<u suretle tavsif olunmaktadır:
Bade' zalik dfirüssallaıuılif'etu'yye malı-
ıiıiyyei Konstantiıuvvcnin haJ:ı vasatında halâ
l'enicarııi mahuUeH demekle marul olan ma­
halde bir camii cenuelchû ve mabedi reiiııl-
bina inşa buyurdular ki hamı dilcuyi mihrabı
kı'/şei safa ve puvel minberi nayajıi süllem.i
(imânı hiida kanadili zerrin ile olkubbei simin
evci letajetde mahu pervindir.
.-îyinedir ki ruvi sefa gösterir miidam
sahm harımı hiirremi ferşinde her ruham
Camii bart firdevsi âbı ili minaresi sid-
rei nıi/nlehadir. denilse rımJıalll ı^unı'ı eira de­
ğildir.
dX'j dU» Jj^
3^ J. o 3^
zannedi­
di­
tonozların
,1, -oL . A Ö .
bu­
Semaniyc \e teti'uume niedreseleriyle da-
riittalim. kitaphane, müderris evleri, darü.y^ija
atriyıı-
ve imaret de sırasiyle şu suretle tavsif olıın-
Bu vazi­
civa­ ınıışlardır:
Payitahtları darülilim olmak inn hav-
 H ALlM • S A ! M
100

lı camii feri/de sekiz medrese ve bu medrese­ Camii şeriflerine cenuhayn vaki' ola
ler verasında tetümme ismiyle mevsum bi­ medarisi semuniyeden her biri iri,, j^ı ^^^^

rer medrese peçe cem'an on aüı medrese ve erkânı kavaidi hikemiye üz^rc ınuvsses ve f^.
ruı muhassenat bünyadı nıevaziju hendesiye
camii şerifin garbe mail olan kapısı tarafında
den muktebestir.
bir darüttalim bina buyurdular ki her med­
resenin şemsei takı muallâsmda envan hüda Şebre ve Fatih'deki mimarî manzumeye
gün gibi rahşan ve ayinei ruhamı mücella- getirilmiş olan sular bakkında da şu izabat
smda ruyu sefa kursu hurşid gibi tabandır. vardır:

(S. 53 - 54). .... Medinei mezburcye icra ellikleri su­

lar için ki her biri darülmülklerinc belki ru-
Camii şerifin canibi garbisinde bîr buk'-
yi zemine ziynetü zeyn ve hubahı xiintn nikahı
ai lâtife dahi inşa buyurdular tâ ki medarisi
abı hayata kurretülayndır. Ol şehrî safa en-
şerifelerinde ifadei ulûm eden müderrisin ve
cam içre bina olunan hamamlara ve camU
iktibası ulunü âliye eden talibini müstaiddin
dilküşayı pür safa meydanında şadravanı hur-
belki ulemai müstahikkînden sair mühtacin
şid nişana ve imareti âlîhünyan re medarisi
için vakıf buyurdukları kîtnplar için mah­
refiuşşan içre şadravanı safvet aşıyana fer-
zen ola (S. 53).
manı kadirtuvanları gibi cereyan edüp (S.
ve zamanı devletlerinde olan ulema­
340-341).
yı kiramı havli camii şeriflerinde sakin oh
F at i b M e b m e d TT. nin Türkiye
mağa ter^p, belki ekseri için mihmandarı
vakıf vesikasmda Fatih canıiiniu vcni baştan
keremleri menazili lâyıka ve mesakini faika
inşa edilmiş olduğu müteaddid xerde tasrib
tertib etmekle erbabı fezail ol havalinin ahu edilmiştir. Bu sarahat Fatih cartıihün Havari-
havasına mail olup etrafı cumii bariğleri mec- yun kilisesi temelleri üzerine înşn odilmiş ol-
maı ulema olmakla pürnur ve nümunei bey­ duğu bakkmdaki iddiayı tek hasnuı reddfi
ti mamur olmuştur (S. 53-54). cerb edecek mahiyettedir. Caınî N a/ifelerinin
emrazı batıniycye ilâç ile itmamı hiz­ ladâdma başlanırken 264 üncü salnfede ay­
meti dini mübin eyledikten sonra merzayi nen şöyle denilmektedir:
müslimin ve mihneti abu kil ile azürde dil ... Tafsili kanunu hünınyuuları budur
olan müsafirini varidin ve mücavirini muh­ ki vâkıfı mü.şarünileyh.. jarf Innurdular ki
tacın hizmetini dahi zimmeti himmeti âliye- müceddedcn mahallet ccdideJn J,ina ve in
yi şahanelerine lâzım ve emri müteJıattim bi­ şa buyurdukları camii şerifi hehc<-ı karin ve
lip... camii şerif civarında iki âli imaret ve mabedi lâtifi bihişt ayin için...
ziyafethanei pür nimet bina buyurdular. Her 313 üncü sabifede de DarülldJhmn vazi-
biri bir mihmanhanei yegâne ve ziyafethanei feleri sayılırken:
bir mislü hi bahanedir ki niamı cinan gibi ve şart buyurdular ki ııuıhallei cedi-
feyzi kesilmez ve rahmeti rahman gibi bezli dcde müceddcden bina buyurdukları camii
eksilmez.. İki huk'ai şerif enin birine darüşşi- şerifin garba mail olan kapısı vaiwitda vaki'
fa, birine imaret deyiı tesmiye buyurdular olan mektepte...
(S. 54-55-56-57).
Vakfiyede, adı geçen bayval ve akaral
Camiin avlusunda kuvvetli bir plâstik hakknıda etraflı izabat nıevcuddur. Bilhassa
eleman olan şadırvan Vakfiyenin 314 üncü cmilerin eski vaziyetleri. budullniT ve bun-
sahifesinde ..Camii dilküşayı pürsefa meyda­ larm yanmda olan veya lırnılarla taallûku
nında şadravanı hurşid nişan., tabiriyle tav­ bulunan eski Bizans eserleri vc mevkileri ih­
sif edilmiş ve o devirde dabi kıymetinin çok mal edilmeden gösterilmiştir. Bunlardan biı
yüksek görüldüğüne işaret olunmuştur. iki misal arzedelim:
Cami cîvarmda sekizi bir tarafta, seki­ Ayasofya camiinden bahsedil irken bunun
zi mukabil tarafta inşa edilmiş olan medre­ Sarayı Sultanî kurbînde olduğu. FatUrm bî-
selerin kuruluşundaki tenazur ile inşaların- ni fetihte ilk ibadeti burada y a p t ı ğ ı zikre­
daki tenasüp ve güzellik de 262 inci sabife- dilmekte, camiin veçhi tesmiyesi uzun boylu

de kısa cümlelerle çok etraflı bir surette izab anlatıldıktan sonra kal'ai cedide ve Topkapt
saran hakkmda su izahac verilmektedir.
edilmiştir. *
 FATİH CAMİİ 101

.... Camii .şerifi mezbur dahili beldede

kal'ai cedide civarında vahidir ki ol feleki
devlete mihrü mah eski saray bina edildik­
ten sonra nice müddet karargâh etmiş iken
kaVai mezburenin zemini zeytinlik ismiyle
müsemma nüzhetgâh olmakla meylii rağbet ö l e - y\ o-
ve sarayı hummayun etmeğe himmet ve ma­
kam şeriri saltanat etmişlerdir..
£ı_iiı ^^
, >i.Vi ^sıiı^. ^,i^vı jiuuı^.*^.
Bu izahatı müteakip Ayasofya camiin'm
hududu ve hemhudut olan mülk sahipleri taf-
silâtiyle yazılmıştır.
Bunu müteakip Zeyrek ve Eski İmaret
camileri anlatılırken bunların kiliseden camie
Cümle kapısının üzeri:
çevrildikleri tasrih edilmiş ve hudutları da
gösterilmiştir. Bu etraflı izahat yalnız belli ja. >V_JîS AkÛ^\ J^J l_4.=.z:5 i j
başlı hayratta değil lâalettayin akaratın tav­
sifinde bile mevcuddur. Meselâ Ayasofya ma­
hallesinde Yeni dükkânlar adı verilen pazai
tarif olunurken, bunun (Kemer) demekle
jVkUı j'^ j.^
maruf (Tak) yanmda olduğu hassaten zikre­
dilmiştir:
.... Biri dahi Yeni dükkânlar demekle
maruf pazardır ki .Ayasofya mahallesinde on
yedi bab dükkândır. Kemer demekle maruj
Tak yanında tarafı şimalîdedir. Biribirine
Sol taraf:
muttasıl ve bazı bazına mukabildir (S. 85).
Bu izahat ve misaller de bize gösteril
ki Fatih camii; Havariyun kilisesi gi"bi mü
him ve tarihî bir eser üzerine inşa edilmiş ol­
saydı Vakfiyede bu cihet işaret olunmadan
geçilmezdi.
Camiin cümle ka])isınnı sağ tarafından
<^s^Ul ^iii^vi'^îl j>_jtV>j
başlayarak üstünde ve sol tarafnıda devam
eden ve solda biten kitabe Fatih devrinin
meşhur hattatı A 1 i hin S o f i " nin yazı­
sıdır. Büyük değer taşıyan İni metinleri
aşağıya dercediyoruz:

Sağ tarafı ve başı:

( 6 ) B u kelimede n o k t a olmndıiından (na­ ( 7 ) Bu s a t ı r ile son s a t ı r arasımla rakka

şir) suretinde dahi okunabilir. ilü 87.5 v a z ı l ı d ı r .
 FATİH
Halbuki bugün cami; tertibi çok kart-
sik görülen tam ve yarım büyük ve küçük
kubbeler, üstuvanî ve meıışurî ağırlıklar, ku­
leler, meyilleri m ü t e b a w i l satıhlarla kapatıl­
mış olduğu gibi dahilde de üst tabakaların
girinti ve çıkmtısı pek fazladır Bu şekillere
dBnün düz ve sakin hatları yerine kn'rak ba­
rok mulürlerinm ve silmelerinin ilâve edil­
mesi pek karışık bîr manzara vücude getir­
miştir.
Camiin eski resimlere göre i k i van cep
beleri düz idi. Bu yan duvarlardaki pencere
mikdarmm ne kadar olduğunu bilmivorsak
da elimizdeki dokümanlarla mukavese ede­
rek bir fikir yürütebiliriz.
Suyolları haritasmAvki resimde revaklı
avlunun pencereleri sayısı kapı ve son cema­
at mahalli yerleri butrünkü mevcut ve desiş
miven kısımlara tevafuk edivor. Demek k i bıı
resim bakılarak çizilmiştir. Buna göre camiin
pençereleri mikdarmm da doğru olarak
tersim edilmiş olması melhuzdur.
• Halbuki M. W u 1 z i n g e r resimlerin­
de pek çok döşeme penceresi ve i k i kat taba­
ka penrereleri göstermiştir. Yukarıda arzet-
tiğimîz gibi bu cenahlar alçak ve main şek­
linde tezvinî unsurlara taksim edilen tanbın-
1ar üzerine oturtulmuş üç kubbeli bir kori­
dor şeklinde idi. Zemin pencerelerinin üstle­
rindeki bîr kal avdmlık pencerelerinden baş­
ka bîr tabaka daha mevcut olmasma imkân
yoktur. Buffün bu canibi duvarlar haricen di­
rekli koridorlar şeklinde inşa edilmiş van is­
tinat! direkleri de harice taşırılarak cami da­
hilîne ferahlık verilmistiı. Bu vazivete co­
re bugünkü cami. eskisinden cümle kapısı üze­
rindeki varım kubbe île iki cihette mevcut
ufak tam kubbelerin, van maksure ve hari­
cî direkli salerîlerîn örttüğü saha kadar se-
nîşletîlmiş. daha yüksek ve hafif inşa edil­
miştir.
HAVARtYUN KÎTJSFSÎ'NÎN '^lAHÎYETÎ
VE F/VTÎH CAMÎt ÎT,F ^^T••^^HSERETr.
CAMİİN BU KÎLÎSE Ü Z F R Î N E ÎNŞA OLU­
NUP OLUmiADlCl
Fatih Mehmet 11. îstanbulu alarak ArasaI-
yoyı camie tahvil ettikten sonra Bizanslı ra­
hiplere. Patrikhane olarak tahsis edilen k i l i ­
se bugünkü Fatih camii civarmdaki Havarî-
yun Kilisesi idî.
C A M î I 97
Bugün kilisenin yerini tamamen tesbit
edecek vesaika ve arkeolojik delillere sahip
bulunmadığımızdan kat'î bir şey söyle-
nîek imkân haricindedir. Fakat M . W u I -
z i n g e r her nedense hu makalesinin mih­
veri olarak Havariyun Kilîscsim almıştır. Bi­
taraf bir müşahit sıfafile Fatih camiinm eski
şekli üzerinde bir mikdar durduktan sonra
camiin IlaraTİyun Kilisesi temelleri üzerine
vapılnııs oldnğtmu ileri sürmekte fakat bu
iddiasını lıjç bir maddî ve amelî delile isti-
nad ettirememektedir. Bunları aşağıda sıra-
Fİle mütalâa edelim:
ffavarirıın Kilisrsi Bizansm meşhur kili­
selerinden biri idî. Böyle olmakla beraber ge­
rek eb'ad. gerek saha itibarîle Arasofyara
erişmek kabilivetînde decildi. C o n s t a n -
t i n P o r p h i r o g e n e t e ' in kitabı mera­
siminde tarif ve tavsif edilen bu kilise ebad
itibarile o kadar büvük olmadığı sribi üzerin­
de fetkikat icra etnn'ş bulunan mimarların ve
arkeolooların da mnlıavvel fikirler ileri sür­
melerine sebep olacak kadar cümlemizin mer-
Inılüdür.
M. u I z i n çc c f ' in makalesînp dere
cttiîrî Dİânlar arasında bulunan farklar da bu
eser hakkında elde mevrut malûmatın pek kıl
oIdu2ınuı şzöstermektedir.
H ü b s c h. R e i u a c h. V u 1 f f ve
H e i s e n b e r ET île W ;ı 1 z t n fr e r ' in .-iz-
diklerî pl.Tnlar ummnî vasıfLır hariç birbir­
lerine İliç benzememektedirler.
Ildiarirını hih'spsi h.AC sek'iîul*^ nlânİT.
ıniilcddit kubbeli bir bina îdi. 'Muhakkak
olpu sudur kî ilk insa ed!İd'"'"i zanvm İm e=er
Bazilik seklinde ve üslü C ' I I T I T i,h. Canibi kol-
buT sonvadTjı vamlan dc^risiklirre nlFctmek lâ
zim.wlir. Çünkü bu kilisenin tarihini 1 üncü
asıra kndar çıkaranlar mevcuttur.
Tüslinanüs devri eserlerİTide mevcut olan
çnj-r fınodule^ o devrin î'dcüsü olan 31 .B
s:ıufinı -muadili olan kadem ile muamele edi-
leı-ek elde edilir. Filhakika İm münasebetler
her mimarî eserde aranabilir. Bueüu Yunan
\T Roma mimarî nisbetleri tamamen elde edil­
di?; 2-ibi büvük nn'lletlerin san'at ştdıclerin-
de ince tetkiklerle bu hnsusivetler arnnmak-
taJır. Bu muavven ebadm mevcudiyeti büvük
can'aflarr klâsikleştirmîş ve her yeni e=eri
bir tecrübe vesilesi olmaktan kurtarmıştır.
 // A J. I M - - -S A I M
98

Böyle olmakla beraber teşkilât itibarile yine senin orta kubbe pili)ayeleri aksı ilo bugün­
pek ç5k farklar vücut bulmuştur. kü esas kubbe ayaklan arasında Lir nuıkaye
Bu sebeple Efesde bulunan 5/. Jean se yapmak münasip olur. lîiz/ai ''^düğümüz
Evangelîste (Sen jan Evanjelist) ile Havari­
pilpaye aks açıklığı 25.90 - 2.S.<) I metredir.
yun kilisesimn tamamen birbirlerinin aynı Bu genişliği 31.5 santim ile mukayese eder-
olduğu iddia edilemez. Birbirlerinin aynı ol- sek kesirsiz kabili taksim ulnnyan adedler
duklarmı kabul etsek bile ebad arasmda mu­ meydana çıkar yani 82' ve J e v r î b i , kesir bu-
hakkak bir başkalık mevcuttur. lunur.
M . W u 1 z i n g e r Haoariyun kilisesimn Bu eserde başka ölçü almak i m k â n ı yok­
temel ve bakiyyelerini bizzat aradığını fakat tur. Çünkü şaşmıyan yegâne aks at.ıkhğı p ü .
hiç bir arkeolojik delile rastlayamadığını ma­ payeler arasındadır. Bu mikyas d i ğ e r Türk
kalesinde yazıyor. Bakiyyelerini bulamadığı âbidelerinde de hakikî i'.lçiileı le pürüzlü
bir eserin Fatih camiimn temelleri altında adedler vermekledir. Meselâ: Siileymaniyede
kaldığı kanaatine varıyor. Çizdiği resimlerde 92' ve devrî bir kesir vücut Inılmakladır. De­
ise haç plânın cenahlanndaki kollar bugünkü mek k i M . W u 1 z i n g <• r ^'IcMilcvini plân
camiin hudutlarından dışarı çıktığı halde bu­ üzerinden takribi olarak almış lnılııımyor.
ralarda tetkikat yapmaması dikkate şayandır. Cihet mevzuu bahsoluııca:
Halbuki bu zat binanın temelleri hizasında Pek müstesna ve tali eseileıde şavk, garp
araştırmalar yapmak " lâzımgeldiği kanaatin­ istikametinden ayrıldığını ."ördür'innüz kilise
dedir. Bu fikir kendisinin çizdiği resimlere mimarisi Havariyun kilisesi glln m ü h i m ve
itimad edemediğini göstermektedir. eski an'anelere uygun olarak v ıpılmış olan
bir binada kat'iyyen lalbik kabiliyeti bula­
H ö r m a n n tarafından çizilen Efesde
mazdı. M . W u 1 z i n g e r "in mul ayese mev­
Sı. Jean Evangelistc (Sen jan Evanjelist) kili-
zu yaptığı St. Jean E van gelişle lilisc.si çok ^
scsi plânını Havariyun kilisesi plânı ve eb'adı
doğru olarak cihctlendirilmis y a n i alisid (Ab-
ile mütalâa eden W u I z i n g e r bu i k i bi­
side) kısmı şarka nartcks (Narlex ! iarafı gar-
nayı da bizzat kendisi ölçerek mukayese et­
be getirilmiştir. Bugünkü i l i m \ r mükemmel
miş değildir. Makalede mevcut plânlar tetkik
âletler elde mevcut olmadığı iein kible doğ
olunursa Havariyun kilisesinin eb'adı bugün­
ru tayin olunamadığından bütün islanbul ca­
kü azametli Fatih camiinden çok daha büyük
mileri gibi Fatih camii de eilu-l bakımından
olması lâzımgeleceği gibi Ayasfoya ile hemen
yanlış oturtulmuştur. Bu yanlışlıklar mazur
aynı vüsat ve kıymette bir bina heyeti vücul
ve makul görülebilir. Halbuki uiineşin doğup
bulduğu görülür. Havariyun kilisesinin Aya-
battığı noktalar yani şark ^e g a i p hatasız el­
sofya ile mukayese edilebilecek vüsatta ol­
de edilebilir. Bugünkü camii,in ' ilıet bozuk­
madığı tarihçe malûm olduğuna göre bu eb'ad
luğu bunun bir kilise üzerine iıı.a edildiğine
ve mukayesenin mübalâğalı olduğuna kani
delil telâkki edilemez.
olmak mecburiyeti hasıl olur. Fatih camiinin
yukarıda izah ettiğimiz şekilde ilerlemesini Istanbulda mevcut camilciiu mihrapları
müteakip vücut bulan yeni plân üzerinde öl­ arasında kibleden inhiraf 5 - 1 2 derece ara­
çü inukayesesi yapmak en doğru bir keyfiyet sında mütehavvildir.
olur. Çünkü yukarıda zikrettiğimiz delillerle Fatih camiinin. bütün delillerimizi bir
M . W u 1 z i n g e r ' in çizdiği eski ve yeni tarafa bırakarak. Huvarivuu liUsesi üzerine
Fatih camileri plânlarının üst üste konularak inşa edildiğini kabul etsek bile ! lanlnılda ilk
yapılan mukayesesinin bizi mübalâğalı ve defa Fatih camii mihrabı lavin edilmemiştir
kabili itimad olmıyan bir vaziyetle karşılaştır­ ki bu fikir varid olabilsin.
dığını yuakrıda kaydetmiştik. Fatih camiinin
Havariyun kilisesi bakiyyelerini bulmak
Havariyun kilisesi üstüne insa edildiğini bir
için başka noktalarda a r a ş l ı ı ı n a l a r yapmak
an kabul etsek bile eski Fatih camisi pilpa-
lâzımgeliyor ( 5 ) . Bu sahada çalışacakları yan-
yelerinin Havariyun kilisesi köşelerine tesa­
düf etmesine imkân yoktur. Yeni Fatih Camii ( 5 ) Karadeniz Baş ve Orta Kurşunlu medre­
plânının Havariyun kilisesine tevafuk edebil­ seleri arasında b u l d u ğ u m u z delik \asitaslle bir sar­
nıca İndik. B u sarnıç camiin dı^j avlusunun,'Ka-
mesi ihtimali nazarı itibare ahnırsa bu k i l i

hs yola ve boş çalışmalara düçar edebilecek
olan bu makaleyi bitaraf bir gözle tenkit et­
mekle ileride yapılacak eti3dlerc yardım etti
ğimizi tahmin ediyoruz.
FATİH CAMİÎ MÜŞTEMİLATI
Fatih camii mimarî manzumesi çok a:e-
niş bir sahaya yayılmıştır. Merkezde Ijulu-
nan camiin mihrap aksma göre mütenazır
olan bu mimarî site (Cite) şehircilik bakı-
mmdan çok mühim bir hususiyet arzeder.
Hâkim bir tepe üzerine inşa edilmiş olan
bu mimarî manzumenin binaları kademe ka­
deme alçalmaktadır k i bu tarz modern şe­
hircilik telâkkilerine yabancı değildir.
Türk mimarisi bakımmdan bu heyetin
büyük bir kıymeti vardır. Bu nniazzam ve
mütenazır site (Cite) teşkilâtı ewelki \e da­
ha sonraki tiplere benzemez.
Fatih camiinde mütenazıı olan binalar
şunlardır:
Şarktan itibaren sıra .'le şimal ve cenup­
ta Dariişşifa (bugün bir duvarı kalmıştır)
Darüzziyaje (taphane) ve İmaret, Baş. Orta
çift ve Ayak kurşunlu medreseleridir.
Bu Medreseler ve Darüşsifa ortaları ax-
lulu, büyük heyetler halinde camiin sağ ve
soluna 'sıralanmışlardır. Cümlesinin inşaatı
kârgir ve üstleri kubbelidir
Bu medreselerin haricinde gerek Karade­
niz gerek Akdeniz cihetinde ikinci sıra te-
mmme.denilen medrese odaları mevcut iken
cenupdakiler yola, şimal dekiler yangında
harap olduğundan arsa haline inkılâp etmiş­
tir. Karadeniz cihetindekilerden ikisi Evkaj
Nazın H a y r i B e y in zamanında yeniden
inşa edilmiştir. Tetümmeler de kârgirdi.
Yalnız biri şimale diğeri cennbe bakan, alı-
şap direkli revakları vardı.
Bu medreselerin gerek p l â n l a n gerek
mimari teferruatı zikre değer önemli İmsnsi-
radeniz clhetindekl medrese odalarına bitişiktir. B u ­
nun alâkadarlar tarafından bilinmediğini
yoruz. Mütekatı tonozlu, yuvarlak kemerli re
rekli olan bu eser burada yapılacak arkeolojik araş­
tırmalara başlangıç olabilir. Mütekatı
her dört köşesinde mevcut olan su künklerl bu .sar­
nıcın üstünde mermer döşemeli bir
lunduğu kanaatini vermektedir.
Bu binanın üstünde Havariyun kilisemi atriyıı-
muuun bulunması ihtimal dahilindedir.
yete göre kilisenin daha şarkta ve
rında olması İcabeder.
FAT} H C A M I /
99
yellen haizdir. Bugün mevcut olan türbeler
1179 zelzelesini müteakip camiin mihrap ci-
lıelindei! büyütülmesi sırasında daha geri alı­
narak yeniden inşa edilmişlerdir. Bütün sekil-
lerile X \ I I I inci asır ikinci yansının eserleri
oldukları görülür.
Bugün mevcut olan kütüphane ile şeker­
ciler çarşısına nazır bina (mektebi Sıbyan
olması melhuzdur) aynı inşaat sistemile H .
1! oo de M a h m u d I . tarafından yaptırıl­
mış eserlerdir.
1 ahhane. ile Dariişşifa arasında mevcut
olan harok binalar N a k ş T d i 1 S u l t a n
tarafından yaptırılmış türbe, sebil, mektep,
ve J)ie(hesedçn ibaret bir küldür. Bu binaların
kapılarmda görülen kitabe ve yazılar H a t -
l a t R a k ı m " m nefis eserleridir.
FATİH CAMİİ İLE ^IÜŞTEMİL.\TININ FA­
TİH'İN TÜRKÇE V A K I F VESİKASINDAKÎ
TAVSİFLERİ
F a t i h M e h m e d I I . nin Türkçe
\ akıf vesikasında Fatih camii 48. 49 ve 50 in­
ci salıifelerde şu suretle tavsif olunmaktadır:
Bude zalik darüssaltanatısscrtivye maJı-
Hc'.wei Kdiısluntiniyyenin haki vasatında halâ
) cnicanii mahallen demekle maruf olan ma­
halde bir camii cennetâsâ ve mabedi refiul-
bina inşa buyurdular ki hamı dileuvi mihrabı
lûşci safa r e pavei minberi nayabı süllemi
âmânı hüda kanadili zerrin ile olkuhhei simin
evci lelafetde mahu pervindit.
Ayinedir ki ruyi sefa gösterir müdam
sahnı hurimi hiirremi fer.şinde her nihain
Camii bari' firdevsi âla iki minaresi sid-
rci nnuı'.cJıadir. denilse mahalli eunü vira de­
lildir.
l i l ' j <t.C, d l l j j j \
j l ^ - l c-Afc 3 } J, o 3^
zannedi­
di­
tonozların
avlunun bu­ Sfmaniye \e letiimmc nıedrescleriyle da-
lultalim. kitaphane, müderris evleri, darüşsifa
\e imarri de sırasiyle şn suretle lavsii olıııı-
Bu vazi­
darüşsifa civa­
iiııışlardır:
Parıtahtları darülilim ulmak için hav-
 100 H A L !M - s A t M

lı camii şerifde sekiz medrese ve bu medrese­ Camii şeriflerine ccnahay,, vaki" ola
ler verasında tetümme ismiyle mevsum bi­ medarisi semaniyeden her hiri için ki u J*-
rer medrese peçe cem'an on altı medrese ve erkânı kavaidi hikemiye j/ctrc miivsses ve f!^
camii şerifin garbe mail olan kapısı tarafında ruı muhasscnat bünyadı ııırra~ini bendesi
bir darüttalim bina buyurdular ki her med­ den muktebestir.
resenin şemsei takı muallâsmda envarı hiida Şehre ve Fatih'deki minKuî manzumeye
gün gibi rahşan ve ayinei ruhanu mücella- getirilmiş olan sular h a k k ı n d a ,l;ı j^^j^^^
sında ruyu sefa kursu hurşid gibi tabandır. vardır:
(S. 53 - 54). .... Medinei mezburcye icia ettikleri su­
Camii şerifin canibi garbisinde bir buk'- lar için ki her biri darülmiUklciinc belki ru-
ai lâtife dahi inşa buyurdular tâ ki medarisi yi zemine ziynctü zeyn ve hubntn si nün nikab
şerif elerinde ifadei ulûm eden müderrisin ve abı hayata kurtetüloyndır. Ol şrhri safa en
iktibası ıdumi âliye eden talibini müstaiddin cam içre bina olunan ham.amJitrd ve camii
belki ulemai müstahikkînden sair mühtacin dilküşayı pür safa meydanında urdravam hur­
için vakıf buyurdukları kitaplar için mah­ şid nişana ve imareti âlibiinyan rc, medarisi
zen ola (S. 53). refiuşşan içre şadravanı sajret aşıyana fer.
manı kadirtuvanlan gibi crrrr,/!! rdûp (S
re zamam devletlerinde olan ulema-
340-341).
yi kirana havli camii şeriflerinde sakin ol:
mağa ter^p, belki ekseri için mihmandarı F a t i h M e h m e (1 İT. nin Türkçe
keremleri menazili lâyıka ve mesakinî faika vakıf vesikasmda Fatih camün'm v c n i baştan
tertib etmekle erbabı fezail ol havalinin abu inşa edilmiş olduğu m ü t e a d d i d vprde tasrih
havasına mail olup etrafı camii bariğleri mec- edilmiştir. Bu sarahat Fatih cannium Havari-
maı ulema olmakla pürnur ve numunei bey­ yun kilisesi temelleri üzcriiıo iıı<< ı odilmiş ol-

ti mamur olmuştur (S. 53-54). duğu hakkmdaki iddiayı tok Tınısına reddü
cerh edecek mahiyetledir. C m ı î ' arifelerinin
emrazı batmiyeye ilâç ile itmamı hiz­
tadâdma başlanırken 261 iinoü «alıifede ay­
meti dini mûbin eyledikten sonra merzayi nen şöyle denilmektedir:
mOsUmin ve mihneti abu kil ile azürde dil
... Tafsili kanunu hi'unayunlan budur
olan mûsafirini varidin ve mücavirini müh­
ki vâkıfı müşarünileyh.. :.art hu yurdular ki
tacin hizmetini dahi zimmeti himmeti âliye-
müceddeden mahallci c.cAidcdc hına ve in
yi şahanelerine lâzım ve emri miltehattim bi­
şa buyurdukları camii şerifi hchert karin ve
lip... camiî şerif civarında iki âli imaret ve
mabedi lâtifi bihişt .ayin için...
ziyafethanei pür nimet bina buyurdular. Her
313 üncü sahifede de DarüH-.ıliınin vazî-
biri bir mihmanhanei yegâne ve ziyafethanei
feleri sayılırken:
bir mislü bi bahanedir ki niamı cinan gibi
.... ve şart buyurdular hi nınhallei ceii-
feyzi kesilmez ve rahmeti rahman gibi bezli
dcde müceddeden bina huyurduUnrı camii
eksilmez., tki buk'ai şerif enin birine darüşşî-
şerifin garba mail olan kapısı m mnda vaki'
fa, birine imaret deyu tesmiye buyurdular
olan mektepte...
(S. 54-55-56-57).
Vakfiyede, adı geçen hayvai ve akarat
Camiin avlusunda kuvvetli bir plâstik hakkında etraflı izahat mevciKLlur. Bilhassa
eleman olan şadırvan Vakfiyenin 314 üncü cmilerin eski vaziyetleri. I n ı d n l l a n ve bun-
salıifesînde ..Camii dilküşayı pürsefa meyda- larm yanmda olan veya I m n l a ı l a taallûku
mnda şadravanı hurşid nişan., tabiriyle tav­ bulunan eski Bizans eserleri vo mevkileri ih­
sif edilmiş ve o devirde dahî kıymetinin çok mal edilmeden gösterilmişi ir. r>iinlardan bir
yüksek görüldüğüne işaret olunmuştur. iki misal arzedelim:
Cami civarmda sekizi bir tarafta, seki­ Ayasofya camiinâen Lalisudilirken bunun
zi mukabil tarafta inşa edilmiş olan medre­ Sarayı Sultanî kurbinde oldu-îu. FatiK'm hi­
selerin kuruluşundaki tenazur ile inşaîarm- ni fetihte ilk ibadeti burada yajıtığı zikre­
dakî tenasüp ve güzellik de 262 inci sahife- dilmekte, camiin veçhi tesmiyesi uzun boylu
de kısa cümlelerle çok etraflı bir surette izab anlatıldıktan sonra koTai cedide ve Topkapı
edilmiştin > saravı hakkmda şu izahac verilmektedir.
 " ' T m C A M , , l„j

.... Camii şerifi mezbur dahili beldede \ \ u ,

i a f « cedUe civarında vahidir ki ol feleki C ^ . ' ^ - ' 1 J^^v--^ ^ J \ ^ " V l . ^ j l >
devlete nührii mah eski saray bina edildik- •^•^^J j^^-^y^'J'^l
ten sonra nice müddet, karargâh etmiş iken . \ <^ ^ î , ", ., , s,
kdm mezburenin zemini zeytinlik ismiyle ^* ^ ' ^ J ^ ^ ^
müsemma nüzhetgâh olmakla mcylü rağbet Jl j>
ve sarayı hummayun etmeğe himmet ve ma- A ;il ı^.N'l • liiLl v \'\• \' ı 'ı
üorrt senn saltanat etmişlerdir.. ' \ ^ ^ '
Bu izahatı müteakip Ayasofya camümu j ' l i-4^-11 ^1^!
hududu ve hemhudut olan mülk sahipleri laf- \ ^ J ^ ,vlj, , , -
silâtiyle yazılmıştır. " ^-'^ * ^ - \
Bunu müteakip Zeyrek ve Eski imaret
camileri anlatılırken bunların kiliseden camie r - , ,
çevnldiklen• tasrih-1 edilmiş
j-ı • ve hudutları
1 , . •
da Luııüc kapısının ıı:en :
gösterilmiştir. Bu etraflı izahat yalnız belli jc- ^ . j , ; l)
başlı hayratta değil lâalettayin akaratm tav- . . . , ,. ı NM ı ı ı
şifinde bile mevcuddur. Meselâ Ayasofya ma- - ^ y^^^^
hailesinde Yeni dükkânlar adı verilen pazaı jlki-Ü j Ij.»
tarif olunurken, bunun (Kemer) demekle • \" V M • \ '• f-
maruf (Tak) yanında olduğu hassaten zikre- —- a. u>=^ -
dilmiştir: a,_:-_'o A l U J ' . ^ j j.^ jUlJ' j \
.... Biri dahi Yeni dükkânlar demekle ı'' . , ı. , . ı , .n ı n ,
maruf pazardır kı Ayasofya mahallesinde on
•yedi bab dükkândır. Kemer demekle manı] Sol iaraj:
Tak yaranda tarafı şimalîdedir. Biribirine ., . _ . , ,
muttasd ve bazı bazına mukabildir (S. o 5 ) . ' ^ — ^
Bu izahat ve misaller de bize gösteril
ki Fatih camii; Havariyun kilisesi gibi m ü ., ı ^
him ve tarihî bir eser üzerine insa edilmiş ol- '•^ ^ ' V " ' ^ ""'•'•^
saydı Vakfiyede bu cihet işaret olunmadan j\jVl

Camiin cümle kapısınm sağ tarafmdan l ^

başlayarak üstünde ve sol tarafında devam j ' ^ - ^ ' --i^^ ,Jc.\ J"j-'^^ JIP^-
eden. ve solda biten kitabe Fatih devrinin \ U î^.;^ ^ l ,s-^ns -..^-i:; I A A -'^ci
meşhur hattatı A l i bin S o f i " nin yazı- ' • - ' '• ^
sidir. Büyük değer taşıyan bu metinleri - ^ ^ - ^ V ^ - ^/^r^L-.-" J
aşağıya dercediyoruz: J^îj

. Soğ tora/l f e başı: y ^— ^İ^^VI^^^IJ- J

(6) Bu kelimede n o k t a olmadıkından ( na- ( 7 ) P,u sanr ile son satır arasında rakkanı
sir) suretinde dahi okunabilir. ile .^r.î \ a z ı l ı d ı r .
 i
•4

Ih

1 — Bugünkü Fsii!-. C a m i i ' n i n umumî heyet!

 4
3SM

•m
m,

t-

2 — İçi ve dışı tamamen mermerden olan T a k - K a p u ' n u n bu nefis k e m e r i n i n altır,

daki Bursa Kemeri de çok ince bir san'at g ö r g ü s ü n ü n kudretli eli ile i m t i z a ç ettiril­
miş, altına dizilen istilaktitler bu g ü z e l heyete m i m a r î t a r i h i m i z e mutena
bir mevki bahşeylemiftir.
 3 — Faii'i C a m i i : Tak-Kapı
O r t a k i t a b e i l e ü z e r i n d e k i ısîi'.iıktitlerin ve k e m e r l e r i n y a k ı n d a n ıloyünü<'
4 — R e v a k l ı avlunun o r t a s ı n d a y ü k s e l e n d ö r t servinin g ö l g e s i n d e sivri külahı
bu u m u m î mahal içinde, en kuvvetli bir plâstik eleman olan
Ş a d ı r v a n ' ı n hususiyeti z i k r e ş a y a n d ı r .
 5 — Eski Fatih Camii: y a n cephe eskizi

— * - *
1 i
yj_ı
6 — Eski Fatih C a m i i : U/Ainluguna kesimi eskizi
 7 — Eski Fatih Camii heyetini ç o k g ü r e l g ö s t e r e n bir v e ­
sika olan bu resim elimizde en kuvvetli bir delildir.
The Turksin a d l ı eserde nsşredilmi^tir.

8 — Eski Fatih Camii heyetini ç o k güzel g ö s t e r e n bir v e s i k a

The Turksin a d l ı eserde n e ş r e d i l m i ş t i r .

İT

•0.

I İt'

lıF!gr?.'.lıF'

,ııiı""'l
ı >•

Bu resim X V I ncı asırda Melchior Loriel t a r a f ı n d a n çizilmiş ve hakkak

t a r a f ı n d a n tahrif e d i l m i ş t i r .
 -..-^-^ . 2 - 1 -
>«.>i: r

10 — X V I nci asrın ilk yarısında istanbula gelen Dilich tarafından çizilmiştir.

C. G u r l i t t . O r i e n t a l i s c h e s Aichiv

5^

O O
c o a

f i l n 0 3 7, L Q o'

11 — Eski Fatih Camii'nin 1572 d e y a p ı l m ı ş bir > I I

resmi ( B u r e s i m m a k a l e m i z e elde mevcut vesi­

kalar nrasmda k o n m u ş t u r . Hiçbir dokümanter
kıymeti yoktur).
Bibi. Not. Paris salle des csi'tes et dcE plaiü
No. G e . F . F 3811. P . 85

12 — K ö p r ü l ü Kütüphanesinde mahfuz suyolları

haritasında m e v c u t olan bu resim X V I I nci asra
kadar yapılmı? eserleri çok yüze! tasvir etmek­
tedir. Atikali paşa c a m i i n i irae eden bu resimde
kubbe kademesi bir kısma oturtulmuştur. Hal­
buki, hakikatte böyle değildir. B u hatâ hazfe-
dilirsc resmin mütebaki kısımları mevcut csero
tevafuk etmektfdir.
 m

13 — Istanbulda Atikali Paşa Camii

B u c a m i i n b i r t a m ve b i r m i h r a p ü s t ü Itııbbesi m e v c u t t u r .
F a t i h c a m i i n e şeltil i t i b a r i l e çok benzer. F a t i h camiinin
tesiri altmda 1497 y ı l ı n d a i n ş a edilmiştir.

t • ^

14 — Istanbulda Atikali paşa camiinin k ö ş e d e n görünüşü.

Köşe alikalarmm hariçteki kütleye tesir e d i ş i pek bariz
görülmektedir. İrtifaı fazla tanburlu kubbelerin yarı
k a i d e l e r i d ö r t , ü s t k ı s ı m l a r ı sekiz v e c i h l i b i r şekilde
inşa edilmiştir.
 i.*
n o 9i
I 0^ 7l
C30

Z2
CD
a»
t3
C3 O

İL - > - / o ^ C ^ C ^

o :
o
o
o
V
• ıTr-

C3

C2

\
M*

15 — Köprülü kütüphanesinde 1027 numarada mahfuz suyollnn lınıitnsındnnt

F a t i h C a m i i n i n e s k i h a l i n i bıı : • , i',' - ; . y e ı ,mi:.:._>l o l a r a k .mjnıı.'lU'.'viz. A \ i u ;,İ-..-!.M

b u g ü n m e v c u t a k s l a r a tama'.iiva .'î'vk etmekte o l d u ğ u n d u n b i . ı a ı i ü i en hukik:.;.

yakm bir resmi olarak teiâ];i;; V i - i i i i : i r . Faicat. X V inci asırj,:, yan !;enH rk :
ü s t l e r i n i n k a d e m e l i i n ş a eti:!,":'. •' : • n,',:n.ıal \ e r i l c m e ' / . Bıı e.-e • en ••, v,\: i .ı-
mehaz olarai-- i i . a m i iMİİlecek nıahivettedir.
 ^1^

17 — K ö p r ü l ü k ü t ü p h a n e s i n d e 1029 numarada mahfuz 19 uncu a s ı r d a ç i z i l e suyolu haritasında Fatih Camii'nin bir vaziyet plânı mevcuttur. Bu plânın dikkate şayan
•tarafı eski Fatih camiinin kuş b a k ı ş ı n d a y a r ı m kubbenin birinin aksı gösterilmiş olmasıdır. Bu harita çizilirken Fatih Camii'nin eski şekli tesbit edilmek istenmiş
ise de mihrap üstü yarım kubbesi cümle kapısı üstüne getirilmiştir.
îoüi±tfl cmrrtu
Ti ^ ^ ^ T T " ^

ft i-
H • i

I ir:

—
-m
•£.-. _ I L . _ : A L _ . _* , .•*

1^ 1^
r t

•vs:'

[Tju m
5 I • • _ » » ' m - m m.»

1 m
I İl l i m m tr r r
TIUII T X U E J J J J J - L L L L JJJ-L î ^ I LLLL J J J J
I— .

16 — F a t i h mimari manzumsi genel plânı:

* A - F a t i h C a m i i . B - F a t i h t ü r b e s i . C - F a t i h i n zevcesi G ü l b a h a r s u l t a n t ü r b e s i .
A s a r a ç l a r ç a r ş ı s ı , E - Tl aa u
D - S bnh a n e ınr<lr>
ı n e <: >M
. . . v. v. . î n. u. u. c.t .. F - D e v e l i k ckMiılon
"% k e r v a n s a r a y a h ı r l a r ı G - M i s a f i r h a n e . H - A k d e n i z b a ş k u r ş u n l u medresesi, i - J - A k d e n i z O r t a Çift K u r ş u n l u M e . h e s e l e r i . K - . \ k d e n . z ayak kurşunu
kerv;
^ m ee ddrrecs^e.. „L - M
m — - N _. - O _ - Akdeniz T e t ü m m e medreseleri. P - Fatih D a r ü t t a l i m i . Q - D a r ü ş ş ı f a ar.<ası.' R - S - T - U - K a r a d e n i z T e t ü m m e m .e d r e s e l e r i . - K.n.ı-
d e n i z a y a k k u r ş u n l u m e d r e s e s i . X - Y - K a r a d e n i z o r t a çift k u r ş u n l u medrc.<es.. Z - K a r a d e n i z b a ş k u r ş u n l u mcdre.^e.M.
 EPHESOS-B-A^IUKA JOHANNES OES THECLOGEN

GRVNDRISS 3iy7o -

i/

• •

7/7
•m

1 .:•
fli

Al)l), 12. - (ii!.\ı;i N(isı;i!(;ı;ıiMS ISIÜCIII; .IOIIAANIOS DI.S I : V A N ( , I ; I . I S I / ; N /X I JMI I:S(IS.

Iiiiiclı II. I |(>t'iıı;ıııi) I

S e l ç u k C A y a s l u ğ ) k a z ı l a r ı n d a b u l u n a n St .Johannes Evangel kilisesinin plânı. Bu bina ile Havariyun kilisesinin ne dereceye

kadar m ü n a s e b e t i olduğu tetkik olunmalıdır.
 DIE APOSTELKIRCHE lUSTlNIAN.S
ZU K0N5TAN1T1NÛPEL UND IHRc

;il'MMl|."ll.HH*j

- .-

-1
c iV i ./i
II0 f
srtut MS
MON.\TANTtN

1 -t
•

"'VA
l^:,.'-—1 k:. i A c

>
1 • TKPRN-HM
c c

o « 10 M 40 «oo
inian Full H Û 0 Q • ÜBERBA/UNG DURCH
.DIE/tLTERE 'A-UND
3ÖNĞERE <B'5ULTAN'
»••••»•'••o y/;/'^^':, '''•'':-\.,,,a.,..k....n
MEHMED-MOSCHeE.

19 — M. Wulzinger'in Fatih Camii üzerine Byzantion'da ç ı k a n makalesindeki p / â n / a r d a n :

Havariyun k i l i s e s i , d ü n k ü ve b u g ü n k ü F a t i h camilerinin mukayesesi bu plânda Havariyun kilisesiııin mühalâğah olarak
g ö s t e r i l d i ğ i nazarj d i k k a t i ceibeder.
^^OSCHEE DES 3ULTAN • :m:wm
M O H A M M E D il ( H E U T E )

t
m DES

-ö!
I -1
17«)7
V I
> I
;
fERBAVERS

i /;
/ I
ALTER B A V Z U -
STAND D I E S F R
ANOSCHEE VOR
P E M U M B A V .-î.

y ~^^x '\{ X' X' x-' l r H

I'.

30 S» m.

"O — E s k i F.itih C n m i i v c Havnı-iycın kilisesi hnkkmcla Byzantion'claki makalesinde M. Wiilzingor tarafından mihrap cihetinden
sabit k a l m a k üzei-e ç i z i l e n eski v c yeni F a t i h c a m i l e r i n i n m u k a y e s e s i n i gösteren plân
 23 — Fatihin eseri olan ilk Fatih Camiinin b u g ü n d kalmış kıymetli
h a t ı r a l a r ı n d a n : İç ö n d e n , son cemaat yerinde, p n ı ç e r c üstlüğü kıy­
metli iki çini panodan biri. B u ç i n i l e r sarı, y e ş i l r e n k l e r i n h â k i m i y e
tile devrinin .san'at g ö r g ü s ü n ü t e b a r ü z ettiren m ü h i m vesikalardandır.

m
24 — Fatih Camii r e v a k l ı avlu, son cemaat mahallinde , X V inci asırdan
kalma ç o k k ı y m e t l i çini pano.
 MTV

İL-

25 — Eski Fatih Camiinden kalma en orijinal bir parça:

Bu kapı ilk Fatih Camii mimarı Sinanm karakterlerini mi'.^-^ıâada göz önünd
tutulması icap eden d i k k a t e ş a y a n b i r eseridir.

ir

27 — Fatih C a m i i t ü r b e l e r - a v l u s u n u n pencereli d u v a r l a r ı n d a n IJİIİ.

B u d u v a r ı n d o l u ve bü< i u s ı m !)!,,bellerine d i l d a ı t ediniz. S u H a ı u h m e l Caınıı m i

mannın yeni bir buluş Ü1CU;LI; zannedilen boş kısımların baUıınıyeti Ijınad
b i r b u ç u k a s ı r <'nce m u v a f f a k i y e t l e t a t b i k edilmi^Ur.
 26 — Haricî cephe p e n ç e r e l e r i üstündeki tezyinat.
Yeşil p o . i i ; - üzerine k a k m a o l a r a k m e r m e r l e y a z ı l a r y a z ı l m ı . ş t ı r . l^c>ıu,-cr
m o l ü r l e r i tlaha ziyade B u r s a üslûbuna yakındıı.

i
f

28 — Fatih C a m i i r e v a k l ı avlusunun esas k a p ı cephesi.

Bu cephe pençerelerinin üstlerindeki kemerlerin içi porfir üzerine nıeı
k a k m a olarak nefis s ü l ü s hatla y a z ı l a r y a z ı l m ı ş t ı r . Pencerelerin
etrafı kamilen molürlüdür.
29
Fatih Camii revakii avlusunun ortasmda bulunan bu şadn-van. avlunun
boşluğunu yok eden mimarî bir elemandır. Külâhm meyli, saçaklarm cıkmtısı,
yandaki serviler; parlak gri ve koyu yeşil renklerin imtizaç,
ayrı bir hususiyet a r z e t m e k t e d i r.

S
V
. 'i 'ıiiraıgriıirıı^riı-'

30 — F a t i h C a m i i c ü m l e kapısı kum saati ve tezyinatı

31 — Fatih Camii rev^klı avlu kemerleri; Çok itina Kösterilen bu kemerloı-
ve başlıklar en sade fakat en halis san'at telâkkilerile in!..r. oUınmtıştın .
Bu t e k e m m ü l ü y a l n ı z klâsik devirde görebiliriz.

32 — F a t i h Camii minaresinden iç avlunun görünüşü.

Dürt .•^ÇİVİSİ ile ş a d ı r v a i ı n ı kıışbakı^;! b i r re.'iini.. B u ş a c l ı ı \ a n . a\iu(la
h u l ı n ı n ı a n ı a s ı ç o k bü.vük b i r y o k l u k t e ş k i l edecek k a d a r elııjııınıiyetlidii'.
•ar
r< -

Ü
 bb a 38 — Fatih Camii: Revakh avlu direk başlıklarınc
— Fatih Camii: Revakh avlu dirsk başhkların- 37 Fatih Camii: Rs\ a v l u d rsK a ss l ı k l a r ı n d 31
 Fatih medrcseleı-inden birinin pencere i,istü.
39 — Atiknli pasn camiinde Beynzıd I I . clcvı
Tuğla tezyinatı dikkate şayandır.
knimn direk bnsl ı k Ir.rı n d n n

ıDim.r ı.:i!:İ!İ:l;ır!;ı mııknytva" lüliııi/.'.

fes

0
IM İ

,r. i i

—i t r

41 •— 1768 - 1771 yıllan arasında inşa olunan bugünkü Fatih Camiinin dahilden
g ö r ü n ü ş ü : Önde ilk binadan kalan mihrap g ö r ü l m e k t e d i r . Kalerr. işleri XIX uncu
asrın çok çirkin hatıralarıdır. Büyük kubbeyi tutan ayaklar mevzun ve hatlar-
sakin g ö r ü l m e k t e ise de kıvrak barok silmeler l ü z u m s u z ve fazla
hareketli hissedilmektedir.,
 42 — B u g ü n k ü Fatih Camiinin kubbe ve b ü y ü k kemerleri.
B u k e m e r l e r k l â s i k d e v i r k e m e r l e r i n d e n d a l ı a .sivridir. .Silmeler \-e a l ı k a nilıay,
lerindeki barok üslûbunun şekilleri ile d a i r e v i lali bı-m.-rler:
S ö z ü m ü z e y a l j a n c ı İJİr lesir vermekledir.
 43 — Fatih Camii dahilinde mermer başlıklar
Hu ba.şlıUlaıııı i m a l t a r z ı (:ok ijayanı tlikkal olmakla bı-r:,!»»!-
tesirler rozaslarda sezilmektedir.

44 — B u g ü n k ü Fatih Camiinde b ü y ü k mahfilin kapısı.

Fatih Camii; Akdeniz baş v e orta kurşunlu meclı e s e l e r i n i n
minareden cjörünüşü

fi

— Fatilı Camii: Akdeniz orta çift kurşunlu nıcdrcsrîisrinin

minareden görünüşü.
Fatih minarelerinden b u g ü n k ü cami kubbe t a k s i m a t ı n ı n görünüşü.
H a r i c i t e c s i m a t ı n fazlalığı n a / . a r ı d i k k a t i c o l b t ^ t m e k t t ' d i r .

Fatih camii tabhane medresesi y a n ı n d a develik adı v e r i l e n kervan

saray binası. B u g ü n ç ö k m ü ş bir vaziyettedir.
' ' 9 — Fatih D a r ü ş ş i f a s ı n d a bakiye kalan y e g â n e k ı s ı m bu d u v a r p a r ç a s ı d ı r .

•r

4»

1I

50 — Fatih Camiinin tabhane medresesi yan copl-esi.

B u cephe 1767 zelzelesinde h a r a p o l d u g u u . i a n 1771 y ı l ı n d a t a m i r olunmuştur Bu
m e v c u t t a d i l â t ile b a r o k p r o f i l l e r o tamirin iıatır;!.- (lir.
 51 — Fatih t a b l ı a n e medresesinin dış kapısı.
Sakin h a l l a ı i a sü-ikMiıniş olan b u ka|)i ö n plana ainuııakla l.'ljariı/.
eltii'ilnıi:? ve L ' l ı c ı n n i i y e t kazaınıııştu'.

62 — Fatih medreselerinden birinin a v l u giriş kemeri.

B L I kenıoı- gol; Sİİi'.el (.-izilmi^ ve in.>;a e(lilıni.';tir. I.") i n c i a.srnı
ir^^a h u s u s i y e l l c ı ' i n i has itlir.
 w »

52 — Fatih tabhane medresesinin dershane cephesi.

Avl;ı ı-evaklan. buradaki kuljlj- teşkilatı iznıkle Xiluiii- halım
inıarotiiKİekine nıiı^abihtir.
— Fatih Camii tabhane msdresesinin dershane k a p ı s ı kanatlan.
çok n c l i s atîaç kajM k a n a t k ı r ı r ı m isjçilif^iıu' pek az rasllamr.
K i t a b f vo ge(,'im'lor b;'ş a s ı r d a i ı b o r i hig Ijozulmanıifj, bütün
s a i î ' a t m ı muhafaza etmiîjtiı-.
 V
4» 4»

r/y r^:'^^r' «4
> x^:i^»i
•s;

İS.

54 — F a t i h t a b h a n e m e d r e s e s i : D e r s h a n e k a p ı s ı n ı n a ğ a ç kanatlarından
biri. Çok kıymetli bir parçadır.
 i-
Fatih tabhane medresesi; Dershane k a p ı s ı n ı n a ğ a ç k a n a t l a r ı n d a n
biri. işçiliğin f e v k a l â d e l i ğ i be; asırlık olan bu kapının
hali h a z ı r vaziyetinden anlaşılır.
56 — F a t i h t a b h a n e m e d r e s e s i n d e b u l u n a n ve T ü r k m i m a i isinde çok
orijinal bir parça olan bu d i r e k kıymetli eserlerimizdendir.
— Fatih tabhane medresesinde mevcut bu direkler mimari
tarihimizde emsaline pek az r a s t l a d ı ğ ı m ı z bir u n s u r d u r .
Fatih tabhane medresesi direk başlıklaı
devrinden kalma başhklardand
 59 — Fatih tabhane medresesinde direk başlıklarından
B u başlık Beyazıd I I devri b a ş l ı k l a r i l e mukayese edilmelidir,
 60 — Fatih m^drasalerinden birinin i<apısı.

63 — Fatih camii medreselerinin dershane kubbelciinden

F a t i h c a m i i n i n ç e v r e s i n d e l ^ i sekiz m e d r e s e n i n d e r s l ı a n e Icubbcleri Ijaşl;
b a ş k a sistemde i n ş a e d i l m i ş l e r d i r , F a l i a t b i r k ı s m m ı n t a n b m i a r ı resimd
görüldüğü ü z e r e fazla y ü k s e k t i r . B u hususiyet Burs-; tıcvri
k a r a k t e r l e r i n d e n m a d u l Ijir haldedir.
Katih medresesinin iç a v l u r c v a k l a r ı n
 •w.
I; , • i •

4k
Jjr "W.-' ' , .,

I
59 _ F a t i h c a m i i huclııclu icincle ı232 cic ınsa olunnn
.1.1 ' ' ı>
NaksKİİl mektebi bnhr' kapısı.

68 — Fatilı Camii ti.ii'beler avlıısııncla Mahmud I.

tarafından 1755 tarihinde inşa ettirilen
kütüphane binr.'-.
 64 — Fatih medreselerinden birinin avlusu ve tu^la l o m e ı leı i .
Bu inşa t a r z ı i ' a t i h d e v r i k a r a k l o r l e r i n i lanıamcn nuılıala','. etnu-kted

65 — Fatih medreselerinden birinde kemer vc dııvaı- inşaatı

Tuğla vo taş işçilifii y a l n ı z dahilde tatbik edilnıi.ştir. llar'ci (lıı\ar
a d i kesme t a ş t a n yai)ilınıştır.
 ...

t.- ... , •r

I r

w.

i.

67 — Fntilı camii avlusııncln ve Mnltn cai'sısınn

nazil- bina. 66 — Fatih medreselerinin haricî pencere süğe
Malımud I •.ırafındai) ıııckl''lıi .^'!ı.v:ııı ııl:ırak in.'ja ve kemeı'ieri.
c l t i i ' i l ı n ı ş t ır. Duvailai' (amanıcıı basit ko.sme ta^. vo kemerler
lııuladan in.'<a e d i l m i ^ i l i r . Bn'kag .sıra tııjîla hatıllar
Körülmemekteriir
70 — Fatihi C a m i i heyeti i ç i n d e 1232 de inşa ettirilen Nakşıdil Sultar türbesi ve sebili
 TOrU: va^cıflan ve vattfiyeleri
üzerine m ü c m e l bir etüd

HALİM B ^ K İ KUNTER

Vakıfların Inıgünkii i l i m nm'laları ile
tetkik ve izaln gerekli bir işdir. Yakıl', Türk
lerin eski hayatında vücut bulan içtimaî mü­
esseselerin en ehemmiyetlilerinden biridir.
Ve mevcudiyetini bugün dahi muhafaza ede-
gelmiştir. Bahsettiğimiz tahlil ve izahın lü­
zumunu şiddetle ortaya koyan bir cihet de
bu işin şimdiye kadar tan. bir surette yapıl
mamış olmasıdır.
Bu çok küçük etüdümüzle luiyle bü­
yük ve ağır bir işi yapmağa heves etmiş va­
ziyette değiliz. Yüksek bilgi ile beraber ih­
tisasa ve kuvvetli metoda mütevakkıf olan
bu iş aynı zamanda derin ve esaslı teteb­
bulara da ihtiyaç göstermektedir. Bu yazı­
mızda yalnız vakfiyeler üzerinde yaptığımız
oldukça geniş tetkiklere dayanarak ve mü­
teaddit vakfiye örnekleri vererek Türk va-
kıflarınm en bariz karakterlerini tebarüz
ettirmeğe çalışacağız.
Halka, gençliğe ve bizi anlamak isleyen
yabancılara vakıflarımızı behemehal tanıt­
mak lâzımdır. Çünki Vakıflarımız. Türk iç­
timaî heyetinde sosyal yardım, göeztme, mil­
lî dayanış, şefkat fikirlerinin ve teşkilâtının
en eski tarihî devirlerden biri mevcut oldu­
ğunu kısa ve şamil bir ifade ile türklüğün
pek wiihiw hij mevki işiral etmekle ı^hlııi:,!
lebeyvün etmiş olduğundan bu lıusu.-^la du­
ba lu:la re daha c.^a.v/f mulûmal dercine miib-
rcnı ihtiyaç hası! almuslur.
Lrkaj böyle ntuu::unı re mühim bir
mevki işgal etmekle beraber bundun ue /.<-
luubuldaki ne de huriedehl ecnebiler bhil.i
veçhile huberdur değildirler.
Elyevm faaliyelle bulunun heyetin ye­
gâne maksadı, merbut varakadan dahi un-
luşdacağı veçhile. İslunbulu kabil olduğu ka­
dar ecnebilere, ve bilhassa .Imerikulıbıra lu-
nılmaklır. Halbuki çok bediî eserler ile mü-
:eyyen olan İstunbulu hukkile lunıyabilmel:
için evkajın ne (dduğunu unlamak ililivaet
bari: bir suretle hissolunnıokludır.
Sualler:
1. — Etkajm mcn.^ei'.'
2. — Teşkilâtı?
3. — Maksadı':-
4. — .Menabii varidatı?
5. — Evkaj nezarelinee idare olunan
müessesal ve bunlunu sureti idareleri?
(}. —• Evkafa dair Türkçe eser var mı­
dır? İsimleri?.
O zaman nezaret t a r a f ı n d a n hı-yele ve­

yüksek görüşünü ve faziletini ishal eder. Ma­ rilen ceva]j. iıeyelin ınektııbilc b i ı ü k t e 12 sa-

hiyetini anlayınca vakfı sevmemek, onu ya­ iıifelik küçük b i r risale s i k l i m l e baslııılınış-

ratmış Ve yaşatmış olan Türklüğü lebcil et­ tn'. E l i m i z d e b u h n u ı ı ı \e sonımıla 17; K . S.mi

memek kabil değildir. 1922 tariiıiıü taşıyan ııüslıada soruları sual­

lerin ceva])ları yazılıdır. üalisinii/.i alâka­

921 senesinde İstanbul şehrinde içtimaî dar eden i k i ciheti l>uradau istinsah ediyo­

tetkikler yapan bir Amerikan heyeti o za­ ruz :

manki evkaf nezaretinden vakıflar hakkında /. - Evkajın menşei'^

bazı malûmat istemiştir. Heyet reisi Profesilr
C o n i n tarafından evkaf nezaretine yazı­
lan mektupda bu müracaatı icaj) ettiren se­
bepler şu suretle izah edilmektedir:
Bir senedenberi İstanbul şehrinde bir
Amerikalı heyet tarafından icra edilmehlr
olan içtimaî tetkikler neticesinde lakıflunn
(Menşe) den maksat Evkalııı zamau ;•
mekânı :uhuru demek rdduğu zannedilmekh
dir. J'ukıf. Resulullah Muhamnud uleylıisM-
luli vesselam zamanında (Medine) dı- zuhiıı
elmi.ştir..
6. — Evkafı islâmiveye ıluiı 'I ürbçı
matbu âsar var mıdır? İsimlen m-ıliı'.-' \hik-
 104 HALİM BAKI KUNT ER

sat Evkafm ahkâmı fer iyesine dair âsâr ise olan Vakıf; güzel s a n ' a i l a ı l a ı.-k-uği,ı ve
bu bapta matbu ve gayri matbu yüzlerce âsâr umumî kültürün yayılması s ^ v iıkselmesi
vardır. Ne kadar Fıkıh kitabı varsa hepsinde bahsinde de büyük biı- l o l o)iia;nıs, sun de­
Evkafın ahkâm jer'iyesine dair mahsus ftı- rece ehemmiyetli hiznıeller il.ı ı y i t m i ş t i r .
sıUar bulunur. (AhkâmülevkafJ ve saire T ü r k dünyasmm her yeriıulc ^M-nıltu kıy­
namlarile Türkçe matbu birkaç risale var­metli âbidelerin i)ek çoğu \ a k i n canüası-
dır. Maksat bu olmayıp da zuhuru islâmdan nm Türklüğe ilıda elmis uklujAu nıatldî eser­
beri Evkafın mahiyetini^ edvan tarihiyesini; lerdir.
safoJıatı umumiyesini, ahkâmı feriye ve ka
İçtimaî müesseselerin tâbi ı-idüklaıı de­
nuniyeisni cami etraflı bir eseri tarihi ve il­
ğişme şartlarına uyarak vakıl mııj^üesesi de
mi ise böyle bir eser ne elsinei jarkiye-
zamanla mevzu ve sistem iliharUr pek çok
nin ne elsinei garbiyenin hiç birinde ya- lahavvüllere ma'ruz k a l m ı ş l a , l ' ı a u ı u l a be­
zUmamiftır.. ^ raber birbirine çok uzak I m ü u Jevrelerde
Bu ifadenin tazammun ettiği mâna Türk bile mevzu veya hukuk b a k ı u m ı j ; Ü b i r i b i r i -
vakıflarının doğrudan doğruya diyanî ve ia- ııe yakın veya benzer b i r ç o k CÜILSIOI bulmak
lânû bir müessese olduğu iddiasını tekrar­ kabildir. Aşağıda Elilerc, D) !!,ıı, i.ı a, Selçuk
dan başka bir şey değildir. Bu kanaat bugün ve Osmanlı Türklerine aid ba^ı ..VkLiye ine-
bile bir çok zihinleri işgal etmiş vaziyette­ tinleri üzerinde bu cihetleri leb;ıs .;/. elürme-
dir. ğe çalışacağız.

Vakıf deyince bir çoklarımızda hâlâ

münhasıran islâm hukukundan doğmuş, mev­
zuu diyanî hizmetler olan, dünya işinden zi­
yade âhiretle uğraşan dinî bir müessese ha­
tıra gelmektedir. Halbuki Türk vakıfları is-'
lâmlıktan önceki devirlerden beri yaşayan,
Budda dinindeki Türkler tarafmdan da çok
rağbet gösterilen sosyal bir müessesedir. Va­
kıflar, tarihin her devrinde, Türk dünyasmm
her yeonde millî vicdandan birer güzellik,
iyilik ve şefkat âbidesi jeklinde doğmuş ve
yükselmişlerdir.-Hayra ve iyiliğe matuf olan
hareketler bütün dihlerde sevaplı ve mergup
telâkki edildiğinden vakfın dinde kıymetli
yeri vardır. Diğer taraftan vakfm içtimaî ha­
yatımızdaki inkişafı, vakıflar hukukunun da
inkişafmı mucip olmuştur. Kanunu Medeni­
nin kabul ve tatbikine kadar asırlarca urau-
nû hayatımızı tanzim etmiş olan islâm huku­
kunda vakıf meseleleri çok işlenmiş ve geniş
bir yer tutmuştur.
Bu hal Türk vakıflarmm millî ve içti­
maî bir müessese olmak vasfma halel getire­
mez. Vakıf, eu engiş ve temelli sosyal yardım
ve öngörü hareketidir. Bütün yurdu saran bir
sevgi, her yurddaşı düşünen bir şefkat ve
bunlarm ebedî olması ülküsü onun açık ka­
rakteridir.
Vakıf, insanlığa hizmet yolunda daima
san'at ve kültürle beraber yürümüştür. Bu
itibarla haddi zatmda içtimaî bir teşekkül
Vakıf elbirliğiain ve göııiıl l u ü ı ^ n i n en
güzel ifade vasıtasıdır. Bu sisitııui., Jcrdiyet-
clik ile cemiyelcilik; halkçılık ile dev­
letçilik f i k i r l e r i yurda, y u r d d a j i j ı i ve in­
sanlığa hizmet yolunda pek t^ü/.ı I \e mahi-
rane bir surette birleşdirilmiij ;c kaynaşdı-
rılmıştır.
Vakfm menşei insaularm ruh : iaki i y i -
lik temayülüdür. Ortaasyadan cihi ipn dört
köşesine yayılan T ü r k l e r g i u i k l c u iıer yere
kahramanlık vc medeniyet {jolüitliiLicri g i b i
i y i l i k ve yardım f i k i r l e r i n i de yay'Lişlardır.
Türkün ruhundaki cümertlikleu vc ıilussever
likten doğan vakıfların her b i r i bi: niu y a ş a
yan veya bizden sonra gelecek ui uı insani
r m iyiliği, sıkışdıkları zaman y a ı û ı m g ö r m e
si, halkm yükselmesi için k u r u l ı m ı ş birer ha
yır ve hasaiiat ocağıdır. MedeaiycUo j l e r i git­
miş olan ülkelerin hepsinde sosyal -j avdım ve
dayanış umumî hayat içinde büyük bir yer
alır. Yer yüzünde bunun en parlak ve eşsiz
örneği ise Türk vakıflarıdır. Halkckıu doğan
ve varlığını halkın iyiliğe ve fi,ii/,c!!iğe susa­
mış öz duygularından alan T ü r k v a L ı l l a n ha­
yırlı ideallere dayanan birer v a r l ı k t ı r .
Tesis olunan vakıflarla ifa elliı ilen hiz­
metler ve irae edilen gayeler bü^iık b i r te-
nevvü arzeder. Pek çoğu yurdun i u ı a n , düş­
man tecavüzünden muhafazası ve içtimaî
bünyenin korunması gibi pek yüksek ve pek
 T V R K V A K I F L A R l ]
^ y - l K F I Y E I. i: R i 105

şümullü askerî, medeni hedeflere laallûk
eder.
Suyolları, kemerleri, çe§me ve sebiller,
yol, kaldırım, köprü, a^evi, misafircvi, dul-
evi, mektep, medrese, küiüphune, muvakkit-
hane, hastahane vakıfları hemeıuı her yerde
bulunan, görülen vakıflardandır.
Bunlardan başka öksüz kızlara cihaz ve­
rilmesi, borçlu olarak mahbus bulunanların
borçlarının ödenmesi, müjlis olarak hapse-
dilenlerin tahlisi, köy ahalisinin ihtiyurlanna
elbise verilmesi, mahalleler veya köy tekâli­
fine imdat edilmesi, kale ve isliiıkûmlara ve
ya donanmaya muavenette bulunulması, aske­
rin teçhizi, zahire loncaları tesisi, meyva ye­
dirilmesi, deniz feneri inşası, yetimlere, dul
kadmlara ve muhtaçlara yardım edilmesi, ço­
cukların ballarda açık lıavada gezdirilmesi,
mektep çocuklarına ğida, elbise, tedris leva-
ami, yakacak ve mesire masrafı tahsisi, fa­
kir çocuklarla dullara ve ihtiyar fukaraya el­
bise ve zahire verilmesi, fakirlerin ve kimse­
sizlerin cenazelerinin kaldırılması, çamaşır­
hane tesisi, bayramlarda çocukların ve fakir­
lerin sevindirilmesi, Van gölünde gemi işle­
tilmesi, halkın deniz kenarında teneffüs ey­
lemesi için yalı ve liman inşası ve tahsisi,
açık hava mektepleri, spor meydanları ve teş­
kilâtı vücude^ getirilmesi, kuşlara pirinç ve
hayvanlara ğida ve su verilmesi ve saire gibi
hepsi birdenbire akla gelraiyecek kadar çok
hizmetlerin ifası için ihdas edilmiş -en son
ilmî telâkkileri ve muvaffakiyetleri okşayan-
• vakıflar da vardır.
Burada dikkat edilmesi lâzımgelen nok­
ta yapılan iyiliğin bir defaya veya muayyen
bir zamana inünhasır olmamasıdır. Vakıfda
esas, iyilik ve hayır fikrinin ebediyetidir.
Görülüyor k i vakıf; fedlerin hayırkâr
arzularmı ölümlerinden sonra da yaşatacak,
inkitasız devam ettirebilecek bir sistemdir.
Bu kadar bâriz vasıflarma rağmen vak-
fm tamamile dinî bir müessese telâkki edil­
mesi, milletin hayatmda ilerlemeye ve ye­
mış ve her şeye hâkim olan bu zihniyet Vakıf­
lar hukııkımu ve tarihini yalnız islâm duıiniu
tornm ve tarihi içinde müıalâa etmiştir, ü
zanıaıun telâkkisine göre vakıf nmamelâu dl-
niyeden nıaduddur. Malî hir ibadcllejı ibaret­
tir [i). Dinin salâbetli kaideleri, nassı katı­
l a n zamanla değişen ve gelişmesi tabii olan
içtimaî lıayalınuza uymamağa başlayarak onu
nasıl sıkmış ve tereddiye maruz bırakmışsa,
\ akıl müessesesi üzerinde de tesirlerini öy­
lece göslermişLir.
Aslında realist bir düşüncenin mahsuUi
üîan Türk vakıfları bu demirlerde mislik bir
mahiyet almağa başlamış, hilei seriye \c mu­
vazaa 1ar vakd' muamelâtma girmiş va
kıf işleri Skolâstik usulün en tipik bir misa­
l i n i göslermişlir. Bnuunla beraber aslında iyi­
lik ve güzellik fikirlerini taşıyan, içtimaî
hayatın türlü iiıtiyaçlarma cevap veren Türk
vakıflarıuıu çoğu bu aslî karakterini aslâ
kaybetmemiştir.
Türk vakıflarına isnad olunan ve derhal
tashihi lâzımgelen bir kanaat da vakıflarımı-
zıiı eski zamanlarda mevcuL olan zabıt vc mu-
sadcri emval usulünden kurlulnıak cndisesile
• tesis edilmiş veya revaç bulmuş olduğudur.
Aluhtelif vesilelerle birçok yerlerde söy
lenilmiş olan bu fikirlerin salâhiyelli bir za­
tın nisbeteu yakın bir zamanda intişar eden
kıymetli bir etüdünde de tekrar edildiğini
şöylece görüyoruz [2j.
Osmanlı ülkesinde P'akfın çokluğu müs­
tebit ve keyfî idarenin sık sık tatbik ettiği
emvalin zabıt ve müsadere usulünden büyük,
küçük her sınıf halkın mallarını korurınusı
için dinî ve bu sebeple gayrı kabili tecavüz
telâkki edilen vakfiyetin masuniyeti sahası­
na ithal etmesinden neş'et etmiştir.
Zürriyet vakfı usulünün nu'vcaJiyeli ya­
ni emvalinin varidatından ehemmiyetsiz Liı
kısmını lâaleituyin bir hayra tahsis etmek şar-
(1) Vakıfdan maksad nedir'! Vdr.jdan maksad
(tekarrübü ilallah) dır. Yani hayır ijlcyip sevap ka­

nileşmeye mâni gibi sanılması sebepsiz de­ zanmaktır. İhadatı maliycdz-.ı vıaduddur. (Evkal
nezaretinin bastırdığı 12 sahildik risale, 17-K.Saııl
ğildir. Son asırlarda Türk içtimaî hayatına
922 S. 7).
hâkim olan din otoritesi vakıf işleri üzerinde
(2) İstanbul Saylavı, eski Tapu ve Kad;t.-,tro
de kendini kuvvetle gösterjniştir. Taassubun, Umum Müdürü ve Ziraat Vekaleti Müsteşarı Bay
hayatm her safhasma girdiği ve şiddetini son Atıf m İdare MccmuasJnd-.ı ^ntişar eden maka­
derece arttırdığı devirlerde vakfa tamamile di­ lesi (^Kanunu Medeni kar^tsnida F.vkat, İdare Mcc.
nî bir mahiyet ve kudsiyet verilmeğe başlanıl- muast sayı 16 sahlfe 965. Temmuz 929).
 106 // A I J M HAKİ KU A' 7' /; H

tiyle bütün mütebaki kısmında mirasçı halef­ ^ kıflarınt hakiki çelnesiic iiruıuek \e ,

lerinin emniyetle istifade edebilmesi imkânı mek-C>•/»IIjurixel__Rejinıiıı.• luisij, u l n.,,^^

vakfı âmmenin ihtiyacımı elverişli bir sis­ Eskiden Vakfa izafe edilmek
. . . . , , '"•'^ ' - i ' n i l e n di-
tem haline sokmuştur. nı mahiyet imparatorluk d.-vi i n i , , j.'^j^, .
Maddî kıymeti kadar manevî zenginliği idaresi tarafnulaıı h n z ı c a n e d i l t u i ş i u . \ı]j/l
de yüksek olan Türk vakıllarmnı doğrnasnıı Evkaf Srzarcti larafnı<i;ııı 19,1.-,
y,lrnl-^"^"
• • "lu neş­
ve çoğalmasını müsbet sebeplerden ziyade
redilen Evkafı Hünuıyun .\e:ıı,,iıııin Utrih-
böyle menfi bir âmile istinat ettirmek, ya­
çei teşkilâtı ve nuzzıın'u Icnu ıiıııi n'nuH adlı
pıcı ve yaratıcı bir karakter taşıyan vakıfla­
kilal) bu telâkkiyi ifade ctii'n ı c - n n 1^v U V -
rımızın çokluğunu müsadereden mal kaçır­ vetli bir vesikadır. \\\\ cscıiıt d u ı d i m r i i \ e ho-
mak gibi nihayet bir /wVe'den (mukabil ko­ silici sahifeleriııdc söyle tleıüıtıckd , | i ı .
runma tedbirinden) ileri geçemiyecek olan
Alemi islâmda tcuvUnü ınüşlvıcLi. ifaya
bir usule atfetmeğe kalkışmak lâyıklı bir hâdim olan ahkâmı şer'iycdcu !<i,/ (f 'ukıjj.
hareket olamaz. dır ki usul ve delâili, fiinı ıc said hü-
Daha aşağıda: lübü fikhiye.de mufassaldı/.
Bundan başka büyük vc zengin ütkeleı «.Vakıf lûgutun bir şeyi (lainı.ı durdur-
fetheden imparatorluğun sultanları, vükelâsı, muk ve şer'an bir malı ıı.ilkiyrf;. :, (çıkarıp
kumandanları ve diğer ricali zaferlerden menafiini şenıili muhsusıı i'ızcrr ı -. uhheden
kendilerine düşen hisselerle cami, medrese, bir ciheti hayra tahsis ederek s(i!:i. ,n(ik tna
sebil gibi san'utkârune eserler vücude getire­ nasınadır. Vakfeden kiııısvyr (Idl.'i). vakfe­
rek bir taraftan dünyada namlarım ipka et­ dilen mule (mevkuf) lafı.^is rdH,-,, cHıcte
mek ve diğer taraftan âhirette de sevaba na­ (mevkufuııuleyh) denir.
il olmak kaygusunu düşmüşlerdir ki bu da
Vakıf umuru hayriyc ve i(ııı<!,i:i nınliyc
VakıflurıA ^oğalnuısma ve güzel vakıf eser­
den olduğu münasebriHc Ralıııı- ;. .J/Ialrmin
ler meydana gelmesine sebep olmuştur.'
sullallahü aleyhivesellenı cjendimi hazretle-
denilerek ifade hakikî mevzuuna doğru rinden ve (ganyan güzin ve .suhaln i jc-uU ka
genişletilmiştir. Bu son izahın da Vakıfları rin ndvaııullahi teala atcylıiıu cfnıni/ı haza
yapanlar musaderei emvalden korkan zen­ ruHndan suduru şer'an s,ıl<i! olan hh sünneti
ginlerle yeni ve zengin ülkeler fetheden sul se niyedir..
tanlardan, onların vezirlerinden, kumandan­
• Vakıf lıakkjııdaki yeni ve lıal i k i görüşü
larından ve diğer ricalden ibarettir mânası­
ifade eden en kuvvetli v<'sika ise İm j i i n mer'i
na alınmıyacağı şübhesizdii.
olan 2702 sayılı vakıflar kaıuııııı lâyihasını
Türk vakıflarını yalnız zengin ve Aris­ 12/6/9:^2 tariiünde Uüyük Milli! Meclisi­
tokrat bir sınıfın tesis ettiğini ve bunlara ay­ ne takdim etliği zanıaıı llükûnıriin yük­
rılan paranın daha ziyade ganimetten ibaret sek meclise arzelnıis olduğu esl),)].ı mucibe
olduğunu ifade etmek hakikatten çok uzak­ mazbatasıdır. Tarihî bir elıeıııınivci taşıyan
laşmak demektir. raazbalanın başlangıcında şöyle detıümekte-
Vakıf yapanlar içinde mallarını müsa­ dir:
dereden kurtarmayı düşünen adamlar, büyük Kanunu Medeni talhikat kaıuınunun 8 in­
ganimetler elde eden kimseler bulunabilir. ci madd&fiinde o kanunun ncşriııdrıı evvel
Fakat yalnız bunlara bakarak umumî bir hü­ vücude getirilmiş Vakıflar hukLuıdıı ayrıca
küm çıkarmak ve asırlardaiıberi her sınıf hal­ yapılacağı beyan olunan (Evhııj inilnkat ka­
kın iştirakile vücut bulan Türk Vakıflarının nunu) şu lâyiha ile vücud kisvesine girdi.
şerefli varlığını ve menşeli.i çok dar bir sa­
Eâyihanm mahiyetini tahlile girişmeden
haya inhisar ettirmek doğıu değildir. O va­
evvel .sebebini arayalım ki medenî kanunu­
kıflar k i . onların hükmî şahsiyetinde millî,
muz vazıı o kanunda lrsi:der h/ıkkında. bir
ırkî necanet ve faziletlerimizin silueti gö­
fasıl mevcut iken neden dolayı eski Vakıflar
rünmektedir.
için bir kanun yapılmasına liizuın gördü. Ve
I Osmanlı devrinin millî hayalı ezen vc mille-
\ Yanlış telâkkilerden sıyrılarak Türk va- \ tin medeniyet yolunda iler'enıcsine engel olan
 T V R K V A K I F L A R 1
an'anelerini bir hamlede yıharken bu nokta­
da niçin durdu. Ve neden düşündü?
Çünkü onda benliğinden vc içtimaî var­
lığından eser gördü. Mukaddes yurdunun hcı
tarajına serpilmiş âbidelerinin kubbe ve du­
varında kendi dehasının, hastuhanelerinde,
köprülerinde, çeşmelerinde, sebillerinde Türk
hayırhahlık ve cömertliğinin inceliğini vc bü­
yüklüğünü sezdi.
İnkârı kabil değildir ki bu hasenatın ib-
zalinde ibadet kasdı da müessir bir âmil idi.
Lâkin mutlak ve tamam bir âmil değil. Eğer
böyle olsaydı aynı akideyi taşıyan memleket­
lerde olduğu gibi Türk Vakıfları da ibadete
mahsus ve münhasır kalırdı. Memleketimiz­
de mevcut vakıflarla sabittir ki Türkün fıl-
retindeki feragati nefs ve guyrendişlik hisle­
ri bu dar çerçeve içinde mahsur kalmamış
ve aynı zamanda içtimaî lesanüdünü temin
eden ve irfan ve fazilet duygularını tenmi-
ye eyliyen mektep, medrese, haslahune, yol,
köprü, kervansaray, misafirhane, imaret, çeş­
me ve daha nelerle seyli hasenatı; yatakların­
dan taşan nehirler gibi: memleketin İter ta­
rafını kaplamıştır.
Malını mensup olduğu cemiyetin hayrı­
na, refahına bezletmek bugün için de en yük­
sek medeniyet şiarı değil midir? O şiarın fli­
retinde meknuz ve mevcut olduğunu Türk
asırlarca evvel bu eserlerilt de isbat elti.
İşte onların bugünkü yüksek görüşlü ve de­
rin fikirli evlâdını bu nokta düşündürmüş ve
kıymetli yadigârların yaşamasını temin için
ayrıca esaslar koymağa bu kudsî düşünüş sa­
ik olmuştur.
Memleketimizin vakıflarını tetkik için
bilhassa celp edilen garbın namdar hukuku
medeniye üstadlarından Mösyö Leman dahi
bu .parlak hakikate ve bu basiretli harekete
karşı duyduğu takdir heyecanını samimiyetle
itiraf ve raporuna da dercetmek suretile is-
batı insaf etmiştir.
Vakfın millî hayattan doğan içtimaî bir
müessese olduğu ve bugünkü hayatımızda da
neden dolayı yeri bulunduğu bu mazbatada
güzel bir surette anlatılmıştır.
Vakfm iş mevzuunun şümulü ve bu ka­
bil hizmetlerin büyük, küçük bütün âmme
hizmetlerini hemen hemen üzerine almış olan
/ JAK F I ' K !. K R İ 107
bugünkü De\let sistemi kavjismda vaziyeli
nedir?
Üzerinde dunilmas! lâznngelea cilıetle-
rnı eu nıüiıimleviudeu biri budur. Bu bahis­
ler üzeıiue vereceğimiz izahatla ukuyuculan-
mmn zihinlerine gelebüceek biıçok mukad­
der suallerin covaluuı da \ e r n ! e ğ e çuhsaca-
ğız.
\'ak)l sisiemlue nıiıra.caatkı vaiılmak is­
lenilen gaye insanlığın yükselmesi, hayatın
güzelleşme.<idir. Bu hedefe varabilmek kjiıı
Türk zekâsı asniardanberl lürlü türlü yollar
aramış \e bulnuışlur.
Tesis olunan vakıflarla ihdas edilen hiz
meller veya inşa edilen racljani büyük lıir le-
nevAÜ arzeder. \ akıflaruı hiznıei nıe\zukuı:
zamana, muhite ve vakfı kuran a d a n n ı ı şahsî
kabiliyetine ve düşünüş î.ırzma g ö r e pekçok
değişiklikler gösterir. Bunlara insanlarnı kar­
şılaştıkları birçok hâdiselerin lesirlerini dc
i l â \ e elmelidiı. Bu ilibaikı N akliyeler tarih
\e sosyoloji baknnnîdaiı jıüyük bir değer ta­
şır. Bunlar ulusun değişik zaman!ardaki iyi­
lik ve yardiıiı düşünüşünü, umumî menfaat­
lere ve işlere olan a!âka.-mi göslerir. kn es­
kilerinden en yenileriiie kadar nnıumî bir
tetkike lâbi tutulması cemiyetin bu sahada
geçirdiği değişiklikleri açikr.i göstermeğe ye­
ter. Hattâ değişik zamaııhırda değil aynı çağ­
da bile yurdun ayrı ayrı köşelerinde yalııui
aynı çevrede ayrı ayrı simflarm kurmuş ol­
dukları vakıflarda hâkim olan dıişunüş ve
ülküde ayrılıklar görülmektedii. Buıdar. üze­
rinde durulması \e işleıunesi lâzımglen birer
mevzudur.
Yüksek dağlarla geçitleıde. kijin çok
soğuk yapan ve kar düşen yerlerde sığmaklar,
konuk evleri, kervansaraylar, yazm ağır sı­
cak yapan yerlerde kuyu, küıı, çeşme, kar gi­
bi su vakıfları ve gölgelikler, büyük şehir­
lerde ve kasabalarda daha ziyade gc'irülen ı:a-
mi, medrese vakıflarına karşı köylerde ve kü­
çük kasabalarda yol. su. konuk ve aşevleri,
mektep. külü]dıaııc vakıfları: esnaf v e isıa-
lerle. saırat sahipleri arasında da ararız de­
nilen yardım, koruma vc gözetme vakıfları,
birlürlerine dayanış hareketi göze çarpar.
Vakfı münhasıran sefaletle mücadele
eden. yalnız yoksul ve âcizleri koruyan bir
teşekkül sanmak onun şünullü hizmet mev­
zuunu çok dar bir s a l n n l a görmek demektir
 108 HALİM BAKİ KU NT ER

Hal ve vakti yerinde olanlar da vakıl" hiz­ olup yolile vakfedilmiş bulunan k o y vakıf-
metlerinden pek âlâ istifade edebilirler. Bir larında cari olduğu veçhile vakıf İÜ/metle
gehrin su tesisatı, kütüphaneler, ilmî mües rinden bazılarmm tevliidi tedrisat, k o v ^,,1,.
seseler, sıhhat ve spor tesisleri., yalnız zaru­ ve belediyeler kanunları gibi b a / ı ye,,; j.^^
rete düşmüş insanlarm değil bütün halkm nunlarla taallûkuna göre devlet, b c l ı d i v r vı-
istifade edebileceği ve istifade ettiği şeyler köy idarelerine devri ciiıeline gidilmisiiı.
dir. Vakıf lüzmelleriniu laallûkuıuı '•i>^•^
Vakfı bu bakımdan gergin vb kırılmaz let, belediye ve köy idarelerine lauuuuile
bir yay'a, bir zenbereğe benzetmek kabildir. devri cihetine gidilmiyerek devlet t-c j k i l â t ı „ .
Bu yay düşenlere kaı^ı sukutun ve sademe- da buna mahsus bir idarenin y a ş a i ı h n . ^ m j ^ .
niri tesirini hafifletmek; yükselmek isteyen­ kl lüzum ile kanunu m e d e n î d e n s o m o vücu­
lere karşı da onlarm hamlesini hızlandırmak da getirilecek vakıflar, tesisi namı aiuuda
gibi iki taraflı bir hizmet görür. kanunu medenî hükümlerine tâbi luhıiJnrru
insan, şuur ve hayat kesbeden tabiatür. halde kanunu medenîden ev . el v ü c m k geii-
Bununla beraber yaşadığı müddetçe tabiatm rilmiş evkaf için ayrı bir kanun U.\l\iııi,ji
birçok şuursuz ârızalarmdan kendini kurtara­ icap ettiren idarî sebepler bakkunia sakıfim-
maz. Tabiatm ârıza ve felâketlerinden başka kanununun 12/6/1932 tarihli e s b a b ı lUiicibe
içtimaî ârıza ve sefaletlerde hayatm her dev lâyihasında ve dördüncü devre adliy. f tmix.

resinde her insanın kaı^ısma çıkabilir. Bu gi meninin 2/7/1934 tarih ve i / 3 9 5 say ıh nıaz-
batasmda izahat vardır ( 3 ) .
bi akıbetleri ve ihtimalleri düşünen temiz yü
rekli ve yüksek görüşlü usdadmuz zuhur ede­ Burada bu mevzua i l â v e eyleuu I, ve
bilecek ihtiyaçlar kaı^ısmda içtimaî bünyeyi ehemmiyetle tebarüz ettirmek i s l e d i ğ i ! ,i/, d-
korumak için kendi düşündükleri tedbirleri het şudur:
almışlar ve vakıf larma şait olarak koymuşlar­ Medeniyetin, ilmin ve lazileliu i t a^^hırı­
dır. nı her devlet tamamile y a p m ı ş , b i l i n n is \e
insanlığı yükseltmek ve hayatı güzelleş­ resmî daireler bu icapları h a l k ı n nıu ı \ e u e -
tirmek için ilk çare bu gibi menfi şartlara kar­ line hiç ihtiyaç göstermeden lanumıiU , ijja-
şı yurddaşları korumakür. Fakat bu yoldaki bilccek bir şekil almış nudır ?
tedbirler o yüksek idealin ancak bir kısmmı Bu hususta daha pek çok noksanlaı mev­
tahakkuk ettirebilir. Daha ziyade pasif mahi­ cut olduğu her yerde g ö r ü l m e k l e d i r , l u se­
yettedir. Yurddaşm maddî, manevî hayat se­ beple dünyanın her yerinde birçok t emiyel-
viyesini yükseltecek, hataımızı ve muhitimizi ler vücut bulmakla, bunlar gitgide ha,mini
güzelleştirecek aktif tedbirler birincisiyle bir­ çoğaltmakla, muavin şekilde devlete lncnıel
iktiği zamandu: ki büyük ideale doğru kuv­ etmektedir. Hangi millet b ö y l e canla J aşla
vetli bir adım atılmış olur. Bu ciheti de göz­ devletine büyük yardımda bulunursa ı. dev­
den uzak tutmamış olan hayırsever ataları­ let yüksek kıymeti ve kudreti haiz bııiu]mıak-
mız vakıf hizmetlerinde pasif tedbirler ya- tadır. Devletler; sıkıştıkça, i h t i y a ç l a r a c i l ve
nmda daima aktif tedbirlere de yer vermiş­ ehemmiyetli bir şekil aldıkça h a l k m yardı­
lerdir. mına başvurm'aktadırlar. B u işlerin lı;ilkın
Vakıf hizmetlerinin çoğunda ve vakıf sis­ kendi rey ve mübaşeretile ve d e v a m l ı olarak
teminin esasında kasdedilen iyilik âm ve şa­ yapılabilmesi büyük bir m u v a f f a k ı y e l l i r . İşte
mildir. Birinci plânda daima yurt ve yurd- Türk vakıfları hu muvaffakiyetlerin en par­
daş gelmekle beraber birçok ahvalde tâbiiyet, lak bir misalidir. Türk milletinin iyliınaî r ü ş ­
din ve mezhep aynlmaksızm bütün insanlar, tünü ve başka milletlere t e k a d d ü ı n ü n i i gös­
hazan nebatlar da dahil olduğu halde bütün terir.
mahlûkat kasdedilmiştir. Su vakıfları buna
Milletlerin maddî servetleri, kazanrları.
güzel bir misal teşkil eder.
teknikleri yanında ihmal edilmemesi \ ( : iyice

Mazbut vakıflara ait kütüphanelerle (3) T . B. la. M. zabıt Ceridesi (Devre: V, İ ç t i ­

münhasıran suya ve mezarlıklara ait olan va­ ma: F , Cilt. 4, 38 İnci İ n i k a t , 3 - V I - 1 9 3 8 P a z a r t e s i ;
kıflarda ve hayrat ve mevkufatı aynı köyde Sayfa 12 ve z a b t ı n sonundaki 124-2 s a y ı l ı m a t b u a ) .
 T Ü R K V A K I F L A R I VE V A K F İ Y F 1. E R İ 109

tanınması lâzımgelen en mühim madde in- de de kudretsiz h a y r a l n ı y a ş a t ı l m a s ı n a : l ü z u m

sanlarm ruhudur. Fazilet, insanhk, millî da­
yanış ve içtimaî yardmı sahalarmda bu ı ıı-
hun en yüksek tezahürlerini Türk vakıflarm-
da görürüz.
Ecdadımızdan bize iı^likal eden yüksek
Türk semahatini, âlicenaplığını gelecek ne­
sillere lâyık oldukları bir düzenle teslim et­
mek mecburiyetindeyiz. Bu itibarla bütün
milletin ve müesseselerin vakıflara müza­
heret göstermesi insanî ve millî bir borçtur.
Madde veya fikir halinde birçok âbideleri
bağrında yaşatan vakıflanmızın hükmî şah­
siyeti başlı başına bir âbidedir. Bu millî te­
şekkülü büyültmeli, hizmet sahasmı genişlet­
melidir. Yarmki ilerlemesine, büyümesine
h a s ı l o l d u ğ u takdirde \azife \'e ş a r t l a r ı n de­
ğ i ş t i r i l m e s i n e dair çok esaslı ve i l e r i h ü k ü m ­
ler mevcuddur.
\ a k i f l a r kantmu madde !(> :
Umum Miidürliikçe idare olunan vakıfla­
rın hayratından varidatı idaresine yctişmi-
yerlerin yaşatılmasına idare meclisi harar ve­
rirse sönmüş veya hayır işlerinin yerine ge­
tirilmesi imkânsız kalmış vakıflar hasılatın­
dan veya şartları müsait olan mamur vakıf­
lar gelirlerinden ayrılacak paralarla o vakıf­
ları yaşatmağa Umum Müdürlük salâhiyelli-
dir.
V a k ı f l a r kanunu madde 17 :

mâni olacak tarzda onun mc\cudiyetinden ge­ Vazife re şartlarının verine gelirilnıcsi-
çici istifadeler temini heveslerine hiç bir ta­ nc maddeten imkân kalmayan vakıflarda hu
rafta yer bırakılmamalıdır. vazife ve şar/lan değiştirmeğe idare meclisi­
nin kararivle Umum Müdürlük salâhiyelli-
Millî vasfını taşıyan müesseseler yurdd.ı
dir.
nasıl âm ve şamil bir saygıya ve ınüzalierete
Bu yeni ve inkılâpÇ] hükünder vakıf
nail oluyorsa vakıflar da aynı alâka ve hüt-
aleyhinde sJhleıiPİıilecek en kuvvetli itirazı
mete lâyıktır. Şükranla arzedelim k i bu haki­
kc'ikünden kesmiştir.
kat gittikçe anlaşılmaktadır
^ âkıflarnı şai lları \ !• a r z u l a n rcınivole
faydalı olduğu nn'iddelçe (lc\ aın edelülccck:
Vâkıfların Vakfiyelerinde tesbit ettikleri lu; vasfı kaybedcnItM- luiiuikün mertebe asıl
şartları devam ettirmenin yaşayanları ölüle­ ga^cve v a k n ı olan 2 a \ e l r ı l ( ' dcğişliıilcHcklir.
rin arzularma tâbi tutmak gibî garip ve abes
^'âkIflan^ arzularnırn •nnılılcıııel znrar-
bir vaziyet ihdas ettiği vakıf aleyhinde
larnı ünleımıesi şartivle- devam ölmesi bu-
söylenen sözlerden biridiı. sünkü i ç t i m a î lıavafımızın ve m e d e n î kaıuı-
Eski hukuka göre şartı vâkıf - rıasfi sâ­ mnnuzun t a b i î î c a ) i l a r m d a n sayılmalıdır.
ri' gibi i d i . Hiçbir veçhile tebdil ve tağ\'iri Kanuıuı medenî milkiyel ve tasarruf
mevzuuabhs olamazdı. Vakıflar kanunu bu Iıakkmı tannmş. onu lur liirlii l;\:n-nı/dan
mahzuru tamamîyle ortadan kaldırmış vak­ tuasnn !u(nuış(ur.
fa zamanla tekâmül edebilmek, hayalın yeni V a k ı f u s u l ü ise f<'rdî Tuiikivclf (kıvan ııı
icaplarına ve.şartlarına intibak eylemek im­ bir sistemdir. V a k ı f usulünde e-^a-. ferdin
kânlarını vermiştir. şahsî m ü l k ü n ü , kendi arzu ve iradesivln şah­
Vakıflar kanununun onuncu maddesine sî nıilkiveften ç ı k a r a r a k , lıavıv k n - d i v l e . âm­
göre: me i h l i v a r m a ierk ve lah-i-: r i m e l i , l i r . M i l k i -
Tahsis edildikleri maksada göre kullanıl­ vct h a k k ı n ı k a b u l eden onu hürnıele lâ-
maları kanuna veya âmme intizamına ııyç;ıın vık lıulan b i r r e j i m i n , ferdleriu nıilkivci h,ık-
olmıyan veyahud işe yaramaz hir hale ş.eleu lıırını â m m e lehine k u l l a n n ı a = uıdan ibaırl
hayrat, vakıflar idare meclisinin teklifi ve olan vakıf sistemini kabul elnıesi \ ( ' h ü r m r l c
Rakanlaar Heyetinin karariyle milmkün mer­ lâvık L'innıesi kadar tabiî h i r şev olamaz.
tebe çcaveee aynı olan diğer harrala tahsis Ferdî milkivetin tanınmadığı veva enk
edilebileceği gibi bu kabil hayrat ayn veya lakvide t â b i t u t u l d u ğ u m u h i l l e r vakıf fikriııip.
para ile değiştirilerek elde edilecek ayn veya ve u s u l ü n ü n zuhuruna m ü - a i ! dr'-Hdir.
para dahi aynı suretle diğer hayrata tahsis Ferdî milkivelin m e v u d olduğu, milki-
olunabilir. vet ve tasarruf h a k l a r n ı ı u inkişaf e l m i ş bu­
Kanunun 16 ncı ve 17 nci maddelerin­ l u n d u ğ u F I - tarihinde s a k ı f l a r a Ic^Lidüf (-dil-
 110 HA Ll M BAKİ Kü NT ER

diği halde Sümer tarihinde vakfa rastlanma- Darüttalim

masınm sebebi bundan başka birşey olma­ Dariilhadis
ması lâzımdır. Zira [bir Sümerlinin mamele­ Darülkurra
ki bir ev, bir bahçe birkaç esirden ibaretti. Darülhuffaz
Şahsî servet yoktu, geri kalan şeyler şehıe Kütüphane
veya mabuda aiddi. Muayyen yerlerde me­ İmaret
murlar veya esnaf loncası gibi teşkilât mev- imarette mebhar (5)

cuddu. Mahsuller memura daha doğrusu ma­ Kârvansaray (6)

Tahharıc
buda teslim edilirdi. Demek oluyor ki son
Misafir eri
günlerde yeni bir kültür tezahürü olarak gö­
Misafir odası
rülen hâdise çok eski devirlerde de vardr. Fa­
Dul evi
kat bu eski devirde gördüğümüz iktisadî ya­
şayış şekli sırf ilâhî ve kozmik bir düşünce (5) Vftkıf Şehit ofîlıı Shiiuı rasanm
Mehmcd
ile olagelmişti] (4). E. evvel 931 tarihli Vakflyoshuk- Afyon .hisa­
Bü içtimaî ve iktisadî şart, vakıf fik­ rına bağlı Sincanlufibad nahiyesinin C:ı(o;, ,,ı );aı-.

rinin doğmasına ve vakıf usulünün inkişaf yeslnde bina eylediği İmaret, mcscUl ve i i , , safi,, M I

odası ve bir darüttalim h a k k ı n d a tavsUalı,! ı.ulu.

ederek geniş bir tatbik sahası bulmasma mü
nulurken İmaretin matbuh, m n h z c ı ı , ınaM,- j.^jj
said değildir. Onun içindir ki her mevzua ait müştemilâtı arasında mebhardan du balı • :;),,„.j._
birçok larihî metinler ele geçirildiği halde tedir. Son cümle buhardan müçlak olıhn ı • ^ ı-örc
şimdiye kadar bir Sümer vakfiyesi, vakfiye İsmi mek&ndır Kamusun beyanına now: l-,,i,arla
halkt tebhir ederlerdi.
metnini ihtiva eden bir Sümer tableti elde
İmarete gelen misafirlerin teljhirhan. ıl,' lanzl-
edilememiştir.
fata tâbi tutuldukları anlBijıIıvor
Şu kısa izahatla Türk vakıflarının asil
(6) Yolcuların ve k â r v a n l a n ı ı cşyahni!, ;,( vc
çehresinin belli başlı hatlarını çizmiş oldu­ vo muhkem ı ... .aflr
arabalariyle kondukları b ü y ü k
ğumuzu zannediyoruz. Bu J)alısi daha ziyade evi. Bunlar Ticaret ve .Sefer yolları iizcmui üala-
aydmlatabilmek ir/cre aşağıda vakfiyeler, nır. Buharlı vc raotörlü vesaitin mcvı ıui oı,,:;nhi'i
devirlerde İktisadî ve askerî büyük l ı ı - ı ı u : : . ; - ifj,
bunlarla ihdas edilmiş olan muhtelif hizmet­
ederlerdi.
ler ve vakfa aid nnbani ve âbideler üzerine
Hayrat yapmak İsteyen ocdadmıii'. Ivâi , ; , n aray-
ayrıca izahat verecek, mütcaddid vakfiye fık­ lara da büyük ehemmiyet vprnıiijlcrdlr ı n\ a r
ralarını ve metinlerini okuyucularımızın tet­ Koca Sinan'ın yurdun her taıafıı,., r]>tlgi
kiklerine arzedeceğiz. mimarî şaheserler arasında 17 tane de kar , aın-.aray
bulunuyordu.

VÂKIFLARIN TESİS ETTİKLERİ Kfirvansarayların dahilî taksinialı, iıiaı, lavz.

lan ve vâkıfların tesbit ettikleri şanhn .likkati
BİNALAR V E HİZMETLER
celbe lâyık hususlardır.
Koca S i n a n ' ı n escrlorindeıı olan ı uUbur.
Vakfiyelerde yazılı olan hayrat binaların gaz'daki SokuUu Mehmcd Paşa kârvans.ıi t: n.n-'. Ev.
ve hayır hizmetlerinin büyük bir tenevvü gös- Uya Çelebi seyyahatnamesinde. suretlo a ^ U L ; mak­
termekde olduğunu yukarıda zikretmişdik. tadır:

Bunların başlıcaları şunlardır: . K o p ı n m ününde didcbanlar nigdiıhav'u.- eder­

ler; akşamları kdrvansaraym kapısı mch U ı'^.c ,:c ça.
Mabed hnarak merasimle kapanır Kapıcılar valııio,: l:an.
Tekke diller yakup kapı dibinde yatarlar. Gece ı/ı,n:nvdan
Zaviye sonra bir yolcu gelirse kapıyı açup ii-r.ri alı-htr, ye-

Kalenderhane mek çıkarırlar; fakat cihan yıkılsa içeriden bir kim­

seyi dışarı bırakmazlar.
Türbe
Kârvansarayda müsafir olanların CIVJ),; kalk­
Kabristan tıktan, sonra yine mehterhane çalar, heri:/ -, eşyası­
Namazgah nı, malım bir eksik var mı yok mu diye mttayene
Medrese eder, hancılar bağırırlar:

Mektep Ey ü m m e t i Muhammcd. Malınız, <;aıııııı/.. do-

nnnuz tamam TOI?

(4) P r o f . Landsberger'in Ankara T a ­ — Cümlesi tamamdır. Hak sahibi hayıaia rah­

rih Fakültesindeki ders takrirlerinden. met eyleye..
 T V R f V A K I F L ARI ] E v A K F İ V F i. E R İ

Acezenin re kimsesizltrin daimî olarak Halın ol.ııunıasi

barınmasına mahsus yer McvÜd »
Gölgelik Aşır »
Sığınak Buhûri »
Darüşşifu İlmi hadis ledri.n'
Tıp medresesi Kcliniei tevhit
Hastahane Salâval
Ayakda tedavi re nıudlcce yeri (dispuu- Bertil mumu rakıIına-ı
ser) Göz ağrısı için Hâr
Hamam -Işure ve h.elva ri!:;ıe.<i
İdman sahası kurl>aıı kesillUt si
Spor ve idman için hususi bina re Icsisal İl (nnı taam
Tenezzüh yeri I'ukanıya. yelinılere. er;:!'', re nıulılnı:
Çeşme hını odun n- kömür irin puro
Sebil Mtılmlle ve Liiy ııİ!<ıH-.i;:nt vericileri r
Kuyu dirıcr tel.'lliji irin pma
Pınar Mnlıhu.^lurın hi.r.Jun İMI.-H rt'inl-
Su yolu ve tesisalı un t i un ieii! par<ı
Kale Müjlisleriıı luijiİM'-i! •irfaah-ıe^
Köprü para

Yol Oliiiiiiıı \ı!,'i::;f<ri^! ikonan nıesi (.•;'!

Kaldırım l(rl:sisııt

Limon FhıneL re ,n, r„

Deniz jencri Si: r,: > v 7 , , - ; '

Gemi - sejine /\(/>.';/•'/ /;,';

Umumî hclâ rilrıv-i

Bed est an Ku'rn! I:aii,er::

Zahire loncası . >u .u'âulrn-;!: ('• i-t '
Çamaşırhane
Muvakkilhaııe İ!İ ire
Fizl'ii'ıi eiiın: ı •.•/;;/(;••',••
Çeki taşı
(.r^enl.larıi lee-'n m "
( oeıtlJni' iein k'l'i'ı ;••
MÜTENEVVİ H A Y I K İŞLERİ
Biixnint topu
Yapılabilmesi ayrıca Lina inşa \eya lalı- ] eliiii/ere (i\ lıh
sisini icap eltirmiyen m ü t L - n e v v i lıayıv işlevi­ Asheriıt teehizl
nin baslıcaları: Dov'inmara mıi'n ee ••/

V A K I F L A R D A HAYİR HİZMETLERİNİ İFA İLE ML KELLKI' Tl F L L M l

OLAN VAZİFEDARLARIN RAŞLIC vl.Al^I
Hatip \
İmam
Müezzin
Diğer dinlere aid ma- '
\ Malû n ı o l a n ı l m ı v e l i e d e nı ıııznıeılen " ( i r uhıi e r .
bedlerde bunlarm ilmî^
ve bedenî hizmet sahi])- •
leri
Bunun üzerine kapının kanatları açılır, lıancı- reVticp oUın hu liârvtui^aıaiKİc hrırev: l.i.-nre/lf', <n:u
lar yolcuları selâmetler, nasihat verirler: vc bir de deve ahır: rarüı. Büyıı'; demir hr.ır.tr:: I.e-
— Yollarda gafil gitmen, hisat gaip itmen, her. ViCri üstünde lıaua: Kara Haar'ı Kulu Hasan Ccîc-
kesi refik itmen yürün Allah asan getire.. bınin hattıyla .-ı< rıi: i/; ya-ılvıi'ı: B\ı l-.L'.rvnü: rraya
Büyük hir avlunun üzerinde 150 odadan mü. gelen oldu hep revan. Sene 927.
 1

112 // ALİM BAKÎ XU NT E R

Vâİ2 Vâkıfm şartına göre muayyen cami ve vakılta l ı a l k ı

1 l'ı• «çalışan.
Reisülhuffaz
Hafız
Deviıhan
Yasinhan
Cüzhan Bunlar da vakfiyedeki şartlara göre muayyen yı ı 1,
^o
Ihlâshan yen vakitlerde cüz veya sureleri okurlar.
Salavat han
Naithan
Mevlidhan
Akşam müezzini Bazı camilerde akşam ezanlarını okumak için layin , ,;
'' n ı u e z z i n .
Hayır müesseselerinde silip süpürmek, e ş y a y ı umİKii
' '^"nek, i n .
Kayynn tizamı ve temizliği temin eylemek gibi hizmetlerle M rı 11 <• ,
,. ' " ' I olan
kimse.
Ferraş Temizlik hademesi (7).
Musalli Muvazzaf cemaat (8).
Müsebbih Vâkıfın şartı dairesinde teshili (jkuyan.
Duagû Vâkıfın şartma göre muayyen dua okuyan.
Cuma günleri namazı müteakip vâkıfa ve ânımei mıııı
' ^ ınii-
minata dua eyleyen. Bundan başka eezai ş e r i f e n l s i m
ı n d a va-
Muarrif zife gören, devir okuyan hafızları açık cüzden l:ıki|> \ , " T eden
yanlışlıklan tashih eden kimselere de cezai şer,'/,- im, / ' (leıûl-
raektedir (9).
Muvakkit Vakti tayin eden (10).
Noktacı ' Vazifedarların devamını niürakalıe eden.
Siracî . Kandil yakar, temizler.
Hasirî Hasırcı.
Kandil! Kandilci
Bewap ' Kapıcı (11).

(7) Bunlar hayır müesseselerinin İçerUerlnde hamseye müdavmet vc fcraizl tiirrr-'--.

<'cvittatt
temizlik İşlerini gördükleri gibi bu müesseselerin uİA ile edaya muvazabat.. (Fatihin ı
'•<- Vakfı.
harltnlerlnln ve harlmlerlnde mevcud mebani ve yesi, S . 256).
tesisatın temizlik İşlerine de bakarlar. (9) Ve bir merdi salih camii fay il-! •-'i'ıde mu.
Hattft Amasyada Beyazıt H . n i n camiin­ arrif olup cuma günlerinde âdeti t';::.- üzere
de avluda ç m a r ı n dökülen yapraklarını toplamak­ hamdele vc tasUycyi takdim vc hadelı : ••:'<• :rıri dua
la mükellef bir ferraşt.çınar da vardı. Bunlardan ve sena ile tazim, vıihninin vc tinim:!:.-, • liofar ile
münhasıran hel&lann temizligıyle meşgul olanlara duasını tamivt.. ( F a t i h i n T t l r k p o V a i r; ., «- 257).
ferrofihelA veya mutahhiri.helt adı Verilmektedir. ,Vc yine camide mııarrifHk h i:jı>',-r; •
IdVin 7cı.
Ferraç'ın lugat mftnası seHcidir. tmaret, misafirha­ iman vc vazifeyi lâytklle yapav
j-c 7; •'"'•m ccsaî
ne ve kSrvansaray ferraşlan misafirlerin yatakları­ şerifeyi okumaları esnasında ıcur'nıt arı.: '•'-•••iv eden
n ı serip kaldırmak hizmetiyle de mükellef olduk- diğer bir muarrifin bulunması. . (T'-.t"- '11 Arapça
larmdan kelimenin delâlet ettiği mftna orada açık Eyyup Vakfiyesi S . 28).
olarak görülmektedir.
(10) İrtifa, basıtaya göre valıt i.: i:!hıi bilen
Fatih Mehmed n. nlri Türkçe Vakıf ve­ adam. Fatihin Türkçe vaJcfipcsiiıdrk: • ; ::'lara ffö.
sikasında imaret ferraşlannın vasıflan ve hizmetleri rc muvakkitlerin bilgili Mmsclcr oldııaı; i Tn^ılnjor..
şöyle anlatılmaktadır: .Evkatt salâta ârif fenni hilcrnrt vc '/< 'ette camii
— Ve hUımetine kadir, eüatû çalâkîik babmda ounufi maarif.. ^ ( S . .310).
naşirleri nadir, iki nefer ferrof tayin olunup ima­ (11) BeDuaplann g ö r d ü k l e r i l ı l i ^ ı n c l ı , •'• müstah-
reti âmirenin zâhir ve Mttn ve harem ve avlusunu dem b u l u n d u k l a r ı hayır mticssesclcrlîii;ı iraplarına
kens ve tannifde ve fürişi misafirinin bostu tay- ve vâkıfın şartlarına göre azçok de:,*: i Meselâ
ytnda daMka fevt etmeyip.. (S. 287). Fatih'in Türkçe vakıf vesikasında moc'u. darüş-
(8) Sulehayi ümmetten beş nefer adem camii şifa, imaret b e v v a p l a r ı n ı n vazifeleri sövl'.: 1 a v s i f ve
terifte muaatH olup her Wrt külle yevmin evkatt tasrih edilmektedir:
 TÜRK VAKIFLARI V E V A K F İ V E L E R İ 113

Pasban Bekçi.
Türbedar Türbe hizmetine bakan
Destaıî Kavuk ve sarıkları düzelten.
Buhurî Cami. tekke ve türbe gibi yerlerde udu anber gibi kokular yakan.
Miftabî Bir nevi kapıcı.
Müderris iMedresede ders okutan.
Muît Dersleri müzakere eden (12).
Danişmeııd Mübahase ve nıuhatabaya nuiktedir staj devresinde bulunan iliıu
talibi (13).
Muallim Öğretmen.
Halifei mektep Mektep kalfası.
Talel)e Öğrenci.
Şeyh Tekke ve zaviyelerde.
Nazır » »
Nesnevihan » » (in
Şiirhan >> » ayin esnasında münasip şiirler okuyan.
Semazen » » ayin esnasmda kudüm uran.
Hafızı kütüp Kütüphane müdür veya menunu ( 1 5 l .
Kâtibi kütüp Kütüphane kâtilıi (16).
Reysületibba Başhekim.
Tabip Hekim
Cerrah Operatör.
Kehhal Göz hekimi.
Tabbahı ilâç Eczacı (17)
Emini sarf İdare memuru (18).
Vekiliharç lase maddelerini ve sair levazımı mübavaa eden levazım memuru.

^Beher medresei şerire için bir bevıap tayin bv- bül etmektedir.
yurdular tâ ki medresei zahire ve darüttcdrisi ye. Medresei mezburedc talim ve tedris rızaen'lil-
aânei fahirenin ebvap ve menasırını vaktü zaman lahirrahman olmayup anda varan müderrisin ve da-
ve hengâmü evani ile açıp kapayup ruzu şeb hiz­ 7!!.w/ıc7id;c?- mahza bir nam re unvan için varma-
metinde kaim ve kalkai der gibi babı medreseye na- çır. .. ıLutıi Paşanın Tire vnkfiyesi, S. 46)-
zarı daim olup seccadei müderin neşrü teljik ve ilâ- Ve her medrese için on beş nefer danişmend ta­
ahirüdders hazırı meclisi pür nuri tetkik ve tahkik yin buyurdular. Anlar dahi kabiliyet vc zekâsı zâ-
olmağla... ( S . 266)- lıiı, makasadı l:ütübi ınutcbereyi fehmc kadir, mii-
• Ve bir kimse âarüsşi/anın bevvabı olup vaktü radatı musannifini l:irama mütalâa ile vasıl, mü.
zomam ile babı darüşşifayı açujı kapayup hariçten derrisi medrese huzurunda fünuni scttadan müba-
bir jerdin merza meclisine duhulüne ve darüşşifa- ha^e ve muhatabaya kabil talib'i ilimler olup..
da beytutetin rıza vermeyüp.. ( S . 278) »Fatih'in Türkçe vnkıf veslkasi, . 2G4 ve 2G5) •
(14) :-3üyük Türk mutasavvıfı Mevlâna Cc-
«Ve iki nefer hizmete kabil adamlar huzuru
lâleddlni Rumî'nin Mesnevi adındaki meş­
taam zamanında kapıda hazır ve dahil ve haricin
hur eserini takrir eder.
ef'al ve ahvaline nazır olup istifayi hisseyi muayye-
(15) Esamii küiübi muteocrcye ârif. müderris,
nede terki edep edeni ihtisap belki mushi cemil ile
muid, rnüstaiddinin muhtaç oldukları kiitübün taf­
hitap, dahi lâzımgelirse itap eyleyüp bu iki nefer
siline vâkıf.. (Fatihin Türkçe vakfiyesi S. 2G8).
bevvap dahi.. ( S . 269)
(16 ı Kıitüphanenln defterini, fihristini tutan,
(12) rab'ı hadid, fikri sedid, re'yi rcşid ile al:- alınan ve iade edilen kitapları makbuz mukabilin­
rant beyninde ferid ve talimi muhtasaratı küiüpte de veren ve kaydeden.
mahir ve taallüm ve iktisabı mutavvcita kadir ki- (17) Vc bir ferdi kâmili mücerreb tayin olu­
mesne ola her müderrisin medresesinde muidi olup.. nup kân, eşribe vc maacin ve akras vc eyaricat tab­
(S. 263 ve 264). ir, olup.. (Fatihin Türkçe vakıf vesikası S. 27.")).
(13) Danişmend kelimesinin Türkçe tanışman. (18) Tâ ki mcrzanın muhtaç olduğu ağdiye
dan alındığı meydandadır. Muhtelif vakfiyelerdc- ve eşribediı vekilill'harcı .zahire vc itad olmak üzc.
kl tavsiflere göre danişmendler aşağı yukarı b u g ü ­ rc iştira ve idad eylediği eşyayı kilardan ihraç ey-
nün talim ve tedris hayatındaki sitajiyerlere teka­ leye (Fatihin Türkçe vakfiyesi S. 272).
 HALÎM BAKt KUNTER
114

Emini mahzen Eşya ve levaznnaU muhafaza eden debboy memuru.

Kilârdar îaşe ve gıda maddelerini kabz ve sarf eder.
Tabbah Aşçı.
M e m hadimi Hasta bakıcı (19).
tmaret şeyhi Misafirleri kabul ve müddeti hitamında yolcu eder (20).
tmaret nakibi Şeyhin yardımcısı.
Habbaz Ekmdcci.
Hammah gûşt Et hamalı.
Nakkadı kendim Buğdayı arıücı.
Kâseşu Bulaşıkçı.
Kâsekeş Garson.
Ahuri Misafirlerin hayvanma bakan.
Arpa emini Misafir hayvanlannm yiyeceğini tedarik ve tevzi eden.
Hammalı hatap îmaretin odun hamalı.
Kendüm gûp Buğdayı döğen.
Nakkadı erz Pirinç aydclayan.
Aşşâp Darüşşifa için muktezi ot, kök ve çiçekleri toplayan.
Kennasi halâ Ayakyollannı süpüren.
Mutahhiri hala AyakyoHarmı su ile yıkayan.
Abrizi Oturakcı.
Harisi bedestan Çarşı, bedestan bekçisi.
Hafızı tas Sebil ve çeşme gibi yerlerdeki tasları muhafaza eden.
Abfceş Su çeken.
Okraeydanmda meydanın ve tekkenin .şeyhi. Atıcılar h - . k k i i l i i -
Meydan şeyhi nün başkanı. (Emirürrümat, Reisitirendazan veya Kontankeşan)
tabirleri de kullanılmıştır.
Okmeydanmda hakemlerin ve antrenörlerin fevkinde yüksek sala­
Meydan ihtiyarı hiyetli hakem ve. haysiyet divanı âzası (21).
Okmeydanlarmda atış istikametinHe bulunup okla rın gittiği me­
Havacı safeyi, anataşı dedikleri, istikameti tesbit eden. taşdan sağa ve so­
la inhiraf derecesini ve diğer teknik hususları tesbit eden hakemler.
Okmeydanmda, meydanm hududunu, tesisatını mnhifaza eden \e
Korucu aüş ve merasim günlerinde intizamı temin ile mükellel' olan spoı
spor zabıtası memurları.
Pehlivan güreşlerinde ve pehlivanlar tekkesi denilen .«por ocak-
larmda pehlivanlar güreşe başlamadan evvel onlara u.snl. âdab ve
Duacı
erkân hakkmda vasayada bulunan ve eski pehlivanları lıoyır dua
ile yâdeden kimse.
(19) F a t i h M e h m e d I I . nln Türkçe va­ tob gibi yüzü yerde mütevazi bir seyh tayin olu.
kıf Teslkasında Hastabakıcılann vasıflan ve hiz­ na ki kat'ı raht beyaben edip berki hazmı pibi ru.
metleri etraflıca anlatılmıştır. yi zerd ve hezaran derd ile ilftan ve Jıisaıı sermen.
zili istirahata erisen milsafirini veçhi nahih ile js.
<.. UmuTiide ve kArasmude, acsü keselden ha-
ttkbal, striıki dideleri gibi önlerine düşüp lazim ve
U, hizmeti nerzayt inkârdan taVt ili iki kimesne
UMl ile ol cennet misal dan naim ve makamı ke.
merzaran hismetine tayin oluna. .Uereanm ağdtye
rime kondurup milddeti müsa/eret ki gayeti üç
ve eşribesin Hızar ve pürsişi ftottn marizi hemlşe
gündür, tamam oltcak dilsturu kadim üzere lut/ile
tekrar ve hastt türiş ve gasli siyab ve kenH menazü
destur vere ve müddeti müsaferet esnasında imareti
ve resşi mafbarid etmekle gubart hitm marizi zaü
şerifelerinden tayin olunan gada ve asayı Hit fi mahz
edüp... (S. 278 ve 279).
ve mahzt lutfile huzuru müsafire ihzar re bu babda
C20) İmareti Amire ve darUszIyafei fahireleri her mertebe tcûıammül ve vils'ati sadrı ihtiyar ey.
için emanet ve diyanet tte maruf, »olâfc ve takva Oe leyüp... (Fatihin Türkçe vakıf vesikası s. 284, 285
mavsuf, kerim ve sehükruh, iabt lut/i herkese met­ 286).
inli, dairei hniki Mlei kamer uiW vasP, afitaJn Alem. (21) İhtiyar ^fiM ^öylr ola l-i !~ohi'ni mi/.3tn.
 - TÜRK VAKIFLARI VE VAKFİYELERİ lt5

Gümrük-memuru : Vakfedilen gümrük hasılâtmı tahsil ve cibayet eden (22).

VAKIFLARIN iDARE M E M U R L A R I İLE İNSA. TAMİR. TEZYİN VE MUHAFAZA

ÎŞLERÎNÎ GÖREN SAN"AT VE İHTİSAS ERRABT.

. Nanr Mütevellinin fevkinde vakfm her nevi işlerine bakan ve umumî

murakabe vazifesini gören (23).
Mütevelli Vakfın idare uzvu.
Hfitevelli kaymakamı Muay^-^en ahvalde mütevelli nam ve hesabma vakfm işleri*ıe bakan
Kâtip Vakfın besaj) ve yazı ilerini gören memur (2i).
Cibi Tahsildar.
Şandnb* Veznedar.
Kaidülma Su nazın, su mühendisi.
Suyolcu Suyollannı ve su miktarmı tamir ve tanzim eden.
İfimar
Meremetci Tamirci.
Osrobî Kurşuncu.
Ibniûmnkuş Mimarî eserlerin yazı ve çizgi ile kîrletilmemesini temin eden.

n ı n Tire Vakfiyesi, S. 5 0 ) .
tnnılen, müstakimi sakimden ayıra yani hasen ile
UUM feJımeyleye. Bigaraz olalar. Umuru meydan (24) Eski vakfiyelerde kâtip u n v a n ı altmda gös­
te Ihmımtt meydan re davayı meydan ve kanunu terilen müstahdemler y a l n ı z yazı İşlerini değil vak-
remti mevdtm anlar icra ettirip kanunnameye mu. fm muha=ebe islerini görmekle de tavzif edilmiş­
it ettirmlyeler. lerdir. Btivük vakıflarda yazı ve hesap isleri için
ayrı ayrı kâtipler tayin edilmişti. Hatta vakıfların
... dava ve nisa' düşerse vesair umnru kiilli ve bütçeleri ve hesabı kafileri de vardı.
dbH vaki olan ahvali biaaraz görüp katedeler ve
. . . re evkafı mezburcve mahsus bir ehli kalem,
eCınJe pehlivanlar (pehUvan keUmesi burada atlet
istikamette alem. miitpdrvvin. ârif. kâmil snhibill.
makamma kullanılmıştır) . bunlardan hicabedeler
maarif kSHv tavin oluna, tâ ki vakfı serilin icmal
(AtJcıJar itanıınnamesi, S. 15 - 16).
ve tafsili ruznmveesivde v>ahfvz ve dnhjil hare na.
(22) Evkafı şerifelerinden biri dahi harici ka- kir ve kıtmir maluyn ve melhuzu oluv. sıdkt emanet.
tOe gümrük kapanı demekle maruf beyttir Dört Uı vakfı şerife hizmet ve her sevenin avaid ve İh.
tarûft tariki âmla mahduddur. Mahalli mezburu et- racatını müstakil bir defterde zapta himmet eyle.
tat ve aktardan darüssaltanatı aUyyeye emtia ile ge. ''üp vazîfei kitabet rev'i vakfı serifden klUte ı/rrtvin
ten tneeardan: müsUminden rubu' öşür ye ehli zim. on. akçeye mutasarrıf ola ve her senenin defterini
metten nmf Osür ve harbiden ö?«r alınmak için va. bir kese içine vaz' ve mahtumen kesel defteri nazırı
laf btwurup şart buyurdular ki: beyti mesburda bir mnnsub canibine ref edüp sandvkeei miltevclliâe
emin ve dindar, müteaffif ve perhiskâr adem tarafı daima masbut ve umuru vakıf ol defteri mutebere
tattanattan mûteayyin olup ve cemii evkatta ol me. menut ve merbut ola... (Fatihin Türkçe vakfiyesi.
Unda meWn ve mütemekkin olup., muktezayi şer'i Türkçe vakfiyesi. S. 302. 303, 304).
kevim üzere amel ve kat'ı fiyafi ve kufar edüp ni­
...ve yine bu mütevellinin mübaşeret ettiği ev­
ce fedald ile fstanbula dahil olan tüccar ile mü.
kafa bir müstakil kâtip tayin oluna tâ ki kâtibi vak-
maaa ve cedel etmeyüp tenfiri kuluba sebeb olan
fı şerifleri dahi emvali vakfi şerifi marifeti nazır
easaidan ttSıa^i ve ayende ve revende ile hüsnü mu-
ile erbabı sınaat mabeyninde müteâref olnn tariki
atneleri eWnef varidin ve sadirinde şayV ve faşi olup
meluf üzere zapt ve kitabet eyleyup kalil ye cein
istlmdleti eshabt ticarete himmet ve izdiyadı em-
umuru vakıfdan bir emri defterine idhalde ihmalden
vali tüccara beşli kudret eyleye.. (Fatih Mehmet
mütebaidesi mevfur... bezli makdur eyleyilp her se­
n. nln Türkçe vakıf vesikası S. 162 - 163)-
nenin muhasebesin hatmi mütevelli ile divanı sul­
tanîye teslim dünya ve ahirette mes'ul ve mu-
(23) . . . ve bir nasıra ciheti Tiizmeti nezaret
itin yevmi bej akçe ola ki mütevelli olan kimsenin "•cp olmamak için amelinden fikrini takdim eyle­

her hususuna nazır olup gereği gibi mütevelliye an­ ye.. (Fatihin Türkçe vakıf vesikası, S. 333, 3341.

da olan mesaliha yardım etmesine mücid ve müs'i ... Usulü kitabete âlim ve muhasebeye kadit
ola vesair hususları ddlıi vaktth vakitsiz görüp gö. ve inhiraftan sâlim bir kâtibi müstakim.. (Fatihin
setmekten hali olmayıp gafil olmaya.. CLutfl Paşa­ arapça Kyyup vakfiyesi, S. 25).
 HALiM BAKİ KUNT ER
116 .

Yazı ve çizgilerle sair kirleri -usulü ile temizleyip ori H|.,

Mahinnukuş dıran (25). '
Minareler arasına geceleri kandillerle yazj ve .şekiller (e.ı
1 .1 - I ' ^fien
Mahyacı san atkar.
Vakfın kitap ve defterlerini cildleyen. cildleri tamir eden k""
Mücellid ve tomarları icabına göre bezleyen. diken ve tanzim eden ^"
Bahçelere bakan veya bahçeleri tanzim eden ihtisas sahibi
Bahçıvan fedar.

Vakıfta mahzen ve kiler gibi ayniyatı ihtiva eyleyen nıah ı l ü

Mühürdar liflerini nlühürleyip açan adam (26). ' ^"

VAKFİYELERİN KIYMETİ

Vakfiyeler, vakıflara varlık veren resmî ehemmiyetlilerinden ve en nıe.şUuı hırından

belgelerdir. Vakfiye hukukî tâbirile vakfın biridir (27).

tescilidir. Tescile ait şekil ve hükümler bu Amasyada B e y a z ı d 11. Camiinde

etüdün mevzuu dışmda kaldığından burada bulunan vakfiye kitabesi de ehemmiyeili
tarih vesikasıdır.
o cihetlere temas edilmiyecektir. Vakfı ku­
ran adamın adı, sanı, vakfedilen mallarm ve­ Karamanda ibrahim bey imarciiu'wi kemer
ya paranm mikdarı, nevi ve evsafı, bunlarm üzerine yazılmış i k i parçadan ii)avoi vakfi­
gelirile ypılacak işler ve bunun gibi gerekli yesi ile Konyada Hashey Darül/nıfjannni şim­
hususlar vakfiyelerde yazılıdır. di Konya müzesinde bulunan mevnıeı taş üze-
rine mahkûk vakfiye hulâsası da İm kabil
Vakfiyeler şahitlerin önünde tanzim olu-"
vakfiyelerin zikre şayan olanlanndrınchr. Bu
nur ve mahkeme kütüğüne geçirilirdi. Bun­
sonuncu vakfiye kitabesi hava lesirih- lıozul-
larm büyük bir kısmınm Vakıf Kayıtlar ida­
muş olduğundan pek az kısmı okıın:ı])ilmek-
resi dediğimiz evkaf arşivinde de mualıharen
tedir (28).
tescili icra edilmiştir. Vakıf kayıtlar idare­
Tirede vaktile Koca Yumuk ııı<-arlığınm
sinde vakfiyelerin bazılarmm, kitap veya to­
duvarma tesbit edilmiş olan ve İmainı Necip
mar şeklinde, aslî nüshaları da mevcuttur. Va­
Paşa Kütâphancsi avlusunda mulıaraza allı­
kıf muamelâtmda büyük ehemmiyeti oldu­
na alman mermer üzerine yazılmış 119:', ta­
ğu gibi vakfiyeler, tarih ve sosyoloji bakımın­
rihli vakfiyenin sağ üst kulağı, me/arlığm
dan da yüksek bir değer taşımaktadırlar.
kaldırılması sırasmda, kırılmış ise de bunun
Vakfiyeler umumiyetle kâğıt veya deri tam metni, ikame olunan bir davada sübut
üzerine yazılmıştır. Nadiren taş üzerine ka­ delili olarak gösterilmiş olduğımuan. Tire
zılmış olanları da vardır. Taş üzerine yazı­ mahkemesinden sâdır olan bir ilâmda yazı­
lanların bazd'arı vakfiyenin tam metni bazı­ lıdır (29).
ları da hulâsasıdır. Istanbulda Vefada Atıf Efcıuli Kiitiip-
Küthyada Germiyan oğlu Yakup Çele­ hunesindt taş üzerine yazılmış ve duvara tes­
binin imaretine ait vakfiye Türkiyede bulu­ bit edilmiş olan 1154 tarihli vakfiye luılâsa-
nan taş üzerine mahkûk vakfiyelerin en smda kütüphanenin idaresi ve hafızı kulüp­
lerin vasıflan hakkında vâkıf tarafından ko­
(25) ... ve bir merdi âKU her hizmete kabil
kimesne vakfı şerifin mahinnukuşu olup her ân ve nulan şartlar yazılıdır. Yazımızın sonuna res-
her zaman etrafı bükaı gerifeye nigeran olup eğeı
(27) İ s m a i l Hakkı Uz u n ç a ı s ı ı ıo ğ -
-amii şerifidir eğer medaris ve tetümmatdir eğer da-
l.u, Kütahya sehH, İ s t a n b u l 1932.
'üttttlim ve imarettir duvarlarını bazı herzegerdle-
(28) Konya Asâriatika Müzesi Müdüric Yusuf
rin nakş ve tesvid ve telvisinden hıfz hizmetiyh
Akyurd'un Resimli Konya Kılavv::ıı adlı eserin­
mukayyet olup.. (Fatihin Türkçe vakıf vesikası,
de bu kitabe ve Hasbey Darülhuffa~ı h a k k ı n d a et­
S. 281). raflı izahat mevcuddur.
(26) . . . . ve mahzen ve kilerin kilitlerini mü. (29) Vakfiyelerin tarih ve sosyoloji bakımından
hürleyen mühürdara yevmt bir dirhem.., (Fatihin önemi başlıklı yazımızda bu vakfiye h a k k ı n d a iza­
arapça Eyyup Vakfiyesi. S.'36). hat vardır, Ülkü Mecmuası, S a y ı . 35.
 TÜRK V A K I F L A 1{ 1
117
mi dercedilen bu vkfiye itulâsası 2ü satırda
ve tam metni şudur: tan ahşamadek edayı hizmeti nıezkııreye mâ­
ni, hizmeti ohmya ve hafızı kütüp olan üf-
kimesne manii serileri olmadığı halde her
gün ma'an kütüphanemde mevcut lıulunanlav
vc badü vakfiyei mamulün bihamda zikrü tas­
vc nu'ıtevelli olanlar sunıtıı mezkûreye nıü-
rih olunduğu üzere kütübü mevkufem tale­
rı.alta ihtimamı lam edeler. UJ-I Ji
ben limerzatillahi tealâ ihyasma muvaffak
olduğum işbu kütüphanemde hıfzolunup kü­
tübü mezkûre istinsah ve istifade tarikile re­
ETİ VE UYGUR VAKFİYELERİNDEN
hin ile olursa dahi veçhen minelvücuh taş­
ORNEKEEK
ra çıkarılup bir kimesneye verilmeye ve müs-
teit ve mütedeyyin üç kimestıe hafızı kütüb istanbul arkeoloji müzelerinin eski şark
olup hizmeti lâzimelerine binefsihi kıyam edip eserleri kısmında bulunan ve 2026 numarada
vdcil nasbeylemiyeler ve kütüphanem ittisa­ kayıtlı olan Eti devrine i i ! hiv tablet İsadan
linde büny^d edüp süknasmı şart eylediğim Önce 12;i0 - 1290 tarihlerine ait inr Eti vak­
üç bab kârgir menazilin her birinde birisi fiyesinin minini ihtiva etniktedir.
sâkin ve hafızı kütüplük cihaiına mutasarrıf
13u vakfiyenin meâli hulasaten .şudur:
olmalar» menazili meşrutalarda bizzat sakin
K r a l H a t t u s i l i s düşmanı A r -
olmalarile meşrut ola ve eğer hilafı şariı
m a d a t a ş " I mağlû]) ediyor. Emlâkini
mezJcûr menazili mahsusalarında sakin ol­
alıyor. Bir ev ile müştemilâtını Tanrıce İştar'a
mazlarsa cihatları ref ve lıanei meşrutalarda
ibadet edilmek üzere vakfeyliyor Oğlu D u 1-
sakin olmağa ragıp ve hizmeti lâzimesini
h a 1 y a s " 1 bu vakfın idaresine memur edi­
edaya kadir mutemed kimesnelere verile. Hu-
yor. Bu ev ile müstemilâtır.ı heı türlü vergi ve
lâsai kelâm hafızı kütüplük cihatı bizzat ha-
tekâliften muaf kılıyor (30). Her türlü taar­
bei merkumelerde sakin ve mutavattın olma­
ruz ve müdahaleden masun kalmasını şart ko­
larile meşrut o k ve hafızı kütüplük cihatı-
yuyor. Oğlu D u l h a 1 y a s " ın kral olduk­
nm Örfü belde gibi kasriyedi hilafı şartım ol-
tan sonra da bu vazifeyi yapmaktan geri kal­
mağlia kasriyed murad edenlere ruhsat veril­
mamasını. l)ütün evlât ve ahfadının ayni va­
meyip eğer izharı fütur ederlerse ciheti refin-
zifeyi ifaya devam eımelevini istiyor. Yap­
den şürutu mezkûreye muıaî bir kimesneye
madıkları takdirde Allab.ın lâneline uğraya­
tevcih oluna ve hafızı kütüplük hizmeti vak-
caklarını söylüyor (31).
feylediğim kütübü mutebere muhafazasından
Y o n L e C o q ' un şarki Tiirkistan-
ibaret bir mâna olmağla hizmeti merkumeye
da Tıırjan'du yaptığı hafriyatla elde edilen
kaim olanlar mutemed kime.snelerden olma­
tarihî vesikalar arasında müteaddit üyg:«r
sı lâzimei halden olup hafızı kütüplerin bi­
vkjireleri de vardır. Bunlar İsadan .-onru 12 -
risi biemrillahi tealâ fevt oldnkda örfü bel­
l : - üncü asra aittir. Bu, iıavaliye henüz is­
deye kıyasen sabî oğluna verildiği surette lâ
lâmlığın girmediği bir zamana ait olan bu
muhale aharı tevkile muhtaç ve vekili olan ki-
vakfiyeler Buda dinindeki Türklere aittir ve
mesne bizzat ciheti merkumenin mutasarrıfı
L'Vgî/r harflerile yazılmıştır Buralara islâm­
olmadığına binaen hizm*ti iâzimesinde kusu­
lık 1.5 - 16 nc! asırlarda girmiştir.
ru emri bedihi olmağla veçhi meşruh üzere
hafızı kütüplük ciheti mahlûl oldukta edayi (30) Vakıflar kanununıuzv;:ı 9 uncu madcîcsip.-

hizmeti meşrutaya müsleid olnuyan sabî oğ­ dç vakıfların doğrudan doğruya lıayrattan olan gay-
rimenk-ullorinuı devlet >«a!\ imtiyazından r.ıiistpfit
luna tevcih olunmıya ve kiitüplıanem salı ile
olacağı yazılıdır. Bugün b a ş k a m e m l e k e t l e r d e de v,..-
cumadan maada haftada beş gün tulûı şems-
kıfiarm nefsi hayrattan olan mallan vergi ve re­
den bir saat mürurunda açılup gurubu şem­ simlerden muaftır.
se iki saat kalınca kütüphanem kapısı ka- (31) Daha fazla tafsilât için şu eserleri favslyo
panmıya ve hafızı kütüp olanlar müderrisini ederiz:

kiram ve kuzatı zevilihtiram ve eimme ve mii- 1) H. H. F i g u l l a , KcilschTijturlnntıUn aus

ezinin ve kayyım oimıya hasılı kelâm şu- Boghazköi, Heft. 1, N o . 1. S. RC - 85.

2) A l b r e c h t G ö t z e , HcUıUischc Texic (F.
rutu meşrutam üzere eyyan.ı hamsede sabaiı-
Sommer neşri) Heft. 1. M V A G . 29. 3.
 HALİM BAKI KUNTER
1.18

Turfan vesikalanndan bu Uygur vak­ meünden nikmeli gayri nmufıuıl uücuduna

fiyesi yaaamizm sonunda gösterilmiştir. Me- adem lâzım sıhhatine sekuttı mülâzundır. tû-
âli hulasaten şudur: cerem akil oldur ki bir saatle i^ujiL olmayıb
Tıb medresesini ve diğer mesleklere ait hali afiyette meali akibeti tefekkür edib bu
mektepleri de ihtiva eden bir Budda manas- mezraai ahiret olan dünyada tohmu Imyratı
tırma arazi ve bağ yakfolünuyor. Bunlar sa- ziraat eyleye ve re§it oldur ki faühai umu­
tm almıyor ve müteakiben vakfediliyor. Vak­ runda hüsnü hatimeyi tedebbar edib bu mer-
feden bir Han'dır. Fakat vesikanm başı yır­ te'ada tenmiyei hasenattan tekyiei bizzat ede
tık olduğu için kim olduğu bilinemiyor. Ma­ bu, mukaddimatı vâcibetûl kabul ve kaza-v.
•ayayı
nastın idare eden rahip mütevelli olacak ve vazıhatül medlule binâen i^bu nıec'^Ud
§r'iy.
haletleri de bu vazüeyi ifa edeceklerdir. yenin hafızası umdetül muvakkarat zübdetül
Vakledilen emvalin geliri manastıra aittir. mükerremât fahrül muhsenat zulırüL muhsi-
Bunlar her nevi vergi ve tekâlilteu muaf nat talibetül hayrat erragibetü jihneberral
tutulmuştur. Manastırm rahipleri haneda­ elmahfufetü bisunufi avatıfil mel ikil alâ Zey-
na, halka ve yurdun saadet ve seiâmeti&e dua ni Hatun binti Kemal ağa dâmel ijtctüha ve
edeceklerdir (32). zadet ismetüha vaktaki niecarü ahvalinde te­
fekkür ve reyi re§it ile tedebhiir edib cena-
BÜYÜK AYASOFYA KÜRDİNDE ÜSKÜBl birabbül erbab malikiirrikab celL-i azeme-
MAHALLESİNDE KEMAL AĞA KIZI tühu ve alet kudrelülıu hazrellerinden ken-
ZEYNI HATUNUN H. 9% TARİHLİ düye feyezan eden niamibipayun ijau ^
VAKFİYESİ \ j k v e f k ı n c a bir had ile muhdud ve
bir dd ile ma'dud olmak mertebesinden dur
Vakfiyelerin bazılan yüzlerce sahife tu­
ve dâirei imkândan mehcûr idiigiu nıillâhaza
tacak kadar uzundur. Metinleri kısa olanla-
etdikte ravzai ndvanda asude olduğunda aa-
rm bir kısmmda da mevkufat veya hayu şart­
hi bu dünyadan asârı inayeti nıutıkclığ ve ah­
lan mahdut birkaç kalemden ibarettir. Zeynî
kâmı ibadeti mürtefi olmıyan aslwiu hayratı
hatun vakfiyesi gerek mevkufat gerek hayır
cariye ve erbabı hasenatı bakiye silkine mün-
şartlan idbarile oldukça tenevvü göstermek­
selik olmak canibine inanı aziıneıin masruf
tedir. Zürri ve hayri muhassasatı vardır. 358
ve zimamı himmetin matuf kıUb lûcerem
senelik bir vesikadır. Bu gibi hususiyetlerine
tahsili kuTubatı hüsna ve defi uLubuU ukba
binaen tam bir vakfiye örneği olarak kari­
için mülki sahih ve Iıakkı sarihi ulan emlâ­
lerimize bu metni arzediyoruz. Bunun tek
kinden bazısını bu kitabı ^eriyjül hitapta
kusuru usfûbunım kuvvetli olmamasıdır:
merkum ve bü silki suturi mer iyyiibnesfurda
Emma badü bu sahifei §er'iyyenin tahrir manzum olduğu üzere vakıf ve teshil ve tes­
ve inhasına bâis ve badi ve bu vesikai hâli cile müteveccihe oldukta mezbure Zeyni ku­
anilirtiyabm tasvir ve imlâsına sebeb ve dâi tun kıbelinden vakfı âtizzikri ikrara ve liec-
budur ki erbabielbab ve eshabı hidayet ik- littetmimi veltekmil rücua vekili mutlak ve
tisab hatırı kaûr ve zamiri münirlerine mah- muhtar itdüği Isa bin Hasan nam serraci sul­
fi ve mektum ve puşide ve nâmalâm değ^dir taninin vekâleti mahkiyyesi tariki şerî üzere
ki bu dan gaddarı feleki devvar gayri müs- sabite olduğundan sonra mumaileyha Zeyni
tekirrül etvar içinde olan her izzücahm ade­ hatun kıbelinden vakfı âliye mille velli olub
mi istimrarı malûmdur. Dan dünya medarı tevliyeti nehçi şer'i üzere sabite olan Ferruh
fena ve makam ana menazili mesâibe sükna bin Abdullah mahzarında ikrar ve itiraf edib
ve mesakini mesâibe manadır. Selâmetine se- mumaileyha müvekkilem niyyeti halisa ve la-
kamet hemta mülâyemetine melâmet hem­ viyyeti safiye ile mahmiyyei Koslantıniyye
pa meserreti ile melâleti müteakip izzeti ile mahallatmdan Ayasofyai Kebir hurbinde JJs-
zilleti mütenavib ferahi terahına muttasıl niğ- kûbi mahallesinde vaki olub halâ sakine ol­
duğu mülk evlerine muttasıl dön bab ulvi
(32) Fazla İzahat Jçin; B a d l o t f - W t a l o v ' u n evleri ve süflisi ahur canibi sakin olduğu
Uvgur - Türk âbideleri adlı eserine müracaat olun-
evlere ve tarafeyni tarikıâm ile tariki hassa
maUdır ( B a d l o f f - M a l o T , Vigurisoke Sprach.
den . KmOlev, Lenüıgrad,
müntehi olan menzilini vakfü habs eyledi ve
 TÜRK VAKIFLARI
yine mahmiyei mezburede merhum ve mağ­
furunleh Sultan Selim han uleyhirrahıneti
verndvan camii şerifi kurbindc kırk nerdi-
ban ayağında Debbağ Yunus mahallesinde
vaki oluh yirmi üç bab odaları ki dördü ulvi
bakişi süflide müjtemil olub bir taraf dan
Abide hatun binli Bali mülküne re bir taraf-
dan Hacı Osman mülküne ve bir larafdun Zır
idde binli Bali mülküne ve bir ta raf dan Ay­
şe binii Nasuh mülkine vc bir tarafdan Fal-
ma binti Nasuh mülküne ve bir tarafdan ca-
mü merhume ve bir tarafdan tariki hassa ve
bir tarafdan tarikıâmme müntehi olan men-
aUtd ve yine mahmiyei mezburede Hoca pa­
şa harbinde Elvanoğlu mahallesinde bir hav­
li i^nde uluvven ve süflen altı bab evleri vc
bir mahzeni ve bir su kuyusunu ve furunu vc
serdabı ve tahtaboşu müştemil olub bir ta­
rafdan Must veledi Gersun nam yahudi mül­
küne ve bir tarafdan Eliğren veledi Sato nam
jtdvadi mülküne ve bir tarafdan Kalotnire ve
Hunti binti Avraham nam yahudiyyeler mül­
küne ve bir tarafı vakfa ve bir tarafı tarikı­
âmme müntehi olan müsakkafını ve yine
mahmiyei mezburede Aksaray pazarı harbin­
de Abdullah ağa mahallesinde bir havli için-
Nalbant Ahmet mülküne ve bir tarafdan ta­
rafdan Sinan bey vakfına ve bir tarafdan
GûJhadem hatun vakfına ve bir tarafdan
Nalbant Ahmet mülkine ve bir tarafdan ta--
nldâmme ve bir tarafdan Sahi Hoban hatun
mülküne müntehi olan müsakkafı cemii teva­
bi ve levahıhlan ve âmmei menâfi ve mera-
fikları ile hasbetenlillâh ve haseneten liru-
Ai resulü muallâ vakf ve habs eyleyib şöyle
şart eyledi ki zihrolunan akarat mütevelli ye­
diyle istiğlâl ve istirbah için ücreti mûtadc
ile icareye verilib hasıl olan ücretinden ci­
heti tevliyet yevmî dört akçe ve kâtibe ci­
heti kitabet yevmî üç akçe ve cabiye yevmi
iki akçe ola ve cibayeti mezbure utekasına
meşruta ola ve şart eyledi ki tevliyeti mez­
bure madâmki hayatta ola müvekkilei mcz-
buremin zevci olan merhum ve mağfurunleh
Defterdar Mustafa Çelebi evkafına bilfiil mü­
tevelli olan mezbur Ferruh mütevelli ola
mezbuT Ferruhdan sonra her kim mezbur
Mustafa Çelebi vakfına mütevelli olursa
mezbure müvehhilemin vakfına ol mütevelli
ola ve mezbure vâkıfa ruhi için her gün yev­
mi birer buçuk akçe ile üç cüz'ü şerif tilâ­
V E V A K F i Y K 1. E Rl 119
vet oluna ve oğlu merhum l'ir Mehmed çele­
bi ruhi için yevmî birer buçuk akçe ile beş
cüzi şerif tilâvet oluna vc validesi merhume
Huri halan ruhi için yevmî birer buçuk akçe
ile bir cüz'ü şerif tilâvet oluna ve kızı mer­
hume Radiye hatun ruhu için yevmî birer bu­
ruk akçe ile iki cüz'ü şerif tilâvet oluna zih­
rolunan vakıfdun mezburun eczahanlann vc
nıüteıeUinin ve kâtibin vı: eubinin vazifele­
ri verildikdcıı sonra baki ın kalırsa madem­
ki vakıfei mezbure lıuyuUu olu kendisi nıu-
ri verildikden sonra baki ne kalırsa mudânı-
rife olduğu ziyade üç salih ve mütedeyyin
kimesnelere verile her biri her gün vâkıfei
mezbure ruhi için yüz kesre sıırci ilılûsı şe­
rif tilâvet edeler her birine yevmî birer ak­
çe verile ve şart eyledi ki her sene merhum
Mustafa Çelebi mektebinde mevlidi şerif
okıınub fukara vc zuafuyu ilanı için taam
pişip fukaraya tevzi oluna cümle iki bin ak­
çe sarf oluna ve şart eyledi ki, her senede
Ramazanı şcrifde bin akçe kaftana ve papu-
şc sarf olunub mezbur meklehhanede oku­
yan sıbyana bayramda giydirile ve bin ak­
çe dahi kaftana sarf olunub utekasının fu­
karasına ve atikatımn fakir olanlarına ve eğer
onlardan olmazsa ecunipdcn dul ve fakire ha­
tunlara tevzi oluna ve şart eyledi ki mektebi
mezbure her gün yevmî bir akçelik su alına ve
mektebi mezburda tcallüm eden sıbyan ey­
yamı şiladu istila etmek için yüz akçelik odun
alma ve her senede yemişe re kuzuya iki yüz
akçe sarfolunub oğlancıklar it'am oluna ve
mezbur mektcbhanede her kim muallinı ve
halife olur ise birer cüz'ü şerif tayin oluna
ve mahrusei mezburede Oruç Gazi mahalle­
sinde Aksaray Pazarı kurbindc vaki olub bir
canibi takyeci üslad Ali mülküne ve bir tara­
fı tarikıâmme ve bir tarafı tariki lıassa mün­
tehi olan mülk menzilini dahi vakf edab şöy­
le şart eyledi ki mahallei mezbure ahalisi
ihtiyar ettikleri ulemadan bir salih vc müte­
deyyin kimesneyc verile içinde sakin olub her
gün validesi merhume Huri hatun ruhi için
bir cüz'ü şerif tilâvet eyleye ve Abdullah
ağa mahallesinde olan salifüzzikir olan on
yedi bab odalardan iki bab odada vâkıfei mcz-
burenin utekasından Husrer hin Abdullah ve
Davut bin Abdullah madâmki hayatta alalar
bilâ ücret sakinler olub bâdelmerl vakfı mez­
bure ilhak olunub kiraya verile ve şart eyle-
 HALtM BAKI KVNTER
120
til garra hâdil mclıaççctilbcyza huzuru şe­
di ki evkafı mezbure zevaidinden yevmi yir­
riflerine murafaa olduklarında hâki,„i „afi.
mi akçe vâkıfei mezburenin hayatta olan ev­
zül ahkâm canibeynin kelâmın isp;u mera-
lâdı mabeyinlerinde alesseviyye taksim olu­
mm ıstıksa ettikte vakıfta olan nnıhalefan
na ve evlâdı evlâdı mabeyinlerinde dahi
müçlehidine vâkıf ve burhanlarımı âlim ve ârij
böyle ola tâ inkiraza varınca ve yev­
iken canibi lüzuma vakfı evlâ liöıiıl, sıh],„ıi,
mi be} akçe dahi vefat eden kızı Hay-
ne ve lüzumuna hükmedip tescil ciıi Idif^,
ri hatunun hayatta olan evlâdı mabeyn-
men şeriyyen ve tcscilen mer'iyycn cemi aka­
lerinde alesseviye taksim oluna kezalik ev­
ratı mezbure vakfı sahih ve lâzım k<ıhili„den
lâdı evlâdı mabeynlerinde dahi tâ inkiraza
olub minbaid nak: ve nakızine mccul muhal
varınca taksim oluna ve vefat iden kızı Ra-
ve ihlâl ve iptali mümteniul ihtimal oldu.
diye hatunun kızı Gevher hatuna ve evlâdına
ve evlâdı evlâdına inkiraza varınca verilib
badel inkiraz vakfı mezbure zabt oluna ve
§an eyledi ki evkafı mezkûreye vâkifei mez­
burenin evlâdı nazırlar olalar içlerinde ih­
tiyar eden yevmi iki akçe ciheti nezaret ta­
yin oluna ve camii mürtezikai vakfı mezbu- GÜMÜŞHACI KÖYÜNDE lüi; su
ra hasbî nâzır olalar ve fart eyledi ki mah- VAKFI TESİS EDEN BARADOGLU
miyei mezburede her kim hâkim olursa ev­ MİGDİS VAKFİYESİ
kafı mezkûrenin üzerine nazır olub yevmi bir
akçe verile ve. şart eyledi ki zikrolunan mas­
raflardan kalan zevmd akaratı mezburenin
lâzım olan imaretine ve mefemmetine sarf
oluna ve evkafı mezburenin tebdil ve tağyiri
ve ithal ve ihracı ve sair lasarrufatı §er'iyyesi
vâkıfei mezbure hayatta oldukça vâkifei mez­
burenin yedinde ola tavvelallâhü tealâ öm-
reha ve yessere merameha bilutfihi ve kere-
mihi ve mennihi ve cudihi bihiirmeti muham- bu vakfiyei mamulünbiharan tahrir vc inşa­
medin ve âlihi ve sahbihi ve zikrolunan mev- sına bais oldur ki Hacıköyü kasabası deru-
kufaU biesriha badettahliyetti§§er'iyye vâ­ nunda vakığ reaya mahallesinden Çay ma­
kıfei mezbure mezbur mütevelli Ferruh bin hallesi demekle maruf mahalle sakuıicrinden
Abdullaha teslim edib oldahi tesellüm ve Bc^ad oğlu nam Mığdıs Â'ıVcso.s zimmi yine
kabz eyledi dedikte mukirri mezburu mezkûr mahallei mezburede vakığ alık buzL ashabı
mütevelli bümüvacehe tasdik ettiğinden son­ hayratın inşa ve ihya eylediği bir ııuz çeşmei
ra vekili mezbur vakfı mezkûrdan rücua §ü- sarei cariyenin menbaı körlenilp suyu dahi
rû edib kıdvei eimmeidin ve umdei ulemai çekilüb muattal ve harabe müsrif olup cer-
yakin siraci ümmet nazımı millet hazreti ima­ yandan munkatığ olmakla ahalii mahalle
mı hümam Ebihanife Nuğman bin Sabitil kâ­ Mığdısı merkume gelüp ifadei hal rc çeşmei
fi coziye bilhayr kıtında vakfın ade­ mezburenin ceryan ve ihyasını rcca ve iltica
mi lüzumu muayyen olub lücuu caiz ve racii etmelerine binaen Mığdısı merkum dahi rah-
emri şer'iden gayri mücaviz olmağın vakfı men lilfukara ve recaen lirreâya vc taleben
mezburdan rücu ettim ve silki mülkü rnüvek- lilihsani velgufran ve hasbeten liHdldl meli-
kilei merkuma kemakân ithal ettim diyu mez­ kil meıınan ve sebeben lilatsunı ıninelihsa-
kûr mütevelliden istirdad ettim dedikte müte­ ni velhayvan atyebi emvalinden himesnenin
velli rhezbur cevabta imameyni hümameyn
bir akçesini kabul etmeyüp ve kimseden zer­
bahreyni kamkameyni kâmireyni meşhudeyn
re kadar iane ettirnieyüp mücerred kendi nef­
kıtlarında sihhati vakfa hususa mütevelliye
si ve canı için olçeşmenin tamir ve termimi-
teslimden sonra ola lüzum lâzımdır diyu sadrı
ni murad edüp menbaıni hafr clliriip ve yo­
kitabda tevkii refiî ve imzai vakii vaki olan
lunu tahliye ve tathir ettirüp ve suyunu dahi
eftalünneharir ekmelül meşahir nasırı §eria-
ziyadesiyle ve gereği gibi çoğaltıp bir kaç
 TÜRK V A K I F I. A R / ' E 1 A K b I V A /. E If j
121

mahalden akçesiyle su alup lâfi su peyda

saibi seri enverden biViltimas mezunen bil-
edüp ol suya koyup ve ol suyun yolunu kâr-
hüküm irsal olunun kâtip Mehmet efendi Ka­
gir horasan ile vagon yaptırıp külliyetli harç
resi vilâyeti cclilesi dahilinde Edremit ka­
vc masarif edüp çeşmeyi icra ettirdikte hu-
zası kurasından Zeytinli karyesinden devleti
zuri şer a gelüp kimsenin müdahalesi olma­
ulıyye teheasnun rum milleti nisvanından
mak üzere müstekil benim kendi vakfım olsun
olup şahsı hacı Mehmet efendi ihui Ali efen­
deyu şöyle takriri kelâm ve tabir unilmeram
di le Şerif efendi ihni Ahmet efendi tarifle-
eder ki: şöyle şart kıldım ki ben hayatta ol­
riyle muurrefe olan San oğlu zevcesi Rikne
duğum müddetçe vakfımın tevliyet ve umu­
hinti Nikoluuuı sakine olduğu menzile iarup
runu ben kendim görmek üzere olup tamir
zeyli kitapta muharrerülesami ınasliınin ve
ve lermiminde ve sair umurunda kimsenin
saire huzurlarında akdi meclisi şer'i âli ellik­
alâka ve medhali olmasun badehu ben vefat
te mezbure Rikne hatun meclisi makudi mez­
edüp âhirete gittikte evlâdım ve evlâdımın
kûrda zikri âli vakfına mütevelli nasb ve ta­
evlâdı zükûren ve inasen matenaselu ekber
yin eylediği sadri kebir oğlu işbu baisülki-
ve erşedine vakfımın tevliyeti verilsin deyu
tab Elkiryadi veledi Leftcr mahzarında tak­
şart kıldım, maazallahi taalâ neslim münkariz
riri kelâm ve tabiri anilmerum edüp kuryei
ve munkatığ oldukta beldemiz Kenisesinin
merkume hududu dahilinde Şarlak nam ma­
Keşişlerinden ve mutemedlerinden bir zate
halde vahğ etrafı erbaası cebel ile nıahdud
marifeti şer i şerifle verilüp vakfıma mukay-
sagir ve kebir üçvüzelli sak zeylin eşcarını
yed olsun dedim ve kasabai mezburede Tuz-
müştemil bir 'kıt'a zeytin bahçesiyle karyei
pazannda Pembeci arastasında müceddeden
nıerkumede vakığ ctrajı erbacsı meyhaneci
bina ve ihdas ettiğim dek.âldnden üç bab dük­
1 orgi ve Komin Baç oğlu Dimitri ve papuç-
kânı senevi şu kadar iycarımn mecmuundan
ci' Sinyor kerimesi Bermalıda ve bazan Ha-
mütevelli humsünü badelihraç baki kalanını
ralambo ve tariki âm ve bazan Rıza bey kah­
vakfın tamire ihtiyacı olduğu halde mikdan
vesi ile mahdud iki bab bakkal dükkânları ve
kifaye sarf oluna olmadığı surette mütevelli
bir kahvehaneyi müştemil bir bab etmekçi
yediyle onu on bir buçuk hesabiyle istirbah
furıınumu vakjı sahih i/e vakf ve habs edüp
oluna her ne zamanki vakıfta tamir iktiza
şöyle şart ve tayin ve tebyini kuyud eyledim-
edecek olursa bu minval üzere kifaye mik­
ki salifüzzikir eşcar ve dükkân ve kahvehane
dan sarf oluna israf olunmaya, maadası dai­
ve furuni mahdudi mezkûru mûlad üzere iğ-
ma istirbah olunup hıyanet eden olursa ve­
ntar re limur olunup hasıl olan semerat ve
bali boynuna kıyamette davacısı ben olurum
gullatından Dersaadelle Yenikapu mevleriha-
ve dahi şöyle şart ettim ki ol sudan bir mik-
ncsinde sakin dervişanm laamiycleri için se­
dar kendi menzilime aka daim kesilmeye faz­
nevi beher kıyyesi dörlyüz dirhem iğlibariyle
la olsun gerek olmasun kadimen akmak üzre
yirmi hıyye rogeni zeyl verilüp fazlası cihe­
böylece takrir ve şart ettim bu şartı bozup vak­
ti tevliyet olarak oğlum mütcvellii merkum
fı tebdil ve tağyir ettirilmeye eden olursa kı­
Elkiryadi'ye ait vc meşruta ola ve badehu
yamette Allatia şekva ederim deyu böylece
oğlum mülevellii merkum Elkiryadinin ev-
malûmunuz olsun deyüp tescili şerl ve tes­
lâd ve evlâdı evlâdı batnen bade hainin zü-
lim ilelmütevelli olmuştur.. fj^^'j ^j
kûr ve inası müsavat üzre vakfı merkume
mütevelli olup fazlui merkume beyinlerinde
ciheti tevliyet olarak seviyyen ikllsam oluna
eğerçl mürurl eyyam ve kürurl ağvam ile şar­
\ ' E N İ K A P I MEVLEVİHANESÎNE ZEYTİN tı mezkûr icra olunmak müteazzir olursa gai­
Y A G I TAHSİS EDEN EDREMİTTEN Nİ- le! merkume mutlaka millet fukarasına sarfo-
N O L A K I Z I RlKNE'NİN 7 SEFER 1301 luna deyu. tayini .şurut edüp marülbeyan eş­
TARİHLÎ VAKFİYESİ car ve dekâkin ve furuni mahdudi mezkûrla­
rı mütevellli merkume teslim oldahı vakflyct
işte kitabi sıhhat nisabın bâis ve tastır üzre tesellüm ve emsali mislllu tasarruf ey­
ve imlâsına badi oldurki hususu âtilbeyamn ledi dedikte gibbetlasdlkilınuğteber vâkıf el
mahallinde ketbü tahrir ve faslu hasmi için merkume vakfı mezkûratkın rucuğ ile mar-
 HALİM BAKİ
122
rülbeyaa e§car ve dekâkin ve funuû mezkûr­
ları milkime istirdad ederim deyu tasaddi
mütevelli merkum dahi red ve teslimden im-
tinağla kâtibi munuUleyh huzurunda kema-
hüvel mastur filkütübü. fıkıh müterafian ve
her biri faslü hasme U^an olduklarında kâ­
tibi mumaileyh dahi âlimen bühilâf alâkavli
menyerahü mnel, eimmetil^ miiçtehidin vakfi
merkumun evvelen sıhhatine ve saniyen lü­
zumuna hükmi soAıAt §eri ve kazai sarihi
mer'i eyleyerek vakii hali kâtibi mumaileyh
mahallinde ketbü tahrir ve maan meb'us
ümenai §erile meclisi §er'a gelüp alavukuihi
inha ve takrir ve hükmi merkum nezdimizde
tenfiz ve olveçhUe vakfi merkum sahih ve lâ­
zım ve mütehattim oldu. fjj^JJj^ J <^^Jj^
7 Sefer 1301.
VAKFİYELERDEN FIKRALAR
Muhtelif mevzulara ait vakfiyelerden
mümkün olduğu kadar çok misal vermek is­
tiyoruz. Fakat bunlarm hepsinin tam metin­
lerini veya bunlardan aimmış mufassal fık-
ralan koymağa yazmuzm hacani müsait ol-
madığmdan müteaddit vakfiyelerden aimmış
kısa kısa fıkralarm veya notlarm dercile ik­
tifa eyliyeceğiz. Bu mahdud misaller bile
Türk vakıflarmm hizmet mevzularmdaki te-
nevvü ve şümulü tebarüz ettirmeğe, vakıfla-
runızm her ç^it halkm ve âdeta bütün mil­
letin iştirakile vücud bulmuş en,geniş bir iç­
timaî müessese olduğunu göstermeğe yaraya­
cak mahiyettedir.
1 •— öksüz kızlara cihaz (Molla Çelebi
vakfiyesinden. Tarihi 977 H.).
... Her sene üç yetim kız çocuğuna o smıj-
daki kızlar gibi on bin dirhen ciMz masrafı,
2 — Ekmek, meyva ve saire (îznikte
Mehmet Kethüda vakfiyesinden, Tarihi 1003
H.).
.... zikrolunan habbaz furunu ve nalbant
dükkânının ve kasab dükkânının kirasını kabz
edüp her gün sabah vaktinde fukaraya ek­
mek ulaftıra ve harman yeri dairesinde zey­
tin ağaçlarından maada armut ve elma ağaç­
larının meyvasını hazır olan fukara rizaen lil-
lahi taalâ maan ekledeler ve birer deste-
mal mikdarı dahi götüre ziyadesine taarruz
KUNTER
etmiyeler ve Doğancı yeri bağçesimn mahsul
meyvasını umumen ağniya ve fukaradan ha­
zır olanlar rizaen lillahi taalâ ekledeler bir
ferd mâni olmıya...
3 — Takâlifi urfiyei şakkaya yardım
(Istanbulda Ali Bey Köyü. Silâhdar Abdul­
lah Ağa vakfiyesinden. Tarihi 1209 H . ) .
.... Ali bey karyesi huvussı rejia !.tız<usı
muzafatından ^ 'rnecei sağir mülhakatuıdan
olmakla nahiyei mezkûreye evamiri alivc ile
beher sene vakti sefer ve hazarda varide olan
hanei nüzul ve avariz ve tekâlifi urjiye
^kke ve araba ve bilcümle varide olan lekâ-
liften karyei mezkûreye iktiza eden liissei
mezkûrelerini karyei mezkûre fukaralarının
edaya iktidarları olmadığı ecelde karyei mez­
kûre ahalisi tekâlifi mezkûreleri için ^odır
olan emri âli mucibince vakfı mezburunı t^al-
latmdan beher sene ellişer kuruş def le 'es­
lim oluna...
4 — Mahalleler tekâlifine imdad ı Te-
kirdağmda, Mehmet Arif Efendi vakfiye^iıı-
den. Tarihi. 1237 H.).
ve murabahai ıitezkûreden senevi
580 kuruş ifraz olunub 100 kuruşunu medi-
nei mezbure mahallâtından Hoca Beyazit Ma­
hallesi ahalisi tekâlifine imdad ve ita oUuıa
ve 50 kuruşu ile elhaç İsa mahallesi tekâli­
fine imdad ve iane oluna vs 50 kuruşu ile da­
hi bevvab Mehmet mahallesi tekâlifine i:n-
dad oluna ve 380 kuruşu ile dahi 19 aded
mahallâlı müsliminden beherine 20 şer kuruş
tekâlifleri için iane ve ita oluna...
5 —Hırzülbahir kalesi mürettebatına va­
zife (Haymak Mustafa paşa vakfiyesinden.
Tarihi. 1140 H.).
.... Kalei mezhurede dizdar olanlara yev­
mi 40 akçe ve kethüda olanlara yevmi 20 ak­
çe ve topçu başı olanlara yevmi 30 akçe ve
topçu kethüdası olanlara yevmi 15 akçe ve
kalei merkumede kâtib olanlara yevmi İÜ ak­
çe ve kale çavuşu olanlara yevmi 10 akçe ve
topçular çavuşu olanlara yevmi 8 akçe ve ka­
lei mezburede nöbet çalmak için ser mehter
olanlara yevmi 6 akçe ve iki nefer adamla­
rına yevmi 5 şer akçe ve suyolcu olanlara
yevmi 7 akçe ve kalei mezbure bevvabı olan­
lara yevmi 8 akçe ve kalei me.zkûrede odai
evvelde ser bölük olanlara yevmi 60 akçe ve
9 nefer neferattan her birine 7 şer akçe...
 TÜRK VAKIFLARI
6 — Borçlu olarak mahbus bulunanların
borçlarının ödenmesi (Anadolu Hisarmda,
Kili Nazın Mustafa Ağa vakfiyesinden. Ta­
rihi. 1238 H.).
.... vakfı mezkûrda muaccel vukubulduk-
ta dellâliye ve ihbariye ve masarifi sairesi
badelihraç mütebakisinin rub'u mütevelli ve
kâtih ve câbi beyinlerinde ve rub'u aheri yi­
ne mütevelli ve sair evi'beyinlerinde tak-
sim oluna ve rub'u aheri ile Asitanei aliyede
medyunen mahbus olanların idare eylediği
mikdar düyunları tediye olunup hapisten ıt­
lak ettirüe...
7 — Müflis olarak mahbus bulunanların
tabiisi (Anadolu Hisarmda, Kili Nazın Mus­
tafa Ağanm vakfiyesinden. Tarihi. 1242 H . ) .
.... Vakfı mezkûrumun müsakkafatından
mahUii vukuunda resmi adi ve dellâliye ve
masarifi saire ihraç olunduktan sonra nısfı
vakfi mezkûrumun nukudu mevkufesine zam
oluna ve rub'u mütevelli ve kâtib ve câbi be­
yinlerinde iktisam ve rub'u aheri ba ilâmı
geri müflisen mahbus olanlara iane olunup
tahlis oluna...
8 — Van gölünde ger.ü (Hüsrev paşa
vakfiyesinden. Tarihi. 996 H.),
Vâkıfı müşarünileyh hazretleri ihdas
eUİği Van deryasında bir kıt'a mükemmel se-
finei maine..
9 — Mahalle fukarası tekâlifine yardmı
(tstanbulda Ummuhani hatun vakfiyesinden.
Tarihi. 1119.).
.... Biemrillahi taalâ dari ahirete irtihal
eylediğimde meblâğı mezburun vechi muhar­
rer üzere hasıl olan nemasından halâ sakine
olduğum mahallei mezbure fukarasının tekâ­
liflerine beher yevm ikişer akçe verile ve yi­
ne m^edinei mezkûre fukarasının menzili mak­
tu tekâliflerine beher yevm ikişer akçe ve­
rile...
10 — Askerin teçhizi (Üçüncü Selim e
Ferman ilmühaberi, Tarihi. 1219.).
... Maada her ne miktar fazla kalırsa ira­
dı cedidi hümayun defterdarları marifet-
leriyle umuru asakiri berriye ve levazımı ci-
hadiye mesariflerine sarfoluna..
11 — Ahali için yalı ve liman (Bebekle,
Ekmekçi Ahmet Nurettin vakfiyesinden. Ta­
rihi. 1143.).
.... ve çeşme kurbinde bina eylediğim
VE V A K F İ Y E L E li İ 123
köşk ve Uman dahi vakıf olup ümmeti Mu-
hammed teneffüs eylcye...
12 — Fakir çocuklarına dullara ve ih­
tiyar fukaraya elbise ve zahire (,İstanbul-
da Züleyha Hanım vakfiyesinden. Tarihi
1273 H . ) .
.... gullei mcrkumeden beher sene Şaba-
nülmüa::amımn avahirine kaıip eytamı fu­
karadan sagir le sagirelerden beherine iki­
şer yüz kıuuşlan 15 ncjer kesana üç bin ku­
ruş idiye elbise baha alına ve beher idi ed-
huda gallei vakıfdan gayet âlâ ^i'ir rayici ile
1500 kuruş ile kaç aded kurban iştira olu­
nursa mütevellii vakıf marifetiyle muhtaç ve
münasip mahallerde zebh oluna ve gallei
merkumeden beher sene Rcmazanı eşrifi ib-
tidasındu zutüzzevc olmıyan nisai saliha ve
bikes ve ihtiyar rical fukarasından beherine
yüzer kuruştan on nefer fakir ve fakirclere
zaluıir baha olarak 1000 kuruş ita oluna..
13 — Yoksul kız cihazı, ricali devletin
geçmiyeceği kaldırmılann inşası, İstanbul
iskelelerile Boğaziçiniu Anadolu ve Rumeli
taraflarındaki iskelelerde bulunan gayet yaş­
lı veya fakir yahut hastaliK sebebile çalışa-
uîiyan kayıkçılarla h a m a l l a r a yardım (Sul-
tanahmed'de Yerebatan'd-.ı kütüphanesi olan
ISakibüleşraf Esad el'endinin 1261 tarihli
vakfiyesinden).
Meblâğı mezidi merkumun nısfı dahi ke-
zalik şurulu muhurrerei mastara üzere evlâ­
dı evlâdı evlâdı merkumuna taksim olunup
nısıf ahar meblâğı mezidi merkum mütevelli
vc nazır marifetile nefsüVemrc mutabık ol­
masına ihtimam olunarak beher sâl kadri
maruf harcile bir nefer n.iskirii şrr'î dere­
cesinde olan kız cihazına re gayet elzem ve
uzak yerlerde olup cciHci ricali devleti aliy-
yenin geçmiyeceği vc geçmediği sokaklar
kaldırımlarına ve İstanbul iskelelerile Boğa­
ziçi'nde Anadolu ve Rumeli taraflarında va­
ki iskelelerde ve İslâmhulda tavattun etmiş
gayet müsin ve fakir veyahud bir illet ile
kayıkçılık re hammallık etmeğe kudreti ol­
mayan acezeden mütevellinin bilâgarez lireç-
hillâhi tealâ ihtiyar eylediği vc ziyade
müstnhik olup kân vr kisihden kalan
acezeye münasibile nıikdan kifnye kö­
mür re halap parası verilii' fazla kalır ise
yine asıl vakfa zam ile berverlıi muharrer
akar iştira oluna..
 124 HALÎM B A / KUNTER

14 — Donanmaya yardım (Dördüncü Mevkufaü: Aydının Orta mahallesinde

Orduya mülhak Redif birinci Karahisarışar- bir ev ile 256 metre murabbaı arsa re İmanı
köyünde 8 dönüm incir bahçesidir.
kî liva kumandanlığmdan mütekait Mirliva
Hayrettin paşanm 1326 tarihli vakfiyesin­ Gelir fazlası: Masraf çıktıktan sonra mi;,
den). levelli olanlara meşruttur.

... Mütebaki gallatı scfiyesi Donanmayi 20 — Aydmda Nazilli kazasınm Haiü-

Osmaninin tezayüdi kuvvet ve satveti için le- zallı köyünde Fatma ana kuyusu vakfı.
vazııhı bahriye vesairesine sarjoluna... Hayır şartı: Kuyunun (amir re termimi,
15 — Gazi-Aymtapta Tarlayı Atik ma­ kuyuya koğa ve ip alınmadı.

hallesi sakinlerinden Hafız Mustafa kızı Yüm- Mevkufatı: Hamzallı köyünün Yarımha-
nî hatunun H. 1254 tarihli vakfiyesinde: vak mevkiinde 3 dönüm bahçe bozluğu.

2 kıt'a hissei şayialı bostanın hasıl ede­ 934 senesi geliri 2 lira,
ceği gaileden masarifi lâzinıe çıktıktan son­ 934 senesi gideri 20 kuruştur.
ra bakinin rub'unun mütevelliye verilmesi ve 21 — Atçanm Kılavuz köyünde Ahııu ı
diğer üç rub'unun da fukaranın it'amına tah­ çavuş vakfı.
sisi veya aynen fukaraya tesadduk olunması
Vakfiyesi bugün kaybolmuştur. Vakfı:,
şart kılınmıştır. gelirile cuma günleri bu köy camiine gelen­
16 — Güraüşhanede Hacı Ahraedin H. lere cami avlusunda yemek yedirilmesi tea-
1289 tarihli vakfiyesinde: mülen meşruttur.
Vakfedilen dükkânlarla kasaphanenin 22 — Nazillide Çoban Musa vakfı.
geliri Bayburdda Meydan köprüsü demekle Mevkufaü: Nazillinin Sailer köyün İh,
maruf köprüye tahsis edilmiştir. Cörkesik mevkiinde 27 sak zeytin ağacı.
17 — Nazillide Hacı Hasan vakfmm ha­ Hayır şartı: Arslanlar köyündeki kınıı-
yır şartlan: Musluk, kar ve keşkekliktir. nun tamir ve termimi.

Mevkufatı: Bayındır köyü civarında 18 Kuyu bugün mevcut ve mamurdur.

zeyin ağacıdır. , 936 geliri 50 liradır.
18 — Aydmm Salvatlr köyünde eskici 936 gideri 7 lira 29 kuı ustur.
Hüseyin vakfı. 23 — Kütahyada Saraç Mustafa vakfı.
Hayır şartı: Köy camii. Vakfiyesi zayi olmuştur.
Mevkufatı: Bu köyün Çobandafnı mev­ Mevkufatı: Bir arsa.
kiinde 15 zeytin ağacı ve yine aynı mevkide
Hayır şartı: Çamaşırhane.
3 dönüm incir bahçesi.
24 — Kütahyada Saray mahallesiıule
19 — Aydmda Helvacıoğlu hamal Ah­
hamamcı Hüseyin vakfı.
met vakfı.
Hayır şartı: Çeşme ve çamaşırhane.
Vakfiyesi zayi olmuştur. Aydm şer'iye
mahkemesinden alman 22 Rebiyülevvel 1314 25 — Uşakta Hacı Osman vakfı.
tarihi ilâm mucibince vakfiyeti mütehakkak- Gelir: Umumî halâlara meşrut.
tır. 26 ^— Edremidde Narlıköyü sakinleı in­
Hayır şartı: Aydının Orta mahallesinde den Ömeroğlu Mustafanın 15 Rebiülalîar
bina eylediği sebile soğuk su konulması için 1170 tarihli vakfiyesinde yazılı mevkuf al:
yaz günlerinde 90 gün müddetle her gün ya­ Kariyei mezburede vaki menzil da'nili-
rım denk kar alınmasıdır. ye ve hariciyesile kariyei r.ıezbure derumınd-.t
Tevliyeti: Hayatta kendisine, vefatından malûmülhudud bir kıt'a narlık bahçesi ce
sonra karısı Fatmaya, anın dahi vefatında yine kariyei mezburede bir kıt'a sebzevat bah­
hemşirezadesi Mustafaya ve ondan sonra ak­ çesi ve derunundaki dört sak zeylin ağacı,
rebi akrabasından ekber ve erşedine meşrut­ merhum Hafız efendiden ve deveci .Arahdun
tur. ve Karagöz oğullarından iştira olunan hir
Bu sebil bugün yanmış ve yıkılmıştır. kıt'a zeytinlik ve Dereli kariyesi kurbiinde
 7- Ü R K V A K I F L A 1{ I
ixiki Küçük Ömerden ve Kuraca Mehmelten
iştira olunan bir ku'a zeytinlik ve Narh kari-
yesi kurbünde Firenk kariyesi sakinlerinden
Pir Ahmet kızı Fatmadan i>:lira olunan bir
kti'a zeytinlik.
Hayır şartı:
Vakfı mezburun gailesi Narlı kariyesin-
de vakfedilen menzili mezburun odasına ge­
len misafirlerin taamlarına sarfolunacak. ge­
ri kalanı hayatta oldukça vâkıfın kendine
ait. Vefatından sonra en büyük oğlu Hüseyin
mütevelli olup fazlaya sair evlâtlarile beraber
mutasarrıf olacak Hüseyinder sonra sıra ile
oğullan ismail; Ömer, Halil, Mehmet mü­
tevelli olacaklar. Onların da vefatından son­
ra evlâdı evlâdı evlâdları batnen bade balın
mütevelli ve fazlaya mutasarrıf olacaklar.
Nesli inkıraz bulursa, vakfın tevliyeti ve
muayyen olan masraflarından fazla kalanı
Edremidde Hekim zade medresesinde müder­
ris olanlara meşrut olup bunlar gailenin faz­
lasını talebei ulûm ile paylaşacaklar.
28 •— Ödemişin Adagüme köyünden Sii-
leymanoğlu Osman vakfı.
21 Zilkade 1338 tarihli vakfiye ile yedi
dönüm bir kıfa incir bahçesi aynı köyde te­
sis edilen odaya vahfolun muştur.
Bahçenin imar ve timanndan ve derıt-
nundaki damın muktezi tamir ve termim ma-
sarifatından sonra baki kalan mebaliğ zikro-
lunan oda derununda ayende ve revendeniiı
» it'amı taam masrafına tahsis edilmiştir.
28 — Tamamile zürrî bir vakfiye örneği :
Beyoğlunda Topçubaşı Hacı A l i Ağa vak­
fı. Müteaddit mevkufalı vardır. Gailesi:
Batnen bade balın eılâd ve evlâdı ev­
lâdı evlâdı zekûrunun ekberine ve ba-
delikıraz kardeşi Hacı Mehmet ağaya badehu
anın dahi batnen bade batnın evlâd ve evlâ­
dı evlâdı zükûrunun ekberine ve badelinhıruz
haremeyn fukarasına meşruttur.
•29 — İstanbulda Şeyh Ebülvefa malıal-
lesi sakinelerinden Yahya ağanın kızı Eme-
tullah hatunun şehri Ramazan 1095 tarihli
mukayyed vakfiyesinde hayır ş a r t l a n :
... Mezkûr Şeyh EbÜlvefa camiinde tuli-
biyne Şeyhülkurra tarafından talimi kuran
edilmesi ve yine ulûmu akliye ve nakliyede
mahir ve ifade ve tefhime kadir fazıl ve kâ­
' A- r A A /•• / ) /; l E R i
125
mil bir kimsenin camii nıezkûrde Dersiam
olup eyyamı mûtadede talebeye tedrisi ulûm
etmesi ve zevci Hacı Mahmud ağanın üskü-
darda vaki mektebinde 25 neferin kur'anı ke­
rim tilâvet etmeleri ve vâkijei mczburenin
pederi Yahya ağartın Selâ'iikteki merkadin-
de beş nefer kimsenin birer eczayı şerife ti­
lâvet e/meleri beyan ve şjrt olunmuştur.
•îO — Emetnllah Haluu"uu kocası Hacı
Mahmud bin Saferin Şaban 1095 tarihli mu­
kayyet vakfiyesindeki hayır ş a r t l a n :
Vsküdarda Karacaahnuı tekkesi kurbün­
de Aşçıbaşı mahallesinde müceddeden bina
ve ihdas ettirdiği muallirninıncde âlim bir
muallimin çocuklara talimi ulûm etmesi ve
sıbyundan 25 neferine her sene kapama işti­
ra olunup ilbus olunması ve senede bin ak­
çelik hasır ve kömür alınması..
31 — İstanbulda Nuri Dede mahallesin­
de sakin kaşıkçı Mustafa efendi ibni Ahmet
ibni Saferin evaili şaban 1114 tarihli vakfi-
yesindeki hayır şartlarından:
... İbrahim Çavuş mahallesinde müced­
deden bina ve i/tdas elliği mekleple talim
eden elfale ve üstadlanııa ve hulijelerine be­
her sene idi Fıtırde kırk kdt kapama ve kırk
çmliyun ve kırk adel kırmızı çuha Arakçiıı
ve kırk adel pabuç ilbus re beher sene lalim
eden el fal için vakti sayj de seyri mesir ve
sahra etmeleri re mekleple okuyan rljal için
beher sene yüz vahye höıaür alınması, re-
biyülcvvel ayı içinde iyi sesli üç nefer him-
.seler tarafından mevlid kıraeli ve halnii şe­
rif tilâvet olunması re heı sı ne sarraca/ıı
hassa neferalının bütün rumuzun ayıtnlu Ul­
amı uşuru tubholunup it'(-nı olunması re
muhrusei Edirnede Daye halan muhallesin-
de müceddeden bina olunan çeşmeler...
32 — Hocaisultanî Alıullah efendi vak­
fiyesinin hulâsası:
Vâkıf Hocaisultani Alaullah efendi ilmi
Şemseddin'in evasıtı muhan-em 979 tarihli
vakfiyesine nazaran hayratı:
Aydın vilâyetinin Birici kasabasında Isa
bey camii kurbünde yedi höereyi muhteri
Darülhadis.
Darülhadise mullasıl hariciye ve dahili-
yeli meyvalı ve meyvasız bahçe ve sair müş­
temilâtı muhtevi müderrisin ikametine mah­
sus kışlık menzil.
 126
pirinç isHab eder pirinçlik arazi (çekik)
Bozdc^mda yine müderrisin ikametine
On bin dirhem nukuddan ibarettir.
mahsus dahiUye ve harîdjeU yazlık mendi.
Muhassasatı:
Izmirde sahili bahirde Han. Mütevelliye yevmiye on dirhem (yirmi
izmir tevabiinden Pmarbap karîyesînde dirheme kadar tezyid olunabilir).
tzmirdeki evkaf kâtibine yevmiye 5 di,-.
Han.
hem
Jzmirde fevkani mescid.
Birgideki evkaf kâtibine yevmiye 5 dir­
tstanbulda Kalendarhane mahallesinde türbe
» > > sebü hem
tzmirdeki evkaf câbisine yevmiye 4 dir-
» » > mektep
hem
yapılması için bir menzil Birgideki evkaf câbisine yevmiye 4 dir-
den ibarettir.
hem
Mevkufatr:
Istanbuldaki evkaf kâtibine yevmiye 5 dir­
İzmirde kıblesi, şarkı, garbı tarihâm ve
hem
şimali denizle mahdut 21 adet mahzen.
Birgideki Camii Atik Ttıüderrisiuc yevmi,
izmirde fevkam ve tahunâ iki bevti ve
ye 20 dirhem (otuz dirheme kadar reriîe-
üç mahzeni mevvalı ve meyvasız ağaçlan
bilir)
mS^teml büyük hakçe.
{Şeyhin yani müderrisin ikametine mah­
hndr kasabasınia küçük bahçe.
sus yazlık ve kışlık iki menzilin otuz dirhe­
Urla kasabasında Yeni mahalUde sabun­ me kadar olan tamiri kendisine ait olup otuz
hane menzili. dirhemden fazla tamir masrafı vakıftan ve­
Yine Urla kasabasında Yerd mahallede rilir).
sabunhane menâlî. Darülhadisin yedi nefer talebesinden İter
Urlada dış veriş mahallinde iki sabun­ birine dört dirhem-

hane menzili. Darülhadisin bevvabına yevmiye iH dir­

İzmîrin Pmarbası karivesinde Kaşıgöl hem

nehri ile dönen değirmenin tamamı. tzmirde -mahzenler üstündeki mescidin

imamına yevmiye üç dirhem
Dedirmen bahçesi namile maruf bahçe­
İzmirde mahzenler üstündeki mescidin
nin Umma. müezzinine yevmiye bir buçuk dirhem
Mezkûr kariyede dört gozlû Mahmut bah­ tzmirde mahzenler üstündeki me.^cidin
çesi demekle maruf bahçenin tantana. şem'a ve hasırına yevmiye yarım dirhem
Yine mezkûr kariyede Yenibahçe ve Le- Birgide Yeni mahallede Hacı ibrahim
vend oğlu bahçesi ve Hasan oğlu bahçesi ve oğlu Hasanın bina eylediği mescid imamına

Halil bağı adlarındaki bahçeler ve bağın ta­ yevmiye bir dirhem

Birgide Şeyh Hüsamm bina eylediği
mamı.
mektep hocasına yevmiye bir dirhem
^ Hacı Seyit Ali zeytin bahçesi kurbünde
Kaydi hayat şartile sulehadan Mehmet
zeytin bahçesinin tamamı.
oğlu Şaban Dedeye yevmiye iki dirhem
Mezkûr kariyenin şark canibinde Arap­
Yeni mahallede hemşiresi Cennet hatun
lar zeytin bahçesi namile müştehir zeytin bah­
çeşmesinin tamiri (mikdar muayyen değil­
çesinin tamamı dir)
Bir^ kazası ve tevabünde Sultan tara­
tzmirdeki mahzenlerin tamircisine yev­
fından temlik olunan muhtelif yerlerde 1749
miye bir dirhem
cerib arazinin tamamı.
Urludaki sabunhanelerin tamircisine
tzmirîn Pınarbaşı karîyesinîn tamamı.
yevmiye bir dirhem
» Şyhlu » >
Kcdenderhane mahallesindeki sebilinde
» Kavaklı ^ »
senenin dört ayında nöbetle soğuk su dağı­
» Çeltikçi > »
tan dön nefer kimseye yevmiye dörder dir­
» Rozalan namile meşhur on kil
hem
 TÜRK VAKIFLARI
Sultan Beyazıdm suyoUantn talhir eden
kimse kendi sebilinin su yolunu dahi tamir
edip mukabilinde yevmiye iki dirhem
Kdenderhane mahallesindeki mektebin
hocasına yevmiye yedi dirhem
Kalenderhane mahallesindeki mektebin
halifesine yevmiye dört dirhem
Mektebin ferrasına ytvrhiye bir dirhem
Mektebin yirmi beş nefer yetim sıbyan
talebesine kapama, gömlek, don. birer çift
pabuç mest, ardkiye, kuşaktan mürekkep bir
takım elbise her sene ramazan bayramında
pydirîlmesi ve talebe için kifayet mikdan
hasır, desti, kuzu derisi alınması
Mezbur mektep için her sene otu: çeki
(nevi yazılı değildir) alınması.
Ve yine yetim talebe için kurban bayra­
mında birer çift pabuç alınması.
Vakfın nazırına yevmiye yedi dirhem.
Hasbî nezaret ve tevliyet:
Vâkıfın evlâdına ve evlâdı evlâdına vc
evlâdı evlâdı evlâdına. Müruru zaman ile vâ­
kıfın neslinden vc sulbünden biri fakru zaru­
rete duçar olursa muhtaç olduğu kifayet mik­
dan kisve ve nafakanın vakıftan verilmesi.
Vakfın zevaidi:
Elli bin dirheme kadar vakfın mühim
tamiratı için hıfzolunur. hbu mikdarın faz­
lasından Sç bin dirhem her sene Birgideki
muhtaç dullar, yetimler ve fakirlere sarfohı-
miT.
Yine fazladan kâfi mikdarda Birgideki
tekâlif ve avarıza.
Ve yine fazladan hâkim, mütevelli, na­
zır marifetile bozuk yolların kaldırımları ile
lâzım olan köprülerin yapılması ve mühim
yerlerde muhkem hanların inşası meşruttur.
Vakfiyelerde yalnız hayır şartlarında de­
ğil nıe\1cufata ait kısımlarda da mıılitelîf La-
knnlardan elıen)miyeti haiz kısımlar hııltınn-
bîlir. Bundan başka vakfiyelerin mukaddi­
mesi, hatimesi, şahitlerin isimleri, vakfm lü­
zum ve sıhhatine hüküm veren hâkimin adı.
imza ve mührü tarih bakımından çok kere
ayn ayn birer hususiyet ve değer taşımak­
tadır.
ENDÜSTRI TARÎHÎMtZÎ ALÂKADAR
E D E N BÎRKAÇ F I K R A
-33 — M u s t a f a ITT. ün H. Ilfî7 ta­
rihli vakfiyesinden:
V E V AKF î Y E I ERİ 127
.... Eğrikapıda Tekfur sarayı kurbünde
saray arsasında kârgir ki'Ie dcruniında de­
ğirmen ve fevkani anbar vc mezbur kule ittisa­
linde ahşaptan mebni iki hab oda ve ittisa­
linde kebir ahur ve bi'rima vc kuyuya mut­
tasıl terbian 737 zira ar.'^a üzerinde mebni
kebir kaymakçı kârhanesi tc Yoğurtçu ve süt­
çü kârhaneleri...
Ve sarayı merkumun dcruni olan mahal­
de hir taraftan cidarı hısuı ve bir taraftan
•şişehanelcr re iki taraftan .rarayı mezkûr ar-
sa.'^ile mahdud vc terbian 430 l zira arsada
mebni ittisalinde bir hab odayı müştemil bir
hab mumhanc...
Ve üç tarafdan sarayı mezkûr arsası vc
hir taraflan cidarı İnsin ile mahdud terbian
224 zira arsada nıcbni itii^nlinde hir mah­
zeni mü.^temil bir hab hükürthane...
Bir taraftan cidarı hısın ve hir taraftan
ahur vc tarafeyni atik kâr^iirlcr ile mahdud
ve tcrhien 206 ] zira arsa üzerinde mebni
fevkani müfrez fırın mahalli oda ve mahzen
ve havli ve ittisalinde ah^nhdan havıt damı
tâbir olunan mahalli mııhtvvi hir hab kârgir
çinihtınc vc mezkûr çinihaac ittisalinde kâin
terbian 154 zira arsada mebni ve fevkinde
kârgir kubbeli odayı muhtevi ahır ve banla­
rın fevkinde kâin terbian 210 zira mahalde
filasıl zerrinhane tabir olunan mahal...
9'7o zira arsa üzerine mehni hir hab
fevkani oda re tahtında mahzeni mü.'<lemil
hir hab .•^işchanc.
... Terbian 319 zira arsada mehni fev­
kani iki hah oda re tahtanı bir mahzen re bir
hi'rimai müştemil hir hah .^işehane..
.... Terbian 280 zira arsada mcJ)ni fev­
kani bir bal) oda ve tahtında mahzeni müş­
temil hir hah şişehane..
.... Terbian 300 zira ardada mehni fevka­
ni hir hah oda ve tahtında mahzeni müştemil
hir hah .liischanc...
... Ve 196 zira mahalli odunluk ve ter­
bian 80 zira mahalde d'^üirmeni nüUtenvl
bir bab .şişehane ki cem'an beş hah şisehanc
re önlerinde mürurııuhur için sokak mahalli­
ni muhteri şişeciler kârhant-si...
34 — Y i n e M ı ı s t r - . f n TII. ün 11. 11 T;?
tarihli vakfiyesinden:
.... Müstccirleri yedlcrinde olan emri
âli^ınıdn tasrih olıııula^ıı ı erh i'ırcrr surat ı ı-
 128 HALİM
nizamı muhtevi kırk bab çatma yasdık kâr-
haneleri...
... Müsteciri yedinde olan beratı âlişan-
da tasrih olunduğu vech üzere şurut ve ni­
zamı muhtevi bir bab saçmahane...
... Mahmiyyei Islâmborda Mahmut paşayı
Veli camii şerifi havlısının etmekçi kapusu
pişgâhmda güzelce Mahmut paşa çeşmesi
mukabilinde kâin olup müşarünileyh Mah­
mut paşayı veli vakfından olan arsasım is-
tibdal hücceti mucibince emlâki hümayundan
mülk menazil ile istimlâk ve temellük bu-
yurulup emlâki hümayunlarından olan ve bir
taraftan tarikıhas ve bir taraftan Abdüsselâm
vakfı ve bir taraftan sabıka kapıcılar kethü­
dası Mehmet ağa merhumun evlâtları tasar­
rufunda bozan Mahmut paşa bozan Abdüsse­
lâm vakfından arsa ve bir taraftan tarikıâm
ile mahdut terbian 1375 zira ve defa terbian
660 zira cem'an 2035 zira arsa üzerine mü-
ceddeden bina buyurduklan akmişe için ateş
mengene kârhanesi ve iki soğuk mengeneler
kârhanesi ve işçilerine mahsus odalar ve men­
gene eminlerine mahsus odalar ve müştemilâtı
sairei malûmeyi muhtevi bir bab mülk men-
genehanenin şurut ve nizamı için hattı hü­
mayunu utufelmakrun ile muanven emri âli-
şanda tafsil olunduğu üzere asitanei aliyyeye
gelen ve nescolunan bilcümle akmişe ve em-
tiai saire ancak mengenehanei merkumede
olan ateş mengenesi ve iki soğuk mengeneye
çekilip ve perdaht olunmak ve olageldiği
üzere rüsumatı vakfı hünuıyun için eminler
tarafından alınmak üzere canibi vakfı hüma-'
yanlarına hasıl kayıt olunup mengenehanei
merhumeden gayri mahmiyyei İstanbul da­
hilinde ve haricinde ve havalisinde alan kasa-
batta mengene ihdas olunmamak üzere ve hi­
lafı nizam hareket edenler tedip ile mücazat
olunmak ve şurutu saireyi havi ateş ve soğuk
mengene mukataasını..
... Sakızda da 2 adet soğuk ve 2 adet
ateş mengenesi...
Cemii alât ve müştemilâtı ve derununda
iki bab oda ve akmişe vaz'ı için iki sofa ve
Neti c e
YukarıdaîfS&r Verdiğimiz izahatı telhis
edersek şu neticelere varırız:
1 — Vakıf (Avrupa tâbirile teberru) iç-
BAKİ KUNT ER
bCrimaı ve hariciyede fevkani İH hr,b oda
ve bir matbah ve fevkinde bir kiler re bir oda
vc resmi mengene tahsiline mahsus bir bab
oda ve zirinde bir sofa ve ebniyei tncrkume-
den maada., ilah..
Sakızda nescolunan kumaşlar için de yu-
karıki şartlar mevcuddur.
KİKAVUS BİN KEYHÜSREV R I N KILJÇ
ARSLAN'IN H. 615 TARİHLİ VAKFIYF-
StNDEN SİVAS DARÜŞŞİFASIN \
AİT F I K R A L A R
.... Vâkıf yukarıda adı geçen emlâk re
araziyi bütün varidat ve menafiile Sivasta
Tokat caddesi ağzında resim ve bina eylediği
ve hududu erbaasmı gösterdiği D(irüş:^ifaya
vakfeylemiştir. Darüşşifanın birinci sunrı
Melik Nizameddin Yagıbsanm lıanil.ahına.
:ı.:--.- ' '
ikinci sınırı Selçuk medrcscsile
onun ınerhtj
arsasına, üçüncüsü sultana mc-nsııp bnhreye
tiri Bedreddin Ali Mimarm ve papas ArcJdin
vt Çulha Karnin ve bakkal Hasanı// '-ileri­
ne, dördüncüsü Tokada cJden caddeye mün­
tehi ve muttasıl olmaktadır. Kapısj raddeye
bakan ve yolu yine büyük yola çıkan re hu­
dudu yukarıda gösterilen ba darüssijan nıii-
ebheden vakfeylemiştir. Vâkıf, nu-zkıir ev­
kafı silki mülkünden ifraz ve ihraç e\!, nu-k
suretile hazinei hassa nazırı Üsladüddur Fer-
ruh bin Abdullahı mütevelli na;,betmiş, is­
tediğini nâib ve arzu etliğini vekil tayin . v / c -
mek, dilediğini azil ve tayin etmek s<(lûhiye-
tile vakfın umurunu tedvire memur eylemiş­
tir. Böyle bir azil ve tayine lüzum {iördüğii
zaman kimsenin itiraza hakkı olmıyacal: ve
mezkûr evkafın tasarrufatında ve kend'-i/ıe
tefviz olunan umum muamelâtda i(irııadı
haiz bulunacaktır.
Hassaten hazık, faik. mücerreb dok/or-
lann, kıymetli kehhallerin fgöz tabîblcri).
merhametli ve şefkatli operatörlerin (gelirle­
rini tayin ve takdirde, ilâçları ve tedavide kul­
lanılan at köklerini tedarik ve tertipte, nüis-
tahdem vc müdavimlerin ahvalini, suni
ve
dereceleri üzerine temşiyelte sahibi suWihiyet
olacaktır....
timaî ve insanî bir müessesedir. Hususî 3„al
ve mülkün umuma bahşediimesidir. Her vela­
yeti âmmede olduğu gibi Türk velayeti âm­
mesinde de, bundan evvelki devirlerde, din:
 TÜRK VAKIFLARI
kendi felsefesine göre hukukî bir mec-
fa tayin etmiştir.
2 — Vakıf fikri ve usulü çok eski ta­
rihî devirlerdenberi Türklerin hayatında yer
hnlmuşt"''. Vakıf sisteminin millî hayatımız­
daki mevcudiyeti ve inkişafı milletimizin fa-
iilet, cömertlik ve vatanperverlik gibi yük­
sek vasıflarmm ve vatanmıızm mübarek top­
ağında temelleşmek ve baki kalmak fikrinin
kuvvetli bir tezahürüdür.
3 — Türk milletinin bugünkü medenî
W her gün daha ileri gim.eğe namzet haya-
tmda ehemmiyetli vazifeler deruhde etmiş
olan vakıflar, yurdu teşkil eden üniteler üze­
rinde, kendine düşen hizmeti ifaya, çalışn-.
Vazifesi yerine göre onların sayısmı, yerine
VE V A KF1 V E I E Rl
göre vasıflarmı yükseltmek veya korumaktır.
Bu vazife bazan cansız bir kitleden ibaret fa­
kat cihanşümul kıymetleri haiz âbideler üze­
rinde, bazan yurdun en izi?, varlığı olan fert­
lerin bayat ve sıhhati üzerinde, bazan da ik­
tisadî bir mevzuda veya her hangi bir imar
ve kültür işinde kendini sösterir.
-1 — Atalarımızın, milletin iyiliği için
ayndıkları varlıklarm topluluğu, yüksek gö­
rüş ve buluşlarile ihdas ettikleri hizmetler
vakfnı yalnız bir cephesii'i teşkil eder. Re­
jimin feyiz ve kudretinin bunlara inzimamile
vakıfların bugünkü hühnî şahsiyeti doğmuş­
tur. Türk vakıflarının heyeti umumiyesini
temsil eden ve devlet bünyesinde yer alan bu
hükmî şahsiyet, ezelî Türk fazilet ve ülüvvii-
cnabınııı muhleşem bir linıtalidir.
 «1»

1^

1
Boğazköyde meydana o.kar.lan ve bir Eti Vakfiyesini İHİva eden tnl>lct
1 —
( M i l â d d a n ö n c e 1280 - 1290 t a r i h i n e a . t ı
2 — Boğazköy: Yazılıkayada açık Etf mabedi.
3U

•İK

/-İ5
.W

V»,

İS

3 — B o ğ a z k ö y : Harmanlıkayaclaki 1 numaralı büyük Eti maboclinin temelleri.

4 _ Boğazköyde bulunan büyük I numaral, Eti mabedinin zemin t a ş a k s a m ,
restorasyonu. (M. Kurt Bittel'in Boğazköy h a k k ı n d a k i eserinden).

mı
-ft

il

£«1

6 — Vakıf yapan, Buda dinindeki, Uygur Beyleri.

Bazılarınm adları: Toğrul, Tokul, Öğrünç Tokul, Barçuk Tarhan, A r s l a n Bilge..
(Turfan civarında Bezeklikte bulunan dıvar resimlerinden. M i l â d d a n
sonra 9 - 12 nci asra ait).
y^^^g^yjjtr-- > ^ '-*^^7^ > * » t r ^

e*-*- ^.r-*^ _H6M«*. ^ / Ü B Ç ^ ^ I

7 — Bir Buda mabedinde asili l;ayrak üzerinde

Vakfı yapan Uyaıır B.'v:nin resmi.
(Bezeklik y a n ı n d a KoirdcUi bııli':ii;nı^U,r. Milacidar
sonra 8 - 1(1 uncu ra aıil ı.

5 — Uygur vakfiyesi.
Şarki Tijrkistan'da T u r f a n k a z ı s n ı d a elde edilen
tarihi vesikalardan..
Buda d i n i n d e k i t ü r k l e r e a i t v e U y g u r harflerile
yazılmış bir vakfiye..
( M i l â d d a n sonra 12 - 13 ü n c ü asra ait)
8 — Şarkî Türkistan'da Bezeklik Turfan'da bulunan eserlerden: Vakıf
yapan, Buda dininde, bir Uygur Prensesi.
(Milâddan sonra 9 - 1 1 inci asra E.it)
 9 — Vakıf yapan bir U y g u r Han'ı
( B u d a d i n i n d e d i r . A d ı : T e n g r i k e n i l t u t m u ş a l p arslan Uge Tar
kan. M i l â d d a n sonra 8 - 1 1 i n c i ;.sra aitı.

M. î

10 — Kandıhar'da bulunan ve Vakıf yapanları gösteren plâstik bir eser

( İ s l â m i y e t t e n e v v e l k i zamana a i t )
t}.: ^

. • • '

•3*

11 — Şarkî Türkistan'da Khodscha devrinden kalma

bir Kâşgar vakfiyesi.
(Raquettes, Lunds Universitets Arsskrift, Avd. I ,
Bd. 269 No. 2).
12 — Ş a r k î T ü r k i s t a n ' d a Komul ş e h r i n d e bir t ü r b e d e k i Vakfiye kitabesi.
( V o l k s k u n d l i c h e s aus ost - T ü r k i s t a n . A. V . L 3 Coq. B e i l i n 191Gı.
 İki resimde aslî şekli g ö s t e r i l e n vakfiye kitabesinin
13 _ Bundan evve
istinsah edilen metni.

SSSL

14 _ Konya'da Hasbey Darü.huffaz. Vakfiye Kitabesinden bir parça

( X V inci asır b a ş l a r ı ) .
 5?

15 — Tire'de halen Necip P a ş a K ü t ü p h a n e s i n d e muha­

faza edilmekte olan taş üzerine mahkCık 1193 tarihli
Vakfiye.

1^

17 — Şarkî T ü r k i s t a n ' d a T u r f a n ş s h r i n d e m ü s l ü m a n t ü r k l e r e ait bir t ü r b e .

Türbanın kubbesi eski devirîere kadar uzanan bir san'at an'anesinin
tesirini göstermektedir. Duvarın kademeli şekillen, kapmm vc türbe
duvarlarmnı i k i cihetinde görülen çarklar Türk medeniyetinin ve kül­
türünün muhtelif sahalaruun birer nişanesidir. Bu kademeli şekilleri
Orla Asyadan iWtzopotamyayr. giden Türklerin inşa tarzmda görüyoruz.
Birer dini ."^embol o l a n çarklar ise Buda dinindeki Türkler tarafından
da m s b z u l e n kullanılmıştır. ( X I I I üncü asır).
16 — İstanbul - Vefa: Atıf Efendi Kütüphanesinde bu
kütüphanenin vakfiye hulâsasını ihtiva eden ve bina­
nın içerisinde dıvara tesbit edilmiş olan kitabe.
 T*

1 -w

i:

i3

i
•T

f
4
i.
19 — D i v r i k i : Kale camiinin c ü m l e kapısı. 1 X I I nci ajn- sonu).
20 — Sivas: Keykâvus I bin Keyhusrev bin Kılıç Arslan t a r a f ı n d a n 1217 tarihinde
inşa ettirilmiş olan Darüşşifa'nın kapısı.
(Türklerin hayır için y a p m ı ş o l d u k l a r ı muazzam â b i d e l e r d e n biri olan bu eser
S e l ç u k san'atmda m ü s t e s n a b i r yer i ş g a l eder.)
 S.

ft

su

24 — D i v r i k i : Ulu camiin s a r p ceplıesincicki kapı.

(Sonradan pençereye çevrilmiştir. Konya Selçııl^lulaı•ı mimari karal^lı r i v r i m ı;ı«r.
k u v v e t l e t e b a r ü z e t t i r m e k t e d i r . B u b i n a d a g ö r ü l e n ve her İ3İri ayn-ıcı \ a . - ı l l ; ; r ı lıa:;.
olan san'atkârane parçalar ve bımlarm imtizacından dojian uırrıi..:i luyet .-.UKIİ
ve tarih b a k ı m ı n d a n bir şaheserdir. Bu mimari vesika, o d e v i r d e k i . \ ! u ı < i u l ı ı •JTu i ;
beylerinin sanat k a r a k t e r i n i m ü ş a h h a s b i r t a r z d a bize s ö s u r n u l-.ivdn ı.
 If

•s

25 — D i v r i k i : U l u camiin ş a r k kapısı.
( D ü z b i r satılı ü z e r i n d e h a c i m l e ş e n b u k a p ı T ü r k t e z y i n i e l e m a n l a r ı n ı n e n v a ı n ı b i r
araya t o p l a m ı ş ve b u n l a r ı gayet g ü z e l mezcetmiştir.)
26 — D i v r i k i : Ulu camiin Ahmed b. ibrahim tarafmdan imal e d i l m i ş olan minberi,
(XIII üncü asır türk ağaç işçiliği ile O r t a Asyanın çok kıı\votli \ı- u-luijh.iii!:!;
t e z y i n a t ı n ı n nefis ö r n e k l e r i n c I e i K İ İ r . ı
27 — Divriki; Ulu cami minberindeki hendesî tezyinat ve bunların aralarına
yerleştirilen ÜslCıplanmış motifler. Ortada sanatkârının adı g ö r ü l ü y o r ( X I I n c i asıri
21 — D i v r i k i : M e n g u ç o ğ L i l l a r ı n d a n A h m e d Ş a l ı t a r a f ı n d a n y a p t ı n l a - ^ cam! ile ze
Fahreddin Behramsah'ın kızı Turan Melik naıınna inşa edilmiş olan Darü
(Xııı üncü ixi^:

îİİİlı

t i — ;

18 — Şarkî Türkistan'da Turfan Şehrinde bir cami. ı l.'i i ı n c ı ı

 23 — Divriki: Ulucami şimal cephesine düşen c ü m l e kapısı.
Ç ı p l a k bil- s a t h ı n o r t a s ı n d a o s a t h ı n ufkî h a t l a r ı n a m u k a b i l ş a k u l î bir irtifa alan
vo i l e r i y e d o ğ r u ç ı k a r a k bu r ü y e t s a t h ı ü z e r i n d e ö n p l â n ı i ş g a l eden b u k a p ı cezbe-
d i c i b i r ç o k hususiyetleri kendinde t o p l a m ı ş t ı r ve c a m i i n cün-.le k a p ı s ı o l m a ğ a lâ­
y ı k t ı r . A h l a t l ı b i r T ü r k ü n ibda ve inşa e t t i ğ i b u eser orta A s y a d a n K a f k a s v e İran
y o l i l e A n a d o l u y a gelen, b i r taraftan Bizansa ö b ü r t a r a f t a n M e z o p o t a m y a y a v e Su-
 22 — D i v r i k i Darüşşifasının taş kubbes;.
ıResimde girülen halezoni tezyinatın vücut bulmaşı için i'luıu-.-.;
ş e k i l ve k e s i m l e r i n d e k i i m t i z a ç ve m ü k e m m e l i y e t ta- : s;-,:!;-.!!:
fevkalâde muvaffak bir nümunesidir. •

î -

Hi
-

44 — S e m e r k a . n d ' d a Uluğ B e y Mcdrcsssi'r.ir, ön c c b h c s i . ı X V ıı.ı . :.. .<.

Türk mimarisinin en n u i m c y y i x . farikasından biri olan nıütemidıi pl..:!
Tak-Kapı s i s t e m i n i n ç o k g ü z e l b i r n ü m u n e s i d i r . S a k i n \ e .şakuli lı;.;h.r;
ahengi d i k k a t e ş a y a n v e d e v r i n azametine ş;.bittir.
28 — Divriki: Ulu cami bitişiğinde!;! Turan Melik Darüşşifasının c ü m l e kapısı.
 3 u k a p ı sonradan k ü ç ü l t ü l m ü ş ve b o z u l m u ş t u r . G ö r v ' e r lezynvy. a.:!;;;. \-e cok
kuvvetle t e b a r ü z eden kemer ve m u l ü r l e r en b ü y ü k inşai ve tezyini e'rm.,nı:'.r; t a ş -
kil etmektedir. Buradaki motifler mutena noktalara serpilmiş ve f.r.y.;. leiâkki.-i
yönünden ileri bir hamle y a p ı l a r a k birkaç asır sonraki merhaley;/ , •<;lmıstır.
B u k a p ı n ı n en k a r a k t e r i s t i k ciheti insanı kendine d o ğ r u cezbetnıe- " :; i;ın.ı fev­
k a l â d e haiz o l m a s ı d ı r . M i m a r î n i s b e t l e r r ü y e t e en m u v a f ı k şeküre : • : cAlhni;
o l d u ğ u g i b i ş a y a n ı h a y r e t s a r a t h ü n e r l e r i de g ö s t e r i l n - ı i ş t i r .
En geniş ve y ü k s e k t â k m b u l u n d u ğ u plânın arkasında i k i m . ;- ' r v. e dör­
d ü n c ü p l â n l a r g e l m e k t e d i r . B u p l â n l a r b i r b i r l e r i n d e n ancak b i r e : ı:. -- a y r ı l m ı ş
olduğu halde aralarında derin b i r mesafe bulunduği' hissin^ •. " ledir. Taî;
kapmın ortasında bulunan ve b u g ü n bozulmuş olan asıl kapı .; . . ı ı n har:::
duvar sathı i l e hemen hemen a y n ı p l â n d a o l d u ğ u halde ç o k c: : ::::-? geri;;:-
mektedir. T a k - k a p ı n m ü s t ü n d e ve y a n l a r ı n d a kademeleşen mu:v :;e ;,.c:-.:e:-ier:
i l e r i d o ğ r u a t m a k t a d ı r . Y e r i n d e azamet v e s a l â b e t l e d u r a n b u ese: S; ::-:;:J.r:ıiın gc>-
termeğe muvaffak olduğu m i m a r î kudret ve h ü n e r l e b i r t a r a f : : . . : e:: ; i o ğ r ı ; de­
rinleşmekte, diğer taraftan her i k i canahta i l e r i doğru açılma : l:r kı:cakiar.::;
hissini v e r m e k t e d i r . B i r T ü r k kadınının şefkatini t e m s i l eden ; : '-syir ocağ:::::-
m a k s a d m ı s a n a t k â r daha k a p ı s ı n d a ifadeye m u v a f f a k olmuştur.
 "S»
'fi

5.(
^1

/i
ı-" /
•İr

5
1^^

'i
-ir
 30 — Divriki Darüışifası cümle kapısının içeriden görünüşü.
( K e m e r l e r ile a y a k l a r ı n ı n imtizacı m ü k e m m e l d i r . D a i r e v i h a t l a r ile .şakuli hatların
doğrudan doğruya birleşmesinden hasıl olacak aksaklık, kemerlerin ufak bireı
çıkıntı yapılarak veya keskin köşeler vücude getirilerek ortadan kaldırılmışın-)
 1/

ft: i';

^5-

İS

4i

-ti'

-m
31 _ Konya ile Aksaray a r a s ı n d a y ü k s e k türk s a n a t ı n ı n ve .çtımai vnrlujmır,
mükemmel âbidelerinden olan Sultan H a n ı n ı n kapısı. ' X H I I İ M / . . '
 32 — Konyada sırçalı medrese kapısı.
X V I I I inci a s r ı n i l k y a r ı s ı n d a y a p ı l a n b u nefis eser A n a d o l u S e l ç u k mimarisinin
en k u v v e t l i eserlerinden b i r i d i r .
 33 — Konya; Kai-atay Modi-esesi ka;)isı.
ıKeykavus h. K e y h u s r e v b. K e y k û b a d zamanında vüzeratian Ka'atay !• A ;
tarafından yaptırılmıştır. Kapıdaki tenasübün Ir\kaladri.Lı
İKMiıcn L'.nze ç a r j ı m a k t a t i ı r t.
 34 — Konyada İno3 Minareli Medresesi.
( X V I I I inci asır o r t a s ı n d a y a p t ı r ı l a n bu esar b i r ç o k h u s u s i y e t l e r i h a i z d i r .
30 yıl önce minare y ı k ı l m a d a n çekilmiştir.)
 Âl

35 — Sivas: Çifte Minare M°clı-eEe5İ'nln esss cepİT'si. '1/. \v.-.-:\ :,.-;ın ikine
 Y

36 — Sivas; Gök Medrese kapısı.

(Keyhusrev I I I b. K ı h n ç A r s l a n ı n V e z i r i Sahib A t a t a r a f ı n d a n T ü ı l c k ü l t ü r hayatına
ve sanat t a r i h i n e 1271 y ı l ı n d a ihda edilmiştir).
37 — Birgi: Aydmoğlu Mehmed Bey camiinin mozayik e ni mihr-nbı.
(Konya Selçukluları çini sanatı ile boy ölçüşebilecek Ijir .<e\ iye i .'
ı,XIV i ı n c ü asrın İKX/I i
38 — Birgi: A y d m o ğ l u Mehmad Bey Camiinin ağaç pencere kanatlarından biri.
v P e n ç e r e k a n a t l a r i l e . k a p ı l a r ı n her b i r i a y r ı b i r e r m o t i f t e i ş l e n m i ş t i r . T ü r k sanatın­
da detay, ekseriyetle tenazurun sıkıcı t e s i r l e r i n d e n uzak, s e r â z a d k a l m ı ş , b e d i î zev­
k i n e m r i n d e g ö z e incitmeden hitap eden b i r v a r l ı k o l a r a k t r a k k i etmiştir).
 Semerkand'da Ş a h Türbasi ıX I V

> -
9 A
1 .

? 1 »T

merkand: T i m u r u n zevcoi; Bibi Hanımın adını tnşıya

Medrese. ı X I V ur.^ u: a s ı r sonıp.
41 — Selçuk (Ayasluğ) da Aydınoğlu isa bey camiinin her biri ayrı bir şetcildo
inşa edilmiş olan musanna' pencerelerinden biri.
(İç p l â n d a g ö r ü l e n i s t a l a k t i t l i başlık ve s ü t u n T ü r k m i m a r î t a r i h i n d e d i k k a t e şayan
elemanlardan b i r i d i r . ) ( X I V ü n c ü a s r ı n o r t a l a n )
 42 — K a r a m a n d a Emir Medresesinin kapısı l X V inci aMin b
( B u k a p ı gerek t e z y i n a t ı gerek inşa m a n t ı k i bakımından K a r a m a n bc> !
görüşünü ve Selçuklulardan ayrılan bu mimarinin farilialarmı 1C1T,IIİ.

itibnrilo çok m ü h i m l)ir o s o r d i n .

 43 — Semerkand: T i m u r T ü r b e s i .
( T i m u r T ü r b e s i n i n h a r i c î t u ğ l a çini, d a h i l î m o z a y i k ç i n i k a p l a m a l a r ı gerek renk,
gerek tertip itibarile emsalsizdir. X V inci a s r ı n i l k y ı l l a r ı " ) .
51 — B u r s a : Y e ş i l C a m i i n istalaktitli çini m i h r a b ı . ( X V inci a s r ı n ilk y a r ı s ı )
53 — Bursa: Yeşil Camiin dahilini İki ayrı kısma bölen Bur;a kemeri ve Istlnacl
etmiş olduğu Istalaktitll konsollar.
( P l â n ı i k i a y r ı murabbadan m ü t e ş e k k i l olan m a b e d i n i ç i n d e k i v a h d e t i bir Bursa
kemeri ile temin e t m i ş olan s a n a t k â r b u i n ş a s a n a t ı Itudretinin
derecei k e m a l i n i bize g ö s t e r m e k t e d i r ) .
 49 — B u r s a Y e ş i i Cami.Je y a n makeurcleı-
Tüvk mimari t a r i h i n d e n i s b e t l e r i . t e z y i n a t ı vc r e n k l e r i i l i b a r i l e en dik
şayan bir köşedir,
 50— Bursa; Yeşil Camiin kapısı ve kitabesi.
(Bu binayı lâtif cenneti n a î m n ü s h a l a r ı n d a n biridir. Takdir-, i l â h i ile onu
biz burada istinsah eyledik...) Mimar H a c ı ivaz
 47 — Bursa: Yeşil Cami pencsra l^anadlanndan biri
(Beş asır önce yapılmış olan bu ahşap kanadlann imtizacında lıiçbir bozukluk
tur. Ayrı ve geçen çubuklardan yapılmış ulan tezyinat kitabelerinin hendasi ş
lerini her y e r d e görmek mümkün değildir, ü ç kat geçme olan bu ahşap i^
fevkalâde dikkat ve bilgiye mütevakkıfta'.
48 — Bursa Yeşil Camide bir dolap: Gerek ahşap işçiliği, gerek ç i n i l e r i n renkleri
çok dikkatle yapılmıştır.
 45 — Semerkand'da Şirdar n
IC n c ı a s r ı n ba^jinda E m i r Y a l a n g t u ş t a r a f ı r , d a n yar
Türl'iistan eserinin l;:arakterlcı-

1
r
3t.

ES

52 — B u r s a ; Y e ş i l Cami, içeriden l:>iı- g ö r ü n ü ş .

(Mimari v e t e z y i n i elemanlar zair üzerinde İrem haşmetli hem m u n i s hır tesir
Renklerinin füsunu b ü t ü n d ü n y a n ı n h a y r a n l ı ğ ı n ı celbeımiştir. Bu sahanın orta.-
{lavuzdan, f e r a h verici bir musiki serpintisi halinde yayılan su sesleri bu emsı.l
şamimi bir güzellk bahşeder.
satıh mimaı-isi itibanle çok m u v a t l a k ohv.uş v i r eserdir. S e l ç u k m i m a r i s i ile klâsik T ü r k mimarisi a r a s ı n d a b i r geçit
o l a n b u ş a h e s e r h e r n e v i e l e m a n i l e h e r zaman T ü r k sanatında iftiharla zikredilebiiecek bir âbidedir.
54 — Bursa; Y e ş i l Cami cümle kapısı yan maksurelerinden birisinin tavanı.
 •yt.
Si, '

55 - Eski Mafatyada Murad Han,: X V inci a s ı r O s m a n l ı - T ü r k s i v i l m i m a r î eser

lerinden olan b u bina inşa t a r z ı b a k ı m ı n d a n t e t k i k e d e ğ e r b i r handır.

71 — istanbul: Ayasofya Sebili ( X V I ncı asır ikinci yarısı).

57 — Konyada Hasbey D a r u l h u f f a z ı . j X V inci asır ortalan. IVlimarî tarihimi
yönünden çok karakteristik bir âbidedir,
 58 — Sarp dağlarda vakfın armağanı bir köprü.
(Havza - Boybat eski yolu üzerinde K u r t k ö p r ü s ü . X V i n c i a s n )

5S — Gebze: Çoban Mustafa Paşanın meşhur imaretinde ocak

vantilasyon bacaları. ( X V I ncı asu")

i
60 — Gebze: Çoban Mustafa Paşa Hanı ( X V I n c ı asır i l k y a r ı s ı )
 5"

61 — Lütfü Paşa H a m a m ı . Tiı-e.

«a» vt 1
1»

M-

Ib

62 — istanbul; S ü l e y m a n i y e Darüşşifası. < X V I ncı asu>

 63 - istanbul: Süleymaniye imaretinin kuşbakışı görünüşü
(XVI ıncı asır)

64 _ istanbul: Süleymaniye Tabhanesi. (XVI ncı asır).

65 — İstanbul: Süleymaniye Medreselerinden biri. (XVI ncı asır).

 66 — V a k ı f H a l k a l ı S u l a r ı n d a Az;-.t!ı Be.-,r'

ık

67 — V a k ı f Kırkçeşme sularmırı Egrik-p: S a v a ğ ı ' n S L : tr.ksin'.

h a v u z l a r ı . ( X V Î n c ı as

t- i

İS

69 — Edirne: Selimiye Camii avlusunda S ı b y a n Mektebi.

( X V I ncı asır)
 •7 l ^ - ^ ' d '
I

68 — T r a k y a : Alpullu'da S i n a n l ı Köprüsü.
56 — Edirne'de Üç Ş e r e f o l i Camiinden dahilî bir Tabintlc imtizaç ö l m e s i n i bile m i m a r î n i n ve teJcni
g ö r ü n ü ş . ' X V inci nsıı- İUr y a r ı s ı ) . :^;iıı f i l ^'iizcl (?scrlfjrinden bii'i.. CXVI ncı a s ı r ) .
 79 — Vakıf bir kütüphane.
~5 — istanbul: Haseki. Bayran Pa?a Modrcscsin- 70 — İstanbul: Ayasofya hatiresinde Selim II
B e y o ğ l u - Kuledibi M e \ levihane.';indc Halet efen­
de çıkrıklı bir kuyu. Türbesinin dahilî tezyinatı..
di kütüphanesi ( X I X uncu asa- başı).
I!ıı V -.'ı-\ \.-' r - c r . :;L-ldı. IIİSIJO'.IL'M. ııı.ıks:ıci;ı l:ı. ı Hoıık vo bilhils.sa desen ilibrırilc mevzua han-
ıı,a;ıı;:r , , 1 : lıryrtılr mi'iıari i.ır ^•,•n•lıl;tır kulatle intibak! olan bir (-ser ( X V I ncı a.sır).
' X \ ' 11 MCI a ir b-'vian ».
 73 - Edirne'de Ayşe Kadın Hanı i X V I I nci a s ı r ilk y a r ı s ı ) .

74 — Edirne'de Ayşe Kadın Hanı,

E k m e k ç i z a d e Ahmed P a ş a V a k f ı n d a n d ı r , ( X V I I ncı a s ı r i l k y a r ı s ı ) ,
 72 — Topkapı d ı ş ı n d a X V I r.c: asrın sonunda inşası
sona ermiş olan Takkeci Camii sebili.
' P e n ç e r e . kitp/oe \"C ç e r c e v e l e r ' . ı i i n ımılürlcı-in.in hv-
yeti umumiyeîile nisbetleri c'<.ık g ü z e l bir ?V;İp.ıaı-;
v ü c u d e g e t i r i l m i ş t i i ' . Sadelik i ç i n d e meydan:! aeien
son derece k a r a k t e r i s t i k i j i r ese]-dir.'

— istanbul: Yeni Cami V, k- • d a n Mısır C..r»:s.. ' X V ! !

76 — Koca Mustafa Paşa Camii ortasında sütun 78 _ «oca Mustafa Paşa Camii avlusunda kuş-

scklinrl? h-r ccsrıi". ı X'^'TT .ır-' •. ı • i l i - --•ii-i'-ı ı . ., . ,,,ı . -• •-• ^

 Vakfa alt tarlM ıstılairılaı- meselesi
Prof. Dr. FUAD KÖPRÜLÜ
Her ne mahiyette olursa olsun umumi­
yetle tarihî vesikalarm tahlil ve îzahmda en
mühim ve en müşkül cihet, t a r i h î ı s ­
t ı I a h 1 a r ' m lâyıkıyle anlaşılmasıdır. V a -
k ı f v e s i k a l a r ı ' nm tetkiki hususunda
da bu zorluk derhâl kendini gösterir: muh­
telif zaman ve mekânlara ait vakıf vesikala-
nnda meselâ b i r takım vazifelerden bahse­
dildiğini sık sık görürüz k i , bunlarm mahi­
yetini doğru olarak anlamak, vakıf müessese-
sile uğraşanlar için i l k şarttır. Hâlbuki, umu­
miyetle tarihî ıstılahlarm hususî bir şubesini
teşkil eden bu vakfa ait ıstılahlar da, sair ta­
rihî ıstılahlar gibi şimdiye kadar metodik bir
tarzda tetkik edilmemiştir. Bu ihmalin, tari­
hî araştırmalar için ne esasrlı bir eksiklik ol­
duğu ve millî tarihimizin tetkiki için bu ıstı­
lahlar meselesini bir an evvel ciddiyetle ele
almak lüzumu daima tekrarlanan bir hakikat­
tir. Fakat henüz anlaşılamıyan bir cihet varsa,
o da bu meseleye ait metodik ve sağlam tet­
kiklerin nasıl yapılacağıdır. Biz burada, bil­
hassa vakıf vesikalarmda daima geçen ve bu
bakımdan âdeta vakfa ait tarihî ıstılah mahi­
yetini alan kelimeler hakkında ayrı ayrı tet­
kik tecrübeleri neşretmek niyetindeyiz. An­
cak, bunun ne gibi metodolojik
p r e n s i p l e r e göre yapıldığını anlat­
mak maksadile, bu hususdaki mülâiıazalanmı-
zın umumî bir başlangıç .jeklinde arzını zaru­
rî gördük. Bunun, yalnız vakıf müesesesine
değil, geniş mânasile tarihin her şubesine ait
ıstılahların tetkiki hususunda da faydasız ol-
mıyacağını ümit ediyoruz.
Orta Zaman Türk ve İslâm tarihine ait
ıstılahlar hakkında umumî eserler şöyle dur­
sun hattâ hususî küçük tetkikler bile, perek
bizde gerek Avrupada, henüz yok gibidir.
X I X uncu asırdanberi A^rupada neşredilen
türk, arap, fars metinlerinin tab ve terce-
melerinde arasıra ıstılah mahiyetindeki ke­
limelerin izahına çalışılmışsa da, bu da ol­
dukça mahduttur: bu gibi haşiyeler arasında
bilhassa E. Q u a t r e nı e r e ' in Memluk
vc Moğol devirlerine ait bâzı ıstılahlar Iıak-
kmdaki haşiyeleri, hâlâ istifade ile okunabi­
lecek kadar mühimdir. S. d e S a c y , V o n
H a m m e r gibi büyük müsteşriklerin eser­
lerinde de bu hususda kıymetli tetkiklere te­
sadüf olunur. Kezalik V a h B e r c h e m ' in
epigrafik tetkiklerinde de bâzı tarihî ıslıklı­
lar hakkında çok mühim notlar vardır. Şu
son zamanlara kadar garpta neşredilen muh­
telif metinlerde, tercemelerde, monografiler­
de tarihî ıstılahlar hakkında ])Ö5-le parça par­
ça malûmata tesadüf olunabilirse de. bu hu­
susta hiçbir bibliyografik rehber olma­
dığından, bunları bilmek ve bulmak gayet
müşküldür. Bundan dolayıdır k i . son asır
müsteşriklerinden birçoklarının bile. kendi
selefleri tarafından yapılmış bu gibi tetkik­
lerden iıaberdar olamadıklarını, onlardan is­
tifade edemediklerini sık sık şrörmekleyiz.
Memleketimize gelince. 1908 dcııberi
bilhassa Osmanlı tarilıi hakkında liaşlamış
olan tetkikler arasında, ara-ıra Iıu tarilıî ıstı­
lahlar meselesine de temas edilmiş, bâzı mo­
nografilerde ve neşredilen bâzı metinlerde
zaman zaman bâzı ıstılahların îzalnna çalışıl­
mıştır: merlnım A l i ' nin Âşık Paşazade
Tarilıfne yazdığı haşiyelerde, nıorhnm M e h-
m e t A r i f ' in neşretlij'd Osmanlı Ka-
nunnâıncJcri haşiyelerinde ve daha bu gila
bâzı eserlerde l>una rastgeliyorıız. Tarilı-i-Os-
manî Encümeni MecmuasiuAakı muhtelif
makalelerde. Bay H a l i l E d lı e m ' in
ejjigrafik tetkiklerinde, bâzı ıstılalılar hakknı-
da malûmat verildiğini görüyoruz. Şu son se­
nelerde tarih ıstılahlarına ait umnnıî nıainyel-
te bir iki lügatçe lıazırlandığnıı duyduksa da.
bunlardan yalnız merlnmı M . C c v d e t " in
96 sayfalık yarım kalmış bir lûgalçesi ölü­
münden sonra neşredilmiştir [19.H7 de Bay
Osman E r g i n tarafından çıkarılan
Muallim M. Cevdet adlı eserin sonunda].
Garp tetkiklerinden ı.-tifade etmiş olan
 i;-52 /Vo/. Dr. F U
' I) A () / ' A' /•• / /'
Bay H a l i l E d lı e m iu yazılarım islis-
ııa edecek olursak, tarihî ıstılaiılar hakkın­
liİKİl cür'eikârhğilc miiterafık olarak devam
da diğer bülün yazılarda iVayet açık Lir nıe-
cüığİHİ gösieren acı bir misâldir.
todsıızluğun derhâl göze çarptığım esefle iti­
Türk - İslâm diiuj'asına ait tarihî ıstı-
raf etmek mecburiyetindeyiz. Uınumiyelle
';dılar lıakkiiıdaki hu bilgisizliğin, yalnız
mevzua ait çok mahdut bir bilgi ile yazıldı­
»U'tıılekeiimizde değil, garpta neşredilen tet­
ğı ve garp tetkiklerinden hig istifade edil­
kiklerde (If. o Ö 2 e çarptığını ilâve edelim: Va-
mediği anlaşdan bu yazılana en büyük ku­
l^'jlur l).-rgisi\\'w bu .«ayısında G. • R ^ •
suru olan metodsuzhığu göstermekliğimiz ve
fpt e i l " in eseri lıakkıudr. yazdığımız tenkit-
onun üyerinde ısrar etmekliğimiz sebepsiz de­
'f-- bu ıiokîa üzerinde ehemmiyetle ısrar edil-
ğildir; Bu yazıların muharrirleri, mevzula-
»lişlir. Gerçi onlar, filolojik ve tarihî teknik
rma ait daha geniş ve daluı etraflı malzeme­ i'akınıuulan, bizde yazılan yazılara şüphesiz
ye malik olsaydılar, yine mevzuu vuzuh ve Cok faikür; fakat bu nisbî' faikıyet, gerek
kat'iyetle aydınlatamıyocaV Urdı. Çünkü filo­ metodoloji \e gerek malzeme yoksulluğu ba-
lojik ve tarihî tenkidin muayyen prensipleri­ kımlarmdan. onların da ekseriyetle çok ipti­
ne riayet edilmedikçe, meydana konan en daî olduğu hakikatini uııutîuramaz. Orla 7.a-
zengin malzemeden bile istifade edilemez ve man /Türk
urk -- islâm
islâm devletlerinde
devletlerinde huku
hukukî sen-
sarfedilen fnesai boşa gitmiş olur. Bu yazı­ '• adlı
l>olh'r adir makalemizin
makalemizin fTürk
'{Tıırk Hukuk
HukukveveB'th
lardan herhangi b i r i n i -meselâ Âşık Puşazâ- tİMd Tarild Mecmuası, C. 2 ] başlangıcında,
de Tarihinin veya Kanunnâmelerdin haşiyele­ hu hususta oldukça etraf iz izahat vermiş ol"
rini, yahut M . C e V d e t ' i n yukarıda bahs­ (buğumuz gibi. muhtelif yazılarımızda da, mü­
ettiğimiz tarihî sözlüklünü veya avnı cilt için­ nasebet düştükçe buna iemas etmekten
deki bâzı notlarmı okuyunuz: îzah edilen her ve misâller vermekten geri durmamıştık-
hangi b i r TStılahm hangi zamanda veya han­ Bundan dolayı, tekrar bu nokta üzerinde dur-
g i mekânda meydana çıktığını, geçirdiği mâ­ ıiîiyarak, sadece, tarihî ı-tılahîarm tetkiki
na tahavvüllerini aslâ anlayamazsmız. Veri­ I'iisusunda riayet edilmesi lazımgelen bâz'
len malûmat ne gibi kaynaklardan ahnmış- e.=asları kısaca kaydedelim:
t ı r ? Acaba muharririn yanlış yahut müphem Istılah mahiyetindeki her kelimenin ıP"
bir anlavısından mı ibarettir? Bunları kon­ tida filolojik bakımdan tetkiki lâzımdır. Ke-
trol etmek imkânsızdır. Osmanlı devrinden 'ime aslen hangi kökten gelmiştir? Möştak'
evvelki devirler hakkmda ekseriyetle büviik ^alı nelerdir? Asıl lûgat mânası nedir? Ne
birşey bilmiven bu m.uharrirler. yalnız Os­ zaman
zaman veve nov^J-
' ı • - •manası n,
'a]t kull" "r^"^^ mahiyetinde ola-
manlı kaynaklarma müracaatîe iktifa etmişler,
si/e mjhh^^'' ^^^??^«^«'ır? Lüg-at mâna-
hattâ bunları bile tasriha lüzum görmemiş­
nedir? if ™anasr arasmdaki münasebetler
lerdir, k 1 i merhumun Aşık Paşazade ha­
'ara v . V "^'^''^^ ^^'^ coğrafî saha-
şiyelerini yazmak için Kamus. Burhan. Leh-
^adar v zamandan ne zamana
cc-i Osmanî sibi lügatlere müracaatîe iktifa et­
hânlarda T " - ' ^ " ^ ^ ^ " mi(?,fe/if zaman re roe-
mesi, M . A T i f ' in Fatih Kanunnâmesim
' ' ' r n e d i - 5 ~ X " " ' ^ oWu^Ju semantik tahavvül-
neşrederken —tasrihe lüzum görmeksizin
/ariJe j'i ^^elUlenle, vesika-
X V I - X V I I. nci
..v,ı asırlara
asırlara alt
ait kaynaklan
kaynakları kulla
kullan '^'eçJiuJ T! "österi/mek, müphem ve
ması. metodsuzluğun bar!"-
ması. metodsuzluğun bariz birer ' • nümvmesi- ''^^^mdIr ^ ^^'^^efler açıkça kaydolunm^^
dJr Birkaç
dir. ü- ' sene evvel Adliye Vekâleti namı­
na Fatih Kanunnâmesl'n'ı yeni türk harflerile t^'' v f n l ^ f ' w J ^ a h ettiğimiz tar2-
neşreden H ü s e y i n N a m ı k O r b u n ' u n kadro f ^ f^'™le
o haşiyeleri —mânalarını bozacak derecede ket edihij ^^ zihniyetile hare-
tahrif ederek ve kelimeleri yanlış okuyarak—• k ? j^'l ?arttır. Bilhassa h u k u "
hulâsaya kalkışması ve bunları nereden al- i^at ve' '^'^^'^^'^rda büyük bir dik-
dığmı tasrih elmiyerek kendisine mal etme­
si, eski tarihcilerimizdeki metodsuzluğun
S'bi /ıul!!r; '"'""'•^^^'•r-- Gerçi Kanunnâmeler
'^rr do- . f^aynaklardd
7 '^^-V^at/ardj bu bu hukukî JstJİah-
gençlerimizde korkunç bir bilgisizlikle ve in-
,„ ' : « ğ ™ J a n' doğruya
fanmsj '^^S^uya veyaveya dolapsÜe an-
Ur'Tl ^"""^'^"^^ parçalara tesadüf
• ^'^f^af gerek bunların "erek sair
 183
r , | KF-A AİT T Ali i II i ISTILAHLAR

tenkille, geıvk memleke(imıZ(ie gerek A\rıı-

lamı telsiriiKİe dikkaUin ve leııkitsiz lıaıcket-
paâd bil hususla yajjılmış birçok tetkiklerin
lerdeıı, acele tânıiınlerden, hükümlerden (,'e-
metodolojik bakımdan ne kadar kusurlu ol­
kinmek icap eder. Meselâ iptida X Y I ııcı asır­
duğu ve bunun Jjaşlıca seLejileri misâlleıle
da Osmanlı İmparatorluğunda kullaıııldığmı
izah olunmuştur. M. C e v d e l " in yukarıda
gördüğümüz her hangi bir ;stılalıı, evvelâ, yi-
1,'alıseUiğimiz larihî ıstılahlara ail eserinde,
H(î o asra ve Osmanlı sahasma ait metinlerle
bâzan çok mühim mâlûnıala tesadüf edil­
îzaha çalışmak lâzımdır; X V I \eya X \ I I nci
mekle iıeraber, oradaki birçok maddelerin
asırlara ait Osmanlı metinlerinde yine aynı
umumiyetle pek salhî ]>ir bilgi ile, ve kısaca
ıstılaha tesadüf edebiliriz; fakat kelimenin
zikrettiğimiz metodolojik prensiplerden ta-
bu asırlardaki mânası, .şümulü iıer halde az
mamile gal let edilerek yazıldığı ve bu itibarla
çok değişmiş olabilir. Tıpkı bunun gibi, me­
ekseriya fahiş halalara düşüldüğü göze çarjı-
selâ aynı ıstılah XVİ ncı asırda Safevî dev­
maktadır. Yine aynı müellifin Vakıflar Der­
letine geçmiş olabilir; fakat oradaki mânası
gisinin bu sayısındaki yazıcında, bir Selçuk
Osmanlı sahasındaki mânasından her iıalde
vakfiyesini lerceme ederken «Sultan, Melik,
farklıdır. Hulâsa, memuriyet veya rütbe
Emîr» gibi tâbirleri birbirinin müteradifi
isimleri, siyasî ve idarî teşkilâta ait kelime­
addettiği hayretle göze çarpmaktadır; hâlbu­
ler, vergi isimleri, yâni hukuka haltâ umu­
ki, birtakım eski müelliflerin; edebî kaynak­
miyetle tarilıe, maddî ve manevî kültüre ait
larda, arada bir bu keüniıîieri müteradif giln'
lîöyle birçok ıstılahların daimî bir semantik
kullanmalırına rağmen, resmi ıstılah olarak
tahavvüle mâruz olduğu aslâ unutulnıamalı-
bunların birbirinden iarnamiie farklı hukuki
dır. liâzan herhangi idarî veya siyasî bir va­
mânalar ifade ettikleri, Orta Zaman İslâm la-
zifeye delâlet eden bir kelimenin yerine
rilıile uğraşan lierkesin mâlûnuıdur; ve bil­
•muhtelif sebeplerle- diğer bir kelime gelebi­
hassa o vakfiyede im ıstılahların müteradif
l i r ; meselâ a'len türkçe bir kelime yerine
gibi değil bilâkis aralarındaki hukukî fark­
O H u ı ı arapçası veya farscası kullanılır. Bu
lar tamamile göz önünde Uılularak kullanıl­
'değişme, bâzan resmî bir mahiyette olur.
dığı açık surelle görünmektedir.
liâzan da herhangi bir müellif, hattâ muasır
'lir müellif, eserini arabca veya farsca ya­ Misâllerle de de îzalı ve teyidine kalkışıl-
zarken türkçe ıstılahın da arabca veya fars­ dığı takdirde daha ])ek çok uzamak istidadın­
ca nıukaiıilini yazar. Bâzan aynı müellifin, da olan hu küçük başlangıcı burada keserek,
eserinin muhtelif yerlerinde, aynı ıstılahın yukarıdaki meledolojik ( nsipleri göz önün­
bâzı aslını, bâzı terceme edilmiş şekillerini de tutmak şarlile, vakıf vesikalarında sık sık
kullandığı da olur. Müahhar müelliflerde de, geçen Muarrif ıstdalıııını izahına çalışalım.
eski devirlerden bahsedilirken, eski bir ıstılah
MUvMiliİK
yerine, te'lif zamanında o ıslılalım medlûlünii
I. Arabca ("A.H.k.) den müştak
ifade eden yeni l.)ir tâbirin kullanıldığı görü­
lür. Bâzân da bunun zıddı olarak, sırf ede])î olan bu kelimeye aı aj) lûgalk rinde meselâ
l'ir archaismc lesirile, o devre ait bir ıstılah KainusW'd tesadüf oluıınia/,. Arapcada «Kay­
yerine onun medlulünü asırlarca evvel ifade bolan, çalman bir şeyin g erini haber veren ba­
eden e s k i ! ı i r ıslılalım kıdlanıldığı da ola­ kıcı» mânasına gelen "Arıâl müradifi olarak
lı! lir. kidlanılır | G o I d z i lı e r . Ahliatıdl. zıır
(irab. j)lnlol(>Kİe. 1. 25; İ b n a l - A l h î r,
B i z a n s m ü e s s e s e l e r i n i n O s-
al-Nihâye. I V . 10; al-Djâlıiz. \n. 62; ul-Mas-
"1 a n 1 I m ü e s s e s e l e r i n e te" siri
ûılt. I l l , .•)52: ayrıca İslâm Ansiklo])edisi'nde
1' a k k 1 n d a bâzı m ü 1 â h a z al a r
A. F i s c h e r ' in yazdığı Kâhin kelimesi­
[Türk Hukuk vc İktisad Tarihi Mecmuası,
ne bakınız |. Jhn lUıIntıı Si'yahatnûtncsi'mh
^- 1.1 adlı makalemizde bütün bu zikrettiği­
geçen bu kelime hakkında iptida M . D e f r e -
miz esaslara riayete çalıştığımız cihetle, yu-
m e r y Kafkasya vc Cenıdıî Rusya kavimleri
karıki ihtimâllerin concrei misâllerine orada
hakkında arab ve acem l-.;;i!ıcilerinin henüz
tesadüf eimek kabildir. Yine orada ve Vakıf-
basılmamış ııarçalarını toplayıp neşrettiği sı­
lar Dergisi nm hu şayıf inda G. 11 a -
rada, i b n B a t û t a ' dan aldığı jıarça-
1 u e t t ' in bir eseri hakkında yazdığımız
 134
Prof. Dr. FV AD KÖPRÜLÜ

nın tercemesine küçük bir haşiye ilâve et­

hile onun hüviyetini ve lâkaplarını söyliye-
mişti : Burada bu kelimenin I b n B a t û -
cek yerde şaşırdıklarını öğreniyoruz [ V. J u-
t a tarafmdan J ^ Miizekkir kelimesile mü­
k o w s k i tarafından bastırılan nüsha, 1899,
teradif olarak kullanıldığı söylenilerek,
Petersburg, S. 248J. Demek oluyor ki mu'ar-
-aşağıda bahsedeceğimiz- X V I I nci asra ait bir
riflr, meselâ ta'ziye meclisleri gibi büyük
fransız seyahatnamesine istinaden, kelimenin
meclislerde ziyaretçilerin adını, hüviyetini,
o asırda İran'da kullanıldığı ilâve olunmak­
unvanlarını yüksek sesle bildirmek vazifesile
tadır [jour. Asiatique, juUlet 1850, P. 61].
mükellef bir nevi t a n ı t ı c ı , teşri­
Bundan sonra R. D o z y , sadece buna isti­
f a t ç ı ' dır. Bu zikrettiğimiz kaynak, yazılış
nat ederek Mu'arrif kelimesini zikir ve tarif
îtibarile Selçukîler devrine ait olmakla bera­
etmiştir [Supp. aux dictionnaires arabes, I I ,
ber, bahsettiği hâdisenin Sclçuklardan daha
118]. İşte Avrupada bu kelime hakkmda ya­
evvelki zamanlara ait olduğunu düşünürsek,
pılmış olan tetkik, eğer buna bir tetkik dene­
M u ' a r r i f ıstılahının her halde X I inci
bilirse, bundan ibarettir. Müahharen, ben, biı
mekalemin haşiyesinde bu ıstılahın Anadolu- asır başlarında - hattâ belki X uncu asırda -
da X V I - X V I I nci asırlar zarfmda ne mâna­ Horasan'da mevcut olduğunu tahmin edebili­
da kullanıldığını tabiî bütün vesikalarile be­ riz. Müellifi meçhul olup hiç olmazsa büyük
raber göstermiştim [Türkiyat Mecmuası, I , S. Selçukîler zamanında yazıldığı tahmin olu­
8, 1925]. Merhum M . C e v d e t ' i n arşiv nan eski bir Sîstan Tarihi'nde, Sîstan haracı­
mesaisine ait notları arasmda da bu kelime nın nerelere sarfolunduğu îzah edilirken, ra­
hakkmda şu bir satırlık sathî malûmat var­ mazanda camilerde kur'an okuyanlardan ve
dır: «Camilerde Peygamber efendimize ve muhtelif memurlardan sonra, mu'arriflerin de
vâkıflara dair kaside ve szkâr söyleyendir» adı geçmektedir; yalnız bunların mahiyetle­
[ O s m a n E r g i n tarafmdan neşredilen rine ve vazifelerine ait hiçbir kayıt yoktur
M. Cevdet kitabında, S. 153]. S a l â h ı ' nin [Tarih-i-Sîstân, Tahran basması, S. 32]. Bu
Kamüs-ı Osmanî'sinde ve sair umumî lügat ki­ esen cidden âlimane bir surette tahşiye eden
taplarında da kelime aynı suretle îzah edil­ Melik-üş-şuearâ B a h â r , b u ıs­
mektedir ki, bundan, M. Cevdet'in malûmatı­ tılahı «Muhtelif içtimaî tabakalara mensup
nı nereden aldığmı kolaj'ca istidlal edebili­ insanların ahvalini bilenler» tarzında müp­
riz. Mu'arrif kelimesinin -bu zikrettiklerimiz- hem olarak şerhe çalışmıştır ki, bundan, bu
deja farklı bir mânada- yani tahsildar mâna­ ıstılahm mânasmı iyice anlayamadığına
sında bâzı şark memleketlerinde kullanıldığı­ hükmetmek kabildir. X I I nci asırda Heroe-
nı ve bilhassa Mısır'da Nil üzerinde nakliyat dan'm ileri gelenleri arasında S a 1 â h e d •
yapan gemilerden resim tahsilile mükellef d i n M u ' a r r i f adlı birinin mevcudiye­
memura bu ad verildiğini V a n B e r c h e m tini görüyoruz ki, bu da Iran'm büyük şehir­
bir haşiyesinde kaydetmektedir [Corpus ins- lerinde mu'arriflerin mevcudiyetini anlatıyor
crip, arabicarum, I , fasc. I , Le Caire, 1894. [ R â V e n d î , GMNS, I I , 1921, P. 384] -
P. 59]. İşte Mu'arrif kelimesi hakkında şim­ Maamafih burada da bu ıstılahın mahiyetini
diye kadar elde edilen malûmat bundan iba­ gösterecek hiçbir kayıt yoktur. Büyük Iran
rettir. Bu zarurî bibliyografik mukaddime­ edibi S a ' d î ' nin Bustân'mda gördüğümüz
den sonra, bu hususta şimdiye kadar toplaya­ Mu'arrif kelimesine [Der İslâm.. V I I , S. 101]>
bildiğimiz malûmatı ve elde ettiğimiz neti­ X I V üncü asırda 'U b e y d i - i - Z â k â n î ' -
celeri arzedelim. de rastgeliyoruz: Mu'arrifleri daima şeyhler­
den ve vaizlerden, hatiplerden sonra ve on­
II.; M u ' a r i f ıstılahma iptida B ü
larla beraber zikretmekte ve hepsile eğlen­
y ü k S e l ç u k î l e r devrine ait kaynak­
mektedir; hattâ bir fıkrasmda Hulâgû'nun
larda tesadüf ediyoruz: Büyük sofî A b û
Bağdadi zaptettiği zaman onları nehre attır­
Sa'îd Abu-l-Khayr'm menkıbe­
dığını söylemektedir [Letâij, İstanbul bas­
lerinden bahseden Esrâr-al-Tevhîd adlı meş­
ması 1303, S. 16, 19, 44, 50]. X I V üncü asır­
hur eserden, şeyhin Nişaburda bir ta'ziye mec­
da, Ilhanîler ve Celâyerler devrinde İran'ın
lisine gittiği zaman, mu'arriflerin âdet veç­
garp sahalarında da mu'arriflerin mevcudı-
hile Şeyhi karşıladıklarım, fakat âdetleri veç­ Hasan
yetini gösteren bu kayıtlardan sonra,
 135
V A K F •A A IT T A Rİ H'l I ST I I. A H L A R

bu eserin nuı'arrif ısulaln hakkında verdiği

big Rumlu /«rj/)fildeki bir kayıl, 9-14 de Safe-
bu malûmat nereden veya nerelerden alın­
vi ordusunda M i r F e y z i adlı bir ordu
mıştır? Eserin baş tarafında muhtelif mehaz­
mu'arrifi bulunduğunu ve bu memuriyetin
lar zikredilmekle beraber, bu malûmatın ne­
ehemmiyetini anlatmaktadır [Ahsanu T-Ta-
reden alındığını anlamak imkânsızdır. Mü­
ıvârlkh. Vol. L Baroda 1931. P. 280]. Bundan
ellif bu malûmatın neye istinat ettiğini başka
sonra X V I I nci asırda mırarrif ıstılahının
bir maddede tasrih ettiğini söylüyorsa da, ga­
İranda mevcudiyeti ve bunların içtimaî vazi­
liba tab" yanlışhğmdan olacak, o kelimeyi
feleri hakkmda en geniş malûmatı, R a p h a ­
lügatte bulmak kabil olamadı. Maamafih bu­
e l d u M a n s ' m 1660 senesine ait olan
lunsaydı bile, bir veya i k i beyitten mürekkep
meşhur eserinde bulabiliriz. 1890 da C h .
bir misâlden başka bir şeye tesadüf edilemi-
S c h e f e r tarafmdan neşredilen bu eserde
yocekti. Lûgatçinin -daima yaptığı gibi- kendi
\_Estat de la Perse, P. 381, mu'arrif kelimesi
keyfine göre tefsir ve îzah ettiği bir şiir par-
«bilen» diye terceme olunmaktadır: Mu'arrif,
çasile tarihî bir ıstılahı izaha kalkışması kar­
bir şehrin belli başlı bütün ricalini, onlarm
şısında şüpheye düşmemek kabil olamaz. Yu­
halini, tabiatini, evsafını b i l i r ; düğünlerde
karıda, zaman ve mekânları muayyen metin­
veya kalabalık meclislerde mu-arriflerin hiz­ lere dayanarak verdiğimiz sarih izahat ile
metinden istifade edilir: Gelenlerin kim ol­ karşılaştırılınca Bahâr-ı'Acem müellifinin ver­
duğunu, onlarm nasıl kabulü icap ettiğini ev diği malûmatın ne gibi istidlaller ve tahmin­
sahibine gizlice söyler. Bilhassa büyük bir ler mahsulü olduğu kolaylıkla anlaşılıyor.
adam ölünce, la'ziyet meclislerinde mu'arrif Bu malûmattan yalnız « İ s f a h a n ' daki
bulunur: Ta'ziyet için gelenlerin kim olduk­ M u ' a r r i f i y e k a b i l e s i » Jıakkmda-
larını, ölenin genç çocuğu bilemez. j\Iu"arrif ki ifadenin nereden alındığını anlayamadığı­
ona gelenlerin k i m olduğunu, onlarma mev­ mızı itiraf edelim. Maamafih bunun da ina­
kilerine göre nasıl muamele etmek lâzımgel- nılmağa lâyık olmadığını ve mutlaka herhan­
<^iğini öğretir İsfahan'da Kapüsen rahiple­ gi bir metnin yanlış tefsirinden doğmuş bir-
rinin başı olan bu müellifin mu'arrif ıstılahı şey olacağmı kuvvetle tahmin etmekte­
hakkında verdiği bu malûmattan, daha D e f - yiz. Çünkü bu eserde böyle yanlış ve indî
r e m e r y ' den başlayarak daima istifade tefsirlerden doğmuş yanlışlıklar pek çoktur.
olunmuştur.
I I I . Şimdi İ r a n sahasını bırakarak,
İran sahasına ait olarak doğrudan doğru­
M u ' a r i f ıstılahının A n a d o 1 ıı ' da ne
ya edebî ve tarihî kaynaklardan çıkardığımız
zamandanberi ve ne mânada kullanıldığını
hu malûmattan sonra, müahhar farsca lügat­
anlamağa çalışalım. Benim görebildiğime gö­
lerden Bahâr-ı 'Acem'de tesadüf ettiğimiz
re mu'arrif ıstılahına Anadolu'da iptida (641
izahatı nakledelim k i , bu gibi ıstılahların
H . - 1243 M.) tarihinde tanzim edilmiş
izahında bu cins lügat kitaplarına ne kadar
D i V r i k i cami-i kebîri V a k f i y e s i ' nde
az inanmak lâzımgeldiği kendiliğinden mey­
tesadüf ediyoruz: Orada, kendilerine evkaf
dana çıksın: O eserde mu'arrif kelimesinde
\aridatmdan hisse ayrılan vazife erbabı ara­
verilen malûmata göre, birisi -tabiî büyükler­
sında imam, hatip, müezzin, ferrâş. mütevelli,
den ve zenginlerden- öldüğü zaman, üçüncü
nazır, cüz-han, kubbe-dâr'dan sonra mu'arrif
veya dördüncü günü. mu'arrif onun hakkın­
de zikredilmektedir [ V a n B e r c h e m
da manzum veya mensur bir mersiye yazarak
e t H a l i l E d h e m, Corp. inscri. arabU-
ölünün evine gider ve hısım akrabası önün­
carum. I I I , Asie Mineure, 1910, P. 109]. Bu­
de okuyarak onlardan para ve hediye alır.
nun haşiyesinde mu'arrif kelimesi «Cami ve
Yine aynı eserde Mu'arrifiyye kelimesinde
türbelerde dualar okumakla mükellef adam»
verilen malûmata nazaran, bu ıstılah I s -
tarzında tarif olunmaktadır. Maamafih bu
1 a h a n ' da b i r kabilenin ismi­
ıstılahın Anadolu'da X I I nci asırda da mevcut
d i r : hükümdarlardan veya emirlerden bi­
olduğu fahmin edilebilir. X I I I üncü asırda
rinin yanma onun tanımadığı biri geldiği
Konya'da M e v 1 â n â ile muasır olan
zaman, onun hâl ve şanını tarif ederek bir
K e m a l e d d i n isimli meşhur bir mu'arrif
nevi teşrifatçılık yapan adama da mu'arrif
yaşıyordu k i , E f l â k î ' nin Menahb kita-
derler. 1153 de yazılan ve 1916 da tabolunan
 136
Proj. Dr. F U AD KÖPRÜLÜ

bında ondan sık sık bahsedilmektedir: Bura

vazife alır [ T a h s i n ü z , Zwei Stiftmg-
daki kayıtlar, mu'arrifin, büyük ricalin ve
surkunden des Sultan Mehmed II Fâtih, İs­
bilhassa Pervâne'nin tertip ettikleri toplantı­
tanbul 1935, P. 116, 131. - Fâtih Vakfiyeleri,
larda bulunduğunu, ve büyüklerden biri öl­
İstanbul 1938, S; 257, 309 - 310]. Buradaki
düğü zaman, cenaze merasimine gelen bü­
ifade, camilerde mu'arrifliğin eskidenberi
yükleri kabûl edip ağırlamakla muvazzaf ol­
mevcut olduğunu tasrih etmektedir ki, yuka-
duğunu anlatmaktadır [ C 1 . H u a r t , Les
Saints des dervickes tournears, Tom. I , Paris ndanberi zikrettiğimiz malûmat ile de tama-
1918, P. 84, 117, 133, 359-60]. Eserin mü­ rnile tetabuk ediyor. X V I - X V I I nci asırlara
tercimi C l . H u a r t b u kelimeyi D e f - ait birçok Osmanlı vakfiyelerinde de bu va­
r e m e r y ve D o z y gibi <inomenclateur» zifenin mevcut olduğu görülmektedir.
diye terceme ediyor ki, doğrudur. Mu'arrifin Osmanlı devrinde mu'arrifliğin mevcu­
cenaze merasimindeki bu vazifesini, Mevlâ- diyeti ve mahiyeti hakkındaki bu malûmatı,
nâ'nın ölümünü anlatan Sipehsâlâr menakı- edebî kaynaklardaki bâzı mühim kayıtlarla
tinden de öğrenmekteyiz [ M i t h a t Ba­ tamamlamak kabildir. O kayıtlardan anlaşıl­
h a r ı , Tercme-i KisâLe-i Sipehsâlâr, İstanbul dığına göre, mu'arrifler ekseriyetle güzel sesli
1331, S. 155 - 156]. X I V üncü asrın ilk yan­ ve güzel sözlü, ilmî ve edebî kültür sahibi
sında İ b n B a t û t a ' nm verdiği ma­ insanlar arasından intihap olunuyordu. Şüera
lûmat, mühimdir: Bu arab seyyahı K a s ­ tezkerelerinde adlan geçen bâzı şâirlerin, ca­
t a m o n u Emîri Candaroğlu S ü l e y ­ milerde mu'arriflik ettiklerini öğreniyoruz:
m a n P a ş a ' nm cuma namazı merasimin­ Sehî tezkeresi'nde Ayasofya camii mu'arrifi
den bahsederken, «camide türkçe şiir ile sul­ M e c d î ile [S.71], kendisi de babası gibi
tanı ve mahdumunu senâ ve haklarmda dua Bursa camilerinde mu'arriflik ettiği cihetle
eden» mu'arriflerin mevcudiyetini kaydeder D u ' a y î mahlasını alan diğer bir şâir zikre­
[ibn Batûta Seyahatnamesi, Ş e r i f Paşa dilmektedir [S. 93]. T e z k e r e c i L â t.î -
tercemesi, C. 1, S. 353]. Mu'arriflerin o de­ f î , Kastamonulu S e n a ' î , Şemsi-i
virde K I r I m ' da da mevcudiyetini yine H i s â r î , D a ' î mahlaslı üç Kastamonulu
aynı kaynaktan öğreniyoruz: Kırım Emırinin şâirden bahsederken, bunların camilerde mu­
'A 1 â e d d i n adlı bir luu'arrifi olduğunu 'arrif olduklarını, musikiye derin vukufları
söyliyen İ b n B a t û t a , onun vazifesini bulunduğunu, bilhassi., Fâtih devrinde îstan-
de anlatıyor: Bunun vazifesi, kabûl dairesinde bula gelen Da'î'nin tertip ettiği birçok Ta'rî-
Emîrin yanında bulunarak kadı veya diğer fâtm mu'arrifler arasında hâlâ meşhur oldu­
biri geldiği zaman rütbe ve derecesine göre ğunu kaydeder [Lâtifi tezkeresi, S. 113, l^h
nam ve elkabını söylemek, yani bir nevi teş­ 208J. Beyazıt I I devrinde saray hocalığında
rifatçılıktır [Aynı eser, C. 1, S. 361 - 362]. bulunan şâir S a ' y î ' riin de camilerde
X I I I - X I V üncü asırlarda kırım'ın Anadolu okunmak üzere birçok menşur tarifât tertip
ile sıkı münasebetleri düşünülürse, bunu tabiî
ettiğini de tezkereci ' A ş ı k Ç e l e b i [Kü­
görmek icap eder. X I V üncü asırda Anado­
tüphanemizdeki yazma nür,];a, varak 223],
lu'da M u ' a r i f - i - L â d i k î adlı bir mu-
L â t î f î [S. 191] ve R i y â z î [Kütüp­
'arrif - şâir malûmumuzdur [İslâm Ansiklo-
hanemizdeki yazma nüsha, S. 143] tekrar et­
pedisi'nde O s m a n l ı E d e b i y a t ı ma­
mektedirler. X V I inci asır şâirlerinden Kal-
kalemizde].
kandelenli F a k i r i de Risâle-ı Ta'rîfat
adlı manzum eserinde mu'arriflerin vazifeleri­
X V inci asra ait F â t i h Vakfiye-
ni -yukarıdanberi verdiğimiz izahata uygun
s i ' nde mu'arrif ıstılahınt; tesadüf edildi- •
olarak- anlatıyor [Türkiyat Mecmuası, C. 1.
ği gibi, onun vazifesini gösteren sarih kayıt­
S. 8]. E v l i y a Ç e l e b i , «Kazasker
lara da rastlanıyor. Bu izahata göre mu'arri­
alayı içinde padişaha dualar ederek geçen ca­
fin vazifesi, cuma günleri önce Allaha, Pey­
mi mu'arrifleri» nin sayısını 3000 olarak gös­
gambere, Ashaba, sonra Padişah (vakıf sa­
teriyor [Seyahatnâme, C. I. S. 424]. L â t î f î"
hibine), sonra da bütün müslümanlara dua
nin ifadesi ile şâir R u h î ' nin meşhur Ter-
ederek sonunda fatiha ile sözünü bitirmektir
kib Bend'md&kı «Minberde hatip ola ve mah­
ve bu vazifesinden dolayı yevmiye altı akçe
filde mu'arrif» mısraı, mu'arriflerin mahfilde
 / . / A: /•• • J J i T T A R i II i
olurduklarini. kâh oturarak, kâh ayağa kalka­
rak orada ta'njût okuduklarım, \e okurken
musiki kaidelerine riayet ettiklerini meydana
çıkarmaktadır.
IV. M u " a r r i f ıstılaiıı hakkında bura-
yii kadar verdiğimiz malûmaiı lerkibî bir hulâ­
sa şeklinde toplamadan e\vel, buna bir yar­
dımcı olmak üzere, bu ıstılah ile çok alâkası
olan diğer bir ıstılalı hakkında da kısaca iza­
hat vermek faydasız olmıyacaktır: J Mü-
zekkir. Daha X I inci asırdanberi bu ıstılahın
İran'da mevcut olduğunu (,475 hicrî) de te'lii
edilmiş olan Kabûs-nâme den öğreniyoruz:
Burada müzekkirin «mescld minberinde hal­
ka vâz ve nasihatle mükellef adam» olduğu
anlaşılmaktadır [Kubûs-nâme. S a "î d N e -
f î s î basması. Tahran 1312, S. 33J. Yine
aynı eserde, müellifin müzek kirlere bir takmr
mühim tavsiyeleri vardır k i , bu ıstılahın med­
lulünü lâyıkile kavramak hususunda çok fay­
dalıdır: Anlaşılıyor k i halkm rağbetini ve
lıürmetini kazanmak için, birçok mahfûzâtı
olmak, güzel söylemek, dinleyenlerin pisiko-
lojisine göre türlü mevzulardan bahsetmek,
arada bir hikâyeler söylemek, dualar etmek,
sorulan suallere meharetle cevap vermek,
hasmm zayıf olduğunu anlamadan mübaha-
seye girişmemek, halk ile fazla ihtilât etme-
Jwek, kendini ağır tutmak lâzımdır {Aynı eser,
S. 114 - 115]. Bu asırdan başlayarak, X I V ün­
cü asır İran şâirlerinden meşhur i B n Y e -
î n ' i n divanma kadar birçok edebî kay­
naklarda «minberde vazeden müzekkirlerden»
bahsedildiğini görüyoruz. Fakat bu hususta
enm ühim îzahat, X I I I üncü asırda Anadolu-
da ikmâl edilmiş olan Şeyh N e c m e d d i i)
K â z î ' nin Mirsâd-al-'lbâd adlı meşhur ese-
rindedir: Müellif burada zâhir ulemasmt
"lüftî, müzekkir, kadı olarak üçe ayırdıktan
sonra, müzekkirleri de ayrıca üçe taksim edi­
yor:
1 — F a s s â 1 ' 1ar. Bunlar gayet san'at-
lı> parlak ifadelerle peygamberlere ait hi­
kâyeler, şeyhlere dair menkıbeler nakleder­
ler. Bâzı âyetleri şerh ve tefsir ederler. Bâzı,
dua ve münacatta bulunurlar. Beste ile şiir­
ler okurlar. Evvelce kendi adamlarma hazır­
lattıkları suallere cevap verirler. Halkın ta­
assubunu tahrik ederler. Hükümdarları, bü­
yük emirleri, kadıları, zenginleri, zalimleri
lıasi
s menfaatleri uğruna methederler. Yalan
I S T 1 1. A II I. A R
lıadisler luıkiederler. Hulâsa, ciddî bir âli­
min, hakikî bir din adannnm, doğru bir in­
sanın yapamıyacağı şeyleri yaparlar. Mak­
satları sadece kendi hasis meııi'aatleriuiu te'-
miııidir. Müellif bunları Kıssa-lıan'lara yani
halk hikâyecileıiııe jjen/.eliyor.
2 — Zahir ilmine lâyıki)le sâkıf, ciddî
\âizlar.
3 — Asıl müzekkirJer, yani zâhir \c )jâ-
tın ilmine \âkıf şeyhler.
Bu tasnifin manc\î - aiılâkî bir tasnif ol­
duğu meydandadır; ve m ü z e k k i r denin­
ce bunlardan büyük bir kısnnnın birinci sını­
fa mensup olduğunu aslâ uuutmamaluhr.
.\ilekim Kdbûs-nâmc'de- baluedilen müzekkii'.
1er de bilhassa bu birinci S;;ıifa mensup olan­
lardır. X I V üncü asır sonunda yazdığı
Kenz-ül-Kübcrû adh eserini Mirsâd-ûl-'lbüd-
dan luılâsaten lercenıe surolile vücude geti­
ren .Ş e y Jı o ğ 1 u J\l u s i a f a ' nm bu ese­
rinde de aynı tafsilâta tesadüf olunur [Bu
eser ve muharriri hakkında islâm Ansiklope­
disine yazmış olduğumuz O s m a n l ı E d e ­
b i y a t ı makalesine ( X I V üncü asır) ba­
kınız. — Mirsnd-ül-'İbâd, Tahran 1352 Hic­
rî, S. 281 - 28IJ. İ b n B a l û t a , Lâ-
dikteki bir \ âızdan İjahsederkcn m ü z e k k i r
ıstılahını v â ı z müteradifi olarak kullanı­
yor [Türkçe ter ceme, C. 1, S. ol9J. Bu verdi­
ğimiz îzahat, Anadolu caniilerindeki m u " a r-
r i f ' lerin asıl vâızlerden ziyade, bu birinci
sınıf m ü z e k k i r " lere benzediğini açıkça
göstermektedir.
V. ukarıdanberi verdiğimiz bütün bu
malnmata dayanarak, m u " a r r i f ıstılahı­
nın mahiyeti ve semantik tahavvülleri luık-
knıda .şöyle bir neticeye \ aral)iliriz: Mn'arrif-
1er, X uncu asır sonlarındanberi iptida bir ne­
vi m ü z e k k i r , v â ı z gibi camilerde,
mescitlerde hizmet eden bir smıftı; büyükle­
rin toplantılarında, bâzı dinî merasimde, ce­
naze meclislerinde de onlar bulunurdu. Bu
tâbirler uzun müddet birbirile müteradif gibi
kullanıldı. Fakat X I I I üncü asırdan sonra ya­
vaş va\'as m ıı ' a r r i f ve m ü z e k k i r -
lerin vazifeleri ayrıldı. Her mu'arrif ve mü­
zekkir, bir nevi avam vâızi i d i ; fakat her vâız
mu'arrif veya müzekkir değildi. M ü z e k k i r
veya m u ' a r r i f . güzel sesli, musikiye \ c
edebiyata vâkıf, devirlerinin siyasî temayülle­
rine hizmet eden, şahsî maksatlarla halkı tah-
 138 Prof. Dr. F U AD
rik edebilen, onların zevkine ve seviyesine
göre lâkırdı söyliyen, din ilimlerinde yalnız
sathî malûmatları olan adamlardı; ve bun­
dan dol'ayı yalnız camide değil, içtimaî ha­
yatın sair bâzı sahalarında da rolleri vardı.
Anadoluda bilhassa X I V üncü asırda onla­
rın vazifeleri taayyün etti: Cuma günleri ca­
mide ta'rifât söylemek; Ve bu vazife, sonraki
asırlarda da Osmanlı Imparatorluğun'da ay­
nı suretle devam etti. iran'da da X I V üncü
asırda m u ' a r r i f ve onunla müradif
olan m ü z e k k i r ile v a i z i n vazifele­
r i ayrıldı. 'Ubcyd-i-Zâkârû Latâifi'nde bunlar
KÖ P R ü L Ü
birbirinden sarahaten ayrılnnştır; m ü z e k -
k i r ıstılahı yavaş yavaş mevkiini m u a r -
r i f ıstılahına terketti: Safevîler devrindeki
o r d u m u ' a r r i f i , bir nevi avam vaizi­
dir. Fakat asıl vâız ile, cenaze meclislerindeki
mu'arrif vazife ve isimleri tamamile ay­
rılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nda ise mu-
'arrifin bu son vazifesi, daha X V inci asırda
kalkmıştır, işte bu küçük tetkik ile, O s m a n ­
lı v a k ı f v e s i k a l a r ı ' nda daima geçen
mu'arrif ıstılahının mahiyeti lâyıkile
anlaşılmıştır ümidindeyiz.
 Dergimizde, herhangi coğrafî sahaya ait olursa olsun, vakıf meselesini alâka­
l a n d ı r a n tetkiklere yer vermek, bu hususta y a p ı l a n muhtelif n e ş r i y a t ı takip ve b a ş -
l ı c a l a n n ı aynen v e y a h u l â s a ş e k l i n d e t e r c ü m e edip o k u y u c u l a r ı m ı z a t a n ı t m a k , pro­
gramımız icabındandır. işte bu maksatla bu s a y ı m ı z d a iki makalenin tercümesini
n e ş r e d i y o r u z . Bunlardan birincisi K . S. G u b a y d u I i n ' in Azerbaycan v a k ı f l a r ı n a
ait bir y a z ı s ı d ı r ki, « A z e r b a y c a n ı T e t k i k ve Tetebbu Cemiyeti Haberleri» m e c m u a s ı n ­
da n e ş r e d i l m i ş t i r ( C i l d . 5, S. 215 - 226, B a k û 1928). ikincisi de Prof. Fıtrat'in
«Zapiski İnstituta Voskovedeniya Akademii Nauk SSSR.» mecmuasında intişar
eden «Orta A s y a d a arazi meselesine dair üç v e s i k a » adlı makalesidir (C. II, 2
S. 69 - 87. L e n i n g r a d . 1933). B u ikinci makalede mevzuubahs edilen v e s i k a l a r d a n
ikisi, d o ğ r u d a n . d o ğ r u y a v a k ı f meselesine temas etmemekle beraber, t a r i h î ehemmi­
yetine binaen, makalenin tam t e r c ü m e s i n i neşretmeyi faydalı gördük.

K. S. GUBAYDULIN

Azerbaycan vakıfları hakkında Azer­ likânelerden, meyva bahçelerinden, ziraate el­

baycan meşihatının (1) 1919 ve 1920 se­ verişli topraklardan, otlaklardan, meralardan
nelerine ait demirbaş evrakından, dağınık ve cemaat tarafından hediye edilmiş ufak eş­
olmakla beraber, bazı malûmat elde edebil­ yadan mürekkepti.
dik. Bu demirbaş evrakın vakıflara ait kısmı Evliyadan B i b i - H e y b e t ve H a -
Devlet Arşivinin (Sovyet) jki hususî dosyasm-
kira-Hatu n türbelerinin vakıfları ise,
da toplanmıştır (Nr. 63, sene 1919 ve Nr. 6,
sırf müminler tarafmdan nezir j - ^ olarak
sene 1920). Vakıflar baklanda ihtiva ettik­
getirilen hah, kumaş ve sair eşyadan iba­
leri malûmat oldukça noksan, hesap ve pi-
retti.
iânçolar bazan muğlâk olup, varidat ve sar­
fiyat çok defa karıştırıluuştır. Bazı vakıf Vakıflar hakkmdaki malûmatımızı şöy­
mülkleri için, emsali hakkında tutulan kayıt­ le tasnif ettik: 1) Şehir sırası ve büyüklük i t i -
lara pek az benzeyen, birkaç vesika vardır, barile tetkik ettiğimiz camilerden herhangi bi­
Bazan en mühim malûmat eksiktir. Bu dağı­ rinin menkul ve gayrimenkul vakıf emlâki­
nık ve kat'î olmayan malûmat içinden ehem­ nin mevcut miktarı, 2 ) mevzuubahs vakfm sa­
miyetli görünenleri alıp, onları kendi arala- hası, 3) malûmsa emlâkin kıymeti, 4) vari
nnda mukayese etmek ve iki üç nüshadan en datm ve sarfiyatın umumî yekûnleri ve ara­
sahihini seçmeklâzımdı. E n çok malûmat larındaki fark (müsbet veya menfi), 5) vak­
Bakü, Gence, Şuşa ve saiı şehirlerdeki va­ fm tarihi ve vâkıfın ismi. Vakıflarm varidat
kıf mülkleri hakkmdadır. ve sarfiyatlarına ait rakamlar 1919 ve 1920
senelerindeki kıymetlerinde bırakılmıştır.
Azerbaycanm vakıf mülkleri varidatı bu
evkafın hayratı olan camilere aittir ki, bun­ Varidattan, zarurî ihtiyaçlar kapandiıc-
lar Diyanet İşleri Vekâletinin idaresinde bu­ tan sonra, geri kalan paralar, hesap, not ve
lunan Meşihata tâbi idi. Meşihat, her halde raporlardan anlaşıldığına göre, camilerin in-
bu vesikaları, vakıf mülkleri idaresini bir el- şaJarmı tamamlamak, onları temiz tutmak
<len yapmak ve devlet hesabma alman va­ ve camj mekteplerindeki çocukları okutmak
ridatı muayyenleştirmek, daha doğrusu vakıf için sarfedilir, hatta bankaya yatırılırdı. Ba­
mülklerini devlet hesabma almak isteyen Di­ zan, mevcut paralarla, vakıflarm sermayesi­
yanet İşleri Vekâletinin emrile, toplamıştır. ni artırmak için, herhangi bir mal satın alı­
Azerbaycanm vakıf gayrımenkulâtı, ma- nırdı.
Vâkıflar ekseriyetle zengin han ve­
(1) Meşihat, vaktUe Kafkasyada s ü n n î ve sU
ı^zhepierlaln İdaresi için, Osmanlüann şeyhülls.
ya bey ailelerinden, bazan da tüccarlardan
ı f ı tarzında k u r u l m u ş bir müessese İdi. i d i . Vakıflar, alelusul ruhanîler tarafmdan
 140 K. S. G U n A Y 1) U L İ A

tasdik olunan, dinî bir vasiyetname ile hibe sı 16!;9 lıektar lö nı.2 olup, içinde biri 1284
edilirdi (2). hek. 7615 m.2, diğeri 264 lıek. 1882 m.2 zi­
Bazan Çarlık hükümeti, vakıf mülkünün raata elverişli i k i arsa vardı, kalan 150 h.
bir kısmmı (pek büyük olduğu da vakîdir) 549 m.2 toprak işe yaramazdı.
vâkıflarm akrabalarına veya vakıf mülkle­
Mağazalar kiraya verilirdi, böylece ca­
rine mücavir kasabalarm ahalisine, (bunlar-
minin kendi hazinesinde ~ > - nakit paralan,
senelerce uğraştıktan ve işleri derece sırasile
. fıankalarda da faiz getiren evrakı vardı. Ca­
birçok mahkemelerde tetkik edildikten sonra)
minin 1919 senesi içindeki bütün varidatı,
iade ederdi. Bazan, camiler vâkıflarm fa­
187.729 rubleden ibaretti. Bu meblâğa, o sı­
kirleşmiş iıkraba veya haleflerine yemek ve-
rada İngilizlerin Devlet Bankasından alıp
. rirlerdi.
götürdükleri 100.000 rubleyi ilâve etmek lâ­
Azerbaycanın vakıf mülkleri hakkmda zımdır. Bakû kadısıuııı, .Aleşilıat ve Diyanet
malûmat veren bazı kadılarm dediklerine İşleri Vekâletine, götürülen para hakkında,
göre, Mart fâciası ve Bakûnun imperialisc- yazdığı raporda şunları görüyoruz:
1er tarafmdan işgal edildiğinde ' bankalarm
terkedilmesi, vakıf işlerine ait hemen bütün
vesikaların kaybolmasına sebep olmuştu.
• \ ^ \ \ J j l ü l ^ I İ YO ' Y T ^ • ^-i
Bazı camilerin bulundukları yerlerde
değil ancak uzak vilâyetlerde vakıf mülkleri
vardı. Aşağıda göreceğimiz veçhile, birçok
şehir ve nahiyelerde hiç bir vakıf yoktu.
Bakû şehrinin Bayraşlar mıntakasında
M a n a f o ğ l u K a s ı m B e k tarafın­
dan inşa veya vakfedilmiş Kasım-bek camisi­
nin aşağıdaki gayrımenkulâtı vardı: bir ha­ Jİ*U4 i - i ^ J
mam ile, b i r i 11, diğeri 5 kepenkli olmak
üzere, kumla karıştırılmış, asfalt ile örtülü,
iki mağaza k i , bunların mecmu sahası 1484
m.2 dir ve Bakû nahiyesinla Uç-Tepe denilen
yerinde bir çiftlik ( 3 ) .
Ayni camiye daha biv mülk j ' o ^ j w
(4) aitti. Uç-tepedeki çiftliğin umumî saha-
(2) Devlet Arşivi, Meşlhatiu demirbaş evrakı,
dosya 63-1919, yaprak 39.
(3) Devlet Arşivi, Meşiliatin demirbaş evrakı,
•f.^*Jj ,j,-^,J jf Y"VV
dosya 63-1919. Yaprak 38.
(4) Dosyalarda, dükkân sahiplerinin bu m ü l k ­
lerini vakfettiklerine dair birkaç dinî vasiyetname
vardır. İki d ü k k â n ı n tasaddukuna dair olan aşağı­
daki vesika vakfiyenin tipik bir şekildir;
«jIj jj<>» jVjl c.>^\ if^*

Bu vakıfnamelerde: Tarih, mülkün yeri, hu.

dutları, sahası ve İsmi, vakıfların l a n ı ve vakfın
maksadı sarahaten kaydedilirdi.

5 j IsCıj (lyekabr ; hirlncikânun ( Mut. ) .

 t Z i: R I! I î C i \ I' A K I /. A R I
141

Demek ki Lıı caminin 2o7.729 ruble na­ Il/i/ak /»escidııün hiç bir \akif miUk'û
kit ]jarası varmış. Cami bu jjara ile lıizmet- yoktu. 1919 senesine ait raporda, cami ve
kârlarmı lular. cami ve avlusuna bakar, ver­ riiluuıîiere elzem olan !);!ralarm ramazan ve
gi yeıiv. \akif konıisyonunıuı iicreliıü temin uıtıharrcrt! ayları zaifınd;; miisliimaıılar-
C'ler \c \âkıfm \aiislerine yardım cder- dan loplanchğı kaydedilmiştir. Bu mescidin
tîi. Caminin l)iiliiii ^arfiyali 19.100 rubleden \;ikif iuiilklerine dair malûmatın sonunda:
ibaretti (6). <-lttifak camisinin bütün malı Mart faciası
Bu caîniiıiu 1919 ve 1920 seneleri irin- esnasında çalmrmştjr» kaydı \ardir (10).
tleki \aridat ^'c sarfiyatın umumî bilançosu, Hüseyin Kuli J>^ J^->- mescidi, yukarı­
sehven ilâ\e edilmiş varidatın, yani bn ca­ daki ph'ı, Juçbir mülke sa1;ip olmayjj), mü-
miye ail olmayan Bibi Eybt'f tiirbesin'm vakıf- nu'nlerin sadakaiarüe idare edilirdi (11).
larmnı. nakit ])aralarm ve diğer tesadüfi va-
Bakûdaki ]hıcı Cerai mescidi hakkn;-
ridatm larhmdan sonra şu ^aziyeti alıyor:
(•a 1918 \e 1919 senelerine ait bir not bu­
Sene Varidat Sarfiyat Fark
lundu. \Jescidin kiraya verilen dört dükkâ­
Knble Bulde Ruble nı vardı. Çiftlik. ıneyva l.ıahçeleri ve saire
919 187.729 19.400 168.329 gibi başka gayrimenkulâtı yoktu. Bütün vari­
920 1.32.786.9.3 23.400 113.486.93 (7) datı ])n dükkânların kirasından ve namaza
Bakûdaki «Haci Pir Verdi mescidi» nin gelenlere satılan çerâğlardan L / ' J ^ «-'-,-=7
vakıf emlâki 9 dükkândan ibaretti: menkul kalan kârdan ibaretti. Caminin sarfiyatı hiz­
mallan yoklu. Diğer bir rivayete göre ca­ metkârlarına verilen maaştan, cami ve av­
minin yalnız 6 dükânı vardı. 1919 ve 1920 lusunun temizlenmesi için verilen paradan,
senelerinde caminin şu varidat \e sarfiyatı vergilerden ve diğer ufak harçlardan iba­
vardı: retti.
Sene Varidat Sarfiyat Fark Hiç bir vakıf ınülküne sahi]) olmayıj),
1919 554 r. 50 k. 703'r. 149 r. sırf müminlerin yardımlariyle idare edilen,
1920 554 r. 50 k. meçhul meçhul Nazar ve Hucı Baba rıu'scidlevı de hu mesci­
Dükkânlar kiraya verilir, alınan kira de tabi idi. Bu mescidlerin i k i dükânı \ ar idi
parası caminin bütün varidatmı te.şkil eder­ ise de «hep bos dururdu».
di- îşte toprağa sahip olmayan bir cami tipi. Bu mescitlerin bir sene pek büyük ziyan,
Sarfiyatı da az ve basit olup caminin hizmet-
öbür sene ise pek büyük kâr getirdiğini gös­
karlarma verilen maaştan ibaretti (8).
teren, sıhhati şüpheli, \aiidat \'e sarfiyat cet­
«Muhammetyar mescîdi»nin mevkufatı
velini bildirelim:
evvelkinden daha azdı: mescidin yalnız iki
dükkânı, menkul emlâkten da iki sema­ Sene Varidat Sarfiyat Fark
veri; birkaç bardak, kitap ve sairesi vardı. 19];; 700 r. 2.510 r. 1.410 r.(12)
j\Tescid bu i k i dükkândan .ilman kira ile ida­ 1919 4.500 r. 1.500 r. -|- 3.000 r.
re edilir; bu paradan verailerini. su ve Bakûdaki Tazc-Pir ^ > 4)1» mcscidininö
elektrik parasmı ve hizmeîkârlarmm maaşla- kârgir dükkânı vardı. 1918 senesine ait va­
i'inı verirdi. ridat ve sarfiyatı şöyledir:
Sene Varidat Sarfiyat Fark
Sene Vari. Sarfiyat Fark
1919 12.1.50 r. 104.550 r. ^-92.300 r. 1918 291 r. 4.385 r. ~ 4.091.45 r. (13)
1920 2S.950r. 1.850 r . - ^ 27.100 r. (9)
7'aze i j l mescidinin gayrimenkulâtı ki­
f6) D . 63-1919. yap. 109- raya \eri!en 9 dükkândan ibaretti. Mescidin
(7) D . 6-1920, yap. 75, 79- B u m e b l â ğ doğru
menkul mülkünü de 24 halice furuş
olup metinde de k a y d e d i l m i ş t i r : (Ba muharecl me-
ü a h i l d e n teftik ettikte 1921 inci sene.ve kalur 11348G
^ jj - j ^ i i - teşkil ederdi.
•«enfjat 9,3 k ö p e k ) , yani «1921 )sic1 senesine ait va­
(10) D. 6-1920, yap- 42-43.
r i d a t t a n o senenin s a r f i y a t ı tarliedilirse 113-486 r .
93 k . k a i n - . . (11) D. 6-1920, yap. 44-45-
(8) D . 63-1919, yap. 40, 56, 61, 62 ve D. (12) D. 63-1919, yap. 59 ve D.6-1920 yai'- 70
6-1920 yap. 84.
(13) D. 63-1919, yap. 6-
(9) D . 6-1920, yap. 78 ve D. 63-1919- 6-
 142 K. S. G U B A Y D U L Î N

Sene Varidat Sarfiyat Fark

918 6.998,80 r. 2.674,60r. 4.324,20r,{l4)
Baku şehrinin Bayraşlar mmtakasmda
bulunup hangi camiye ait olduğu belli olmı-
yan vakıf emlâki de 4 kârgir dükkândan, 4
ambardan bir katlı hamamdan ve bir «kış­
lak» tan ibaretti. Hamamın üçte ikisi
hususî bir mülk olup, ancak 3 te biri vakfa
aitti. Bu vakıf mülklerinin, son iki mülk ha­
riç, umumî sahası 2238 m.2 idi. Bu mescide
ai^ bundan başka adetler bulunamadı.
Bakûda bulunan diğer bir meçhul ca­
minin vakıf mülkleri 3 dükkân ve 22 haliçe
furuştan ibaretti.
1919 senesi kayıtlarına göre bu caminin
varidat ve sarfiyatı şu idi:
Sene Varidat Sarfiyat
1919 5.000 r. 4.300 r.- +
Bakü kalesi dahilinde bulunup, tahmi­
nen 1905 te inşa edilmiş olan Cuma mescidi­
nin, kendisine vakfedilmiş, 3 ahşap dükkânı
vardı.
ilâve etmek lâzımdır. Meclise ve kaziyata ve
binaenaleyh türbelerin vakıflarına ait evrak
ve eşya. Mart faciası esnasında îsmailiyede
kaybolmuştur ki, bunu Bakü kadısı Meşihat
idaresine bildirmiştir.
Görülüyor ki, meşihatın dosyalarından
aldığımız malûmat ancak takribi olup, telki-
kat neticesinde elde ettiğimiz rakamlar da
kat'î bir sıhhati haiz değildir. Fakat, henüz
başka malûmatımız olmadığından, bu malû­
mat ta oldukça alâkalıdır. Bu takribi rakam­
larla yaptığımız ve Hacı Pir Verdi mescidi­
nin ve Bibi Eybat türbesinin 1918, 1919 ve
1920 seneleri içindeki sarfiyatına dair ma­
lûmatımız olmadığından, iki hanesi noksan
olan, hesaba göre, Bakûdaki bütün vakıf
mülklerinin varidatı 425.209 r. 30 kop., sar­
Fark fiyatı da 186.941 r. idi. Varidat sarfiyattan
700 r. (15) iki üç defa fazla olarak görünüyor.Bu hüküm,
Bakü şehrindeki camilerin vakıflarına ait va­
ridat ve sarfiyattaki birçok noksanları gÖz
önüne almamız zarurî olduğundan, -ancak biı
tahminden ibaret kalıyor.

Sene Varidat Sarfiyat Fark

IJ
1918 7.600 4.300 r. 4- 3.400 r.

Evliyadan Hakim Hatun ve Bibi Eyhal Gence şehrinde de vakıf mülkleri vardı.
türbelerinin varidatı, hediye edilen eşyadan 1612 de Ş a h A b b a s tarafından vakfe­
ve sadaka ile nezir olarak, verilen pahadan dilen Ton-Hamam c^»- jy" hamamı varidatı
ibaretti. Vesikada, türbelere ait eşyanın biı buradaki Şah Abbas camisine aitti. Bu ha­
listesi vardır (16). Türbelerin varidat ve sar­ mamın işgal ettiği saha 676 m.2 dir. Bundan
fiyatına ait dağınık malûmat şunlardan iba­ başka caminin bir geçidi, 3876 m.2 sahasında
rettir : 15,5 mağazası (18), Büyük, Küçük ve Tayukçi
olmak üzere, ceman 6707 m.2 saha
Sene Varidat Sarfiyat Fark işgal eden (19) üç kervansarayı, 13.663 nı.2
'W9/918 -
büyüklüğünde iki arsası, biri 109 h. 2500 m.2
20/9/919 16.787 r. 3.213 r. 13.574 r. . (20), diğeri 1638 h. 7496 m.2 büyüklüğünde
5/12/917 -
olmak üzere, iki çiftliği vardı. Bu çiftlikler­
20/9/918 1.722 r. 665 r. 1.072 r. den biri olan Dar-heklü veya Dere-beklü-»J^
8/919 ve ^ Gence nahiyesinde bulunup, 1612 de
1/920 30.037 r. Meç. Meç. (17) Ş a h A b b a s tarafından vakfedilmiştir.
Bu meblâğlara, nakit para olarak Dev­ Karakeşiş ve Türbe kasabaları bu çiftlik üze­
rinde hak iddia etmişlerdi. Diğer rivayetlere
let bankasında bulunmuş olan 92.000 rubleyi
göre çiftlik ermenilere aitti.
(14) D . 63-1919, yap. 40, 60-
İkinci çiftlik, yani Dinaraş, o zaman hu­
(15) Aynı d e ya. yap. 79.
susî ellerde Ş e y h z a m a n o v ' larda bu­
(16) Çok enteresan tolr folkloristik malzeme t e ş . lunuyordu. Vesikalardan birinde şöyle bir
k i l eden bu malûmat, yer m ü s a i t olmadığından, der-
cedllmemlştlr.
(18) Yarım d ü k k a n Hususî bir m ü l k 1<«-
(17) Mejihotln demirbaj eurofcı, D . 6-1920, yap. (19) Başka rivayetlere göre 14-166 » 2 -
12, 14, 15, D . 63-1919, yap. 89-
(20) Diğer rivayetlere göre 873 hek. 9998 » 2 .
 AZERBAYCAN V AKIF L ARl 143

kayıt vardır: «Gerçi bu çiftlik, eskideU; şeria­ Kuba şehri camisinin vakıf mülkleri 14
ta göre, \akfa ait sayılmış ise de, Ruhanîler dükkândan ve bir bodrumdan ibaretti. 1917
Meclisinin müsamahasile ve bilhassa Rusla- senesinde caminin 384 ruble nakit parası, ca­
rm davnost (müruru zaman - Y.K.) dedik­ misin haznedarı yamnda 833 ruble, Bakü ha­
leri kanuna binaen, caminin idaresinden çık­ zinesinde 907 ruble ve Kuba hazinesinde 922
mıştı (yani artık evkaftan değildi). Bugün ruble 98 köpek olmak üzere 2666 rulı. 98
Dinaraş çiftliğinden, Gence nehrinin sahilin­ kop. sermayesi varmış (24).
de «bazan kiraya verilen» taşhk bir arsa kal­ Azah camisinin, anlaşıldığnıa göre, 25
mıştır (21). dükkânı vardı. Biz ancak 14 dükkânmdan
alınan kiranın miktarını biliyoruz. 1919 se­
nesinde cami bu 14 dükkânın kirasından
14.446 ruble almıştı. Sarfiyatı muallimin,
hademenin, ihtimal mezarlık hademesinin
/ ^ j l f ve talebelerin maaşlarından ve cami ile
mektebin teshinat harcından ibaret olup,
14.217 ruble i d i .
1920 senesinde bu caminin varidatını,
1919 dan kalan 229 ruble ve bu dükkânlar­
dan alınan kira parasiyle beraber 37.959 ru­
ble teşkil ediyordu, cami ve mektebin idare­
sine 37.730 rulile sarfedilmişti.
Sene Varidat Sarfiyat Fark
1919 14.446 r. 14.217 r. - f 29 r.
Mezkûr caminin 1918 ve 1919 senelerine 1920 37.959 r. 37.730 r. - f 229 r.
ait varidat ve sarfiyatı hakkmda malûmatı­
Susa şehri vakıflarile zengindi. Birçok
mız vardır. Bu i k i sene içindeki varidat ev­
çiftlik, arazi, dükkân ve ev Gevher ağa ve Mes-
velki seneden kalan paralardan, dükkânla­
cidülaksa camilerine aitti. Şuşa şehrinin nef­
rın, kervansarayların ve pasajm kirasmdan,
sinde bu camilerin 12 ahşap dükkânı, 4 (di­
nezirlerden, vakfiyelerden ve bankalara ya­
ğer rivayetlere göre 3) kârgir dükkânı, 273
tırılmış olan bu varidatnı faizinden mürek­
m.2 Iık boş bir arsa ve bir kervansarayın
kepti.
6 da bir payı vardı. Bu sonuncu 17 temmuz
Sene Varidat Sarfiyat Fark 1865 senesinde Korgeneral î b r a K-i m
918 1640,93 r. 1141,93 r. + 229 r. h a n C e v a n ş i r tarafından Oevhar-ağa
camisine vakfedilmiştir. Vesikada, kervansa-
919 56126.91 r. 37218,36 r. + 18908,55 r(2Z)
raym ancak bir kısmımn, vakıf emlâkinden
Bakü vilâyetinin sünnî meclisi reisinin kaldığının sebebi izah edilmiştir. Vakıfda-
Meşihat idaresine gönderdiği rapora göre, 18 rın (25) yeğeni Şekinli H a s a n ağa,
mart faciasında Şamahtaki camiye ^\>-i>y~>- mahkeme kararile, 6 da 5 kısmını almış ve
vakıf dükkânları tamamile yangmda yanmış­ ancak bir kısım vakıf olarak kalmıştır (26).
tır.. «Onun için bunun ne bugünkü ne de dün­ Ziraî topraklar, ollak ve meralardan
kü halini mufassalan ve Katta kabataslak bi­ j y r ,l<ıil;*i^^el^j ibaret olan «Maksudlu ve
le tasvir etmek kat'iyyen imkânsızdır». Ca­ ona mücavir «Cevanşir hfinujnlu» ve «Ahmet
minin yangında yanan mülkleri arasında 42
(24) Aynı dosya. yap. 78-
dükkân vardı. Bu dükkânlar 1916 da henüz
(25) Bazı rivayetlere göre Şuşadaki vakıf emlâki
kiraya verilirdi. 1918 senesinde bunlarm k i ­
Han Cevanşir, diğerlerine göre de kızı tara-
rasından 12.123 ruble 03 köpek mevcuttu fından vakfedllmlştt.
(28). (26) Burası asılda: , . . . 5 te bir kısmını almış
ve ancak bir kısım . . . . » diye yazılmışsa da, biraz
(21) D . 63-1919, yap. 8, 11, 68, 72. yukarıda söylenene uymadıtından, matbaa veya dik­
(22) Aynı dosya. yap. 65, 66 ve 78- katsizlik hatası olarak kabul edip, bu suretle tas-
hlh ettim. r. K.
(23) Aynı dosya. yap. 31, 78-
 144 K. S. CV B AY nU Lî N

ağaoğlu» çiftlikleri bu camilere ait olup, 2619 gal eder, ayni mmtakada 299 h. 8912 m.2 sa­
hek. 6143 m.2 lık bir sahayı işgal ederdi. ha işgal eden Bedhuvezlu çiftliği, gene orada
Tetkik ettiğimiz zamanda bunların ancak Budugurvendi-ahund ^ U ' l ) > »çiftliği­
964 hek. 6773 m.2 sı- vakıf mülkü olarak kal­ nin üçte biri ki, 6831 h. 3831 m.2 büyüklüğün-
mıştı; bu topraklarm büyük kısmı adliyenin dedir. Ayni yerde bulunan Karakaşlu çiftliği­
kararile Kekelbekovlara ( ? ) . -Ahmet ağa oğlu nin dörtte biri ki, 182 h. 4475 m.2 dır, Aşa-
beylere ve mmtakanm köylülerine verilmişti. ga-Şlingvat ^ î O ^ *£\t\ kasabası yanında
Maksutlu gibi, ziraî topraklardan, otlak bulunan 1.261 m.2 büyüklüğündeki Çohar
ve meralardan mürekkep olan Baharlu ve çiftliği, Erivan vilâyetinde Haraba-Sarbanlar
ŞekerbeHii çiftlikleri de bu camilere aitti. );\, I> arsası ki, 98 h. 5981 m.2 büyük-
Civardaki köylerin ahalisine toprak tevzi lüğündedir ve, gene orada, 3.186 m.2 işgal
edildikten sonra, bu çiftliklerin 381 h. 2824 eden bir meyva bahçesi.
m.2 İlk sahasından, ancak 65 h. 5500 m. 2 ca­ îki camiye ait vakıf emlâkin takribi cet­
milere ait kalmıştı. veli (29):
Şellü kasabasmda, sahası malûm olmı- 919/20 ye 919/20 de Çiftliklerin isimleri
yan, vakfedilmiş bir bahçe, aynı camilere kadar —^
aitti. 2620 h. 965 h. Maksudlu (Cevan. H.
Hıdırlı (Dargalu veya Rogalu) çiftliği­ ve (Ahmet-Ağa)
nin sahası iptida 163 h. 8750 m.2 idi. Bu 381 » 66 » Baharlu ve Şekerbeklü
topraktan 109 h. 2500 m.2 ı mahkeme kara­ — — Şellü
rile. Ş e k e r bek Agalarbekov 164 » 55 » Hıd. (Dar. veya Rog.)
için, camiden almdı. Şöyle ki, vakıf mülkü 174 » 151 » îv-oğlu
olarak ancak 54 h. 6250 n\2 ı kalmıştı. Hı- 8353 » 2784 » (30) «Not» ta zikre­
dırlu veya Dargalu çiftliğinin yansı bizzat dilen 7 çiftlik.
camiye, yansı da bahçıvanlara aitti.
Vakfa ait 4.534 m.2 büyüklüğündeki tv 11694 h. 4021 h.
yj oğlu çiftliği ekin tarlası ve meralardan
ibaretti. Bu camilerin bütün gnyrimenkulâtı «hü­
Cevanşir nahiyesinde 174 h. 8000 m.2 kümet defterlerine» ( ? ) göre 26.562 rub. 75
(27) vi kaplayan Karadağlu çiftliği vardı. Bu kopek kıymetinde idi (1919
çiftlik bir zaman kısmen veya tamamen «gas- senesine ait ma­
bedilmiştiıjj'jt .^Trl ^.^c ; fakat bilâhare,
lûmat).
mahkeme kararile. tekrar cpmive iade edilmiş­
ti. Bu vakıf mülkün idarecileri, köylüler Bu camilerin varidat ve sarfiyatının mik­
tarafmdan zorla aimmış arazinin miktarmı tarı aşağıdaki cetvelde görülüyor:
tesbit edemediler. Buna ait evrakm Mart fa- I . Mescidülaksa
ciasmdaki yangnıda mahvolması muhtemel­ Sene Varidat Sarfiyat Fark
dir. 919 5515 1990 3525
920 35000 14000 21000
«Vakıf emlâkinin tahı irine mahsus def­
I I . Gevher-Ağa Camii
terlerden» alman bir nottan anlaşılıyor
Sene Varidat Sarfiyat Fark
kî, mezkûr çiftliklerden başka şu emlâk ta
919 13659 13114,11 344,89
avni iki camive aitti: Erivan vilâyetinin Go- 920 85551,24(31)14684.22 70866,78 (32)
ribsar mmtakasmdaki Ybva W_ çiftliğinin (29) T a m hektarlara kadar doğrudur.
yansı ki, 651 h. 6712 m.2 Iık bir sahayı iş­ (30) B u , İki caminin, muhtelif «gasplardan,
sonra, vasatî olarak ü ç kere u f a l m ı ş mülklerine kıya-
(27) Dlgpr rivayetlere göre (ayni evrakta mevcut sen, evvelki adedin ü ç e taksim edilmesinden husule
bulunan) 666 H . 4243. m.2 B u adetlerden hangisi­ gelmiş, S ü n n î bir adettir.
nin doğru o l d u ğ u n u tespit etmek müşküldür. (31) 1919 dan kalan nakit paralarla beraber.
(28) İhtimal kl, bu defterlerde Kafkasyanın b ü ­ (32) Devlet Arşivi, Meşihatta denilrbaş evrakı,
t ü n vakıriarı t o p l a n m ı ş t ı . Maalesef Meşihatta dos­ D- 63-1919, yap. 77 ve dosya 6-1920. yaP- 46, 97,
yalarında bunlara rastgelmedlk. 100, 102, 104.
 AZERBAYCAN VAKIFLARI 145

Keokçay (Gökçay ? ) şehrinde 18 vakıf

dükkânı vardı. Bu şehrin vakıf mülklerin­
den alman senevi irad 1919 da 2676
rub., 1920 senesinde 2634 ruble, 1920 senesi
içindeki sarfiyat ta 257 ruL. 50 kop. idi. Bu­
na, alınan para ile inşası henüz bitmemiş
camiyi itmam etmek maksadiyle, 3249 rubleye
mukabil satılan, 2475 kilo ham pamuktan
alman kân ilâve etmek lâzımdır (33). Demek ki, zekât bu zamana kadar cami­
ler tarafından ahnırdı.
Aktaş'taki caminin vakıf mülkleri birkaç
dükkândan ibaretti; bunlardan 1919 da alı­ Vesikalarda bunlara dair malûmat ol­
nan 300 ruble kamilen tamirlerine sarfedil- madığından sarfiyat ve varidatta eksik kalan
miştir (34). adetleri göz önüne almıyarak, kabataslak ya­
pılan bir hesaba göre, I I , fasıldaki camilerin
Zangeur, Seki ve Lengeran nahiyele-
bütün varidatı 264.688 r. 07 kop., sarfiyatı
nle, Lenkorani şehrinde, Gence vilâyetinde
da 106.567 r. 29 köpektir. Demek ki 1917,
ve Kuba nahiyesinde hiçbir vakıf mülkü yok­
1918 ve 1919 seneleri içindeki varidat ayni
tu. Kuba nahiyesine dair şöyle bir kayıt var-
senelerdeki sarfiyattan hemen hemen 2,5
<lır (35).
defa fazladır. Bütün Azerbaycan için bu ade­
di 2 olarak kabul edebiliriz.
(»jU <,} (36),jJ_j3, J \ _y ^ J j l . . .
1919 - 1920 senelerinde gayrimenkulâ-
tm bütün sahası, şehir içindeki vakıf mülk­
Ö^J)^ i tL^^ leri dahil, 7460 hek. 8444 m.2 idi. Bütün çift­
lik ve arsalarm sahası henüz malûm olmadığı
(33) D . 63-1919, yap. 87, 88.
(34) Aynı dosya. yap. 115-
için, bu adedin daha çok büyümesi muhte­
(35) D . 63-1919, yap. 29, 43, 45, 98, 100, 130, meldir.
^ - 6-1920, yap. 46, 87 - 88. rusçadan çeviren: Y. Kalantay
(36) Uyezd - Nahiye. (Müt.).
 O ı - t e ı .^îri>/fcida a r a z i m e s e l e s i n e

P
ro
f
. T
F
I
RAT

Olla A,-) ada miilılcli'' •\r\iy \e ycrleıtîr;

I l şr.vı;A\î HAM.\ VAKIFNAMESI
I Faisea. (jleii: 22/., 17 em.)
•^"lılır cdeii devle!leriıı ır-ml -ajay larilıim-
uit lıireok ı n e ı d ı a \<- \o.-ikalai' nımcıllın'. Uıııı- Bu vesika Souiyv/ So'sial Cihııhıın'yclleri
'fi-<laıı T a ]> a r i . i l . n ii I I-', s i r . \\ e s i - ISır/iği llinıler Ahıdeınisi Sarkiyal Enslitiis'd-
d tl i II Mil Ccıııiiillcrdril/'ı. C ü \- e y n î " m'ln kazmalar kısmında ] ! 670 numarayla ka­
"1)1 Ci/ı</ııki/.ş(/\sı\ ] Rt'irıılil^sdjd. Mi'l- ydı olıij) H)7 yaprağı havidir. Yazmanın so-

lua.sadeyn. Ba!trül'-snır. AhJuUalııuııue. U- iHuıda bir veya i k i . dördüncü yajjraktaıı son­

^'^'ydulhıhnamı-. Ruhimh'ini. M:ıl:inılıtıni \.<. ra da bir ya|)rağm noksan olması ııuılıie-
o'l'i. Orta Asya de\ Ictlcı iniıı s a r a y lıayaiıııa meidir. Kâgıl eski \e siliktir, flatdıı sekline
^ t' lıiikiijiıdai laı ıiiiıı tei( iinıeilıallej inc ıkiii' P'/re İlimim asıl nüsha veya doğrudan doğru­
'e\kalâde alâkalı nıaliınıalı lıavî ınejılıahuı ya o n d a n i s l i ı ı s a l ı edilıııi.ş bir sureti olduğu-
i'k salla zikretmemiz lâzımdır. iia hükmedilelıilir. Bireok sahiCeleriıı kena­
rında, şu ibareyi ha\î. yuvarlak Jjir mühür
Orla Asya tarihine aiı e-erler \ iicude ,L:e-
basılmıştır:
^"'^"11 muasır âlimlerin eoQii iaı meıılıakııa
J j V I a.c j i î l d.m J i l e y i I
îHÜıacual elmi^leıdir. Fak.'l. m ' / z k â r ıııeıılui-
'\laaleser. larilisiz olan bıı miilırüıı han-
bıra dayanarak. nesredilnii.< \e neşredilmek-
</' sene\e ait (ibhığuıuı lesj>il edemedik.
'levanı eden lailiin ihni telkikler. ası! ı n e s e -
.Mezkûr \akılıiâmenin Ş e y b a ıı î
'•^yi tnv.sif etmek lıususımda. k a z a n lamaıncıı
'iHUal'Fak oldukları halde. ı m i e - i r k u \ v e l l e r i
I ! a II " a aiı olmayjjı. Suîlaıı T i nı u r I b ıı i
ve lıalısı ge(;en vakaların s e l . e . d e r i n i tahlil et- .Ş e y b a ıı î H a ıı ' nı zı>'. eesk H ıı r ıı n -
"lediklerinden. ııok-amhr. Malûm oldııjl'u ver­ d ok \\ a n J'^ J-o / oymaÇına nıe?)sııp.
gile. Iıeılıanul lıiı remi\eli;ı si\asi idaıe şek- M i h r ,S II 1 1 a n f l a n ı m ' nı oldüğımıı.
ımun iktisadı ve irlinıai leşkilâtlle tayin e- bilhassa kaydelmemiz lâzü'uhr.
f'ilir. Ilall.uki. mezkûr m e n l . a l a r d a lı.A le hiı lîu vesikada, alelıtlak dibacelerden sonra
talılile asla teşebltiıs edilmedi. lx e s i d e d - larihî malûmat verilmişliı k i . kısaca şudur:
' 1 i n . C. ü \ e >• n i . \ ' a s s a f . A 1. d u r - « E b ü I F e \ h I\I e Iı nı e l .Ş e )• b a -
1' e z z a k ve diğerleri kendi hükümdar saray- n i II a n Senierkani şebnniiı ilxlai Ll
lai'nnn mahdut eerçevesindeu kurtulmağa, e- mahaller.inde I Ha ıiye) ksmi verdiği
serlerinde halk kütlesinin ietimaî varlığını, binnedrese kurnuıştur M I . lîıııımıla bilen dör­
"liimkün merteLe, inikas c'tinuek maksadile. düncü yaııraklan sonra, yrkarıda söylediği­
bu kütlenin ieine jiirrne-je. ea!ı-rmadılar. Ihı- miz ı;ibi. bir yajırak noksandır, fakat mtitea-
RÜnkÜ larih i l m i . su veya bu devlel ve millel- kıj) ıııelindeiı. ieiııde «mezkûr medresenin in­
lerin ikUsadî ve ietimaî teşkilâtını, iııikâs ef- şası Ş e v b a 11 î H a ıı * m lıayatidda
'ıren vesikalara büyük bir ehemmiyet \ermek- mediğinden ve Ş e y b a n î H a n " nı H . 936
'e \e miKisır müverrihlerden, biıinei dereee- da Iran Iıııdıiduiıda öldürüldüğünden» bahse­
de. hu menbalardan istilade elmelerini ı s r a ı - dildiği aıılaşılmakladıi'.
la talep etmektedir, iste aşağıda arzedeeeği- kaybolan yajıraktan soma metinde
mız, ve Orla Asyannı ietimaî - iktisadî müna- o U j i i , - j>5 -^f- ^j'^^j} ismi
cebellerinin telkiki iein mülıiın birer malzeme ( 1 ) B u g ü u bu medrese •<-< jJ.» (Mecl-
"'^"1- ne vesika da hu ne\ i.lendir. rrsı^i m n ) i: mile maruftur.
 148
Prof.
kaydedilmiştir. Bu T i m u r Sultan,
Ş e y b a n î H a n ' m oğludur.
Mezkûr vakıfnamede kaydedildiğine göre,
Ş e y b a u î H a n ' ın vefatmdan sonra,
T i m u r S u l t a n mevzuubahs medrese­
nin inşasmı itmam etmeğe koyulmuş, fakat ya­
pı bitmeden evvel Kulak çölünün Hutlan mın-
takasında ölmüştü.
T i m u r S u l t a n ' m ölümünden son­
ra dul kalan eşi M i h r S u 11 a n H a n ı m
binayı tamamlayıp süslediği gibi, yapmm ce­
nup tarafmda başka bir medrese yaptırdı, ve
bu iki medrese ile beraber birçok dükkân, av­
lu J'«>- ve arazi vakfetti ki, vakıfnamede
şu suretle ifade edilmiştir:
(y\s j (>-j^-9^l!
«Ve sonra hali hayatta, bedeni sıhhatta
ve aklı başmda iken ve her şekilde bütün me­
lekelerine tasarruf ederken mezkûr hudutlarla
muttasıf bu iki medresei şerifeye, ölümünden
sonra kullanmak üzere, kendi malından ve
meşru mülkünden bütün hububat tarlalarını,
akaratmı, kasabalarını, malikânelerini, ve de­
ğirmenlerini ki, bütün bunlar bu vakfiyede
yazılmıştır, vakfedip bağışlamıştır».
Vesikada, vakfa dahil olan emlâkin mu­
fassal kaydinden evvel, bulundukları yere da­
ir kısa bir izahat verilmiştir:
J-*^ <lkUljb »J^.; ^^i»)
«Bazıları payitaht şehri olan Semerkant,
bazıları Semerkant nahiyesinin Şavdar-ı Uli-
yâ tümeninde, bazıları Semerkant havalisinde,
bazıları Keş ve bazıları Semerkant vilâyetin­
de bulunuyor».
Bütün vakıfları ayrı ayrı saymayı fuzulî
F i T R A T
bulduk ise de, medreselere ait gayrimenkul-
lerin muhtasar bir cetvelin' neşretmek fayda­
sız olmıyacaktır zannederiz:
Semerkant şehrinde: 27 dükkân, 4 avlu
ve bir kapalı çarşı '^ş .
Semerkant havalisinde: Büyük bir bahçe,
ve 200 tanab (2) kadar arazi; bir bahçe ve
arsa; 2 kâğıt imalâthanesi: muhtelif yerlerde
beş, altı parça arsa.
Keş vilâyetinde: Sayısız araziyi ve keza-
lik «takcay»^UC.; (3) arsalarını, bir değir­
meni, bir tepe-*'" j- ^ ve daha bir değirmeni
havî bütün Haşnuy -Skasabası; bütün
Endi Ahmedi Mugulan Ji'y>j> J^l-^'l ka­
sabası; Haşid Sipakian jİJİ~- -i-i^ veya di­
ğer ismile Haşidak Payan 0-^;.;.^- tiyülü-
nün bütün arazisi; bütün Hisarak
kasabası; 2 mera lilJj' ve bir yayla J ^ .
Manklik Hoca -»^-Iji- <il-lSo^ kasabası; Manku-
car j ' r ^ C : . mevkiinin 42 payından 17,5 pay
ve Siyah Ab J^ .
Nesef vilâyetinde: Gubdin kasabası
J- J. »e ve Deşti Gubdin.
Semerkandin yeni kanallarında: bütün
Kuksam ^lıf^r(^(:5^r) sahası.
Saydığımız vakıfların büyük bir kısmı
M i h r S u l t a n H a n T m ' a aitti; kalan­
lar ise diğer arazi sahiplerinden satın ahnıp
vakfa kalbedilmişti.
Vakıfnamenin sonunda vakıfdarm şartlan
ve kezalik vakıfların nakid \e tabiî servet ola­
rak senevî varidatı mufassalan gösterilmiştir.
Buna dayanarak X V I . asu zarfmda mezkûr
gayrimenkul âttan gelen varidatı tahmin et­
mek mümkündür.
ihtiva ettiği bütün bu malûmattan başka,
mezkûr kaynak, bizi bazı orta Asya emlâk sa­
hiplerinin isimlerinden haberdar ediyor. Me­
selâ vakıfnamede, vakfedilen araziyi her ta­
raftan ihata eden mülkler tavsif edilirken,
filân mülkün sahibi filân olduğu, veya filâ-
nm arazisini filâna sattığı, veya mülkün dev­
let mah olduğu v.s. kaydedilmiştir. Mezkûr
vakıfnamede zikredilen büyük Orta Asya ara­
zi sahiplerinin isimlerini neşredelim:
(1) Merhum E m i r A b d u l A H
T a r h a n ' m ( o A b d ü l Ali Tar-
h a n ki. S u l t a n Ahmet Mirza
<X) B i r tanap tahminen 4230 rot dır ( Y . K ) .
(3) ^\,S3 çarşı İçin kiraya verilen arsalar.
 o R r A A s y A n A A R A Z i M E S E I. E 5/ 149

T i m u r î zanıaıınuia lîuiıaıa hâkimi ohıp yüksek makamlara nâiJ oluyor; birçok se­
Ş e y b a n î y i bir müddel yanında istihdam ferlere ordu kumandanı sıfatiyle iştirak eder­
etmişti), oğlu E m i r B a k i .M u lı a m - di.
met T a r h a n; Emir H a y d a r ' iU S e y y i t A ]ı -
(2J E m i r K a n 1) a r A l i T a r - m e d ' e gönderdiği mektujjlarda kullandığı
Iı a n i b n i E m i r B a s l a m T a r h a n çok şefkatli sözlere istinaden, Seyyit
(3) M i r M a h d u nı lâkaplı E m i r A i l m e d ' iu onun yeğeni olduğunu farzede-
S e y y i t i b r a h i m ü 1 H ü s e y nIü 1 biliriz.
Kirmanı ; Seyyit Ahmet 20 senelik liizmeli
(4) H a c a k a Emir Derviş. I H. 1215 ten 1235 e kadarj zarfında lıüküm-
Vakıfnamde hususî bir tetkike muhtaç dannııı bütün yarlık ve ihsaiınamelerini buna
birçok yer isimleri de vardır. Meselâ: mahsus 410 yapraklı bir deftere ^•^'^i kay­
dederdi k i , 962 muhtelif \esikayi havidir.
Bu yazmanın i l k sahifesinde aşağıdaki
OT
mührün izi kalmıştır:
<jf^j o'j^

fcr^frU e c s f " ^ ü^y:h. ' Cr^-^.y^' f C Mühür 1230 tarihini laşıyor, Seyyit Ah-
medin nakip tayin edilmesi Jıakkmdaki fer­
man da ayni sene yazılmıştır.
Bu isimler arasında • -t"' Bu 962 vesikanın tarihî kıymeti tabiî çok
mütenevvi oluj), bazıları mekluplaşan şahıs­
arıklan kazan arazi sahiplerinin adlant^ı mu ların sırf hususî Jıayatlarma aittir. Fakat bir
hafaza edenleri de vardır. çokları da Buhara Emirliğinin tarihi için fev­
Mezkûr vakıfname sayesinde emlâk nevi kalâde ehemmiyetli malûmatı haizdir.
leri için kullanılan tiyül Jjr •> mamleke Nesef ve Huzar vilâyetlerini idare etmek
' ^ ' ^ milk Cİ.ÜL. , sakinat ^UX- , di-
üzere verilen bütün yarlıklarda su ibare mev­
hebaş J-\<y_:> v.s. ıstılahlarm manalarmı
cuttur:
anlamak mümkündür.
Umumiyetle mezkûr vakıfnamenin, Orta
Asyada arazi münasebetleri tarihi için pek
"lühim bir vesika olup mufassal bir tahli­
le mühtaç olduğunu zannederiz.
«Mezkûr hâkim, mezkûr vilâyetten, adat
2) EMİR H A Y D A R - E \ SEYYİT AH-
üzere, haraç alıp onu kendi \e ordunun ihti­
^^ÎET HOCAYA VERDİĞİ MEKTUPLAR:
l a c ı için sarf, ve bu sonuncıuıuıı i y i bakılma­
(Farsça: Ölçü: 18,5 X 12 cm.).
sına dikkat, etmelidir.»
' Bu ikinci vesika, hususî kütüphanemizde
Bu ibareye, haraçtan ve ordunun beslen­
bulunup, X I X uncu asrın başına aittir. Emir
mesinden bahseden ve bu devirde ordunun teç-
Meyyit lâkabını da taşıyan E m i r H a y d a r
hizatlanması için kullanılan teşkilât ve usul­
î^ulıarada hüküm süren M o n g 1 1
lerini tas\ir eden, diğer vesikalarda da tesa­
hanedanına mensup olup. inkılâp esnasmda
dubaradan kaçan Emir Alamın dedesinin de- düf edilir.
^esidir. E m i r H a y d a r H. 1241 sene­ Sadr, nakip \e emirleşker makamları­
dinde ölmüştür. nı te\zi eden yarlıklar da bu memurların
hak ^e vazifelerini tavsif etmek itibarile şa-
Seyyit A t a î ' nin hocalarından
) anı dikkattir.
^ ^ y y i t A h m e t H o c a Sarayda i t i -
Hicrî 1216 senesinde yazılmış 8, 9. 10 ve
niad ve nüfuz kazanarak, Çarcuy. Nesef. Kar-
»"'ne, Nurata ve Huzar vilâyetlerine tayin I I numaralı mektuplar türkmenlerin o sene
olunup tedricen sadr, faidî ve nakip gibi Uluğ-Tepe, Halaç ve Gunas mmtakasında si-
 150 Prof. /•• / T R J

lâhh bir isyan yaplıklarını gosleriyor. isyan­ il! e İl »} el ) M i u / // o c a vc sadi S e y y i l

da en aktif rol oynayan kabileler Kızıl - Ayak A h İli e I II o c (I re. B e I: o ^ I u h i }'
JiJ . Uk ^'j^ ve Acı 'dır. Asîler, /) (t d h <ı h ve II u r a n h i y m i r z a
gitgide kuvvetlenen ve genişleyen iluilâlin ba­ re 11 II İl a r î h i y I) a d Iı ıı lı re M e lı-
şında, Eınirin ordnsnnu peıisan etmişlerse de. m e I E nı i n h i y ve M o I I tı (> ü '
neticede kendileri mağlûp olmuşlarlardır. M e Iı 1)1 e 1. h i y ve /V /' y d :. l l> i y
Mezkûr mektuplarm bazı kısnnlarnım nos C u m (t b i y . bil ini: /•/, l'acihi Taıılâ,
rini faidalı bulduk: ruhu bedene vermeden tince, iyi/iğin vc
/cö/üliiğiin. xwidelia ve .şchaıeiiıı, hayrın ve
8 No. lu mektuptan: •şerrin derece.Hİni, İdidir elmlşlir. Tanrının e-
zelde muhıtdder kıldığı lierşeyi kul yapar. Ve
J C ^ } ^ ojUl j oj^—•
böylece ordunun çokluğu reya azlığına bakıl­
maz, çünkü Kuranı KerinJe şöyle denilmek­
tedir: «ve kaç defa ufak kuvvetler Allahın iz-
nile büyük kuvvetleri mağlûp etti (Kur. Ker.
II, 250). Siz de öyle bir y, re £• itliniz ki, ora­
da yalnız hizmet etmek ve canını feda etmek­
ten başka hir iş yoktur. Fakat ilkönce iyilere
şefkat göstermeniz, kötüleri lenbih etmeniz lâ­
zımdır. Eğer Vluğ-Tepc, Ilalaç ve Gıınas mu­
kavemet gösterirlersc, o zaman, siz, Tanrının
yurdıniile, elinizden geleni yaparsınız; sizler
dc çoksunuz. Mülk Cenabı Hakkın bir vergisi-
dir. onun nzasile bir.şey yaparsınız. Yalnız
hem ordunuzu, hem, kendinizi hizmet için ha­
zır görünüz. Baki Allahın selâmı sizin üzeri­
nize ohun ]2]6».

9 No. lu mektuptan:
-^U» ^t.i ;j, ^viL.,.! « A J ^İ,f
(jjl 3 J U J-ıy) •K'^İ

;l -C^îj j W ;jfttS"

>-.»!j J ^ i Ij ^1 4.„i," ^l..^ e^^=^

V J*" '-^ (S»-*-*^ j l S - j j l JU)

<< Biliniz ki, isyana ba.dayan Kızıl
Ayak, Uk re Acılardır. Bu üç oymak eskiden
j-iS'j^jiS (1) j j jjıi beri âsîdir. Bu üç oymak sofi olsun, saf ol­
sun, gene, Allahın nimetile, cezadan kurtula
rnazlar. Diğer oymaklara ise hücum etmemek
daha iyidir».
.(Sic) N Y M (»CAC ^ > \ J l J l ^ \ » j , : ^
10 No. lu mektuptan:
«Şahane merhametten iltifat görenler :
-^U- j\ ^j[\c^ AJİA.
Hâkimiyet ve iktidar penahı, necabel ve izzet
sahibi, kıymetli, yüksek devlet adamı faidi

(4) Rusça transkrlpsyonuııda bu kelime Buharî

oarak yazılmıştır. ( X . K . ) .
 oRT A A 5 YA D A ARAZ1 M ES E LE Sl 151

tuplar vergilerden ve «bay-baçe»^f ,«kara-

çirik» cll,n>-o_,j «cul» J-u. gibi fevkalâde
tahsillerden, bunların miktarından ve tahsil
usullerinden bahseder.
Biriniz ki. size Curcuy'dan Kir-
ki'ye hareket etmeği emir verdik. Şüphesiz ki, Bu vesikalardan anlaşılıyor ki. Buhara
hem /ürkmen uksukalları. hem iyi insanlar İlanları, malûm muayyen vergilerden ve as­
sizi selâmlamağa gelecek, le kaçamayıp elle­ kerî lîizıneîte bulunan kimseleiden. («nüke-
rine düşen âsîlerini de si:e teslim edecekler­ riye» den ) başka, oymaklara karşı yapılan as­
dir. Kirkıye sefer yaptıktan sonra, nehri he- kerî seferler esnasında, para ve insan alır­
^len orada geçip buraya geliniz. dı. Bu paraya «cul», ordu hizmetine alınan
insanlara ise kara-çirik derler. Hiç şüphe yok
11 No. lu mektuptan: ki. bu ağır \-ergtler hoşnutsuzluk ve isyana
Jlc j l jjo <6^İ^^ sebep olmuşlardı. Bir mektubu aynen, bazı­
larının da en mühim kısımlarını, dercediyo-
ruz :
'y^y^^J o^S ^ıjf- "-s^^' ü j - ^ * \^
103 No. h mektup:

C.^y> Z^'}^ j ^ ^ , OjU' j O J L -

- 1 • • '

....Biliniz ki. Meclisi Âliye gönderdi­

ğini- rapor gelmiştir. Fakat, siz askerî sefe­
rinizi bitirmediniz; şimdi türkmenlerin vazi­
yetini iyileştirip, vilâyeti, eskiden olduğu gibi
sakin kılınız. Ancak bu işi gene yarı yolda
^Takmayınız. ıS^ J» «l^ ) Jö
12, 15, 26, 27, 37, 38, 51, 359. 491, 530,
536, 571. 932, 933 ve 941 No. lı mektuplar
Buhara ve Kokand emirlikleri arasmdaki as­
kerî hareketlerden bahseder.
62, 63 ve 255 numaralı niektuplar Bu­
hara Mangıtlarile Sehrisebz (5) Kınagasları
arasmdaki harpten baiıistir.
X I X uncu asırda, Kokantta. Fergana e-
jl / I ..V^j
Omar H a n ' in sarayında toplan­
mış şairler arasında türkçe ve farsça eserleri­
me büyük bir şöhret kazanmış C ün eyd u 1 •
SJJ^ b-^i j U U csV*
'ah H â z i k hususî bir mevki işgal et­
mektedir.
C ü n e y d u 11 a h H a zi k H. 1259
senesinde E m i r N a s r u 1 1 a h " ın bny-
ruğuyle öldürüldü.
70 ve 265 No. lı mektuplar bu meşhur
Orta Asya şairinin lercümeihali için mal­
zeme teşkil etmektedir. Şahane merhametten iltifat görenler
Iıâkimmiyet ve iktidar penuhu necabet re iz­
390 No. h mektup E m i r Haydar
ile Hiva Hanı arasındaki muharebeden ba­ zet sahibi, kıym-etli faidî S e y y i d Ah­
histir. met H oca ve A' iy a z biy D ad h a h
biliniz ki, biz, Saray oymağından 200. .Man-
103, 215, 269. 273. 554. 557, 566, 567.
gıtlardan 600, Kurmelerden 300. Uymaklar­
568, 583, 584, 589, 615, 625 ve 873 No.iı mek-
dan 400, Araplardan 150. şehir etrafındaki
(5) Şehrizebz = Yeşilşehir, Kes.
 İİ52 Vrof. FITRAT

ahaliden 200, Kunkrallardan 100 ve Hardan-

lerden 60 ki§i seferber etmenize emir verdik.
Siz bu karaçiriklere hizmete hazır bulunacak
larını bildirmelisiniz. Biz kendi tarafımız­
dan necabet ve iktidar penahı Mahmut
Hoca U r u k 'u gönderdik. Şayet Şeh- Karmine ahalisi karaçiriklerin
risebzden haber gelir ve siz vaziyetin icap et­ yanlış toplanıldığma şikâyet ediyoi. Ahali ve
tiğine göre, karaçiriklerin bir kısmiyle Şehri- oymaklara mensup ailelerin tam miktarını
sebz etrafındaki tepelere akın yaparsanız, ka- Öğrenmeniz lâzımdır ki, buna istinaden aha­
raçirikler çok dikkatli davransınlar. Siz de li ve oymaklar, ailelerinin mihtarile müte­
vazifelerinizde soğukkanlılık, dikkat ve ce- nasip, 500 karaçirik vermeğe mecbur tutul­
sati muhafaza edip, yüksek emre asla muha­ sun...
lefet etmeyiniz. Baki Allah.ın selâmı sizin üze­ 625 No. h mektuptan:
rinize olsun. 1218.
r^^-iJo...
269 No. lu mektuptan:

^"f- j C.--A. ) A - » » J j L ^ i y J * 9 - İJ^i»

« Biliniz ki, Kiyikçi cemaatında ka-

raçirik almalısınız. Fakat Kiyikçi cemaatını
•^f J -^^ C^J 31 j ^^l» ts- o^^^i*
bu yüzden gayrimemnun kılmamalıdır». .If ı 5 İ ^ 31 j >U» o l f 31 ^ > ^

273 No. h mektuptan

31 j > a ^ ^ . j j j 31 j ^i:*31

^ Cx\ ^ 3^1 31 i - ^ ] , x^ J.

Biliniz ki, Karmine ahalisinin çu­

lu 150 lile, Pencşambe havalisi ahalisinin çu­
lu 150 tile, Katak-Kurgan ahalisininki 320
t., Pencşambe celâyirlerininki 125 t., Uc Uruk-
... i ; U ö^c^j^i- larınki 4O0., Yangi-Kurgan ahalisininki 30
t., Kırgızlannki 150 t., Kunkratlarmki 50 t..
.... Sefere çıkacağımızı biliniz. Cul, Sarayın çulu 50t., Olçininki 30 t., Kireytle-
nüker ve karaçirik vergilerinin cetvelini ya­ rinki 15 t., Citlerinki 40 t.. Mitan-i Karmine-
parak saray adamlarından Mo ila B a- nin çulu 10 tile, Mingin çulu 8 t.. Durmanın-
ratBakavul ile gönderdik. Cul ve ka- ki 6 t., Barkutunki 100 tile ve Vzlannki . 2
çirikleri çabucak toplayarak S a lim A ka­ tile olarak hesap edilmiştir. Herkes kendi cul
ti k ve 1 V a z A k a l i k' in oğlu H a • ve karaçiriklerini toplayıp Cam'a gelecek­
kim Çan'a teslim ediniz ki, bunları bi­ tir.
ze getirerek hesap versinler. Hizmete alman
nüker ve karaçirikleri de Hakim T uk - 119, 121, 132, 324 ve 4^6 No. lı mek­
s a b e idare edip buraya getirsin"». tuplar kale duvarlannm alıali tarafmdan ta­
mir edilmek mükellefiyetinden bahistir. Her
554 No.lı mektuptan:
şehrin bu mükellefiyeti, duvarlarda çalıştı­
J't/^^ j ^ •} j \ rılmak üzere muayyen bir miktar işçi veren
 ORTA ASTADA
o mıntakanın köylülerine pek zor geliyordu.
Gayet tabiîdir k i , ahali, bu münasebetle, hem
iş hem para istiyen vilâyet memurları tara-
fmdan soyuluyordu.
Aşağıdaki mektuplar buniaruı dalavere­
lerini pek güzel göstermektedir.
324 No. lı mektubu arzedelim:
(ji^^_,(.jL>. j y o-i » j ^ . »-^-^
»JJI- Jul JCI O ^ « Jl j \ f ^
Şalıane merhametten iltifat gören ha­
kimiyet, necabet ve iktidar penahı, yük­
sek hükümetin itimadına nail olmuş sadr
biy, gözbebeğimiz faidî S ey y id Ahmet
Hoca, bilsin ki. Kurgan Gurcap surlarının
her tarafı harap olup gedikler açılmış­
tır. Gözbebeğimiz, bir adamına, Hane-Abad,
Kurgaşim, Yangi-Kant ve Cacirden, sadr beye
ise Husardan işçi toplatmak, her ikisi çabu­
cak bu işçileri bir vekil ile göndererek Kur­
gan Gurcabm düşmüş ve kırılmış yerlerini iyi
tamir ettirmelidir.. Müslüman işçilerinden
çok para alındığını işitiyoruz. Bunu iyice tet­
kik etmek lâzımdır, şöyle ki hiçkimse ahali­
den para almasın. Yüksek emre göre hareket
ediniz. Allahm selâmı sizin üzerinize olsun.
Ramazan 1225.
239 ve 527 No. lı mektuplar Nave-Gu-
zar mülkleri ve onlardan alman haracm mik­
tarı hakkmda malûmat vermektedir. Nave-Gu-
AR AZl M ESE LE Sİ 153
zar mülkleri yüksek yerlerde bulunup su,
oralara, yükseklerde akan çaylardan, tahta
oluklardan geçirilmek suretile gönderilir..
30, 43, 46, 187, 532, ve 740 No. iı mek­
tuplar çiftçinin hususî vaziyetinden, emlâki­
nin halinden ve mülk sahiplerile münasei)et-
lerinden bahseder.
Çiftçi oOıjfc - karende veya tabiri di­
ğerle f ^ l ı > - muzara' onu işletmek nıaksa-
diyle, arazi alan bir kimsedir. Devlet mülkleri
j I U - H C İ T hususî mülkler^^_)-=»d.lUve vaki)
mülkleri, bütün bunlar, karende vasıtasile iş­
letilirdi. Hususî, veya vakıf, veya devlet mül­
kü olan köylerdeki toprak evler ve avlular
ayni vaziyette i d i . Köylü arazisine hiç tasar­
ruf edemezdi, şöyle k i mülk sahibi kendisi­
ne her an: «evini arsamdan kaldır ve ara­
banı çek» diyebilirdi.
Buhara emirliğinde az arazi bulundu­
ğundan, mülk sahipleri ve derebeyler, esaret
kanununa ilitiyaç görmeden, aç ve evsiz
kalmaktan korkan köylüleri istismar eder,
onlara köle muamelesini yaparlardı (6).
532 ve 740 No. lı mektuplar su hakkı­
na dairdir. 891 No. lı mektup nehir köprüle­
rinin tamirinden ve bu mecburiyetin tatbik
usulünden bahseder.
148 ve 825 No. lı mektuplar hükümda-
rm, haraç toplamak hakkmı, valilere veya
başka şahıslara, ödenmek üzere, verdiğinden
bahistir.
Bu mektuplarm çoğunda Buhara emirli­
ğinin muhtelif yerlerinde yaşamış birçok oy-
maklarm isimlerine rastlanır. Bu malûmat
etnografya itibarile fevkalâde kıymetlidir.
Mektuplarda meselâ şu isimleri gördük: Ka-
rakalpak^'LL'o^r* Kinagas K a r a - K a l p a k ^ ^ ^
JUİ» »jî ve Kara-Mangıt Kara-Kalpak
jlJij_,i^:u-i:^o_,'Mektuplarai.n biri Karmine
vilâyetindeki (kısmen veya kamilen) Kara-
kalpakların buraya kazakların yurdundan
J l j s göç ettiklerinden bahseder k i , fevka­
lâde mühimdir. Mektubu aynen naklediyoruz
(Nr 523):
(6) Bundan, her köylünün cv ve toprağa sahip
olduğu neticesini çıkarmamalıdır. Hiç şüphe yok kl,
birçok köylü topraksız ve evsizdi. Bunlar başka
usullerle, ve meselâ, .bunak, lii- denilen İstik­
raz vasıtasile, hizmete bağlanıp, İstismar edilirdi.
 154 Proj. r i T HA T

oturaklaşmalarına sebep, en ziyade, bu şart­

lar olmuştu.
56, 141, 488, 500 ve 637 No. lı mektup­
lar devlet mülklerinin -6^1; padişahın tasdi-
kile lıususî ellere geçmelerinden li-l^- bahse­
der. İptida «milki hukm» |»'v^e.lU ismini alan
bu mülkler sonraları «ınilki h u r r » _ ; ^ ^ i ^
yani lıer nevi vergilerden muaf mülk, ıstıla­
hı altında şöhret kazanmışlardı. Mezkûr mek­
J İ J 9 O.V^ ^ ^Si^^ jj^-j J:^^
tuplarda bu münasebetle deniliyor k i :

488 No. h mektuptan;

ülî^^s- o l j * A.il~.5C^; 4..v-l.>- A^ll»- . . .

^iâ) » j U / i l î iyi' ^1 j I ojCi^ j y j s T .

.... Biliniz ki. Meclisi Âli'ye gönderdi­

ğiniz mektup gelmiştir. Aman bay Tuksabe-
nin kardeşlerinden şikâyet eden adamın, oğul­
luk haklarını beyan etmediğinden, haksız ol­
duğunu buyuruyorsunuz. Kadın arzusuna ka­
vuştu, artık bundan .sonra hiç kimse, sebep­
siz, işine karışmasın. Kazakislanda, bir ka­
zağın diğer bir kazak aleyhine, veya bir ka­
zağın bir karakalpak aleyhine ve yahut ta bir
karakalpağın bir kazak aleyhine açmış oldu­
ğu davalara, kazakların yurdunda zuhur eden
bu eski davalara, kadılar bakmasın, Dava, bu­
raya geldiklerinden sonra açılırsa, kadılar
onu tetkik edip halletsinler. Diğer meseleleri
bize gönderdiğiniz adam arzedecektir. Alla-
hın selâmı sizin üzerinize olsun. 1222.
j\ K-^S'^ j}^*
Karmine vilâyetindeki Riksalei Ha-
zarei Harkan çeşmesi hususî bir mülk oldu­
ğundan, Kıblegâh, Cennefnekân, Kabri nur
olanın (yani babamın) fermam bunu beyan
etmektedir. Sizin memurlarınız mezkûr Abçe
ile Riksaleye haraç için rnvda/ıale ettiler. Me­
murlarınızı men ediniz. Mezkûr yerin arazi­
sini mülk bilerek haraç için müdahale et­
mesinler.
500 No. h mektuptan:

50, 320 ve 487 No. lı mektuplar, Özbek

haniarma, her vilâyetin ziraat mmtakalarm- <ı.^»jj d ü * ıj^j ^Ui» j l : ^ * S J ^ ' ^ j
dan, o vilâyetin nükerlerinin iaşelerini te­
min edecek, aynî ve nakdî vergileri toplama­
larına emir verildiğinden bahseder. Herhan­
gi bir vilâyetten bir senelik iaşe ve harç­
Abdurrahman Hocanın varisleri, yüksek
lık alan bir nüker, hâkimin hususî mü­
makama, Çahar-Rahe kasabasındaki 80 tanap
saadesi olmadan, o sene içinde, başka bir vi­
«mülki hükm» ün merhum padişah zama­
lâyete gidemez. Eğer her şeye rağmen, bağlı
nında, onun emri/e ölçülmüş olduğunu arzet-
olduğu vilâyetten ayrılmak isterse, oradan al­
tiler..
dığı senelik aynî ve nakdî paymı iade etme­
ğe mecburdur. 129, 470, 688, 689, 690, 691 v.s. numa­
ralı mektuplar «tanhah» » 0 ^ " -bir nevi tı-
Zannederim k i , Özbeklerin, Timurîler yül- ıstılahından bahseder.
devletinde hâkimiyeti ele aldıktan sonra
( X V I . asır), göçebeliği çabucak terkederek (7) Yazmada: \^
 o RT ,1 ,1 S y ADA AR A
J.'İ5. 270. 168. 483 vc 498 No. lı inek-
fuplar «lıaı-acı lanabane» ve «haracı mal»
^ergiloriac \e ])u ıstılahların izahına dairdir,
Ihııılardun i;!;-; No. iı mektuhn neşrediyorıız:
31 J _ ^ i A."u:i, y\ A,'IÜ.
• Bi/ini: ki, yüksek makama gönderdi
ğıniz istida gelmiştir. Mündcricatı bize İta-
kikalı aejuıştır. Bahçeden le büyük bahçe-
den beher taııah için bir lilc alınız. Tattab
için bir tile vermeğe razı olmazlarsa, (malı-
sulan) üçte birini alınız..
229 ve 312 No. h mektuplar aynî ve
»akdi nükeriye vergisinin miktarına dairdir.
456 \e 682 No. lı mektuplar köylülerin
mülk saliibine ait olan mahsulün me.fru pa­
yını \ermekten çekindiklerinden İjahseder.
803 No. h mektup padişahın hususî
mülkler satın aldığına dairdir.
148, 151, 267, 271, 276, 286 ve 577 No.lı
mektuplar mülk arazisi sahiplerinin haraç­
tan muaf kılındığından bahseder.
Bu kadarla iktifa etmek mecburiyetin­
deyiz. Fakat hemen söyliyelim k i , müdekkik
ve müverrihler için, hakikate müstenit, zen­
gin bir malzeme hazinesini teşkil eden tari­
hî kıymeti haiz vesikalar bahsettiklerimizden
çok fazladır.
3) EMİR N.ASRULLAH'IN HAKİM
B İ K r Y E GÖNDERDİĞİ iMEKTUPLAR:
(Farsça. Ölçü 15X24.5 cm.. Hususî kü­
tüphanemizde).
E m i r N a s r u 1 1 a h , yukarıda bah­
si geçen Em i r H a y d a r ' ın oğlu olup,
Mangıt emirlerindendi. Babasının ölümünden
ve hemen bunu müteakip ^cardeşlerile yaptı­
ğı kısa bir mücadeleden sonra Buharaya ge­
lerek babasının tahtına geçti. Hakim
K u ş b i k î veya M u h Ü. m m e t H a k i m
l ' i y K u l Kuşbikî, Emir Hay­
dar devrinde sarayın büyük ricalinden bi­
riydi.
E m i r H a y d a r ' ın vefatından son­
ra E m i r N a s r u 1 1 a h ' m taraftan
olup. Buhara emirliğini ele almasına yardım
Z I M E SE L E .9 / 155
etti. E m i r N a s r u 11a h , Hakim
atalığın bu hizmetine mukabil kendisini Kul
Kuşbikî lâkabıie taltif etti.
Tetkik ettiğimiz yazma E m i r N a s-
r u 1 1 a h tarafından, Kinagaslarla yapılan
mulıarehe sırasında Şeluisebzte bulunduğu
zaman Buharaya, Hakim Kuşbikî'ye, gönder­
diği mektupların külliyatıdır. Bu mektuplar,
Hakim Kuşbikî henüz hayatta iken, tahmini­
mize göre kâtiplerinden biri tarafından, ted­
vin edilmişti.
Divanın başında kısa bir mukaddime
vardır k i , burada E m i r H a y d a r ' m
ölümünden sonra emirlik tahtına M i r H ü-
ş e y i n T ü r e ' nin çıktığı kaydedilmiştir.
H a k i m K u ş b i k î kendisine muhalefet
etmiştir. 70 gün sonra M ı r Hüseyin
T ü r e ölmüş ve Ö m e r Türe tahta
çıkmıştı. H a k i m K u ş b i k î N a s r u 1-
1 a h T ü r e ' yi Karşiden Buharanın mu­
hasarasına davet etmiş ve Buhara tahtına
oturtmuştu.
Mezkûr tarihî malûmattan sonra tarih
sırasına göre tasnif edilmiş mektuplar geli­
yor. Yazmanın başında ve sonunda birer, iki­
şer yaprak noksandır. Divanda mevcut bütün
mektuplar H. 1243 ile 1251 seneleri arasın­
da, yani 8 sene zarfında yazılmıştır. Bugün
yazma 489 mektubu havi 147 yapraktan mü­
rekkeptir.
Bu yazma kıymet ve ehemmiyet itibari-
le yukarıda tetkik ettiğimiz iki vesikadan, ya­
ni Şeybani harım vakıfnamesi vc Emir Hay­
darın mektuplarından aşağıdır.
Yazmada bulunan mektupların ekserisi
hususî meselelere aittir; tarihî kıymeti haiz
olanlar da Buhara ile Kinagaslar arasında­
ki muharebeye dairdir ve ancak bir mektup
(No. 232) hakikaten çok ehemmiyetli olup,
Emir N a s r u I I a lı ' m Karşi vilâyeti
idaresine gönderilen H a k i m K u sb i-
k î ' ye sunduğu ve kendisine geniş bir ser­
besti bahşeden fermandır.
Aynen naklediyoruz:
31h S:r^» ^ j>j ^ i .
^O/L ^j^^j J c^yj til
 156 Prof. Fİ T R AT
verildi. Mezkûr vezaret sahibi Ka
ğı, orta ve yukarı köylerinin bütün
f\CcX^ j XllLl^ jL.=-
j U J safidî ve kabudî (8), değirmen kira
j
çenin tanab üzerinden alman ver
t5jj j( <^ij h j - } » / j -> resmini ve civar köylerinin zekâlın
keriye'yi, tanabei nükeriye'yi, safi
kebud barî'yi, hepsini defleri âliy
manında istiyerek toplasın ve Kuş
elaman (?) talep ederek teslim e
ce malikâne sahipleri, vezir hazre
velce hazırladığı cetvele göre, a
mazlarsa köylülere versinler. Ma
leri, bu sene köylülerden haraç ol
lan bütün mal ve paraları vezir h
iade etsinler. Karsı gelirlerse, ha
^jTjj^^9 X^ iJÎ ^ \ Jjj»^ Emaret ve cesaret penahı Badab
; » t v
dane 'l§ik Ağabaşmın maaşların
sınlar. Bunların tanhaha'lanndan
side bulunan paralarını vezir haz
lar. Serserileri cezalandırsınlar ve
^ 1 ^ UyJl j U » »\ 3^ j^c- -Xı'3^~i
ta yüksek fermana göre hareket
S,_^X> »lu. o j l 3 J û . - ^ J il. ayrılmasınlar. Muharrem 1246 t
x - U ' A-Jo' I j j ^ I f ' j U j l 3
zılmıştır.
Mangıt okçuları ve hase-bardar
Diğer bütün hizmetkârlar 6 »
Çihre Ağası 12 » »
Mirza başı 16 » »
Mirahur 40 » »
Karaul biki 30 » »
Cibaçi 20 » »
Tuksabe 50 » »
İşık Agabaşî 60 » »
Badal-bek Mirahur 100 » »
Adine - Pansad - başı 100 »
Bu fermana göre hareket etsin
4c- ^ * j . *

a* i r . c5- harrem ayı 1246.

4^ «^-^1. Bu paygir, yani cetvel, fermanın sonu­
t^^-*?"

na ilâve edilmiş olup, memur ve hizmetkârla-

4İ- ^ » «If^ A i L i y
r m maaş cetvelidir. Bunlardan yalnız i k i ki­
4fr İSİ V İ U 4 I şinin isimleri cetvelin sonunda kaydedilmiş­
tir. Her ikisi, müstesna olarak, kendilerine,
4^ jlj^ A - a Ç J ^ P - T jv« J j l .
rütbelerile mütenasip, düşenden fazla hubu­
4 c - (y A - a Ç ^^İl J u a i l OJT bat alırdı.

(8) Sa/idî ve kubudî (,safid barî„ ve «İcabud

bari») biçilmiş ve tarladan kaldırılmış ekinden
ı5 j J u i . - ' 4 i ve h e n ü z olmamış o l d u ğ u n d a n biçil­
j-^SjŞ'
Vezaret penahı, mukarrip Muhammed memişj ' l U ekinden a l ı n a n vergilerdir. (Bak:

Hakim biy Kul Kuşbikînin Karşi vilâyetinin A. S e m ö n o v Tacik resmi evrak nümuneleri, -

idaresine gönderilmesi için yüksek ferman Taşkent 1929, sah. 23). B u vergilerin şekil ve b ü ­
yüklüğü h a k k ı n d a m a l û m a t ı m ı z yoktur.
 oRT A A S YAD
liui.dan başka 43, 46, 48, 62, 74, 76,
174, 184, 225 ve 328 No. Iı mektuplar su­
yun tevziinden bahseder vc suyun hükümda­
rın elinde bulunduğunu isbat ederler.
183 ve 432 No. lı mektuplar arıklarm
açılması ve temizlenmesi mecburiyetine dair­
dir.
129 ve 265 No. lı mektuplar cul vergi­
sinden bahseder; bundan başka bu mektup­
lardan birinde bay-puU denilen bir vergiye
rastlıyoruz.
A A R A Z I M t S E L E SI 157
194 ve 220 No. lı mektuplar tanabane ve
oluje, yani nükerlerin iaşesini temin edecek
vergilerin miktarından bahseder.
Tedvin edilmiş olan bu vesikalar birçok
tarihî meseleleri halledebilirler.
İlimler Akademisinin, Orta Asya cüm-
huriyetlerinin yardımıyle, Orta Asya tarihinin
birçok esas meselelerinin tenvir ve tahlili için
son derece elzem olan, bu gibi vesikalarm
neşretmesini temenni ederiz.
rusçadaiı çe\iren: } ' . Kuhtntay
 Bibliyografya

zı lisanî \e tarilıî lıaşiyelcrle birlikle l)u vakıf

G. K a (] u o t t c . Einc Kau-lıtiürischc
\esikasiiiiti 5eııi bir lercen.esini neşrelti [Un-
ukj-urkunde aus der Klıodschu-zcil osl -
garischc lultrbüchcr. Band X I . Heft 3. S. 277.
Turkeslan (Lunds L'ıüversitels Lirsskrifl . X.
2ö3 |. IJınıdaıı böyle G. R a q u e t t e " in
F. Avd. I . Bd. 26. N. 2) Lnud • Leipzig 1930.
hı: küçük risalesini okıunak isteyenler F.
G i e s e in bu makalesine müracaattan
Bilhassa Şarkî Tiirkistana ait muhtelif n'.üstağni kalamazlar.
filolojik tetkiklerile tanınmış olan İsveçli F. G i e s e ' nin y,..j)mis olduğu las-
müsteşrik G. R a q u e t l e ' in yirmi dört lıilıler, hemen umumiyetle doğru gibidir. Ve­
sahifelik bu küçük eseri, bize yalnız bir lisan sikanın faksimilesini dikkallice gözden geçi­
vesikası değil, ondan daha mühim olarak bir rince, R a q u e t l e ' in yanlış okuduğu ke­
tarih vesikası, daha sarih bir ifade ile. bir va­ limeler derhâl göze çarjjmaktadır. .Maamafilı
kıf vesikası vermiş oluyor; A b u I g â z1 F. G i e s e ' de de yanlış okunmuş kelimeler
Yulbars Balıadur Han bin A b- yok değildir .Meselâ « J ^ r : tü^imcl» keli­
d u 11a h Han namına (1078 Hicrî) de mesi gibi İran ve Orta-.Asya turihile iştigal
Kâşgar'da tanzim edilmiş olan bu yarliğ. üme­ edenlerce pek malûm bir kelimeyi o da R a-
rasından S e y f u 11a h B e y Ç u r a s q u e t t e gibi yanlış anlamıştır. Rıza Nuı
için bir aile vakfı tesis edildiğini göstermek­ \e Ba n g -R a h m e tî taraflarından neş­
tedir: Yarliğin başında devletin bütün me­ rolunan OğuznâıiK' metninde bulunmak do-
murlarına hitap edilerek, ifa ettiği birçok layısile. şu son zamanlard.T epey münakaşa­
mühim hizmetlere mükâfat olmak üzere ya mevzu olan bu kelime hakkında burada
S e y f u 1! a h Bey Ç u r a s "a bir ark biraz izahata girişmek faydasız olmaz sanı-
su ihsan edildiği ve esasen onun mülkü olup run. Esasen bu mahiyette metinlerin neşrin­
hududu tayin olunan arazinin o su ile bera- de en müşkül olan nokla, jslılnh mahiyetinde
her vakfiyeti kabûl olunduğu söylendikten oian bu gibi kelimeleri)i tefsirinde kendini
sonra, evlâda mahsus olan bu vakıftan hiçbir gösterir,
vergi alınmaması emrolunnıakîadır. F r o { . P. P e 1 1 i o t ' nun verdiği
-Müellif mukaddimede umumiyetle va­ malûmata göre tüşiuu'l kelimesi niogolca me­
kıflardan ve bu vesikanın mahiyetinden mur mânasına gelen bir kelimedir; hu keli­
bahsettikten sonra, arap harflerile metnini menin Uygurlar arasına da geçmiş olduğu
ve lâtin harflerile transkeripsiyonunu neşre- meşhur Çiri-Uygur sözlüğü'nden anlaşılmak­
cliyor ve bunu almanca bir terceme takijı tadır. B u d a g o f • a göre | C. I , S. 396 \.
ediyor. Tercemeye haşiye olarak, bu metinde Kazan lehçesine de geçtiği anlaşılan bu keli­
geçen birtakım ıstılahlar yahut coğrafî mev­ menin X V inci asrın ikinci yansında lüşümel
kiler hakkında faydalı malûmat verilmekte jeklinde de kullanıldığı görülüyor k i [Toun^
ve nihayet vesikanın mükemmel bir fotoğra- pao, 1930, 37J. R a d 1 o f f ' da da bu .şekilde
fik kopyası ilâve edilerek, bu suretle müelli­ mukayettir [ I H , 1591]. Kelime Oğuznâme
fin okuyuş tarzının kontrolü imkân dairesi­ metninde «büyük bir memur, bir vekil» mâna­
ne alınmaktadır. Esasen ilmî mahiyetteki her sında olarak kullanılıyor [T'oung Poo, Vol-
eserin, her neşrin birinci sartı. okuyucuyu X X V I I , P. 344]. B. R. N u r . Prof. P e 1 1 i -
daima kontrol imkânını vermesidir. îşte o t ' nun tenkitlerine verdiği cevapta, bu ke­
bu sayededir k i Prof. F r i e d r i c h limeyi bilmediğini itiraf ederek, münakkıdin
G i e s e , 1931 de. müelli.nn bâzı okuyusla- bu kelime hakkındaki mütalâalarım tasdik
i"mı ve bâzı lercemelerini yanlış bularak, bâ­
 160 B I B Li y OG R A F Y A
ediyor [Reponse a un article de M. P. Pel-
Hot, Alexandrie 1931, P. 36]. Oğuznâme'mn
diğer naşirlerine gelince, onlar da bu tüşimel
kelimesini «nazır, vekil» mânasına alıyorlar;
ve «eğilmek, uyuşmak, güvenmek» mânala-
rmda olan «tüşi» kökünden geldiğini söyle­
dikleri bu unvan ile, buna yakm mânadaki
«ina» kökünden gelen inal, inanç, inançu türk
unvanlarını mukayese ediyorlar [Oğuz Ka­
ğan deslani, İstanbul 1936, S. 50]. Benim
fikrime göre, in den gelen «ineU.inal» unva-
nile «inan» dan gelen «inanç, inançu» un­
vanlarının kökleri ve mânaları birbirinden
farklıdır. Tüşimel kelimesine gelince, bunun
X I V üncü asırda Ilhanîler ve Celâyerler'de
mevcud olduğunu, hattâ Orta - Anadolu'daki
Moğol uluslarmm başmda da tüşimeller bu­
lunduğunu muasır tarihî kaynaklardan bili­
yoruz [ ^ j ' j ' üVlj-i : Bezm-ü-Rezm,
S. 291].
X V I inci asır müelliflerinden Tuhfe-i-
Sâmî sahibi Safevî şehzadesi S a m M i r -
z a ' nm bir kaydma göre, Safevî devletin­
de tüşimellik memuriyeti vardı: Şah İsmail'in
tüşimelliği hizmetinde bulunan Yusuf hey
Tüşimel maruf bir âlim ve şâirdi [ j ^ -
Tahran tab'r, S. 186]. Bu sarih izaha
göre, X V I - X V I I nci asırlarda yazılmış fars
lügat kilaplarmda bu kelimenin «sofracı»
mânasında olarak gösterilmesi, yâni bu un­
vanın hükümdarın şahsî hizmetinde bulunan
bir saray memuriyetine tahsis edilmesi doğ­
ru gibi gözükmektedir. Umumiyetle Ortaza-
hıan garp ve şark idare teşkilâtında hüküm­
darın şahsî hizmetine mahsus saray memuri­
yetlerinin ehemmiyeti malûmdur: j N L . ) \ ^
jS^llX^ ,bekeül gibi memuriyet isimleri, hep
sarayın sofra hizmetinden alınmıştır. S a m
M i r z a ' nm yukanki sarih ifadesinden
sonra, P. P e 1 1 i o t 'nun tüşimel kelime­
sini bekeül'le sinonim addetmekteki şüphesi­
ne pek yer kalmıyor. Ancak burada halli
icabeden bir mesele kalıyor: Bezm-it-Zîem-
deki ifade, tüşimeli «Orta-Anadolu'daki göçe­
be Moğol kabilelerinin emirlerinden spnra
ve onlarla alâkadar olarak» gösteriyor; hâl-
S a m M i r z a ' nın ifadesi, bunun
bir saray memuriyeti olduğunu ifade etmek­
tedir. Bu bariz tezadm sebebi nedir? Tama-
mile itimada şayan olan bu iki kaynağın ifa­
delerini nasıl telif etmek kabildir? Ben şöy­
le bir telif ve izah tarzı buluyorum: Gerek
Türk devletlerinde, gerek Moğol devletlerin­
de devletin askerî istinadgâhmı teşkil eden
ve hükümdar ailesile kan karabeti olan göçe­
be kabileler, umumiyetle hükümdarın sarayı­
na mahsus koyun vermekle mükelleftirler
(bu hususda birçok tarihî deliller sayabili­
riz). Şu halde esasen bir saray memuru olan
ve sofra, mutbak hizmetile mükellef bulunan
tüşimeller, hu vergiyi tahsil için kabilelerin
nezdinde bulunan bir nevi merkezî idare mü­
messili ve müfettişi sıfatını da alabilirler.
Bezm-ü-Rezm'de bunların ulus emirlerinden
yâni kabile reislerinden ayrı olarak zikredil­
meleri de buna başka bir delil olabilir. Bu
izahattan sonra, bu unvanın mahiyeti az çok
tavazzuh etmiştir sanıyoruz. X I V üncü asır­
da îlhânîler ve Celâyerlere, sonra Kara-Ko-
yunlu'lara, Ak-Koyunlu'lara ve nihayet Safe-
vî'lere geçmiş olan bu unvana X V I I nci asır­
da Kâşgar'da da tesadüf edilmesi, onun deva­
mını ve intişar sahasının genişliğini göstere­
bilir.
Bu küçük misâl gerek R a q u e t t e ' i n
gerek G i e s e ' nin yanlış okuyup yanlış
mâna verdikleri bu tüşimel kelimesinin, ne
uzun izahata muhtaç bulunduğunu ve yukanki
tafsilâta rağmen henüz lâyıkile aydınlatıl­
maktan ne derece uzak olduğunu meydana
koymuştur sanırım. Bu meçhuliyet, onların
doğru oldukları sair birtakım ıstılah ma­
hiyetinde kelimeler için de aynı kuvvetle va-
riddir: Meselâ aymak, khurçin, tavcı,
'amer-dâr, mîr-âb, kök-haşı, kelanter ke­
limeleri de çok basit ve kısmen yanlış
izah olunmuştur. Kezalik metnin niha­
yetinde, tesis edilen vakfın birtakım ver-
ligilerden istisna edildiği anlatılırken, muh­
telif vergi isimleri geçmektedir ki, bunlarm
mahiyeti etrafile izah olunmak şöyle dursun,
hattâ bâzılarının isimleri bile doğru okuna-
mamış ve tabiatile tercemeleri de yanlış ol­
muştur. Gerçi bunlardan bâzılarının mahiye­
tini tayin çok müşkildir; fakat bâzıları da
vardır ki, hiç olmazsa şimdiye kadar yapıl­
mış birtakım tetkiklerden istifade edilmek şar-
tile, ortaya yeni malzeme koymak ve yeni ne­
ticeler vermek kabil olmasa bile, az çok tavzih
edilebilirdi. Ş e y h S ü l e y m a n ' m Çağa­
tay lügati, S t e i n g a s s ' i n Farisî lügati
gibi kıymeti şüpheli, basit eserlerle bu gibi
 Bî
eski metinlerde geçen tarihî ıstılahları hallet-
nıeğe çalışmak, abesle uğraşmak demektir.
Hâlbuki £ _^:>. gibi birtakım ıstılahlar
hakkında evvelce -tabiî çok nakıs olmakla
beraber- tetkikler yapılmamış değildir. Soıı-
ra; Moğol devrine ve Altınordu ve
Han yarliğlarına ait yapb.nij tetkikler saye­
sinde bu metindeki birtakım vergi isimleri­
nin mahiyea d ha elraîlıc;! aııiatılabilirdi.
Mamafih. Ortazam.nnn muhtelif
devletlerine ait tarihî kaynaklar - vakayiname­
ler, resmî vesikalar, ve !ıer nevi edebî vesi­
kalar - hukukî ve malî tarih bakımından me­
lodik bir şekilde tetkik pJUmedikçe. bu gibi
ıstîlahlarm mahiyetini İM'ikıyle anlamağa
imkân yoktur. j U ı > ( ^^'j • ' J-'^
kcümelerile verj^i isimJerii:dcn bazıları
kında elimizde - şimdiye kadar bilinenlerden
çok fazla - yeni malzeme bulunduğu cihetle
İHInları lâyıkiyle aydınlatmak kabil olurdu.
Lâkin, bu küçük tenkil makalesinin kadro­
sunu haddinden çok fazla tecavüz etmemek
için. onları başka bir fırsata bırakmak mec-
''uriyetindcyiz.
Tarihî ıstılahların anlaşılması ve şerhi
bukımnKİai! çok noksan \e kusurlu olan bu
vakıf vesikası. Diplomulik denilen vesikalar
tetkiki ilmi b^kır.-nıdan da hiç i y i işlenmiş
değildir; Haricî tavsif çok sathî olduğu gibi.
dahilî tenkit eil leti de tamamiyle ihmâl olun­
muştur. Hâlbuki üslûp \e nuıhleva bakımın
dan vesikanın ne gibi kısımları ihti
va ettiği , başlangıç formülünden baş­
layarak sonuna kadar ne gibi esaslara ri-
ayei olunduğu, muasır veya daha evvelki
"»uhtelif Türk devletlerinin «Dîvan • La Chan-
<^eUerie» lerinden çıkmış mümasil vesikalar­
la rniikayese edilerek gösterilmeliydi: Bir as­
rı mütecaviz bir zamandanberi ilhanlılar
devrine, Altmorduya. Kıııma ait oldukça
mebzul mümasil vesikalar neşredilmiş oldu-
ğ'i cihetle, büyle bir tahlili hiç olmazsa sathî
iîir şekilde yapmak imkânı kolaylıkla mev-
cultM. Filhakika bu vesika, tamamiyle. Cen-
r'-'Her devletlerinin ve o an'aneyi takip eden
sair siyasî Türk heyetlerinin - Celâyerler, Ti-
murîler. Kara-Koyunlular. Ak-Koyunlulaı.
Safevîler. Hint Timurîleri. Şeybanîler, Altı-
B Li Y o GR A t YA lÖI
nordunun \ arisi olan devletler — Chancelleric
an'anelerine mutabık olaıak tertip edilmiştir.
-Meselâ Diplojnatik bakımından çok ehemmi­
yetli olan başlangıç formülü, gerek Çin Mo­
ğol!,.nnm [Bakınız: M . G. D e v e r i a ,
A'o/es d'Epigraphie mongole - chinoise, Paris
Kırım
K.97), gerek İihanîleriu divanlarından çıkan
kitabûler ve yarlığlaria mukayese edilebilir.
[•R'. K o t \ i i c z. Formült's initiales dcs do-
cumeııtes Mongols aiix XIll e et XlVe S. Ro-
Tiiik
eznik orientali;-tycz-ı-i. Tome X. F. I.Hl - 157.
19341. Tabiî burada -bütün müslüman Türk
devletlerinde olduğu gibi- eski formülün
i s 1 â m î b i r ş e k l i n i görüyoruz. Ay­
ni hususiyeti . yukarıda zikrettiğimiz dev­
letlere ait mümasil vesikalarda da gör­
mek kabildir. ]şle Diplomatikle, ait olan
hak­ bütün bu gibi meseleler. R a q u e t t e ' in
risalesinde maalesef ihmâl olunmuştur. Hâl­
buki Orld \c \em Zamanlar Türk lariliine ait
ciddî teruukilerin meydanıı gelmesi için, bu­
na ait vardımeı ilimlerin bir an evvel teşek­
kül elıncsi birinci şarttır, ve Diplomatik bu
arada hattâ Nüniismatih'ien daha mühim bir
(lissiplindir. R a q u e l l e " iıı neşrettiği lıu
\ esika gibi mühim ve nâdir vesikaların neşrin­
de bu cihetlere imkân derecesinde riayete ça-
lışnıahdır ki yakm bii' âlide bir Türk Diplo-
ı:!aiik'i teessüs edebilsin.
Maamafih. bütün bu tenkillere, ihtirazı
kayıtlara rağmen, gerek bu risalenin, gerek
Prof. G i e s e ' nin makalesinin, Türk valcıf-
larmm tarihi ile uğraşanlar için aslâ ihmâl e-
dilemiyccek birer çalışma mahsulü olduğunu
inkâr etmiyelim. R a q u e t t e ' in bize ver­
diği fotografik kopya, -hükümdarın lâyikıy-
le okunamıyan mührü müste.sna olmak üzere -
bu vesikayı doğru okumak imkânını kolaylık-
L temin edecek kadar güzeldir. Okunuş hatâ­
ları tashih edilmek, metindeki tarihî ıstılah­
lar üzerinde -yukarıdanberi izaha çalıştığı­
mız veçhile- melodik bir surette çalışılmak.
Diplomatik bakımından gösterdiğimiz eksik­
likler tamamlanmak şartile, bu kıymetli va­
kıf vesikasını yeniden neşretmek, ilme bü­
yük bir hizmet olur; ve bilhassa bu cins ça­
lışmalar için güzel bir örnek teşkil eder.
Fuod Köprülü
 F r a n ç a i s e
P a r t i e
 L'institution cJe Val<f
et
L'impor-tance nistorlqvie de
Prof. Dr. FUAD KÖPRÜLÜ
L'instilution de Vakf. constitue unc
question de premiere importance tant aıı
point de vue juridique qu'â celui de riıisloire
en general, pour l'ctude du monde turc et
musulman des temps moyenageux et moder-
'les. I I est certain que des racontais — qui ont
revetu un caractere presque classlque — dc-
bites sur Toriğine de l'institulion de Vakf
dans le monde musulman, ne reposent sur
aucune base historique.
Toutefois nous constalons que la fon-
dation des vakfs remonte, dans le monde mu­
sulman, aux periodes qui ont suivi les premie­
res conquetes musulmanes eii Syria et en
Egypte, c'est" â dire au premier sieck
de I'hegire. A u icours du deuxieme siecle.
alors que des ecoles juridiques musulmanes
setant formees, toutes les questions juridi­
ques furent minutieusement etudiees, la ques­
tion de Vakf a ete I'objet de constructions
systematiques. Et aux epoques suivantes, les
systemes juridiques sur le vakf ont ete coor-
dones par les Hanefites, les Cliafiites, le*
Hanbelites, les Malikites et les Imamites, avec
certaines modifications apportees par les ju-
ristes appartenant â ces .differentes ecoles.
L'application de I'institution de Vakf dans
une large mesure et dans le monde musulm.an
tout entier sous Tinfl uence de differents
facteurs, ,qul ne sont autre que les necessites
pratiques de la 'vie sociale, ont contribue evi-
demment â l u i idonner le caractere d'un su-
jet juridique digne d'etre traite. Les oeuvres
celebres traitant de l a jurisprudence musul-
inane, crees par 'des savants appartenant â
divers rites renferment des notions detaillees
â ce sujet. En outre i l existe des livres trai­
tant specialement de I'institution de vakf. tels
que Ahkâm-alVakf (Le Caire 1904)
<^'A 1 - K h a s s â f (mort en 261 H .
documents de Valcf
S75 E. C . ) ; El-is'uf uhkânı-ul-evkâj
( Le Cahe 1926) de 1 b r â !i i m b,
M u s s a a 1 - T a r a b u ] u s î (mort en
922 H . - 1516 a. J. C.) Kilab Ahkâm-al
Vakf (lîayâar-ûbad, 1935) nonvelle C-di-
lion de H i l â l b . Y a li y â (mort en
245 H ) . Des oeuvres telles que Ahkâm-al-cv-
kâf d'E u m e r H i l m i e f f e n d i et
Alıkoni-al-vııkûf de A l i H a y d a r E f -
i endi, redigees nalurellemenl sur base du
rite Wimaiiie ont garde jusqu'a ces deriiiers
temps la renommee d'oeuvres classiq'ies. Dans
ces deux dernieres oeuvres on remarque cer­
taines reformes, certaines peliles modifica -
lions que les juristes lures ont aj)portees, pen­
dant toule la longue duree ide la vie de FEm-
j)ire Ottoman, suivant les exigences de la vie,
dans la resolution de la queslion du vakf,
sans pouvoir se deparlir iiaturellement des
principes generaux poses par les grands
imams. Mais, ces auteurs )ion plus n'on Y'''Mf<»i
a se soustraire â un dogmalisme elroit, sous
la pression du milieu ou ils vivaient et de
leur .propre mentalite.
Les etudes ainsi Ae\e\o])\)c(^i^ sur leg ins­
titutions de vakf dans les pays musulmans,
conslituenl depuis un siecle, un sujet d'etu-
de panni les juristes-orienlalistes de I'occi -
dent. Les Etats colonisateurs qui ont place
sous leur dominalion certains pays musul -
mans oh exisle rinstitulion de vakf, s'effor-
cerent naturellement â cludier celte institution
lorsqu'ils ont entrepris I'etude du droit mu­
sulman qui y etait en vigueur. Voilâ pour-
qui ont compte des ouvrages el des articles as-
sez importants concernant specialement le
vakf parmi les etudes faites en Occident sur
le droit musulman.
L'une des preoccupations essentielles
d'un etat colonisateur doit consister dans Ja
 connaissance du pays el tie la j)opulali<)U
qu'il gouvenie. et dans la conceplion des prın- jbondainment failes en Occident depuis un
cipes de droit qui regissenl leuı^ rcialions. siecle, le s e u l asjject juridique de Finstitu-
C'est aiusi que nous sommes au cci'.ra'il de Fe- lion tie rukj est loin d'etre eclairt'.
xislence de plusieurs ouvrages qui relalent la
i-es iii.stitu/ions juridiques, cojujue
situation de Tinstilution de vakf dans dif-
loutes ies autres institutions sociales, doiveiil
fcrents jıays et les precejJtes de vakf d'apres
absoluinenl etre tHudices au j)oint de vue his-
differentcs doctrines. On peul irouver dans lorique p o u r pouvoir e i r e expiiqiices scienti-
an article intitule «irakf» de H e f f e n i n g 'iquement.
paru dans VEncyclopedic dc rislaın, une
bibliograplüe sans doute incomplete des U est impossible de roncevoir el d'ajquf'-cier
principales etudes faites â ce sujet. Nos ju- une institution juridique quelconque, sans
ristes qui, jusqu"â preseni se sont occupes de 1 a v o i r conisdcree jjrealablement dans son
la question de vakf n'avaient pas songe â milieu nature! et sans avoir, poursuivi sou
rechercher les preceptes de vakf d'apres les evolution historique. La formation de ['esprit
a\ıtres doctrines, etant donne qu'ils se con- juridique, dans son sens actuel large et ve­
tentaient de consulter les oeuvres de certains ritable, est done impossible tant que la con-
compilatcars, redigecs d'aprcs les ı>rincipes naissance juridique n'est pas comple-
du rite Hanefite, tandisque les juristes-orien- fee par I'histoire et la socioltigie. Si
lalistes de I'occident ont etudie l'institution nous appliquons cette regle gene -
de vakf d'apres les differents rites, ont rale au sujet qui nous preoccupe, voici le re-
parfois etabli des conıparuisons et ils ont ete sultat 0Û nous arrivons: I I ne suffit pas d'ap-
meme jusqu'a lechercher les questions d'ori­ prendre le.s s y s t e m e s theoriques concernant
jine. 1 nistitution de vakf, construits par les an -
ciens juristes miisulmans, pour pouvoir com-
C'est vraiment surprenant de voir que prendre le vrai caractere juridique de cetfc
toutes ces etudes soient restces ianorec-s institution qui est une realiie sociale. Si nous
dans notre pays gouverne iiourtant sur parvenons â poursuivre sa naissance et son
base des princij)es de droit nni - ('•volution dans les societes a])par -
sulnian jusqu'a Tavenement du regime re-
tenant â des periodes et des milieux
[Hiblicain et iiwr...'
iinidiques. ffernieie. reformes '^'^^ermines. cest
^. a
a dire
Uiie que
que si nous
»i n"""
pouvons saisir le processus de revolu­
Ce))endant. afin de ne ])as fausser les tion historique du probleme, c'est alor.s şeu-
idees nous tenons â ajouter immediatenienl lement que nous aurons atteint notre bu!. Kt
qu'a part certaines exceptions rare.s. les t'tu- c'est egalement alors que nous apprendrons
des occidentales sur l'institution de vakf sont aA-ec toutes leurs causes, la vaieur ])ratique dc
egalement assez arrierees. et se composent des ces systemes theoriques. leur possibilite d'ap-
recherclies juridiques et doginatiques, dans plicalion aux necessites de la vie. leurs cotes
leur sens restreint. En general, ces auleurs restes purement theoriques et les differences
n'ont pas pu se liberer des traditions creees qui existent entre eux. L'on voit (Jonc
par les auteurs musulmans et se sont surtout que les etudes historiques preseiitent une
occupes des questions ayant une valeur el importance primordiale, pour la comprehen­
un caractere pratiques. Ces oeuvres q u i sont sion de l'institution de vakf. meme au seul
ecrites i)ar des auteurs qui considerent It point de vue juridique. Or, independamment
ie
droit non pas comme une science basee sr de cette consideration, rinslitutiou de vakf
sur
I'histoire et la sociologie mais comme a une grande importance au point de vue pu­
une
IcchniquA juridique, ne peuvent suffire rement historique. De nombreuses fonctions
â
expliquer I'evoloution de l'institution de sociales qui presentent aujourd'hui le ca­
vakf, meme au .seul point de vue juridique. ractere de services publics, d'apres la con­
Ainsi. malgre les etudes poursuivies en Orient ception d'etat actuel. etaient assumees danf^
de])uis des siecles el malgre le.- ]>ublicatlons le lemps. par l'institution de vakf. Des tr.i-
vaux publics tels que la conslruclion de \oie^
 /." / A >• T I T U T 1 O .V J) E
el des püiıLs et les liavaiix d'inigalioıı; Jes
travaux d'assistaııce sociale tels que les I K J -
pitaux et les assitances au'c pauvres, les af-
1 aires de culture destinees i i assurer
subside du corjjs eııseiguarıt et de c;;ux qiii y
rece\aient Tiustructiou. tels que les mcdresses
et les bibliot'ueques etaieut geres dans le tenıjjs
directement par les Vaki'. I I est done ıı;-
dispensable, au point de \ ue d'histoin' so­
ciale de savoir le vrai caractere de toutes ces
questions, leur degre de developpemeut, et do
quelle maniere et ])ar quelle organisation ei-
les etaient gerees.
Est-ce que des recherehes liisloriques
ont ete faites sur l'instilution du vakj a ce
point de vue?
Nous devons maliıeureusement avouer
que des etudes 'serieuses de ce genre n exis­
tent pour ainsi dire ni dans nötre pays m
dans d'autres pays nuısulmans. En dehors
des etudes dogmatiques resserrees dans un
cadre tres restreint. certaines eludes limilees
ont ete faites seulement sur l'organisation ad­
ministrative des vakfs, etudes que nous de­
vons surtout aux orientalistes de FOccident.
Et encore ces etudes traitent-elles presque ex-
clusivement lu periodd des Mamclouks et en
partie certains Etats musulmans de I'Afiiquo
du Nord et VAndalousie.
II est possible d'acquerir des connaissan-
ees exactes sur la question des vakfs de
1 epoque; des Alaraelouks sur lequel nous pos-
sedons des sources historiques tres abondan-
tes par rapport aux autres periodes. Outre
Van B e r c h e m, G. et et J.
SauV aget qui ont traite de cette question
dans plusieurs de leurs ecrits, G. D e ni o m-
legnes I'a detaillc d'une maniere satis -
faisante dans son rernarquaitle ouvragc in •
titule ,La Syrie a 1'epoque des Mamelouks
(Paris 1923). Pour les Etats musulmans de
I'Espagne on trouve certains renseignenrciits
dans VEspagne Musulmai'e (Paris 1932) de
Levi P r o V e n Ç a 1. Or c'est una necessi-
le non seulement juridique, niais historique
dans le vrai sens du mot que d'etudier. au
point de vue historique, Tinstitution de vaki
dans les autres domaines et â travers les aut­
res epoques du monde musulman, de voir la
maniere dont les differents etats geraient les
/• . / A' /•' 5
ati aires de Vakf a i n s i que les orgatiisat/(,!is
rliargees de cede (piestioii; de suvoir q.unitl,
ÜÛ et quels genres de Vakfs out etc institucs.
le En utilisanl d'une maniere minulieuse ei nie-
tliodique k>s sources hislori(pies (jue n(,us
possedons. i i est cerlaiii que ces poitK.-. oh., -
curs seront tant soil j)ou (»claires. NombreuM's
sont les sources auxqueUes nous jjouvons
jniiser j)our etudier fliisloire de i'insiii-ilion
de Vakf c^hez les Klnvûrezınchâh, les llhani-
des, les Djelayerides, dans I'Elut Seldjoucide
de rAiialolie, dans TEmjiire (/lionu.n, clio;
les .Safe\iles e! dans les Elals lines de l7/r-
dousta/i. ;i conjtiu'ncer j)ar le (inind /'.iiipire
Seldjoucide. (Â'prndanl. h's eludes failes j u s -
qu'a ]jreseiit sur I'hisloirc des Klals lures ci
nuısulmans du iiioyen age el des Iciiips niodiM
lies elanl (res iiisiffusanlcs. hi (juc-tioii dc
] ukj a ele rom))h~'len)enl negligee ciiiiMue
d'ailleuis luules h>s aiilrtis (pjeslioii,-- d'liisloiic
sociale. Done non seulemcnl les jurisles, niais
aussi bieu les hislorietis son! res])onsab(es
du fail que la question dr vakf ne soil
|);is efudiee jnsqu"ii /rresenl d'une maniere
scieiitifique. Dans <;es condilioiis que fan -
drail-i( faire pour eludier l a queslion de vak(
au point de vue liislorique el pour eelairer â
ce sujet egalemeni riiisloire juridique el
riiisloire sociale? Nous !'exj)liqiK'inns i)rie\e
meiit.
Les premieres -ictinceri auxipielles i>n
devrait avoir recours pour uiie elude Iiislo -
rjque de rinslitulion de \ a k i . soul h's ecrils
rl'ordre litlerairc lels que les clironiipies. les
nıiincheûte, les ouvra-j;es aco^r(iplii<pi('s qui
conliennent des details (res imporlanis '^iir
l'administralion financiere. el les relations de
voyages. Les chrouiqiies semi-officieis, (es
miincheâle contenanl des documents on leurs
copies et rediges souveni jiar les liauls foiicli-
ounaires de la Cour charges de la nvk'clioii i\e>
doeunients officieis el les om rages geograjdii-
ques eonlenanl les renseignemeiils puises dans
les ecrits officieis concenuui! la vie economi-
que et financiere de differents pay.s, sont de
premiere importance â cet effet. Par exemple,
le Djâmi-ul-lcvûhlkh de I{ e c li i d-e d-D i n Ic
Dustoür • ul - Kâtib de A' a h d je van i, et
le Nuzhet • u! • Kouloub de 11 a m d o u 1 1 a li
K a z V Î n Î sont de beaux exemples pour les
 6 Prof. Dr. FV AD
periodes des lUıanides et des Djelayerides.
Independamtnent de ceux-ci, les ouvrages
d'ordre biographique, les oeuvres Hagiogra-
phiques relatant les anecdotes des saints peu-
vent, parfois, contenir de precieux materiels
â ce sujet.
. Certains chroniques sont tres precieııses
en tant que documents contenant aussi les
titreş de certains vakfs ou certains passages
de ces derniers fondes par lies souverains.
Entre autres, Thistoire de li echi d-e d-d î n,
contient d'abondants materiels precieux, di-
gnes de confiance â tout point de vue â ce
sujet, aussi bien que pour tous les autres
domaines.
En dehors de ceux qui precedent i l va
sans dire que les documents les plus im -
portants qui pourraient servir â l'etude de
ia question de Vakf sont les documents con­
cernant la fondation d'un vakf quelconque.
On sait que les Etats turcs et musulmans du
moyen âge, et des temps modernes possedaienl
des archives soit dans la capitale soit dans
les autres chefs-lieux de l'administration et
que ces archives contenaient aussi des docu­
ment concernant le vakf, etant donne que
les affaires de vakf, comme loul.es les autres
affaires publiques etaient gerees ou contro-
lees par I'admistration centrale. Nous savons
egalement que surlout les archives de la ca­
pitale etaient souvent en ordre et qu'elles con­
tenaient tous les ordres, toutes les instvuc -
tions, emanant de I'administration centrale,
ainsi que tous les documents concernant le
recensement, le releve de biens el les enre-
gistrements de terrain effectues de temps en
temps. Toutes sortes d'evenements, les guer-
res, les invasions, les revolutions, le incen -
dies ont malheuresement aneanti ces archi •
ves qui n'ont laisse presque aucune trace
des documents officiels qu'elles contenaienV.
Seulement, nous savons qu'a certaines
epoques, certains documents dont des ordres
concernant les affaires du Vakf ou bien des
conditions concernant I'institution d'un vakf
quelconque ont ete graves sur des pierres.
Ces sortes de documents officiels qui
ont resiste â la destruction du temps, sont
les sources les plus anciennes et les plus sû-
res auxquelles on puisse avoir directement
K ÖP R ÜLÜ
recours pour i'elude de la question du Vakf.
Ce sont done les documents epigraphi-
ques qui j)ourront nous fournir les materiaux
de premiere importance pour Tetude directe
de l.institution de Vakf. V a n B e r c h e m
qui conservera toujours I'honneur d'avoir
jele d'une maniere scientifique, les bases de
I'epigiaphie musulmane, avail depuis long -
temps dejâ, souligne la haute valeur que
presentaient au point de vue d'histoire juri-
dique, les inscriptions qui conservenl, sinon
complet, du moins dans leurs conditions les
plus essentielles, plusieurs actes de vakf dont
les originaux sont disparus (Materie^x pour
un corpus inscriptionum arabicarum, Egypl<i
Le Caire P. V I I , Paris 1894). Ces inscrip;
tions de vakf sont de differentes sortes. Cer­
taines d'entre el les renferment les condi -
tions concernant Finstitution d'un vakf quel­
conque; certaines autres ont pour leur d'ecar-
ter les illegalites; telles que perception d'im-
pots exageres sur les immeubles du vakf en
question; I I y en a d'autres qui temoignent de
la suppression des agissements illegaux cons­
tates dans la gestion d'un Vakf quelconque.
Ainsi,ces inscriptions qui interessent les dilfe-
rents aspects de I'institution du vakf et qu'on
trouve en Egypte, en Syrie, en Irak, â Viran
et en Anatolie, constituent le materiel le
plus important pour ceux qui s'occupent de
I'histoire du Vakf. Grace â des publications a-
bondantes faites â la suite des recherches ef-
fectuees depuis un demi siecle sur l'epigra­
phie musulmane, i l est desormais possible de
profiler de ces documents, avec un maximum
de facilite. Le repertoire chronologique de
l'epigraphie arabe, oeuvre magistrale que
rinstitut français d'archeolo-
gie o r i e n t a l e au C a i r e continue
â publier activement, peut etre consideree de
ce point de vue comme un auxiliaire de pre­
miere importance pour ceux qui doivent etu-
dier I'inslitution de Vakf.
Apres les inscriptions de Vakf, nous
pourrons citer comme les sources les plus im-
portantes de I'inslitution de Vakf, les litres
de Vakf, (Vakfiyye) qui epargnes par un
heureux hassard, ont pu parvenir jusqu'a nous.
L'importance des inscriptions de Vakf reside
d'ailleurs dans le fait qu'ils rcpresentent des
 / ; / A' 5 T I T V
passages on ])Iut6t des resumes d'un vakjiyyc
doııt I original a disj)anı. Supposous que
nous avons retrouve un vakfıyye autlientique
coıicernant un vakf queiconque. L'inscription
qui contient le resume du vakfiye perdra
alors son caractere de document original et
s'ai)aissera au rang d'un auxiliaire doııt l'ü-
lilite se limite â servir au contröle des par­
ties illisibles, s'il en existe. du vakfiyye en
question. I I est regrettable de constatcr que
les vakfiyyes originaux qui ont ete decouverls
jusqu'a present soient des pieces aussi i)en
nonibreuses que relativenient recentes. Nous
utilisons ici le mot original parce que. le-= do­
cuments cites sous le nom de vakfiyye en
general, presentent en realite uu caractere qui
dij/erurU beuucoup entre çux : I I existe cer
tains vakfiyye qui ont ete elabores lorsque le
fondateur du Vakf a constitue son vakf, signe
par les temoins et dont la validite a cte offi-
cieilement reconne. I I y a certains autres vak­
fiyyes qui ne sont pas des actcs originaux.
niais seulement une simple coj)ic
ou bien un exemplaire qui ne reproduit en
traduction qu'un ou plusieurs documents
d un vakf. I I y en a d'autres qui ne -or.t
quo Ic resume d'un \nkfiyye ou bien nn;? in­
dice de celui-ci redige dans un but pratique,
ü'autres enfin sont des exemplai vs renou -
VCIJL;, d'-.m v.-..':,'':yy: queiconque ejr.ire.
et ceci, apres un certain temps et sur les
affirmations legales des temoins.
Pour ceux qui se sont occupes tant soil peu
de la methodologie de I'bistoire, i l est tres
clair que tous ces documents dijjerenl beau-
coup entre eux au point de vue de valaiir
historique. Surtout i l est evident que des ques­
tions susceptibles d'avoir de grandes coii.se -
quences et d'assurer de grands interets ma-
teriels telle que la question de vakf poiii-
raient donner lieu â de tres grands abus et
falsifications. Le fait de ne pas adopter le
systeme de garder dans les arcliives d Llat
les exemplaires originaux des vakfiyye et de
les laisser dans les mains des gerants; de ne
trouver dans les registres offlciels de^ ar­
chives que des copies recentes; de baser cer­
tains vakfs, sur des vakfiyye exhibes plusieurs
siecles apres I'institution de ce vakf et dont
la validite n'a jamais ele contröle d'une ma-
r i o A' D E V A K F 7
niere scieiitifique, bref tous ces inconvcnie.iils
peu\ent confondre ceux qui desirent s"occu-
per de Fhistoire du vakf. I I fut un temps oil
les savants europeens s'etaienl butes â des
difficullcs de meme nature dans les etude~
qu'ils poursuivaieiil sur Tliistoire de I'oc -
cident, surtout sur Fhistoire du moyen âge.
Mais ils out reussi â situer et â determiner,
par des raethodes infaillibles, la valeur et la
nature des materiaux destines â la recoustruc-
lion historique, grace â certaines dİM-ipliacs
melhoolo^iques et surtout grace â la disci­
pline dite la d i p l o m a t i q u e , doni
le debut se place au X V I I I e siecle et qui
avail atteint sa maturile pendaiâ la ])remiere
moitie du X I X siecle, grace h des efforts gi-
ganlesques deploycs par certains savanis el
erudits. Tandis que nous autres, nous som-
nies encore loin de nous soucier de la nature
et dc la valeur des materiaux que nous em -
jiloyons pour la recoiislruclion de riiistoire
du vakf, conime toules les aulres branches de
notre histoire. Or, ceci est la premiere con­
dition d"im travail solide et scienlifique.
La realisation de cette c o n d i t D U reside
dans relablissemeiit d une diploihalitiuc turque
musulmane permeltant de determiner, an
moyen des methodes les pins ^otid(?!^ et li-.s
plus objectives, la nature et la valeiu' des do­
cuments du vakf. comme tous les autres do­
cuments hisloriques semblables. De menie que
les erudits et savants s'occupant de riiistoire
de rOccident avaienl etabli ime difiloinalique
concernant leur domaine, de meme ceux (pii
s'occupent de l liistoire mcdicvalc et mo­
derne turque - musulmane sont obliges d'e-
tablir une diplomatique pour leur projire
domaine.
Ainsi Telude des documents du Vakf
d"a()res les syslemes geiieraux objeclifs ac-
tuels des sciences auxiliaires de I'liisloire, la
determination de ieurs caraoterisliqucs. la mi­
se en lumiere des conditions dans lesquclle^
ces differents documents ont ete dresses ain­
si .que les formalites auxquelles i!s on! ele
assujeltis. en un mot travaillcr minn-
tieusement sur toutes sorles de lcxte<i
concernant le vakf, sont les conditions de
premiere importance pour retablissemcnl de
la diplomatique t u r q u e • musulmane. Pour
 8 Prof. Dr. Fü
atteindre ce but, la premiere condition est
d'avoir la notion de la Diplomatique de This-
toire occidentale ainsi que de ses systemes de
critique, ou plus exactement, de connaitre â
fond ces methodes. Apres quoi, il est indis-
pensable de connaitre, par une longue expe-
rience, la langue, le style, la nature juridique
et historique, le genre d'ecriture, la qualite du
papier des documents â etre etudies.
Ainsi la creation d'une Diplomatique
turque signifie I'enseignement facile aux jeu-
nes investigateurs de I'avenir, les connais -
sances acquises jusqu'a present par de Ion -
gues pratiques et experiences, ce qui leur evi-
tera les erreurs de leurs predecesseurs.
Aujourd'hui, il nous est donne de contribuer ü
la fondation d'une branche importante de la
Diplomatique turque-musulmane, en etudiant
et en publiant d'une maniere methodique et
conforme aux regies historiques, lea d c
cuments de vakf gardes dans les archives
d'Etat, dans les archives de la Direction Ge-
nerale de I'Evkaf, dans les registres des an-
ciens tribunaux religieux, dans les Musees e(
entre les mains des particuliers.
Ceux qui s'interessent â I'etude de
l'histoire de I'institution de Vakf et qui de-
sirent publier les documents y relatifs ne
doivent pas se decourager devant les diffi-
cultes de cette tâche qui necessite la connais-
sance non seulement de la philologie, du
droit, des sciences auxiliaires de l'histoire,
mais aussi de differentes branches de l'histoire
dans toute I'ampleur de I'expression et des
differentes disciplines en rapport avec el •
les. Toute branche de la connaissance hu-
maine ne pent etre developpee que par les
efforts successifs de plusieurs personnes el
memes plusieurs generations, qui se comple-
tent. Mais la premiere condition de reuissite
reside dans I'observation des memes metho-
des scientifiques et objectives. Surtout dans
les travaux d'ordre analytique tels que la
publication ou le commentaire des textes, il
existe des methodes et des regies adoptees
dans le monde savant entier. Les travaux exe-
cutes en observant ces methodes se corri -
gent et se completent, les materiaux solides
ainsi obtenus, peuvent etre employes avec assu- ,
ranee par les hommes de science, dans la
AD KÖPRÜL Ü
construction historique. Or, les travaux ar-
bitraires, executes sans aucune methode et
sans aucune critique, suivant la mentalite
nioyenageuse, les materiaux faux ou sans
valeur obtenus par ce meme precede, n'ont
aucune valeur au point de vue scientifique.
L'n travail methodique execute par une per-
sonne ayant relativement peu de connaissan-
ce est mille fois plus utile que le travail
sans melhode execute par une personne ayanl
beaucoup de connaissances. Car, il est toujours
possible de controJer et de corriger les tra-
vaux du premier; tandis qu'il est impossi -
ble de distinquer les erreurs dans les ecrits
de ce dernier. C'est lâ que reside la diffe -
rence essentielle entre la vieille science orien-
tale et la science europeenne d'aujourd'hui.
Ainsi les documents du vakf qui seront
mis en lumiere et les vakfiyyes qui seront pu-
blics en conformite de la mentalite scientifi-
que d'aujourd'liui- et en observant les me -
thodes de critiques dont le mode d'appHca-
tion ne manquerait pas d'acqueiir de jour en
jour plus de certitude et de perfection, ne
se contenteront pas d'eclairer seulement I'ins-
titution de Vakf au point de vue juridique et
historique. Nous aurons alors en main, gra-
ce â ces publication solides, de nouveaux do-
cuments permettant d'eclairer chaque bran-
che de notre histoire, et ceci pour le plus
grand avantage de l'histoire economique,
l'histoire urbaine, l'histoire de colonisation,
la topographic historique, l'histoire adminis-
trative et financiere, l'histoire religieuse, bref
de toutes les branches de l'histoire qui nous
mettront devant les yeux la structure interne
de l'ancienne societe turque, les conditions
economiques de differentes classes sociales
ainsi que leurs rapports juridique et so -
ciaux. Ce sont ces documents qui nous feront
connaitre les systemes de peuplement des vil-
les, la creation de nouveaux quartiers, les
points de concentration des gens de differen-
tes sortes d'activites industrielle et commer •
ciales, les niveaux et conditions de vie de
differentes classes de population, les valeurs
des objets et des monnaies, la nature de dif-
ferents impots, ainsi que le developpement
des institutions scientifiques et religieuses et
les institutions d'assitance sociale, Cest
 / ; / A' ,5 T I T U r I O A- D E V A KF 9

siirtout grace â ces documents que nous pour- jjelits artisans et les ]jeti[s commerçanis >ys-
I'ons nous faire une idee de la rir en tematiquenient negliges par les chroniques.
neral, cest â dire de la veritable slruclure de Mors, i l nous faut commencer â tra%'ailler
la societe reiatee tout â fait par hasard el avec un plan solide s\ir ces documents de
tres rarement dans les chroniques qui se con- lakf qui nous reveleront les nomhreux as -
lentent de citer les eveiiements niilitaires et peels iiinorC!i ch noire liistoire nationale. el
politiques, la vie et les aventures des sou\e- metire en luniiere, !e plus lot possible. ce
rains et des grands liommes d'Etat. Ainsi riche materiel qui iulci-cssera beaucouj) el <le
que M . S a u v a g e t a fort justement rela- differeiits ]join(s de \ uc les specialislcs (jui
te dans son article sur les inscriptions con- s"occu])ent des differentes liraiicJies de î'his-
tenant les ordonnances des Mamelouks en toire. en jjubliant d'une nianiere melhofliqiie
Syrie (Bulletin d'Eludes orientale, annee ces sources de I'liistoire de ]nenn'ere impor-
1932, tome I I . fasc. 1. P. 2 ) . Ces documents tance. .Nous aurons rendu aiusi un grand
<Ie vakf nous apprendrons comment avaieut service non seulement â Fhisloire nalioiiale,
vecu les gens ordinaires, les paysans, les mais aussi a I'liistoire mondiale.
 Prof ALBERT GABRIEL
I I suffil d'oiivrir un maiiuel d'archeolo-
gie orientale pour constater, aux chapitres qui
sent consacres â I'art seldjoukide que celiii-ei
n est guere considere que conime un prolon-
gement de Tart iranien. Trcs frequeimnent. on
n"y reconnaît d'autres influences secondaireb
que celles de la Mesopotaniie, de la Syria ou
de I'Armenie, en sorte que tous les noms des
peuples voisins sont prononces sans qu'il soil
fait mention des Turcs. Certes les etudes les
plus recentes ont quelque peu modifie une
maniere de voir aussi simpii.-^te niais, 0:1 est
loin encore d'avoir fixe exactement la valeur,
la signification et le role historique de I'ar-
chitecture seldjoukide.
Les raisons qui peuvent expliquer la nais-
sance et la persistance d'une these aussi sin-
guliere resident avanl tout dans I'ignorance
â peu pres complete oû iiious avons ete jus-
qu'ici de Tarchitecture du sultanat de Roum.
Certes les travaux de M . F. Sarre nous ont
fait connaître Konya et ses environs et les
documents qu'il a publies furent pour beau-
coup d'Occidentaux une veritable revelation.
Mais Konya, Sultanhan, Karaman ne con­
stituent qu'une part des donnees du proble­
me. On sail en effet qu'a cote de la capitale,
Konya, le royaume seldjoukide, au
Xlle et au X l l l e siecle, posseda
nombre de villes importantes qui
devinrent d'ailleurs autant de capitales, apres
le partage des territoiies entre les fils du sul-
Tokat, Erzurum, Niğde, autant de noms
tan Kaihusrev. Kayseri, Sivas, Amasya,
evocateurs de cites florissantes qui posse -
daient leurs mosquees, leurs medresses, leurs
murailles, leurs palais, leurs centres com - •
merciaux ou industrials. Et au-dela meme
des territoires sur lesqueis s'exerca pleine •
ment I'autorite des sultans seldjoukides, d'au­
tres territoires
limitrophes appartenaient 3
des dynasties consaiiguines des Seldjouk-
dont certaines euient une liistoire fort bril
laiite. Temoins ces d-^-scendanls d'Urluk qui
â Mardin, â Diyarbakır, â Hisn Kayfa, dan.
ies contrees de :a Haute-Mesopotamie con
nureul pendant ])lusieurs siecles une auto
nomie â peu pres lulale. Ainsi une grand.
])art de l'Asie anlcrieure fut, au luoyeıı âgc,
jjcuplee, administree par des Turcs qui onl
joue dans le monde ])olilique oriental un r ')-
le de premier ])lau. (Comment cette idce .sin-
guliere s'est-elle accreditee que ces Turcs a-
vaient vu s'eleve;; ou avaienl coımımande dc-
monuments semplueux san.s y avoir j)artici-
])e en rien? {-ommeııl adnıollrf en .-iuijile lo-
gique que des groujjcs ethniques aussi vigou-
reiix aienl ele entierenıenl denuı'"-; de lont
sens artistique et Iribulaires. dans le donuıi-
ne de la creation d'ari, de ])euples el rangers.^
Sur ce poinl, comme sur uombrc de ])oinl.s
bistoriques sur lesqueis s'est exercee la
revision de la critique moderne, un exiuneu
objectif et imj)artial des fails ]jeut rclaldir
sans j)eine la veritc.
Les j)remieres races d'invdsion de la jx'--
ninsule anatolienne au moyen âge Iroııvcnl
un j)ays decluı et ruine. Sur ren)])lacenifut
des ancieunes cites lieileniques ou by/anliııes,
ils cdifient des monumeıUs d'un caraclere
tout â fait nouveau. L'hisloire nous livre de
maniere |)arcimonieuse ıles eiinneuls d"in -
formation qui nous oiıligenl eux aussi â n:
venir sur bien des idöes jırecoııçues. Cc sera
le nierile d'un des savauls turcs des jdiıs a-
vertis de I'heure aciuelle, F u a I K ö p r ii i ii.
d'avoir tente precisement un essai de synllıesc
d'histoire sociale montrani comment s'or -
ganisa İe royaume, comment sa vie coınnıcr-
ciale. iıidustrielle el culunelle se crislallisa
et s'enriclıit. Pour moi qui ai assiste aux
 12 Proj A LEER
magistrales conlereuces temies â la Sorbou
ne par F u a d K ö p r ii 1 ii, j ' a i compris I'im-
portance que revetait, aupres des savants ou-
cidentaux de bonne foî une exposition â la
fois si claire, si precise et si raesuree d'un
des problenies les plus ardus de I'histoive du
moyen âge. Ainsi la logique d'une part, la
recherche historique vraiment scientitique
presentee avec I'appareil critique moderne
suffisaient dejâ â ebranler I'edifice artifi -
ciel dont les elements furent empruntes â des
documents suspects. Mais Texameu direct des
monuments eux-memes permet d'enrichir sin-
gulierement et d'appuyer sur des bases soli-
des une these tout â fait differente de celle
qui fut communement admise.
La mosquee turque du X I au X I V siecle
possede ses caracteres propres. EUe est con-
çue pour un climat determine, elle est bâtie
avec les materiaux du pays, elle repond â
des besoins speciaux, elle pent se schematisei
en un plan dont on ne retrouve nuUe part
ailleurs I'equivalent. Ce qui est vrai pour la
mosquee Test pour la medresse, pour I'ima-
ret, pour I'hopital, pour tous les edifices dont
rAnatolie nous a conserve les types com-
plets. Et parmi eux, i l ne faut point omettre
ces grandes creations de caractere social com-
me les immenses hans echelonnes le long
des routes des caravanes. On chercherait
vainement â travers le monde oriental des edi­
fices qui allient â une telle ampleur.un aussi
grand souci de la forme artistique el structu-
rale. Puissants et majestueux, lis se dres -
sent â chaque gîte d'etape, avec leur mur
d'enceinte flanque de tours, leurs porlails
inonumentaux, leurs vastes salles voûtees de
berceaux et de coupoles, leurs charmantes
mosquees qui, au centre des coiirs groupaieiit
autour d'elles les fideles rassembles pour la
priere du soir. D'autre part, des «ouvrages
d'art» nous sont parvenus, du X l l e ou du
X l l l e siecle, qui temoignent des memçs butt
utilitaires et aussi des memes aspirations d'art.
A cote du Pont du Batman Su elevc par un
(Ortokide) et qui recemment restaure est
aujourd'hui presque intact, les ruines niajes-
tueuses du pont jete sur le Tigre devant Hisn
Kayfa attestant Tenvolee des conceptions ar-
chitecturales de cette brillante epoque.
T GAB R I EL
On \oiL de suile par cette breve enu -
meration I'importance que revet tout d'aliord
I'etude des monuments d'Anatolie au point de
vue de I'histoire sociale. A cote de ieur valour
d'art, ils temoignent une organisation ad -
ministrative exlreniement ]3erfectionnee,
d'uii sens de I'ordre, d'un desir de faciliter
les echanges commerciax et industriels, el
puisque durant le X l l e el dans la plus gran-
de panic du X l l l e siecle, les maitres incon -
testes du pays meme coninie la population de
ce pays etaient des Turcs, i l n'y a aucune rai-
son pour atlribuer â d'aulres la paternite des
oeuvres qui nous sont parvenues et qui d'ail-
ieurs portent leurs noms.
Je sais bien que Vepigraphie indique que
tel architecte etait originaire de Tabriz qu'un
autre venait d'Ahlat, qu'un autre encore
porte un nom persan, mais n'oublions point
que ces indications ethniques ne correspondent
nuUement â I'influence exclusive d'une race
ou d'un Etat, deux lernies d"ail leurs don",
la signification au moyen âge est tout â fa'l
differente de celles que nous leur attribuons
â I'epoque moderne. iN'oublions pas surtoui ce
caractere cecumenique des constructions dans
tout le Levant, ces voyages repctes de nıaî-
tres, d'ouvriers ou d'executants subalternes.
Et d'ailleurs â cote des signatures precitees
on en trouve d'aulres dont le toponyme est
Konya ou Amid et d'autras plus i.ombreuses oii
i l n'est pas indique parceque I'architecte etait
originaire du pays meme. Ce pays peuple de
• Turcs, gouverne par des Turcs ne pouvail en
tdute logique utiliser que des constructeurf
turcs. En fait I'architecture des SeldjoukiJes
est une architecture turque.
Mais i l y a plus. Si Ton voulait repren-
dre par la base les. conditions de la naissan-
ce et du developpement de I'art islamiqtsc on
serait appele â reviser egalement cetlo dis­
tribution des influences d'oü i"on a deiiber'.'-
ment exclu I'influence turque. Et c'est pent -
etre â cette lacune .singuliere qu'on cons -
tate dans la plupart de nos theories qu'est
due leur faiblesse et leur fragilite. Le mon­
de rausulman se substitue en grande partie
dans la plupart des lerritoires mediterraneens
au monde hellenistique et byzantin et certes nul
le explication de I'art dit musulman ne peut
 L I R ES T A V R A T / O V
ı ı e g l i g e r ce subtratum \ivace que fut, l'avt hcl-
ieiiique. Mais i l ne fournit p o i n t une expli­
cation totale et complete. Pas i)lus que les
influences syriennes. iranieımes ou mesojjo -
tamieımes. Le moins que Ton jiuissc dire
c'est que Tart de l'Islam est un art nou -
vcau. nouvean ]Kir ses formes decorali-
ves. par ses moyens d'exjDression. par
son esthetique generale. Vous j)onvez lorirreı
des lextes. decaler des dates, tenter des syn-
theses snr l'cvolntion ornementaie. faiıc in -
ter\e(!İr des forces ancestrales contenııes jus-
que lâ part Fhellenisme vainqueur. lout
cela demeure insuffisant â expliquer ie
grand f a û essentiel, la substitution de Tart
nouveau â Fart tributaire et heritier des tra­
ditions helleniques. Ce fait nouveau. i l ne
peut etre que le Turc et son apport. Je ne puis
ici reprendre par le menu les elements qui
contribuent â donner â Farchitecture s e l d j o u
kide son c a r a c t e r e essentiel. Je me bornerai
a choisir â titre d"exemi)Ies deux formüle*
significatives. Fûne dans l'ordre de la com­
position mo)iumentale, Faulre dans Fordre de
la parure decorative.
La geographie ne doit pas etre, ignorce
des historienes de Fart. En suivant sur la
carle, de FAsie centrale aux rives mediterra-
neennes. le mouvement de migration des der-
niers venus des ranieaux turcs. on trouvera le?
jalons qu'ils ont laisses sur leur route. On
compte jjarmi les plus expressifs de ces te-
moignages la suite des tours funeraires nui,
de l'Afganistan. â la Mer Egce â travers FA-
zerbaidjan. la Mesopotamia, F.An.^Ltolie cen­
trale. sont les manifestations authentiqucs et
indiscutables d"une esthetique nouvelle. L'ar-
chitecture seldjoukide ne nous eût-elle lais-
se que ces monuments funeraires cxJindnqucs
ou polygonaux coiffes de hautes loilures co-
niques. qu'elle demeurerait inexplicable si
I'on n'y voyait la signature des Tnrcs. Tra ­
duction dans la pierre ou dans la briqne de
la tente des grands nomades. ils marqucnl â
la fois le caractere d'un genie architectural
Particulier et Forganisation nouvelle des
nomades devcnus sedentaircs. veritable type
fondamental qui persistera â travers le^ sic-
U E S M O ,V U M E A' T S
cies. creation vrainiem nouvelle, aux cxem-
l)lcs extremement nombreux dans tous les
liays qu out peuples ou gouvernes les Turcs.
L'effet i)uissant dc leurs sillioaetles. hi
netlete I r a n r h a n l e de leurs ligiies simj^les re-
pond â une esthetique extra-mediterraneciiiie
doni ou retrouve Fequivaleiil. en franchise,
dans le decor polychrome des reveleiueiils.
De meme qui- les elements de la stniclure
s'agencent en volumes geometriques. juxtajjo-
ses s a n s vain sonci de raccorder une surface
â la surface voisine. de meme les mosiJiquc-'
de faience Oj)posenl des Ions francs, noir.
bleu-vert. hlanc. en une harmonie qui ".out
d'abord. surprend et deroule le speclalenr
habitue aux passages et anx demi-teintes:
preuve que la aussi, nous s o m m e s redevables
aux Turcs de formules decoratives origina-
les, manifestation d'un sens particulier du
decor et de la coule'ur comjjarable â celiii
qui s"exprime dans Findustrie de leurs ta -
pis.
Tels sont les trails essentieh do ces monu­
ments seldjoukides dont les monuments otto­
mans reprendroin d'ailleurs certaii.-; types fon-
damentaux. Nul dans'ce ])ays ne meconnaitra
Fimportance et la signification d'un lei pat-
rimoine. sa valeur d'art intrinseque, la ri-
chesse et la varictc des enseigremenls qii'il
contient. Mais ))ar ailleurs c'est devenn nn
lieu comnuni que de se lamenter snr Fetat
souvent deplorable dans lequel ces m o n n -
menls nous sont jjarvenus. I I faut acce])ter
Fheritage comme i l est et, si la chose est
possible, trouver le remede approprie â sa
sauvegarde. Je n'ai point la pretention, en
ecrivant ces lignes de decouvrir des fails nou-
veaux et j ' a i suivi de trop pres les efforts
du pouvoir central pour Faccuser de negli -
gence â cet egard. Je sail fort bien que, de
puis longtemps dejâ, la question de la res -
lauration des monuments turcs a ete envi-
sagee et je connais egalement le noinbre el
Fimportance des travaux accompHs. Mais
c'est prccisement parceque j ' a i constate uii
reel effort et une tres louable attention de.-^
divers services que je me permets aujoui'd'hui
d'e.xposer ci-apres quelles metbodes genern-
les doivent presider â Forgani.^ation d'un ve­
ritable service des monuments, hi.storiques.
 14 Proj. ALBERT
Le travail prcliminaire indispensable est
retablissement d'un inventaire complet dan?
lequel doivenl etre indiques, non seulenieul
le nom, la date, la valeur artistique ou histo-
rique des monuments mais aussi leur etat
actuel. Cet inventaire est deja constitue, en
partie tout au moins. I I existe, en effet, â
Ankara, au Service des Antiquites, un en-
semble important de ficlies precises accompa-
gnees de photographies qui fournissenl les
premier element indispensables â un tra -
vail methodique. 11 est bon d'ailleurs de ne
point tomber dans des exces regrettable* et
de consentir â des artifices indispensables,
precisement pour assurer la sauvegarde to -
tale et parfaite des monuments qui en valeni
la peine. N'imaginons point, en efel. que tout
ce que nous a laisse le passe merite la menie
attention et la meme sollicitude. D'abord, i l
existe parfois des monuments qui, bieu que
d'âge respectable, n'offrent pas un tres grand
intcret archeologique soit qu'ils aient trop
souffert des injures du temps, soit qu'ils re -
pondent â un programme trop banal, soil
qu'ils aient ete executes en materiaux medio
cres: dans ce cas leur disparition n'enlraîne-
rait pas une perte veritable alors que leur
restauration exigerait des soins et des capi-
laux hors de proportion avec leur valeur. On
nc saurail trop insister sur ce point. Le plus
grand danger qui pourrait menace r une con-
servation judicieuse des monuuientf histori-
ques, ce serait d'etendre la tutelle de l'E^tal k
des poussieies d'edifices qui sont marquees
deja pour une disparition definitive. Qu'on
en fasse des releves, qu'on les photogvapliie,
qu'on en conserve dans un musee quelques
elements significatifs, la doit se borner le
role de I'Etat, Vouloir davantage ce serait
I'accabler sous des charges parfaitemenl inu-
tiles au detiiment d'une besogne melliodi-
que et raisonnable qui, â elle seule, exi-
ge deja un effort perseverant. Done se
garder d'une sorte d'archeomanie ou d'archeo-
lâtrie qui, sous pretexte de conserver le moin-
dre vestige du passe, ne fait que gencr les
pouvoirs publics, le developpement moderne
des cites et les travaux necessaires d'urbanis-
me tout en grevant les budgets de dopenses
inutiles. Je pense qu'on voudra bien reflechir
GABRIEL
â cette conclusion, et m'accorder qu'elle n'est
point dictee par des raisons de facilite : en
toutes choses i l convient de rester dans le
domaine du possible.
Ceci etant pose, voyons comment doit
etre tracee la tâche du service des monuments
historiques, comment sa besogne doit etre pre-
vue et comprise, en un mot quelles directives
doit im])oser le pouvoir central mais aussi
quelle doit etre la formation des agents d'e-
xecution, architectes et ouvriers.
La creation du service des monuments
historiques dans les pays d'occident est de
date assez recente. Ce n'est qu'au debut du
X L \ e siecle que .s'est posee sous une forme
precise la question de I'entretien des monu-
ments et ce n'est qu'a partir de 1850 qu'on
y a apporte. comme on y apporte de plus en
plus, un veritable esprit scientifique.
Le role de I'Etat, aide d'un groupe ou
d'une commission, doit se limiter â elaborer
un programme general. Chaque annce i l
appartient au Ministere competent de deter-
miner quelle somme sera mise â la dispo -
sition du chapitre special, et sur, le vu des
rapports de ses services, des projets dres -
ses par les architectes, de fixer les travaux
auxquels seront consacres les credits. Ainsi
I'ordre donne est precis, le credit est fixe,
I'Etat s'efface pour un moment devant le te-
chnicien charge de I'execution. C'est dire que
ce technicien doit meriter en tons points la
confiance qu'on l u i accorde, qu'il doit etre
en possession des connaissances et des qua-
lites particulieres que reclame sa tâche spe-
ciale.
I I ne s'agit point, bien entendu, d'un
maître-d'oeuvres fmagister o peris) d'un ustad
ou d'un banna, identiques â ceux dont les
noms apparaissent dans les inscriptions du
m.oyen âge, tout d'abord parce que cette crea-
tion artificielle serait d'une realisation diffi-
cile et surtout parce que le role devolu, au
XXe siecle au conducteur d'un chantier de
restauration, est different de celui du cons -
tructeur du monument medieval. Cependant
I'architecte moderne, tel qu'il se forme dans
une ecole, assumerait difficilement la tâche
â lui confiee s'il ne completail, sur divers
 L A R E S T A U R ,A T ı O A'
points, ses conııaissaııces tlieoriques et tech­
niques.
La conslruclion de cimenf arnıe, avec ses
ligııes nelles et i'ranclıes. avec la nudile de
ses surfaces en arrive â limiter siiigulieremeni
!e röle du dessinateur ou lout au moins â tete bien pleine». Ainsi des
le simplifier â I'extveme comme se simplifie
l'arçhitecture elle-meme. Imaginez par con-
tre ce qu'esl un portail seldjoukide avec la
richesse de son decor, ses alveoles, ses colon-
ııeUes et leurs chapiteaux ouvrages, les or -
nements de ses corniclıes. les reseaux d'aıa -
l)esques de ses panneaux. Prendre connais -
sance avec tous ces elements exige un talent
de dessinateur, uııe minutie et une precision
du trait qui ne sent point d"apanage de tous
les constructeurs actuals et cependant cette
science du deşsin est â la base de toute elu­
de monumentale des edifices du passe. Prive
de ce soutien indispensable rarchilecle n'aıı-
ra du monument qu'il examine qu'une con-
naissance superficielle, i l n'en aura point
penetre les qualites d'esseiice et de stvcUi -
re.
Oserait-on concevoir d'autre part que ce-
lui qui est charge de restaurer un monument
ignore I'histoire de Tepoque ou i l fut conçu
et execute. J'entents bien qu"on ne pent exi-
ger d'un technicien de I'archilecture qu'il jjos-
sede les connaissances d'un liistorien sjieciali-
se. Ce serait demander Pimpossible. Mais
qu'au moins i l ait saisi et compris le rhytme
tl'une epoque, renchainement des grands fails
historiques qui en ont marque le caractere.
et surtout que, limitant sont etude de This-
toire politique aux fails capitaux, i l ail
porte jjarticulierement son atention sur lout
ce que nous pou\ons savoir des conditioiiS
<^e la vie sociale et economique. En bref I'ob-
jet essentiel de cette culture historique du te­
chnicien. c'est de ne rien negliger pour re -
vivre. autant qu'il est possible, I'epoque dont
va etre charge d'examiner les attestations
monumentales. Sur ce point aussi on e\itera
les exigences qui depassent le but. on n'impo-
sera point â un technicien Tetude ab.-tiaite
cJe fails complexes dont i l ne peut tirer au-
cun profit substantiel. On commence a etre
las, dans tous les domaines. de certaines
for
^nations exclusivement livresques pour des
D E S M O N U M •£ /V T S 15
fonctions qui demandenl avanl tous des
capacites concretes. C"est pour des metiers de
cette sorte qu'il faut metlre en action plus
que partoul ail leurs la doctrine si saine de
Montaigne: «Piutöt une tete bien faile qu'uiic
connaissances
exactes, solides, des vues en profondeur. une
mailrise complete du dessin, une comprclieii-
sion iiitelligente des epoqiies historiques. (el­
le doit etre la base de formation des veri-
tables chefs. capal)les d'assumer entieicmen!
la direction d'une reslauration scienlifique.
Et que ce mot de scienlifique iralarnie
personne. On ne saurait adniellre en effet que
rarchilecte auquel sera confiee une reslau -
ration soit prive de sens arlistique. II doit
en etre j)Ourvu. et au premier chef. Peut -
elre pourrail-on dire qu'iine reslauration
parfaite exige autant dart que de science.
Savoir s'arreter â temps, limiler son inler -
\enlion. c'est bien souvent le comble de I'art
et du goiil en meme temps que la marque
d'un respect total pour la verile historique.
J"ai toujours considere pour ma part. que
Viollet-le-Duc, !e grand reslauralcur des
monuments français du moyen age. garderail
aux yeux de I'avenir, sa reputation bien me-
rilee de technicien, de dessiiialeur. d'archeo-
logue. Mais ce n'etait point un artiste au .sens
fort du mot et ses erreurs les plus graves
sont des erreurs du gout. Instruils par son
exemple de ce qu'il faut eviter â tout ])rix.
nous voudrions que devanl I'oeuvre du pas­
se on ne pretendîl jamais â subsliliier sa
propre pensee â celle des maîlres d'aulrefois
La reslauration parfaite sera celle qui aura
su se limiler â des certitudes.
Jamais, par contre,^ rarchitecle des mo­
numents historiques ne connailra assez la
technique d'une reuvre et c'esl sur ce jjoinl
qu'il ne doit jamais iransiger. Ceux qui vi-
sitent un monument restaure. el qui, en ama­
teurs cultives, applaudissent â un rcsullat
heureux, n'imaginent point tout ce que ce
resullat suppose de connaissances, de pre -
cautions judicieuses, de soins attcn -
tifs. Consolider un mur, retablir une
voûte, remplacer des assises delitees, besogne
facile jugeront les incompetents. Grave
e r r e u r : i l s'agit tout au long d'une reprise de
 16 Prof. ALBERT
cette sorte de conserver â I'oeuvre ses qualites
propres et son caractere. Pas de superche -
ries, pas de pastiches. Rien de plus contraire
au bon sens ou au bon gout que ces sortcs de
camouflages qui pretendent donner â la res -
tauration l'apparence du vieux. Que la re-
prise reste apparente et qii'on laisse au temps
le soin d'en faire disparaître les duretes. En
somme un precepte doit etre sans cesse present
â I'esprit: on ne restaure pas un edifice pour
reproduire exactement ses lignes et ses de-
tails d ' i l y a cinq cents ans ou plus, mais
simplement pour arreter sa destruction. sa
desagregatlon et ceci par les moyens les plus
sinceres et les plus apparents. En bref il
s'agit de soins eclaires apportes â un orga -
nisme vetuste dont on a le devoir de prolon-
ger la vie, aujourd'hui menacee. L'objet es-
sentiel est done de le garder comme temoigna-
ge historique de la pensee architectural e et
non point de le transformer en une sorte de
caricature en voulant ressusciter ce qui a tions qu'il doit remplir. Simple question de
disparu pour jamais.
C'est lâ un exces qu'heureuscment on n'a
point jusqu'ici connu dans ce pays. 11 n'a
sevi que parmi certaines nations d'occident,
qui connurent parfois et des budgets trop
prosperes et des tendances exagerement ou
plutot pseudo-scientifiques. Mais i l faudrait
se garder de tomber dans un defaut contraire,
comme i l m'a ete donne parfois de le consta-
ter. Restauration ne veut point dire rafisfola-
ge hâtif, obturation d'une breche avec quel -
ques pierres ramassees sur place, posees â
la diable avec un usage modere de ciment. Le
ciment dont le role est si important dans nos
constructions actuelles doit etre strictemenl
proscrit de toute restauration d'un edifice de
moyen âge. Tout au moins pour ce qui est de
ses parties visibles. car i l est parfaitement
judicieux de recourir au beton arme pour se-
courir une voûte defaillante, etablir un chaî-
nage ou un etai. Mais dans ce cas on laisse-
ra apparaitre nettement I'organe ainsi crec d.-^
maniere â montrer francKement son âge et
!5on role: on inarquera ainsi qu'il n'est qu'une
sorte de prothese jugee indispensable pour
prolonger la vie du monument.
Tel est I'esprit qui doit presider. en
quelque pays que ce soit, aux restaurations
GABRIEL
des monuments historiques. Comment et dans
quelles conditions une telle doctrine peut -el-
le s'appliquer â la Turquie? A quels moyen?
doit-on recourir pour faire ceuvre utile et
definitive, en un mot comment doit - on tra-
cer le programme des restaurations futures
sans perdre de vue certaines necessites d'or -
dre pratique? On voudra bien reconnaitre que
vouloir decalquer purement et simplement
un systeme occidental, en reproduire ici les
rouages complexes et les organismes crees
par une tradition dejâ longue, serait s'exposer
aux plus graves mecomptes : on risquerait
d'ajouter un service supplementaire â une
administration dejâ chargee sans avoir I'as -
surance d'un rendement efficace. Qu'un tel
service soit actuellement inexistant, c'eit
sans doute un bienfait. Et ce serait peut-etre
I'occasion dans un domaine si bien limite, au
but si precis, d'organiser de toutes pieces un
service turc parfaitement adapte aux fonc -
systeme et de methode. Mais avant de tracer
un programme concret de I'organisme ))ro-
jete j'enoncerai un dernier principe.
I I me parait en effet que le service doit,
des le debut, etre confie exclusivement â des
Turcs. Je ne nie point, bien entendu que des
specialistes etrangers ne soient capables de di-
riger ou d'executer en tant qu'architectes ou
ouvriers une restauration parfaite. Mais
je suis persuade que dans le cas particulier
leur tutelle n'est pas indispensable et qu'elle
peut presenter par contre de graves inconve -
nients. Elle aurait pour effet, notamment, de
decharger les nationaux d'une grande partie
de la responsabilite qui doit leur incomher.
On risquerait de reculer d'annee en annee le
fonctionnement regulier du service dans le
cadre de la nation. I I ne s'agit point des
travaux qui n'exigent ni des procedes nouveaux
ni des techniques exceptionnelles, mais sur-
tout, â cote de connaissances solides et seri-
euses, du desinteressement et du devouenient,
en meme temps qu'un profond interet pour la
mise en ceuvre et la sauvegarde d'un patri -
moine national.
Quittant les generalites j'appliquerai les
principes enonces â des cas particuliers. J'ai
fait allusion prcederament sans vouloir citer
 A R .E S T A V R J T I O V I) E S M O N U M- E .V T S 17

d(-' faits pour »'atirister persoiıne. â de> re.-- son temps en relc\es et dessins parfaitemeiit
taurations malheııreuses. I I şerait ii'ius!o. ıl superflus: des croquis inlelligcinment tra­
est vrai, de ne jıas signaler que d autres fu- ces, des j)!iotograpI)ies et surtout des details
rent ires correctement executecs. comme par techiiiqiies de la construction devr:;;pnt coiis-
exemple la remise en etat de la fontaine d Aiı- tiluer les elements e.ssentiels du dossier. II
met I I I â Stamboul. Mais, dans lous les cas. faudrait en effet que I'architecte envisageât
le chantier constitue en vue d'un travail de­ la realisation des travaux suivant les diffe -
termine s"est organise lıors du conlrole di­ rents corps de metier en' les repartissant au
rect des services publics et. le travail accom­ iiesoin en ])lusieurs campagnes. Le han est
pli, i l a pour ainsi dire disparu sans laisser bâti en niateriaux lies differrents et anterieu-
de traces. Les maitres ouvriers ont ete em - rement au premier coup de jjioche on devrait
bauclies pour d'autres travaux. d'un carac - jirevoir I'approvisionnement du chantier en
tere lout â fait different et nul ne tireva be­ ces memes materiaux. Cette besogne de res­
nefice de leur intiation temporaire â un tra­ tauration traditionnelle executee suivant les
vail specialise. methodes medievales dont i l faudrait retrou-
ver et remployer les procedes exigerait une
Je suppose done que le Parlement ou le
main d'ceuvre qualifiee; on peut la trouvcr'au-
service competent du Ministere a decide I'ou-
jourd'liui encore en Turquie oij existent, as-
verture d'un chantier de restauration. â titre
sez rares i l est vrai de bons tailleurs de ))ier-
d'experience, et avec la pensee que ce chan­
res el de bons marbriers. Leur nombre dinii-
tier type serail comme I'ecole d'applicalion
nuera de jour en jour par la force des clio-
des techniciens des divers ordrc- necessaires au
ses en presence de la modification radicale
pays. Pour pousser plus loin encore la pre­
des techniques de la construction. I I est en­
cision je choisirai dans toute I'Anatolie nn
core temps de saisir quelques uns de ces
nionument qui jiar sa qualite. ses dimensions
ustads et de les grouper en une sorte de cor-
Rt aussi parcequ'il a subi de graves alteintes
jiorafion des monuments historiques. com­
du temDs. appelle des soiiis urgents et eclai-
me cela s'est pratique dans les pays d'occi-
rps. Je veux parler du plus grand des cara-
dent. Peiit-etre pourrail-on, au debut, dero-
vanserails de I'Anatolie, Sultan Han entre
ger legerement au principe exprime plus
Konya et Aksaray.
liaut et faire appel a un chef de chantier ou
On choisirait tout d'abord un archiiecte
contremaître etranger. de capacite particu-
Parmi les anciens eleves diplomes de I'Aca-
lierement eprouvee. I I faudrait. dans ce cas.
demie des Beaux Arts de Stamboul. en s'en-
que ce maitre-ouvrier ait de la Turquie et
tourant non seulemenl de toutes les garanties .
surtout de la langue tnrque. une connaissan-
fournies par les succes scolaires mais aussi en
ce suffisante pour exercer une influence di­
enquetant sur les qualites particulieres aux-
recte sur les ouvriers places sous ses or -
quelles j ' a i fait allusion plus haul, le gout
dres.
le desinteressement. I I serait bien entendii
Et voici en somme tous les elements es-
effet que le jeune arcbitecte qui assume-
sentiels de la conduite normale du chantier :
••^it pendant quelques annees une charge
I'architecte a dresse son projet; i l a marque
difficile pourrait garder I'espoir de faire
avec nettete les pliases de la restauration.
ans son pays une carriere honorable repon-
I'importance. les qualites. les caracterisli -
^"t a .ses aspirations legitimes. I I rcce -
ques speciales des divers travaux prevus; i l
Y^it done une sorte de commission du Minis-
a aussi. et c'est un point tres important, eta-
^^re qui l u i confierait officiellement. tout
bli des devis rigoureusement exacts oû i l a
ahord, retablissement d'un proiet coniplet
prevu et evalue au cours du jour le prix des
restauration. Projet qu'il ne s'agirait
deblaiements. des reconstructions. des
point de rediger â la bate apres un href exa-
achats de materiaux. des depenses de main-
'"en du monument, mais qui exigerait au
d'cpuvre ou de transports. Toutes les pieces
conlraire une etude directe et app'rofondic do
de ce projet ont ete soumises â I'examen des
etat actuel de I'edifice. Inutile de perdre
 18 l'roj. ALBERT GABRIEL

services centraux qui out examine et juge le tan Han qui s'eleve au milieu d'lni village
bien-fonde de demandes en s'eniourant de lous n'offrant aucune ressource ])reci-,ement pav-
les renseignemenls utiles: cousultatiou de ceque la Farchitecle charge du chantier de -
spcialistes, examen de photographies justi - vrait coustituer sur place et organiser de ma-
ficatives, peut-etre meme visite sur place. Le niere satisfaisante ses equipes d'ouvriers. H
travail est done definitivement decide, les pourrait lui-meme elire domicile â Konya ou
credits accordes, les ouvriers et les chefs
â Aksaray et se rendre plusieurs fois par se­
d'equipes sont reunis et diriges siir les lieux,
maine sur le chantier oû parfois i l şerait con-
le chantier est ouvert.
traint par certaines difficultes surgies, de
Comment va-t-il fonctjonner? N'imagi- demeurer pendant un temps plus ou moins
nons point une ruche bourdonnante analogue long.
â un de ces grands chantiers de construction
Organise de maniere scientifique sui-
modernes oû Thomme deviant de plus en
vant une methode rigoureuse, avec les res-
plus mecanicien ou machiniste,' oû fonction-
sources du pays et un personnel turc, sauf
nent â I'electricite les malaxeurs et les r i -
peut-tre une exception, ce premier chantier
veteuses. Rien de semblable i c i . Meme le
n'aurait pas comme unique objet la restaura­
terrassier creusant une tranchee pour recher-
tion modele d'un des plus beaux monuments
cher le sol ancien devra etre attentif i la
turcs de FAnatolie. I I devrait etre une -sorte
moindre trouvaille. Un element en ap])a -
d'ecole pratique des restaurateurs. On n'exis
rence informe pourra fixer les restitutions
gerait done nullement un travail rapide mais
d'une partie disparue. Le charpentier qui
on se montrerait tres severe sur la qualitc du
etablira les etais ou les cintres des voûtes, le
travail. Ainsi les groupes d'ouvriers qui au-
tailleur de pierres appareillant les voussu"
raient collabore â une besogne severeni'.înt
res, le maçon qui les mettra en nr uvre seront
contrölee seraient des chefs de chantier qua­
tous dans I'obligation de travailler lentemezit
lifies pour des travaux futurs. De jeunes ar-
parmi des elements vetustes, ^ouvent disjoints
chitectes, choisis parmi les eleves de demle­
et en equilibre precaire. On conçoil que
re annee de FAcademie des Beaux Arts, visi-
dans ces conditions le role de Farchitecte
teraient ce chantier, le verraient en fonction-
lui-meme soit tout different de celui de son
ntment, comprendraient sa methode speciale
confrere qui a conçu Un grand edifice ino-
et ses exigences. Et ainsi, d'annee en annee,
derne et en dirige Fexecution. Alors que ce
s'enrichiraient de nouvelies unites ces ve-
dernier ne visite le chantier qu'a certains in-
ritables corporations d'architectes, de contre-
tervalles puisque tout est prevu sur le plan,
maîtres et d'ouvriers capables de satisfaire
lorsqu'il s'agit d'une restauration de monii-
aux demandes et aux besoins du pays. Telles
ments historiques, la part de Finattendu est
sont les grandes lignes d'un projet auquel
considerable et i l n'est pas de jour oû ne
j ' a i depuis longtemps reflechi. S'il est un
se posent des problemes nouveaux, conse -
cas 0Û i l faut savoir se garder de solutions
quences de difficultes imprevues. Done i l ne
rapides et expeditives c'est bien cehn-lâ.
suffirait point que Farchitecte vînt de temps
Certains monuments si malades qu'ils app"--
â autre jeter un coup d'ceil sur la marche de?
raissent sont abondonnes depuis bien long-
travaux. Certes, sa presence continue n'est
temps, lis sont encore assez robustes poui
pas indispensable, mais i l doit faire sur pla­
atlendre quelques annees la bonne et belle
ce des visites frequentes et prolongees. S'il
solution qui leur assurera une sauvegarde
n'est point obligatoire qu'il demeure sur le
definitive. Ainsi le programme dont j ' a i ex­
chantier-meme comme le maître-d'oeuvre du
pose les grandes lignes ne devrait entrer en
moyen age, tout au moins doit-il sejourner a.
realisation que sur une echelle reduite et, a
proximite et pouvoir en cas de travaux par-
defaut de I'exemple que j ' a i choisi et qm
ticulierement delicats rester parmi ses hom-
me parait le mieux approprie, sur un aiître
mes pendant des jours consecutifs.
edifice notable, de meme style et de meme
J'ai pris â dessein I'exemple de Sul - decor. I I va sans dire que la conception ex-
 REST AU RyiT I ON D E S MONUMENTS 19

posee est susceptible de multiples ameııde- En un mot, projet, devis, direction

ments. On peut envisager notamment qu' et execution des travaux, ne doivent en au-
apres le stage sur le chantier l'architecte se­ cuıı cas, echapper au controle de l'Etat et
rait envoye â I'etranger pour s'initier â de ses services speciaux. I I ne s'agit point,
certaines methodes et perfectionner sa pro- en effet, d'entreprises immedialenient lu -
pre technique. D'autre part i l serait peut - cratives, productrices de revenus, ou de crea­
etre necessaire dans l'avenir, lorsque les tions nouvelles necessaires â la vie de la na­
travaux atteindraient une grande importarı - tion et â l'essor de son aclivite: i l s'agit sim-
ce de faire appel non â des grouper d'ouv- plenıent, en evitant que lombent en ])oussie-
riers mais â des veritables entreprises posse- re et disparaissent dans le neant les (uuvres
dant un materiel abondant et des moyens des generations passees, d'assurer pour les
d'execution puissants. L'Etat aurait le droit enfants de ce pays la conservation de leur
et le devoir d'exiger de ces entrepreneurs, palrimoine ancestral.
comme cela se passe notamment en France İsLunbul, juilleL 1938,
de trictes garanties de leur capacite
 S\İM ÜLGEN

La ville d'İznik presenle au point fie 5 — Mosquee et mausolee Clieich Kuih-

vue de I'architecture turque. une importance cd-Din. /.Ye siecle de rhegiie.. A Fe siecle de
egale â celle de Bursa, A'Edirne et iXhtanhiil. Tere chretieinie.
I I faudrait recliercher â iznik piulöt qu'a 6 — Mosquee Maclmioud Tclicfehi, Tan
BuTsu. Toriğine du style de Tart qui a pris o46 de I'hegire - 1 1 (2 de The c/ire(ieiuie.
naissance des les j)remiers jours de I'epoque 7 — -Mosquee, mausolee et rou\cn( l''cli-
des Turcs - Ottomans. Nous etudierons ici les re/'i - Kouini. Debul du XI'h- siecle.
fEuvres architecturales de cette ville, sous
la denomination «Ecole d'fznik du siyle âe DES MAUSOLEES
Brousse». 8 Ustu Atchik Kiuibedi (coupolc dc-
Le but de eel article est de placer sous couverte) debut du XIV <• sie(dc e. c.
les yeux des observaleurs les cinivres archi­ 9 — Mausolee Keihau : debul du .\ //' e
tecturales qui ornent une viDe et qu'on a ne­ siecle e. c.
glige d'eludier dans leurs details, malgro K) - - Mausolee ichandarli I lay reddine
qii"elles interexsenl Thisloire de Tarciteciure Pacha. Pan 780 - 800 de riiogire - 1370 e. c.
turque.
11 — Mausolee et imarel de Tcluuidarii
II existe heaucoup d'ceuvres fouriiissani
Ibrahim Pacha Fan 830 de Phegire - 1427
1 element necessaire â Tetude de This
e. c.
toire, rarcheologie. et la situation geogra -
13 — Di\ers lombeaux. A/e, A/I'e et
phique d'Iznik. Cependant, ces ouvrages
Xl'llle siecles.
ne se sent pas specialement arretes sur
le.s monuments lure.-; pour nous les i'aire con- LE MEDHE.SSE
naitre enlierement. Done, afin de connaitie I I — Mcdresse de Su.k'iinan Pacha, de­
ces oeuvres dont nous expliquons ici les de.'ails bul de XIVc. .-;iele.
arcliitecturaux. i l est necessaire d'etudier Tcrr-
LES İMAKETS
ticle redige en langue turque.
Les ffiuvres architecturales turques qui 15 — jmaret de Nilui'er Hatoun. l'an 7'JO
existent aujourd'hui â iznik peuvent etre de I'hegire 1389 e. c.
ela.ssces dans I'ordre ci-dessous (Plan 1-2): 16 — İmaret et mausolee de Yakouh
LES MOSQUEES Tchelei)i XlVe siecle.

1 — Mosquee Aya Sofia - Conslniile au LES BAINS PUBLICS

IVe siecle ap. ij. C. transf'ormee en mosquee 17 — Bain situc sur la route d'lstanbul
au X I V et au X V I siecles. (bain d'ismail bey?) debut du XIV siecle.
2 Tcharchi Mesdjidi - l"au 374 cie 18 — Bain Hadji Hamza. XVc el XVIc
l"liegire- 1334 de I'ere chretienne.
siecles.
3 — Mesdjid, mausolee et imaret de
19 — Le grand bain. XVIe .siecle.
Hadji Hamza. L'an 746 de I'hegire - 1345 de
(Mo.squee Aya Sofia)
I'ere chretienne.
I V siecle de I'ere chretienne
4 — Yechil Djami. Tan 7cS0 - 791. de
I'hegire 1379 - 1393, de Tere chretienne. {Fig. : 3-8).
 22 ' S A İ M
Cette mosquee est un monument archeo-
logique reste au fond du bazar d'îznik et qui
presente aujourd'hui 1'aspect d'un squelette
de quatre murs. Sa situation est bonne. Lors
des fouilles qui ont ete effectuees en 1935,
par le Dr. Schneider au nom de I'Institut al-
Icmand d'archeologie k Istanbul les
fondations principales de la mosquee
ont ete ' mises au jour, â 2 m. dc j)ro-
fondeur k tpartir (du niveau actuel 'du
sol. La mosquee a ete construite en forme de
basilique, la partie superieure en bois. Voici
les modifications que les turcs y ont appor-
tees au X V I e siecle.
1 — Un autel a ete construit. Certaines
fenetres ont ete obstruees et certaines autres
retrecies, afin de dornier plus de solidite aux
murs.
2 — Les colonnes qui separaient les co­
tes et la partie centrale ont ete enlevees pour
etre remplacees par des grands arcs, ce
qui a permis d etablir ,une parfaite commu­
nication entre les trois parties.
3 '— Un minaret a ete ajoute.
Ainsi que ceiâ est remarque sur le plan et
sur la coupe ci-annexes,ces parties s'y trouvent
representees separement. Les dessins de Cor­
nelius Gurlitt ont ete egalement inseres afin
de servir â la comparaison.
Tcharchi mesdjidi : (Fig. . - 9 - 1 1 A )
L'an 734 de I'hegire - 134 de I'ere chretierme
Cette mosquee est un edifice construit
dans le bazar d l z n i k sur un plan carre, au
tambour eleve, au plafond voute et ayant
un endroit dit son cemaat mahalli.
La partie exterieure de la construction
est en moellons, et la voute est en briques.
La couverture de la coupole est en briques
plates. Le tambour qui supporte la coupole
est divise interieurement eu losanges et
fortifie fi I'aide de quatre contreforts trian-
gulaires disposes sur les quatre angles exte-
rieurs. Le centre de la coupole a ete eleve sur
la surface superieure du tambour et Ton &
essaye de reduire au minimum le norabre
des contreforts obliques lateraux. Mais i c i ces
contreforts sont trop saillant. Nous constate-
tons que cet element technique prend un as-
Ü LGEN
pact plus fin dans la construction du Yechil
Djami et qu'il disparaît completement dans
celle de la mosquee Mahmoud Tchelebi.
Ce mesdjid est I'un des plus anciens
monuments en pierre datant de la periode des
Turcs ^Ottomans et ayant consei ve son epi -
graphe.
On pent voir sur cette ceuvre les ca-
racteres du style de Bursa et de I'ecole d'lz-
nik. Le batisseur est un certain Hadji
E z i n b e y fils de Mahomed. On en
ignore I'architecte. D'apres I'epigraphe elle a
ete construite en 734 de I'hegire - 1334 de I'ere
chretienne, soit quatre annees apres la con-
quete d'îznik, pendant le regne d'Orhan
Gazi.
3 — Le Mesdjid, le Mausolee et I'Imaret
de Hadji Hamza (Fig. : 12-13)
(l'an 746 de rhegire-1345 de I'ere chretienne
de I'ere chretienne.
Certaines raisons nous determinent â ci-
ter ici cette ceuvre qui n'existe plus aujourd'­
hui. Nous ne possedons aucun detail quant â
son epigraphe et son architected Nous sa-
vons seulement que le mausolee avait ete
construit dans un style rappelant celui des
seldjoucides, avec une toiture conique en
forme de coupole. ; . ,
La construction de cette ceuvre a ete
comandee par H a d j i Hamza Ibn
Erdenchah {ou Erdemchach) k un ar-
chitecte nomme H a d j i A 1 i qui I'a bâtie
en l'an 746 - 750 de I'hegire, 1S45 - 1349
de 1 'ere chretienne.
4 — YechU Djami (Fig. : 14-31>
l'an 780 - 791 de I'hegire - 1379 ; 1390
ap. J. -C. ^,
Cette mosquee est I'un des edifices ayant
une place tres importante dans I'histoire de
I'architecture turque. Construite sur un plan
rectangulaire elle possede une colonnade, a-
joutee k I'entree principale, pour son cemaat
mahalli. Les elements architecturaux et la
perfection technique qu'elle possede sont di-
gne d'etre qualifes de chef-d'oeuvres paruai
les oeuvres de I'ecola d'lznik du style
Brousse. La main d'ceuvre est magnifique. La
 /. E^S (E U V R E S AR C II ,1 T EC T U R yl i İS 23

partie exlerieure est recoiiveite de
jauııâtres taillees et les chambranles
que les chapileaux sont ornes de stalacti­
tes et oııvres en marljre.
L'endroit reserve anx rctai-daiaires
erne de colonnes antiques de porpliyre vert et
de gres.
Le minaret est reconvert de faiences et
la ceinture est en ])iece unique et Ires ori-
giiiale.
L'arcliitecte ne s'est pas soucie de syme-
trie dans les details secondaires des elements
architecturaux. Des motifs isoles el des orne-
ments ont ete realises afin d'eviter les formes
monotones susceptibles de fatiguer i ceil. Cet
aspect asymetrique, loin d'etre une mauvaise
particularite represente le resullut d"une iogi-
que digne d'etre etudiee ires attentivemeiit et
qui repond aux conceptions arlistujues moder-
nes.
Les proportions architecturales
que les lignes perpendiculaires y sont
Peu grosses et courtes: toutefois, les formes
horizontales sont plus liarmonieuses et plus
proportionnees. On constate q-'.e les propor­
tions de volumes ont atteint un degre extra­
ordinaire de perfection apres ces premiers
essais. 11 importe done de considerer ectte
ceuvre remarquable. avant d'etudier les (Ci."
vres de Brousse.
D'apres I'epigraphe, cette
quee a ete commandee en I'an 780 de I'he-
gire, par T c a n d a r 1 i r i a y r e i! d i ii e
pacha, vezir de sultan Mourad I , â l'arclii­
tecte Hadji M o u s s a, qui I'a terniiiiee
en Tan 794 de I'hegire. soit dans 11 ainiees.
Les caracteristique de rfEU\re, doiment
I'lnipression que Tarchitecte Hadji
Moussa etait un artiste oviginairc
^ighde ou de Karaman et qui a subi Tinflu-
e»ce des ecoles de Sivas et de Mg/tde de I'ar-
clutecture Seldjoucidc.
^ — La mosquce et mausolee de
C/ieich Koutheddin I Fig. : 32-32 A )
XVe siecle Ap. J. C.
C est une petite mosquee â loiture.
murs sont en pierre tail lee. L'endroit reser­
ve aux retardatailes â trois colonnes
pierres chapiteux composiies. L'usagc de ces clia-
aiıtsi J)itaux moiiire la valeur que les turcs attri-
buaient aux anivres arlisliques et la graiido
lolerance doiU ils faisaient preuve.
La mosquee a cle conslruiit sur 1 ordre
esi
de T e a n d a r I i İ b r a h i m V a c li a.
un des vezirs du S u 1 t a n . l i e y a z i d l l .
(an 902-905 W.) Ce qui est remarquable dans
cetle oeuvre. c'esl son niinarel. contigu an
mosolee et coiis(!-uil indejiendamnient de la
mosquee. (rest un beau niinarel. bâti a\ec des
briqnes rouges â couverle. Les ])roj)ortio;is
sont beaucoup plus j>er])endiculaires et regu-
lieres. La mosquee en question est Fune des
a'uvres architecturales delruiles lors de I'oc-
ciipalioii lielleniqiie. Acluelemeiit elle esi
en mine. J^e mausolee est un monument en
j)ierre el â cou])ole. sans e])igraplic.
6 — Mosquee Muluiioud Tchelebi
I Fig. : 3.) - 331))
L'an 846 de I'Hegire - 14 12 de Fere cluetienne
lelles Cette mosquee est I'une des dernieres
un creations les plus parfaitcs de I'Ecole d'lznik.
Elle est un modele rcdnil dii Ycchil Ujumi.
Mais:
J — La coLipole ne com\wT\i: ]>us les
menes contreforts, ajontes pour
enipeclier le tambonr de s'om rir.
2 — Le tambour de la coupole esl
abaisse.
3 'L'aspect exterieur de la coup(de
mos -
est plus bas qu'une demi-spliere.
4 — Le centre de la coupole a ele abais­
se dans I'interieui- du tambour.
. ajoute â la coupole.
5 — L'endroit reserve aux retardataires
et les coniiches superieures de la
mosquee ont ete construits sur un
de meme niveau, ce qui a evite une
difference de nivellement.
6 — Le minaret s'eleve au dessus de la
toiture sans avoir bri.se les conii­
ches.
7 — Sur les coupoles on a laisse des vi-
des inutiles el des cavites en forme
de lanterne.
Les S — Les ornemenls sont plus simples
et les lignes droiles sont pre-
ct â ponderantes.
 24 S Aİ M
9 — Les proportion de minaret out
pris une forme plus perpendicu-
laires.
La main d'oeuvre est egalement sol ide
et soignee. Le minaret a ete construit avec
des briques vernies â couverte, en couleur
unique bleu turquoise.
La mosquee possede une pierre frontale.
C'est un certain M a h m o u d T c h e l e b i
de la famiUe T c h a n d a r 1 i 1 a r qui l'a
fait construire pendant le regne de M o u -
r a d n , en 1442. On en ignore l'architecte.
7 — La mosque et le mausolee Echref-i-Roumi
X V l e siecle (Fig. : 34-38)
Cette ceuvre architecturale est actuelle-
ment en ruine. Pendant l'occupation Helleni-
que, lorsque İznik ,a,ete detruit, !a mosquee fut
la proie des flammes; i l n'eu reste plus que le
minaret en brique. Ce dernier, qui est le re-
sultat d'une main d'oeuvre tres soignee et qui
comporte des ceintures de iaiences, '
malgre qu'il soit haut, presente
grosseurs idisproportionnees dans le som-
met, dans le fpetek et dans ie baicon.
mausolee et du couvrent etaient
bois. Ce qui a sauve le minaret
1 incendie c est que ce beau monument n est
contigu nuile part et presenle I'aspect ü une
tour independante du mur de la mosquee.
I I existe certaines oeuvres oû le mina­
ret est independant de la mosquee. Nous pou-
vons citer comme exemple la mosquee C h e i h
K o u t b e d d i n et la mosquee 11 u s -
t e m p a c h a â jbapandja. Les faiences et
les ornements de cette derniere etaient tres
importantes.
Les tombeaux qui se trouvent dans le
cimetiere de cette mosquee seront decrits
dans le chapitre des pierres tombales.
8 — Ustu Atchik Kunbedi
debut du XIVe siecle (Fig : 39-40}
Elle est situee dans les chan^ps hors des
enceintes d'Iznik et de la porte de
C'est une oeuvre qui se compose d'une coupole
et de quatre supports qui la soutiennent. La
forme de la construction est celle des pre­
miers edifices turcs-ottomans.
Les arcs ont une forme circulaire
Ü LG E N
mais ils" n'ont pas subi l'influence byzantiue.
Car l'edifice entier est une oeuvre turque. L e-
pigraphe existe mais i l est incomplet. Sous la
coupole i l y a deux tombes dont on ignore les
occupants. La croyance populaire les attri -
bue â Sari S a 11 i k.
9 — Le mausolee Reihan
debut de X l V e siecle (Fig. : 41 - 43}
Ce mausolee est situe hors de la porte
de Yeni Clıeliir et â une distance de 260 m.
des enceintes. Nous n'avons pu trouver nui­
le part un renseignement quelconque au su-
jet de ce mausolee. Cette ceuvre est particulie-
rement remarquable. Malgre qu'elle ne pre -
sente pas une grande valeur architecturale, elle
possede des particularites bizarres qui lont
qu'elle doit faire I'objet d'une etude â part.
Le monument en question qui a des rap­
ports au point de vue de similitude avec les
autres monuments qui existent dans la vilie
se differe beaucoup par son architecture et
des sa construction.
1 — La coupole est relativement basse.
Les 2. — Le tambour de la coupole est tres eleve
en exterieurement et iuterieuremenl. 3 — LUt
de est construite, avec des moellons et d'une roa-
niere irreguliere. 4 — Les briques forment
deux rangees disposees sans soin. 5. — Les
arcs des fenetres sont circulaires el construits
en jpierre. 6. r— Les allonges en briques for­
ment deux rangees, interrompueo par deux
grosses rangees de pierre. 7. — Le rapport
au point de vue architectural, eiitre les di
mensions horizontales et les dimensions ver­
t i c a l s n'est pas forte, la hauteur est beau-
coup plus dominante. 8. — Les angles inte-
rieurs sont en forme de trompe, aigus el ar-
rondis. 9. — Le tambour de la coupole est
arrondi â I'interieur et non divise. lU. — Les
axes des fenetres ne sont pas soignes. 11. —
Les ornements en couleur qui se trouvent â
I'interieur sont en forme de fresque.
Devant toutes ces differences ont pent
Lefke. supposer que cette oeuvre a ete realisee par
des ouvriers byzantins diriges par un contre-
maître turc.
10 — Le Mausolee de Tchandarli Hayrettin
Pacha (Fig. : 44 - 49)
L'an 780 • 800 de I'hegire;' 139
 7. E jS (T. U V R E S
de Tere chretiemie.
Ce monument qui se irouve dans le ci-
metiere, hors de la porte de Let'ke. est une
teuvre remarquable taiıt interieurenıenl
qu'exterieurement. La consiruction est assez
soignee date du debut de X l V e siecie. C"e.-t
une construction rectangulaire dont le jjlan
ccmporte deux salles en forme carree. Ces
deux salles de forme carree sonl recouverte;
de deux coupoles.La coupole de la salle Ouesl
est supportee par un tambour en forme de
losange. Dans i'autre coupole, les pendentifs
qui occupent les angles out une forme trian-
gulaire.
Cette oeuvre qui n'est pas tres remar­
quable au point de vue architectural,
est pas moins un monument possedani cer-
taines particularites. Mais les pierres torn -
bales qui se trouvent â l'interieur sont
pieces vraiment magnifiques.
11. — Mausolee et imaret cTlbrahim P'icha
(830 H . - 1427 ap. J. C.) (Fig. : 50 - 52)
Ce mausolee qui n'a aucune imporlance au
point de vue architectural, n'est pas non plus
une piece soignee au point de vue de cons -
truction. La façade se trouve etre gâtee par
suite des reparations. I I n'y a que les pierres
tombales qu'elles renferme qui presenlent
quelque valeur. L'imaret a ete egalement de-
truit.
Le mausolee, renferme les restes de:
1 — AhmetPacha fils de H a 1 i 1
P acha decede au mois de Chevval,
I'an 832 H .
2 — Ib r a h i m P a c h a fils de
H a i r e d d i n e P a c h a , decede en I'an
843 H .
3 — Fatma H a t u n , fille de İ b r a -
'> i m p a c h a decede cn I'an 843 H .
4 — S a i d e , deced6 en I'an 847 H.
12. — Mausolee de Halil Pacha
(859 H . - 1455. ap. J. C.) (Fig : 53)
Le Mausolee est construit dans le bazar.
La façade est en pierre taillee. Le
monument ne presente pas une grande valeur
architecturale. I I est recouvert d'une toiure
A R C II .1 T .E C T V ] \ A L S 25
en bois. Toute fois les tonıl)es qu'il renlcune
ont une grande valeur au point de vue ar-
tistique el hislorique. C'est İbrahim Pacluı.
Vezir de lî a y e z i d I I qui Ya Jait cons-
truire en secret ])endanL le regne de I'atilı.
Les emplacements de la mosquee et de l'ima­
ret ont actuellement en etat de terrain nu.
Les vestiges n'y existent plus. Le Mausolee esi
plein de lombes renfermant les resles des
membres de la meme famille qui ont vecıı
apres cette periode.
13. — Les pierres tombales vues â iznik.
(Fig. : 54 - 61Aj
enire les XIe, XlVe et X V l I I e siecles
A'ous retrouvons les lombes des mem­
n'en bres de la famille T c a n d a r 1 i , dans leur
propre mausolee, dans le cimetiere de la
mosquee Clıeich KoıUbeddin; ainsi que dans
le caveau de la mosquee Melımcd Tclıclehi.
des
La plujjart des pierres tombales ont ete eas-
sees lors de Toccupalion ennemie, mais
tous sont des pieces ayant leur valeur uu
point de vue de forme et â celui d'arl. Les
pierres tombales de H a y r e d d i n p a ­
c h a , de A l i p a c h a et d'İ b r a h i nı
p a c h a en particulier sonl des oeuvres sans
pareil laııt au point de vue d'ouvrage qu"â
celui de Tart calligraphique.
La plupart des pierres tombales qui se
trouvent reunies dans le depöl du mıısee ins-
lalle dans l'imaret de Y a k o u p T c lı i c b i
sont des ])ieces originales. Les deux lombeaux
qui se trouvent dans le .scj)ulcre de la mos­
quee Lcherfi Koumi sont des j)ieces tres inı-
de portantes malgre qu'elles datent du XVİlle
siecie. Les photographies (|ue nous ajoutons
au texte demontrant tres clairement l'inı -
portance au point de vue de la richesse de
motifs et d'ouvrage de ces pierres qui pen-
vent servir d"exemple pour prouver que l'in-
fluence de tulipe el de baroque qui s'inlro-
duisent dans la conception turque de Tart
classique ont ele bien assimiles et naliona -
lises.
Si nous examinons attentivemenl les
surfaces des murs de la tour qui se trouve â
I'extremite de l'espace situe entre la porte de
Yenichehir et du lac, nous verrons des pier­
res surmontees d'inscriptions. Ces pierres
 26 S A i M
sont les chapitaux des catafalques seldjouci-
des. Mais ces derniers se trouvent disposes sur
une façade d'ııne raideur. redoutable dont la
vue necessile des jumelles et oû ils out etc
disposes par les Byzantine, lors des repara­
tions qu'ils y ont apportees.
Ces tombes ajjpartiennent sans con teste
aux turcs seldjoncides qui vivaient â İznik,
entre 1081 et 1097.
]-!• — Medresse de Sulcimun pacha
Debut du X I V e siecle I Fig. : 62 - 64 )
Ce medresse delabre se trouve dans le
quartier de Maltepe. C'est un edifice dout le
plan est en forme de U et qui est dispose
de maniere â paraître symetrique. vu de I'ex-
terieur. I I comporte 11 chambres et la salle
d'etudes est installee au centre, inclince vers
un cote. Nous constatoiis que dans le vesti -
bule, les piliers sont totalement remplaces par
les colonnes. Les arcs et tous les autres
details presentent les caracteres tuics. La
construction qui n'est pas tres soignee n'a
pourlant subi I'influence d'aucun element ct-
ranger. L'oeuvre a ete realisee par Suleiman
pacha, fils de 0 r h a n G h a z i . C'est le
premier mdresse turc ottoman.
15 — L'imaret de NilujerHaloim
Fig.: 65 - 72 B)
(790 H. 1389 ap. J. C.)
L'an 790 H . 1389 de lere chretienne
Ce grand imaret sis en face de Yechil
Djami est une oeuvre tres parfaite, celelne
par les nombreuses et tres importantes parti-
cularites qu'elle possede dans Thistoire de
Farchitecture turque. 11 est de I'ecole d'İz-
nik, du style de Brousse. On ignore son ar -
chitecte, toutefois comme i l a ete construit
dans les mcmes annees que Yechil Djami, i l
est probable qu'il soil I'ceuvre de Hadji
M o u s s a,
C'est, M o u r a d 1 er qui I'avait fait
construire pour la memoire de sa mere N i -
Infer H a t o u n.
La plus grande particularite de celle
oeuvre reside dans son plan qui presente une
importance digne d'etre etudiee comme un
point caracteristique capital ayant pris place
dans les caracteres de toils les monuments
turcs eonstruits dans le style de Brousse. C'est
la que la forme de plan remarquee dans les
V L G E N
niosquee 'de Brousse a etc ajipliquce pour la
premiere fois.
l a construction qui comporte une ran-
gee de pierres de taiile et trois etages de Im-
ques a ete realisee tres attenlivement.
Trois rectangles occupeiit les trois co­
les de la grande cou])ole principale. Ceux
du cote Nord et Sud sont recouverts de lar-
ges arcs indentiques et celui du cote ouest
par deux plus ])etites couj)oles. Devant la
porte principale on voit la partie voûtee üvec
coujjole et colonnes soutenue par des colon­
nes et piliers. Les chapiteaux sont de belles
oeuvres turques.
Au dessus de la grande coupole centrale
on remarque une grande ianterne disposee
pour assurer I'aeration et le degagement des
fumees.
Le diametre de cette coupole est de JO
m. 30 cm. L'imaret ne comporte pas des four-
neaux fixes en pierre. I ! est certain que de
nombreux brasiers et fourneaux portatifs ont
ete eonstruits dans I'immeuble et que des
cheminees speciales pratiquees sur la cou -
pole servaient â degager la va])eur et la fu"
mee.
16. — L'imaret et le mausolee
Yakoitb Tchelcbi
X I V siecle (Fig. : 73)
Cet imaret qui est un tmodele reduit de
celui de N i 1 u f e r H a t o u n, presente tou­
tefois certaines differences. La icoupole sud
domine la coupole centrale et le vestibule oc-
cupe toute la façade. La construction est
en tout point identique. Devant cet immeu-
ble i l existe aujourd'hui un mausolee
renferme un tombeau el dont les iarcs
sont obstrues par des murs en moellons. H
n'existe aucune epigraphe revelant que le tom­
beau en (pieslion renferme les reste de Y a •
k o u 1) T h e 1 e İJ i . Ce monument est
actuellement en bon etat et est utilise comme
depot du musee.
17. — Bain sur ;la route d'Istanbul
X I V e siecle (Fig. : 74-84)
Cet immeuble tres delabre et abandon-
ne que nous rencontrons dans le terrain in-
cendie sis sur la route qui mene de Yechil
Djami â la porte cYIslunbul, est un monument
 LES (EV V RES ARC
digne d'etre etudie aussi attentivement que
le Ycchil Djami et I'imaret de Nilujer H<i •
toun. L'edifice ayaiit ete idetruit depuis long -
temps n"attire j)as I'altention de tons les pas-
sants.
K 1 i n g ;li a r id \ dans son 'livre inli-
tule Tiirkischer Badcr, s'esl Jonguement arrete
sur cet immeuble et en a trace des croquis.
Seulemenl i l s'est trompe lorsqu'il a vouhi
fixer les bases de circulation de cette ffiuvre.
Nous les avons explique et compare â I'aide
des chiffres que nous avons ajoutes sur notre
plan. D'apres le plan de Klinghardt, Ten -
droit N . I . est un reservoir ,d'eau et non une
entree. Quant au N . (IV, al a ete tonstniit
pour etre utilise comme entree et non com­
me une salle de bain. Les autres parties sonl
des cellules. ^Toutes les façades de ces cellu­
les existent aujourd'hui ainsi que des formes
tres remarquables qui prsentent des partiou-
larites sur les coupoies. Cet imeuble doit
avoir ete construit au X I V siecle. I I presente
des ressemblances avec les stalactites du Ye-
chil Djami. Nous pouvons, sans trop d"erreur.
compter cette oeuvre parmi celles de I'ecole
d'lznik. L'immeuble fut le bain d'un palais
ou d'un hotel particulier. E I i y a T c l i e-
I ebi ne Fa pas mentionne dans ses
voyage, ce qui renforce cettc derniere suppo
sition. Au point de vue de J'histoire de Fart
turc, i l est necessaire de faire des recherches
sur cette oeuvre et de Fetudier â fond.
18 >— Eain de Hadji Hamza
XVe - XVIe siecle (Fig : 85 • 89)
J/ I T £,C T U li A 1. S 27
C'est nn bain double sans ejjigraplıe
sı.-; en face de la mosquee Mulnnoud
Tchelehi. La jjarti destinee aux cou])oles est
plus petite et plus vicille, tandis que la yiw-
tie destinee aux bains est plus neuve. La for­
me du plan Idemoiitre clairement cette diffe­
rence. La dale de conslruclion n'est pas
coiniue exactement. La partic pour lionmies
est plus elevee, large et spacieuse. Les
nnirs sont en moellons jnais d"un tra\ail soi­
gne. Les cabines ])our se desludiiller sont Uev
elevees. tandis que les aulres jjartics sont
beaucoup ;plus basses et etendues. Le plan
n'est j)as synietrique. La j)arlicularile la plus
importaiite de cetle crnvre reside dans les sla-
lactites des pendenlifs de la coupole dans la
partie pour liommes. I I ii"esl jjas possible de
voir cette meme forme sur une autre o-nvre.
Les domes de clialeur presenlent, vues de
Fexterieur, une forme conique ajiplalie. Dans
Finlerieur de VArialolic. les (I'uvres arcliilec-
furales ayanl siiivi la tradition seldjoucide, i l
est possible d'y trouver les memos formes.
Ce systeme a cte pratique jusqu'a la fin du
löeme siecle. sans toulefois ajtparailn.' A
Istanbul.
19 — Le grand Hdnwm
XVIe siecle I Fig. : 90)
Cet immeuble a ele delruil ])endanl
Fincendie diznik. Actuellement il est nlian-
donne et en ruine. I I presenle une forme
symetrique, comme le hamam double; on
ignore la date de construction.
 Bibliographie
G. K a q u e I t e. Einc Kmchiiaıi.yCİıv
U'ükj • ıırhundc aus der Lhodsc/ıa - zcil o.st-
Turkeslıın. (Lıınds Üıüversilets arsskriit. N .
F. Avd. I . 13d. 26. N . 2) Luud - Leipzig. 193Ü.
Un tout petit livre de vingi qua'.re pages
de G. H a f{ u e t I e. orientaiiste suedois con-
nu surtout par ses diffcrentes etüde.-- piıüo-
logiqucs sur le Turkestan Oriental, nov.6 don-
ne, non .seuleıııent un document de philologie.
mais. ce qui esi plus important, un docu-nent
liistorique. ou plus exactement, un dccunıenl
de W' akf. Ce charte. Yarlig. redige â Kaclıgar
(1073 de l'hegyre) au nom de A b - nl -
G İl â z r Y u I h a r s B a h a d u r H a n.
' 1 s de A b d u l l a h H a n . indtque
qu'un Vt'akf familial a ete constitur en fa-
\eiir de S e y f u I I a h be y T c h o u r a s.
un de .<;es grands dignitaires. Le Han qui
commence dans son Yarlis:. pa.- s"adresser
n tous les fonctionııaires de Letat pour leur
dire qu'il a fait don d'un canal d'irrigalion â
S eyf u1 1 a h Bey T c h o u r a s. en
recompen.se a ses multiples services, declare
avoir conseiUi a ce que le canal en queslion.
•soit transforme en Wakf ainsi que le terrain
delimite qui est d'ailleurs la propriete du
susnomme et ordonne qu'aucun impot ne
- soit perçu sur ce \^'akf constitue au profit des
descendants.
Apres avoir parle dans son introduction,
de Wakf en general et de la nature de ce
document. Fauteur publie le texte en caracte-
res arabes et une transcription en caractcres
Latins de ce dernier, suivis dune traduclion
en allemand. La traduction se trouve en-
richie d'annotations renfermant des rensei-
gnements utiles au sujet de certaines expres­
sions ou certains noms geograpluques cites
dan.s le texte. Enfin, une reproduction plio-
tographique du document permet de contro"
ler la maniere de lire de I'auteur. D'ailleurs
la condition principale de toute oeuvre ou
pidilicalion scienlifique est de doiiiicr au
lectcur une j)ossil)ilitc de conln'ile a chaqin:
instant. C'est grace â ce procnlc que ic i'rol'.
G i c s e a pu dccouvrir cer'aincs encurs
dans la maniere de lire et dans la li.iduction
de fauteiu- et a jniblie en 1931. une iioiivellc
traduction de ce document de Wakf. avec dif­
fcrentes aiuiotations d'ordre lingiiislique et
liistorique \ Ungarischc jdhrbulclicr. Band X l ,
Heft, 3. S. 277-283). Dorenavani ceux (jui
desirent lire celte petite bi'ochure de (J. H a-
quette ne jJOurraieiU se dis])eusei- de la
lecture de Farticle de F. G i e s e.
Les corrections faites par l ' \ G i c s e
sonl jjresque enliereinent justifiees. .Si Ton
jiarcourt allentivement le fac simile dii do--
cument. on remarque immediafenu-nl Ics
mots sur la lecture desquels, IÎ a q u e I t c
s'est trompc. Toutefois. F. G i c s e aiissi
n'a pas ele exempt d'erreurs dans cejlains
mols. Par exemple i l a mal comjjris, ainsi tpie
B a q u e 11 e. le sens du mot • luchinwt • ipd
est pourtant une expression fort conmie de«
persoiines qui s"occu))ent de Fhisloire de
I'iran et de I'Asic Ceiitrale. I I n'esi pas sans
inleret. je suj)pose. de donner ici quelques
details sur ce mot qui a suscile rccennneni
tant de conlroverses pour avoir ele hi dans
le texte de Ogliouz-iulmc juiblie par B i z a
N n r et B a n g - R a li m e 1 i. Ce qui est
parliculierement difficile dans la publication
des texles de ce genre, c'est d'ailleurs le coin-
mentaire de telles expressions.
D'apres le Prof. P. P e 1 1 i o I. Ic mot
tuchiimd signifie (fonctionnaire) en langue
rnongole. Le fameux dictionnuirc Chinoit -
Ouygour, temoigne que ce mot, etait employe
egalement chez ces derniers. Ce mot qui, .selon
B o u d a g o f (Vol. L P- 396) figure dans e
dialecte de Kazan, etait employe comme tu-
chiiniel pendant la derniere moitie du XVe sie-
•cle ! Toung pao. 1930. P. 37] ce qui est, d'ail­
leurs confirmc par R a d l o f f ( [ H . 1.591).
 30 BIB LlOG R A I' H I E

Ce mot doime, dans le texte d^Oghouz-nâmc, le

de Sam Mirza, le doule de P. P e l l i o t
sens d'un haut fonctionnaire, d'uii ministre,
qui considere le mot tuchimel c o n i m e le sy-
[Toung pao. Vol. X X V I I , P. 344]. M. R i z a
nomine de Bekciil n'a presque plus aucune
N u r , dans sa reponse aux critiques de, M.
raison d'etre.
P e 11 i o t, avoue ne pas connaitre ce mot et
Toutefois il existe ici un point â elucider:
lui donne raison, pour les opinions qu'il einet
Bezm-u-Rezm, enumere le tuchimel, comme e-
a ce sujet [Reponse â un article de M. 'Paul
lant un subalterne des e m i r s des tribus mongO'
Pelliot, Alexandrie, 1931, P. 36]. Quant â
les nomades de I'AnatoIie Centrale et en rap­
I'autre edition de Oghouz-nâme, leuis auteurs
port a v e c eux.tandisque d'apres S araM i r z a
y ont traduit le mot tuchimel dans le sens de
c'est le titre d'un fonctionnaire' â l a c o u r .
(ministre). D'apres leurs affirmations, cette
Quelle est la cause de cette contradiction
eşpression a pour racine le mot tuchi qui si-
manifeste? Comment pent - on con •
gnifie (se courber, se concilier, se fier) et ils
cilier les assertions de ces dux sources ega-
le comparent aux titres turcs inal, inantch.
lement sûres? L'explication suivante me pa-
inantchou qui ont pou racine le mot ina
rait plausible: Soit dans les Etats Turcs, soil
ayant a peu pres la meme signification[ÖgK2
dans les Etats mongoles, les tribus nomades
Kagan ddstarii, Istanbul 1936, P. 50].
qui constituent I'appui militaire de i'etat et
A mon avis, le titre inal = inci derivant
qui ont une affinite de sang avesja dynastic,
de la racine in et les titres, inantch, inantcou
sont err general tenus de fournlr des mou-
qui derivent de inan ont des etymologies el
tons destines â la consommation du palais
des significations differentes. Quant au mot
imperial.
tuchimel, les sources historiques contem -
Nous pouvons citer plusieurs exemples
poraines des îlhanides et des Djelayerites dii
historiques â ce sujet. Par consequent les
XlVe siecle, nous apprennent, que ccs
tuchimel qui sont d'ailleurs des fonctionnaires
derniers I'employaient â cette epoque et que
attaches a. la cour et charges des services de
des «tuchimel» se trouvaienet a la tete des tri-
table et des cuisines, peuvent etre consideres
bus mongoles, habitant I'AnatoIie Centraîe,[r7-
comme une sorte de representants ou d'ins-
u-jl»! OVlçi^j \^\Bezm - u - Rezm, P. 291]
pecteurs du gouvernement central et envoyes
D'apres une note de Sam M i r z a, chez les tribus pour la perception de cet im-
prince safevide, ecrivain du XVIe siecle, el pot. L'auteur du Bezm-u-Rezm qui a observe
auteur de Touhfe-i-Sâmi, les cadres de I'etat une distinction entre ces derniers et les chefs
safevide comportaient des postes de Tuchi- de tribus nous fournit pent etre une autre
ma/; Y o u s s o u f bey Tucimel qui preuve de cette maniere de voir. Apres toutes
remplissait les fonctions de tuchimel sous le ces explications, nous esperons que le vrai
regne de Chah Ismail etait un savant et un caractere de ce titre a ete plus ou moins tire
poete celebre [Tuhfe-iSâmî, edition de Tehe­ au clair.
ran, P. 186]. Cette explication claire justifie
Le fait que ce titre qui a passe, au XVe
la signification de «maître d'hotel» c'est â di­
siecle,desllhanides et des Djelayerites chez les
re d'un fonctionnaire â la cour attache au ser­
Karakoyunlu, Akkoyunlu et finalement chez
vice personnel du souverain, que les dic-
les Safevides, existe egalement â Kachgar au
tionnaires persans ecrits.au X V I et au XVIIe
X V I I e siecle, constitue une preuve de sa con-
siecles donnent â ce mot. On connait I'im -
tinuite et de I'etendue de sa propagation.
portance des charges a. la cour placees direc-
Je pense que ce simple exemple suffit
tement sous les ordres personnels du souve­
â demontrer que le mot tuchimel mal dechif-
rain, dans les organisation administratives
fre et mal interprete soit par Raquette soit
moyenageuses de I'Orient et de I'Occident en
par Giese, exige de longues explications et
general. Des titres tels que J '^.> i
qu'il est encore loin d'etre eclaire malgre les
i;VUlp- sont tous des titres donnes aux
arguments apportes ci-dessus. Get etat d'in-
fonctionnaires attaches au service de la table
certitude existe egalement pour certains mots
du souverain. Devant cette explication claire
ayant un caractere d'expression et que les an-
 /; / /; /. / o c R -A ı' II ı E
tfurs oııl ])Ourlanl reussi â lire eorreclcnıeni.
Par exemple les mols aymak,Hurlchiıı,Taua<iji,
âmel-dâr, mlr-âh, Keuk-hachi. Kelanter ont
ete interpretes cl"une ınaniere tres siın])!iste et
eıı partie faux. Par ailleurs le passage final
dil texie ou i l est explique que le Vakf coııs-
titue a ete exemple de certains impöts. con-
tient quelques noms d'impots qui, loin d et.-e
expliqucs en detail, certains d'enire eux u ont
pas pu etre correctemeiit dechiffres. ce qui a
eu naturellenient comme resultar, une tra -
duction erronee. I I est cartes enomiement dif­
ficile de determiner la nature de certains de
ces impots. Pourtant. certains autres pour -
raient, sinon servir â donner de nouveaux jna-
teriels et de nouveaux resultats. dii moms
etre suffisamment expliques â la lumiere de
differentes etudes faites jusqu a preseni. 1!
şerait absürde de consulter des oeııvres pla­
tes doııt la valeur est trop douteuse. tel les cpıe
le dictionnaire tchagata)' de C lı e i c h
Suleiman. et le dictionnaire persan de
S t e i n g a s s. pour essayer d'expliquer les
expressions Iiistoriques rancontrees daııs de
pareils lextes anciens. Pourtant, des expres­
sions telles que r-i^ et ^hA P'''
ete sans faire lobjet d'etudes. d'ailleurs
incompletes. Par ailleurs. le veritable sens de
certains impöts cites dans ce *exte aurait pu
etre explique d'une façon plus satisfai.~ante.
grâce aux etudes faites sur les Yurliii de l'e-
poque Mongole. de la Horde d"Or et des
Hans de Crimec. Neanmoins. i l est imnossilde
de se faire une idee de la nature de telles
expressions tant que les sources iiistoricpies.
soit les clironiques. les documents officiels.
toute sorte de documents litteraires concer-
»ant les etats turcs du moyen âge ne seraienl
pas etudiees methodiquement et au point de
^"ue d histoire juridique et financiere. Com.me
nous possedons. sur les mots^ ^-^^^h.
'^'Ij^^ainsi que sur certains noms d'impöt.^.
de nouveaux materials -et de beaucoup jdus
"ombreux par rapport â ceux connus jus -
â present-il şerait possible de les e.xpliquer
comme i ! convient. .Mais nous sommes forces
de reserver cette tâche pour une nouvella oc­
casion, afin de ne pas trop depasser le cadre
cette petite analyse critique.
Ce document de ^ akf qui esi tres iucom-
31
]»!et e( cpıi a l)eaucouj) de defauls au point
de vue d'inierpreialion des cxprt'ssfon hislo-
riques, n'esl pas non plus convenablemenl
lra\ aille, au point de vııe de la diplomatique.
Pa description exlerne du document est tres
superficiel. et la critique interne a ek- j)res-
que totalement nc%îigee. Or. İÎ rtait necessai-
re d etablir des eomjiaraisons avec des do -
cnments .similaires emananl des cliancelleries
des differents elals i(,rcs conleniporains on
])rccedenls et de metlre en evidence les d i l -
fcrenles parlies que le document comporle
au point de vue de style el de contenu c! les
priucipes oi)serves depuis la formüle Initiale
jusqu'a la fin. Depuis |)lus d'ım siede, des
documents similaires conceruant Tepoque des
jiiianids. la Horde d"Or et la Ci imee ayant
fait I'objet d'mie ])ublication assez aboudan-
le. une telle analyse, meme superficiellc. elait
aisenient realisable. En effet ce document
a ete redige d'une maniere conforme aux
traditions de chancelleries, observees dans
les etats Djengiiizidcs et dans les autres corjis
politiques. ayant poursuivi la ineme traditioi
tels que les Djclayerites. les Tiniourides les
Karakoyunlu. ies Akkoyunhi, les Safevides.
les Timourides des Indes. les Clıaybâniles el
les Etats successeurs de la Horde d'Or. Par
exemple la formüle initiale qui est Ires im-
;iortante au poiiU de vue de diplomatique
])0urrait etre comparee aux inscriptions et
aiix Yarligs emanant des cliancellerie des
-Aîongols [Voir M . G. D e v e r i a. Noh's
d'e/ngrap/ıic moriiiole-chinoi'sr. Paris 1897]
ainsi que des llhanides [W. K o t w i c z .
Forrnules intiahs des documfliils mongols aux
Xfffe et X/Fe S. Rocnik Orienlalistyczni. To­
me X . P. 131-157! 19341. I I est naturel que
nous voyojis ici une forme islamisce de I'an-
cienne formüle, ainsi qu'il est pour fous le.?
etats lurcs-musulmans. L'on peut remarquer
îe meme carâcferistiaue sur les documenls si­
milaires concernant les etats que nons avons
ciles plus hant. Toutes ces questions qui
concerneut la diulomatique out ete mallieu -
reusement negligees dans la brochure de Ra-
ouelte. Or. afin que des etudes serieuses con­
cernant riiistoire turque medicvale et mo -
derne puissent etre realisees, iî est d'une ne^cs-
siie capilale que des sciences auxiliairc.- soient
 32 n / JJ I I O G R^A P H-J E
creûes le j)lu.s töl ]jossibU'. La diplonıa'icjue
est. â ce sujet, uııe discipline ])lııs im]joi'tan-
te rjue la iiuinismatique. On de\ lait obser\ L-r
ces ])oiııls dans la mesure du possible lors de
la ])ublication des documents d'une importan­
ce et d'nııe raretc egales â celics que re|)rö-
sente le document public par l^aquelle afin
(pie la diplomatique turque puisse etre cons-
lituce dans un avenir proche.
Neanmoins nous iie devons ]),is nier que
cette brochure, aussi bien que Faiticie du
Prof. G i e s e constituent, malgre toutes
ces critiques et toutes ces reserves, des Ira-
vaux, que ceux qui s'occupent de Thistoire
des Vakfs lures ne doiveiit pas ncgliger.
La reproduction photographique que Ra-
(|iiet(e nous donne dans sa broeluire csl suili-
sament belle ])our penneltre de conlroler
aisement le document, exceple le ca -
diet du souverain qui n'est pas bien
lisible. I I y a la un grand service
â rendre â la science â cor.dilion de i)U -
Idier une nouvelle pdition de ce ])recieux do­
cument de Vakf ajjres avoir corj-igc les fautes
de lecture, apres avoir lra\aillp d'nne m.^-
niere methodique sur les lermes liisloriques
du texte ainsi que nous avons essaye d'expH-
quer et avoir complete les manques d'ordre
diplomatique que nous venons de signaler. Et
ceci, constituerait en meme temps un bel
exemple pour les travaux de ce genre, qui
seroiit effeclues dans Favenir.
Fuad Köprülü
 YANLIŞ - D O Ğ R U CETVELİ

Yanlış Doğru Sayfa Satır

muhitlerle mihenklovlc •1 40
B e y z e de ve bey de İS) 1
bir veeilı Beruciye 20 3.5
•M) 41
30 4(j
33 1!!
Tuğranı Tuyrai
:vû 21
Kasrülkûtib Kasimilkâtil;
38 33
müstacilût müstakillât
4a 23
nar cin
•i!) 3U
4<J 27
K e t e b e l i ve (89ü) tariiılidir,
ketebeii vt 1890) tarihlidir,
51 Ki
5-1 1.")
altı alt
;)5 4
XVI XVııı 22
fji:
(Resim. 12) (Re.'ii.'n llAı 51
,Î3
sıralama sırlama o
(i:;
ya eserlerimizin üzerinde gara- Vakın pencerelerden girdi­
z i n i z l e r i ve acı ğ i n d e n b u d a n e n i n bazen g ü ­
n e ş l i bazen
Nalbant A h m e t mülküne ve 27
de 17 beb odaları mü$temi! 119
bir taraftan
o l u b bir
muri v e r i l d i k t e n sonra bâki 11 - 13
mutasarrıfa olub ve kendi 119
ne k a l ı r s a madâmrife 47
121
İşte vefat ettikte mutasarrıfa
İşbu
RESİMLER
Fatih Camii
R.21
Fazladır
V a k ı f l a r ve Vakfiyeler
1( 1
Ters k o n m u ş t u r .
Darüşşilamn kapısı Darüşşifa yakinindeki Beru-
R.ao
ciye medresesinin kapısı
R24
Beylerinin Beyliklerinin
R.27
XU XIII
R.30
kemerlerin kemerlerde
R32
xvni XIII
R.34
xvni xnı
R.43
Emir medresesi E m i r M u s a medresesi
R.45
eserinin eserlerinin
R.47
geçen geçme
R.f.8
bile bilen
 Fatih Mehmet 11. Vakfiyeleri çıkdı.

SATILDIĞI YERLER

Libreri Haşet Ankara.

Libreri Haşet İstanbul - Beyoğlu, İstiklâl Caddesi,
No. 469.
Andreas Kapı» İstanbul - Beyoğlu, İstiklâl Caddesi,
No. 390.
Muallimlep Kütüpanesi İstanbul, Beyazıd, Üniversite Caddesi,
No. 11.
Remzi Kütüpanesi İstanbul, Ankara Caddesi, No. 93.
tnkilâp Kütüpanesi İstanbul, Ankara Caddesi, No. 155.

^ İSTANBUL - C U M H U R İ Y E T MATBAASI —