Ekrem Hakkı Ayverdi’nin hâtırasına

O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü
hazırlayanlar
Hatice Aynur
A. Hilâl Uğurlu
 İçindekiler

Ekrem Hakkı Ayverdi’nin hâtırasına:

OSMANLI MİMARLIK KÜLTÜRÜ

hazırlayanlar
Hatice Aynur
A. Hilâl Uğurlu
11 Takdim

Kubbealtı neşriyatı No. 207

17–113 1: MİMARLIK KÜLTÜRÜ VE ÂDÂBINI YENİDEN DÜŞÜNMEK
1. baskı İstanbul, 2016
© 2015. Bu kitapta yayımlanan yazı ve
19 Gülru Necipoğlu
resimlerin tüm hakları saklıdır; tamamı
ya da bir bölümü, yayıncıdan izin Sinân çağında mimarlık kültürü ve âdâb: Günümüze yönelik yorumlar
alınmadan, fotokopi dahil, optik,
elektronik ya da mekanik herhangi bir yolla 67 Ezgi Dikici
kopyalanamaz, çoğaltılamaz, basılamaz,
yayımlanamaz. Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem İstanbul’unda
Osmanlı saray hadımlarının mi̇marî hâmîli̇kleri̇
ISBN 978–605–4750–27–6

kitap tasarımı
101 Hakkı Önkal
Ersu Pekin Osmanlı türbe mimarlığı telakkisi üzerine düşünceler
baskı
Mas Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.
Hamidiye Mahallesi 115–251 2: YAZILI VE GÖRSEL KAYNAKLARDA MİMARİNİN
Soğuksu Caddesi No: 3
34408 Kağıthane/İstanbul İZİNİ SÜRMEK
Tel: 0212 294 10 00
Faks: 0212 294 90 90 117 Tülay Artan
Ayverdi’nin “19. Asırda İstanbul Haritası”: Ağa Kapusu ve civarı, 1650-1750
kitap@masmat.com.tr
Sertifika No: 12055

İsteme adresi 155 Selen Morkoç

Kubbealtı İktisâdî İşletmesi
Peykhâne Sokağı No: 3,
34400 Çemberlitaş–İstanbul
Tel: (0212) 516 23 56 – 518 92 09
Faks: (0212) 638 02 72
E-posta: info@kubbealti.org.tr
www.kubbealti.org.tr
On yedinci yüzyıl Osmanlı dünyasında sosyal mekân çerçeveli bir yorum
denemesi: Risâle-i Mi‘mâriye ve Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehakk
metinlerinin paralel okumaları
Hatice Aynur
177
İstanbul çeşmelerine kaynak olarak Evliyâ Çelebi Seyâhatnâme’si
231 Baha Tanman
Ekrem Hakkı Ayverdi’nin erken devir Osmanlı mimarisine dair tespitleri
255–382 3: BİNALAR VE BÂNÎLER ÜSTÜNE ÇEŞİTLİ OKUMALAR
257 A. Hilâl Uğurlu
İstanbul halkının günlük hayatında selâtin camilerinin yeri: Avlular
üzerinden bir okuma
273 Nina Ergin
Kudsiyetin kokusu: Tarihsel bağlamları içinde Osmanlı buhurdanları
337 Maximillian Hartmuth
Architecture, change, and discontent in the Empire of Mehmed II:
The great mosque of Sofia, its date and importance reconsidered
351 Machiel Kiel
The zaviye and külliye of Mihaloğlu Mahmud Bey in İhtiman in Bulgaria,
second oldest Ottoman monument in the Balkans
371 Suna Çağaptay
Balkanlarda Sokoloviç, İstanbul’da Sokollu: Karadağ’daki Piva Manastır
Kilisesi’nin düşündürdükleri

387 Bibliyografya
413 Dizin
 A. Ezgi Dikici*

ÂDÂB VE BAĞLAM: ERKEN MODERN

DÖNEM iSTANBUL’UNDA
OSMANLI SARAY HADIMLARININ
MİMARÎ HÂMÎLİKLERİ

B
u çalışma, on beşinci yüzyılın ikinci yarısın-
dan on sekizinci yüzyıl ortalarına kadar ge-
çen üç yüz yıllık zaman diliminde Osmanlı
saray hadımlarının mimarî hâmîliğinin nasıl bir seyir izlediğini ve hangi faktör-
ler altında şekillendiğini ele alıyor. Askerî-idarî hiyerarşiye mensup hadımların1
yanı sıra, sarayın Enderun ve Harem2 kısımlarında görevli olan hadım ağaların
bânîlik geleneği de anlaşıldığı kadarıyla İstanbul’un fethinden önceki dönemlere

* Doktora öğrencisi, Harvard Üniversitesi.

1
İstanbul’un fethinden önceki dönemde askerî-idarî hiyerarşiye mensup hadımların yaptırdığı
eserlerden muhtemelen en erken tarihli olanı, Menteşe sancakbeyi olan hadım (“Hâce”) Firûz
Bey’in 1394’te Milas’ta yaptırdığı camidir; Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Mi‘mârî Çağının Menşe’i,
Osmanlı Mi‘mârîsinin İlk Devri: Ertuğrul, Osman, Orhan Gaazîler, Hüdavendigâr ve Yıldırım Bâyezîd
630-805 (1230-1402), c. 1 (İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, 1966), 514-23. II.
Murâd’ın hadım veziri Reyhân Paşa’nın Bursa ve Yenişehir’de yaptırdığı eserler ile yine aynı
devrin ricâlinden Hadım Şehâbeddîn Paşa’nın Edirne’deki mescidi için sırasıyla bkz. Ekrem
Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri: 806-855 (1403-1451), c. 2 (İstanbul:
İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, 1972), 330-31, 353, 362 ve 573-74; M. Tayyib Gökbilgin,
XV.-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı: Vakıflar, Mülkler, Mukataalar (İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi,
1952), 37-38 (dpt. 3), 43 (dpt. 27), 255-61.
2
Bu makalede, “Harem” kelimesini günümüzdeki anlamıyla, yani kadınların bulunduğu bölüm
(“Harem Dairesi”) anlamında kullandım. Ama erken modern dönem Osmanlı kaynaklarında
“Harem-i hümâyûn” tabiri daha ziyade Enderun da dahil olmak üzere iç sarayın tamamını
kastedecek şekilde kullanılmıştır; bkz. Leslie P. Peirce, The Imperial Harem: Women and Sovereignty
in the Ottoman Empire (New York ve Oxford: Oxford University Press, 1993), 5.

EKREM HAKKI AYVERDİ’NİN HÂTIRASINA

O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü
67
HAZIRLAYANLAR HATİCE AYNUR–A. HİLAL UĞURLU
(İSTANBUL: KUBBEALTI, 2016)
 uzanmaktadır.3 Saray hadımlarının İstanbul’daki mimarî hâmîliği ise, muhte-
1a–1b

melen Eski Saray’da görev yapan Mercân Ağa’nın sarayın doğusuna tekabül eden
bugünkü Mercan Semti’nde 1463-64’ten hemen önce yaptırdığı mescidle başladı
(#1).4 Yaptırılan eserin büyüklüğü, malzeme kalitesi ve süslemelerindeki gösteriş
derecesinin hâmînin rütbe ve makamına göre belirli bir âdâb anlayışı çerçevesin-
de ayarlandığı Osmanlı mimarî kültüründe,5 saray hadımları en mütevazı bânî
gruplarından biri olarak küçük ve gösterişsiz eserlerle imar çalışmalarına katkı-
da bulundular. Saraya aidiyetleri bedensel özelliklerinin farklılığıyla da vurgula-
nan6 ve sarayın dışındaki dünyayla ilişkilerini çok sınırlı tutmaları beklenen7 bu
ağaların mimarî hâmîlik faaliyetlerini esas olarak İstanbul’da ve sıklıkla da görev
yaptıkları sarayın yakınlarında yoğunlaştırmış olmaları rastlantı değildir.8 Bugün
1c–1d
İstanbul’un pek çok yerinde, İstiklal Caddesi’ndeki Ağa Camii’nden Kadıköy mahal-
lelerine adlarını veren Osman Ağa ve Cafer Ağa camilerine kadar birçok noktada
Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîliklerinin izlerine rastlamak mümkün
(res. 1). Ağa Hamamı, Ağa Çeşmesi, Halitağa Caddesi ve Abbasağa Mahallesi gibi
içinde “ağa” sözü geçen birçok tarihî yapı veya yere adlarını verenler saray hadım-

3
İstanbul’un fethinden önceki dönemde saray hadımı olması muhtemel bazı bânîlerin yaptırdığı
eserler şunlardır: Yıldırım Bâyezîd’in hazinedarı Ferhâd Ağa’nın Bursa’da yaptırdığı Ferhadiye
Medresesi, bkz. Ayverdi, Osmanlı Mi‘mârîsinin İlk Devri, 445; Edirne’de Firûz Ağa’nın (ö. 816/1413-
14) yaptırdığı cami, bkz. a.g.e., 484; Hadım Balaban ve Hadım Timurtaş’ın Edirne’de yaptırdığı
mescidler, bkz. Ayverdi, Çelebi ve II. Sultan Murad Devri, 394; Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livâsı, 45 (n.
42), 231 (Balaban); 42-43 (n. 25), 356 (Timurtaş).
1e 1. İstanbul’da saray hadımlarının yaptırdığı
4
Not: Hadım bânîlerin makalenin sonunda yer alan Tablo’daki yerleri metnin içinde (#bânî bazı mimarî eserler:
numarası) şeklinde belirtilmiştir. a. Ağa Camii, 1596-97, Beyoğlu (Kaynak:
5
Bkz. Gülru Necipoğlu, Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür, çev. Gül Çağalı Güven Osmanlı Kitabeleri Projesi, haz. H. Aynur,
(İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2013), 24-25, 153-65. K. Hayashi, H. Karateke, http://www.
ottomaninscriptions.com/, ID: 1877; erişim
6
Ergenlik çağına girmeden hadım edilenler, seslerinin inceliği, sakallarının çıkmaması ve tarihi 23.10.2015)
vücutlarına oranla kol ve bacaklarının aşırı uzun olması gibi ayırt edici bir takım fiziksel
b. Osman Ağa Camii, 1612-13, Kadıköy
özelliklere sahipti, bkz. Jane Hathaway, Beshir Agha: Chief Eunuch of the Ottoman Imperial Harem (Kaynak: Yazarın fotoğrafı)
(Londra: Oneworld Publications, 2005), 21. Hadımlar çoğunlukla saraya mensup olduklarından,
hadım bedeni de saraya özgü bir bedensel kategori olarak algılanmış olmalıdır. c. Cafer Ağa Medresesi, 1559-60, Eminönü
(Kaynak: Yazarın fotoğrafı)
7
Mesela, Mustafa Âlî’nin “harem [= iç saray] aġâlarınuñ ṭaşrada [= sarayın dışında] müstaḳıl d-e. el-Hâc Beşir Ağa Külliyesi, 1744-46,
evler idin[mesine]” yönelik eleştirisi için bkz. Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Gelibolulu Mustafa ‘Âlî ve Cağaloğlu (Kaynak: Yazarın fotoğrafı).
Mevâ‘ıdü’n-Nefāis fî Ḳavâ‘ıdi’l-Mecâlis, nşr. Mehmet Şeker (Ankara: TTK, 1997), 277-78.
8
Hadım bânîlerin hayır eserlerini çalıştıkları sarayın hemen yakınında yaptırmaları zaman
içinde tekrarlanan bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır; bkz. Tablo’da #8, 10, 11, 15, 20, 29, 36,
45 (ve muhtemelen #1, 14). Hâmînin yakın yerdeki inşaatı kolayca denetleyebilmesi gibi bazı
pratik yararları bir yana, burada esas amacın bu eserlerin özellikle sarayla irtibatlı kişilerce
görülmesi ve kullanılması olduğu düşünülebilir; bu sayede, yapılan binalar uzak yerlerdekilere
kıyasla hâmînin saray çevresindeki prestijine daha fazla etki edebilecekti.

68 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 69
 larıydı. Bu makalede, onların İstanbul’da yaptırdıkları eserlere odaklanarak, ha-
dımların kendine özgü kimlik ve rolleri, Osmanlı eliti içerisindeki iktidar ilişkileri
ve âdâb kodlarının hâmîlik faaliyetlerini hem nasıl mümkün kıldığını hem de nasıl
sınırlandırıp şekillendirdiğini tartışmayı amaçlıyorum.
Osmanlı saray hadımları derken aslında iki ayrı gruptan bahsediyoruz.
Osmanlı İmparatorluğu’nda biri sarayların erkeklere mahsus kısımlarında, biri
de kadınlara mahsus bölümlerinde görev yapan iki farklı hadım hiyerarşisi vardı.
Topkapı Sarayı’nın Enderun kısmı ile bazı dış saraylarda devşirme çocukların ye-
tiştirilmesine nezaret etmek dahil çeşitli görevler üstlenen akağalar teşkilâtının
başında, aynı zamanda bütün saray görevlilerinin amiri konumundaki Bâbüssaâde
Ağası veya diğer adıyla Kapı Ağası bulunmaktaydı.9 Padişahın sağ kolu ve çeşitli
konuları ona arz etme yetkisine sahip başlıca görevli olan Kapı Ağası’ndan sonra,10
Enderun Hazinesi’nden sorumlu olan ve ehl-i hıref teşkilâtının ağası konumun-
da bulunan Hazinedarbaşı gelir, onu da sırasıyla mutfak ve kiler hizmetlerinden
sorumlu Kilercibaşı ile sarayın bakım ve temizliğinden sorumlu Saray Ağası izler-
di. Yüksek rütbeli bu dört akağanın altında düşük rütbeli en az otuz akağa görev
yapardı.11 Enderunda odalar hâlinde örgütlenen içoğlanları bu ağaların deneti-
9
Akağalar teşkilâtı için bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı (Ankara: TTK,
1945), 354-57. 1009/1600-01 ve 1111/1699-1700 tarihli iki ayrı defterden Topkapı Sarayı Enderun
Bölümündeki toplam hadım nüfusunun kırkın biraz üzerinde olduğu anlaşılıyor; Başbakanlık
Osmanlı Arşivi [BOA], D.SVM.d. 36080; TSMA.d. 835. On yedinci yüzyılda Ali Ufkî de (Topkapı
Sarayı’ndaki) akağa sayısının elli kadar olduğunu belirtir; Ali Ufkî, Topkapı Sarayı’nda Yaşam: Albertus
Bobovius ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları, haz. Stephanos Yerasimos ve Annie Berthier, çev. Ali
Berktay (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2002), 27. Galata Sarayı’nın başında da bir akağa bulunurdu;
Tayyâr-zâde Atâ, Osmanlı Saray Tarihi: Târîh-i Enderûn I, haz. Mehmet Arslan (İstanbul: Kitabevi, 2010),
167, 176. Edirne Sarayı’nın ağalığına da Topkapı Sarayı’ndaki düşük rütbeli akağalardan biri atanırdı;
örneğin bkz. Abdurrahman Abdi Paşa, Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi [Osmanlı Tarihi (1648-1682)]:
Tahlil ve Metin Tenkidi, nşr. Fahri Ç. Derin (İstanbul: Çamlıca, 2008), 159, 410.
10
“Kitâb-ı Müstetâb,” Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, nşr. Yaşar Yücel (Ankara: TTK,
1988), 25-26. Devşirme çocukları gözden geçirip hangilerinin saraya içoğlanı olarak alınacağını
belirleyen de Kapı Ağası’ydı; a.g.e., 6.
11
Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Künhü’l-Aḫbār: c. II, Fātiḥ Sulṭān Meḥmed Devri, 1451-1481, nşr. M. Hüdai
Şentürk (Ankara: TTK, 2003), 96-98. Mustafa ‘Âlî’ye göre, Kapı Ağası 90, Hazinedarbaşı 60,
Kilercibaşı 50, Saray Ağası 40 akçe yevmiye alırdı. “Çār Erkān-ı Meşāhīr-ḫvānī” denen bu dört
büyük akağanın altında yer alan ve “kapu oğlanı” denilen düşük rütbeli otuz akağadan on
altısının yevmî 16’şar akçe, diğerlerinin de 10’ar akçe ulufeleri vardı. Has Oda’nın dört büyük
ağasından (“Çār-Erkān-ı Aḫaṣṣ-ı Cevānī”) en yüksek rütbelisi olan Has Oda Başı da bazen
hadımlar arasından seçilirdi. Has Oda Başı günlük 60 akçe alırken, Has Oda’nın hadım olmayan
ağaları Silahdar, Çukadar ve Rikabdar 20’şer akçe alırdı; a.g.e., 96-100. 1009/1600-01 tarihli
bir mevâcib defteri de, maaşları zamlı olarak vermekle birlikte, Mustafa ‘Âlî’nin açıkladığı
hiyerarşiyi doğrular; BOA, D.SVM.d. 36080.
70 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü
mi altındaydı; Hazine Odası oğlanları Hazinedarbaşı’na, Kiler Odası oğlanları da
Kilercibaşı’na bağlıydı.12 Bu teşkilâttan başka ikinci bir hadım ağalar teşkilâtı da,
önceleri Eski Saray’da, daha sonra ise Topkapı Sarayı’nın Harem dairesinde yoğun-
laşan kadınlar bölümünde hizmet veriyor, başında ise Harem ağalarının amiri olan
Dârüssaâde Ağası bulunuyordu.13 Hazinedar, Valide Sultan Baş Ağası ve Eski Saray
Ağası, bu ikinci hadım hiyerarşisinin diğer üst düzey görevlileri arasındaydı.14 İki
hadım grubu arasındaki ayrımın önceleri ne derece belirgin olduğu bilinmemekle
birlikte, on altıncı yüzyılın sonlarına gelindiğinde, ırk faktörünün de eklenmesiyle
beraber artık büsbütün keskin hâle gelmiş olduğu açıktır: En geç bu tarihten itiba-
ren Harem ağaları artık yalnızca Afrika kökenli siyahî hadımlar olan karaağalar-
dan, Enderun hadımları da akağalardan oluşur oldu ve kişilerin bir hiyerarşiden
öbürüne geçme ihtimali –bilinen nadir istisnalar dışında– ortadan kalktı.15
Uzun bir süre, on altıncı yüzyılın son çeyreğine kadar, Enderun’daki ha-
dım ağaların Harem ağalarına kıyasla hiyerarşi içerisinde daha üst bir konumda
olmaları sebebiyle, saray hadımları arasında mimarî hâmîliğin başını çekenler
esas olarak Kapı Ağaları oldu. 1453-1574 arası dönemde tespit edebildiğim 16 saray
hadımı bânînin 7’si Kapı Ağası unvanını, 3’ü de akağalar teşkilâtına mahsus diğer
unvanları taşırken, yalnızca 4’ü Harem ile bağlantılı görünmektedir (Tablo’da #3,
6, 10, 11); kalan iki bânînin unvanları ise belirsizdir.
III. Murâd’ın 1574 yılı Aralık ayında tahta çıkmasından sonra ise, saray ha-
dımları teşkilâtında önemli değişiklikler meydana geldi. III. Murâd Dârüssaâde Ağası
İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri
A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem
12
Ali Ufkî, Topkapı Sarayı’nda Yaşam, 26.
13
Harem dairesindeki hadım ağalar teşkilâtı için bkz. Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, 172-83. 963
(1555-56) yılında Eski Saray’da Eski Saray Ağası (“ağa-yı Dârü’s-sa‘âde”) dahil toplam 25 “ağa”
bulunmaktaydı; Barkan, “İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri,” 6. Bunların tamamının
hadım olduğunu varsayabiliriz.
14
Her iki hadım hiyerarşisi için bkz. Ali Ufkî, Topkapı Sarayı’nda Yaşam, 26-28. Karaağalara mahsus
makam, usul ve nizamların (on dokuzuncu yüzyıldaki şekliyle) ayrıntılı bir açıklaması için bkz.
Tayyâr-zâde Atâ, Târîh-i Enderûn I, 357-69.
15
1574-75 sonrası dönemde bu kuralın yalnızca iki istisnası olduğu bilinmektedir. Akağalar
hiyerarşisinden yetişen el-Hâc Mustafa Ağa, 1592’de Saray Ağası iken Dârüssaâde Ağalığına atandı
ve 1596’ya kadar bu görevde kaldı; Ahmed Resmî Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, nşr. Ahmet Nezihî Turan
(İstanbul: Kitabevi, 2000), 46. Ülkü Altındağ aslen Malatyalı olan İsmâîl Ağa’nın 1621-23 yıllarında
hem Bâbüssaâde hem de Dârüssaâde Ağası olduğunu belirtiyor; ancak Hamîletü’l-Küberâ’da bu
konuda bilgi bulunmamaktadır; Ülkü Altındağ, “Dârüssaâde,” TDVİA, c. 9 (İstanbul: TDV, 1994), 1-3.
Öte yandan, Hamîletü’l-Küberâ ile birlikte neşredilen on dokuzuncu yüzyıl sonlarına ait “Dârüssaâde
Ağaları Defteri”nde “Ak Ağa Süleymân Ağa” olarak geçen kişi, verilen bilgilere bakılırsa, hiç şüphesiz
Malatyalı İsmâîl Ağa’dır; Ahmed Resmî Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, 165.
71
 olarak atadığı Habeşî hadım Hacı Mehmed Ağa’yı maaş ve resmî statü açısından değilse
bile, itibar bakımından Kapı Ağası’na denk bir konuma getirdi ve böylece Dârüssaâde
Ağalığını Bâbüssaâde (Kapı) Ağası’nın gölgesi altında olmaktan çıkararak yeni bir ta-
nım ve öneme kavuşturdu.16 Üstelik, bir süre sonra, 1586-87’de, Mekke ve Medine’deki
kutsal yerlerin bakımı ve imarına hasredilmiş olan Haremeyn-i Şerifeyn evkafının nâ-
zırlığı görevini de Kapı Ağası’ndan alarak Dârüssaâde Ağası’na verdi.17 Bundan on yıl
kadar sonra, 1598’de, Mehmed Ağa’nın haleflerinden Osmân Ağa döneminde, II. Meh-
med, II. Bâyezîd, I. Selîm ve Kânûnî Sultân Süleymân’ın kurduğu vakıfların nezaretinin
de Dârüssaâde Ağası’na verilmesiyle birlikte bu makamın yetkileri büsbütün arttırıl-
dı.18 Böylece siyahî Harem ağalarının yükseliş dönemi başlamış oldu.
Ortaya çıkan yeni durumun mimarî alanındaki ilk yansıması bizzat Mehmed
Ağa’nın bir bânî olarak çizdiği iddialı profildir (#17). Muhtemelen İstanbul’daki ilk si-
yahî bânî olan Mehmed Ağa ilk vakıf eserini 1579-80’de şehrin en prestijli yeri Divan-
yolu’nda, üstelik Afrikalı kimliğini vurgulayan bir mimarî formu kullanarak yaptırdı.
Altı sebil, üstü sıbyan mektebi olan bu yapı Memlûklara ait bir form olan sebil-küttab-
dan (sebil-mekteb) esinlenmişti19 ve pek çok başka karaağa gibi Mehmed Ağa’nın da
kariyerinin ilk yıllarını geçirdiği Mısır’a bir gönderme yapıyor gibiydi.20 Bu yapı, saray
hadımlarının kendi iç iktidar ilişkilerinin uğradığı dönüşümün başlangıcını simgeler.
16
Bkz. Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Künhü’l-Aḫbār, c. II, 101; Ahmed Resmî Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, 44-45.
17
Altındağ, “Dârüssaâde”, 1-3. Mehmed Ağa’nın Haremeyn evkafı nâzırı olduğu bilgisi 28 Mayıs 1588 (2
Receb 996) tarihli bir hükümde geçer; BOA, 62 numaralı mühimme defteri, hüküm no. 563, s. 249.
Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, nşr. Mehmet İpşirli, c. 2 (İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi,
18
1989), 740, 741-42.
19
1582’de vakfedilen sebil-mektebin kitabe tarihi 988’dir (1580-81) ve 1582-83’te arkasına bir de
medrese eklenmiştir. Necipoğlu, Mehmed Ağa’nın 1578’de Medine’de Memlûklardan kalma bir
mekteb ile sebili onarma izni aldığına dikkat çekerek ağanın İstanbul’daki yapısının bu tür
eski örneklerden esinlenmiş olabileceğini belirtir; Necipoğlu, Sinan Çağı, 664, 666. Ayrıca bkz.
Zeynep Ahunbay, “The Cairene Sabil-Kuttab and Its Reinterpretation in Ottoman Architecture,”
Turkish Art: 10th International Congress of Turkish Art, Geneva, 17-23 September 1995, haz. Déroche ve
öte. (Cenevre:  Fondation Max Van Berchem, 1999), 47-52.
20
Mehmed Ağa’nın Habeşistan’da köleleştirilip hadım edildikten sonra Mısır beylerbeyinin
sarayında bir süre kaldığı ve oradan da (sonradan II. Selîm olacak olan) Şehzade Selîm’in
sarayına gönderildiği, ağanın himayesinde yetişen Habeşî bir âlim olan Alî b. Abdurraûf’un
yazdığı bir risalenin kenar notunda ağanın kendi ağzından aktarılır; ‘Alî b. ‘Abdurra’ūf el-
Ḥabeşī, Rafā‘ilü’l-Ġubūş fī Feżā‘ilü’l-Ḥubūş, SK-Fatih 4360, vr. 9b. Bu risale ilk olarak şu çalışmada
incelenmiştir: Baki Tezcan, “Karanlığı Dağıtmak: Molla Ali’nin Yaşamı ve Eserleri Işığında 17.
Yüzyıl Başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda “Irk” Siyaseti,” Osmanlı Dünyasında Kimlik ve
Kimlik Oluşumu: Norman Itzkowitz Armağanı, haz. Baki Tezcan ve Karl K. Barbir, çev. Zeynep Yelçe
(İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2012), 91-116.
72 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü
Başta Kapı Ağası olmak üzere Enderun’un akağaları mimarî hâmîlikteki öncülüklerini
on altıncı yüzyıl sonlarında Dârüssaâde Ağası’nın başını çektiği Harem’in karaağala-
rına bıraktılar. Kapı Ağası Gazanfer Ağa’nın 1590’larda Bozdoğan Kemeri’nin yanında
yaptırdığı medrese külliyesi İstanbul’un prestijli sur içi bölgesinde bir akağa tarafın-
dan yaptırılan son önemli mimarî eserdir (#22). Akağaların bundan sonraki mimarî
hâmîliği özellikle sur içinde giderek daha düşük profilli bir seyir izleyecektir.21
Saray hadımlarının siyasî güçleriyle mimarî hâmîlikleri arasında nasıl bir
ilişki olduğunu anlamak için bu gücün nasıl bir güç olduğunu dikkate almak gereki-
yor. Padişaha yakınlıkları ve onun dış dünyayla olan ilişkisinde kilit rol oynamaları
sayesinde elde ettikleri nüfuz imkânı hadım ağalara ancak ittifaklar yoluyla kullana-
bilecekleri dolaylı bir güç sağlıyordu. Görünürde hepsi padişahın kölesi, ona tevazuyla
hizmet eden kullarıydı. Fakat ellerindeki yetkileri aşan bir nüfuza sahip olabiliyorlardı.
Dolayısıyla, protokoldeki yerleri ile gerçek güçleri arasında bir fark vardı. Haremin Top-
kapı Sarayı’na taşınması, hanedan üyelerinin iç sarayda toplanması ve padişahların
daha münzevî bir hayat sürmesi gibi on altıncı yüzyılda ortaya çıkan bir dizi değişiklik,
Harem ağalarının eline bu gücü hiç olmadığı kadar arttırma şansı verdi.
Hadımların gücünün ikinci ayağı ise geniş bir vakıflar ağı üzerindeki yetki-
leriydi. Haremeyn vakıflarının yanı sıra, Osmanlı hanedanının kurduğu birçok baş-
ka vakfın nâzırlık görevi de saray hadımlarına aitti. Bu da, vakıfların ürettiği büyük
miktarda maddi kaynağın yeniden dağıtımında hadımların söz sahibi olması demek-
ti. Aynı zamanda ağalar her bir nâzırlık görevinden gelir elde ediyor ve bu, toplamda
büyük bir meblağ tutuyordu. On altıncı yüzyıl sonunda bu vakıfların büyük bir kıs-
İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri
mının Kapı Ağası’nın elinden alınarak Dârüssaâde Ağası’na bağlanması bu nedenle
A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem
güç dengesinde kritik bir değişime işaret etmektedir. On yedinci yüzyıl ortalarında
Alî Ufkî (ö. 1675), Kapı Ağası ile Dârüssaâde Ağası’nın saraydan aldıkları maaşın aynı
olduğunu, ancak Kapı Ağası nezaretini elinde bulundurduğu vakıflardan günde yak-
laşık 100 sikke kazanırken, Dârüssaâde Ağası’nın kendi uhdesindeki vakıflardan bu-
nun üç katı gelir elde ettiğini yazar.22 Aradaki bu dikkat çekici fark, on yedinci yüzyıl
21
Akağalar on yedinci yüzyılın ilk yarısında sur içinde 1 tekke, 1 mekteb ve 3 çeşme yaptırırken,
yüzyılın ikinci yarısında bu bölgede yalnızca 1 çeşme yaptırmış ve 3 mescide minber koydurmakla
yetinmişlerdir (#26, 27, 28, 29, 33, 39). On yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda akağaların cami ve
mescidlerini yalnızca sur dışındaki yerlerde yaptırdığını görüyoruz (#25, 29, 48).
22
Ali Ufkî, Topkapı Sarayı’nda Yaşam, 27-28. Ayrıca, “padişahtan, kadın efendilerden, sultanlardan
ve hasekilerden sık sık büyük armağanlar alan karaağalar her zaman akağalardan daha büyük
servetler biriktirir;” a.g.e., 28.
73
 itibarıyla, Dârüssaâde Ağası’nın Kapı Ağası’na kıyasla kendi adına vakıf kurmak için
2 3
harcayabileceği çok daha büyük bir gelire sahip olduğunu gösteriyor.
Bu tespitlerden sonra, normal olarak beklememiz gereken, gücü epeyce
artan Harem ağalarının on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda önceki zamanlara
kıyasla çok daha fazla sayıda mimarî eser yaptırması ve hâmîlikleri altında daha
görkemli yapıların ortaya çıkmasıdır. Oysa yapılan eserlere topluca baktığımızda,
durumun pek de öyle olmadığını görüyoruz. Harem’deki karaağaların bu yüzyıl-
lardaki mimarî hâmîliği toplu olarak ele alınıp Enderun teşkilâtındaki akağaların
on beşinci ve on altıncı yüzyıllardaki hâmîliğiyle kıyaslandığında, (çeşme sayısının
artması hariç) yaptırılan eserlerin ne sayısında ne de görkeminde belirgin bir artış
görülür. On altıncı yüzyıl sonlarından itibaren artan enflasyonun olumsuz etkisi
nedeniyle imparatorluktaki anıtsal mimarî yapı inşaatlarının genel olarak hız kes-
mesi şüphesiz bunda bir rol oynamış olmakla birlikte,23 hadım bânîlerin yaptırdığı
binaların niteliğinde de bir ölçüde değişmezlik göze çarpar: On yedinci ve on se-
kizinci yüzyılların karaağalarının, tıpkı önceki zamanların akağaları gibi, küçük
ve mütevazı eserler yaptırma geleneğini devam ettirdiği söylenebilir. Böylece, bazı
istisnalar hariç, saray hadımlarının inşa ettirdikleri binalar çoğunlukla küçük,
sade, kubbesiz, revaksız, süslemesiz ve ucuz malzemeden yapılmış eserler olmuş-
lardır. Bu da bize hadımların mimarî hâmîliğini belirleyen toplumsal normlarda
belirli bir süreklilik olduğunu ima ediyor.
Bunun neden böyle olduğunu anlamak için Gülru Necipoğlu’nun Sinan Çağı
kitabında kuvvetle vurguladığı ve detaylı olarak incelediği “âdâb” kavramı açıklayıcı
olacaktır.24 Hâmîlerin mevki ve makamlarına göre yaptırdıkları eserlerin nasıl ol-
ması gerektiğine ilişkin bazı toplumsal beklentiler vardı ve statü sembollerinde aşı-
rıya kaçmak haddini bilmezlik olarak yaftalanma riski taşıyordu. Bu yazılı olmayan
normların temelinde ise, toplumsal hiyerarşinin değişmemesi gerektiği fikri yat-
maktaydı. Böylece, Mimar Sinân döneminde, kullanılan mimarî statü sembollerinin
hâmînin mevki ve makamına göre ayarlandığı bir cami tipolojisi belirgin hâle geldi.
Hâmîler hiyerarşisinin altlarında bir yerde de saray hadımları yer alıyordu.25
23
Necipoğlu, Sinan Çağı, 684.
24
a.g.e., özellikle 153-65.
25
Mimar Sinân’ın İstanbul’da inşa ettiği camilerin kubbe çapları kıyaslandığında hâmîler
arasındaki hiyerarşi net olarak anlaşılır: Çapları 20 metreyi geçen selâtin camileri bu
hiyerarşinin zirvesini oluşturur; onları sırasıyla 20 metre civarındaki çaplarıyla bazı hanedan
74 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü
2. Hadım İbrahim Paşa Camii, 1551, Silivrikapı (Kaynak: Osmanlı Kitabeleri Projesi, haz. H. Aynur, K. Hayashi, H. Karateke,
http://www.ottomaninscriptions.com/, ID: 1195; erişim tarihi 23.10.2015).
3. Mahmud Ağa Camii, 1553-4, Ahırkapı (Kaynak: Yazarın fotoğrafı).
Hâmînin mevki ve makamının yaptırdığı eser üzerinde ne kadar belirle-
yici olduğunun çarpıcı bir göstergesi, kariyerlerinin ilk döneminde sarayda çalış-
tıktan sonra askerî-idarî hiyerarşiye terfi ederek vezirliğe kadar yükselmiş aka-
ğaların yaptırdığı eserler ile hâlihazırda sarayda çalışmakta olan hadımların inşa
ettirdiği yapılar arasındaki farktır. Buna örnek olarak hadım vezir İbrâhîm Paşa ile
saray hadımı Mahmûd Ağa’nın birbirine yakın zamanlarda yaptırdıkları iki camiyi
karşılaştırabiliriz. Kubbe ve revak gibi çeşitli statü göstergelerine sahip olan Siliv-
rikapı’daki 1551 tarihli İbrahim Paşa Camii’nin aksine (res. 2),26 Mahmûd Ağa’nın
İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri
1553-4’te Ahırkapı’da inşa ettirdiği (daha sonra camiye dönüştürülen) mescid be-
A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem
mensuplarının camileri, çapları 10 ilâ 15 metre arasındaki hanedan, veziriazam, vezir ve
beylerbeyi camileri ve 8,90 ilâ 12,70 metrelik çaplarıyla kapudan-ı derya camileri izler. Saray
ağaları ise, divan-ı hümayun bürokratları, veziriazam kethüdaları, ulema ve tüccarlarla birlikte
en düşük kategoriyi oluşturur: Bu gruptaki bânîlerin camileri, ya çapları 8,20 ilâ 11,80 metre
arasında değişen küçük tek bir kubbeye sahip ya da kırma çatılıdır; a.g.e., 160.
26
Bir vezir camii olduğu için veziriazam camilerine kıyasla daha basit bir yapıda olan İbrahim
Paşa Camii kubbeli bir küp biçimindedir ve önünde beş kubbeli bir revak bulunur. İbrâhîm Paşa
askerî-idarî hiyerarşiye Kapı Ağalığından geçmiş olduğundan, vakfının nâzırlığını yine Kapı
Ağalarına (Bâbüssaâde Ağalarına) bırakmış olması saray hadımı kimliğine bir bağlılık işareti
olarak okunabilir; bkz. a.g.e., 526-31. 1562 tarihli vakfiyesini imzalayan şahitler arasında bazı
saray hadımları da vardır; bunlar arasında, Kilercibaşı’ndan sonra gelen ve adı “Saray Muhafızı
Mahmûd Ağa” olarak geçen kişinin Ahırkapı’daki mescidin bânîsi (1566’da Kapı Ağası olacak
olan) Saray Ağası Mahmûd Ağa olması mümkündür; bkz. Abdülkadir Erdoğan, “Silivrikapı’da
Hadım İbrahim Paşa Camii,” Vakıflar Dergisi, s. 1 (1938): 29-33.
75
 lirgin şekilde mütevazı bir yapıdır (#12, res. 3). Bu bina sonraki yüzyıllarda büyük
oranda yeniden yapıldıysa da, özgün hâli çok büyük bir ihtimalle bugünkü gibi
kubbesiz ve revaksızdı.27 Her ikisi de akağa, yani beyaz hadım olan bu iki hâmînin
eserleri arasındaki fark, acaba ne ölçüde aralarındaki gelir farkıyla açıklanabilir?
Hâmînin bulunduğu makam hem onun gelirini hem de ondan beklenen gösteriş
düzeyini belirlediğinden, burada ekonomik ve kültürel faktörler ayırt etmesi zor
biçimde iç içe geçmiş durumdadır.
Saray hadımlarının güç ve gelirlerinin arttığı zamanlarda bile yaptırdıkları
yapıların görkemi belirli bir çıtayı aşmıyorsa, burada âdâbın kısıtlayıcı bir rol oynadı-
ğından söz edebiliriz. Ayrıca, hadımlara sarayda biçilen rolün ve onların bu rol doğ-
rultusunda geliştirdikleri kimliğin de tevazu gösterme ve haddini bilme davranışını
bânîlik dahil her alanda teşvik ettiğini söylemek mümkün. Aslında, âdâb kavramı, mi-
marîyi de aşan ve kültürün tamamı için geçerli olan bir kavram olarak, saray hadım-
larının işlevini anlamak için de kilit önemde olabilir. İster Enderun’da ister Harem’de
olsun, saray hadımlarının ortak görevi mevcut hiyerarşinin yerli yerinde kalmasını ve
sınırların aşılmamasını sağlamaktır. Hadımlar sadece Harem’i Enderun’dan ve iç sara-
yı dış saraydan ayıran sınırları korumakla kalmaz, içoğlanları ile kadınları zapt ü rapt
altına alarak davranışlarına sınırlarlardı.28 Dolayısıyla, değişmez bir âdâbın bekçileri
gibi davranması beklenen hadımların kendi mimarî hâmîliklerinin de genellikle bu
kalıplaşmış tevazu çerçevesinin içinde kalması şaşırtıcı olmasa gerek.
Elbette mimarîde etkili olan âdâb normlarının asla katı ve değişmez olma-
dığını, değişen güç dengelerinin de etkisiyle, sürekli müzakere ve pazarlığa açık,
esnetilebilen standartlar olduğunu akılda tutmak gerekir. Hadım hâmîler arasın-
da bu normları esnetme teşebbüsünde bulunanların başında yine Hacı Mehmed
Ağa gelmektedir. Mehmed Ağa 1574 sonu veya 1575 yılı başından Ocak 1591’deki
27
Necipoğlu, Sinan Çağı, 653.
28
Akağalar Enderun’un üst düzey görevlileri olarak içoğlanlarının disiplin ve terbiyesinden
doğrudan sorumluydu; Enderun’daki âdâb kuralları ve disipline ilişkin bkz. Gülru Necipoğlu,
Architecture, Ceremonial, and Power: The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries
(Cambridge, MA, ve Londra: The MIT Press, 1991), 111-13, 118-19; Tayyâr-zâde Atâ, Târîh-i
Enderûn, I, 237. Örneğin, kapu oğlanı denen akağaların başlıca görevi geceleri Büyük Oda ve
Küçük Oda’da yatan içoğlanlarına göz kulak olup onları “efʿāl-i şenīʿadan menʿ u ḥıfẓ etmek”
idi; Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Künhü’l-Aḫbār, II, 98. On yedinci yüzyıl başlarında yazılmış bir
nasihatname, “evvelki ḳānūn ve żabt u rabt ve edeb tebdîl olunub” içoğlanları arasına devşirme
veya “kul cinsi” olmayanların karışması ve oğlanların dış dünyayla olan iletişimlerinin
artmasından Kapı Ağası’nı suçlar; “Kitâb-ı Müstetâb,” 26.
76 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü
ölümüne kadar on altı yıl boyunca Dârüssaâde Ağalığı yaptı29 ve bu sürenin son
on yılı içinde İstanbul’da o zamana kadar hiçbir saray hadımının yapmadığı yo-
ğunlukta mimarî hâmîlik faaliyetleri yürüttü (#17). Ömrünün son yılında, bugün
Ukrayna’da bulunan İsmail Geçidi isimli bir kasabayı imar edip kısmen Mekke, Me-
dine ve Kudüs fukarası kısmen de kendi hayrâtı için vakfetmiş,30 ancak dönemin
sadrazamı Koca Sinân Paşa’nın bir telhisinden anlaşıldığına göre, bu vakıfta bey-
tülmâl aleyhine bir usulsüzlük (ihtimali) söz konusu olmuştu.31 Tarihçi Selânikî de,
onun padişaha yakınlığı yüzünden haklı veya haksız olarak eserlerinin en kötülük
ve günah dolu olanlarından biri sayılan İsmail Geçidi vakfından halkın rahatsız
olduğunu, ağanın 1591 Ocak ayında ölmesi üzerine insanların “Reft ez ‘ālem ān
belā-yi siyāh,” yani “Dünyadan gitti o kara belâ” diye tarih düşürdüğünü yazar.32
Bu imalı ifadeler ne yazık ki saray hadımlarının mimarî hâmîliğinin toplum tara-
fından nasıl algılandığına yönelik elimizdeki nadir bilgilerdendir. Ancak “belâ-yı
siyâh” ifadesinden anlaşıldığı kadarıyla, Mehmed Ağa’ya yönelik tepkinin sebebi
kendisinin yalnızca bir Harem ağası olarak değil, Afrikalı siyahî bir Harem ağa-
sı olarak böyle iddialı sayılabilecek bir görünürlük kazanmasıydı. Osmanlı toplu-
mu içinde siyahlara, özellikle de siyahî hadımlara karşı önyargılar olduğuna dair
hem Mehmed Ağa’nın kendi döneminden hem de daha sonraki zamanlardan bazı
göstergeler mevcuttur.33 Belki de hem bu tür önyargıların varlığı hem de Mehmed
Ağa’nın muhtemelen fazla göze çarpan hâmîlik faaliyetlerinin algılanma biçimleri,
kendisinden sonra gelen karaağaları daha temkinli olmaya itmiş olabilir.
Yine de, toplumsal normların mimarî hâmîlik üzerinde sadece kısıtlayıcı
İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri
değil, aynı zamanda teşvik edici bir etki de yaptığını belirtmek gerekiyor. Osmanlı
A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem
seçkinlerini vakıf kurmaya iten nedenler arasında dinî motivasyonun yanı sıra, ge-
tirdiği toplumsal prestijin de rolü olduğu açıktır. Ortaçağ İslam devletlerinde hadım
29
Ahmed Resmî Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, 45.
30
Mehmed Ağa kendisine 1589-90’da temlik edilen kasabada bir kale ile cami ve sebil gibi çeşitli
hayır eserleri yaptırdı. Bkz. Necipoğlu, Sinan Çağı, 666.
31
Halil Sahillioğlu, nşr., Koca Sinan Paşa’nın Telhisleri (İstanbul: IRCICA, 2004), 150-51 (telhis no. 108).
32
“Ve tekarrubi sebebiyle hakk u nâ-hakk âsârınun seyyi’âtından add olunan nehr-i Tuna kenârında
İsma‘il geçidi nâm mahalde ihdâs eyledüği kal‘a ve kasaba içün halk dil-tenk [başka nüshada:
“tenk-i derûn ve dil-i siyâh”] olup, vefâtına târîhler dimişlerdür,” Selânikî, Tarih, I, 229-30.
33
Örneğin, Mustafa Âlî’nin bazı ırkçı ifadeleri için bkz. Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Mevâ‘ıdü’n-Nefāis,
281-82. Ayrıca bkz. Tezcan, “Karanlığı Dağıtmak”; Derviş Abdullah, Risale-i Teberdariye fi Ahval-i
Darüssaade, nşr. Pınar Saka (Ankara: İnkılâp Yayınevi, 2012).
77
 istihdamı konusunda önemli çalışmalar yapmış olan David Ayalon’un bu konudaki
4 5

sözleri Osmanlı bağlamında da geçerli gibi görünüyor. Ayalon’a göre, askerî elit men-
supları çocukları olduğu için, hadımlar ise çocukları olmadığı için vakıf kurarlardı.
Çünkü böylece askerî yöneticiler çocukları ve onların çocuklarını vakıf görevlileri
olarak atayarak onlar için sürekli bir gelir kapısı yaratabiliyor, çocukları olmayan
hadımlar ise kurdukları vakıflar sayesinde biriktirdikleri serveti toplum tarafından
kabul gören hayırlı ve prestijli bir yöntemle değerlendirebiliyorlardı.34 Hem servet
sahibi olduğu bilinen hem de çocuğu olmayan birinin servetini vakıf kurarak değer-
lendirmeyip elinde tutması toplumda hoş karşılanmayan bir şey olmalı.
Hadımların çocukları olmadığı için vakıf kurdukları yorumuna Osmanlı
bağlamında şu şerhi de düşebiliriz: Birkaç örnekten anlaşıldığı kadarıyla, aileleriyle
bağlantılarını sürdürmeyi veya onları yeniden bulmayı başarabilen saray hadımla-
rını vakıf kurmaya iten nedenlerden biri pekâlâ kardeşleri ve yeğenleri başta olmak 4. Abbas Ağa çeşmesi, 1669-70, Üsküdar. Kitabesi, Abbas Ağa’nın Beşiktaş’taki camiinin yanına yaptırdığı
üzere aile üyeleri için bir gelir kaynağı oluşturma isteği olabilir. Amasya’daki şehza- çeşmenin kitabesiyle aynıdır. (Kaynak: Osmanlı Kitabeleri Projesi, haz. H. Aynur, K. Hayashi, H. Karateke,
http://www.ottomaninscriptions.com/, ID: 68; erişim tarihi 23.10.2015).
de sarayının Kapı Ağası Ayas Ağa bu şehirde yaptırdığı eserler için 1495’te düzenledi- 5. El-Hâc Beşir Ağa Çeşmesi, 1732-3, Fındıklı (Kaynak: Osmanlı Kitabeleri Projesi, haz. H. Aynur, K. Hayashi,
ği vakfiyede, vakfın tevliyetini kendisinden sonra kardeşi Alî Bey ve onun soyundan H. Karateke, http://www.ottomaninscriptions.com/, ID: 4369; erişim tarihi 23.10.2015).

gelenlere bırakmıştı.35 Kapı Ağası Gazanfer Ağa’nın 1596’da İstanbul’daki medresesi

O halde, saray hadımları, vakıf kurma gerekliliği ve isteği ile mimarî
için oluşturduğu vakıf aynı zamanda kızkardeşi Fatma Hatun ile onun oğlu Mehmed
eserlerde gösterişe kaçmama zorunluluğu arasında bir denge tutturmak zorun-
için de sürekli bir gelir sağlamaktaydı.36 Aynı şekilde, Kapı Ağası İsmâîl Ağa 1631’de
daydı. Bu dengeyi tutturmak için kullandıkları bir yöntem, ellerindeki kaynak-
memleketi Malatya’da, Kapı Ağası Ahmed Ağa da 1738’de memleketi Bosna’da yaptır-
ları tek bir büyük bina yerine birden fazla küçük proje arasında paylaştırarak
dıkları mimarî eserler için vakıf kurarken, çeşitli akrabalarına vakıf içinde görevler
dağıtmak gibi görünüyor. Ucuz ve mütevazı bir yapı olan çeşme bu açıdan çok
vererek aileleri için sürekli bir gelir yaratmayı ihmal etmemişlerdi.37 Akrabalarına

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

elverişli bir araçtı; nitekim, makalenin sonundaki Tablo’da görüldüğü gibi, on
sağladıkları yarar bir yana, hadımların vakıf kurarak aslında bütün Osmanlı elitinin
yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda çeşmenin giderek artan popülaritesi saray

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

yaygın olarak yaptığı kültürel bir davranışı taklit ettiğini ve böylece bir anlamda
hadımlarının mimarî hâmîliklerine açık bir şekilde yansımıştır. Özellikle, on ye-
seçkin sınıfın bir parçası olmanın ritüelini yerine getirdiklerini de ekleyebiliriz.
dinci yüzyılda Dârüssaâde Ağası Abbâs Ağa’nın ve on sekizinci yüzyılda el-Hâc
Beşîr Ağa’nın İstanbul’un çeşitli yerlerinde yaptırdıkları çeşmeler bu bânîlerin
34
David Ayalon, Eunuchs, Caliphs and Sultans: A Study in Power Relationships (Kudüs: The Magnes Press, hem nispeten mütevazı bir imaj çizmelerine yardımcı olmuş, hem de ne kadar
The Hebrew University, 1999), 32.
hayırsever olduklarını şehrin değişik yerlerinde kitabeler yardımıyla duyurma-
35
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, defter no. 582, s. 189, no. 125. Ayas Ağa’nın Amasya’daki hayır
eserleri için bkz. İ. Aydın Yüksel. Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481- larını sağlamıştı (#36, 45; res. 4 ve 5). 38
1520). (İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1983), 11-14, ve ayrıca 56.
36
BOA, İE.EV 1/100.
37
İsmâîl Ağa’nın vakfiyesinin bir transkripsiyonu şurada yayımlanmıştır: Kanunî Devri Malatya 38
“[Abbâs Ağa’nın] İstanbul’da on iki mahalde ve Üsküdar’da iki mahalde çeşme-i mâ-i lezîzleri
Tahrir Defteri (1560), haz. Refet Yinanç ve Mesut Elibüyük (Ankara: Gazi Üniversitesi, 1983), 518-20. vardır;” Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, Alî Sâtı‘ Efendi, Süleymân Besîm Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi‘:
Ahmed Ağa’nın Bosna’da yaptırdığı muallimînhânenin vakfı için bkz. Ekrem Hakkı Ayverdi ve İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi‘mârî Yapılar, nşr. Ahmed Nezih Galitekin (İstanbul: İşaret
Aydın Yüksel, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri, c. 2 ([İstanbul]: İstanbul Fetih Cemiyeti, [1977]), Yayınları, 2001), 505-506. Beşîr Ağa da İstanbul ve civarında en az on altı adet çeşme yaptırmıştır
76. (#45).

78 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 79
 Ancak belki daha da yaygın bir yol, hiç mimarî eser yaptırmayıp eldeki Yûsuf Ağa ise mimarî hâmîlik faaliyetleri için İstanbul’u
kaynakları kalıcı ve görünür iz bırakmayan işler için—mesela Kur’ân okutmak üze- değil, azledilen karaağaların genellikle gönderildiği Ka-
re—vakfetmek olabilir.39 Aslında, hadım nüfusunun içinde mimarî eserlerin hâmî- hire’yi seçmiş ve 1677-8’de bu şehirde bir sebil-küttab
leri olarak karşımıza çıkanlar ancak bir azınlıktır. Tespit edebildiğim kadarıyla, yaptırmıştır.44 En üst makamda geçirilen sürenin yanı
on beşinci yüzyıldan on sekizinci yüzyıl ortalarına kadar geçen üç yüz yıllık süre sıra –veya ondan ziyade– bir ağanın saraydaki toplam
içinde İstanbul’da mimarî eser yaptıran yalnızca elli civarında saray hadımı var- görev süresi ve yaşının da, mimarî eser yaptırma zama-
dır (bkz. Tablo). Demek ki, mimarî eser yaptırmak saray hadımları arasında yaygın nını belirleyen bir faktör olması mümkündür.
değil, istisnaî bir davranış niteliğindeydi. Bunun en büyük nedeni bânîlerin çoğun- Ancak mimarî hâmîlik davranışlarını anlama-
lukla hadım hiyerarşisinin tepe noktalarındaki kişiler olup, daha alt kademelerde- mıza asıl yardımcı olacak nokta, her bir mimarî proje-
kilerin nadiren –herhalde bir şekilde göze girmeyi başardıklarında– mimarî eser nin nasıl bir bağlamda gerçekleştiği sorusudur. Mesela
yaptırmasıdır. 1574-75’ten 1751’e kadar olan dönemde Dârüssaâde Ağalığı yapan saray hadımlarının üç yüz yıllık bânîlik performansına
toplam 40 kişiden yalnızca 9’u İstanbul’da mimarî hâmîliğe girişmiştir.40 toplu olarak baktığımızda verimliliğiyle en çok dikkat
Dârüssaâde Ağalığı makamında kıdemli olmanın mimarî hâmîlik açısın- çeken dönemin karaağaların güçlendiği on yedinci yüz-
dan ne derece önem taşıdığı konusunda ise kanıtlar çelişkilidir. En uzun süre bu yıl değil, II. Bâyezîd dönemi (1481-1512) olması şaşırtıcı
görevde kalan ağalardan Mehmed Ağa (yaklaşık 16 yıl), el-Hâc Mustafâ Ağa (birinci olmamalıdır; çünkü hadımların mimarî hâmîliğe gös-
görev süresi 15 yıl 1 ay) ve el-Hâc Beşîr Ağa (28 yıl 7 ay) görev sürelerinin uzunluğu- terdiği ilgi, genel olarak bütün Osmanlı elitinin göster-
na uygun olarak nispeten çok eser verirken (#17, 24, 45), on yedinci yüzyılın ilk ya- diği ilgiyle orantılıdır. İmar çalışmalarına hız verilen
rısında 15 yıl 6 ay bu görevde kalan İdris Ağa İstanbul’da tek bir çeşme bile yaptır- bir dönemde elbette hadımlar da bu faaliyetlere nis- 6. Firuz Ağa Camii, 1490-1, Sultanahmet
mamış görünüyor.41 Bunun nedeni belki de, Hamîletü’l-Küberâ yazarının da dikkat peten yüksek bir katılım göstermişlerdir. Küçük Aya- (Kaynak: Yazarın fotoğrafı).

çektiği gibi, İdrîs Ağa’nın başka Dârüssaâde ağalarına kıyasla devlet işlerinde fazla sofya olarak bilinen Aziz Sergios ve Bakkhos Kilisesi’ni
söz sahibi olamamış olmasıdır.42 Halefi İbrâhîm Ağa ise 1640 yılında yalnızca birkaç camiye çevirerek çevresinde bir külliye inşa eden Kapı Ağası Hüseyin Ağa (#4) ile
ay bu görevde kalmasına rağmen Üsküdar’da Harab Mescidi olarak bilinen mescidi Divanyolu’nun At Meydanı’yla kesiştiği yerde kubbeli, revaklı, mukarnaslı ve Şeyh

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

inşa ettirmiştir (#30).43 1671-87 yılları arasında 16 yıl 2 ay Dârüssaâde ağalığı yapan Hamdullâh kitabeli bir mescid yaptıran Hazinedarbaşı Firûz Ağa bu devrin önde

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

39
Örneğin, Hızır Ağa isimli bir hadım (Hızır Ağa’t-Tavâşî) 1512’de, Kapı Ağası Sinân Ağa’nın camiinde
Kur’ân cüzleri okutulması için bir vakıf kurmuştur; İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli,
nşr. Ömer Lutfi Barkan ve Ekrem Hakkı Ayverdi (İstanbul: Baha Matbaası, 1970), 73.
40
Bu dönemdeki tüm Dârüssaâde Ağalarının listesi için bkz. Ahmed Resmî Efendi, Hamîletü’l-
Küberâ. Akağa olan el-Hâc Mustafâ Ağa, İstanbul’daki tek eserini Hazinedarbaşılığı döneminde
(1590-91) yaptırmıştır (#20).
41
Hamîletü’l-Küberâ’ya göre Dârüssaâde Ağalarının görev sürelerini gösteren tablo için bkz. Ahmet
Nezihi Turan, “Mahremiyetin Muhafızları Darüssaade Ağaları,” Osmanlı Araştırmaları 19 (1999):
146-47.
42
“‘Ahd-i cenâb-ı Murâdî’de Hasan Halîfe ve Silahdâr Paşa misillü, musâhibîn-i rağbet-rehînin
şöhret ve nümâyişleri kemâl-i ârâyiş u revâyiş üzere olmağın ağa-yı mûmâ-ileyh çokluk umûr-ı
hâriciyyeye müdâhaleye ruhsatyâb olamamalarından nâşî ahvâl ü etvârları nigâriş-pezîr-i
kilk-i müverrrihîn-i vekâyi‘-i semîr olmamışdur;” Ahmed Resmî Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, 50.
43
a.g.e., 50.
gelen hadım bânîlerindendir (#2; res. 6).45 II. Bâyezîd dönemi hadım bânîlerinin
44
André Raymond, “Les fontaines publiques (sabīl) du Caire à l’époque ottomane (1517-1798) I,”
Annales Islamologiques 15 (1979): 235-91 içinde 257’de. Başka saray hadımlarının Kahire’de
yaptırdığı sebiller için yine aynı yayına bakılabilir. Ayrıca bkz. Aynı yazar, “The Sabil of Yusuf
Agha Dar al-Sa‘ada (1088/1677) According to Its Waqf Document,” The Cairo Heritage: Essays in
Honor of Laila Ali Ibrahim, haz. Doris Behrens-Abouseif (Kahire: American University of Cairo
Press, 2000), 223-33.
45
Hüseyin Ağa’nın Amasya, Sonisa (Uluköy), Samakov (Samokov), Leskofça (Leskovac) ve Filibe’de
(Plovdiv) yaptırdığı diğer eserler için bkz. Semavi Eyice, “Kapu Ağası Hüseyin Ağa’nın Vakıfları,”
AÜ Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi: Prof. Albert Louis Gabriel Armağanı Özel Sayısı 9 (1978): 149-
246; İstanbul Vakıfları, 71-72; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Türk Tarihi Vesikalarından: Kitâbeler,
c. 1 (İstanbul: Millî Matbaa, 1345/1927), 123, 130, 182; Yüksel, II. Bâyezid Yavuz Selim Devri, 46-49,
52-56, 135, 376, 361-62. Firûz Ağa da, İstanbul’daki mescidinin yanı sıra, Amasya’da bir mescid ve
bedestan, Havza’da bir medrese ile bir mescid, Gümüş’te bir medrese, Semendre’de (Smederevo)

80 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 81
 çeşitliliği açısından da dikkat çekicidir: Üç Kapı Ağası (Hüseyin [#4], Mehmed [#5] Ağalığına getirilmesi,50 sarayda itibar gören biri
ve Sinân [#7]), bir Hazinedarbaşı (Firûz [#2]), bir Dârüssaâde Ağası (Selmân [#6]), olduğunun bir işareti olabilir. 1666-7’de Sultan Ah-
bir Eski Saray Ağası (Hüseyin [#3]), ve Amasya şehzade sarayında görevli bir ağa med Camii’nin hemen arkasında bir çeşme yaptı-
(Ayas)46 ile muhtemelen bir Kilercibaşı (Kilârî Süleymân)47 bu dönemde İstanbul ran Dârüssaâde Ağası Muslı Ağa’nın da (#35) belirli
ve/veya Amasya’da hayır eserleri yaptırmıştır; ayrıca, Saray Ağası Hüsameddîn’e bir saygınlığa sahip, padişahın takdirini kazanmış
imparatorluk sınırları içerisinde istediği herhangi bir yerde hamam yaptırabilmesi biri olduğu Abdurrahmân Abdî Paşa vakâyinâme-
için izin veren evâhir-i Zilkade 906 (Haziran 1501) tarihli bir hüküm bulunmak- sinde kesin ifadelerle belirtilir.51 Muslı Ağa’nın ha-
tadır.48 II. Bâyezîd’in saltanatı, aynı zamanda hanedan üyesi veya padişah dâyesi lefi olan Abbâs Ağa ise, Beşiktaş’taki ünlü camiini
olmayan saraylı kadınların da mimarî hâmîlik faaliyetlerine giriştiği, dolayısıyla henüz 1665-66’da Valide Hadîce Turhân Sultan’ın
bânî yelpazesinin dikkate değer ölçüde genişlediği bir dönemdir.49 ağasıyken yaptırmış ve görünen o ki Dârüssaâde
Her dönemin kendi genel atmosferi bir yana, belirli bir ağanın tarihin be- Ağalığından daha düşük bir makamda olup da İs-
lirli bir noktasında mimarî eser yaptırabilmiş olması, onun—en azından o sırada— tanbul’da mimarî eser yaptıran ilk karaağa olmuş-
padişahın ve/veya valide sultanın iltifatına mazhar olan, yönetici elit nezdinde tu (#36). Abbâs Ağa’nın 1668-71 arasında üç buçuk
itibarı yüksek bir kişi olduğunun göstergesi olabilir. Hakkında nispeten az bilgiye yıl kadar süren Dârüssaâde Ağalığı süresince de İs-
sahip olduğumuz hadım ağalar arasında bunu düşündüren örneklerden biri, 1678- tanbul’da olağanüstü yoğunlukta mimarî hâmîlik
79’da Üsküdar Atik Valide Camii yakınlarında bir çeşme ile mekteb yaptıran Saray faaliyetlerinde bulunmuş olmasında, kendisi de
Ağası Yakûb Ağa’dır (#38). Tamamen kesme taştan, yani nispeten kaliteli bir malze- kısa bir süre önce Yeni Cami’yi yaptırmış olan Tur-
me ve işçilikle inşa edilen bu eser, akağaların güçlerini kaybettiği ve karaağaların hân Sultan’la olan yakınlığı rol oynamış olmalıdır. 7. Yakûb Ağa sıbyan mektebi ve çeşmesi, 1678-79,
etkili olduğu dönemde bir akağa—üstelik Kapı Ağası olmayan bir akağa—tarafından Abbâs Ağa’nın Beşiktaş’taki mütevazı camiine bir Üsküdar (Kaynak: Osmanlı Kitabeleri Projesi,
haz. H. Aynur, K. Hayashi, H. Karateke,
yaptırılan dikkate değer bir yapıdır (res. 7). Yakûb Ağa’nın bu binayı yaptırdıktan mahfil-i hümâyûn ekletmiş olması, şüphesiz ha- http://www.ottomaninscriptions.com/, ID: 853; erişim
tarihi 23.10.2015).
en fazla bir buçuk yıl kadar sonra teamüllere aykırı bir şekilde (“hilâf-ı âde”) Kapı nedanla kurduğu bu yakın ilişkinin bir göstergesi
olarak görülebilir.

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

Hadım ağaların yalnızca hanedan üyeleriyle değil, kendileriyle aynı dö-

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

nemde faaliyet gösteren başka bânîlerle olan ilişkileri de hâmîlik tercihlerini an-
bir hamam ve bir çeşme, Sivas ve Tokat’ta birer hamam, Saraybosna’da bir çeşme ve Edirne’de layabilmemiz için can alıcı önem taşıyabiliyor. Bu konuda vereceğim örneklerden
bir mescid yaptırmıştır; bkz. İstanbul Vakıfları, 23-25; Yüksel, II. Bâyezid Yavuz Selim Devri, 30, 127,
141, 145, 366, 373, 389; Uzunçarşılı, Kitâbeler, 32; Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livâsı, 52, n. 77. ilki bir Osmanlı saray hadımı tarafından yaptırılmış en iddialı mimarî yapı olan
46
1495 tarihli bir vakfiyesi olan Ayas Ağa Amasya’da bir mescid, medrese, mekteb ve hamam Mehmed Ağa’nın Çarşamba semtindeki külliyesidir (#17). Bir caminin etrafında bir
yaptırmıştır; Yüksel, II. Bâyezid Yavuz Selim, 11-14, 56.
dârülhadis, bir Halvetî zaviyesi, bir çifte hamam ve iki çeşme ile Mehmed Ağa’nın
47
Kitabesinde adı “Selîm” gibi okunan Süleymân Ağa 1484-85’te Hüseyin Ağa’nın Amasya’daki
bedestanının yakınında kubbeli ve revaklı bir mescid yaptırmıştır; Yüksel, II. Bâyezid Yavuz Selim, türbesinden oluşan külliye, sırf bu kadar kapsamlı oluşuyla dahi bir saray hadımı
37-38. Vakfına Mercan Ağa Mescidi’nde Kur’ân okunması şartını ekleyen “Süleyman Ağa reis-i
kilârdârân-ı merhûm Sultan Bâyezid Hân” aynı kişi olabilir. Bkz. İstanbul Vakıfları, 86.
48
İlhan Şahin ve Feridun Emecen, II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri
(İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1994), 20, hüküm no. 69. 50
Abdurrahman Abdi Paşa, Vekâyi‘-nâme, 472. Normalde Hazinedarbaşı olan kişi Kapı Ağalığına
49
Bkz. Betül İpşirli Argıt, “Güç, İtibar ve Dindarlık: Harem-i Hümâyun Mensubu Kadınların atanırdı.
İstanbul’da Mimari Hâmiliği,” Akademik Araştırmalar Dergisi, s. 47-48 (2010-11): 262. Öte yandan, 51
“Ağa-yı merhûm istikāmet ü sadâkat ve diyânetle mevsûm, halîm-tabî‘at ve hayır-hâh-ı dîn ü
genel eğilime paralel bir şekilde, on yedinci yüzyılda hanedan mensubu olmayan Harem devlet olup kerâmetlü Pâdişâhımuz hazretleri dahi kemâl-i mertebe hidmetinden hoşnûd idiler;
kadınlarının mimarî hâmîliğinde bir düşüş yaşanmıştır; a.g.e., 261’de Tablo I, 264, 266. rahmetu’llâhi aleyh. Namâzına, vüzerâ-yı izâm ve ulemâ-yı kirâm hâzır olmuşlar idi;” a.g.e., 285.

82 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 83
 için sıradışıdır. Bir Bizans kilisesinden bozma olan Küçük Ayasofya’yı bir kenara
8 9

bırakacak olursak, bu, saray hadımlarının İstanbul’da sıfırdan yaptırdığı ilk kül-
liyedir. Merkezî bir kubbesi ve yarım kubbeleri olan, önünde beş gözlü bir revak
bulunan, cümle kapısı ile mihrabı mukarnas kavsaralı, sütun başlıkları ve minare
şerefesi mukarnaslı, mermer mihrabının çevresi İznik çinileriyle bezeli ve pencere
alınlıkları kaligrafik çinili Mehmed Ağa Camii de bir saray hadımının camii için
şaşırtıcı zenginlikte olmakla kalmaz, vezir camilerini hatırlatan baldakenli pla-
nıyla bânîsinin artan statüsünü vurgular (res. 8, 9).52
Ancak eseri yaptırıldığı bağlam içerisinde değerlendirdiğimizde, bütün bu
tercihler başka bir anlam kazanıyor. Mehmed Ağa’nın camiyi yaptırmaya başladığı
1584 yılında, ona hem çok yakın konumda hem de plan itibarıyla çok benzer iki
cami daha yapılmaya başlandı. Bunlar vezir Nişancı Mehmed Paşa’nın Karagüm-
rük’teki camii ile kendisi de saray ağalığından gelen vezir (ve 1585’te sadrazam)
Hadım Mesîh Paşa’nın Yenibahçe’deki camiiydi (res. 10, 11).53 Hassa mimarları her
üç camide de esasen aynı sekizgen baldakenli plan tipinin birer varyantını uygu-
lamıştır.54 Dolayısıyla, karşımızda yapım süreçleri birbirinden ayrı düşünüleme- 10 11

yecek üç yapıdan oluşan ortak bir proje var gibidir. Bu üç hâmînin birbirleriyle
tanışıklıklarının II. Selîm yıllarına uzandığını düşünürsek, belki de camilerin
plan itibarıyla Edirne’deki Selimiye Camii’ne bir gönderme olması tesadüf değil-
dir.55 İlginç bir nokta da, her üç camide de mimarî âdâb kurallarına yönelik bir
zorlamanın göze çarpmasıdır: Dârüssaâde ağasının camii vezirlere özgü bir cami
planına öykünürken, iki vezirin camileri de normalde selâtin camilerine mahsus

52
Necipoğlu, Sinan Çağı, 664-70.
53
Mesih Paşa Camii için bkz. a.g.e., 540-48. Nişancı Mehmed Paşa Camii için bkz. a.g.e., 548-56.
54
Her üç camide de görülen sekizgen baldaken ve çıkıntılı mihrap kombinasyonu daha önce
Edirne’deki Selimiye Camii ile Azapkapı’daki Sokollu Mehmed Paşa Camii’nde kullanılmıştır;
a.g.e., 22, resim 5.
55
Mehmed Ağa II. Selîm’in hizmetine onun şehzadelik döneminde girmiş ve 1566’da tahta çıkışıyla
birlikte İstanbul’a alınmıştı; ‘Alî b. ‘Abdurra’ūf el-Ḥabeşī, Rafā‘ilü’l-Ġubūş fī Feżā‘ilü’l-Ḥubūş, vr.
9b. O zaman Mesîh Ağa olan Mesîh Paşa da II. Selîm’in saltanatının ilk aylarında Hazinedarbaşı
olarak atandı ve padişahın 1574’te ölmesinden kısa bir süre önce Mısır Beylerbeyi olarak askerî-
idarî hiyerarşiye giriş yaptı; Selânikî, Tarih, I, 65; 162-63. Nişancı Mehmed Paşa ise Nişancılık 8. Mehmed Ağa Camii, 1584-85, Beyceğiz/Çarşamba semti (Kaynak: Yazarın fotoğrafı).
görevine yine II. Selîm döneminde, 1567’de getirildi; Nevʿîzâde ʿAtâʾî, Ḥadā’iḳü’l-Ḥaḳā’iḳ fī 9. Mehmed Ağa Camii kıble kapısı (Kaynak: Osmanlı Kitabeleri Projesi, haz. H. Aynur, K. Hayashi, H.
Tekmileti’ş-Şaḳā’īḳ (İstanbul, 1268 [1851]), 337. Dolayısıyla, her üç bânînin de kariyerlerinde Karateke, http://www.ottomaninscriptions.com/, ID: 1323; erişim tarihi 23.10.2015).
yükselmelerini sağlayan kilit atamaların II. Selîm döneminde gerçekleştiğini ve bu yıllarda 10. Nişancı Mehmed Paşa Camii, 1584-88/89, Karagümrük (Kaynak: Yazarın fotoğrafı).
yollarının saray çevresinde kesiştiğini söyleyebiliriz. 11. Mesih Paşa Camii, 1584-85, Yenibahçe (Kaynak: Osmanlı Kitabeleri Projesi, haz. H. Aynur, K. Hayashi,
H. Karateke, http://www.ottomaninscriptions.com/, ID: 1443; erişim tarihi 23.10.2015).

84 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 85

13
12
12. Gazanfer Ağa medrese külliyesinin ön cephe rölövesi
(Kaynak: Ekrem Hakkı Ayverdi, “Gazanfer Ağa Manzûmesi,”
İstanbul Enstitüsü Mecmuası 3 (1957): 91, resim 5).
13. Koca Sinan Paşa medrese külliyesi, 1589(?)-93/94,
Çarşıkapı (Kaynak: Yazarın fotoğrafı).
olan kubbeli revakla çevrelenmiş (medrese hücreleri olmayan) avlulara sahiptir.56
Sanki bu üç bânî, klasik düzenin yerinden oynadığı bir geçiş döneminde, kendi sta-
tülerine uygun düşen normları esnetirken dayanışma göstermiş ve birbirlerinden
güç almışlardır. Yine de Mehmed Ağa’nın iki vezir bânîye kıyasla daha aşağı olan
statüsü dikkate alınmıştır: Onun camii hem diğer iki cami gibi kesme küfeki ta-
şından değil, taş ve tuğla dizilerinden oluşan almaşık örgüyle inşa edilmiştir, hem
de onlarındakinden daha küçük bir kubbeye sahiptir.57 Dolayısıyla, Mehmed Ağa
Camii bütün iddiasına rağmen bu üçlü projenin en iddiasız eseridir ve belki de bu
sayede bir tür meşruiyet kazanmaktadır. Bu örnekte, kolektif bir mimarî çalışma-
nın parçası olmanın âdâb kısıtlamalarını aşmayı nasıl kolaylaştırdığını görüyoruz.
Üzerinde durmak istediğim bir diğer yapı, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin hem
restore ettiği hem de hakkında bir makale yazdığı Kapı Ağası Gazanfer Ağa’nın
Bozdoğan Kemeri’nin hemen yanındaki medrese külliyesidir (#22; res. 12). Ayverdi,
bir medrese, bir sebil ve bânînin türbesinden oluşan bu küçük külliyenin Selçuk-
lulardaki medreseye bitişik türbe yapma âdetine bir dönüş gibi yorumlanabilece-
ğini öne sürmüştü.58 Ben ise bu makalede Gazanfer Ağa’nın külliyesini çağdaşı ve
56
Stéphane Yerasimos, “Sinan and his Patrons: Programme and Location,” Environmental Design 1-2
(1987): 125.
57
Necipoğlu, Sinan Çağı, 670. Kubbe çapı Nişancı Mehmed Paşa Camii’nde 14,2 m, Mesih Paşa
Camii’nde 12,8 m, Mehmed Ağa Camii’nde ise 11,8 metredir; a.g.e., 741.
58
Ekrem Hakkı Ayverdi, “Gazanfer Ağa Manzûmesi,” İstanbul Enstitüsü Mecmuası 3 (1957): 86.
86 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü
benzeri olan bir başka yapıyla, Koca Sinân Paşa’nın Divanyolu üzerinde yaptırdığı
medrese külliyesiyle olan ilişkisi içerisinde ele alacağım (res. 13).
Birbirine çok yakın zamanlarda inşa edilen ve her ikisi de medrese, sebil ve
türbe kombinasyonundan oluşan bu iki külliyenin, on yedinci yüzyılda sur içinde
birkaç örneği daha inşa edilecek olan medrese-merkezli külliye tipinin öncüleri
oldukları iyi bilinir.59 Daha az bilinen şey ise hem bu iki hâmî arasında hem de
iki külliyenin yapım süreçleri arasındaki ilişkidir. Koca Sinân Paşa ikinci sadra-
zamlık dönemi olan 1589-91 yılları arasında medrese ve türbe inşaatına başlamış,60
1593-94’te bunlara bir de sebil eklemişti.61 Gazanfer Ağa Medresesi’ne ise ilk kez
Kasım 1590’da bir müderris atanmış olmakla birlikte,62 binanın yapımına ancak
Haziran 1593’te medrese ve türbe inşaatı için padişahın verdiği izinden sonra baş-
lanabilmiştir.63 Dolayısıyla, ilk olarak Sinan Paşa Medresesi, daha sonra Gazanfer
Ağa Medresesi yapılmış ve her iki külliyede de medrese ve türbe ikilisine sonra-
dan bir sebil eklenmiştir.64 Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki resimli bir yazmada
bulunan ve Şubat-Mart 1591 tarihini taşıyan manzum bir eser de,65 bu kronolojiyi
doğrulayacak şekilde, Gazanfer Ağa Medresesi’ne müderris atanması sürecini nak-
lederken, binanın yapımından veya nerede yapılmasının planlandığından hiç söz
etmez. Çok büyük bir ihtimalle Gazanfer Ağa’nın siparişiyle hazırlanmış, ancak ne-
dense resimleri tamamlanmamış olan bu elyazmasında, Sinân Paşa’nın padişahla
konuşarak atama izninin alınmasına aracılık ettiği büyük bir övgü ve minnettar-
lıkla anlatılmıştır.66 Gazanfer Ağa’ya yakınlığı bilinen –ve Sinân Paşa’yı hiç sev-
meyen– tarihçi ve bürokrat Mustafa Âlî’nin dahi paşanın himayesini kazanmaya
İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri
A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem
59
Necipoğlu, Sinan Çağı, 681.
60
Sahillioğlu, nşr., Koca Sinan Paşa’nın Telhisleri, 18 (telhis no. 10) ve 85 (telhis no. 58). Verdikleri
bilgilerden her iki telhisin de 1591’de yazılmış olduğu anlaşılmaktadır. Bunların ilkinde,
Sinân Paşa medreseyi yapma iznini “Malkara’dayken,” yani 1589’da sadrazamlığa ikinci kez
atanmasından önce almış olduğunu ima eder.
61
Necipoğlu, Sinan Çağı, 681. Sebil kitabesi için bkz. Affan Egemen, İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri:
Resimleri ve Kitabeleri ile 1165 Çeşme ve Sebil (İstanbul: Arıtan Yayınevi, [1993]), 753.
62
ʿAtâʾî, Ḥadā’iḳü’l-Ḥaḳā’iḳ, 569.
63
Necipoğlu, Sinan Çağı, 682; söz konusu belge TSM Arşivi-E. 9297’dir.
64
Türbe ile medreseyi bir araya getirme fikrinin ilham kaynağı Sokollu Mehmed Paşa’nın
Eyüp’teki türbeli medresesi (1568-69) olabilir; a.g.e., 683.
65
Anonim, Gazanfer Ağa Medresesinin Küşâdı Hakkında Manzume, SK-Ayasofya, no. 4787.
66
a.g.e., vr. 9a ve vr. 10b-11b.
87
 çalıştığı bir dönemde,67 Gazanfer Ağa’nın ağzından sadrazam için yazılan sözler,
Kapı Ağası’nın da devrin bu güçlü kişisiyle bir himaye veya ittifak ilişkisi kurmaya
çalıştığını düşündürmektedir.68
Gazanfer Ağa’nın—müderrisin atanmasından iki buçuk yıl sonra—Bozdoğan
Kemeri’nin yanında medrese ve türbe yapmak için izin alması da yine Sinân Paşa’nın
üçüncü sadrazamlık dönemine rastlar. 1595’te paşa yine azledildiğinde, Kapı Ağa-
sı’na bir “mektûb-ı meveddet” (dostluk/sevgi mektubu) göndererek ondan bir takım
meseleleri padişaha iletmesini rica etmişti.69 Dolayısıyla, Gazanfer Ağa medresesinin
1590’ların ilk yıllarına yayılan yapım süreci, aynı zamanda bu iki hâmî arasında –
muhtemelen 1593’te başlayan Osmanlı-Habsburg savaşı esnasında da devam eden–
bir siyasî ittifak ilişkisinin oluştuğu döneme tekabül etmişe benziyor. Anlaşılan o ki,
Sinân Paşa Gazanfer Ağa’nın bu külliyeyi yaptırmasına destek olmuş; ağa da medre-
se-türbe-sebil kombinasyonunu taklit ederek Sinân Paşa’yla arasındaki bağa mimarî
bir referansta bulunmuştu. Osmanlı saray hadımlarına ait türbelerin en anıtsalı
olan, kesme taştan yapılmış, on ikigen biçimli ve kubbeli Gazanfer Ağa türbesinin
yapılabilmesi ancak bu mimarî referans sayesinde mümkün olabilmiştir.
Bu iki örnek—Mehmed Ağa’nın cami külliyesi ile Gazanfer Ağa’nın med-
rese külliyesi—genel olarak mimarî yapıların nasıl bir bağlam içerisinde tasarla-
nıp inşa edildiği sorusunun ne kadar kritik önemde olabileceğini ortaya koyuyor.
Özel olarak saray hadımları içinse, başka bânîlerle kurulan ittifak ilişkilerinin mi-
marî hâmîlik profiline nasıl etki edebileceği konusunda önemli bir ipucu sunuyor.
Hadım ağalar Osmanlı elit kültürünün bir parçası olarak vakıflar kurup mimarî
gerek padişaha ve hanedan üyelerine yakınlıkları, gerekse çok geniş bir vakıflar
ağına nezaret etmeleri sayesinde kavuştukları nüfuz ve iktidar olanakları, mimarî
hâmîlikleri üzerindeki sınırlamaları bir ölçüde esnetebilmelerini mümkün kıldı.
Saray hadımlarının resmî ve geleneksel konumları ile reel siyasî güçleri arasındaki
makasın konjonktürel olarak açılıp kapanması, mimarî hâmîliklerinin erken mo-
dern dönemdeki seyrini belirleyen temel dinamik olmuş, Mehmed Ağa ve el-Hâc
Beşîr Ağa gibi birkaç sıradışı ağanın diğerleri arasından sıyrılarak çok sayıda eser
yaptırabilmeleri büyük bir ihtimalle ancak siyasî güçlerini seleflerine kıyasla ola-
ğanüstü ölçüde arttırmaları sayesinde mümkün olabilmişti. Hadımların yüzlerce
yıllık bânîlik serüveni içerisinde yaptırdığı her bir projenin kendi özel tarihsel bağ-
lamı incelendiğinde ise, bânînin yalnızca soyut anlamda “siyasî gücü”nün değil,
hanedan mensupları ve yönetici elitin başka üyeleriyle kurduğu—çıkara, dostluğa
veya sadakate dayalı—ilişkilerin de, mimarî yapının hem biçimine, yerine ve zama-
nına, hem de bizatihi inşa edilebilmesine nasıl etki ettiğini görebilmemiz mümkün
olacaktır. Hadım ağalar siyasî güçlerini kurdukları ittifaklar ve kişisel bağlantılar
üzerinden devşirirken, üzerlerindeki âdâb kısıtlamalarını aşarak bu gücü görünür
hâle getirebilmelerini de belki her zaman yine bu ittifaklara borçluydular.

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

eserler yaptırırken, bu kültürün temel bir unsuru olan âdâb kodlarının sınırlayıcı

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

etkisinden hiçbir zaman tam olarak kurtulamadılar. Hem yönetici sınıfın resmî hi-
yerarşisinin alt kademelerinde yer almaları, hem de saraydaki görevlerinin onlara
âdâbın koruyucusu rolünü biçmesi ve muhtemelen onların da bunu kendi kimlik-
lerinin bir parçası olarak içselleştirmeleri sebebiyle, saray hadımlarının mimarî
hâmîliği neredeyse her zaman bir tevazu çerçevesinin içinde kaldı. Öte yandan,

67
Cornell H. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: the Historian Mustafa Âli (1541-
1600) (Princeton: Princeton University Press, 1986), 137.
68
Örneğin: “Bendeye luṭf_ile dir idi oġul / Olmışuz bu luṭfına cān_ile ḳul / “Yerine geldi yine
iḥsānları / Ṭañ_mı olsam bende-i fermānları (…);” Gazanfer Ağa Medresesinin Küşâdı, 11a-b. Bu
metni ve Gazanfer Ağa Medresesi’nin kuruluş sürecini bir başka yayında daha ayrıntılı olarak
incelemeyi planlıyorum.
69
Selânikî, Tarih, II, 466.

88 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 89
 Tablo: On beşinci yüzyıldan on sekizinci yüzyıl ortalarına kadar istanbul ve civarında
6 Selmân [veya Dârüssaâde mescid (Receb 912/Kasım Üsküdar
mimarî eser yaptıran saray hadımı bânîler: bir ön tarama* Süleymân] Ağa Ağası (=Eski -Aralık 1506)
(ö. 914/1508) Saray Ağası?)
# isim unvan mimarî eser (inşa tarihi) yeri

7 Sinân Ağa’t- Kapı Ağası mescid (918/1512’den sur içi: Binbirdirek

1 Mercân Ağa ? mescid (vakfiye tarihleri: sur içi: Mercan, Eski
Tavâşî önce) Sarnıcı yakınları
868/1463-64 ve 878/1474) Saray yakınları
8 Mustafa Ağa Kapı Ağası tekke (926/1519-20) sur içi: Ayasofya yakınları
2 Firûz Ağa Hazinedarbaşı mescid (896/1490-91), sur içi: Divanyolu
(ö. 1512-13) sıbyan mektebi, /Sultanahmet 9 Tavâşî ? mescid, sıbyan mektebi sur içi: Kumkapı
türbe Süleymân Ağa (vakıf tarihi: 937/1531)
b. Abdülkerim
3 Hüseyin Ağa Eski Saray Âşık Paşa Mescidi sur içi: Fatih
Ağası [yeniden inşa?] (898/1492) han (vakıf tarihi: sur içi: Fatih
937/1531)
sıbyan mektebi sur içi: Fatih
10 Süleymân Ağa Eski Saray sıbyan mektebi (vakıf sur içi: Eski Saray
4 Hüseyin Ağa Kapı Ağası Küçük Ayasofya’yı camiye sur içi: Kadırga semtine
b. Abdülmu‘in Ağası? tarihi: 948/1541) yakınları
çevirdi yakın, Çatladıkapı
türbe 11 Yakûb Ağa Eski Saray mescid sur içi: Eski Saray
zaviye (ö. 1547-48) Ağası çeşme yakınları
imaret
mescid sur içi: Beyazıt
sıbyan mektebi
sıbyan mektebi
çifte hamam (909/1503-04)
(vakfiye tarihi: 913/1507) sıbyan mektebi Eyüp
iki han sur içi: Ayasofya çarşısı 12 Mahmûd Ağa Saray Ağası (en mescid (961/1553-54) sur içi: Ahırkapı
(vakfiye tarihi: 913/1507) (ö. 1579’dan geç 1562-1566) [1574’ten sonra cami],
cami sur içi: Esirpazarı sonra) Kapı Ağası sıbyan mektebi, medrese
(1566-79?) [mescidin alt katında veya
5 Mehmed Ağa Kapı Ağası çeşme (912/1506-07) Kadıköy

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

1575’ten sonra?], türbe,
çeşme

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

* Gerçek anlamda mimarî hâmîlik faaliyeti sayılmamakla birlikte, mescidlere minber koydurmak ve
abdest musluğu yaptırmak gibi, eserlerin fizikî varlığına katkıda bulunan eylemleri de bu tabloya
dahil ettim. Tablonun hazırlanmasında yararlanılan kaynaklar şunlardır: Hatice Aynur, Hakan T.
13 Davûd Ağa
Karateke, III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri: 1703-1730. (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi,
1995); Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, Alî Sâtı‘ Efendi, Süleymân Besîm Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi‘:
İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi‘mârî Yapılar; Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî, Mecmua-i Tevârih, nşr.
Fahri Ç. Derin ve Vahid Çubuk (İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi, 1985); Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî, The
Garden of the Mosques: Hafiz Hüseyin al-Ayvansarayi’s Guide to the Muslim Monuments of Ottoman Istanbul,
haz. ve çev. Howard Crane (Leiden: Brill, 2000); İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli; Dünden
Bugüne İstanbul Ansiklopedisi8 c. ([Ankara]: Kültür Bakanlığı, İstanbul: Tarih Vakfı, 1993-95); Egemen,
İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri; Semavi Eyice, “İstanbul’un Ortadan Kalkan Bazı Tarihî Eserleri II,”
İÜEF Tarih Dergisi 27 (1973): 133-78; Mustafa Güler, “Eyüp Takyeci Cafer Çelebi Camii Vakıfları,” IX.
Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliğler (İstanbul: Eyüp Belediyesi, 2005), 96-109; Munise Günal, “İstanbul’da
Bir XVIII. Yüzyıl Osmanlı Mimarlık Eseri: Beşir Ağa Külliyesi” (YL Tezi, Marmara Üniversitesi, 2003);
Mehmet Nermi Haskan, Eyüpsultan Tarihi, 2. bs. (İstanbul: Eyüpsultan Belediyesi, 1996); Aynı yazar,
İstanbul Hamamları (İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1995); Mehmed Râ’if, Mir’ât-ı
kuyu Rumelihisarı
çeşme Yenikapı dışı
Saray Ağası mescid (962/1554-55) Eyüp
(ö. 1554-55) sıbyan mektebi
İstanbul: Asya Yakası, Düzeltme ve Notlarla Yayıma Haz. Günay Kut, Hatice Aynur (İstanbul: Çelik
Gülersoy Vakfı, 1996); İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi, 2 c. (İstanbul:
Türkiye Yeşilay Cemiyeti, 1977); İzzet Kumbaracılar, İstanbul Sebilleri (İstanbul: Kültür Bakanlığı,
1938); Necipoğlu, Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür; Ömer Faruk Şerifoğlu, Su
Güzeli: İstanbul Sebilleri (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 1995); Tanışık, İstanbul Çeşmeleri,
I-II; Lokman Tay, “Hacı Beşir Ağa’nın İnşa Ettirdiği Çeşmeler,” Akdeniz Sanat Dergisi 8, s. 16 (2015):
12-50; Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520); aynı yazar, Osmanlı
Mimârîsinde Kānûnî Sultan Süleyman Devri (926-974/1520-1566): İstanbul (İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti,
2004); Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî, Mecmua-i Tevârih, nşr. Fahri Ç. Derin ve Vâhid Çabuk (İstanbul: İÜ
Edebiyat Fakültesi, 1985), 277; İzzet Kumbaracılar, İstanbul Sebilleri (İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1938).

90 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 91
 14 Firûz Ağa Saray Ağası mescid/cami Beyoğlu, Firuzağa çeşme (kendi evinin sur içi: Eski Saray
veya Galata hamam (1550’ler?) önünde) yakınları
Sarayı Ağası?* çeşme, namazgâh sur içi: Edirnekapı
(musalla)
15 Cafer Ağa Kapı Ağası medrese (967/1559-60) sur içi: Ayasofya yakınları
(ö. 1557) çeşme (995/1586-87) Üsküdar

16 [Atik] Yakûb Kapı Ağası çifte hamam (1545 civarı) sur içi: Samatya 18 İbrâhîm Ağa Kapı Ağası mescid (988/1580-81) Kadıköy/Üsküdar
Ağa (ö. 1566) (1564/5-1566) çeşme sıbyan mektebi
mekteb Eyüp 19 Tavâşî Hasan ? cami Üsküdar, İnadiye
hamam, sebil (969/1561-62) Beyoğlu Ağa sıbyan mektebi
fener Fenerbahçe (995/1586-87)
mescid Harami Deresi 20 El-Hâc Mustafâ Hazinedarbaşı medrese sur içi: Sirkeci
Ağa (akağa) (sonra SA; çeşme (999/1590-91)
17 Hacı (veya Dârüssaâde sıbyan mektebi [üst kat] sur içi:
1592-6 arası
Habeşî) Ağası sebil [alt kat] (988/1580-81) Divanyolu, Hâce Rüstem
Dârüssaâde
Mehmed Ağa (1574/5-1591) medrese (990/1582-83) Mah.
Ağası)
(ö. 1591) çeşme
sebil (993/1585) sur içi: Irgadpazarı 21 Hüseyin Ağa Galata Sarayı Ağa Camii (1005/1596-97)* Beyoğlu
çeşme Ağası (sonra:
çeşme (989/1581-82) Üsküdar şeyhülharem)
cami (993/1585) sur içi: Çarşamba (Pazarı) çeşme? Tophane
dârülhadis / Beyceğiz
Tavâşî Hüseyin Nişancı Mehmed Bey sur içi
çifte hamam (994/1585-86)
Ağa (aynı kişi Mescidi’ne minber
zaviye
mi?) (1566-67’den sonra)
iki çeşme, türbe

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

hamam Beyoğlu 22 Gazanfer Ağa Kapı Ağası; çeşme (Ayrılık Çeşmesi) Kadıköy
mescid (Ağa Mescidi) Üsküdar (ö. 1603) 1582’den sonra

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

çeşme hem Kapı Ağası medrese (1593-96) sur içi: Bozdoğan Kemeri
hem Has Oda türbe yanı
Yeniçeşme Mescidi Üsküdar
Başı sebil
üç çeşme (Yeniçeşme Üsküdar
Mescidi yakınları?) Otakçılar Mescidi’ni Eyüp, Otakçılar
(990/1582-83 ve yeniden yaptırdı
995/1586-87) sebil (1008/1599-1600)
çeşme (vakıf tarihi: 1591) sur içi: Ayasofya yakınları
23 Kayış Mustafâ Kapı Ağası çeşme (1015/1606-07) Eyüp
Mercan Ağa Camii’nin sur içi (bkz. #1)
Ağa (ö. 1022/
abdest muslukları
1613-14) medrese sur içi: Hocapaşa
(vakıf: 1591)
çeşme

* 1555-56’da Galata Sarayı Ağası olan Firûz Ağa bu kişi olabilir; bkz. Barkan, “İstanbul Saraylarına * Bu tarih farklı yayınlarda 1005, 1006, 1007 olarak değişik şekillerde hesaplanmıştır; doğrusu
Ait Muhasebe Defterleri,” 27. 1005 gibi görünüyor.

92 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 93
 24 El-Hâc Mustafâ Dârüssaâde cami (1023/1614-15) Kemerburgaz 29 Malatyalı Kilârî (İç kiler tekke (1621’den önce?) sur içi: Ayasofya yanı
Ağa (ö. 1624) Ağası (1605-20; çeşme İsmâîl Ağa kethüdası/
ikinci defa 1624) (ö. 1635-36 ağası); Kapı
çeşme (1022/1613-14) sur içi: Efrâziyye Yokuşu veya 1639-40?) Ağası ve
Dârüssaâde
çeşme sur içi: Mahmud Paşa
Ağası (1621-3?)
sebil (1025/1616-17) Camii yakınları
mescid (1018/1609-10 Üsküdar
çeşme (1028/1618-19) Hasköy
veya 1045/1635-36?)
çifte hamam sur içi: Aksaray çifte hamam, tekke
türbe ve sebil (1033/1624) Eyüp çeşme (1026/1617)
Hâcegî Mescidi’ne minber sur içi: Fatih
30 Çuçu (el-Hâc, Dârüssaâde Harab Mescidi (1049/1640) Üsküdar
Akbıyık Mescidi’ne minber sur içi: Ahırkapı Çaço) İbrâhîm Ağası (1640)
(muhtemelen Tekneciler Mescidi’ni Eminönü, sur dışı Ağa
bu Mustafâ Ağa) yeniden yaptırdı, minber
koydu 31 Mehmed Ağa* Dârüssaâde sebil [altta] (1052/1642-43) Üsküdar, Bulgurlu Mescidi
(veya Mustafâ Ağası (?) mekteb [üstte] (1090/ yanı
25 Buhûrî Osmân Kapı Ağası cami (1021/1612-13) Kadıköy Ağa?) 1679-80)
Ağa (ö. 1612-13
veya önce) 32 Abdurrahmân Kapı Ağası Şekerpare Kadın’ın kendisi Eyüp
Ağa (sonra (Abdurr.) ve için yaptırdığı türbeyi
(muhtemelen Karaağaç Camii Sütlüce
Paşa, ö. 1652) Hazinedarbaşı satın aldılar (1058/1648)
bu Osmân Ağa)
ve Hasan Ağa (Hasan)
26 Mısırlı Osmân ? çeşme (1012/1603-04) Topkapı Sarayı, matbah
33 Bosnavî Kapı Ağası cami ?** Üsküdar, İbrahim Ağa
Ağa
(Boşnak) (1652-56) Çayırı
? çeşme [yeniden yaptırdı?] sur içi: Mahmud Paşa Ahmed Ağa
(1014/1605-06 veya 1031/ Medresesi karşısı (ö. 1656)
1621-22)

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

sıbyan mektebi Kuruçeşme
Kapı Ağası Osman Ağa Camii’nin Kadıköy
sıbyan mektebi (validesi Çengelköy

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

abdest muslukları
Kerime Hatun’un 1658’de
(bkz. #25)
yaptırdığı camiin yanında)
çeşme (1030/1620-21)
Emin Sinan Mescidi’ne sur içi: Kadırga
27 Cafer Ağa Kapı Ağası sıbyan mektebi (1617-18 sur içi: Beyazıt minber
veya 1622-23) (sonradan Hoca Üveys Mescidi’ne sur içi: Fatih
camiye çevrildi) minber
28 Mehmed Ağa sâbık Kapı Ağası çeşme veya sebil sur içi: Firuz Ağa Camii
(ö. 1638-39) (1041/1631-32) yakınları
* Bu bânî (veya bânîler?) ve sebil-mekteble ilgili karışık ve çelişkili bilgiler için bkz. Ayvansarâyî,
Mecmua-i Tevârih, 277; Kumbaracılar, İstanbul Sebilleri, 25, 29; Şerifoğlu, Su Güzeli, 174.
** Hadîka’nın bu camiyi Ahmed Ağa’nın eseri gibi göstermesi yanlışlıkla olabileceği gibi, bu bânî
İbrâhîm Ağa’nın mescidini (#18) camiye dönüştürmüş de olabilir; Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-
Cevâmi‘, 528. Ahmed Ağa bu camiin önünde medfundur; ölümüne ilişkin bir şiir için bkz.
Ayvansarâyî, Mecmua-i Tevârih, 107.

94 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 95
 34 Alî Ağa* Musâhib namazgâh Üsküdar, Harab Mescidi 37 Lala Beşîr Ağa Hazinedar Kavak İskelesi Mescidi Üsküdar
Hazinedar çeşme (1064/1653-54) yakınları (ö. 1669-70) (1077/1666-67)
(aynı Alî Ağa Hazinedar cami Üsküdar, Dudullu köyü
38 Yakûb Ağa Saray Ağası çeşme Üsküdar, Atik Valide
mı?)
(ö. 1680) (1679-80 arası kütüphane(?) Camii yakınları
35 Muslı Ağa Dârüssaâde A. çeşme (1077/1666-67) sur içi: Sultanahmet Kapı Ağası) sıbyan mektebi
(ö. 1668) (1663-68) (1089/1678-79)
“Mustafâ Dârüssaâde sebil (1075/1664-65) sur içi: Mahmud Paşa 39 Mustafâ Ağa Edirne Sarayı çeşme (1092/1681-82) sur içi: Karagümrük
Ağa”** Ağası Camii avlusu Ağası
36 Abbâs Ağa Valide Sultan cami (1076/1665-66) Beşiktaş 40 Solak Nezîr Dârüssaâde Mercan Ağa Camii’ni sur içi (bkz. #1)
Ağası, sonra (mahfil-i hümâyûn; sarnıç) Ağa (ö. 1703-04) Ağası (1700-03) yeniden inşa etti
Dârüssaâde sıbyan mektebi (1114/1702-03)
Ağası (1668-71) çeşme (1080/1669-70)
çeşme (1114 /1702-03) Kasımpaşa
hamam (Küçükağa sur içi: Nöbethane
Hamamı), sıbyan mektebi, (Sirkeci) 41 Eyûb Ağa Hazinedar çeşme (1118/1706-07) Hasköy
darülkura, sebil, çeşme
42 Uzun Süleymân Dârüssaâde mescid Beşiktaş
çeşme (1080/1669-70) Üsküdar, Hayreddin mh.
Ağa (ö. 1715 Ağası sıbyan mektebi
çeşme (1080/1669-70) Üsküdar, İnadiye veya 1720-21) (1704-13) hamam
çeşme (1080/1669-70) sur içi: Cağaloğlu çeşme (1116/1704-05)
çifte hamam (1080/ sur içi: Laleli, Koska
43 Nezîr Ağa Eski Saray Ağası Sadrazam Ali Paşa Kasımpaşa
1669-70)
(ö. 1159/1746 Çeşmesi’ni tamir etti
çeşme
-47’den sonra) (1124/1712-13)
hamam sur içi: İsa Kapısı
sıbyan mektebi sur içi: Atik Ali Paşa semti 44 Alî Ağa Valide Sultan çeşme (1150/1737-38) sur içi: Kocamustafapaşa
çeşme Ağası

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

çeşme Fenârîzâde Muhiddin 45 El-Hâc (Hacı) Dârüssaâde Lala Beşîr Ağa’nın Üsküdar (bkz. #37)

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

Çelebi mah. Beşîr Ağa Ağası mescidine minber
Selçuk Hatun Mescidi’ni sur içi: Fatih (ö. 1746) (1717-46) (1133/1720-21)
yeniden yaptırdı, camiye (vakfiye tarihi: 1132/1720)
çevirdi. çeşme (1140/1727-28) sur içi: Kapalıçarşı
çeşme (kitabesi Topkapı sur içi? sebil (ve namazgâh?)
Sarayı’nda bulunmuştur) han (vakfiye: 1142/1730)
(1082/1671-72) Mehmed Ağa’nın Üsküdar (bkz. #17)
İstanbul’da (sur içinde) sur içi Yeniçeşme Mescidi’ne
en az 6 çeşme daha minber (vakfiye:
1142/1730)
* Bu kişi, 1652-56 yıllarında Hazinedarbaşı, 1656-58’de de Kapı Ağası olan Üsküplü Alî Ağa değil, çeşme (1141/1728-29) Üsküdar, Yeniçeşme
kitabesinde de yazdığı gibi, “Musâhib-i Hazinedar” olan –ve dolayısıyla bir karaağa olması (vakfiye tarihi: 1142/1730) Mescidi yakınları
gereken– Alî Ağa’dır. 1655’te İbşîr Paşa’ya gönderilen “Musâhib Hazînedâr Alî Ağa” aynı kişi
olmalıdır; Abdurrahman Abdi Paşa, Vekâyi‘-nâme, 72.
** Muslı Ağa’nın adı Dârüssaâde Ağaları Defteri’nde “Muslu Mustafa Ağa” olarak geçiyor; Ahmed
Resmî Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, 168.

96 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 97
 Takyeci Mescidi’ne minber Eyüp Ali Kethüda Camii Sarıyer
(vakfiye tarihi: 1142/1730) yakınında abdest
hamam (vakfiye: 1142/1730) sur içi(?): Yenikapı muslukları
sıbyan mektebi (ve sur içi(?): Kariye Unkapanı Camii’ni Unkapanı, sur dışı
imaret?) (vakfiye tarihi: yakınları tamir ettirdi
1142/1730) Sultan Bayezid Mescidi’ne Galata
Firuz Ağa Mescidi’ne sur içi (bkz. #2) minber
minber (vakfiye tarihi: İmam Hanı Mescidi’ne sur içi
1142/1730) minber
sıbyan mektebi Dudullu (bkz. #34) Fazlı Paşa Sarayı sur içi
(Hazinedar Ali Ağa’nın Mescidi’ne minber
camii yanında)
46 Ahmed Ağa Kapı Ağası Ayrılık Çeşmesi’ni Kadıköy (bkz. #22)
Eyüp Sultan Camii’ne iki Eyüp
yeniden yaptırdı
mahfil (1733 civarı)
(1154/1741-42)
çeşme (1145/1732-3) Fındıklı
çeşme (1154/1741-42) sur içi: Davutpaşa
dârülhadis, kütüphane, Eyüp
çeşme, mescid, sıbyan 47 Moralı (Maktûl) Hazinedar Kalenderhane Camii’ni sur içi
mektebi (1147/1734-35) Beşîr Ağa (1731/2-46); tamir ettirdi
çeşme (1150/1737-38) sur içi: Kocamustafapaşa Dârüssaâde (1160/1747-48)
Ağası medrese
sıbyan mektebi sur içi: Fatih, Sümbül
(1746-52)
çeşme (1150/1737-38) Efendi
(vakfiye tarihi: 1150/1737) sıbyan mektebi sur içi: Yedikule
çeşme (1150/1737-38) sur içi: Kocamustafapaşa Unkapanı Camii çatısına Unkapanı, sur dışı
(vakfiye tarihi: 1150/1737) Camii avlusunda kurşun döşetip mahfil-i
hümâyûn ekledi
çeşme (1151/1738-39) Eyüp

İstanbul’unda Osmanlı saray hadımlarının mimarî hâmîlikleri

Mehmed Paşa Mescidi’ne sur içi: Ağakapısı
çeşme (1153/1740-41) Beyoğlu
minber

A. EZGİ DİKİCİ Âdâb ve bağlam: Erken modern dönem

çeşme (1157/1744-45) sur içi: Divanyolu
Sarı Bâyezid Mescidi’ne sur içi: Süleymaniye
medrese, kütüphane, sur içi: Alay Köşkü’nün minber
sıbyan mektebi, tekke, karşısında
sebil, iki çeşme 48 Cafer Ağa Kapı Ağası mescid (tahminen 1760-73 Kadıköy
(1157/1744-45) arası)
cami (1158/1745-46)
49 Hüsrev Ağa Kapı Ağası mescid (tarihi bilinmiyor) Üsküdar
çeşme (1157/1744-45) Beşiktaş
çeşme (1158/1745-46) sur içi: Fatih 50 Mahmûd Ağa Kapı Ağası mescid (tarihi bilinmiyor) Ahırkapı, sur dışı
abdest muslukları Beşiktaş, Sinan Paşa Camii
çeşme (1158/1745-46) yanı
sebil, türbe (1159/1746-47) Eyüp
Beşir Ağa Camii, hamam, Topkapı Sarayı
çeşme

98 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü 99
 Not: Saray hadımı olması mümkün, ancak kesin olmayan bânîler şunlardır:
• Has Oda Başı Behrûz Ağa, Şehremini’nde cami, sıbyan mektebi, hamam ve çeşme, 970
(1562-63); Aksaray’da hamam, 970/1562-63; Beykoz’da hamam ve çeşme.
• Has Oda Başı Ahmed Ağa, Üsküdar, Bandırmalı Tekkesi yakınında sıbyan mektebi,
1053 (1643-44).
• Firuz Ağa, Kırkçeşme’de bir mescid, tarihi bilinmiyor.
• Abbâs Ağa, Çapa ile Kocamustafapaşa semtleri arasında bir çeşme, 1032 (1622-23).
• Abbâs Ağa, Laleli’de bir sebil, 1059 (1649-50).
• Kilârî el-Hâc Ferhâd Ağa, Tophane-i Âmire yakınında bir sıbyan mektebi, tarihi
bilinmiyor.
• Kilârî Mehmed Ağa, Mimar Ayas’ın (ö. 892/1486-87) Fatih’te yaptırdığı Saraçhanebaşı
Mescidi’ne minber koydu; tarihi bilinmiyor.
• Musâhib-i şehriyârî Mehmed Ağa, Eyüp’te bir sıbyan mektebi, tarihi bilinmiyor; yine
aynı isimde bir bânîye ait Fındıklı’da bir çeşme.
• Musâhib-i şehriyârî Mesûd Ağa, Sarıyer’de bir çeşme, 1055 (1645-46).
• Üskübî Alî Ağa, Eminönü’ndeki Elvan Mescidi’ne minber, tarihi bilinmiyor. Bu kişi
1656-58 yıllarında Kapı Ağası olan Üsküplü Alî Ağa olabilir; bkz. Abdurrahman Abdi
Paşa, Vekâyi‘-nâme, 87, 118.

Saraydaki cüce ve dilsizlerin bazıları da hadım olmakla birlikte, akağa ve karaağa

hiyerarşilerinin dışında ayrı bir kategori teşkil etmeleri nedeniyle onları bu listeye
almadım.

100 O S M A N L I M İ M A R L I K K Ü LT Ü R Ü