A A

t—^

•
0

XXIV

±
m

'4f

'.\ <jj «1 ^ ij 'N \A d; ft-: t ! ' 0 ) a ' <5 o . ^ a o i s o. s o

 VAKIFLAR
D e r g i si İÇİNDEKİLER
XXIV. Sayı

D r .ibrahim A T E Ş
ISBN 9 7 5 - 1 9 - 0 9 0 0 - 7
Mescid-i N e b e v î ' n i n Yapıldığı G ü n d e n B u Y a n a
Geçirdiği G e n i ş l e t m e Girişimleri 5
F i a t i : 2 0 0 . 0 0 0 T L . K D V Dahil / 2 0 $

Sadi B A Y R A M
SAHİBİ
Silsile-nâmeler ve Irlanda-Dublin,
Vakıflar Genel Müdürlüğü Adına Chester Beatty Library'de Bulunan
Fadıl ÜNVER 1 5 9 8 Tarihli Z ü b d e t ü ' t - T e v a r i h 51
S O R U M L U Y A Z I İŞLERİ M Ü D Ü R Ü
Doç.Dr.Hasan YÜKSEL
İbrahim ATEŞ
Kafkas G ö ç m e n Vakıflan 117
İNCELEME K U R U L U
D r .Ali Ö N G Ü L
İbrahim ATEŞ
Tarih-i Câmi-i N u r u o s m â n î 127
Prof.Dr.Bahaeddin
YEDİYİLDIZ
Yrd.Doç.Dr.İnciKUYULU
Prof.Dr.Refet YİNANÇ
Bademli Kılcızade Mehmet Aga
Dr.Mehmet ÖNDER
Camii (Ödemiş/İzmir). 147
Mehmet NARİNCE

Deniz A Y D A
TEKNİK Y Ö N E T M E N
XIX. Yüzyıl Ç a n a k k a l e Seramiklerinden,
Sadi B A Y R A M
Ö r d e k Başlı Testiler 159
Mehmet NARİNCE
Yıldıray ÖZBEK
TASHİH
Son D ö n e m O s m a n l ı Medreselerine B i r Ö r n e k :
Hüseyin BAŞKAYA
Şıhlı Hamidiye Medresesi 165

Y a y ı n l a n a n yazılarda ileri sürülen fikir Erol Y U R D A K U L

ve beyanlardan yazı sahipleri sorumludur. A m a s y a - Y o l p ı n a r (Hakala-Kagla-Kagala)
Makaleler kaynak g ö s t e r i l m e k kaydı ile K ö y ü n d e Bulunan Islamî Y a p ı l a r 177
iktibas edilebilir.
Dr.Saîm SAVAŞ
Ön Kapak
Tokat'ta H o c a S ü n b ü l Zaviyesi 199
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde bulunan
1682 tarihli silsilenamenin baş sayfa tezyinatı. Yıldıray ÖZBEK
(Foto: Sadi BAYRAM) Ş e y h H a c ı İ b r a h i m Tekke Veya Manzumesi 209
Arka Kapak
Yrd.Doç.Dr.Ali BAŞ
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivn'nde bulunan İnay K ö y ü Manzumesi 221
silsilenamenin son sayfası Bu sayfada Sultan IV. Mu-
rad, Sultan İbrahim ve Sultan IV. Mehmed'in minya
Fatih MÜDERRİSOĞLU
türleri ile ressam Hüseyin'in mührü bulunmaktadır.
Bir O s m a n l ı - T ü r k Ş e h r i Olarak Belen 237
(Foto: Sadi BAYRAM)
Doç.Dr.Nusret ÇAM
İslâm'ın Sanata ve Mimariye Bakışı 273
Telefon (Ankara)
311 34 63 - 324 4 8 16 / 2 3 3 - 2 3 8 Dr.Mehmet İBRAHİM
Eski Yugoslavya Sınırları Dahilinde
BASILDIĞI YER: Tarikat Hareketlerinin Tarih içindeki
Gelişimi ve Ö n e m i 291
TİSAMAT B a s ı m Sanayii
T e l : 4 1 8 10 19 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU
Bulgaristan M ü s l ü m a n l a n n m Dinî Teşkilatlarını
ANKARA 1994 ve Kurumlarını D ü z e n l e y e n Nizamname 307
 ÖNSÖZ
Millî birlik ue bütünlüğün temsilcisi olan uakıflarm, ülkemizin sosyal ve kültürel ha-
yatmda derin izleri bulunmaktadır. Yurdumuzun tapu senetleri hüviyetindeki vakıf âbide
ve eski eserlerimizin sayısı 7.600 civarındadır. Bu eserleri gelecek nesillere olduğu gibi
aktarmak bizim aslî görevlerimizin arasındadır.
1993 yılında 221 eser restore ederek 184 milyar lira harcanmıştır.
1994 yılında tasarruf tedbirlerine rağmen 140 eser üzerinde çalışmaya başladık ve
tahminen 261 milyar lira harcayacağız.
Bütün bunların yanında Mimar Sinan tarafından inşa edilen meşhur Üsküdar Atik
Valide Külliyesi'ni bir Restorasyon Eğitim Merkezi durumuna getirmek için çalışmalara
başlamış bulunmaktayız. Bu eğitim merkezinde, her türlü eski eser onarımının yapılacağı
gibi; ahşap, maden, çini, sedef, kalemişi, mermer, taş ileri modern laboratuarlarında in­
celenerek, taş hastalıkları üzerine önemli deneyler yapılacak ve alınacak sonuçlara göre
restorasyon hizmetleri yapılacaktır. Bu konuda geniş bir araştırma işine girmiş bulunuyo­
ruz. XXI. yüzyılın bütün teknik verileri bu merkezde bulunacaktır. Bu merkeze uluslara­
rası bir hüviyet kazandırılarak,yurt dışında bulunan Türk eserlerinin restorasyon hizmet­
lerine de talip olacak ve yurt dışı eski eser müteahhitlik hizmetleri birimi kurulacaktır.

Ayrıca bir proje bilgi bankası kurularak her akademik kuruluşun proje ihtiyacını gi­
derme yolunu açmış olacağız.
Halen Kıbrıs'ta 14 eski eser üzerinde restorasyon hizmetlerimiz devam etmektedir.
Hoca Ahmed Yesevî Türbesi restorasyonumuz Yesi şehrinde yine devam ediyor.
Bosna-Hersek'te bulunan Türk eserlerinin bir kısmı ile Mostar Köprüsü restorasyo­
nunun yapılması için gerekli girişimler Dışişleri Bakanlığımız tarafından yürütülmekte ve
bu konuda bir Bakanlar Kurulu Kararnamesi çıkmak üzeredir.
Bütçe imkanları elverdiği takdirde 1995 yılında iki ayda bir halkın anlayabileceği
seviyede bir dergi çıkararak, faaliyetlerimiz hakkında kamu oyunu aydınlatacağız.
Görülüyor ki; Vakıflar Genel Müdürlüğü 2000'li yıllara çok iyi hazırlanmıştır.
Kültür, milletleri ayakta tutan öğelerin en başında gelen unsurlardan biridir. Cum­
huriyetimizin kurucusu büyük önder Atatürk; "...Millî şuurun ayakta katabilmesi ue
uyanık bulunması için dil ve tarih uğrunda çalışmağa mecburuz. Türk çocuğu ecdadını
tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır. Türk kabiliyet ve
kudretinin tarihteki başarıları meydana çıktıkça bütün Türk çocukları kendileri için la­
zım gelen hamle kaynağını o tarihte bulabileceklerdir" demektedir. Biz de bu istek ve ar­
zu ile Vakıflar Dergisi'nin XXIV. sayısını hazırladık...
Elinizde bulunan XXIV. sayımızda 15 yazarımızın millî kültürümüze ait önemli ilmî
makaleleri bulunmaktadır. Değerli katkılarından dolayı kendilerine teşekkür ederken
dizgi ve düzenlemesini yapan mesaî arkadaşlarım ile, baskıda emeği geçen Tisamat Mat­
baasını kutlar, başarılarının devamını dilerim.

Fadıl ÜNVER

Vakıflar Genel Müdürü

 ¥AFILMĞI (SÜNİİH İÜ HAMA mçMMÛt
iyanet İşleri B a ş k a n l ı ğ ı n ı n y e n i ve yararlı
g i r i ş i m l e r i n d e n biri olan "Camiler Hafta-
sı" m ü n a s e b e t i y l e kaleme a l d ı ğ ı m ı z b u
1 m ü t e v a z i makalemizde Asr-ı Saadet'de ya­
pılan mescidlerle Haremeyn-i- Ş e r i f e y n ' i n ikincisi
o l a n Mescid-i N e b e v i n i n g e n i ş l e t i l m e s i yolunda
atılan a d ı m l a r ı g ö z d e n g e ç i r m e y e çalışacağız. A n ­
cak bundan ö n c e ; k ı s a c a bu mescidin y a p ı m ı n a
d e ğ i n m e d e de fayda m ü l a h a z a ediyoruz.
İslâm d ü n y a s ı n ı n d ö r t b u c a ğ ı n d a yüzyıllardır
y a p ı l a g e l e n ve sayısı yüzbinleri a ş a n çeşitli t i p ve
ebattaki cami' ve mescidlerin ilk n ü v e s i olan Mes­
cid-i N e b e v î ' n i n y a p ı m ı n d a sahabelerle birlikte
Hz.Peygamber (S.A.V.) de bizzat çalışmıştır. B a ş ­
langıçta uygulanan y a p ı tarzı, kullanılan malzeme
ve d ü ş ü n ü l e n hacim y ö n ü n d e n m ü t e v a z i bir şekil
ve ebatta meydana getirilen bu mescid, daha son­
raki yıllarda zaman zaman vâki m ü d a h a l e l e r l e ge­
nişletilerek bazı ilavelerde b u l u n u l m u ş t u r . B u ge­
n i ş l e t m e ç a l ı ş m a l a r ı n d a , M ü s l ü m a n l a r ı n H z . Pey­
gamber (S.A.V.)'e olan sonsuz sevgi ve saygılarıy-
la, her g e ç e n yıl artan ihtiyaçlar ö n e m l i etken o l ­
m u ş t u r . Ö n c e l e r i mescidin d ı ş ı n d a o l a n H ü c r e - i
N e b e v i y y e ^ bilahare 8 8 H . ( 7 0 7 M . ) yılında
E m e v î Halifesi Velid bin Abdülmelik'in Medine V a ­
lisi olan Ö m e r b i n A b d ü l a z i z t a r a f ı n d a n mescidin
içine alınmıştır. B ö y l e c e b e ş vakit n a m a z l a r ı n ya­
n ı n d a gerek H z . Peygamber (S.A.V.)'i ziyaret et­
mek, gerekse Peygamberimizin m i n b e r i ile kabri
a r a s ı n d a k i Ravza-i Mutahhara'da i b â d e t ve zikr-i
H a k etmek a m a c ı y l a artan izdihamı gidermek için
mescidin daha sonraki yıllarda birkaç defa genişle­
tilmesi y ö n ü n e gitmek zorunlu o l m u ş t u r .
M e k k e - i M ü k e r r e m e ' d e k i K â b e - i Mu'azza-
m a ' n m ç e v r e s i n d e k i Mescid-i H a r â m ' d a n sonra
M ü s l ü m a n l a r ı n g ö n l ü n d e ikinci derecede s e ç k i n
yeri olan bu mescid; k o n u m , şekil ve m u h t e v â ba­
k ı m ı n d a n daha sonra y a p ı l a n c â m i ve mescidlere
büyük ölçüde ö r n e k olmuştur. Diğer taraftan
Dr.Ibrahim A T E Ş
Hz.Peygamber (S.A.V.)'in Medine-i M ü n e v v e r e ' y e
u l a ş m a s ı n ı t a k i p eden g ü n l e r d e ilk iş olarak bu
mescidi y a p m ı ş o l m a s ı n ı g ö z ö n ü n d e bulunduran
devlet büyükleri, daha sonra kurulan ş e h i r l e r d e ilk
iş olarak c â m i y a p m a y ı gelenek haline getirmişler­
dir. Y a p ı l a n c â m i veya külliyenin ç e v r e s i n d e yer
alan mektep, medrese, dâruşşifa, k ü t ü p h a n e , ima­
rethane, ç e ş m e , h a m a m ve benzeri ilmî ve içtimaî
tesislerle kurulan y e n i ş e h i r l e r i n t e m e l i n i atagel-
mişlerdir. Ş e h r i n k u r u l u ş u n d a ilk n ü v e olan
c â m i n i n ç e v r e s i n d e yapılıp, gecenin karanlığını g i ­
deren ayın ç e v r e s i n d e k i parlak yıldızlar gibi, y ö r e
halkını a y d ı n l a t a r a k i n a n ç , d ü ş ü n c e , sosyal hayat­
larında ö n e m l i r o l oynayan b u tesislerin çevrelerin­
de ise evlerle işyerieri yapılmıştır.
M E S C İ D İ NEBEVİ NİN YAPILIŞI:
Milâdî 6 2 2 yılının s o n b a h a r ı n d a M e k ­
ke'den Medine'ye g ö ç eden Hz.Peygamber
(S.A.V.), a r k a d a ş ı Hz.Ebubekir'le birlikte Sevr M a -
ğ a r a s ı ' n d a ü ç gece k a l m ı ş ve 10 g ü n l ü k yolculuk­
tan sonra 2 0 Eylül 6 2 2 M . tarihine denk gelen
Rebiulewel ayının 2 0 . g ü n ü n d e Medine y a k ı n ı n d a ­
ki K ü b a ' y a ulaşmışlardır. Medine'ye g e ç m e d e n ö n ­
ce burada kısa b i r s ü r e ^ k a l m ı ş ve b u arada
1. Önceleri Hz.Aişe'nin odası iken bilahare Hz. Peygamber
(S.A.V.)'in ve daha sonra Hulefâ-i Râşidîn'den Hz. Ebu-
bekir ve Hz.Ömer'in defnedildiği mübarek yerdir.
2. Hz.Peygamber (S.A.V.)'in Küba'da kaldığı süre hakkında
değişik rivayetler vardır. Şeyh Mahmud Hudari Bey
"Nuru'l-Yakîn" adlı eserinin 85. sayfasında bu sürenin-
bir kaç gece olduğunu ifade etmektedir.
Abdusselam Harun'a ait "Tehzîbu S î r c t - i ibni Hi-
şam" adlı eserin I . cildinin 125. sayfasında, söz konusu,
sürenin Pazartesi, Salı, Çarşamba ve P e r ş e m b e olmak
üzere 4 g ü n olduğu belirtilmektedir.
İbrahim Rıfat Paşanın "Mir'âtü'l-Haremeyn" adlı ese­
rinin I . cildinin 460. sayfasında bahse konu sürenin 10
gün olduğu ifade edilmektedir.
Halebli ve Şâfi mezhebinden olan A l i bin Burhaned
din'in "Sîre-i Halebiyye" diye bilinen "lnsânu'1-uyûn fî-
 6 Dr.Ibrahim A T E Ş
Kur'ân-ı K e r î m de takva ü z e r i n e o l d u ğ u bildirilen
Kuba Mescidi'ni'^ tesis etmiştir.
D a h a sonra Medine'ye u l a ş t ı ğ ı n d a , H a l i d
bin Zeyd E b û E y y û b Ei-Ensârî'nin evinde ağırlana­
rak burada yaklaşık yedi ay kadar kalmıştır. Ebu
E y y û b El-Ensarî'nin B e n i ' n - N e c c â r Mahallesindeki
evinin ö n ü n d e devesinin ç ö k t ü ğ ü yeri mescid yap­
mak isteyen Hz. Peygamber (S.A.V), b u r a y ı sahip­
leri olan Sehl ve S ü h e y l a d l a r ı n d a k i iki yetim ç o ­
cuktan 10 dinara s a t ı n almıştır. Ö n c e l e r i h u r m a
k u r u t m a k için kullanılan bu yer, H z . Peygamber
(S.A.V)'in emriyle eski kalıntılardan arındırılıp üze­
rindeki h u r m a a ğ a ç l a r ı kesilmiş ve c a m i n i n y a p ı ­
m ı n a başlanılmıştır. Duvarları kerpiç, sütunları
h u r m a a ğ a c ı n d a n y a p ı l a n Mescid-i N e b e v i n i n ta­
v a n ı h u r m a dalı ve y a p r a g ı y l a ö r t ü l m ü ş , k a p ı s ı n ı n
s ö g e l e r i t a ş t a n yapılmıştır. Duvar temelleri yakla­
şık ü ç a r ş m ^ d e r i n l i ğ i n d e o l u p , taşla yapılmıştır.
Yüksekliği n o r m a l insan boyundan biraz fazla, bo­
y u g ü n e y d e n kuzeye 70 a r ş ı n ( 3 3 . 6 0 m.) ve eni
6 3 arşın ( 3 0 . 2 4 m.) olan bu mescidin y a p ı m ı n d a
fiilen çalışan H z . Peygamber (S.A.V.) b ö y l e c e sa­
habeleri çalışmaya teşvik etmiştir. Mescidin yapılışı
e s n a s ı n d a sahabeleriyle birlikte: "Ahiret haı/nndan
başka haı/ır yoktur. Allabım Ensarla Muhacirle­
re rahmet et." a n l a m ı n d a şu beyiti eşsiz bir uyum
ve vecd içinde söylemiştir:
Kıble t a r a f ı n d a n üç revakı ile bir alanı ve üç
kapısı olan bu mescidin y a n ı n d a ve ona bitişik ola­
rak Hz.Peygamber (S.A.V.) için i k i oda yapılmış­
tır. Üzerleri h u r m a dallarıyla ö r t ü l e n odalardan biri
Hz.Peygamber (S.A.V.) zevcelerinden Zem'a kızı
Sevde'ye, diğeri de H z . A i ş e ' y e ait idi. Sahabeler­
den bir kısmının evleri de Mescid-i N e b e v î ' n i n çev­
resinde idi. D o g u tarafında Ebu Eyyûb El-Ensarî ve
Osman bin Affân'ın evleri bulunuyordu. G ü n e y ta­
rafında Hz. Ö m e r ' i n evi, b u n l a r ı n batı tarafında ise
H z . Peygamber ( S . A . V . ) ' i n a m c a s ı H z . A b b a s ' ı n
evi, b a t ı t a r a f ı n d a Hz.Ebubekir'in evi, kuzey tara­
fında ise H z . A b d u r r a h m a n bin Avf'in evi bulunu­
y o r d u . Bilahare y a p ı l a n g e n i ş l e t m e girişimleri ile
bu evlerin -büyük bir kısmı yıkılmıştır. H a s t a l a n d ı ­
ğ ı n d a H z . A i ş e ' n i n o d a s ı n a g e ç e n Hz.Peygamber
(S.A.V.), refik-i âlâ'ya intikal edince, bu odaya def-
nedilmiştir. B u n d a n iki yıl üç ay sonra vefat eden
H z . Ebubekir ile, o n d a n o n yıl sonra vefat eden
H z . Ö m e r de bu odada t o p r a ğ a verilmiştir.
Mescidin kıblesi ö n c e K u d ü s ' e d o ğ r u kuzey
t a r a f ı n d a o l u p , Medine'de yaklaşık o n yedi ay ka­
dar geçirdiği s ü r e içinde b u tarafa y ö n e l e r e k na­
maz kılan H z . P e y g a m b e r (S.A.V.) ve Sahabeler,
k ı b l e n i n Kabe'ye ç e v r i l m e s i emredildikten sonra
K â b e - i Mu'azzama'ya y ö n e l m e y e b a ş l a m ı ş l a r d ı r .
B ö y l e c e Mescid-i N e b e v î ' n i n kıblesi g ü n e y tarafına
çevrilerek, ö n c e l e r i g ü n e y tarafında bulunan kapısı
k a p a t ı l m ı ş , buna karşılık kuzey t a r a f ı n d a bir k a p ı
yapılmıştır.
Hicretin 7. yılının b a ş l a r ı n d a Hayber Gazve­
sinden d ö n e n H z . Peygamber ( S . A . V . ) , mescidi
d o ğ u , b a t ı ve kuzey t a r a f l a r ı n d a n biraz g e n i ş l e t e ­
rek kare haline g e t i r m i ş t i r . B ö y l e c e her k e n a r ı
1 0 0 zira' (yani yaklaşık 5 0 m.) olup 2 4 7 5 m ^ lik
bir alana sahip o l m u ş t u r .
Hicretin birinci yılında belirtilen şekilde sade
ve m ü t e v a z i bir şekilde y a p ı l a n Mescid-i N e b e v î ,
g ü n ü m ü z e kadar küçüklü b ü y ü k l ü bir t a k ı m g e n i ş ­
letme ve o n a r ı m çalışmaları geçirmiştir. İlki ikinci
halife H z . Ö m e r (R.A.) z a m a n ı n d a b a ş l a y a n ve so­
nu b u g ü n k ü Suudi Arabistan Kralı Fehd bin A b d ü -
laziz t a r a f ı n d a n g e r ç e k l e ş t i r i l e n s ö z k o n u s u çalış­
malar, Kâbe-i Mu'azzama dışında d ü n y a d a hiç bir
esere g ö s t e r i l m e y e n eşsiz bir ilgi ve itina ile yürü-
tülegelmiştir. Kur'ân-ı K e r î m ^ ve hadis-i şeriflerde
yer alan buyruk ve t e ş v i k l e r d e n ilham alan Müslü­
manlar, b a ş t a Mescid-i N e b e v î o l m a k ü z e r e y a ş a ­
dıkları yerlerde y a p ı l a n c â m i ve mescidlerin ya­
p ı m , b a k ı m ve o n a r ı m ı n d a pay almak için y a r ı ş
y a p a r c a s ı n a akın etmişlerdir. B u gaye ile kurduk­
ları sayısız vakıflar yoluyla, milyarları a ş a n d e ğ e r d e
mal varlığını c â m i , mescid ve namazgah gibi ma-
bedlerin hayatiyetini devam ettirmeye kaynak bı-
rakmı^ardır. Yapılan veya yenilenen her mescidin
bir cennet s a r a y ı n a denk olacağı inancıyla, bir du­
varında bir taşı, tuğlası veya h a r c ı n d a bir damla
emek teri olacak kadar dahi olsa katkıda bulunma­
ya gayret g ö s t e r m i ^ e r d i r .
İ m a n ve irfan gücüyle başlatılıp, im'ân ve ir­
fanla y ü r ü t ü l e n bu şuurlu gayret ve hareket saye­
sinde d ü n y a n ı n d ö r t b u c a ğ ı n d a y ü k s e l e n kubbeleri
ve g ö k d e l e n minareleri ile dikkatleri ü z e r i n e ç e k e ­
cek nitelikte incelik ve zerafette olan onbinlerce
c â m i ve mescid, islâm mimarisinin ö l ü m s ü z eserle­
ri olarak yıllardır b ü y ü k bir i h t i ş a m l a ayakta dur­
m a k t a d ı r . B u n l a r ı n b a ş ı n d a ise Mescid-i N e b e v î
sîrcti'l-emîni'l- me'mûn" adlı eserinin 1. cildinin 59.
sayfasında ise bir rivayete göre 4 gece olduğu nakledil­
dikten sonra, B u h a r î d e n nakledilen başka bir rivayete
göre 10 küsur gece olduğu belirtilmektedir. Aynı eserde
İbni Ukbe' nin rivayetinde bu sürenin 22 gece olduğu,
Huda ve Sahih-i Müslim'deki rivayete g ö r e ise Hz.
Peygamber (S.A.V.)'in Küba'da 14 gün kaldığı belirtil­
mektedir.
3. Bu hususla ilgili olan âyet-i kerime Tevbe Sûresinin
108. âyeti olup, me'âli şöyledir: "...İlk gününden beri A l ­
lah'a karşı gelmekten sakınmak için kurulan Mescidde
bulunan daha uygundur. Orada, arınmak isteyen insan­
lar vardır. Allah arınmak isteyenleri sever."
4. Şeyh Mahmud El-Hudari Bey, Nuru'l-Yakîn,s.85 16.
Baskı, 1960 Kahire.
5. Bir arşın 48 cm. dir.
6. Bu hususla ilgili âyet-i Kerimelerden biri Tevbe
Sûresinin 18. ayeti olup, meâli şöyledir: "Allah'ın mes-
cidlerini sadece, Allah'a ve âhiret gününe inanan, namaz
kılan, zekat veren ve ancak Allah'tan korkan kimseler o-
narır; işte onlar doğru yolda bulunanlardan olabilirler..."
 MESCİD-1 N E B E V I ' N I N GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ
gelmektedir. İslâm d ü n y a s ı n ı n geçirdiği değişiklik­
lerle olayların bu mescide yansıdığı ilk bakışta g ö ­
rülmektedir. Ö y l e k i , g e ç e n yüzyıllarda İslâm ülke­
lerinde beliren değişik m i m a r î usûl ve uygalamala-
rın ü s t ü s t e gelip girift g ö r ü n ü m arzeden etkileri iz­
lenmektedir.
T ü r k - l s l â m mimarisinin d â h i üstadı M i m a r ­
başı Koca S i n a n ' ı n d ü ş ü n d ü ğ ü m u h t e ş e m o n a r ı m
ve g e n i ş l e t m e p l â n ı n ı n y a n ı n d a , Mısır s a n a t ı n ı n şa­
heseri olan m i h r â b işlemeciliği g ö z k a m a ş t ı r a c a k
güzellikteki hat ve tezhib ürünleri ile b a ş d ö n d ü r ü c ü
incelikteki T ü r k ve A c e m halıcılığının eşsiz ürünleri
h e m e n hissedilen hususlardır. B u g ü n k ü hali ile is­
lam m i m a r î , tezyini ve el s a n a t l a r ı n ı n g e l i ş m e ,
t e k â m ü l ve terakkisine t a n ı k l ı k eden Mescid-i
N e b e v î ' n i n evsaf ve özelliğini b ö y l e m ü t e v a z i bir
makalede dile getirmek m ü m k ü n o l a m ı y a c a ğ ı n d a n
bu hususu okuyucularımızın Mescid-i Nebevî'yi zi­
yaretlerinde tetkiklerine tevdi ediyoruz. Zira hiç bir
zaman duymak g ö r m e k gibi değildir.
MESCID-Î NEBEVI-DE YAPıLAN G E ­
NIŞLETMELER:
1. tkinci halife Hz.Ömer (R.A.) dö­
neminde yapılan ilk genişletme:
Çığ gibi b ü y ü y ü p gelişen İslâm Devletinin sı­
nırlarının g e n i ş l e m e s i ve her g e ç e n g ü n Müslü­
m a n l a r ı n s a y ı s ı n ı n a r t m a s ı s o n u c u , Mescid-i
N e b e v î ' n i n ihtiyacı k a r ş ı l a y a m a y a c a k hale geldiğin­
den genişletilmesi zorunlu o l m u ş t u r . Zira Mescid-i
N e b e v î , Namaz ibadetinin e d â edildiği yer olma gi­
b i ana f o n k s i y o n u n u n y a n ı n d a , M ü s l ü m a n l a r ı n
ö n e m l i k o n u l a r ı g ö r ü ş m e k ü z e r e toplandıkları, ç e ­
şitli h u s u s l a r ı t a r t ı ş ı p s o n u ç l a n d ı r m a k ü z e r e bir
araya geldikleri ve ilim öğrendikleri bir merkez idi.
Gerek ibadet, gerekse b u g i b i işlerde Mescid-i
N e b e v î ' n i n M e d i n e h a l k ı ile H z . P e y g a m b e r '
(S.A.V.)'i ziyarete gelen M ü s l ü m a n l a r ı n hepsini
kapsayacak kadar b ü y ü k ve g e n i ş o l m a d ı ğ ı n ı g ö ­
ren Hz. Ö m e r , y a p ı l ı ş ı n d a n 17 yıl sonra Hicretin
17. yılında o g ü n ü n ihtiyacını karşılayacak nisbet-
te, küçük ç a p t a bir g e n i ş l e t m e yapma cihetine git­
miştir (Bkz. belge 14). Mescidin g ü n e y t a r a f ı n d a n
5 metre, b a t ı t a r a f ı n d a n 10 metre ve kuzey tara­
fından 15 metre ilave yapılan bu g e n i ş l e t m e , tıpkı
Hz.Peygamber (S.A.V.) z a m a n ı n d a yapılan sadelik
ve asıl y a p ı şeklinde o l m u ş t u r . D o ğ u t a r a f ı n d a n hiç
bir ilave y a p ı l m a y a n bu g e n i ş l e t m e d e , ikisi d o ğ u ,
ikisi batı ve ikisi de kuzey t a r a f ı n d a n olmak ü z e r e
k a p ı sayısı 6'ya çıkarılmıştır. G ü n e y t a r a f ı n d a n ya­
pılan ilave ile Hz.Abbas bin A b d ü l m u t t a l i b ' i n evi
mescide alınmıştır. H z . Ö m e r D ö n e m i n d e g e r ç e k ­
leştirilen bu g e n i ş l e t m e d e Mescid-i Nebeviyye'ye
o
yapılan toplam ilave 1 1 0 m olmuştur.
2 . Üçüncü halife Osman bin Affân
(R.A.) zamanında yapılan genişletme ve
tadilat:
H z . Ö m e r zamanında yapılan küçük çaptaki
belirtilen basit g e n i ş l e t m e g i r i ş i m i n d e n 12 yıl son­
7
ra 3. halife H z . O s m a n ' ı n z a m a n ı n d a hicretin 2 9 .
yılında ikinci g e n i ş l e t m e girişiminde b u l u n u l m u ş t u r
(Bkz. belge 14). T o p l a m olarak 4 9 6 m ^ civarında
olan bu g e n i ş l e t m e d e y a p ı malzemesinde de deği­
şiklik yapılmıştır. Mescidin g ü n e y , b a t ı , kuzey ve
d o ğ u t a r a f l a r ı n d a y a p ı l a n birer r e v a k ı n y a n ı n d a ,
duvarları t a ş ve kireçle yapılmıştır. Daha ö n c e hur­
ma a ğ a c ı n d a n yapılmış olan s ü t u n l a r da t a ş l a r d a n
yapılmış olup bu taşlar, k u r ş u n ve demirle birbirine
kenetlendirilmiştir. S ü t u n l a r ı n dış kısımları ise ka­
lem işiyle tezyin edilmiştir. H u r m a dalları ve yap-
raklarıyla örtülü olan t a y a n ı ise s â c a ğ a c ı ^ ile ka­
patılmıştır. Kapıları H z . Ö m e r d ö n e m i n d e k i gibi al­
tı adet olarak, o l d u ğ u gibi bırakılmıştır. A n c a k da­
ha sonra bu k a p ı l a r d a n kuzey t a r a f ı n d a n iki tanesi
k a p a t ı l m ı ş ve Sultan A b d ü l m e c i t d ö n e m i n d e y a p ı ­
lan o n a r ı m a kadar bilinen d ö r t k a p ı kalmıştır. Sul­
tan A b d ü l m e c i t d ö n e m i n d e ise kuzey t a r a f ı n a be­
şinci k a p ı ilave edilmiştir. D i ğ e r taraftan g ü n ü m ü ­
ze kadar H z . O s m a n (R.A) m i h r a b ı diye bilinen
m i h r a b ı da ilave etmiştir. B u mihrab daha sonra,
Ö m e r bin Abdülaziz ve M e h d î bin Mansur tarafın­
dan y a p ı l a n g e n i ş l e t m e girişimlerinde y e n i l e n m i ş ­
tir. H z . O s m a n (R.A) z a m a n ı n d a mescid seviyesin­
den iki arşın (96 cm.) y ü k s e k ve a l ç ı d a n y a p ı l m ı ş
olan bu mihrab, Ö m e r bin Abdülaziz ve M e h d î ta­
rafından sac a ğ a c ı ile y e n i l e n m i ş , ayrıca M e h d î za­
m a n ı n d a mescidin seviyesine indirilmiştir.
3. Emevîler Döneminde yapılan ge­
nişletme ve ilâve girişimi:
E m e v î l e r D ö n e m i n d e Halife V e l i d bin A b -
dülmelik'in halifeliği z a m a n ı n d a 8 8 H . (707 M.) yı­
lında g e n i ş ç a p t a bir g e n i ş l e t m e ve yenileme girişi­
minde b u l u n u l m u ş t u r . Velid bin Abdülmelik'in vali­
si Ö m e r bin Abdülaziz t a r a f ı n d a n y ü r ü t ü l ü p 8 8 H .
(707 M.) yılında başlatılarak 9 1 H . (710 M.) yılın­
da t a m a m l a n a n bu ç a l ı ş m a l a r d a mescidin d o ğ u ,
o
batı ve kuzey taraflarında t o p l a m olarak 2 3 6 9 m'^
lik yeni bir ilave yapılmıştır (Bkz. belge 14). Y a p ı ­
lan bu ilavede H z . Peygamber (S.A.V.) ile H z .
Ebubekir ve H z . Ö m e r (R.A.)'in medfun oldukları
H ü c r e - i Nebeviyye ile Hz. Peygamber (S.A.V.)'in
zevcelerinin o d a l a r ı da mescidin m u h t e v a s ı n a alın­
mıştır. Kaldınlan her t a ş ı n yerine bir diğeri k o n u ­
lan bu yenileme ve g e n i ş l e t m e d e H ü c r e - i Nebeviy-
ye'nin ü z e r i n e b e ş g e n şeklindeki y a p ı itina ile inşa
edilmiştir. B u y a p ı n ı n b e ş g e n ş e k l i n d e o l m a s ı , da­
ha sonra K â b e ' y e benzetilmemesi y o l u n d a k i dü­
ş ü n c e d e n d o ğ m u ş t u r . D i ğ e r taraftan mescidin ta­
b a n ı m e r m e r d ö ş e n m i ş , duvarları çinilerle kaplan­
m ı ş ve t a v a n ı altınla tezyin edilmiştir. A y r ı c a Pey­
gamber m i h r a b ı n a fevkalade itina g ö s t e r i l m i ş t i r .
B ü t ü n b u n l a r ı n dışında mescide d ö r t minare y a p t ı ­
ran Ö m e r bin Abdülaziz bu girişimiyle minare ya­
p ı m ı n d a ö n c ü l ü k e t m i ş , mescidin genel olarak o r i ­
jinal şeklini k o r u m u ş ve ona b u g ü n k ü mescidlerin
g ö r ü n ü m ü n e benzer bir g ö r ü n ü m sağlamıştır.
7. Hindistan'dan gelen, Iterestcsi makbul ve sert bir ağaç.
 8 Dr. İbrahim A T E Ş
4. Abbasiler Döneminde yapılan
genişletme girişimi:
Abbasiler D ö n e m i n d e , halife M e h d î b i n
Mansur'un halifeliği z a m a n ı n d a y a p ı l a n g e n i ş l e t m e
ç a l ı ş m a l a r ı n d a Ö m e r bin Abdülaziz'in yaptığı ş e ­
kil k o r u n m u ş ; sadece Mescidin kuzey t a r a f ı n d a n
avlusu k ı s m ı n d a y a p ı l a n ilavelerle y e t i n i l m i ş t i r
(Bkz. belge 14). T o p l a m olarak 2 4 5 0 m ^ ' y i bulan
ve mescidin daha ö n c e k i y ü z ö l ç ü m ü n ü n 1/3 ü ci­
v a r ı n d a olan bu ilave g e n i ş l e t m e ile avlunun ç e v r e ­
si, revaklar ve s ü t u n l a r ü z e r i n e y a p ı l a n kubbelerle
çevrilmiştir.
5 . Memlukler döneminde yapılan
yenileme, onarım ve ilave girişimleri:
6 5 4 H . ( 1 2 5 6 M.) yılının Ramazan ayının
b a ş l a r ı n d a C u m a gecesi s ö n d ü r ü l m e y e n bir kandil­
den meydana gelip, Mescid-i N e b e v i n i n t a m a m ı n ı
kapsayan bir y a n g ı n çıkmıştır. Mescidin avlusunda
5 7 6 H . ( 1 1 8 0 M.) yılında E n - N â s ı r li-Dini'llâh ta­
r a f ı n d a n y a p ı l a n ve mescidin mahzeni olarak kul­
lanılan Zahire kubbesinin d ı ş ı n d a her tarafı yan­
mıştır. Halife Müsta'sım Bi'llâh'a bir yazı yazan A b ­
dullah bin M u n t a s ı r Bi'llâh bu üzücü haberi duyur­
m u ş t u r . Bunun ü z e r i n e Halife Müsta'sım Bi'llah hac
mevsiminde bir t a k ı m sanatkarlarla birlikte âlet,
edevat ve malzeme g ö n d e r e r e k 6 5 5 H . (1257 M.)
yılında yenileme çalışmasını başlatmıştır.
Y e m e n h ü k ü m d a r ı M e l i k Muzaffer de bu
gaye ile bazı a h ş a p ve inşaat malzemesi g ö n d e r ­
miştir. Keza Mısır h ü k ü m d a r ı Nureddin A l i bin el-
Muiz de bir m i k t a r i n ş a a t malzemesi g ö n d e r e r e k
yapılan çalışmalara katkıda bulunmuştur. Yürütü­
len bu y e n i l e m e ç a l ı ş m a l a r ı Zahir Baybars El-
B u n d u k d â r i d ö n e m i n d e bitirilmiştir. 7 0 5 H . ( 1 3 0 5
M.) ve akabindeki yıl Nâsır M u h a m m e d bin Kala-
vun, mescidin orta alanının d o ğ u ve batısındaki ta­
vanları yenilemiştir. Sonra 7 2 9 H . ( 1 3 2 8 M.) yı­
lında mescidin kıble t a r a f ı n d a n avlusu y ö n ü n e dü­
ş e n iki revak yapılmıştır. Bilahare bu revaklarda
meydana gelen bozukluk 8 3 1 H . ( 1 4 2 7 M.) yılın­
da Eşref Barsbay t a r a f ı n d a n ele a l ı n a r a k o n a r ı l m ı ş
ve y e n i l e n m i ş t i r . 8 5 3 H . ( 1 4 4 9 M.) yılında Zahir
Ç a k m a k , Ravza-i M u t a h h a r a ' n ı n t a v a n ı ile mesci­
din o n a r ı m a m u h t a ç olan yerlerinin tavanlarını ye­
nilemiştir. 8 7 9 H . ( 1 4 7 4 M.) yılında Eşref Kayıd-
bay, mescidin bazı tavanlarıyla sütunları, duvarlan
ve minarelerini de ihtiva eden g e n i ş k a p s a m l ı bir
o n a r ı m y a p t ı r m ı ş t ı r . 8 8 6 H . ( 1 4 8 1 M . ) yılında
Mescid-i N e b e v i n i n ana minaresinin alemine dü­
ş e n bir yıldırım sonucu, ikinci kez meydana gelen
y a n g ı n d a ^ mescidin b ü y ü k bir kısmı yanmıştır.
Sadece H ü c r e - i Nebeviyye ile avludaki kubbenin
kurtulduğu bu y a n g ı n d a mihrab, minber, el-yazma-
sı kitaplar ve m u s h a f - ı şeriflerin hepsi y a n m ı ş t ı r .
B u n u n ü z e r i n e Mısır h ü k ü m d a r ı Eşref K a y ı d b a y ,
Emir Sungur Cemali'yi 1 0 0 u a ş k ı n sanatkar ve
külliyetli miktarda inşaat malzemesi ile birlikte Me-
dine-i M ü n e v v e r e ' y e g ö n d e r m i ş t i r . Gerekli o n a r ı m
ve y e n i l e m e n i n yapıldığı bu ç a l ı ş m a ile ilk defa
H ü c r e - i Nebeviyye'nin ü z e r i n e bir kubbe yapılmış­
tır. S ü r d ü r ü l e n bu yenileme ve o n a r ı m çalışmala­
r ı n d a , ana minareden başlanılmıştır. B u minarenin
y a p ı m ı n d a n sonra kıble d u v a r ı y a p ı l m ı ş ve o n u n •
akabinde dogu d u v a r ı n ı n y a p ı m ı n a başlanılmıştır.
B u arada H z . O s m a n m i h r a b ı genişletilmiş ve üst
kısımına bir kubbe inşa edilmiştir. H ü c r e - i Nebe­
viyye'nin kubbesi ü z e r i n e , s ü t u n l a r ü z e r i n e oturan
b ü y ü k bir kubbe daha y a p ı l m a s ı sonucu, dogu du-
van ile H ü c r e - i Nebeviyye'nin a r a s ı d a r a l ı n c a mes­
cide, dogu t a r a f ı n d a n 2 tam 1/4 arşın genişletil­
miştir. A y r ı c a H ü c r e - i Nebeviyye ile Kıble duvan
a r a s ı n d a bir b ü y ü k kubbe ile o n u ç e v r e l e y e n üç kü­
çük kubbe yapılmıştır. D i ğ e r taraftan Selam kapısı­
nın ö n k ı s m ı n d a da i k i kubbe yapılmıştır. Y a p ı l a n
o
ilave miktarı 120'm ye ulaşan bu ç a l ı ş m a l a r d a Se­
lam kapısı beyaz ve siyah mermerlerle itinalı bir
şekilde y e n i l e n m i ş t i r (Bkz. belge 14). H z . O s m a n
m i h r a b ı ö z e n l e tezyin edilmiş, H ü c r e - i Nebeviyye
ile çevresinin ve kıble duvarının m e r m e r işçiliği ye­
n i l e n m i ş t i r . A y r ı c a mescidin ö n k ı s m ı , H z . Pey­
gamber (S.A.V.) z a m a n ı n d a y a p ı l a n kısmın seviye­
sine kadar indirilip düzeltilmiştir. Asıl Mescid-i
N e b e v î ' n i n kıble tarafındaki sınırı ü z e r i n d e meyda­
na getirilen d i â m e ^ ü z e r i n d e minberle H ü c r e - i Ne­
beviyye a r a s ı n d a bir peygamber m i h r a b ı y a p ı l a r a k
tezyinine itina g ö s t e r i l m i ş t i r . A y r ı c a m e r m e r d e n
bir m ü e z z i n l e r mahfeli yapılmıştır. Daha sonra batı
duvarının Selam kapısı ile Rahmet kapısı a r a s ı n d a ­
k i b ö l ü m ü y a p ı l m ı ş t ı r . B â b ü ' r - R a h m e minaresinin
y a p ı m ı n d a n sonra da Mescid-i N e b e v î c i v a r ı n d a
Selam kapısı ile Rahmet kapısı a r a s ı n d a M a h m e -
viyye adı verilen bir mektep yapılmıştır. K a y ı d b a y
d ö n e m i n d e y ü r ü t ü l e n bu yenileme ve ilave çalış­
m a l a r ı n d a 1 2 0 . 0 0 0 dinar h a r c a n m ı ş t ı r .
6. Osmanlılar zamanında yapılan
yenileme, onarım ve ilave girişimleri:
M ü s l ü m a n - T ü r k l e r i n C a m i , Mescid ve na­
mazgah gibi mabedlerin y a p ı m , b a k ı m ve o n a r ı m ı ­
na gösterdikleri ilgi herkes t a r a f ı n d a n bilinmekte­
dir. Bilhassa Kabe-i M u ' a z z a m a ' n ı n ç e v r e s i n d e k i
Mescid-i H a r a m , Medine-i M ü n e v v e r e ' d e k i Mes­
cid-i N e b e v î ve Kuds-i Ş e r i f t e k i Mescid-i A k s â ' y a
gösterdikleri itina her türlü takdir ve tavsifin üstün­
dedir. Ö t e d e n beri T ü r k l e r i n bu y a k ı n ilgisini g ö ­
ren Mekke Şerifinin 1 5 1 7 M . yılında Yavuz Sultan
Selim'in Kahire'ye muzaffer bir şekilde girmesin­
den sonra, Mekke ve Medine'nin a n a h t a r l a r ı n ı ve
mukaddes emanetleri bu ulu hakana vermek ü z e r e
o ğ l u n u Mısır'a g ö n d e r m i ş o l m a s ı , T ü r k l e r i n bu
alandaki şeref ve itibarını ortaya koyan t a r i h î bir
olaydır. Mısır'a muzaffer olarak girmenin akabinde
8. Mustafa Nebil, "El-Medinetü'l-Ivlünevvere- Tıybetü'l-
Hicâz", EI-Arabî Dergisi, Sayı. 252, Sahife-82, Ku­
veyt Tanıtma Bakanlığı Yayınlan, 1979.
9. Lügat manası destek, dayanak ve payanda olan bu ke­
limeden, burada Hz. Peygamber (S.A.V.) zamanındaki
eski kıble duvarının yerini belirlemek üzere yaklaşık bir
metre yükseklikte yapılan ve bir kaç yerinde kapı gibi
geçidi olan mânia kastedilmiştir.
 MESClD-1 N E B E V Î ' N I N GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GlRlŞlMLERl 9
hiç bir Sultana nasip olmayacak şekilde M e k k e ve T a r i h i m i z i n şeref l e v h a l a r ı olan bunlar ve
Medine'nin a n a h t a r l a r ı n ı teslim almak gibi son de­ benzeri belgeler, atalarımızın H a r e m e y n - i Ş e r i f e y n
rece ö n e m l i ve onurlu bir mazhariyyetten ş ı m a r - ile d i ğ e r m ü b a r e k yerlere gösterdikleri ilgi ve say­
m a y ı p , tersine kendisini H â d i m ü ' l - H a r e m e y n ilân gıyı dile getirmektedir. S ö z konusu bu belgelerden
eden bu b ü y ü k T ü r k S u l t a n ı , gerek Mescid-i H a ­ ilk ü ç ü aynı tarihli, a y n ı konuya ait olmakla bera­
ram ve gerekse Mescid-i Nebeviyye'ye ilgisini daha ber muhteva y ö n ü n d e n değişik özellik arzettikleri
da arttırmıştır. B ö y l e c e O s m a n l ı Sultanları Mescid- için ü ç ü n ü de ardarda sunmakta fayda m ü l â h a z a
i N e b e v î ' n i n b a k ı m ı , yakıt, sergi ve benzeri ihtiyaç­ ediyoruz:
larıyla görevlilerinin giderlerini k a r ş ı l a m a y a her ge­
Belge: 1
ç e n yıl artan bir t e m p o ile ilgi ve itinalarını devam
ettirmişlerdir .Sadece padişahların ö n g ö r d ü k l e r i tah­ "Medine-i Münevvere Ravza-i Mutahhara-
sisatlarla da yetinilmemiş, ileri gelen devlet adamla­ i mütâreke piş-gâh-ı ma'âlî iktinâhında mescid-
rı ile d u r u m u m ü s a i t olan bir ç o k v a t a n d a ş tarafın­ i şerif dâhilinde mihrâb-ı Hazret-i Osman radi-
dan g ö n d e r i l e n para ve d e ğ e r l i a r m a ğ a n l a r ı n ya­ y e anhü'l-Mennân makâm-ı mübârekesinin
n ı n d a m ü t e a d d i d vakıf gelirinden Surre alayları^° kubbe-i âlîsi ve mihrâb-ı şerifinin cânib-i yemi­
ile külliyetli miktarda paralar, Haremeyn-i Şerifeyn ninde tahminen onbeş zirâ' mikdar dîvârının
görevlileri ile m ü c a v i r l e r i n e verilmek ü z e r e g ö n d e - müceddeden inşâsı lâzım geldiğine binâen işbu
r i l e g e l m i ş t i r . B u arada O s m a n l ı l a r d ö n e m i n d e mevâki'-i mübârekenin, ol mahall-i mübâreke-
Mescid-i N e b e v î ' n i n genişletilmesi için bir defa Sul­ ye me'mûr mühendis halîfesi ma'rifetit;le
tan A b d ü l m e c i t z a m a n ı n d a g i r i ş i m d e b u l u n u l m u ş mu'âı;ene ve keşf ile i'mâr ve inşâlarına şürû' ve
olmakla beraber, m ü t e a d d i d defalar irili-ufaklı bir mübâşeret ettirilmek üzere masârıfâtı içün bâ-
t a k ı m o n a r ı m girişimlerinde b u l u n u l m u ş t u r . irâde-i seniyye ale'l-hisâb Evkâf-ı Hümâyûn
hazînesinden yetmişbin kuruş Surre-i Hümâ­
8 6 0 H . ( 1 4 5 5 M.) yılından sonra Ş e y h D o ­ yûn Emini efendiye altun olarak i'tâsiyle irsâli
ğ a n a d ı n d a k i zat t a r a f ı n d a n minber-i N e b e v î ' n i n bâbmda bâ-takarrür şeref-efzâ-yı sahîfe-i südûr
batı tarafında y a p ı l ı p , ö n c e l e r i Hanefi m i h r a b ı diye olan hatt-ı humâyûn-ı şâhâne ve sâdır olan
bilinen ve g ü n ü m ü z d e S ü l e y m a n m i h r a b ı denilen fermân-ı âlî mûcibince bâ-fermân-ı şerîf kaydo-
mihrab, 9 3 8 H . ( 1 5 3 1 M.) yılında K a n u n î Sultan lunup meblağ-ı mezbûr yetmiş beş bin kuruş
S ü l e y m a n t a r a f ı n d a n beyaz ve siyah mermerlerle ale'l-hisâb-ı merkumun hazine-i mezkûreden al­
yeniden yapılmıştır. B u n u n için de S ü l e y m a n m i h ­ tun olarak emîn-i mumâileyhe i'tâ ile irsâli içün
rabı adını almıştır. Daha sonra 9 8 0 H . ( 1 5 7 2 M.) işbu sûret verildi. Fî 23 M. 1246"
yılında I I . Selim t a r a f ı n d a n yeniden ele a l ı n a r a k
o n a r ı l a n b u mihrab, altın ile nakışlı çinilerle tezyin Mescid-i N e b e v î ' n i n kıble d u v a r ı n d a k i H z .
edilmiştir. A r k a t a r a f ı n a da açık sülüs yazı ile bu O s m a n m i h r a b ı n ı n kubbesi ile m i h r a b ı n s a ğ tara­
p a d i ş a h ı n ismi yazılmıştır. fında tahmini o n b e ş a r ş ı n kadar duvarın y a p ı m ı ile
ilgili olan bu belgenin^ ^ incelenmesinden de anla­
1 2 3 3 H . ( 1 8 1 7 M . ) yılında H ü c r e - i Nebe- şılacağı ü z e r e :
viyye'nin ü z e r i n d e k i kubbeyi y a p t ı r a n Sultan I I .
M a h m u d , 1 2 5 5 H . ( 1 8 3 9 M . ) yılında bu kubbenin 1. Mescid-i N e b e v î ' d e Ravza-i M u t a h h a -
o n a r ı m ı n ı y a p t ı r m ı ş ve yeşil renge b o y a t ı l m a s ı n ı r a ' n ı n ö n t a r a f ı n d a k i Hz. O s m a n m i h r a b ı denen
emretmiştir. m i h r a b ı n üst k ı s m ı n d a k i kubbe ile b u m i h r a b ı n s a ğ
tarafındaki o n b e ş arşın m i k t a r ı n d a k i d u v a r ı n yeni­
S u l t a n I I . M a h m u d z a m a n ı n d a Mescid-i den y a p ı l m a s ı için gerekli kontrol ve keşif ç a l ı ş m a ­
N e b e v î ve M e d i n e - i m ü n e v v e r e d e k i d i ğ e r b a z ı larını y a p m a k ü z e r e bir m ü h e n d i s kalfasının bu
m ü b a r e k yerler ü z e r i n d e y ü r ü t ü l e n o n a r ı m çalış­ m ü b a r e k yere gitmekle g ö r e v l e n d i r i l m e s i ,
m a l a r ı bundan ibaret değildir. B a k ı m ve o n a r ı m ı
gereken yerler; g ö r e v l e n d i r i l e n teknik personel ta­ 2. H a z ı r l a n a n keşfe g ö r e derhal imar ve in­
rafından vakit g e ç i r m e k s i z i n z a m a n ı n d a ele alına­ ş a a t ı n başlatılması,
rak, itinalı bir şekilde ve bu m ü b a r e k yerlerin say­ 3. Y a p ı l a c a k h a r c a m a l a r ı k a r ş ı l a m a k için
gınlığına uygun b i ç i m d e onarılmıştır. H i ç bir har­
E v k â f - ı H ü m â y û n H a z i n e s i n d e n b u hesaba
camadan k a ç ı n ı l m a y a n bu girişimler için gerekli
7 5 . 0 0 0 k u r u ş ^ ^ tahsis edilmesi.
n a k i t p a r a h e s a p l a n a r a k her yıl surre e m i n i
(bkz.dip not. 10) ile Medine-i M ü n e v v e r e ' y e g ö n ­
10. İbrahim Ateş, "Osmanlılar zamaranda Meld<e V B Medi­
derilmiştir. Y a p ı m ve b a k ı m işleri ö n c e d e n hazırla­
ne'ye Gönderifen Para ve Hediyebr.", Vakıflar Dergisi,
nan keşifler u y a r ı n c a tayin edilen bina eminleri ta­ Savj 13, Salıife 113-170, VGM Yayınları, 1981 Ankara.
r a f ı n d a n y ü r ü t ü l e r e k s o n u ç detaylı bir şekilde İs­
1 1 . Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
tanbul'a bildirilmiştir. B u hususla ilgili olarak y a p t ı ­ 964 nolu defterin 339. sayfasında kayıtlı 23 Muharrem-
ğımız a r a ş t ı r m a ve inceleme ç a l ı ş m a l a r ı n d a Sultan 1246 H . (1.5.1830 M.) tarihli ilm u haber kaydı.
II. M a h m u d d ö n e m i n d e belirtilen t ü r d e n girişimle­ 12. M.Zeki Pakalın'a ait 'Tarih Deyimleri ve Terimleri
re ait 14 adet belge tesbit ettik. B u belgelerden iki­ S ö z l U ğ ü " adlı eserin I. didinin 34. sayfasındaki "Akçe"
si Mescid-i N d j e v î ' n i n özel olarak imal edilen halı­ maddesinde kuruş hakkında: "Bir kuruş 4 0 para, bir pa­
larla tefrişi, 12si de Mescid-i Nebevâ ve diğer ra 3 akçe, 1 akçe 3 pu! idi." denilmektedir.
m ü b a r e k yarlerin b a k ı m ve o n a n m ı ile ilgilidir. Aynı eserin 11. cildinin 327. sayfasının birinci sütununun
 10 Dr.Ibrahim A T E Ş

4 . Tahsis edilen b u m e b l a ğ ı n Hac mevsi­ mevcûdât Sei>i;id-i kâinât aleyhi afdalu's-salâti

minde Hicaz'a hareket edecek olan Surre Alayının ve e / c m e / ü ' t - t o h i y y â t efendimiz hazretlerinin
E m i n i n e altın olarak teslim edilip, Medine-i M ü - Mescid-i Şerîf-i nebevîleri mürûr-ı ezmân ile
n e w e r e ' y e g ö n d e r i l m e s i ile ilgili irade-i seniyye^^ ziyâdesinle harâba müşrif olduğuna binâen iş­
ve bu maksatla s â d ı r o l a n h a t t - ı h u m â y û n ^ ' ^ ve bu ebniye-i müteterrekenin ol mahall-i mütâ­
f e r m â n ^ ^ u y a r ı n c a s ö z ü g e ç e n m e b l a ğ ı n Surre rekeye me'mûr mühendis halîfesi ma'rîfetiyle
keşif ve mu'âyenesi ve me'mûrları mu'âvene-
Eminine teslim edilerek belirtilen hesaba gönderil­
tiyle inşâsına şürü' ve mütâşeret olunmak üze­
mesi için bu i l m u haberin verildiği belirtilmektedir.
re masârifatıyçün bâ-irâde-i seniyye ale'l-hisâb
Belge: 2 olarak Hazîne-i Evkâf-ı Humâyûn'dan ellibin
kuruş Surre-i Hümâyûn Emini Efendiye tesli-
"Medîne-i Münevvere Ravza-i Mutahhara-
men irsâli babında bâ-takrîr şeref-efzâ-yı
i Mütâreke pîşgâh-ı ma'âlî iktinâhında Mescid-i
sahîfe-i südûr olan hatt-ı humâyûn-ı şâhâne ve
Şerif dâhilinde mihrâb-ı Hazret-i Osman Radi-
sâdır olan fermân-ı âlî mûcibince tâ fermân-ı
y e anhü'l-Mennân makam-ı mütârekesinin
kubte-i âlîsi tecdîd-i inşâ olunmak üzere tu ta- şerîf kaydolunup metlağ-ı meztûr ellitin kuruş
rafda ti'l-intihâb mühendis halifesi ta'[;îni ile ale'l-hisât-ı merkûmun hazine-i merkûmeden
mahallinde mu'â\^ene ve keşf ile i'mâr ve emîn-i mûmâ ileyhe teslîmen irsâli içün iştu
inşâsına şürû' ve mütâşeret olunmak üzere sûret verildi. Fî 23 M. 1246"
ta'yîn olunacak mühendise ne mikdâr harc-ı
Tetkikinde de g ö r ü l e c e ğ i ü z e r e b u belge^^
râh ve mihnet-i hizmet-i mezkûrede bulunduk­
tarihi 1 ve 2 nolu belgelerin aynı olmakla beraber,
ça ne kadar mâhiye verilmesi irâde buyrulur
muhteva y ö n ü n d e n bazı farklı hususlar ihtivâ et­
ise Hazine-i Evkâf-ı Humdyûn'c/an te'diı;esi
mektedir. Bu belgeye g ö r e :
hususu bâ-takrîr lede'l-inhâ ta'yin olunacak mü­
hendis gâ^/et mütefennin ve erbâb olmak üzere 1. Mekke kapısı diye adlandırılan mevkideki
onbin kuruş harc-ı râh ve mâhi^ıe bin kuruş da­ Mescid-i N e b e v î ' n i n 2 3 M . 1 2 4 6 H . ( 1 . 5 . 1 8 3 0 )
hi Hazîne-i mezkûreden i'tâ ve tahsis kılınması tarihde zaman a ş ı m ı y l a fazlasıyla h a r a p olmaya
bâbında şeref-efzâ-yı sahîfe-i südûr olan hatt-ı maruz bir vaziyet arzetmesine binaen, bu m ü b a r e k
h u m d y û n - ı şâhâne ve sâdır olan fermân-ı âlî yerlere bakmakla g ö r e v l e n d i r i l e n m ü h e n d i s kalfası
mucibince bâ-fermân-ı şerîf fcayd olunup t a r a f ı n d a n muayene ve keşf edilmesi,
mucibince mühendis halîfesi mûmâ ile\;he on­
2 . Y a p ı l a n keşfe g ö r e m ü h e n d i s kalfasının
bin kuruş harc-ı râh ile mâhiı/e tahsîs kılınan
bin kuruşun Hazîne-i mezkûreden i'tası içün iş­ m e m u r l a r ı n ı n yardımlarıyla inşasına başlanılması,
bu sûret verildi. Fî 23. M. 1246". 3. Y ü r ü t ü l e c e k y a p ı i ş l e r i n d e h a r c a n m a k
ü z e r e irâde-i seniyye ile Evkâf-ı H ü m a y u n Hazine­
Y u k a r ı d a işaret edildiği gibi bu b e l g e ^ ^ i n sinden tahsis edilen ellibin k u r u ş u n surre eminine
konusu da 1 n o l u belgenin k o n u s u n u n a y n ı d ı r . teslim edilerek mahalline ulaştırılmasını ö n g ö r e n
A n c a k muhteva olarak biraz değişiklik arzetmekte- hatt-ı h ü m â y û n ve f e r m â n - ı âlî uyannca m e z k û r
dir. Ş ö y l e k i : m e b l a ğ ı n s ö z ü g e ç e n surre eminine verilmesi için
bu kaydın d ü ş ü l d ü ğ ü g ö r ü l m e k t e d i r .
1. Mescid-i N e b e v î ' n i n i ç i n d e ve Ravza-i
M u t a h h a r a ' n ı n ö n k ı s m ı n d a bulunan H z . O s m a n Medine-i M ü n e v v e r e ' d e k i Kuba Mescidi ile
(R.A.) m i h r a b ı n ı n y ü c e kubbesinin yeniden y a p ı m ı d i ğ e r kutsal yerlerin icab eden y a p ı ve o n a r ı m har­
için g ö r e v l e n d i r i l e c e k m ü h e n d i s kalfasının seçile­ c a m a l a r ı n ı n Evkâf-ı H ü m â y û n Hazinesinden karşı-
rek tayin edilmesi,
4. paragrafında ise, yine l<uruş hal<l<ında: "Kuruşun ak­
2 . B ö y l e c e kontrol ve keşif işleminin mahal­ çe olan raid altına nisbetle bidâyeten sülüs, sonraları nı­
sıf derecesinde noksan idi. Meselâ; altın 60 akçe ise ku­
linde y a p ı l a r a k imar ve i n ş a s ı n a b a ş l a n ı l m a s ı için
ruş 40 akçe; altm 160 akçe olduğu vakit kuruş 80 ak­
tayin edilecek m ü h e n d i s e verilecek h a r c ı r a h ile çeye olur idi." denilmektedir.
hizmeti m ü d d e t i n c e ö d e n e c e k aylık m a a ş ı n Evkâf-ı
13. Padişahın bir işin yapılması veya yapılmaması hakkında
H ü m â y û n Hazinesinden k a r ş ı l a n m a s ı ile ilgili takri­ verdiği emir yerinde kullanılır bir tabirdir (Bkz.M.Zeki .
rin i n h â edildiğinde atanacak m ü h e n d i s i n son de­ Pakalm, a.g.e., C.ll, s.78).
rece sanatkar ve işinin ehli o l m a s ı şartıyla o n b i n 14. Padişahlar tarafından bir maslahat zımnında ısdar olu­
k u r u ş ve b i n k u r u ş aylık tahsis edilerek Evkâf-ı nan yazılı emirler h a k k ı n d a kullanılır bir tabirdir
H ü m â y û n Hazinesinden verilmesi h a k k ı n d a s â d ı r (Bkz.a.g.c, C.I, s.767).
olan hatt-ı h ü m a y u n ve ferman u y a r ı n c a , s ö z ü ge­ 15. Bir iş veya maslahat siparişini mutazammın padişah ta­
ç e n m ü h e n d i s kalfasına belirtilen miktarda h a r c ı ­ rafından verilen yazılı emir m a n a s ı n a gelir bir tabirdir
rah ve m a a ş ı n verilmesi için bu k a y d ı n d ü ş ü l d ü ğ ü (Bkz.M.Zeki Pakalın a.g.c.C.I, s.607).
belirtilmektedir. 16. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
964 nolu defterin 340. sayfasında kayıtlı 23 Muharrem
Belge:3 1246 H . (1.5.1830) tarihli belge.
"Medîne-i Münevvere nevveraha'llahu 17. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
Te'âlâ ilâ ^/evmi'l-âhirede tâb-ı Mekke nâm ma­ 964 nolu defterin 340. sayfasında kayıtlı 23 M . 1246
halle ismi^/le müsemma olan mevkide mevhar-i H . (1.5.1830) tarihli belge.
 MESCID-I NEBEVÎ'NİN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 11
l a n m a s ı h a k k ı n d a k i irade-i seniyyeden s ö z edilen beşer yüz kuruş ma'âşdan bir akçe makbuzun
bir b a ş k a belge^^ de bina eminligine tayin edilen olmayup emr-i ta'ayyüşde zarurete dûçâr oldu­
kişi ile a l a c a ğ ı ü c r e t ve v e f a t ı n d a n sonra yerine ge­ ğundan bahisle güzeşte ma'âşınm îtâsına
tirilen kişi h a k k ı n d a bazı bilgiler yer a l m a k t a d ı r . B u müsâ'ade-i seniyyem erzân kılınması hususu bu
belgede: defa tarafından der-bâr-ı şevket-karâr-ı
. mülûkâneme takdim kılman arızada dere ve
1. 1 2 4 6 H . ( 1 8 3 0 M.) tarihinde Mescid-i
iş'âr olunmuş olmakdan nâşî keyfiyet ve
N e b e v î ' n i n her türlü idâri işlerine bakmakla görevli
iktizâsı mütehayyizân-ı ricâl-i devlet-i aliyyem-
olan Harem-i Nebevi şeyhinin H a c ı İsa A ğ a olduğu,
den hâlen Evkâf-ı Hümâyûnum nâzın iftihâr
2 . Medine-i M ü n e v v e r e ' n i n suru d ı ş ı n d a k i Es-Seyyid Mehmed Tahir dâme mecdududan
Kuba mescidi ile Medine'deki d i ğ e r m ü b a r e k bina­ lede'l-istilâm, selefin müteveffâ-yı mûmâ ileyhe
ların imar ve inşa m a s r a f l a r ı n ı n Evkâf-ı H ü m â y û n mukaddemâ hin-i me'mûriyetinde muktezâ-yt
Hazinesinden k a r ş ı l a n m a s ı n a dair z a m a n ı n p a d i ş a ­ irâde-i seniyyem üzre binbeşeryüz kuruş ma'âş
hı Sultan 11. Mahmud'un irade-i seniyyesi o l d u ğ u , tahsis kılınmış ise de sana me'mûriyetinin
evânında selefin misüllü ma'âş îtâsı tasrîh ol­
3. Medine'deki mescid, medrese ve k ü t ü p ­
mamış olduğuna ve mâhiye biner kuruş ma'âş
hane gibi binaların y a p ı m ve o n a r ı m işlerini yürüt­
tahsisi nisâbmda göründüğüne binâen ebniye-i
mek ve denetlemekle görevlendirilen bina eminine
mezkûreye htn-ı mübaşeretinden işbu 47 sene­
Evkâf-ı H ü m a y u n Hazinesinden aylık 1 5 0 0 k u r u ş
si Cemâziye'l-âhiresi gâyetine değin mâhiye bi­
m a a ş ödendiği,
ner kuruştan yirmibeş ayda cem'ân îcâbeden
4 . B i n a e m i n l i g i n e , Sultan 1. M a h m u d ' u n yirmibeşbin kuruşun Evkâf-ı Hümâyûnum Ha­
Medine'de ihya ettiği k ü t ü p h a n e n i n hafız-ı kütüb-i zinesinden hâlen Surre-i Hümâyunum Emîni
evveli ( b a ş m e m u r u ) olan M e h m e d Aziz Efendi'nin mu'teberrân-ı ricâl-i devlet-i âliyyemden iftihâr
atandığı, El-Hâc İbrahim Edhem dâme mecduhuya
tesltmen irsâli irâde-i seniyyeme menût idüğini
5. K ü t ü p h a n e b a ş m e m u r l u g u n d a n M e d i ­
i'lâm edüp mûcibince meblağ-ı mezbûrun itâsı
ne'deki m ü b a r e k b i n a l a r ı n bina eminligine naklen
atanan M e h m e d Aziz Efendi'nin y e n i g ö r e v i n e hususuna irâde-i mekârimâde-i mülûkâneme
Gurre-i M u h a r r e m 1 2 4 4 H . ( 2 . 7 . 1 8 2 8 M . ) tari­ ta'allukuyla ol bâbda hatt-ı humâyûn-ı şevket
hinde b a ş l a y ı p , kısa bir s ü r e sonra 12 M u h a r r e m makrûn-ı pâdişâhânem sahife-i pirây-ı südûr ol­
1 2 4 5 ( 3 . 7 . 1 8 2 9 M.) tarihinde vefat etmesiyle açı­ muş ve mantûk-ı münîfi üzre meblağ-ı mezbûr
lan bu g ö r e v e d a m a d ı A l i V a h i d Efendi'nin Ş a m Evkâf-ı Hümâyûnum Hazînesinden ihrâc ile
Valisi Rauf P a ş a t a r a f ı n d a n tayin edildiği belirtil­ surre-i hümâyûnum emîni mûmâ ileyhe
mektedir. teslîmen gönderilmiş olmağla bi-mennihi
Te'âlâ emîn i mûmâ ileyh huccâc-ı hidâyet-
Bilahare adı g e ç e n A l i Vahid'in g e ç i m sıkın­ minhâc ile ol cânib-i mağfiret-câlibe lede'l-
tısı ç e k t i ğ i n d e n bahisle m a a ş ı n ı n , selefi M e h m e d vürûd irsâl olunan meblağ-ı mezbûru ahz-u
Aziz'in m a a ş ı gibi 1 5 0 0 k u r u ş a çıkarılması yolun­ kabz birle me'mûr olduğun iş bu hizmet-i
daki talebi ü z e r i n e s â d ı r o l d u ğ u anlaşılan ferman'^ ^ celîleyi kendüne sermâye-i iftihâr bilerek ta'mîr
da m a a ş ı n ı n 1 0 0 0 k u r u ş olarak tespit edildiği be­ ve ihyâsına irâde-i seniyye-i mülûkânem mü­
lirtilmektedir. Medine-i M ü n e v v e r e ' d e imar ve i h ­ te'allik olan bi'l-cümle ebniye-i mübârekenin
yası k a r a r l a ş t ı r ı l a n m ü b a r e k b i n a l a r ı n b a k ı m ve kemâl-i metânet ve rasânet üzre ta'mîr ve
o n a n m ı n a itina gösterilmesiyle ilgili ö n e m l i emir­ tanzîmi emr-i ehemmine sâdıkâne ve
leri ihtiva eden bu f e r m a n ı aynen sunuyoruz: müstakîmâne ikdâm ve dikkat eylemen
fermanım olmağın tenbîhen ve ihtimâmem
Belge: 4
mahsûsan işbu emr-i celîlü'l-kadrim ısdâr ve
"Medîne-i Müneuuere'de makâmât-ı surre-i hümâyûnum emîni mumâ ileyh ile
âliı/enin binâ emîni olan Ali Vahid zâde kadru- tisyâr olunmuştur. İmdi vusûl-ı emr-i şerîfimde
hu hüküm; Medine-i Münevvere nevveraha'lla- meblağ-ı mezbûru emîn-i mûmâ ileyhden ahz
hu Te'âlâ ilâ \^evmi'l-âhirede bundan akdem birle bâlâda muharrer olan emr-i
imar ve inşâlarına irâde-i seni];yem müte'allik pâdişâhânem üzre harekete sarf-ı vus' ve mak-
olan ebni\^e-i mübârekeye binâ emini nasb olu­ diret eylemen irâde-i seniyye-i pâdişâhânem
nan Mehmed Aziz'in 245 senesi Muharreminin muktezsâsmdan idüği ve bu bâbda i'râz ve
12. gününde vefatı vukuu ile kusûr-ı ebni{;enin rehâvet ve kusûr ve batâet misüllü vaz' ve hâlet
emr-i i n ş â s ı , sen ki mumâ ileı^hsin sana ihâle vukû'u bir vechle câiz olmadığı ve Haremeyn
olunarak sene-i merkûme Şabanının onbeşine • 18. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
kadar kusûr-ı ebni\;e-i şerife dahi hitâm bul­ 964 nolu defterin 3 5 1 . sayfasında kayıtlı olup, divanî
muş ve mu'ahharen ta'mir ve tanzimi irâde kılı­ yazı ile kaleme alınmış ve 30 satırdan ibaret olan 7 Re-
nan ebni];e-i d/iyeye dahi sen binâ emini nasb ceb-1246 H . (12.12.1830) tarihli belge.
19. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
olunmuş olduğuna binâen 47 senesi Muharre­
964 nolu defterin 428. sayfasında kayıtlı, 30 satırdan
mine kadar müddet-i me'mûriijetin 19 mâha ibaret olup divanî yazı ile yazılan Evasıt-ı Receb-1247
bâliğ olmuş ise de selefin misüllü mâhiye bin- tarihli ferman
 12 Dr.ibrahim A T E Ş
muhasebesine ve Evkâf-ı Humâi/ûnum zimmet
defterlerine ilm u haberleri verildiği malûmun
oldukda ber-vech-i muharrer amel ve hareket­
le î/d-yı muktezâ-];t me'mûriyet ve sakâkat-ı
amen der-meyân-ı gayret ve hilâf-ı rızâ vaz'ı
tecvizden fe'ânî ve mübâ' adet eylemen
bâbmda fî Evâsıt-ı Receb 1247."
A s l ı n d a bina e m i n i A l i V a h i d ' i n m a a ş ı n ı n
arttırılması yolundaki isteğine binaen çıkarılmış
olan bu f e r m a n ı n incelenmesinden de anlaşılacağı
üzere;
1. M e h m e d A z i z i n 1 2 M u h a r r e m 1 2 4 5 H .
( 3 . 7 . 1 8 2 9 M . ) tarihinde vefatıyla, o tarihte h e n ü z
t a m a m l a n m a m ı ş olan bazı y a p ı işleri, yerine tayin
edilen A l i Vahid'in g ö r e v z a m a n ı n d a a y n ı yılın Ş a ­
ban ayının o n b e ş i n e kadar yedi ay üç g ü n gibi kısa
bir s ü r e d e bitirildiği,
2 . Bilahare o n a r ı m ve t a n z i m i istenilen di­
ğ e r binalar için A l i Vahid'in bina e m i n i olarak ta­
yin edildiği ve 1 2 4 7 H . ( 1 8 3 1 M.) yılının Muhar­
rem ayma kadar hizmet s ü r e s i n i n 19 aya ulaşmış
o l m a s ı n a ragmen m a a ş ı n ı n , selefi gibi 1 5 0 0 k u r u ş
ü z e r i n d e n değil, 1 0 0 0 k u r u ş ü z e r i n d e n ö d e n e c e ğ i
ve a y n ı yılın C e m a z i y e ' l - â h i r ayının sonuna kadar
aylık biner k u r u ş t a n o l m a k ü z e r e 2 5 ayda t o p l a m
olarak 2 5 . 0 0 0 kuruş ö d e n e c e ğ i ,
3. Belirtilen m a a ş , surre e m i n i H a c ı İbra­
h i m Edhem'le Medine'ye g ö n d e r i l e r e k ondan tes­
lim alıp g ö r e v e devam etmesi ve y ü r ü t m e k t e oldu­
ğu y ü c e hizmeti kendisine iftihar sermayesi bilerek
o n a r ı m ve tanzimi h a k k ı n d a irade-i seniyye s â d ı r
olan m ü b a r e k yerlerin y a p ı m ve o n a r ı m ı n a sada­
kat, d o ğ r u l u k ve dikkatle itina göstermesinin
emredildiği,
4 . Surre e m i n i ile g ö n d e r i l e n bu fermanda
belirtilen yerlerin y a p ı m ve o n a r ı m ı n a ciddiyet ve
titizlikle i h t i m a m g ö s t e r i l m e s i n i n p a d i ş a h e m r i o l ­
d u ğ u a ç ı k l a n a r a k , bina emininin buna g ö r e g e r e ğ i ­
nin ifası için hareket ederek ç a b a g ö s t e r m e s i ; gev­
şeklik, t a k s i r â t , işi y a v a ş t a n alma gibi h o ş g ö r ü l ­
meyen ve câiz olmayan d a v r a n ı ş l a r d a n uzak durul­
m a s ı n ı n e m r e d i l d i ğ i belirtilmektedir. A y n ı tarihte
H a r e m - i Nebevi Ş e y h i olan Hafız Isa A ğ a , Medi-
ne-i M ü n e v v e r e k a d ı s ı , m u h a f ı z ı ile Medine'deki
m ü b a r e k yerlerin bina e m i n i A l i V a h i d ve M ü h e n ­
dis kalfası İzzet'e hitaben yazılıp g ö n d e r i l e n b a ş k a
bir f e r m a n ^ ° da ise, Mescid-i Nebevi içindeki bazı
b ö l ü m l e r l e Medine'deki d i ğ e r bazı m ü b a r e k yerle­
rin o n a r ı m ı ve yenilenmesi ile ilgili olarak a ş a ğ ı d a ­
k i hususlara yer verilmiştir:
1. M e d i n e - i M ü n e v v e r e ' d e b u l u n u p dah&
ö n c e imar ve i n ş a l a n h a k k ı n d a irade-i seniyye be­
lirmiş olan kutsal yerlerden Kuba mescidi ile aşağı­
da isimleri belirtilen d i ğ e r yerlerden o n a r ı m ı bitiri­
lenlerle daha sonra o n a r ı m ı ve yenilenmesi isteni­
len yerlerin istanbul'dan g ö n d e r i l e n m ü h e n d i s kal­
fasının marifetiyle keşif ve ölçümleri y a p ı l a r a k , ge­
rekli g e r ç e k h a r c a m a l a r ı belirten bilgileri ihtiva
eden defterlerin İstanbul'a g ö n d e r i l m e s i h a k k ı n d a
bir ö n c e k i yıl ( 1 2 4 6 H . / 1 8 3 0 M.) çıkarılıp g ö n d e ­
rilen emirler u y a r ı n c a m e z k û r m ü b a r e k yerlerin
sözü edilen m ü h e n d i s , bina emini ve diğer memur­
ların marifetiyle keşif ve ölçümleri yapılmıştır.
2 . Buna g ö r e t e r c ü b e için üç ayrı yerde b i ­
rer arşınlık üç değişik tür duvar yaptırılarak d e ğ e r ­
lendirme y a p m a k suretiyle fiat tesbiti y a p ı l ı p , ayrı
ayrı keşif defterieri hazırlattırılmıştır.
3. S ö z konusu m ü b a r e k yerlerden Mescid-i
Nebevi dahilindeki H z . O s m a n m i h r a b ı n ı n kubbesi
ile sair m ü l h a k a t ı n ı n o n a r ı m ı için 7 0 . 0 0 0 , Mescid-
i N e b e v î ' n i n y a p ı l a n için 5 0 . 0 0 0 , Sultan I I . M a h -
mud'un Medine'de ihya e t m i ş o l d u ğ u medresenin
m ü d e r r i s i ile k ü t ü p h a n e n i n b a ş m e m u r u n u n m e ş r u ­
ta haneleri (lojmanları)nın o n a r ı m ı için 1 0 . 0 0 0 ku­
ruş, fiat fazlasıyla birlikte altın olarak ve ilgili hesa­
ba kaydedilerek surre e m i n i H a c ı Necib'e teslim
edilmek suretiyle g ö n d e r i l e n bir yük^-^ kırksekiz
bin k u r u ş , s ö z ü g e ç e n bina e m i n i n i n bilgisiyle ve
yasal bir şekilde teslim o l u n m u ş t u r .
4 . H z . Peygamber (S.A.V.)'in b a b a s ı H z .
Abdullah'ın t ü r b e s i n i n g e n i ş l e t i l m e s i için s a t ı n alı­
nan a r s a n ı n h ü c c e t i g ö n d e r i l m i ş o l d u ğ u n d a n ba­
hisle, s ö z ü g e ç e n defterlerde belirtildiği ü z e r e , o
tarihten itibaren onarılıp y a p ı l a c a k m ü b a r e k yerler
için külliyetli miktarda para ile t a ş ç ı , k a l e m - k â r
(kalem işçisi), sıvacı, n a k k a ş , k u r ş u n c u , demirci ve
benzeri ustalardan otuz kişi işçinin istanbul'dan
gönderilmesinin gerektiği, hacıların d ö n ü ş ü n d e
saltanat m a k a m ı n a iletildiğinde ve söz konusu def­
terlerle h ü c c e t i n s u n u l m a s ı sonucu keyfiyet ve ge­
r e ğ i Evkâf-ı H ü m â y û n N â z ı n Seyyid M e h m e d
T â h i r ' e s o r u l d u ğ u n d a , mezkur defterlerde gösteril­
diği ve Evkâf-ı H ü m â y û n nezaretindeki Zimmet ve
serki defterlerinden hesap edildiği veçhile o n a r ı m
ve yenilenmesi biten yerlerden:
a- Kuba Mescidi'nin kubbeleriyle s ü t u n ve
duvarlarının ç o ğ u y e n i l e n m i ş , d i ğ e r yerleri de yeni­
l e n m i ş gibi o n a n m ı t a m a m l a n m ı ş o l d u ğ u n d a n is­
tanbul ve Mısır'dan g ö n d e r i l e n inşaat malzemesin­
den b a ş k a , bu mescidin inşaat m a s r a f ı keşfi uya­
rınca bir yük ellibir bin d ö r t y ü z seksenbir,
b. K u b a M e s c i d i y a k ı n ı n d a k i H z . A l i
(R.A.)Mescidi'nin yeniden y a p ı m masrafı olarak o n
altı bin ikiyüz o n b e ş b u ç u k ,
c- Hz. F â t ı m a (R.A.) Mescidi'nin yenilenme­
si masrafı olarak o n altı bin sekiz yüz.
20. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
964 nolu Ahkâm defterinin 447-448 sayfalarında kayıt­
lı olup, Dvanî yaa ile yazılmış ve 80 sstııdan ibaret olan
Evosıt-ı Receb 1247 H . (Z7.12.1831 M.) tarihli ferman,
21. M.Zeki Pakalın, a.g.e. III. cilt, 639. sayfasında Yükle
ilgili olarak şöyle denilmektedir:
"Yük, yüzbin akçe yerinde kullanılır bir tâbirdir. Beşyüz
kuruş yerinde "kese" kullanılırdı. Milyon, milyar tabirleri
Avrupalılarla sıkı ternaslardan sonra kullanılmaya baş­
lanmıştır. Eskiden bir milyon yerine on yük denilirdi."
 MESClD-1 NEBEVÎ'NIN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E G l R l Ş l M L E R l
d- Kuba Mescidi civarında yeniden y a p ı l a n
Hz. Peygamber (S.A.V.)'in U m r e m a k a m ı n ı n mas­
rafları olarak o n b e ş bin otuz ü ç ,
e- Sultan A b d u l h a m i d t a r a f ı n d a n Medine'de
y a p ı l a n medresenin o n a r ı m ve tanzimi masrafları
olarak y i r m i bir b i n b e ş y ü z y i r m i iki k u r u ş k i yuka­
rıda t a m a m e n o n a r ı l a r a k tanzim edildiği a ç ı k l a n a n
m ü b a r e k yerlerin İ s t a n b u l ' d a n g ö n d e r i l e n malze­
me ve e ş y a t u t a r ı olan para ile beraber harcanan
m e b l a ğ ı n t o p l a m olarak iki yüz otuz ikibin b e ş y ü z
y i r m i d ö r t b u ç u k k u r u ş o n b e ş a k ç e y e ulaşmıştır.
S ö z ü g e ç e n Kuba Mescidi ile diğer m ü b a r e k yerler
ve H a m î d i y e Medresesi için ö n c e d e n ve sonradan
Evkâf-ı Hümâyûn Hazinesinden Surre-i
H ü m â y û n a teslim edilerek g ö n d e r i l e n m e b l a ğ l a r
ve fiat fazlasının eklenmesi ile birlikte, iki yük sek­
sen yedi b i n ikiyüz a l t m ı ş b e ş k u r u ş a bâlig o l m u ş ­
tur. M e z k û r harcamalar b u m e b l a ğ d a n d ü ş ü r ü l e r e k
y a p ı l a n d e n k l e ş t i r m e d e bina e m i n i n e elli d ö r t bin
yediyüz kırk k u r u ş kırk b e ş a k ç e fazla teslimat ya­
pılmış o l d u ğ u meydana çıkmıştır.
Daha sonra o n a r ı m ı istenilen m ü b a r e k yer­
lerden:
a. Mescid-i N e b e v î izinde ve Ravza-i M u t a h -
hara'nm ö n kısmındaki Hz. Osman m i h r a b ı n ı n
kubbesiyle s ü t u n l a r ı ve sag t a r a f ı n d a k i d u v a r ı n ı n
o n a r ı m ı için Mısır'dan g ö n d e r i l e n malzemelerin dı­
ş ı n d a fazla iş açıldığından dolayı, h a z ı r l a n a n keşif
g e r e ğ i t o p l u halde y a p ı l a c a k h a r c a m a n ı n bir y ü k
y i r m i yedi b i n ü ç yüz o n ,
b . M e k k e k a p ı s ı adıyla a d l a n d ı r ı l a n yerde
bulunan Mescid-i Şerîf-i N e b e v î ' n i n o n a r ı m ve ya­
p ı m ı h a r c a m a l a r ı olarak üç y ü k otuz b e ş b i n yüz
altmış altı,
c. H z . Peygamber ( S . A . V . ) ' i n b a b a s ı H z .
Abdullah'ın t ü r b e s i n i n kubbesinin ö n c e d e n yapıl­
m ı ş ve y a p ı l a c a k olan yeri ile d i ğ e r b ö l ü m l e r i n i n
inşaat masrafları olarak bir y ü k yüz bir,
d. Kuba Mescidi ö n ü n d e k i eski sebilin ona­
rım ve y a p ı m m a s r a f l a r ı olarak o n dokuz bin do­
kuz yüz altmış,
e. Y i n e K u b e Mescidi c i v a r ı n d a k i B i ' r - i
H â t e m Kuyusu ile bitişiğindeki mescidin yeni­
den y a p ı m masrafları olarak dokuz bin üç yüz dok­
san b e ş ,
f. Sultan I I . M a h m u d ' u n medresesi m ü d e r r i ­
sinin m e ş r u t a hanesinin o n a r ı m masrafı olarak o n
bin b e ş ,
g. Sultan I I . M a h m u d ' u n K ü t ü p h a n e s i n d e
görevli b a ş m e m u r a ait m e ş r u t a h a n e n i n o n a r ı m
masrafları olarak yedi b i n b e ş y ü z bir,
k u r u ş k i yeniden inşa ve tamir o l u n m u ş ve
olunacak mezkur y a p ı l a r ı n m a s r a f l a r ı keşif g e r e ğ i
ve t a h m i n î olarak t o p l a m altı yük dokuz bin d ö r t
yüz otuz sekiz k u r u ş a ulaşmış o l d u ğ u n d a n sözü ge­
ç e n eski surre-i h ü m a y u n e m i n i ile bir ö n c e k i yıl
g ö n d e r i l e n bir y ü k kırk sekiz bin k u r u ş , o n a r ı m ı
13
b i t m e k ü z e r e olan m ü b a r e k y a p ı l a r ı n m a s r a f l a r ı
için ö n c e d e n bu hesaba g ö n d e r i l m i ş olan paradan
hesaplanandan b a ş k a b â k î g ö r ü n e n elli d ö r t b i n
yedi yüz kırk k u r u ş b u defa keşfi y a p ı l a n yerlerin
y a p ı masrafları yekunundan iki kalem a ş a ğ ı vanldı-
gı surette, söz konusu b i n a l a r ı n o n a r ı m ı için d ö r t
yük altı bin altıyüz doksan yedi b u ç u k k u r u ş o n ak­
ç e n i n de g ö n d e r i l m e s i lazım o l m u ş t u r .
A n c a k s ö z ü g e ç e n m ü h e n d i s , Medine-i Mü-
nevvere'de ö n c e d e n y a p ı l m ı ş ve y a p ı l a c a k o l a n
m ü b a r e k yerlerin t a m a m ı n ı , h a c ı l a r ı n Medine'ye
gelip gittikleri kısa bir s ü r e d e keşif ve ö l ç ü m l e r i n i
y a p ı p , gereken h a r c a m a l a r ı m ü m k ü n mertebe in­
celeyerek müfredatıyla keşif defterlerini g ö n d e r m i ş
ise de layık-ı veçhiyle tetkike vakit m ü s a i t o l m a d ı ­
ğ ı n d a n daha ö n c e y a p ı l m ı ş olan yapıların masraf­
ları layık o l d u ğ u şekilde yazılıp deftere geçilmiş o l ­
m a d ı ğ ı , d ö n e n bazı kimseler t a r a f ı n d a n haber ve­
rilmiş o l d u ğ u n d a n bahisle H a r e m - i N e b e v î Ş e y h i ,
Medine Kadısı ve Muhafızının g ö r ü ş birliği ve ne­
zaretlerinde s ö z ü g e ç e n bina e m i n i ve m ü h e n d i s i n
görüşüyle son derece dikkat ve itina ile yeniden ke­
şif ve tahmin yapılıp g e r ç e k masrafları incelenerek:
1. Gereken defterlerin takdim edilmesi,
2 . Mescid-i N e b e v î ve H z . O s m a n m i h r a b ı ­
n ı n Kubbesi ile d i ğ e r yerlerinde imar ve inşalarına
b a ş l a y a r a k az bir zaman zarfında bitirilmesine dik­
kat ve itina g ö s t e r i l m e s i ,
3. B u a m a ç l a Evkâf-ı H ü m a y u n Hazinesin­
den m ü n a s i p miktarda p a r a n ı n bu hesaba veril­
m e k ü z e r e Surre-i H ü m a y u n E m i n i H a c ı İ b r a h i m
Edhem'e teslim edilerek Medine-i M ü n e v v e r e ' y e
gönderilmesi,
4 . Y u k a r ı d a sözü edilen otuz adet usta ve iş­
çinin gerekli h a r c ı r a h ve masrafları Evkaf-ı H ü m a ­
y u n Hazinesinden k a r ş ı l a n m a k ü z e r e t e m i n edilip,
denizyoluyla Medine-i M ü n e v v e r e ' y e g ö n d e r i l m e s i ,
5. S ö z ü g e ç e n m ü b a r e k yerlerin o n a r ı m ve
y a p ı m ı için keşfedilen harcama t u t a r ı olan 4 y ü k
6 . 6 0 0 k ü s u r k u r u ş a mahsuben Evkaf-ı H ü m a y u n
Hazinesinden 2 5 0 . 0 0 0 k u r u ş g ö n d e r i l m e s i ,
6. Surre E m i n i ile g ö n d e r i l e c e k b u mebla­
ğın bina emini t a r a f ı n d a n teslim alındığında, ö n c e ­
likle daha ö n c e y a p ı l m ı ş olan yapıların yeniden la-
yık-ı v e ç h i y l e keşif ve t a h m i n i y a p ı l a r a k , g e r ç e k
m a s r a f l a r ı etraflıca incelenmek suretiyle gereken
m ü f r e d a t defterlerinin g ö n d e r i l m e s i ,
7. Daha sonra Mescid-i N e b e v î ve Hz. Os­
m a n m i h r a b ı ile d i ğ e r yerlerin y a p ı m ı n a başlanıl­
ması,
8. Y ü r ü t ü l e n o n a r ı m ve y a p ı işlerinin son
derece m u h k e m ve s a ğ l a m o l m a s ı n a itina gösteril­
mesi ve kısa bir s ü r e d e tamamlanarak ı ^ p ı l a n ona­
rım çalışmalarını gösterir defterlerin g ö n d e r i l m e a ,
p a d i ş a h e m r i o l d u ğ u belirtilerek,bu emirlere
dikkatle ve titizlikle u y u l m a s ı ve tersine olan her­
hangi bir d a v r a n ı ş t a n kaçınılması vurgulanmıştır.
 14 Dr.Ibrahim ATEŞ

A n c a k Medine-i M ü n e v v e r e ' d e k i s ö z ü edilen bı'7-intihâb gönderilen mühendis halifesi ma'rifeti ve

m ü b a r e k yerlerin o n a r ı m , y a p ı m ve t a n z i m i ile b i ­ ma'rifet-i şer'-i şerîf ve me'mûrîn-i şâire marifetlerim­
le keşf ve mu'âyenesiyle mikdâr-ı masârıf-ı
na e m i n i tayini ve benzeri hususlar h a k k ı n d a s â d ı r
inşâiye/erini mübeyyin defterleri takdîm ve inşâ ve
olan yedi adet a y r ı a y r ı evamir-i ş e r i f e ile Evasıt-ı tanzimlerine şürû' ve mübâşeret olunmak üzre baş­
R e c e b - 1 2 4 7 H . (9 Aralık 1 8 3 1 M . ) tarihli o l u p y u ­ ka ve zikrolunan ebniye-i müteberreke masânfât-ı
k a r ı d a s ö z ü edilen f e r m a n ı n surre e m i n i H a c ı Ed- inşâiyelerine mahsuben mukaddem gönderilmiş
olan mebâliğden mâ'ada Hazîne-i Evkâf-t
hem tarafından hasbelkader m a h a l l i n e ulaştırıla-
Humöl/ûn'dan iki yük elli bin kuruş irsâl kılınmış
madıgı 1249 H. (1833 M.) tarihli başka bir olduğunu hâvi başka ve yine Medîne-i Rahmet-
belge^^ de belirtilmektedir. defînde Bâbu's-Selâm nâm mahalde ihyâ-kerde-i
şâhâne olan medrese-i celîle kütübhâne-i münîfe
S ö z k o n u s u e m i r l e r ve g ö n d e r i l m e s i karar­ müderris ve hademe-i sâiresine mu'ayyen vazâ'if ve
laştırılan m e b l a ğ l a r ı n ertesi yıl mahalline y e n i surre sâirenin ma'a zam gönderildiğini muhtevî başka ve
emini Seyyid A h m e d A g a vasıtasıyla mahalline yine Medîne-i Münevvere'de vâki' Hamîdiye medre­
u l a ş t ı r ı l a r a k ö n g ö r ü l e n o n a r ı m ve y a p ı hizmetleri­ se-i celîlesinde mahfuz olan kütüb-i şerife ber-
mûceb-i irâde-i seniyye tanzîm kılınan kütüb-hâne
n i n y e r i n e g e t i r i l m i ş o l d u ğ u a y n ı belgenin m u h t e ­
dolâblarma vaz' ile şürûtu mucibince amel olunmak
vasından anlaşılmaktadır. bâbında başka ve sâlifü'l-beyân ebniye-i müteberreke
binâ emîni sâbık Azız Efendi'nin vefâtı vukûuyla ye­
S u n u l a n belgelerle bilgilerden O s m a n l ı Sul­ rine dâmâdt Ali Vahîd Efendi binâ emîni nasb ve
t a n ı I I . M a h m u d ' u n , Mescid-i Nebevi ile M e d î n e - i ta'yîn olunduğunu müş'ir başka ve emîn-i
M ü n e v v e r e ' d e k i d i ğ e r m e s c i d , medrese, m e k t e p , mûmâileyh Ali Vahîd Efendi'nin yirmibeş aylık gü-
k ü t ü p h a n e ve t ü r b e l e r i n b a k ı m ve o n a r ı m ı n a ne zeşte ma'âş olarak hazîne-i merkûmeden yirmibeş
bin kuruş irsâl olunduğunu mübeyyin başka ve
kadar ö n e m v e r d i ğ i ortaya ç ı k m a k t a d ı r . H e r yıl b u
sâlifü'z-zikr i'mdr ve inşâ buyrulan Mescid-i Şerîf-i
m ü b a r e k y a p ı l a r ı n b a k ı m ve o n a r ı m ı n a h a r c a n m a k Küba'nın kadîmden hademesi olan Şeyh Hamza'ya
ü z e r e g ö n d e r i l e n külliyetli miktarda p a r a n ı n y a n ı n ­ vakf-ı celîl-i şahaneden imamet içün senevi yüz yir­
da m ü h e n d i s , m i m a r ve s a n a t k a r l a r ı n b u gaye ile mi ve hitabet içün altmış ve oğlu Şeyh Mehmed'e
dahi müezzinlik ue kayyımlık içün altmışar kuruş-
b o l m i k t a r d a ö d e n e n m a a ş ve h a r c ı r a h l a r l a İ s t a n ­
dan cem'an mûmâileyhimâya senevî üçyüz yirmi ku­
bul'dan M e d i n e - i M ü n e v v e r e ' y e g ö n d e r i l m e s i , bu ruş vazîfe ta'yîniyte cihât-ı merkûme uhdelerine
hususta g ö s t e r i l e n ilgi ve i t i n a n ı n bir b a ş k a belirti­ tevcîh ve kaleminden lâzım gelen berâtları bi't-tastîr
sidir. Ö y l e k i , y ü r ü t ü l e n o n a r ı m ve yenileme çalış­ tesyîr kılınmış idüğüni mutazammın başka ve iki
m a l a r ı n ı n b ü y ü k bir dikkat ve itina ile s ü r d ü r ü l ü p yüz kırk yedi senesi Evâsıt-ı Recebinde dîvân-ı
hümâyûn tarafından başka şeref-südür olan evâmir-i
o n a r ı l a n yerlerin m u h k e m ve s a ğ l a m bir şekilde kı­
aliyye ile meblağ-ı mezkûr ve cihât-ı mezkûrenin Ha­
sa bir s ü r e i ç i n d e b i t i r i l m e s i için g ö n d e r i l e n mü­ remeyn Muhâsebesinden tasdîr ettirilen iki kıt'a
hendis kalfası ve maiyyetindeki personel ile yetinil- berâtları ve zamm-ı vazîfe husûsunun sûret defteri,
m e m i ş , daha üst d ü z e y d e n t e k n i k e l e m a n g ö n d e ­ Evkâf-ı Hümâyûn nâzın Sâbık müteveffâ Tâbir
Efendi ma'rifetiyle surre-i hümâyûn emîni sâbık
rilmiştir. B u hususu y a p t ı ğ ı m ı z a r a ş t ı r m a ve incele­
sa'âdetlü El-Hâc Edhem Efendi'ye tevdı'an ol savb-i
mede tespit e t t i ğ i m i z d ö r t a y r ı belgede g ö r m e k t e ­ şeref-evbe gönderilmiş olup ancak meblağ-ı mezbûr
yiz. A y n ı t a r i h i t a ş ı y a n bu belgelerden b i r i ferman, iki yük elli bin kuruş ile binâ emini mûmâ ileyhin
d i ğ e r l e r i b u f e r m a n g e r e ğ i y a p ı l a n i ş l e m l e r i dile güzeşte ma'âşı olan yirmibeşbin kuruş ki cem'an iki
getiren tafsil t ü r ü n d e n ilm u haber kayıtlarıdır. yük yetmişbeş bin kuruş hasbe'l-kader mahalline
vâsıl otamayıp Haztne-i Evkâf-ı Humâyûn'da
H a r e m - i Mescid-i Nebevi Ş e y h i Hâfız Isa emâneten hıfz ettirilmiş ve evâmir-i aliyye-i mezkûre
ile mârru'z-zikr berâtlar esnâ-yı râhda zâyi' olmuş ol­
A ğ a ile Medine-i M ü n e v v e r e k a d ı s ı n a hitaben yazı­
duğundan bahisle mebâliğ-i mezkûre işbu sene-i
lan bu f e r m a n ^ ^ aynen ş ö y l e d i r : mübârekede surre-i hümâyûn emîni nasb ve ta'yîn
kılınan dergân-ı âlî kapucu-başılarından Seyyid Ah­
Belge: 6
med Ağa'ya bi't-tevdî' irsâl olunmak üzre zikr olu­
"Şeı;hü'l-Harem-i Nebevi Hâfız İsa Ağa nan evâmir-i aliyye dîvân-ı hümâyûn tarafından
tasdîr ve berât-ı şerîfe-i mezkûrenin dahi zâyi'den
dâme uluvvuhu\;a ve Medine-i Münevvere kadı­
tahrtriyçün Haremeyn-i Şerîfeyn muhâsebesine ilm
sına hüküm ki, mu'teberân-ı hcâl-i devlet-i a/iy- ü haberi i'tâ ve tesyîr olunmak hususu irâde-i seniy-
yemden Evkâf-ı Humâı;ûnum nâzın Es-Seı^^/id yeye menût idügüni mütehayyizzân-ı ricâl-i devlet-i
aliyyeden hâlen Evkaf-ı Hümâyûn nâzın atufetlü
22. Valaflar Gene! Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen efendi hazretleri bâ-takrîr ifâde etmiş ve keyfiyet
965 nolu A h k â m defterinin 72-73. sayfalarında kayıtlı, huzur-ı humâyûn-ı hazret-i şâhâneye lede'l-arz ol
divanî yazı ile yazılmış ve 28 satırdan ibaret olan bu bel­ veçhile tanzim ve ıcrâsma mübâderet olunması
ge aynen şöyledir: mazmûmuna hatt-ı şerîf-i kerâmet-i redîf-i
Belge: 5 mülûkâne leuha-tırâz südûr olarak mantûk-ı münîfi
üzre divân-ı hümâyûn tarafından zâyi'den evâmir-i
"Medîne-i Münevvere nevveraha'llahu Te'âlâ ilâ yeu- aliyye isdâr kılınmış olmağla zikr olunan vazâif
mi'l-ahirede mukaddemen i'mdr ve inşâlarına irâde-i berâtlarının dahi zâyi'den tasdîri içün Haremeyn-i
haiiriyet ifâza-i seniyye-i lâhâne ta'allukuyla Şerîfeyn muhâsebesine işbu ilm ü haber verildi. Fî.
me'miıru rna'rifeti\;le resîde-i hüsn-i hitâm olan Mes­ 18 Cemâziye'l-âhir-1249"
cid-i Şerîf-i Kuba ve makâmât-ı u/yâ-yı sdire-i sa'âdet
- ihtiva ebniye/erınin ve gerek mu'ahharen ta'mîr ve 23. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
tanzimine irâde-i keramet ifâde-i mülûkâne ta'alluk 965 nolu Ahkâm Defterinin 116-117. sayfalarında ka­
eden mihrâb-t şerîf-i Hazret-i Osman ve Mescidü'l- yıtlı olup, divanî yazı ile yazılmış ve 34 satırdan ibaret
gamâm ismiyle müsemma Mescidü'n-Nebevî aletj- olan 19 Cemaziyel-Ahir-1250 H . (12 Ekim 1834 M.)
hi's-selâm ve vâki' sâire-i ma'lûmenin dâr-ı a/ij/yeden tarihli f e r m a n .
 MESCID-I N E B E V I ' N I N GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 15
El-Hâc Mehmed Sa'id dâme uluuvuhunun bun­ eşyâyı tedârik ve tehyi'e ile emr-i binaya
dan akdem takdim e\^lediği iki bend takririnde mübâşerete müsâra'at eylemesine medâr-ı
b e y â n ve Surre-i Humâı^ûnum Emîni sâbık suhûlet olmak içün bi'l-istishâb götürmek üzre
dergâh-ı mu'allâm kapucubaşılarından £s-Sey- iki yüz kisesi mûmâileyhe ve sekiz yüz kîsesi
y/c/ El-Hâc Ahmed dâme mecduhunun hâlen surre-i hümâyûnum emîni dergâh-ı
i'lâmmda tafsil ve aydn kılındığı üzere Medîne-i mu'allâm kapucubaşılarından Hâfız Mehmed
Münevvere nevveraha'llahu Te'âlâ ilâ yeumi'l- dâme mecduhu istishâbıyla irsâl olunmak üze­
âhirede mukaddem ve mu'ahher i'marına irâde- re tanzîmi dahi tensîb olunduğu sûretde ol veç­
i hat/riı/et ifâde-i mülûkânem müte'allik olan hile Haremeyn-i Şerîfeyn muhâsebesi kalemine
ebnii;e-i âliyenin tekmîl olanlarını sıhhati üzere kayd ile meblağ-ı mezbûr bîn kîse akçenin
keşif defterlerinin irsâli ve kusûr i'mârı iktizâ Evkâf-ı Hümâyûnum Hazînesinden i'tâsı içün
eden makâmat-ı mübârekenin metânet ve başka ve emîn-i mûmâ ileyhin ma'aş ve harc-ı
rasânet veçhile i'mâr ve inşâlarına müsâra'at ve râhı içün başka başka lâzım gelen suretleri ve
müddet-i kalîlede itmâm-ı me'mûriyeti^/le avdet mahalline ıfâde-i hükm mutazammın emri ve
e^/lemek üzere mühendis-hâne-i berri{;ye baş Evkâf-ı Hümâyûnum defterlerine ilm u haberi
hâcesi ve mütercimi El-Hâc îshak zîde mecdu­ i'tâsıyla icrâsı husûsunu Evkâf-ı Hümâyûnum
hunun hâce ve mütercimlik ma'aşlarına halel nâzın müşârun ileyhin takdîm eylediği takrîri,
gelmemek üzere bu husus-ı ha\;ri\;et-mansûsa mübârek hâk-i pây-ı Humâyûn-ı şâhâneme le-
müstakillen me'mûrİK^etine irâde-i aliyyem ta'al- de'l-arz inhâ ve istizân olunduğu üzre icrâ-yı
luk edüp me'mûrıyetini hâvi emr-i şerifim isdâr iktizâsına ibtidâr olunması me'âlinde hatt-ı
ve i'tâ olunup kendisine iktizâsı üzere harcırah ihsân nukat-ı mülûkânem levha-âray-ı südûr ol-
ve ma'âş tahsisiyle ebniye-i âliye içün tertibi mağla mûcibince lâzım gelen sûretleri ve ilm u
iktizâ eden mebâliğ bi'l-mülâhaza tekrâr arz ve haberi i'tâ kılınmış olmağla bervech-i muharrer
istî'zân kılınmak üzere Evkâf-ı Hümâyûnum işbu emr-i âlî-şânım ısdâr ve irsâl olunmuştur.
Hazînesine ilm u haberi vürûd etmiş olduğun­ İmdi vüsûlünde sen ki Şeyhü'l-harem-i mûmâ
dan merbûtan takdim kılman bir kıt'a varakaya ileyhsin bâlâda beyân olunduğu üzere binâ
Evkâf-ı Hümâyunum rûz-nâmçĞsi defterlerin­ emîni mûmâ ileyhe ol mikdâr ma'aş tahsis ve
den ihrâc kılman kuyuda nazaran ebniye-i otuz bin kuruş harc-ı râh ile ebniye-i merkûme
mezkûreye mukaddemen der-sa'âdetimden masârıfına mahsûben yüz bin kuruş i'tâ olun­
ta'yîn kılman mühendis halifesi İzzet ve duğu ma'lûmun oldukda ebniye-i âtiye-i
mücavirinden b i n d emini Vahîd, maslahat mezkûreye mûmâ ileyh ihtimâmlu ve keremi­
şürû'ları târihinden i'tibâr ile hazîne-i yetlü başlayarak bi-mennihi Te'âlâ müddet-i
mezkûreden mâhiye biner kuruş ma'aş ve mü- kalîlede itmâmma müsâra'at eylemek ve
hendis-i mûmâ ileyhin i'tizâmmda on bin kuruş masârıfını telef ve selefden vikâye etmek veçhi­
harc-ı râh i'tâ olunmuş olduğu müstebân olup le inzimâm-ı re'y eylemek ve masârıfını telef ve
ancak mûmâ ileyh tshâk, fennen ve rütbeten selefden vikâye etmek veçhile inzimâm-ı re'y ve
kadr ve haysiyeti selefine fâik olduğu ve binâ ma'rifetin ve ma'rifet-i şer' ve vücûh ma'rifetle­
emâneti dahi ilâve-i me'mûriyeti kılındığı cihet­ riyle masârtf-ı vâkı'ası defterini terkîm ve
le lâyık-ı veçhile ma'âş tahsisi ve harc-ı râh ba'de'l-imzâ ve temhîr zuhûr eden fazlasıyla
i'tâsıyla tesyîri icâbından bulunmuş olduğuna mûmâ ileyh İshak zîde mecduhuya teslîmen
binâen bi-mennihi Te'âlâ Medîne-i Münevve- der-sa'âdetime irsâl ve evkâf-ı Hümâyûnum
re'ye usûluyla maslahat-ı hayriyyeye şürû'un- Hazînesine teslîm olunmasına mübâderet eyle­
dan i'tibâr ile mahiye ikibin kuruş ma'aş ve sin ve sen ki kâdî-ı mûmâ ileyhsin sen dahi
iyâb ve zehabında sarfetmek üzere otuz bin ku­ mûcib-i emr-i şerîfimle amel ve hareket eyleye-
ruş harc-ı râh i'tâsı tensîb olunmuş ve ebniye-i sin bâbmda fermân-ı âlî-şânım sâdır olmuştur.
mezkûrun sür'at-ı inşâ ve tekmîli zımnında FÎİ9C. 1250."
i'tâsmı ifâde etmiş olduğu beşyüz bin kuruşun
Tetkikinde de anlaşılacağı ü z e r e b u ferman­
kâmilen i'tâsı, ebniye-i mezkûrun masârıfı he­
da ö n e m l e ü z e r i n d e durulan hususlar şunlardır:
nüz sahîhan tebeyyün etmemiş ise de ebniye-i
âliye-i mezkûreye ihtimâmlu ve keremiyetlü 1. O s m a n l ı D e v l e t i n i n ileri gelen devlet
başlayarak bi-mennihi Te'âlâ müddet-i kalîlede a d a m l a r ı n d a n Evkâf-ı H ü m â y û n N â z ı n M e h m e d
itmamına müsâra'at eylemek ve masârıfını te­ Said'in daha ö n c e saltanat m a k a m ı n a s u n m u ş o l ­
lef ve selefden vikâye etmek ve ma'rifet-i şer'i d u ğ u iki maddelik raporu ile surre-i h ü m â y û n emi­
ve Şeyhü'l-Harem-i Müşârûn ileyh ve vücûh ni dergah-ı muallâ kapıcıbaşlarından^'^ H a c ı A h -
ma'rifetleriyle masârıf-ı vâkı'ası defteri terkîm med'in ilâmında a ç ı k l a n m ı ş o l d u ğ u ü z e r e , Medine-i
ve ba'del-ve't-temhîr zühûr eden fazlasıyla bi'l- M ü n e v v e r e ' d e p â d i ş â h irâdesiyle ö n c e ve sonra
istishâb avdet ve Evkâf-ı Hümâyûnum Hazîne­ o n a r ı l a n m ü b a r e k y a p ı l a r d a n o n a r ı m ı bitirilmiş
sine teslîme mübâderet eylemek üzere bin kîse olanların d o ğ r u bir şekilde keşif defterlerinin g ö n -
akçe tertîb ve mûmâ ileyh hemân bu taraftan 24. Kapıcıbaşı, Saray kapıcılarının âmiri ve büyük zabiti
hareket ve ol savb-i şeref evbe vüsûlünde mas­ hakkında kullanılır bir tabirdir. M.Zeki Pakalın, a.g.e.,
lahatı dest-gâhhk ve tîz elden lüzumu olan C.n,s.l67.
 16 Dr.ibrahim A T E Ş
derilmesi, bitirilmeyenlerin de o n a r ı m ve inşaatla­
rının s a ğ l a m bir şekilde hızla devam ettirilerek kısa
bir sürede t a m a m l a y ı p d ö n m e k üzere m ü h e n d i s -
h â n e - i berriyye b a ş h o c a s ı ve m ü t e r c i m i olan H a c ı
İshak'ın, h o c a l ı k ve m ü t e r c i m l i k m a a ş l a r ı n a halel
gelmeksizin bu hayırlı g ö r e v e müstakillen a t a n m a s ı
h a k k ı n d a p a d i ş a h e m r i n i n sâdır o l d u ğ u ,
2 . Belirtilen g ö r e v e atanan H a c ı İshak'ın
fen ve m e s l e k î mertebe b a k ı m ı n d a n itibar ve hay­
siyeti selefinden daha ü s t ü n olup, m ü h e n d i s l i k g ö ­
revinin y a n ı n d a bina eminligi g ö r e v i de uhdeane
tevdi edilmiş olması itibarh/le, h a r c ı r a h ve m a a ş ı n ı n
selefine oranla arttırılarak h a r a r a h ı n m otuz bin, ay­
lık m a a ş ı n ı n da ikibin k u r u ş olarak tensib ve tesbit
edildiği,
3. Medine-i M ü n e v v e r e ' d e k i m ü b a r e k binala­
rın y a p ı m ç a l ş m a l a r ı hızlandırılarak bitirilmea için
h a r c a n m a s ı ö n g ö r ü l e n b e ş y ü z b i n k u r u ş u n tama­
m ı n ı n verilmesi, söz konusu yapıların g e r ç e k mas­
rafları h e n ü z belirmiş olmamakla beraber, bu bina­
ların itina ve ihtimamla inşaatlarına b a ş l a y a r a k A l ­
lah'ın lütfuyla az bir s ü r e i ç i n d e t a m a m l a n m a s ı n a
gayret g ö s t e r i l e r e k h a r c a m a l a r ı n yerli yerince ya­
pılıp telef olmaktan k o r u n m a s ı , y a p ı l a n harcamala­
rın yasaca uygun olarak Harem-i Şerif Şeyhi ve ileri
gelenlerin g ö r ü l e r i ile deftere geçirilip, imzalandık­
tan ve m ü h ü r l e n d i k t e n sonra s ö z ü edilen m e b l a ğ ­
dan arta kalan miktarla birlikte istanbul'a d ö n ü l e ­
rek Evkâf-ı H ü m â y û n Hazinesine teslim edilmesi,
4 . Belirtilen gaye ile bin k î s e ^ ^ a k ç e hazırla­
n a r a k adı g e ç e n b a ş hoca H a c ı i s h a k ' ı n istan­
bul'dan hareket edip Medine'ye ulaştığında gere­
ken e ş y a ile malzemeyi tez elden t e m i n edip der­
hal y a p ı işine b a ş l a m a s ı n ı kolaylaştırmak için bera­
berinde g ö t ü r m e k ü z e r e kendisine yüz kise teslim
edilmesi, arta kalan sekizyüz kisenin de surre-i h ü ­
m a y u n e m i n i Hâfız M e h m e d ile g ö n d e r i l m e s i için
gerekli d ü z e n l e m e n i n y a p ı l m a s ı ,
5. Evkâf N â z ı n M e h m e d Said'in saltanat
m a k a m ı n a s u n d u ğ u s ö z ü g e ç e n r a p o r u n d a , söz
konusu bin kise a k ç e ile bina eminligine atanan
m e z k û r b a ş h o c a H a c ı İshak'a ö d e n e c e k harcırah
ve m a a ş ı n Evkâf-ı H ü m a y u n Hazinesinden karşı­
l a n m a s ı için gerekli emirlerin ilgili yerlere verilmesi
ve defterlere geçirilmesini inha ederek izin isteğin­
de b u l u n d u ğ u n d a , g e r e ğ i n i n ifâsını ihtiva eden
hatt-ı h ü m a y u n s â d ı r o l d u ğ u belirtilerek, H a r e m - i
Mescid-i Nebevi Ş e y h i ile Medine Kadısının yeni
atanan b i n â eminine y a r d ı m c ı o l m a l a r ı , işlerin hız­
la y ü r ü t ü l e r e k o n a r ı m l a r ı n m u h k e m ve s a ğ l a m o l ­
m a s ı n a gayret g ö s t e r m e l e r i , tahsis edilen ö d e n e k ­
lerin telef edilmemesi ve y a p ı l a n h a r c a m a l a r ı n sıh­
hatli bir şekilde kendileri ile ileri gelenlerin g ö r ü ş ü
ile deftere geçirilerek arta kalan para ile birlikte is­
tanbul'a g ö n d e r i l m e s i , emredilmektedir.
B u f e r m a n ı n ihtiva ettiği emirlerin uygulan­
dığını g ö s t e r e n a y n ı tarihli üç belgeden birinde^*^
s ö z k o n u s u b i n kise a k ç e l i k m e b l a ğ ı n Evkâf-ı
H ü m â y u n Hazinesinden verilmesi ve fermanda be­
lirtilen şekilde Medine-i M ü n e v v e r e y e g ö n d e r i l e ­
rek o n a r ı m ı gereken m ü b a r e k yapıların o n a r ı m ve
y a p ı m ı işlerinde h a r c a n m a s ı için deftere kayıt su­
reti verildiği belirtilmektedir. A y n ı defterde kayıtlı
olup, a y n ı tarihi t a ş ı y a n belgelerin ikincisinde^^ bi­
na e m i n i ve m ü h e n d i s olarak Medine'ye g ö n d e r i ­
len m ü h e n d i s h a n e - i berriyye b a ş h o c a s ı ve m ü t e r c i ­
m i H a c ı ishak'ın gidiş ve d ö n ü ş masrafı olarak tah­
sis ve tensib edilen otuz bin kuruşluk h a r c ı r a h ı n ı n
Evkâf-ı H ü m a y u n Hazinesinden verilmesi için dü­
şülen kayıt ö r n e ğ i o l d u ğ u , ü ç ü n c ü s ü n d e ^ ^ ise, adı
g e ç e n i n Medine-i M ü n e v v e r e ' y e ulaşıp g ö r e v e b a ş ­
l a m a s ı n d a , h o c a l ı k ve m ü t e r c i m l i k m a a ş l a r ı n a ha­
lel gelmeksizin yeni g ö r e v i ile ilgili olarak tahsis
edilen aylık ikibin k u r u ş l u k m a a ş ı n ı n da Evkâf-ı
H ü m â y û n Hazinesinden ö d e n m e s i için d ü ş ü l e n
kayıt ö r n e ğ i olduğu belirtilmektedir.
SULTAN ABDÜLMECİD ZAMANINDA
Y A P I L A N GENİŞLETME V E ONARIMLAR:
Osmanlılar D ö n e m i n d e yapılan onarımların
en b ü y ü k ve en genişi Sultan A b d ü l m e c i d zama­
n ı n d a yapılandır. 1 2 6 5 H . ( 1 8 4 9 M.) yılında b a ş ­
latılıp 1 2 7 7 H . ( 1 8 6 0 M.) yılında bitirilen bu yeni­
leme ve o n a r ı m ç a l ı ş m a l a r ı n d a , usta ve sanatkaria-
rın en liyakatlisi istihdam edilmiş, malzemenin en
değeriisi ve en güzeli kullanılmıştır. A r a ş t ı r m a ve
incelemeler sonucu gereken her türlü malzeme te­
m i n edilmiş ve bu u ğ u r d a hiç bir harcamadan kaçı-
nılmamıştır. Y a k l a ş ı k o n iki yıl s ü r e n bu k a p s a m l ı
o n a r ı m ve g e n i ş l e t m e ç a l ı ş m a l a r ı n d a işi aceleye
getirerek s ı r a d a n bir o n a r ı m gibi geçiştirilme cihe­
tine gidilmemiş; peyderpey ve â h e s t e aheste itinalı
bir şekilde Mescid-i N e b e v î ' n i n yüceliğine ve b ü t ü n
m ü s l ü m a n l a n n g ö n ü l l e r i n d e k i saygınlığına uygun
olarak y ü r ü t ü l m ü ş t ü r .
25. Altın ve gümüş paraların muhafazası için mahfaza ma­
kamında kullanılan torba demek olan bu tâbir, aynı za­
manda muayyen bir miktar parayı tazammun eden bir
ıstılahtır. Kise yazılır, kese denilirdi. Eski zamanlarda al­
tın ve gümüşe g ö r e kıymeti başka başka idi. Yine eski
zamanlarda akçe için kese, altın için de surre tabiri kul­
lanılırdı. Altın ve gümüşe göre kıymeti değişen kese za­
man itibariyle de farklar göstermiştir. Patih ve II.
Bâyezid zamanlarında kese denildi mi otuz bin akça ve­
ya onbin altın anlaşılırdı. Daha sonraları Trablus, Tunus
ve Cezayir darphanelerinde basılan "Sultani Altını" ke­
selerin her biri bin adetlik olduğu gibi 1537 tarihinde
yirmi bin, 1660-61 senelerinde kırk bin ve 1688'den
sonraki senelerde elli bin akça bir kese itibar olunmuş­
tur. Keseye "İstanbul kesesi" "Kise-i Rumî", Kise-i Diva­
ni" ve Kise-i Mısrî" diye isimler de verilmiştir. Hal ve za­
mana ve paranın rayicine g ö r e değişen kese, nihayet
beş yüz kuruşta karar kılmıştır.
26. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
965 nolu A h k â m Defterinin 115. sayfasında kayıtlı
olup, divanî yazı ile yazılmış olan 16 Cemaziye'l-âhir-
1250 H . (9 Ekim 1834 M.) tarihli ilm-u haber sureti.
27. Aynı defterin 116. sayfasında kayıtlı ve 16 satırdan iba­
ret olan divanî yazı ile yazılı ve 16 Cemaziye'l-âhir
1250 H . (9 Ekim-1834 M.) tarihli ilm u haber sureti.
28. Aynı defterin 116. sayfasında kayıtlı ve 17 satırdan iba­
ret olan divanî yazı ile yazılı ve 16 Cemaziye'l-âhir-
1250 H . (9 Ekim-1834 M.) tarihli ilm-u haber sureti.
 MESClD-1 NEBEVÎ'NİN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GlRlŞlMLERl 17

Mekke-i M ü k e r r e m e ve M e d î n e - i M ü n e v v e r e l ü m veya y ö n t a m a m e n yenilenerek o n a r ı l d ı k t a n

harem-i Şeriflerinin zabıtları ile görevlilerinin asıl sonra d i ğ e r b ö l ü m veya y ö n ü n yıkımıyla o n a r ı m ı ­
m a a ş l a r ı ve y a p ı l a n zamlarla Mekke ve Medine'de­ na başlanılmıştır. Yıkılan her eski k ı s m ı n yerine
ki m ü b a r e k yapıların b a k ı m ve o n a r ı m ı için ö n e r i ­ yenisi m u h k e m ve itinalı bir ş e k i l d e y a p ı l m ı ş t ı r .
len bazı mâli tedbirleri ihtiva eden bir belge^^nin H ü c r e - i Nebeviyye ile t e m e l i s a ğ l a m ve y a p ı s ı
2 9 - 3 4 . satırlarında: m u h k e m olan b a z ı d u v a r l a r ı n d ı ş ı n d a Mescid-i
N e b e v î ' n i n her tarafı yıkılarak yeniden yapılmıştır.
"...Mekke-i Mükerreme ve Medîne-i Mü-
M i n b e r ve Mihrab-ı N e b e v î de o n a r ı l a r a k o l d u ğ u
nevvere'de vâki ebni\^e-i Seni\;ı;e-i mütâreke
gibi muhafaza edilmiştir. Kuzey duvan ile batı du­
ta'mîrât-ı masarifâtı\;çün Hazîne-i Evkâf-ı
v a r ı n ı n Mecidiye minaresinin bitişiğinde olan az
Humâ{^ûn'a bir güne karşılık tertîb olunama­
miktardaki kısmın dışında kalan yerleri yıkılmamış­
mış olduğundan ş i m d i y e kadar vukû' bulan
tır. Keza H z . O s m a n m i h r a b ı da, yapısı s a ğ l a m ve
ta'mîrâtı her ne hâl ise hazîne-i merkûme tara­
güzel o l d u ğ u için yıkılmamıştır. Eski s ü t u n l a r yeni
fından rü'yet olunmakda ise de masârıf-ı
ve yekpare olan s ü t u n l a r l a değiştirilmiştir. A n c a k
mezbûrun masraf ka];dına mahal olmaı^up
Ravza-i M u t a h h a r a k ı s m ı n d a k i beyaz ve kırmızı
evkâf-ı şâire hâsılatından rü'f^eti münâsib ola­
mermerlerden yapılmış ve tezhib edilmiş olan eski
cağı misüllu ta'mîr vukû'unda terk ve te'hîri bir
s ü t u n l a r yine yerlerine iade edilmişlerdir. A y n c a
veçhile tecviz olunur mevâddan olmayup, der­
y a p ı l a n kubbeleri üzerlerine oturtmak için duvarla­
hal tesviyesi lâzımeden bulunduğundan,
ra bitişik olarak yeni s ü t u n l a r yapılmıştır. D ö r t g e n
sâlifü'l-beyân ebniye-i seniyye tâ'mtrâtı
biçimindeki t a ş kaideler ü z e r i n e dikilen yeni s ü t u n ­
masânfâtı içün senevi irâde buyrulan mahal­
ların başlıklan ü z e r i n e oturtulan kemerler ve kub­
den iki yü/c elli bin kuruş veyahut tensib ve
beler de yapılmıştır. Bakır ş e b e k e l i ve rengarenk
irâde buyrulduğu mikdâr mebâliğin karşılık
vitray c a m l a r ı n ı n yer aldığı sanat ş a h e s e r i olan
tedâriki îcâb-ı maslahatdan idüği beyânıyla..."
pencereleri, mescidin içine giren ışıklara bir b a ş k a
ş e k l i n d e devam eden ifâdelerden, belirtme­
güzellik s a ğ l a y a c a k şekilde yapılmıştır. Kuzey, do­
ye çalıştığımız husus dile getirilmiştir. Z a m a n ı n
ğu ve batı revakları"^^ genişletilmiştir. Kuzey ve do­
Evkaf N â z ı n M e h m e d H a s î b P a ş a t a r a f ı n d a n Ha-
ğu taraflarında üç revak yerine iki revak y a p ı l m ı ş ­
remeyn-i Şerifeyn ile ilgili olarak A h k â m - ı Adliye
tır. Batı t a r a f ı n d a ise M e c i d i y e m i n a r e s i n d e n
y ü c e meclisine arz edilen y a r d ı m hususu, meclisin
B â b ü r - R a h m e minaresine kadar olan kısımda d ö r t
uygun g ö r ü ş ü ve p a d i ş a h Sultan A b d ü l m e c i d ' i n
revak yerine üç revak yapılmıştır. Kıble tarafındaki
s â d ı r olan f e r m a n ı ile maliye hazinesinden karşı­
avluya paralel olan revaklar genişletilmiştir. A n ­
l a n m a s ı emredilmiştir. 16 Receb 1 2 6 3 H . (18 Ha­
cak, ö n c e l e r i üç revak ile kuzey t a r a f ı n d a k i alan­
ziran 1 8 4 7 M . ) tarihli b a ş k a bir b e l g e ^ ° n i n 1 9 .
dan ibaret olan mescidin avlu t a r a f ı n d a iki revak
s a t ı r ı n d a , 1 2 6 3 H . ( 1 8 4 7 M . ) yılında 1 2 5 0 kise
ilave etmek suretiyle asıl mescidin t a m a m ı örtül­
surre-i h ü m â y û n tertibatı ve ü ç y ü z kise de Mekke
m ü ş t ü r . D o ğ u duvarının ana minareden Cibril Ka­
ve Medine'deki m ü b a r e k yerlerin o n a r ı m masrafla­
p ı s ı n a kadar olan b ö l ü m ü 5 tam 1/4 arşın geriye
rı karşılığı o l m a k ü z e r e t o p l a m olarak bin b e ş yüz
elli kise y a r d ı m ı n ı n Mekke ve Medine'ye g ö n d e r i l ­ çekilerek yapılmıştır. B ö y l e c e 1 2 9 3 m kadar bir
mek ü z e r e tahsis edildiğini g ö r m e k t e y i z . g e n i ş l e t m e yapmak suretiyle ö n c e l e r i dar o l u p , iz­
dihama yol a ç a n H ü c r e - i Nebeviyye ile d o ğ u duva­
Gerek Evkaf N â z ı n M e h m e d Hasib P a ş a rı a r a s ı g e n i ş l e t i r e l e r e k Hac mevsiminde H z . Pey­
t a r a f ı n d a n sunulan ö n e r i d e g e ç e n ifâdeler ve ge­ gamber (S.A.V)'i ziyaret eden h a c ı l a r ı n rahatlıkla
rekse g ö n d e r i l m e s i uygun g ö r ü l ü p tahsis edilen g e ç m e l e r i n e imkan sağlanmıştır. Y a p ı l a n bu g e n i ş ­
m e b l a ğ , O s m a n l ı Devletinin Mescid-i Nebevi ile letme ile Mescid-i N e b e v î ' n i n t o p l a m y ü z ö l ç ü m ü
Medine-i M ü n e v v e r e ve Mekke-i M ü k e r r e m e ' d e k i
m ü b a r e k yerlere g ö s t e r d i ğ i b ü y ü k ilgi ve yakınlığı 1 0 . 3 0 3 m ye ulaşmıştır. G e r ç e k l e ş t i r i l e n bu ge­
ortaya k o y m a k t a d ı r . n i ş l e t m e sonucu ana minare ile yeni y a p ı l a n d o ğ u
d u v a r ı a r a s ı n d a meydana gelen b o ş l u ğ a altlı-üstlü
H a r e m - i Mescid-i Nebevi Ş e y h i Davud Pa-
ş a ' n ı n Sultan A b d ü l m e c i d ' e yazdığı bir yazıda bu 29. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
967 nolu A h k â m defterinin 198-199. sayfalannda ka­
mescidin 4 0 0 yıla yakın bir süredir g e n i ş bir o n a n ­ yıtlı, sık divanî yazı ile yazılmış ve 75 satırdan ibaret
ma tâbi t u t u l m a d ı ğ ı n ı , dolayısıyla her g e ç e n g ü n olan 29-Rebiul-ewel-1263 H . (6 Mart 1847 M.) tarihli
biraz daha harap olmaya yüz t u t t u ğ u n u belirtmesi ilm u haber.
ü z e r i n e Sultan A b d ü l m e c i d , mahalline göriderdiği 30. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
m ü t e h a s s ı s elemanlar vasıtasıyla k o n u y u inceletip 967 nolu A h k â m defterinin 280. sayfasında kayıtlı ve
Mescidin durumunu ö ğ r e n e r e k , bu o n a r ı m ı n başla­ divanî yazı ile yazılmış olan 35 satırdan ibaret 16. Re­
ceb 1263 H . (18 Haziran-1847 M.) tarihli ilm u haber.
tılmasını emretmiştir. Y ö n e t i m ve denetimini bizzat
kendisinin seçtiği kimselere tevdî e t m i ş o l d u ğ u bu 31. Revak; 1) Sıra sütunlar veya sıra ayaklar üstüne dam ve­
ya tonoz yapılarak üstü örtülmüş ve önü açık olan sü-
o n a r ı m ve g e n i ş l e t m e y e fevkalâde ö n e m atfetmiştir.
tunlu yol ve galeri.
Mescid-i N e b e v î ' d e namaz kılmak isteyenle­ 2) Mısır Camilerinde avlunun revaklı kısımlarındaki üstü
re engel o l m a m a k için o n a r ı m çalışmaları b ö l ü m örtülü yere de revak denir.
b ö l ü m o l m a k ü z e r e y ü r ü t ü l m ü ş t ü r . Yıkılan bir b ö ­ S a n a t Ansiklopedisi, C.3, s. 1671-1672.
 18 Dr.ibrahim A T E Ş
ve ü s t t e k i n e i ç e r d e n merdivenle çıkılan iki katlı kü­
ç ü k bir h a l v e t - g â h yapılmıştır. Buraya H ü c r e - i Ne-
beviyye'nin bazı malzemeleri k o n u l a g e l m i ş t i r . D i ­
ğ e r taraftan ana m i n a r e n i n batı kapısı işlemeli kır­
mızı taşlarla yeniden y a p ı l a r a k ş a h e s e r hale getiril­
miştir. Mescidin dış t a r a f ı n d a Cibril K a p ı s ı ile ka­
dınlar kapısı a r a s ı n d a kalan b ö l ü m e abdest alınma­
sı için sıra halinde musluklar d ö ş e n m i ş t i r . B u arada
Cibril Kapısı, asıl k a p ı n ı n hizasında yapılırken, yakı­
lıp yeniden y a p ı l a n B â b ü s - S e l a m kapBinın muhte­
ş e m şekli T ü r k 4 s l â m mimarisiyle sanat zevkini yan­
sıtır bir eser o l m u ş t u r . A y r ı c a içerde Babus-Selam
kapısının ö n kısmında yapılan \üce kubbe, mesci­
din g ö r ü n ü m ü n e bir b a ş k a güzellik sağlamıştır.
D i ğ e r taraftan mescidin kuzey t a r a f ı n d a k i
bazı evler satın a l ı n a r a k mescidin kuzey d u v a r ı n ı n
c i v a r ı n d a o l a n mahzen ve ekmekhane ile birlikte
yıktırılıp yerlerine her birinde d ö r d e r oda bulunan
ve biri s a ğ tarafta, diğeri sol tarafta olan i k i saha
yapılmıştır. S a ğ taraftaki m e k t e p , sol taraftaki da
mahzen olarak d ü z e n l e n m i ş t i r . A r a l a r ı n d a bir de
abdest a l ı n a c a k yer bulunan bu sahalara mescidin
içine ve dışına açılan ikişer k a p ı yapılmıştır. B ü y ü k
ve derin bir t e m e l ü z e r i n e oturtulan Mecidiye m i ­
naresi, en güzel ve en b e d î î b i ç i m d e yapılmıştır.
Ö n c e l e r i mescidin avlusunda a y d ı n l a t m a için kulla­
nılan yakıt y a ğ l a r ı n ı n deposu olan kubbeli kısım,
ç e v r e s i n i kirlettiği için yıkılmıştır. B u n u n yerine yu­
k a r ı d a s ö z ü g e ç e n kuzey tarafındaki mahzen ihdas
e d i l m i ş t i r . A ğ a v â t ( a ğ a l a r ) ^ ^ sekisinin ç e v r e s i ,
ü z e r l e r i n d e s a r ı m a d e n î madde ile y a p ı l m ı ş olan
trabzan bulunan ayaklarla yapılmıştır. B u sekinin
g ü n e y i n d e bulunup, bundan biraz daha d ü ş ü k sevi­
yede olan d i ğ e r seki de yenilenmiştir. Y a p ı ve tez­
y i n i n e itina g ö s t e r i l e r e k tezhib edilen t e h e c c ü d
m i h r a b ı b u sekide yer almıştır. B u sekiyle a ğ a l a r
sekisinin a r a s ı k a d ı n l a r k a p ı s ı n a giden yol ile ayrıl­
mıştır. K a d ı n l a r k a p ı s ı n d a n giren kimsenin s a ğ ı n a
d ü ş e n m i h r a b da b u d ö n e m d e yapılmıştır. Keza
a ğ a l a r sekisinin d o ğ u s u n d a k i altlı üstlü olan m a h ­
zen de b u o n a r ı m d a ihdas edilmiştir.
Mescid-i N e b e v î h i n H z . Peygamber (S.A.V.)
z a m a n ı n d a k i kıble tarafı sınırının ü z e r i n d e k i a h ş a p
trabzan kaldırılarak, yerine kırmızı taşların üzerin-
de m ü s e n n e m b i ç i m d e sarı madeninden m ü ş e b -
bek^"* trabzan ilave edilen h â c i z ^ ^ meydana getiril­
miştir. M i h r â b - ı N e b e v î ile S ü l e y m a n m i h r a b ı n ı n
s a ğ ve sollarında o l m a k ü z e r e geçit s a ğ l a m a k için
d ö r t adet k a p ı benzeri giriş yerleri yapılmıştır. Ö n ­
celeri mescidin ö n k ı s m ı n d a n biraz y ü k s e k o l a n ba­
tı, kuzey ve d o ğ u tarafları düzeltilerek her tarafı eşit
hale getirilmiştir. Bu arada mescidin t a b a n ı ile aynı
seviyede olan avlu biraz alçaltılmşür.
Mescidin o n a r ı m ı bitirildikten sonra t a b a n ı
ile kıble d u v a r ı n ı n alt yarısına m e r m e r d ö ş e n m i ş t i r .
D i ğ e r taraftan tavan kısımları çeşitli a ğ a ç , çiçek ve
a k a r s u l a r ı n g ü z e l g ö r ü n ü m l e r i ile n a k ş ve tezyin
edilmiştir. Ö y l e k i b u g ö r ü n ü m , kubbelere bakan
bir kimseyi her kubbede bir b a ş k a b a h ç e o l d u ğ u n u
zanneder hale getirmiştir. B ü t ü n s ü t u n l a r parlatıla­
rak güzel bir şekilde t a ş rengiyle b o y a n m ı ş t ı r . S ü ­
tun başlıkları, Mihrâb-ı N e b e v î ve m i n b e r i n tezhibi
ile S ü l e y m a n M i h r a b ı n ı n tezhibine a y r ı bir itina
gösterilmiştir. Daha sonra İstanbul'dan g ö n d e r i l e n
m e ş h u r hattat Abdullah Z ü h d î Bey, b u g ü n Mescid-
i N e b e v î ' n i n kubbeleri ile d u v a r l a r ı n d a g ö r ü n e n
â y e t l e r ve kasidelerle H z . Peygamber (S.A.V.)'in
isimlerini b ü y ü k bir itina ile yazmıştır. Seneler sü­
ren ve b ü y ü k bir emek m a h s u l ü olan bu güzel yazı­
lar, M ü s l ü m a n - T ü r k l e r i n hat s a n a t ı n ı ne denli ileri
ve güzel b i r sanat haline getirdiklerinin silinmez
şahidi o l m u ş t u r .
B u o n a r ı m d a y a p ı l a n h a r c a m a n ı n kesin
m i k t a r ı n ı g ö s t e r i r muhasebe kayıtlarının t ü m ü eli­
mizde olmamakla beraber, İ b r a h i m Rıfat P a ş a ' n ı n
Mîratü'l-Harameyn"^^ adlı eserinde verilen bilgiden
7 5 0 . 0 0 0 O s m a n l ı lirasına ulaşmış o l d u ğ u anlaşıl­
maktadır. Bu miktar bugünkü değerle^^
8 6 . 2 5 0 . 0 0 0 . 0 0 0 . - T L . etmektedir.
• H z . Peygamber (S.A.V.) ve Hulefa-i R a ş i d î n
z a m a n ı n d a ü ç basamaktan ibaret olan minber, da­
ha sonra Muaviye z a m a n ı n d a Medine'deki valisi
Mervan t a r a f ı n d a n altı basamak ilave edilerek, do­
kuz b a s a m a ğ a çıkarılmıştır. 6 5 4 H . ( 1 2 5 5 M.) yı­
lında bu vaziyette kalan minber 6 5 6 H . ( 1 2 5 7 M.)
yılında Y e m e n h ü k ü m d a r ı t a r a f ı n d a n y e n i l e n m i ş ­
tir. Daha sonra Zahir B a y b a r s ' ı n g ö n d e r d i ğ i m i n ­
berle değiştirilmiş ise de bilahare b u da 7 9 7 H .
( 1 3 9 5 M.) yılında Zahir Berkuk t a r a f ı n d a n g ö n d e ­
rilen minberle yeniden değiştirilmiştir. B u da 8 2 0
H . ( 1 4 1 7 M.) yılında M ü e y y e d ' i n g ö n d e r d i ğ i m i n ­
berle değiştirilmiş o l u p , 8 8 6 H . ( 1 4 8 1 M.) yılında
ç ı k a n y a n g ı n ü z e r i n e yanan s ö z konusu m i n b e r i n
yerini Medine halkı t a r a f ı n d a n y a p ı l a n minber al­
mıştır. Nihayet 9 9 8 H . ( 1 5 8 9 M . ) yılında Sultan
111. M u r a d z a m a n ı n d a bu minber Kuba Mescidine
nakledilerek yerine istanbul'da y a p ı l ı p g ö n d e r i l e n
m e r m e r minber k o n u l m u ş t u r . Ü ç ü k a p ı dışında ve
dokuzu da i ç i n d e o l m a k ü z e r e o n i k i b a s a m a k l ı
olan bu minber bir harika o l u p , g ü n ü m ü z e kadar
Mescid-i N e b e v î ' d e bulunarak M ü s l ü m a n - T ü r k ü n
sanat zevkini dile getirmektedir. M i n b e r i n k a p ı s ı ­
n ı n üst k ı s m ı n d a yazılı olan altı beyitle^^ y a p ı l ı p
g ö n d e r i l i ş gayesiyle, g ö n d e r e n bu ulu sultanın a d ı
ve yapılış tarihi belirtilmiştir.
32. Aslında, saray hizmetlerinde kullanılan harem ağalan
hakkında kullanılır bir tabir olup, burada Mescid-i Ne­
bevî'nin bakımı ile görevli olan kişiler kastedilmiştir.
33. 1) Ev çatısı şeklinde olan;
2) Kabartma, kabartmalı olarak hakkadilmiş olan.
34. Şebeke şekline sokulmuş, ağ ve kafes gibi örülmüş olan
35. Ayıran, bölen.
36. ibrahim Rıfat Paşa, Mir'âtü'l-Haremeyn, C.I, s.468,
satır. 11-12, Dârü'l-Kütüb Matbaası, Kahire-1925.
37. Bu eseri kaleme aldığımız 22 Eylül 1987 tarihinde bir
Reşad Altının 115.000 TL.sına satıldığını öğrenerek
belirtilen rakam elde edilmiştir.
38. İbrahim Rıfat P a ş a y a ait a.g.e. I . cildinin 472. sayfa­
sının baş kısmında neşredilen bu beyitler şöyledir:
 MESCID-I NEBEVÎ'NİN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 19

S U L T A N II. ABDULHAMÎD ZAMA­ bata-i mezkûrun me'âli dahi Hücre-i mu'attara-i

NINDA YAPILAN ONARIMLAR: hazret-i risâlet-penâhî kubbe-i arş kevkebenin
fevkânî cihet-i âliyesi cevânib-i erba'asmda
Sultan A b d ü l h a m i d H a n d ö n e m i n d e Mes-
kâ'in olup, Harem-i şerîf-i sa'âdet-redîf sütûhu
cid-i N e b e v î ' n i n b a k ı m ve o n a r ı m ı ile ilgili olarak
üzerine nâzır olan pencerelerden üç adet bü­
tespit e t m i ş o l d u ğ u m u z bir belge"^^ de mescidin iç
yük pencerelerin içerü cihetinde kadîmden alçı
ve son cemaat mahallinin o n a r ı m ı için y a p ı l a n ke­ ile ma'mûl ufak elvân câm çârçûbelerinin
şif u y a r ı n c a bir yük altıbin ikiyüz k u r u ş h a r c a n m ı ş muhtâc-ı ta'mîr olduğu akdemce devletlü paşa
o l d u ğ u n u a n l ı y o r u z . A n c a k eldeki belgelerde Sul­ Hazretlerinin li-ecli'z-ziyâre bu civâr'i eşrefde
tan A b d ü l h a m i d z a m a n ı n d a daha ziyade H ü c r e - i bulundukları esnâda görülen ehemmiyet üzeri­
Nebeviyye'nin ü z e r i n e yapılmış olan kubbe ile pen­ ne kubbe-i âlî-i mezkûrenin yeşil boyasının
cerelerinin o n a r ı m ı ü z e r i n d e d u r u l m u ş o l d u ğ u n u gubâr-âlûd olarak rengi uçtuğu cihetle emsâli
görüyoruz. vechle tecdîd ettirildiği sırada nakkâşlar tara­
fından görülüp zât-ı âlî-i meşîhat-penâhîye ha­
Hz. Peygamber (S.A.V)'in m ü b a r e k Hücresi­
ber verilmesiyle müşârun ileyh hazretlerinin ve
nin kubbesindeki bir kısım penceredeki alçı, ç e r ç e ­
Medîne-i Münevvere muhâfazat ve müdiriyyeti
ve ve renkli camların o n a n m ı ve mescidin tavanının
aliyyesi vekâletiyle bu cânib-i âlîde ârâm-sâz
zemin kısmının üst taraftaki kubbe duvarlarının sı­
olan birâder-i ma'âli-güher-i emâret penâhileri
v a n m a s ı ile ilgili olarak yapılan bir keşif sonucu veri­
sa'âdetlü siyâdetlü Abdullah Paşa Hazretleri
len bir rapor'*^ da aynen şöyle denilmektedir: birlikte bulunduğu halde hey'et-i âcizânemizle
Belge: 7 mahall-i âlî-i mezkûra çıkılarak Medine-i Mü­
nevvere ta'mîrât müdürü ve mühendis
"Hücre-i mu'attara-i hazret-i risâlet-per)â- ma'rîfetleriyle zikrolunan pencereler keşf ve
hînin kubbe-i mübârekesinin cihât-ı malûme- mu'âyene olundukta kubbe-i hadrâ-yı
sinin üç adet penceresir^in alçıdan ve elvân mezkûrenin dâ'iren-mâdâr bâlâsında kâin ufak
camdan ma'mûl çârçubeleriyle kubbe-i pencerelerden mâ'adâ cevânib-i erba'asmda
mübâreke-i mezkûre cânib-i erba'ası dîvâr-ı Harem-i Şerîf sütûhuna müsâvî ikişer buçuk
Lâmi'ü'l-envârının Harem-i Şerîf sütûhu arşun kaddinde ve bir arşun altı parmak arzın­
zemininden yukarı olan sıvalarının muhtâç ol­ da üçer büyük ve bunların üstünde ve iki arşun
duğu kubbe-i mübâreke-i mezkûrenin kadar irtifâ'mda ve yirmişer parmak kutrunda
derûnuna girilmeden ve pencerelerde muhkem müdevveru'ş-şekl üçer küçük ve bunların daha
timur parmaklıklar sökülmeyerek icrâsı ve iş mâ-fevkinde ve çâr-kûşesinde ikişer arşın on
bu ta'mîrât-ı celîlenin hüsn-i îfâsı hususunun beşer parmak kaddinde bir arşın sekiz parmak
sene-i âtiye Muharreminden i'tibâren uhdesine arzında birer kebir pencereler ki cümlesi yirmi
Medine-i Münevvere mütevelliyeti tevcih olu­ sekiz addedden ibârettir. Ve iş bu pencerelerin
nan fazîletlü Atâ'î Efendiye ilâve-i me'mûriyet içerüleri beyân olunduğu veçhile mîne'l-kadîm
edilerek kendisinin şimdiden ol cânib-i âliye alçıdan ma'mûl ufak elvân câm çârçûbeler ve
i'zâmı ve mu'temed-i safiyyetle mütemâdiyen hâriç cihetleri dahi sarı tel kafesler ile tezyîn
ta'mîrâta nezâret etmek üzere mâbeyn-i ve bu alçı çârçûbeler mezkûr kafesler beyninde
humâyûn-ı mülükâneden mü'temen ve müttakî alçı çârçûbelere birer buçuk arşun ve tel kafes­
ve usûl-i inşâ'âta âşinâ bir zâtın dahi Efendi-i lere altışar parmak bu'dünde olarak ve cava
mûmâileyhe terfiki ile ta'mîrât-ı celile-i tahtasından ma'mûl sudelere marbût ve dîvâra
mezkûrenin kemâl-i ta'zîm ve tekrîm ile icrâsı
ve hitâm-ı ta'mîrâtta usûlü veçhile masârıfının
müfredâtını mübeyyin lâzım gelen defterin
nezâret-i behiyyelerine irsâl olunması ol bâbda
Mekke-i Mükerreme emâret-i celîlesinden vukû' j : 5 l _ J I > . - d — i . J LT • 4 ; ü J - 5 l _ J l ^ j î j
bulan iş'âr ve taraf-ı vâlâ-yı meşîhat-penâhî ile
olunan muhabere üzere bi'l-isti'zân müte'allik
buyurulan irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhî
iktızâ-yı âlîsinden olup icâbı icrâ ve keyfiyet
emâret-i celîle-i müşârün ileyhâya teblîğ olun­ j.b • ^'jlJİ 1
duğu gibi ta'mîrât-ı celîle-i mezkûrenin sûret-i
icrâiyesinin tafsîlâtını mübeyyin Medîne-i Mü­
nevvere meclisinden tanzim olunan mazbata­ * ^^^
nın sureti nezâret-i behiyyelerince ma'lûmât ol­
' 39. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
mak üzere leffen irsâl kılınmış olmağla mezkûr 834 nolu a h k â m defterinin 76. sayfasında kayıtlı ve
defterin irsâlinde mu'âmele-i lâzımesinin îfâsı 4 1 . satırdan ibaret olan 29 Rebiûlevvel 1297 H . (27
2 Ramazan sene 96 ve 7 Ağustos sene 295 Şubat 1880 M.) tarihli ilm-u haber.
târîhiyle murakkam Başvekâlet Dâiresi cânib-i 40. Aynı defterin 68-69. sayfalarında kayıtlı ve 42 satır­
sâmîsinden şeref-vürûd eden bir kıt'a tezkîre-i dan ibaret olan 3 Cemaziyelewel 1296 H . (25 Nisan
sâmide emr ve iş'âr buyrulmuş ve sûret-i maz- 1879 M.) tarihli ilm-u haber.
 20 Dr.ibrahim A T E Ş

müstahkim bulunarak metîn timur parmaklık­ meşîhat-ı celîle ve müdûriyyet-i behiyyesine

lar ile tersin edilmiştir. Bunlardan Bâb-ı Şâmî tahrîrat-ı aliyye tastîriyçün mektûbî odasına
cihetine doğru olan kebir pencerelerden cânib-i ilm-u haberlerinin i'tâsı iktizâ eylediği
yesârda bulunan birinci pencerenin mezkûr al­ masârıfât idâresinden bâ-tezkere beyân oluna­
çı çârçûbesinin nısf-ı feukânîsi pencerenin içine rak ol veçhile fermân-ı nezâret-penâhî buyrul-
düşmüş ve şark cihetindeki kebîr pencereler­ mağm bi'l-kayd diğer ilm-u haberleri verilmekle
den ortada bulunan pencere ile garb cânibinde keyfiyet ma'lûm olmak içün masârıfât
bulunun büyük pencerelerden kıble cânibine idâresine dahi işbu ilm-u haber verildi. Fî 3
doğru olan birinci penecerenin dahi mezkûr al­ Cemâziyel-evvel 1296."
çı çârçûbelerinin etraflarında olan harçları
Sunulan bu belgenin incelenmesinden de
kezâlik pencere içine döküldüğü misüllü her
anlaşılacağı ü z e r e , Hz. Pemgamber (S.A.V.)'in
ikisinden dahi \/edı sekizer aded câm kırılmış
kabr-i şerifi ü z e r i n d e k i kubbenin bozulan bazı pen­
olduğu ve kubbe-i mübâreke-i mezkûrenin
cereleri ile o n a n m a m u h t â c olan bir kısım duvarının
cevânib-i erba'ası cidâr-ı lâmi'ü'l-envârınm Ha-
o n a r ı m ı n a fevkâ'l-âde i'tinâ gösterilmiştir. Ş ö y l e k i :
rem-i Şerif sütûhu sıvalarının bazı mahalleri
dahi muhtâc-ı tâmîr bulunduğu müşâhade 1 . K u b b e n i n belirli y ö n l e r i n d e k i ü ç adet
olunmuştur, işbu ta'mirât-ı celîlenin sûret-i tes­ pencerenin alçı ve renkli camlardan y a p ı l m ı ş olan
viyesi lede't-tezekkür eğerçi zikr olunan ç e r ç e v e l e r i n i n o n a r ı m ı ile kubbe duvarlarının mes-
çârçûbelerinin kadîmi misüllü müceddeden al­ cid t a v a n ı n ı n zemininden y u k a r ı olan kısımlarının
çıdan i'mâl olunarak yerlü yerlerine vaz' olun­ yeniden s ı v a n m a s ı işleminin, m ü b a r e k k u b b e n i n
ması yoluna gidilür ise kubbe-i şerîfenin içerü içine girilmeksizin ve pencerelerdeki m u h k e m
cihet-i aleyyesine iskele vaz'ıyle icrâsı hakkında demir p a r m a k l ı k l a r s ö k ü l m e k s i z i n y ü r ü t ü l m e s i dü­
tanzîmât-ı vâcibeye münâfî olacağı cihetle bu şünülmüştür.
sûrete aslen ve kat'an cesâret olunamayacağı 2 . D ü ş ü n ü l e n bu o n a r ı m ı n ifâsı hususunun,
gibi hâricden dahi zikr olunan timur parmak­ 1 2 9 7 H . ( 1 8 8 0 M . ) yılının M u h a r r e m i n d e n
lıklar ile tel kafesler çıkarılmadıkça ta'mîri itibaren Medine-i M ü n e v v e r e müvellalıgına atanan
mümkün olamayup, mezkûr timur parmaklık­ faziletli Ataî Efendinin uhdeane ek g ö r e v olarak ve­
ların çıkarılması ise pencere divârının içerisine rilip, şimdiden bu m ü b a r e k \^re gönderilmesi ve
tahkim edilmiş olduğu cihetle gâyet müşkil bu­ mu'temed sıatıyla d e v a m l ı b i r şekilde onanma
lunacağı ve bınâ'en aleyh hîn-i inşâ ve m e z â r e t etmek üzere Mabeyn-i Humayun'dan güve­
i'mâlmda ihtirâmât-ı lâztmeye ri'âyet olunama­ nilir, müttaki ve inşaat usulüne â ş i n â bir zâtın kendi­
yacağı cihetle bir suretin dahi te'eddüben terki siyle birlikte g ö n d e r i l e r e k o n a r ı m ı n b ü y ü k bir ta!zîm
evlâ ve ahsen görülüp mezkûr üç pencereden ve saygıyla y ü r ü t ü l ü p , bitirilmesi ö n g ö r ü l m ü ş t ü r .
içerüye toz ve toprak ve emtarın dâhil olma­ 3. O n a r ı m l a r ı n bitiminde usulü ü z e r i n e har­
ması zikr olunan tel kafeslerin suhûletle çıkarı- c a m a l a r ı n m ü f r e d a t ı n ı g ö s t e r i r defterin g ö n d e r i l ­
lup kemâkân yerlerine vaz'ı mümkün olacağı mesi için Mekke emirliğinin i ş a r ı ve y ü c e m e ş i h a t ­
mülâbesesiyle işbu kafesler ile mezkûr timur la y a p ı l a n h a b e r l e ş m e ü z e r i n e bu husustaki irade-i
parmaklar arasına cava tahtasından mücedde­ seniyye u y a r ı n c a Mekke emirliğine tebliğ o l u n d u ğ u
den çârçûbeler inşa ve câma vaz' olunmasıyla gibi o n a r ı m ı n icrâ şekli ile keyfiyetinin tafsilatını
hâsıl ve mezkûr alçı çârçûbe parçalarının belirten ve Medine-i M ü n e v v e r e meclisinde tanzim
hâricden dışaruya alınması ve müceddeden ya­ olunan mazbata sureti bilgi için n e z â r e t e g ö n d e r i l ­
pılacak câm çârçûbelerinin dahi hâricden m i ş olup, buna karşılık b a ş v e k â l e t t e n g ö n d e r i l e n 2
kıyâsları alınarak diğer mahalde bi'l-imâl getiri- Ramazan- 1 2 9 6 H . (8 A ğ u s t o s 1 8 7 9 M . ) tarihli
lüp ihtirâmât-ı lâyıka ile yerlerine konulması tezkerede g e r e ğ i n i n ifâsı emr ve i ş a r edilmiştir.
bi's-suhûle kâbil olacağına ve mücerred amele­
nin bu ta'mîrât-ı celîlede ihtirâmât-ı vâcibeye 4 . Medine-i M ü n e v v e r e meclisinde tanzim
i'tinâ ve dikkatlerine nezâret etmek üzere edilen mazbatada Hz. Peygamber (S.A.V.)'in kab­
ulemâ ve sulehâdan bir zâtın ta'yîni dahi cüm- rinin b u l u n d u ğ u H ü c r e - i Ş e r î f e kubbesinin üst kıs­
le-i müzâkere-i âcizânemizin bulunduğuna m ı n ı n d ö r t tarafında bulunup H a r e m - i Şerifin tava­
binâen bu sûretde ve dil-hâh-ı âlî veçhile husûl- nı ü z e r i n e bakan pencerelerden ü ç adet b ü y ü k
i matlaba tavassul müyesser olacağından zikro- pencerenin iç k ı s m ı n d a eskiden alçı ile ufak renkli
lunan üç aded pencerelerin ber-minvâl-i meş- camlardan y a p ı l m ı ş olan ç e r ç e v e l e r i n o n a r ı m a
ruh icrâ-yı ta'mîri ve sâlifü'l-beyân dîvâr-ı m u h t a ç o l d u ğ u devletli p a ş a h a z r e t l e r i n i n bu
fâ'idi'l-envârları sıvalarının dahi termîm ve m ü b â r e k yerde bulundukları esnada g ö r ü l e n lüzum
tecdîdince irâde-i seniyyesinin istihsâli ü z e r i n e s ö z konusu m ü b â r e k kubbenin yeşil boya­
beyânından ibâret bulunmuş olmağla tezkîre-i sının tozlanarak rengi u ç m u ş o l d u ğ u n d a n a y n ı bo­
sâmiye Medîne-i Münevvere meclisinin mazba­ ya ile yeniden b o y a n m a s ı sırasında n a k k a ş l a r tara­
tası sûreti bi-ibâretihâ cihât kalemine kayd ile fından g ö r ü l e r e k belgede adı g e ç e n kişilerle Medi­
keyfiyet ma'lûm olmak içün masârıfât ve ne o n a r ı m m ü d ü r ü ve m ü h e n d i s i n d e n o l u ş a n bir
beyân-ı hâli mutazamamm Mekke-i Mükerreme heyet halinde bu m ü b a r e k y ü c e yere çıkılarak, s ö ­
emâretiyle harem-i Şerîf-i Hazret-i Nebevî zü g e ç e n pencereler keşf ve muayene edilmiştir.
 MESClD-1 NEBEVÎ'NİN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 21

5. Y a p ı l a n b u keşifde s ö z ü g e ç e n yeşil kub­ âlim ve salihlerden bir zatın tayin edilmesi suretiyle
benin üst ç e v r e s i n d e k i k ü ç ü k pencerelerden b a ş ­ o n a r ı m ı n isteğe uygun olarak yapılabileceği g ö r ü ş
ka, d ö r t t a r a f ı n d a H a r e m - i Şerifin satıh seviyesin­ olarak belirtilmiştir.
de ikişer b u ç u k a r ş ı n boyunda ve bir a r ş ı n altı
S ö z ü g e ç e n o n a r ı m l a r ı n belirtilen ş e k i l d e
parmak'*^ eninde ü ç e r b ü y ü k pencere, b u n l a r ı n
y a p ı l m a s ı için, sunulan bilgilerin irade-i seniyye is­
ü s t ü n d e ve i k i a r ş ı n kadar y ü k s e k l i ğ i n d e y i r m i ş e r
tihsali b e y a n ı n d a n ibaret o l d u ğ u ifade edilerek bel­
p a r m a k ç a p ı n d a daire şeklindeki ü ç e r k ü ç ü k pen­
ge metninde belirtilen ilgili yerlerin defterlerine ve
cere, b u n l a r ı n da üst k ı s ı m ı n d a d ö r t k ö ş e s i n d e iki
bu arada keyfiyet m a l u m olmak için m a s a r ı f a t ida­
a r ş ı n o n b e ş p a r m a k boyunda ve bir a r ş ı n sekiz
resine de bu ilmü haberin verildiği ifâde edilmiştir.
p a r m a k eninde birer b ü y ü k pencere o l m a k ü z e r e
t a m a m ı n ı n y i r m i sekiz pencere o l d u ğ u g ö r ü l m ü ş ­ M e t i n ve a ç ı k l a m a s ı sunulan bu belgede,
tür. B u pencerelerin iç kısımları y u k a r ı d a belirtildi­ o n a r ı m ı irade-i seniyye g e r e ğ i olarak keşfi y a p ı l m ı ş
ği ü z e r e daha ö n c e a l ç ı d a n y a p ı l m ı ş ufak, renkli olan m ü b a r e k kubbe-i şerifenin pencereleri ile du­
cam ç e r ç e v e l e r , dış kısımları da sarı tel kafeslerle varlarının o n a r ı m ı için tespit edilen a l t m ı ş üç bin
tezyin e d i l m i ş o l u p , b u alçı ç e r ç e v e l e r l e kafesler k u r u ş u n Evkâf-ı H ü m a y u n Hazinesinden g ö n d e r i ­
a r a s ı n d a , ç e r ç e v e l e r e bir b u ç u k a r ş ı n , kafeslere de lerek, o n a r ı m a başlatılması h a k k ı n d a irade-i seniy-
altı p a r m a k u z a k l ı ğ ı n d a olarak cava t a h t a s ı n d a n yenin sâdır o l d u ğ u şu ilm u haber'^^ k a y d ı n d a be­
y a p ı l m ı ş olan sudelere bağlı ve duvara m u h k e m lirtilmektedir.
bir şekilde yerleştirilen s a ğ l a m demir p a r m a k l ı k l a r
Belge:8
ile p e r ç i n l e ş t i r i l m i ş t i r . B u p e n c e r e l e r d e n Bâb-ı
Ş â m î kapısı y ö n ü n e d o ğ r u olan b ü y ü k pencereler­ "Tâk-ı mînâ-ı;ı eflâkdan bâlâ-ter olan
den sol tarafta bulunan birinci pencerenin belirti­ kubbe-i zümrüdiyyenin Cenâb-ı risâlet-penâhî
len alçı ç e r ç e v e s i n i n üst yarısı, pencerenin içine pencere-i âliyelerinin tecdîd ve etrâf-ı cidâr-ı
d ü ş m ü ş ; d o ğ u tarafındaki b ü y ü k pencerelerden or­ mübârekeleri sıvalarının lüzûm-ı ta'mîr ve
tada bulunan pencere ile b a t ı t a r a f ı n d a k i b ü y ü k termîmâtmı şâmil mukaddemce takdim kılı­
pencerelerden kıble t a r a f ı n a d o ğ r u olan b i r i n c i nan inhâ ve keşf deften mucibince akçesinin
pencerenin s ö z konusu alçı ç e r ç e v e l e r i n i n etrafla­ Evkâf-ı h ü m â y û n Hazîne-i celilesinden gönde­
r ı n d a olan h a r ç l a r ı da yine pencere içine d ö k ü l ­ rilmek üzere işe mübaşeret olunması hakkında
m ü ş olduğu gibi her ikisinden de yedi-sekizer aded şeref-sâdır olan irâde-i hazret-i hilâfet-penâhı
c a m ı n kırılmış o l d u ğ u ve m ü b a r e k kubbenin d ö r t mantûk-ı âlîsi üzere ta'mirâtma bed' ve
tarafındaki duvarlan Harem-i Şerif s a t h ı n ı n zemi­ mübaşeret ile kubbe-i sa'âdet-i mübâreke-i
ninden yukarı olan' üst bölümlerinin mahallince mezkûre pencere-i şertfelerine müceddeden bir
T a p t a p denilen sıvalarının bazı yerleri de o n a r ı m a nev'i güzel rdyi/ıa/ı sdc ağacından i'mâl olunan
m u h t a ç olduğu m ü ş â h a d e olunmuştur. çârçûbelerin masârıfât-ı vâkı'ası ile ta'mîrât-ı
sâ'iresinde müstahdem neccâr ve sıvacı ve ame­
6. B u o n a r ı m l a r ı n yapılış şekli d ü ş ü n ü l d ü ­ le yeumiyı^eleriyle levâzımât bahâsının mikdâr
ğ ü n d e , e ğ e r s ö z ü edilen çerçevelerin eskisi gibi ye­ ve kemmiyı^etini mübeyı;in ilm-u haberdir.
niden a l ç ı d a n y a p ı l a r a k yerli yerine k o n u l m a s ı yo­
luna gidilirse, kubbenin içine iskele kurularak ya­ Ber-mûceb-i irâde-i seniı;{;e masârıf-ı keş-
p ı l m a s ı bu k o n u d a k i u y u l m a s ı gereken hususlara fi])ye mürettebesi 63.000 kuruş"
aykırı o l a c a ğ ı cihetle, bu ş e k l e kesinlikle cesaret S ö z konusu o n a r ı m ı n g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i için
e d i l e m e y e c e ğ i gibi d ı ş a r d a n da s ö z ü g e ç e n par- y a p ı l a n keşif g e r e ğ i ö n g ö r ü l e n a l t m ı ş ü ç b i n kuru­
maklılıklar ile tel kafesler ç ı k a r ı l m a d ı k ç a o n a r ı m ı ş u n h a r c a n a c a ğ ı kalemler a y n ı k ü t ü k defterinin
m ü m k ü n o l m a y ı p , s ö z konusu demir p a r m a k l ı k l a ­ 1 2 1 - 1 2 2 . sayfalannda detaylı bir şekilde belirtil­
rın çıkarılması ise, pencere d u v a r ı n ı n içine t a h k i m miştir. Alçı, kireç, m e n t e ş e , çivi, a h ş a p , vida, kır­
edilmiş o l d u ğ u n d a n son derece zor o l a c a ğ ı itibariy­ mızı k u m ve benzeri malzemelerle marangoz, sıva­
le inşaat ve y a p ı m sırasında gerekli saygıya u y u n ­ cı ve d i ğ e r usta ve işçilerin yevmiyyeleri ayrı ayrı
m a y a c a ğ ı n d a n bu şeklin de t e ' e d d ü b e n terki daha gösterilmiştir. A n c a k aynı defterin 1 2 3 . sayfasında
uygun ve daha güzel g ö r ü l m ü ş t ü r . A n c a k s ö z ü ge­ kayıtlı olan bir b a ş k a belge"^"^ de s ö z konusu kub­
ç e n üç pencereden içeriye toz ve topraklarla y a ğ ­ benin belirtilen b ö l ü m l e r i n i n o n a r ı m ı için m a h a l l î
m u r l a r ı n girmemesi, zikr olunan tel kafeslerin ko­ fiyatla keşfi yapılıp altmış üçbin k u r u ş olarak tespit
laylıkla çıkarılıp o l d u ğ u gibi yerlerine k o n u l m a s ı edilen m a s r a f l a r ı n bilahare dikkat ve itina ile ve
m ü m k ü n o l a c a ğ ı m ü n â s e b e t i y l e , iş bu kafeslerle
s ö z ü g e ç e n demir p a r m a k l ı k l a r a r a s ı n a cava tahta­ 4 1 . Parmak, arşının yirmi dört l<ısmından bir l<ısmına yani
s ı n d a n , cam k o n u l m u ş yeni ç e r ç e v e l e r y a p ı l m a s ı yirmi dörtte birine müsavi uzunlul< ölçüsüne verilen ad­
dır. Bir arşın yaklaşık 4 8 cm. olduğuna g ö r e bir parmak
suretiyle s a ğ l a n a c a ğ ı ve s ö z ü g e ç e n alçı ç e r ç e v e 2 emdir. M.Teki Pakalm, a.g.c, C I I , s.754.
p a r ç a l a r ı n ı n d ı ş a r d a n çıkarılması ve yeniden y a p ı ­
42. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
lacak ç e r ç e v e l e r i n a y n ı şekilde d ı ş a r d a n ölçüleri
834 nolu defterin 1 2 1 . sayfasında kayıtlı ilm u haber.
a l ı n a r a k d i ğ e r yerde yapılıp gereken saygı ile yer­
43. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
lerine k o n u l m a s ı kolaylıkla m ü m k ü n o l a c a ğ ı , sıra­
834 nolu a h k â m defterinin 123. sayfasında kayıtlı ve
dan amelenin bu o n a r ı m d a gereken ihtirama itina 18 satırdan ibaret olan 26 Cemaziyelewel 1298 H .
g ö s t e r e c e ğ i ve defterlerine n e z â r e t etmek ü z e r e (13 Nisan 1881 M.) tarihli ilm u haber.
 22 Dr.ibrahim A T E Ş

mirî fiyatlarla biraz d ü ş ü r ü l e r e k kırkbir bin altıyüz bi'l-kayd diğer ilm u haberleri verilmekle keyfi­
dokuz b u ç u k k u r u ş a mal edildiği ifade edilmekte­ yet ma'lûm olmak içün idâre-i mezkûre dahi iş­
dir. Ö n e m i n e b i n a e n b u belgeyi de aynen sun­ bu ilm u haber verildi, fî-26 Cemâziye'l-evvel
makta fayda m ü l a h a z a ediyoruz. sene 1298."
Belge : 9 Mescid-i N e b e v î , O s m a n l ı l a r z a m a n ı n d a ya­
p ı l a n o n a r ı m ve g e n i ş l e t m e şekli ile 1 3 6 8 H .
"Harem-i Şerîf-i Hazret-i Nebevî meşîhat-
( 1 9 4 9 M.) yılma kadar d e v a m e d e g e l m i ş t i r . B u ta­
I celîle ve müdîn<^];et-i behiı;yesi cânibierinden
rihten itibaren S u u d î Arabistan Krallığı h ü k ü m e t i
14 Muharrem 98 târihi ve üç numarasıt^la mu-
t a r a f ı n d a n o n a r ı m ve g e n i ş l e t m e girişimlerinde bu­
rakkamer} vârid olan bir kıt'a müşterek inhanın
lunularak bazı yenilik ve değişiklikler meydana ge­
hulâsa-i me'âh hücre-i mu'attara-i cenab-ı
tirilmiştir.
risâlet-penâhî kubbe-i arş-kevkebesinin kırk ye­
di aded pencere-i âlîleri çârçûbelerinin tecdîd S U U D İ A R A B İ S T A N KRALLIĞI Z A M A ­
ve i ' m d / / y / e etrâf-ı cidâr-ı lâmi'ü'l-envâr-ı NINDA Y A P I L A N GENİŞLETME V E ONA­
mübârekeleri sivalarınm sûret-i ta'mîrât ve R I M GİRİŞİMLERİ:
termîmâtına dâ'ir tanzîm olunmuş olan keşf
S u u d î Arabistan Kralhgınca yapılan genişlet­
defteri mucibince inşâ'at-ı mezkûresif^çün alt­
me ç a l ı ş m a l a r ı n ı n ilki, bu krallığın kurucusu olan
mış üçbin kuruşun irsâliyle tesviı;esi irâde-i se-
Kral A b d ü l a z i z z a m a n ı n d a yapılmıştır, i s l â m h ü ­
ni]^];e-i cenâb-ı pâdişâhı iktizâsından olduğu gi­
k ü m d a r l a r ı n ı n Haremeyn-i Ş e r î f e y n ' e gösterdikleri
bi ta'mîrât-ı mezkûrenin nezâreti dahi Medîne-i
ilgi, itina ve i h t i m a m ı g ö r e n m e r h u m K r a l A b d ü l a ­
Münevvere kâdısı sâbık fazîletlü Atâî Efendi
ziz, bu m ü b a r e k yerlerin b a k ı m ve o n a r ı m ı n ı kutsal
Hazretlerini bâ-irâde-i seniı;{;e ihâle buyrulmuş
bir g ö r e v telakki etmiştir. G e ç m i ş islâm h ü k ü m d a r ­
olmasıyla ber muktezâ-yı irâde-i seniyye inşâ'at
ları gibi kendisinin de bu şerefli hizmette payı o l ­
ve tâ'mirât-ı mezkûre ve bu kerre ikmâl oluna­
ması düşüncesiyle 12-8-1368 H . (7-5-1949 M.)
rak masârıf-ı vâkı'a-i mezkûrun mecmû'u fi'ât-ı
tarihinde m ü s l ü m a n l a r a bir mesaj y ö n e l t e r e k Mes­
mîrî üzre kırk bir bin altı y ü z dokuz buçuk ku-
cid-i Nebevî'yi g e n i ş l e t m e azminde o l d u ğ u n u belirt­
ruşdan ibâret olarak ol bâbda tanzim ve terkîm
miştir. 5 Şevval 1 3 7 0 H . (29 H a z i r a n 1 9 5 1 M.)
kılınan bir kıt'a müfredat defterinin leffen
tarihinde d ü ş ü n ü l e n g e n i ş l e t m e ve o n a r ı m projesi­
takdim kılındığı cihetle masânf-ı vâkı'a-i
n i n u y g u l a m a s ı n a başlanılmış ve ilk iş olarak mes­
mezkûre mahallince ta'vızen sarf kılınmış oldu­
cidin ç e v r e s i n d e k i bazı evlerin istimlâki ve yıkımı
ğundan bir an akdem irsali veyahud havâle-
cihetine gidilerek bu evlerin sahiplerine o zamanki
nâmesinin tavsîti beyânından ibâret bulunmuş
parayla 3 0 . 0 0 0 . 0 0 0 riyal c i v a r ı n d a ö d e m e yapıl­
ve zikr olunan mahall-i âlîlerin mahallî râ'ici
mıştır. 1 4 . 8 . 1 3 7 2 H . (16 Nisan 1 9 5 3 M.) tarihin­
hesâbıyla keşf-i evvel masârıfı olan altmış üç
de temellerin hafriyatına b a ş l a n m ı ş 1 3 . 3 . 1 3 7 3 H .
bin kuruşla icrâ-yı ta'mîr ve inşâsı irâde-i seniy-
( 8 . 1 1 . 1 9 5 3 M.) tarihinde y a p ı l a n b ü y ü k bir t ö r e n ­
ye iktizâsından olarak meblağ-ı mezbürun dok­
le temel atılışı yapılmıştır. 1 3 7 4 H . ( 1 9 5 4 M . ) yılı­
san beş senesi eylülünden itibaren yüzde beş
nın sonunda mescidin batı tarafında yapılıp mesci­
ve öşr-i ma'aşâtdan tesviye olunmak üzere ge­
de vakfedilen binalarla d ü k k a n l a r ı n i n ş a a t ı bitiril­
çen doksan yedi senesinde ihrâc olunan surre-i
miştir. 5 . 3 . 1 3 7 5 H . ( 8 . 1 0 . 1 9 5 5 M.) tarihinde ge­
hümâyûn ile nakden irsâlinden sarf-ı nazar kı­
n i ş l e t m e projesinin bitişi m ü n a s e b e t i y l e d ü z e n l e ­
lınması makâm-ı âlî-i nezâret-penâhilerinden
nen b ü y ü k bir t ö r e n l e y a p ı l a n eklemeler de hizme­
sâdır olan emr-i şifahî iktizâ-yı âlîsinden bulun­
te s u n u l m u ş t u r . Bu çalışma ile mescide 6 0 2 3 m ^
muş ve mahall-i âlî-i mezkûrenine fi'ât-ı mîrî
lik yeni bir ilave y a p ı l a r a k t o p l a m y ü z ö l ç ü m ü
veçhiyle masârıf-ı vâkı'ası kırk bir bin altı yüz
dokuz buçuk kuruşdan ibâret olarak mahallin­ 1 6 . 3 2 6 m^'ye ulaştınimıştır. A y r ı c a her birinin te­
ce ta'vîzen sarf kılınmış olduğu rûşen-i iş'ârdan mel derinliği 17 m . ve boyu 7 0 m . olan iki zarif
münfehim olmuş olduğundan, keşf-i sânî m i n a r e n i n y a p ı m ı n ı da belirtilen s ü r e i ç i n d e ta­
mûcibince masârıf-ı vâkı'anın bi-mennihi Te'âlâ m a m l a n m ı ş t ı r . G e r ç e k l e ş t i r i l e n bu g e n i ş l e t m e ile
98 senesinde ihrâc olunacak surre-i hümâyun minarelerin y a p ı m ı için yaklaşık 5 0 . 0 0 0 . 0 0 0 riyal
teferru'âtma ilâveten mahalline li-ecli'l-irsâl civarında harcama yapılmıştır. Daha sonraki yıllar­
tebdîlen sûretinin tahrîri zımnında cihât kale­ da Hac ve U m r e m ü n a s e b e t i y l e ziyaret için gelen
mine ba'del-kayd masârıfât-ı umûmiyyeye ve m ü s l ü m a n l a r ı n sayısının a r t m a s ı nedeniyle Mescid-
keyfiyet ma'lûm olmak üzere muhâsebe-i umû­ i N e b e v î ' n i n artan bu sayıyı kapsayamayacak duru­
miyyeye ve mahalline olan ilm-i u haberin lef- ma g e l d i ğ i n d e n rahmetli K r a l Faysal, yeni bir ge­
fiyle Harem-i Şerîf-i hazret-i Nebevî meşâhat-ı nişletme girişiminde bulunmayı kararlaştırmıştır.
celîle ve müdîriyyet-i behiyyesine başka başka B u n u n ü z e r i n e gerekli a r a ş t ı r m a ve incelemeler
tahrârât-ı aliyyeye-i cenâb-ı nezâret-penâhî yapıldıktan sonra 1 3 9 3 - 1 3 9 4 H . ( 1 9 7 3 - 1 9 7 4 M.)
tastîri içün mektûbî odasına ilm u haberlerinin yılının b ü t ç e s i n e bu gaye ile 5 0 . 0 0 0 . 0 0 0 riyallık
tahrîri iktizâ eylediği, masârıfât-ı umûmiye ö d e n e k k o n a r a k M e s c i d i n ç e v r e s i n d e k i evler
idaresinden bâ-derkenâr beyân olunarak istimlâk edilmiştir, istimlâk ve yıkım çalışmalarının
mûcibince deyu fermân-ı sâmî buyrulmasma akabinde yerleri m ü k e m m e l bir şekilde düzeltilip
 MESClD-1 NEBEVÎ'NİN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ
d ö ş e n e r e k ve üstleri gölgeliklerle k a p a t ı l a r a k na­
maz k ı l m a y a elverişli hale getirilmiştir. B ö y l e c e
mescidin içi ile ç e v r e s i n d e namaz kılmaya elverişli
yerlerin y ü z ö l ç ü m ü 3 5 . 0 0 0 m ^ ' y ^ ulaştırılmıştır.
K r a l Hâlid'in z a m a n ı n d a ise, belirtilen Mes-
cid dışı g e n i ş l e t m e n i n h a c m i daha da arttırılarak
mescidin içi ile dışında namaz kılınabilecek gölgeli
yerlerin t o p l a m y ü z ö l ç ü m ü 4 3 . 0 0 0 m2'ye ulaştırıl­
mıştır. Ayrıca bol miktarda tuvalet ve abdest alına­
cak yerler y a p ı l a r a k her g e ç e n yıl sayısı artan h a c ı ­
larla ziyaretçilerin rahatlıkla abdestlerini a l ı p , bu
m ü b a r e k mescidde namaz ibadetini eda etme ko­
laylığı sağlanmıştır.
Yaklaşık üç yıl ö n c e M e d î n e - i M ü n e v v e r e ' y i
ziyaret edip y a p ı l a n dış g e n i ş l e t m e l e r i n de yetersiz
hale geldiğini g ö r e n K r a l Fehd, b u m ü b a r e k mes-
cid ve ç e v r e s i n d e namaz kılan m ü s l ü m a n l a r a biraz
daha ferahlık g e t i r m e k için g e r e k e n m a d d î ve
m a n e v î ç a b a n ı n sarfedilmesini uygun g ö r m ü ş t ü r .
B ö y l e s i n e hayırlı ve y ü c e bir d ü ş ü n c e n i n g e r ç e k ­
l e ş m e s i için de Mescid-i N e b e v î ' n i n a y n ı anda çey­
rek milyon insanı kapsayacak şekilde genişletilme­
si için g e n i ş l e t m e p l a n ı n ı n h a z ı r l a n m a s ı n ı emret­
miştir. Emredilen b u p l a n ı n tahakkuku için Mes­
cid-i N e b e v î ' n i n k u z e y d o ğ u ve b a t ı y ö n l e r i n d e n
o m ı ş olan bu belgenin orijinali ile T ü r k harflerine
t o p l a m 8 2 . 0 0 0 m^^'lik yeni a l a n ı n eski alana katıl­
m a s ı g e r e k m i ş t i r . B u son S u u d î g e n i ş l e t m e s i için
b e ş milyar riyal tahsis edilerek g ü n ü m ü z d e n yakla­
şık üç yıl ö n c e projenin ilk a ş a m a s ı başlatılmıştır.
Y a p ı l a n ö n hesaplara g ö r e söz konusu g e n i ş l e t m e ­
y i g e r ç e k l e ş t i r m e k için istimlâki gereken yerlerin
sahiplerine ö d e n m e s i icabeden meblağın
7 0 0 . 0 0 0 . 0 0 0 riyaldan ç o k o l a c a ğ ı t a h m i n edil­
miştir. O l d u k ç a g e n i ş k a p s a m l ı olan bu son g e n i ş ­
letme projesinin, Mescid-i N e b e v î ' n i n en m o d e r n
cihazlarla merkezi h a v a l a n d ı r m a ve a y d ı n l a t m a sis­
temiyle d o n a t ı l a c a ğ ı , a y r ı c a H a r e m e y n - i Ş e r i f e y n
başkanlığı için bir idare merkezi y a p ı l a c a ğ ı , S u u d î
A r a b i s t a n ' ı n bazı devlet yayınlarında'^'* belirtilmiş­
tir. D i ğ e r taraftan g e r ç e k l e ş t i r m e çalışmaları hızla
y ü r ü t ü l e n bu g e n i ş l e t m e projesinde minare sayısı­
nın d ö r t t e n ona çıkarılacağı da ifade edilmiştir.
M E S C l D - l NEBEVÎ'NİN TEFRlŞl:
Mescid-i N e b e v î ' n i n y a p ı m , b a k ı m ve o n a r ı ­
m ı n a g ö s t e r i l e n ilgi ve i h t i m a m ı n t e z y î n , tefriş ve
a y d ı n l a t ı l m a s ı n a da gösterildiğini eldeki belgeler­
den anlıyoruz. Emsali az g ö r ü n ü r t a ş ve a ğ a ç işle­
meciliğinin ş a h e s e r ö r n e k l e r i n i iç içe izlediğimiz bu
Mescidde, tezhib ve s ü s l e m e s a n a t ı n ı n en canlı ve
g ö z alıcı g ö r ü n t ü l e r i n i de g ö r m e k t e y i z . M ü t e a d d i d
â y e t ve hadislerle bazı güzel şiirlerin b ü y ü k bir us­
talıkla yazılıp yerleştirildiği k a p ı , duvar, m i n b e r ,
kubbe, mihrab ve H ü c r e - i Nebeviyye'de hat s a n a t ı ­
n ı n eşsiz ö r n e k l e r i n i n yer aldığını h a y r a n l ı k l a m ü -
ş a h a d e ediyoruz.
D i ğ e r taraftan halıcılık s a n a t ı n ı n paha biçil­
mez ve bakmaya doyulmaz nitelikteki nadide ve
ş a h e s e r örnekleriyle Mescid-i N e b e v î ' n i n tefrîş edi-
legeldiğini tarihî kaynaklardan ö ğ r e n m e k t e y i z .
23
Mir'âtü'l-Haremeyn de bu m ü b â r e k Mescidin re-
vaklarının güzel T ü r k halıları ile donatıldığı belirtil­
mektedir. T ü r k s a n a t k a r ı n ı n ince zevk ve usta par­
maklarıyla H z . Peygamber (S.A.V.)'e olan sevgi ve
saygı hislerinin b i r l e ş m e s i sonucu meydana gelen
değişik tip ve desendeki halılar, yıllarca Mescid-i
Nebevî'yi boydan boya tezyin etmiştir. U z u n yıllar
Evkâf N e z â r e t i n i n ö n c ü l ü ğ ü ve S u l t a n l a r ı n i r â d e ,
ilgi ve ihtimamlarıyla tefriş edilen Mescid-i N e b e v î
için dokunan halılar, planlı ve muntazam bir şekil­
de özel olarak imâl edilmiştir. Y ü n ve benzeri mal­
zemelerin en kalitesiyle en gelişmiş tezgahlarda en
ileri ustalar t a r a f ı n d a n itina ile d o k u n a g e l m i ş t i r .
Devlet eliyle ö z e n l e y ü r ü t ü l e n bu şerefli hizmetin
belirtilen şekilde gerçekleştirildiğini g ö s t e r i r belge­
lerden ikisini, k o n u h a k k ı n d a bir fikir v e r e c e ğ i
inancıyla o k u y u c u l a r ı m ı z a sunmakta fayda m ü l a ­
haza ediyoruz. B u belgelerden b i r i m e t i n , diğeri
plândır. P l â n olan belge"*^ de İstanbul'daki m ü h e n -
d i s - h â n e - i beriyyeden özel olarak g ö n d e r i l e n tek­
n i k personel t a r a f ı n d a n Mescid-i N e b e v î ' n i n iç kı­
s ı m l a r ı n ı n halı d ö ş e n e c e k yerlerinin p l â n ı n ı n dik­
katli ve dakik bir ş e k i l d e çıkarıldığını g ö r ü y o r u z .
H a z ı r l a n a n bu p l â n d a Mescid'in d ö r t b u c a ğ ı n a se­
rilecek halıların ebat ve m i k d a r ı rakam ve yazılarla
belirtilmiştir. Klasik O s m a n l ı T ü r k ç e s i y l e h a z ı r l a n ­
çevrilmiş şekli kitabın sonunda tetkikinize sunul­
m u ş t u r . İ n c e l e n d i ğ i n d e de g ö r ü l e c e ğ i ü z e r e , s ö z
konusu tefrîş plânının hazırlandığı tarihte özel ola­
rak imali icabeden halıların m i k d a r ı 1 2 4 o l u p , t o p ­
lam boyları 1 4 4 1 , enleri ise 1 2 8 arşındır.
B u hususla ilgili olup, m e t i n t ü r ü n d e n olan
ikinci belge ise, m ü h e n d i s - h â n e h o c a s ı Ishak Efen­
di t a r a f ı n d a n çizilen Mescid-i N e b e v î ' n i n s a t h î pla­
n ı n a g ö r e dokunacak olan 4 . 6 9 1 arşın 1 4 parma­
ğ a ulaşan 3 2 adet halının Uşak'ta imal edilip, Mes­
cid-i N e b e v î ' y e g ö n d e r i l m e s i y l e ilgili ve 2 2 Ş a b a n
1 2 4 7 H . (14 Ocak 1 8 3 2 ) tarihli belge'*^ o l u p , ay­
nen şöyledir:
44. E t - T e v ' i y e t ü ' l - l s l â m i y y c D e r g i s i , 12. yılın 3. sayısı,
s.37-38, 17-11-1406 H . Suudî Arabistan.
45. ibrahim Rıfat Paşa, a.g.c, C.I,s.459, satır 5, Dârü'I-
kütüb Matbaası, Kahire 1925.
46. 27 Şaban 1288 H . (29 Ekim 1871 M.) tarihinde Mü-
hendis-hâne-i beriyye-i Hümâyun ikinci sınıf halifelerin­
den sâbık Şeyhü'l-Harem Dilaver P a ş a n ı n kethüdası
Şükrü Efendi tarafından çizilen ve Vakıflar Genel Mü­
dürlüğü Arşivinde muhafaza edilen "Mescid-i Nebeviy-
ye'yc serilecek halıiann miktar ve boyutlan'nı gösterir
plân.
Bu belgenin orijinalinde çizim tarihi olarak gün ve ay
belirtildikten sonra yıllar hanesinde sadece (88) rakamı
konmuş olup, binlik ve yüzlük hanelerindeki rakamlar
belirtilmemiştir. Bazı eski metinlerde bu tür kısaltma ci­
hetine gidilmiş olduğu görülmektedir. Konu ilgili çalış­
maların daha çok 1220'lü Hicrî yıllarda olduğu itibariy­
le söz konusu planın çizim tarihinde 27 Ş a b a n 1288
H . (29 Ekim 1871 M.) olduğu kanaatine varılmıştır.
47. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
964 nolu Ahkâm Defterinin 444-445. sayfalarında ka­
yıtlı ve divanî yazı ile yazılmış olan 74 satırdan ibaret
ilm u haber.
 24 Dr.ibrahim A T E Ş

Belge: 10 linde ma'rifet-i şer' ve bi'l-cümle i'mâl edecek

Medîne-i Münevvere'de vâki' mübârek ve esnâf ma'rifetlerıyle tekmîlinde lâyıkma göre
mu'allâ Ravza-i Mutahhara-i ulyâ Harem-i fi'at takdirini ifâde ve yapağının mevsimi rûz-ı
Şerifi dâ'ire-i a/iyyesine mefrûş kalıçalerin te- Hızr ibtidâsmda olmağla işbu kalıçaarın i'mâli
berrüken ve te^/emmünen tecdîd ve tanzimine ve gerek medâr-ı ta'ayyüşleri san'at-ı
geçen sene müte'allik olan irâde-i kerâmet mezkûreye münhasıra olan esnâf fukarâsınm
ifâde-i şâhâne mucibince makâm-ı mübâreke-i da'avât-ı hayriyyeleri isticlâbı zımnında yüzbin
mezkûra ferşi îcâb edecek kalıçalerin zirâ'ını vukiyye mikdârı yapağı terk ve in'âm buyruldu-
mübeı;{;in celb olunan defterine tatbîkan ol ğu halde rûz-ı Hızrdan dört mâh mürûruyla an­
makâm-ı melâ'ik- ârâm ş d y â n - ı elvân ile cak matlûb olan kalıçaları tekmîlen i'mâl ve
Uşak'da bi'l-ihtimâm nesc ve i'mâli zımnında teslîm edebileceklerinden kendülere lüzûmu
lâzım gelen iplik ve boı;a ve malzeme-i sairenin olan yapağının mübâya'a ve tedârakine
şimdiden mahallinde tedârik ve tehyi'esi^/le müsâ'ade-i aliyye erzân buyurulmasını istid'â ve
mikdâr-ı zirâ'a ve eşkâli söyleşmek üzere bâ- istirhâm ve zikr olunan kalıçalar mihrâblı ola­
emîr-nâme-i sâmi bu defa Uşak'dan Yünlüoğlu cağından mûmâ ileyh Ishâk Efendi ma'rifetiyle
Hacı Hüseyin ve Hikmeti nâmında mütefennin iki kıt'a resimleri dahi bi't-tanzîm takdîm olun­
ve mahâretli iki nefer kalıçacı ustası celb olun­ makla makâm-ı mübârekesine nazaran zemini
muş ve mühendis-hâne hocası îshak Efendi'nin yeşil veya göğez veyahud lâciverdî olduğu
sûretde dahi ve münâsib olacağı der-meyân ve
mukaddem kubbe-i sa'âdet ta'mîrîtma
el-hâletu hâzihi Harem-i Şerif'de ola kılçülar
me'mûriyeti cihetiyle vukufuna mebnî ma'rife-
Gördes-kârî olduğu bazı huccâc taraflarından
tiyle Harem-i Şerîf Dâ'ire-i aliyyesinin dâ'iren
rivâyet ve ihbâr olunduğuna ve Uşak cânibinde
mâdır bir kıt'a resmi musattahı müressemi ve
nesc-i mukaddem bazı erbâb-ı vakûf tarafların­
mahallinden gelen deftere tevfikan mevâki'-i
dan haber verildiğine mebnî Uşak cânibine ya­
mübârekesine göre nesc ve i'mâlı muktazî kali-
zılarak merkûmân celb olunmuş, olduğundan
çeların aded ve mikdâr-ı zirâ'ları dahi müdır-i
keyfiyeti merkûmândan lede's-su'âl-i vâki'de
ebniye-i hâssa efendi ma'rifetiyle başkaca def­
mukaddem i'mâl olunan kalıçalar Gördes-kârî
teri terkîm ettirilerek lede'l-mutâla'a defter-i
olduğundan ince ve bu defa ber-mûceb-i irâde-i
mezkûrda gösterildiği üzre nesci ve i'mâl olu­
seniyye Uşak'da i'mâl olunduğu sûretle dahi ve
nacak otuz iki aded kalıçanm zirâ'-ı mi'mârî ile sık ve kuvvetli olacağını ve şimdiki halde ma­
yekûnu 4.202 zirâ'a bâliğ olup, kalıça zirâ'ı hallinde i'mâl eyledikleri yapağı kalıçanın be­
mi'mârîden noksan olduğundan beher arşını her zirâ'i 14-15 kuruşa alınıp satılmakta olup
yirmi birer parmak hisâbiyle üçer parmak iş bu kalıçalar ince ve rasânetli mahsûsa olarak
tevâvütü dahi zammolunduğu halde 4691 zirâ' bi'l-ihtimâm i'mâl olunacağına nazaran beher
19 parmak olmak iktizâ edeceği mümâyân ol­ zirâ'ı tahmînen ve takrîben 18-20 kuruşa kadar
duğundan ve el-hâletü hâzihi ihyâ-kerde-i ancak i'mâli mümkün olacağını bi't-tezekkür
şâhâne olan cevâmi ve mesâcid-i şerîfeye mezkûru'l-mikdâr kalıçaların Uşak'da ber-vechi
lüzumuna mebnî alman kalıçaların beher zirâ'ı ihtimâm i'mâli irâde ve lâzım gelen yapağının
14-15 kuruşa kadar almmakda olduğu cihetle mu'tedil fi'at ile mübâya'asma ruhsat buyruldu-
mezkûr kalıçaların sûret-i i'mâli merkûmândan ğu halde nesc olunacak kalıçaların fi'atı dahi
lede's-su'âl cevâblarında Uşak ahâlisinin ehven düşeceğini imâ etmeleriyle bu suretle iş
medâr-ı ta'ayyüşleri ancak bu makûle kalıça ve bu kalıçaların ve esnâf-ı merkûmenin medâr-ı
kilim ve seccâde misüllü emti'a i'mâlma menût ta'ayyüşleri olacak mikdâr i'mâl edecekleri kalı­
olarak senede yüz bin vukiyyeden ziyâde yapa­ ça ve şâire içün ne mikdâr yapağı terk ve in'âm
ğı mübâya'a ve tedârik ve tathîrinde nısf buyrulur ise ol mikdâr yapağının bulunduğu
mikdârı telef olarak mâ'adâ iptik i'mâl ve nesc-i mahalden mübâya'ası ve hazîne-i merkûmeden
emti'a ederler iken geçen sene yapağının yed-i irâde buyrulduğu mikdar ale'l-hisâb akçesinin
vâhid usûlüne rabtı takrîbiyle şimdilerde Uşak Voyvodasının bu tarafda sarrafına
fukarâ ve esnâf yedlerinde mevcûd yapağıları teslîmen mahallinde muktazî oldukça i'tâsı
olduğunu ve ol vechle ta'ayyüşden dûr ve havâle olunarak tesviyesi ve merkûmanın gidiş
mehcûr olduklarını ve hatta işbu makâm-ı âlî ve geliş masânf-ı râhiyeleri zımnında beherine
kalıçalarınm iplik ve edevât-ı sâ'iresi tehyi'e ve dörder yüz kuruşdan 800 kuruş veyahud irâde
tedârik olunması zikr olunan mektûb-ı sâmîde buyrulduğu mikdar harc-ı râh i'tâsı ve zikrolu-
emr ve irâde buyrulmuş ise de tehyi'esi müm­ nan mihrâb resimlerinin kangısı pesendide ve
kün mümkün olamadığını beyân ve işbu zemînin kangı renk ile i'mâli irâde-i seniyye
matlûb buyurulan kaliçelar dahi hayli yapağıya buyrulur ise mûcibince tanzîm ve icrası zımnın­
mütevakkıf olup be-gâyet ihtimâmlı ve sık ve da Haremeyn-i Şerîfeyn südûr olan emri ve
kumaşlı ve hâs olan iplik ile nesc ve i'mâl ola­ Evkâf-ı Hümâyûn hazinesi zimmetî defterleri­
cağına binâ'en esnâf-ı merkûme yedinde mu­ ne ilm u haberi i'tâsı husûsunu mu'teberân-ı
kaddemden işlenmiş biraz iplik bulunsa bile ricâla-ı devlet-i aliyyeden halen Evkâf-ı Hüma­
yapağı, kalıça ipliği olup mezkûr kalıçalara el yun Nâzın saadetlü, atufetlü Es-Seyyid Meh-
vermeyeceğini ve mikdâr-ı zirâ'ına göre mahal­
 il
5*:

P
z
m
03
' - - J
S
z
z
o

s
o
O
m
Z
- w

m
•j'rj* 3 ^ W-n = O

£3
İL
T^^t^j •4^.t0^ -t-» V ' - V A^/--*
i

Resim 1: 27 Şaban 1288 H. (29 Ekim 1871 M.) tarihinde Mühendis-hâne-i beriyye-1 Hümâyun ikinci smıf halifelerinden sâbık Şeyhû'l-Harem
Dilaver Paşa nın ketdüdası Şükrü Efendi tarafından çizilen ve Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi nde muhafaza edilen "Mescld-i Nebeviyye'ye
serilecek halıların miktar ve boyutlan' nı gösterir plân.
 ON

o o o o
o o o
o o
o o o o 0 0
1°
1 o o ® o o o o \J'î
o o o o Q
o o o o o
o o

1
k/5

o o
^A n .
,1 « « o

•ffU
o
.y.

II .1 M
Resim 3: Mescid-i Nebevî'den bir görünüş. Resim 2 : Mescid-i Nebevî'de yapılan genişletmeleri gösterir plân.
M b S C l D - l N E B E V Î ' N İ N GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 27

1=1

Hit

11^4

S ı - 2

1 * '
 28 Dr.ibrahim ATEŞ

Resim 5: Mescid-i Nebevî'den bir görünüş.

UT

5^
Ll

i»
Resim 6: Mescid i Nebevî'nin Kral Fehd döneminde gerçekleştirilen genişletilmesini gösterir makeUn
görünüşü
 MESClD-1 N E B E V I ' N İ N GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 29
med Tahir Efendi Hazretleri memhûr takrîrît/le L Medine-i M ü n e v v e r e ' d e k i m ü b a r e k Rav-
inhâ etmeğir}, takrîr-î mezkûr huzûr-ı za-i Mutahhara'da serili olan halıların t e b e r r ü k e n
humâyûr]-! Hazreti m ü / û / c â n e y e lede'l-arz sarh- y e n i l e n m e s i ile ilgili olarak bir ö n c e k i yıl y a n i
da beydn olduğu üzere muktazt olan yapağı 1 2 4 6 H . ( 1 8 3 0 M . ) yılında z a m a n ı n p a d i ş a h ı Sul­
maddesi euvel emirde tarafınıza havale oluna­ tan I I . M a h m u d t a r a f ı n d a n e m i r ve irade buyurul-
rak ba'dehu icâbına göre tanzim ve hazîne-i dugu belirtilmiştir.
mezkûreden ne mikdâr ale'l-hisâb akçe veril­
2 . Belirtilen bu emir ve irade u y a r ı n c a s ö z ü
mesi iktizâ eder ise ol mikdâr akçe i'tâ ve
g e ç e n m ü b a r e k makama serilmesi icab edecek ha­
merkûmâna dahi harc-ı râh olarak beherine be­
lıların k a ç a r ş ı n o l d u ğ u n u belirten ve bu maksatla
şer y ü z kuruşdan bin kuruş i'tâsıyla icrâsma
mahallinde hazırlatılarak getirtilmiş o l a n delerde
ibtidâr olunması ve gösterilen resimlerden
yer alan evsaf ve miktar u y a r ı n c a o m ü b a r e k ma­
nesc ve i'mâl olundukda kangısı alâyişli ve gös­ k a m a lâyık olan renklerle U ş a k ' d a itina ve i h t i ­
terişli olur ise ol veçhile nesc ve i'mâline m a m l a d o k u n m a k suretiyle imal edilmesi için ge­
mübâderet kılınması mazmununda hatt-ı şerîf-i reken iplik, boya ve benzeri malzemenin ö n c e d e n
şâhâne şeref-südûr buyrulmuş ve ale'l-hisâb y/r- t e m i n edilip h a z ı r l a n m a s ı y l a , a r ş ı n m i k t a r l a r ı n ı ve
mibeşbin kuruş i'tâsı tensîb olunmuş olmağla şekillerini g ö r ü ş m e k ü z e r e y ü c e Sultan b u y r u ğ u ile
icrâ-yı muktezâsma himmet olunmak bâbmda b u defa U ş a k ' t a n Y ü n l ü o g l u H a c ı H ü s e y i n ve
sâdır olan fermân-ı âlî mucibince mukâta'ât H i k m e t i a d l a r ı n d a k i sanatkar ve becerikli iki halı
hazînesi masârıfât nâzın sa'ödetlü atufetlü ustasının istanbul'a getirildiği ifade edilmektedir.
Efendi Hazretlerinden lede'l-isti'lâm ber-
minvâl-i muharrer mahall-i şerîf-i sa'âdet-redîfe 3. M ü h e n d i s h a n e h o c a s ı Ishak Efendi'nin
ferş içün Uşak kazâsmda tanzîmi irâde-i Seniy- daha ö n c e Hz.Peygamber (S.A.V)'in m ü b a r e k kab­
ye-i cenâb-ı cihân-dârî iktizâsından olan kalıça- r i ü z e r i n d e k i kubbenin o n a r ı m ı için görevlendiril­
lar, Konya toprağında vâki' Canikli aşiretiyle miş o l m a s ı itibariyle Ravza-i Mutahhara ve Mescid-
nefs-i Uşak kazâsmda husule gelen yapağının i N e b e v î ' n i n her tarafına vâkıf o l d u ğ u n d a n H a r e m -
ummâlı tarafından mübâyasına menût idüği i Şerif-i N e b e v î ' n i n o n u n t a r a f ı n d a n çizilen s a t h î
haber verilmek ve zikr olunan mahallerde kırk p l â n ı ile mahallinden gelen defter u y a r ı n c a , bu
altı senesinde husule gelen yapağı hitama mescidin m ü b a r e k yerlerine g ö r e d o k u n u p imal
resîde olmak hasebiyle bi-mennihi Te'âlâ 47 se­ edilmesi gereken halılarjn sayıları ve a r ş ı n miktar­
nesi hâsılâtı kazâ-i mezkûrda olan kalıça ları da özel binalar m ü d ü r ü t a r a f ı n d a n b a ş k a bir
ummâlı taraflarına verilmek üzere icâbeden deftere y a z d ı r ı l a r a k , y a p ı l a n inceleme e s n a s ı n d a
emr-i şerifin ısdâr ve i'tâsı hususu, menût-ı bu defterde gösterildiği ü z e r e d o k u n u p imal edile­
cek 3 2 adet halının m i m a r î arşınla y e k ü n ü 4 2 0 2
irâde-i aliyye idüğini i'lâm etmekle bu sûretde
arşına ulaşıp, halı arşınının m i m a r î a r ş ı n d a n eksik
i'lâm olunduğu üzere tesviyesi irâde buyruldu-
o l d u ğ u n d a n beher arşının y i r m i birer parmak hesa­
ğu halde iktizâsına göre emr-i şerîf tahrîriyçün
biyle aradaki ü ç e r parmak da e k l e n d i ğ i n d e 4 6 9 1
baş muhâsebe kalemine ba'de'l-kayd Haremeyn
arşın 19 p a r m a k o l m a s ı gerektiği açıklanmıştır.
Muhasebesine başka ve ber-mantûk-ı takrîr
Evkâf-ı Hümâyûn Hazînesi zimmeti defterleri­ 4 . A ç ı k l a n a n bu noktadan hareketle p a d i ş a ­
ne başka ilm u haberleri ve ber-mantûk-t emr h ı n ihya e t m i ş o l d u ğ u cami ve mescidlere lüzumu­
ve irâde-i şâhâne zikr olunan kalıçaların nesc na binaen a l ı n a n halıların beher arşını 14-15 ku­
ve i'mâlı zımnında celb olunmuş olan iki nefer ruşa kadar a l ı n m a k t a o l d u ğ u cihetiyle s ö z konusu
üstâdm beherine beşeryüz kuruştan bin kuruş halıların yapılış şekli, adı g e ç e n halı u s t a l a r ı n a so­
harc-ı râh ve yapağı mübâya'ası içün yirmi beş- r u l d u ğ u n d a , c e v a p l a r ı n d a U ş a k halkının g e ç i m l e r i
bin kuruş ale'l-hisâbm hazîne-i mezkûreden ita- ancak bu t ü r halı, kilim ve seccade gibi e ş y a imali­
sıyçün senedî ve sûret defteriyle lâzımu's- ne bağlı olarak yılda 1 0 0 . 0 0 0 okka'^^ dan fazla
südûr olan emri isdâriyle tanzîmi hususu bâ- y a p a ğ ı satın almak suretiyle elde ettikleri, fakat b u
takrîr inhâ olundukda mucibince emri ve sene­ m i k t a r ı n yarısı temizleme e s n a s ı n d a telef o l d u ğ u n ­
di ısdâr ve i'tâsıyla tanzîmine himmet olun­ dan ancak yarısıyla iplik imal ederek belirtilen t ü r
mak bâbmda sâdır olan fermân-ı âli mûcibince e ş y a y ı dokudar iken bir ö n c e k i yıl y a n i 1 2 4 6 H .
bâ-fermân-ı şerîf baş muhâsebeye kaydolunup ( 1 8 3 0 M.) yılı y a p a ğ ı n ı n tekel u s u l ü n e b a ğ l a n m a s ı ­
mûcibince emri ve sûret defteri ve Evkâf-ı n ı n yakınlığı nedeniyle o g ü n l e r d e fakir esnafın el­
Hümâyûn hazinesi zimmeti defterlerine ilm u lerinde (bir miktar) y a p a ğ ı l a r ı mevcut ise de bu t ü r
haberi verilmekle vech-i meşrûh üzre Hare­ uygulama sonucu g e ç i m sıkıntısına düşürüldükleri­
meyn-! Şerîfeyn muhasebesi kalemine dahi iş­ n i , hatta Ravza-i Mutahhara için dokunacak halıla­
bu ilm-u haber verildi. Fî 22 ^a'bân-124T' rın iplik ve sair malzemelerinin t e m i n edilip hazır-
Mescid-i N e b e v î ' n i n T ü r k l e r t a r a f ı n d a n özel
48. Okka, tartı ölçülerinden birinin adıdır. Bunun yerine
olarak dokutulan ince, zarif ve s a ğ l a m halılarla do­ "kıyye"de kullanılırdı. Okka beldelere (Şehir ve kasaba­
natıldığını dile getiren bu tarihî belgenin incelendi­ lara) g ö r e değişmekle beraber en tanınmış olanı dört-
ğ i n d e a ş a ğ ı d a k i ö n e m l i hususları ihtiva ettiği g ö r ü ­ yüz dirhem, 1,282 gramdır.
lecektir: M.Zeki Pakalın, a.g.c. , C.II, s.723.
 30 Dr.ibrahim A T E Ş
l a n m a s ı , zikredilen m e k t û b - ı s â m i ' d e emir ve irade
b u y u r u l m u ş ise de, h a z ı r l a n m a s ı n ı n m ü m k ü n o l - '
m a d i ğ i n i beyan etmişlerdir.
Ravza-i M u t a h h a r a için y a p ı l m a s ı istenilen
halıların y a p ı m ı n ı n gerçekleştirilmesi külliyetli
miktarda y a p a ğ ı y a bağlı olup, i h t i m a m l ı , sık doku-
malı ve özel iplik ile d o k u n u p imal e d i l e c e ğ i n e g ö ­
re s ö z ü g e ç e n esnafın elinde ö n c e d e n işlenmiş b i ­
raz iplik bulunsa bile, y a p a ğ ı halı ipliği o l u p s ö z ü
g e ç e n halılara elvermeyeceğini, arşın miktarına
g ö r e mahallinde şer'i şerife uygun olarak imal ede­
cek e s n a f ı n g ö r ü ş ü y l e t a m a m l a n m a s ı n d a uygun f i ­
yat takdir edilmesini ifade ederek, y a p a ğ ı mevsi­
m i n i n Ruz-ı Mızır'*^ b a ş ı n d a o l d u ğ u n d a n gerek s ö ­
zü edilen halıların d o k u n m a s ı ve gerekse geçimleri
bu sanata m ü n h a s ı r olan fakir esnafın hayırlı dua­
larının a l ı n m a s ı için 1 0 0 . 0 0 0 okka m i k t a r ı n d a ya­
p a ğ ı n ı n tahsisi lütfedilmiş olmakla beraber Rûz-ı
Hızır d ö r t ay geride k a l m ı ş o l d u ğ u n d a n , istenilen
halıları tamamlayarak ancak teslim edebilecekle­
rinden, kendilerine gereken y a p a ğ ı n ı n satın alına­
rak temin edilmesine y a r d ı m edilmesini talep ve is­
t i r h a m ettiklerini sözlerine eklemişlerdir.
6. D i ğ e r taraftan s ö z ü edilen halıların m i h -
rablı o l a c a ğ ı n d a n iki adet resimleri adı g e ç e n İshak
Efendi t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n ı p s u n u l m u ş o l m a k l a ,
m ü b a r e k m a k a m ı n a g ö r e zemini yeşil veya g ö g e z
yahud laciverd olarak y a p ı l m a s ı n ı n m ü n a s i p olaca­
ğı belirtilmiştir. H a l b ö y l e y k e n , H a r e ı n - i Şerifte
olan halıların G ö r d e s işi o l d u ğ u bazı h a c ı l a r tara­
fından nakledilerek haber verilmiş o l d u ğ u n a ve ba­
zı ehl-i vukuf t a r a f ı n d a n ö n c e d ç n U ş a k ' t a dokun­
m u ş olduklarının bildirilmesine binaen U ş a k ' a g ö n ­
derilen bir yazı ile adı g e ç e n iki usta istanbul'a ge­
tirilerek keyfiyet kendilerine s o r u l d u ğ u n d a , daha
ö n c e y a p ı l a n halılar G ö r d e s işi o l d u ğ u n d a n ince
o l d u ğ u n u , b u defa da iradeci seniyye u y a r ı n c a
U ş a k ' t a imal edildiği takdii'de sık ve kuvvetli olaca­
ğını ve o g ü n mahallinde imal ettikleri y a p a ğ ı halı­
ların beher arçınının 14-15 k u r u ş a alınıp-satılmak-
ta o l u p , s ö z konusu halıların özel olarak ince ve
m u h k e m bir şekilde itina ile y a p ı l a c a ğ ı n a g ö r e be­
her a r ş ı n ı n ı n yaklaşık olarak ancak 1 8 - 2 0 k u r u ş a
y a p ı l m a s ı n ı n m ü m k ü n o l a c a ğ ı d ü ş ü n c e s i y l e , mez­
kur miktarda halıların U ş a k ' t a i h t i m a m l a d o k u n ­
m a s ı istenip, gereken y a p a ğ ı n ı n mutedil fiyatla sa­
tın a l ı n m a s ı n a ruhsat verildiği taktirde dokunacak
halılann fiyatının d ü ş ü k olacağını ima etmişlerdir.
7. B u suretle istenilen halıların d o k u n m a s ı
ve s ö z ü g e ç e n halı e s n a f ı n ı n g e ç i m l e r i n i s a ğ l a y a ­
c a k l a r ı miktarda imal cdecclderi halı ve saire için
ne kadar y a p a ğ ı tahsis ve ihsan buyrutur ise o ka­
dar y a p a ğ ı n ı n b u l u n d u ğ u yerden s a t ı n a l ı n m a s ı ,
s ö z ü g e ç e n hazineden irade buyrulan miktarda ak­
ç e s i n i n bu hesaba yatırılarak mahallinde l ü z u m et­
tikçe ö d e m e y a p ı l m a s ı , a d ı g e ç e n iki halı u s t a s ı n a
gidiş^geliş m a s r a f ı olarak d ö r d e r y ü z k u r u ş t a n t o p ­
lam olarak sekizyüz k u r u ş , veyahut istenilen mik­
tarda h a r c ı r a h verilmesi, bahsedilen mihrab resim­
lerinden hangisinin işlenip zeminin hangi renk ile
y a p ı l m a s ı isteniyorsa g e r e ğ i n i n ifası için H a r e -
meyn-i Ş e r î f e y n Muhasebe Kalemine kayıt d ü ş ü l e ­
rek, defter suretiyle çıkarılması gereken e m i r hak­
k ı n d a Evkâf-ı H ü m a y u n Hazinesi defterlerine i l m u
haber verilmesi hususunun o tarihte evkâf-ı H ü m a ­
yun N â z ı n olan Seyyid M e h m e d T a h i r Efendi'nin
takririyle inha ve p a d i ş a h a arz edilmiş o l d u ğ u be­
lirtilmiştir.
8. K o n u n u n p a d i ş a h a arz edildiğinde, yuka­
rıda belirtildiği ü z e r e gereken y a p a ğ ı maddesinin
t e m i n i Evkaf Nezaretine havale olunarak i c a b ı n a
g ö r e d ü z e n l e n m e s i , hazine-i mezkureden g ö n d e r i l ­
mesi gereken a k ç e n i n verilmesi, s ö z ü g e ç e n halı
ustalarının her birine b e ş e r y ü z k u r u ş o l m a k ü z e r e
t o p l a m bin k u r u ş verilmek suretiyle ç a l ı ş m a l a n n
b a ş l a t ı l m a s ı , g ö s t e r i l e n resimlerden ö r n e k d o k u ­
n u p imal olundukta hangisi güzel ve gösterişli olur­
sa ona g ö r e y a p ı m ı n a b a ş l a n m a s ı hususunda hatt-ı
h ü m a y u n sâdır o l m u ş ve bu k o n u ile ilgili hesaba
2.5.000 k u r u ş u n verilmesi uygun g ö r ü l m ü ş oldu­
ğ u n d a n , g e r e ğ i n i n y a p ı l m a s ı n a h i m m e t ve gayret
g ö s t e r i l m e s i hususunda ç ı k a n f e r m a n u y a r ı n c a
mukataat hazinesi m a s a r ı f a t n a z ı r ı n d a n bilgi iste­
nildiğinde, s ö z ü g e ç e n m ü b a r e k yere sermek için
belirtilen şekilde Uşak'ta y a p ı l m a s ı p a d i ş a h tarafın­
dan istenilen halılann imali, K o n y a t o p r a ğ ı n d a bu­
lunan Canikli aşiretiyle U ş a k ' t a üretilen y a p a ğ ı n ı n
halı işçileri t a r a f ı n d a n m ü b a y a a s ı n a bağlı o l d u ğ u
haber verilmiş ve zikr olunan yerlerde 1 2 4 6 H .
( 1 8 3 0 M.) yılında üretilen y a p a ğ ı n ı n t ü k e n m i ş o l ­
d u ğ u n d a n Allah'ın lütfuyla 1 2 4 7 H . ( 1 8 3 0 M . ) yılı
ü r ü n ü n ü n Uşak'taki halı işçilerine verilmesi için ge­
reken e m r i n çıkarılması hususunun p a d i ş a h ı n ira­
desine bağlı o l d u ğ u n u bildirmiştir. B u şekilde yapıl­
m a s ı istenildiği takdirde g e r e ğ i n e g ö r e emr-i şerif
yazılması için b a ş muhasebe kalemine kaydedildik­
ten sonra H a r e m e y n Muhasebesine ve Evkâf-ı
H ü m â y û n z i m m e t i defterlerine ayrı ayrı i l m u ha­
ber verildiği ve s ö z konusu halıların belirtilen şekil­
de d o k u n m a s ı h a k k ı n d a ferman s â d ı r o l d u ğ u belir­
tilmiştir.
Yukanda orijinali, o k u n u ş u ve değerlendiril­
mesi sunulan i l m u haber k a y d ı n d a n , 1 2 4 7 H .
( 1 8 3 1 M.) yılında yapılan 3 2 halının Ravza-i M u -
tahhara'ya gönderildiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Daha ö n ­
ce s ö z ü edilmiş olan p l â n d a ise 1 2 4 halının özel
olarak imal edilip gönderildiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r .
B u iki belge a y n ı tarihli o l m a y ı p ikisinin ara­
sında 4 0 yıl kadar bir zaman farkı o l d u ğ u n d a n Os­
m a n l ı sultanlarının belirtilen hizmeti sadece bir iki
defa değil yenilenmesine ihtiyaç h i s s e d i l d i ğ i n d e
yenilemek y ö n ü n e g i l m e k suretiyle s ü r d ü r c g e l d i k -
leri bir hizmet o l d u ğ u n u a n l a m a k t a y ı z . A y r ı c a yü­
rütülen bu yenileme hizmetlerinin gelişigüzel değil,
ö n c e d e n y a p ı l a n incelemelere g ö r e h a z ı r l a n a n
plan, resim, şekil ve renk durumuna g ö r e munta-
49. • Rûz-ı l i'Zir; Lugat-ı Nacî'do R-umî Nisanın yirmi üçüncü
günü o!..lı.ıgıı bolirtümel^tıidir.
M.Zoki Pâl^ıim, a.g.c, C.I, s.803, Hıdırellez Maddesi.
 MESClD-1 NEBEVİ'NİN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 31

zam bir şekilde ve itina ile imal edilen halıların do­ kandiller ve ş a m d a n l a r yaptırılıp, yetedi miktarda
k u t m a k suretiyle y a p ı l d ı ğ ı n ı m e z k û r belgelerin yakıtla birlikte bu m ü b a r e k yere g ö n d e r i l e g e l m i ş t i r .
muhtevalarından anlamaktayız. B u hususu dile getiren üç ayrı tarihli belge ile ko­
nuyu noktalamak istiyoruz. B u belgelerden birinde
MESCİD İ NEBEVİ NİN AYDINLATIL­
1 2 7 0 H . ( 1 8 5 4 M . ) yılında z a m a n ı n p a d i ş a h ı Sul­
MASI:
tan A b d ü l m e c i d ' i n ö z e l hazinesinden 6 7 . 6 7 0 , 5
Mescîd-i N e b e v i n i n aydınlatılması için d e ğ i ­ k u r u ş ö d e n e r e k t e m i n edilen 2 . 5 0 0 k ü s ü r adet
şik tarihlerde özel olarak y a p ı l ı p a r m a ğ a n edilen k a r p u z î kandilin l ü z u m u n a binaen Ravza-i M u t a h ­
kandil, ş a m d a n ve avizelerin özellik ve güzellikleri hara'ya g ö n d e r i l d i ğ i n i a n l a m a k t a y ı z . Belge^-"^ ay­
dillere destan olacak niteliktedir, islâm d ü n y a s ı n ı n nen şöyledir:
en seçkin ve m â h i r ustalarına itina ile yaptırılıp, b u
m ü b a r e k mescide g ö n d e r i l e n sayısız a y d ı n l a t m a Belge: 11
a r a c ı n ı n y a p ı m ı n d a ç o ğ u kez altın, g ü m ü ş , elmas "Ravza-i Mutahhara-i Hazret-i Nebevi Ha-
gibi değerli maddeler kullanılmıştır. M ü s l ü m a n l a r , rem-ı Şerifi içün lüzumu inhâ olunan iki bin
k a i n a t ı n efendisi H z . P e y g a m b e r (S.A.V)'e olan beşyüz bu kadar adet karpûzî kanâdil mukad­
sevgi ve s a y g ı l a r ı n d a n d o ğ a n bu ilgi ve itina ile demce müte'allik buyrulan irâde-i Seniyye-i
Ravza-i M u t a h h a r a ve Mescid-i N e b e v i n i n d i ğ e r Hazret-i mülûkâne mûcibince darb-hâne-i
a k s a m ı n ı n a y d ı n l a t ı l m a s ı ve t e z y î n edilmesinde âmire sarrafı Hoca Ba'ûhî ma'rifetiyle sâbıkları
pay a l m a y ı şerefli bir hizmet telakki e t m i ş l e r d i r . misüllü bîh (beyh) cânibinden celb olunarak bu
B a k ı m ve o n a r ı m ı n d a o l d u ğ u gibi b u hususta da defa mahall-i âlîsine irsâl olunmak üzere bu­
her g e ç e n g ü n artan bir t e m p o ile adeta yarış ya­ lunmuş olduğundan bahâ ve masârıf-ı sâ'iresi
p a r c a s ı n a bu m ü b a r e k mescide ilgi ve i h t i m a m l a r ı ­ bulunan altmış yedi bin altı yüz yetmiş buçuk
nı devam ettiregelmişlerdir. T a b i , bu arada en bü­ kuruşun tarafına i'tâsı hususu mûmâ ileyh tara­
yük payı alan, h ü k ü m d a r l a r olmuşlardır. Elektriğin fından ifâde ve istid'a olunmuş ve mahall-i
i c a d ı n d a n ö n c e k i yıllarda z a m a n ı n ş a r t ve imkanla­ mübâreke içün mukaddemleri dahi yine bîh
rına g ö r e özel olarak imal edilen paha biçilmez de­ (beyh) cânibinden celb olunmuş olan bu misül­
ğ e r d e k i kandil, ş a m d a n ve avizelerin Mescid-i Nebe- lü kanâdilin bahâları teberrüken hazîne-i
vî'nin aydınlatılmasında itina ile kullanıldığını kay­ hâssa-i cenâb-ı şâhâne tarcf:ndan i'tâ buyrula-
nak eserlerle arşiv belgelerinden ö ğ r e n m e k t e y i z . gelmiş olduğundan bu defa celb olunan
kanâdil-i mezkûre bahâ ve masârıfınm dahi
İ b r a h i m Rıfat P a ş a ^ ^ 1 9 2 0 ' l i yıllarda Mes­ sabıkları misüllü hazîne-i hâssa-i şâhâne tara­
cid-i N e b e v î ' d e bulunan kandillerden s ö z ederken fından veyahud Evkâf-ı Hümâyûn Hazînesi
şu bilgileri vermektedir: cânibinden i'tâsı emr ve irâde-i seniyye-i hazret-
i mülûkâneye mütevakkıf bulunmuş olmağla ol
"Mescid-i Nebeuî'nin, Hücre-i Nebevi[;{;e
bâbda Evkâf-ı Hümâyûn nâzın atufetlü Ahmed
dışındaki diğer aksamında bulunan kandillerin
Zıver Efendi Hazretleri takrîr etmeleriyle yazı­
s a y ı s ı 620 tanedir. Sütunlar arasındaki zarif
lan buyruldu-i sâmi kaydı lede's-su'âl ravza-i
yntay demirlere gümüş zincirlerle asılı olan bu
mulahhara-i Hazret-i Nebevî Harem-i
kandillerin yanında, sanat değeri yüksek şam­
Şcrîfiyçün mukaddemen mübâya'a ve celb olu­
dan ve avizelerin incelik ve parlaklığı ifade edi­
nan kanâdilin bihâsı teberrüken Hazine-i
lemeyecek derecededir. Hücre-i Nebeviyye'de
hâssa-i hazret-i şâhâneden tesviye olunmasına
bulunan 106 kandilin 31'i Hz. Peygamber
nazaran bu defa gönderilenlerin bahâsı olan
(S.A.V.)'in kabrinin kıble tarafında olup elmas altmış yedi bin altı yüz yetmiş buçuk kuruşun
ve yakutla işlemeli altındandır. Kandillerin ası­ dahi sûret-i tesviyesi istîzânına dâ'ir Evkâf-ı
lı olduğu zincirler de altından yapılmıştır. Humâyûrı Nezâreti tarafından takdim kılınan
1274 H. (1858 M.) yılında Sultan Abdülmecid takrîr meclis-i vâlâd'^n lede'l-havâle ol bâbda
tarafından gönderilen som altından yapılıp de­ kaleme alman mazbata hâk-i pây-ı humâyûn-ı
ğerli elmaslarla tezyin edilen normal insan bo­ hazret-i mülk-dâriye arz ve istîzân olundukda
yundaki ve 300.000 Osmanlı lirası değerinde meblağ-ı mezbûrun dahi hazîne-i hâssa-i
iki büyük şamdandan biri Hz.Peygamber şahaneden tesviyesi hususuna irâde-i seniyye-i
(S.A.V.)'in baş ucuna diğeri de ayak ucuna ko­ cenâb-ı pâdişâhî müte'allik ve şeref-südûr buy-
nulmuştur. rulup keyfiyet nezâret-i behiyye-i müşârün
Bundan önce de aynı şekilde som altın­ ileyhâya bildirilmiş olmağla bermûceb-i irâde-i
dan yapılmış olan iki büyük şamdan gönderen seniyye-i hazret-i şâhâne iktizâsının icrâsma
himmet buyuralar deyu fî 19 Cemâziye'l-evvel-
bu büyük Sultan, daha sonraki yıllarda altın ve
1269 tarihinde hazîne-i hâssa nâzın devletlü
gümüşten yapılmış olan buhurdanlık ve zem­
zem ibrikleri göndermiştir."
50. İbrahim Rıtat Paşa, a.g.c, C.I, s.451-452.
B a ş t a Sultanlar, Sultan H a n ı m l a r , Sadra­
Tıl, Vakıflar Genel MıidürliijJİİ Arşivinde muhafaza edilen
zamlar, Vezirler, P a ş a l a r ve benzeri üst seviyedeki
917 nolu defterin 20. sayfasında kayıtlı olan 9
devlet a d a m l a r ı n a ait Vakıflar olmak ü z e r e , bir ç o k CGmâ;:iye'l-âhir-1270 H . (24 Şubat 1854 M.) tarilıli
vakfın gelirinden bu gayeye tahsis edilen paralarla ilm u haber l\üydı.
 32 Dr.ibrahim A T E Ş
paşa hazretlerine buyruldu-i âli y a z ı / m ı ş idüği ferman mucibince g e r e ğ i r û z n â m ç e d e n soruldu­
mektûbi-i hazret-i sadâret perıâhî sa'âdetlü ğ u n d a , s ö z konusu kandillerin karşılığı olan
efendi ceridesinden der-kenâr olundukda mec- m e z k û r m e b l a ğ ı n p a d i ş a h ı n özel hazinesinden ve­
lis-i vâlâ karârı ve şeref-südûr bui;rulan irâde-i rilmesi için hazine-i h â s s a n a z ı r ı n a hitaben "buy-
seniyye-i hazret-i § e / ı r i y â n mucibince der- ruldu" yazılmış o l d u ğ u n a binaen bu şekilde Evkaf
kenârda gösterildiği veçhile bui;ruldu tastır et­ Muhasebesine kaydedilerek keyfiyet m a l u m olmak
tirilmiş olmağla mucibince tesviye-i icâbına ü z e r e r û z n a m ç e y e i l m u haber verilmesi gerektiği
himmet e^/leyeler deyu nâzır-ı müşârun ile\fh der kenar o l u n d u ğ u n d a , i l m u haber verilsin diye
hazretlerine hitâben sâdır olan fermân-t âlî f e r m a n b u y r u l m u ş o l d u ğ u n d a n belirtilen ş e k i l d e
mucibince iktizâsı rûz-nâmçeden lede's-su'âl muhasebe ve r û z n a m ç e defterlerine b u i l m u ha­
kanâdil-i mezkûrun bahâsı olan meblağ-ı berin verildiği belirtilmektedir.
mezbûr hazîne-i hâssadan verilmek üzere
Sultan A b d ü l m e c i d z a m a n ı n d a Ravza-i M u -
haztne-i hâssa nâzın devletli! paşa hazretlerine
tahhara için darphane-i â m i r e d e özel olarak y a p ı ­
hitâben buyruldu-i âlî tastîr buı/rulmuş olduğu­
na binâen ol veçhile Evkâf Muhâsebesine kaydı lan ş a m d a n l a r d a k u l l a n ı l a c a k m u m l a r ı n y a p ı m ı ,
ile keyfiyet ma'lûm olmak üzre rûz-nâmçeye m i k d a r ı , h a r c a m a l a r ı n ı n a d ı g e ç e n p a d i ş a h ı n vak­
ilm u haberinin i'tâsı iktizâ eylediği der-kenâr f ı n d a n k a r ş ı l a n m a s ı ve her yıl Mescid-i Nebeviy-
olundukda ilm u haberi verile deyu ferman ye'ye ulaştırılması ile ilgili bazı ö n e m l i h u s u s l a r ı i h ­
buyrulmağın vech-i meşrûh üzre muhâsebe-i tiva eden bir belge^^ ise şöyledir:
merkûmeye kayd ile ilm u haberi verilmekle Belge : 12
keyfiyet ma'lûm olmak içün rûz-nâmçe defter­
lerine işbu ilm u haber verildi. Fî 9. Cemâziye'l- "Ravza-i Mutahhara içün darb-hâne-i
âhir-1270" Amire'de der-dest-i tanzim olan şamdânlara
senevi ne mikdâr şem'i asel iktizâ ider ise,
Orijinali o n ü ç b u ç u k s a t ı r d a n ibaret olan bu masârıfı vakf-ı celîl-i hazret-i şahâneden tesviye
belgede yer alan ö n e m l i hususlar ö z e t l e şunlardır: olunarak mezkûr şamdânların ölçüsüne göre
1 . Ravza-i M u t a h h a r a ' n ı n H a r e m - i Şerifi bu tarafda mumcubaşı ma'rifetiyle i'mâl ettiri-
için gerekli o l d u ğ u görevlilerce i n h â edilen 2 . 5 0 0 lüp beher sene mahall-i âlîsine irsâl olunmak
k ü s u r karpuz ş e k l i n d e kandilin daha ö n c e beliren üzere nümûnesinin takdîm olunması ve sûret-i
p a d i ş a h irâdesi u y a r ı n c a darphane-i â m i r e sarrafı irsâli hususunun dahi bi'l-mutala'a istîzân kı­
H o c a B a u h î marifetiyle ö n c e k i l e r i gibi B i h (Beyh) lınması müte'allik ve şeref-südûr buyurulan
t a r a f ı n d a n getirilip k o n u l a c a k l a r ı m ü b a r e k yerlere emr ve irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhî
g ö n d e r m e k için h a z ı r hale getirilerek a d ı g e ç e n muktezö-yı münifinden bulunduğu bir kıt'a tez-
sarraf t a r a f ı n d a n d e l e r i ve d i ğ e r m a s r a f l a r ı olan kire-i aliyye me'âlmdan müstefâd olmuş ve iş­
6 7 . 6 7 0 , 5 k u r u ş u n tarafına ö d e n m e s i n i istediği, bu mumların Ravza-i Mutahhara'da ahşamdan
sabâha kadar îkâdı usûlünden bulunduğu ha­
B u n u n ü z e r i n e belirtilen m ü b a r e k yer için ber verilmiş olmasıyla tıpkı irâde-i seniyye-i
ö n c e k i l e r i de y i n e B i h (Beyh) t a r a f ı n d a n getirilmiş şehriyârî üzre mikdârı hisâb ve muvâzene etti-
olan bu gibi kandillerin karşılığı t e b e r r ü k e n p a d i ş a ­ rildikde mezkûr şamdânlara bir sene on yedi
hın özel hazinesinden verilegelmiş o l d u ğ u n d a n , bu çift şem'-i asel-i kâfûrî lâzım gelüp beher çifti
defa getirilen kandillerin d e ğ e r ve masraflarının da otuz ikişer vukiyyeden senevî beş yüz kırk dört
eskileri gibi, p a d i ş a h ı n özel hazinesinden veyahut vukiyyeye bâliğ olacağı anlaşılıp mumcubaşı-ı
Evkâf-ı H ü m a y u n Hazinesinden k a r ş ı l a n m a s ı mûmâ ileyh ma'rifetiyle i'mâl ettirilen bir adet
p a d i ş a h ı n e m i r ve iradesine bağlı o l d u ğ u , Evkâf-ı nümûnesi manzûr-ı şevket mevfûr-ı hazret-i
H ü m a y u n N â z ı n A h m e d Ziver Efendi t a r a f ı n d a n hilâfet-penâhî buyrulmak üzere takdîm kılın­
takrir edilmesi ü z e r i n e , yazılan y ü c e b u y r u ğ u n kay­ mış ve bunun diğer bir kıt'a tezkire-i aliyyede
dı s o r u l d u ğ u n d a , Ravza-i Mutahhara'ya daha ö n c e muharrer emr ü fermân-ı humâyûn-ı hazret-i
g ö n d e r i l e n kandillerin p a d i ş a h ı n özel hazinesinden pâdişâhî muktezâ-yı celîli üzre Fâtımatü'z-
karşılandığının a n l a ş ı l m a s ı ü z e r i n e bu defa g ö n d e ­ Zehrâ Radiya'llahu Te'âlâ anhâ hazretlerinin
rilenlerin karşılığı olan 6 7 . 6 7 0 , 5 k u r u ş u n da padi­ sanduka-i mübârekesinin ser-i Sâmisi tarafında
ş a h a arz edildikten sonra yine P a d i ş a h ı n özel hazi­ îkâd olunmak üzere beheri birer buçuk kıyye
nesinden k a r ş ı l a n m a s ı uygun g ö r ü l e r e k keyfiyet olarak gönderilecek senevî yüz kırk altı kıyye
Evkâf Nezaretine bildirilmiş o l u p , irâde-i seniyye şem'-i aselin vakf-ı celîl-i pâdişâhî tarafından
gereğinin yerine getirilmesi hakkında 19 surre-i hümâyûna teslîmen ol cânib-i âlîye
C e m â z i y e l - e v v e l 1 2 6 9 H . (17 Ş u b a t 1 8 5 3 M.) irsâli icâb-ı hâlden bulunmuş olup, ancak bu
tarihinde hazine-i h â s s a nazırı p a ş a hazretlerine sene-i mübârekede sûrre-i hümâyûnun ihrâc
y ü c e buyruk yazılmış o l d u ğ u s a d r a z a m l ı k y a z ı ş m a buyrulmuş olması cihetiyle bundan böyle beher
b ü r o s u n u n ceridesinde der-kenar olunarak b u ko­ sene surre-i hümâyun ile gönderilmek üzere fa-
nudaki y ü c e meclis k a r a r ı ve irâde-i seniyye uya­
52. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
rınca der-kenarda gösterildiği gibi "buyruldu' 1003 nolu A h k â m defterinin 5. sayfasında kayıtlı olup,
yazdırılmış olmakla g e r e ğ i n i n y a p ı l m a s ı için s ö z ü 18,5 satırdan ibaret olan 28 Cemaziye'l-âhir 1274 H .
g e ç e n hazine-i h â s s a n a z ı r ı n a h i t a b e n ç ı k a r ı l a n (2 Şubat 1858 M.) tarihli ilm u haber.
 MESClD-1 N E B E V Î ' N İ N GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 33

kat bu senenin tertibi olan mumların mezkûr ve beher çifti otuz ikişer okkadan o l m a k ü z e r e yıl­
şamdânların taraf-ı eşref-i hazret-i şehin- lık olarak b e ş y ü z kırk d ö r t okkaya u l a ş a c a ğ ı n ı n
şâhîden mahall-i âlî-i mezkûre îsâime me'mûr anlaşıldığı,
buı/rulacak zâta teslîmen isbâlı münûsib gibi
7. M u m c u b a ş ı marifetiyle y a p t ı r ı l a n n ü m u -
tahâtur olunmuş ise de ol bâbda her ne veçhile
ne m u m u n , Sultan A b d ü l m e c i d ' i n g ö r ü ş ve tasvip­
emrü fermân-ı humâyûn-ı hazret-i pâdişâhı mü-
lerine s u n u l m u ş olup, bunun ve d i ğ e r bir y ü c e tez­
te'allik ve şeref-südûr buyrulur ise ana göre ha­
kirede yazılı o l a n p a d i ş a h e m r i u y a r ı n c a H z .
rekete ibtidâr kılınacağı cânib-i nezâret-i celîle-i
F â t ı m a (R.A)'nın m ü b a r e k s a n d u k a s ı n ı n b a ş tara­
hazîne-i hâssa-i şâhâneden bâ-tezkîre lede'l-
fında y a k ı l m a k ü z e r e beheri birer b u ç u k okka ola­
istîzân, mezkûr şamdanlar içün senevi ol
mikdâr şem'-i aselin mârru'z-zikr nümûne vec- rak g ö n d e r i l e c e k yıllık y ü z kırk altı o k k a m u m u n
hi\/le ve mezkûr yüz kırk altı vukiyye şem'-i ase­ giderlerinin adı g e ç e n Sultan'a ait vakıf t a r a f ı n d a n
lin dahi beheri birer buçuk fcıyye olarak mum- k a r ş ı l a n a r a k , surre-i h ü m a y u n a teslim edilmek su­
cubaşı ma'rifetiyle i'mâl ettirilüp bundan böyle retiyle belirtilen m ü b a r e k yere g ö n d e r i l m e s i n i n
beher sene Surre-i Hümâyun ile gönderilmek gerektiği,
üzere fakat bu senenin tertibi olan mumların, 8. Ancak 1 2 7 4 H . ( 1 8 5 8 M.) yılına ait
mezkur şamdanların mahall-i âlî-i mezkûra m u m l a n n , s ö z ü g e ç e n ş a m d a n l a n Sultan A b d ü l m e ­
îsâlma me'mûr hademe-i hâssa-i şâhâne kâim- cid t a r a f ı n d a n zikredilen m ü b a r e k m a k a m a ulaştır­
makâmı İbrahim Bey'e teslîmen isbâlı münâsib makla g ö r e v l e n d i r i l e c e k zata teslim edilerek, birlik­
gibi görünmüş olmasıyla ona göre iktizasının te g ö n d e r i l m e s i n i n uygun o l d u ğ u d ü ş ü n ü l m ü ş ise
icrâsı müte'allık ve şeref-südûr buyrulan emr de b u konuda p a d i ş a h Sultan A b d ü l m e c i d nasıl
ve irâde-i seniyye-i cenâb-ı mülûkâne muktezâ- emir b ı ^ u r u r s a ona g ö r e harakete geçileceği hazi-
yı münîfinden bulunmuş olduğu cevâben iş'âr ne-i h â s s a n e z â r e ü t a r a f ı n d a n sunulan tezkire ile
buyurularak mûcibince ilm u haberleri veril­ izin isteğinde b u l u n u l d u ğ u n d a , s ö z ü geçen ş a m d a n ­
mek, fermân-ı müşîrî buyrulmağın mûcibince lar için belirtilen miktar m u m u n m e z k û r n ü m u n e y e
muhâsebek-i merkûmeye kayd olunup keyfiyet g ö r e ve zikredilen yüz kırk altı okkalık m u m u n da
ma'lûm olmak içün zîrde muharrer mahallere beheri birer b u ç u k okka olarak m u m c u b a ş ı marife­
iki kıt'a ilm u haberi verilmiştir. Fî-28 tiyle y a p t ı r ı l a r a k 1 2 7 4 H . ( 1 8 5 8 M . ) yılına ait
Cemâziye'l-âhir sene 274." m u m l a r ı n s ö z ü g e ç e n ş a m d a n l a r ı Ravza-i M u t a h -
hara'ya ulaştırmakla görevlendirilen p a d i ş a h ı n ö z e l
Mescid-i Nebevî'nin aydınlatılmasına O s m a n l ı hizmetçilerinin k a y m a k a m ı İ b r a h i m Bey'e teslim
S u l t a n l a r ı n ı n g ö s t e r d i k l e r i itina ve i h t i m a m ı dile edilerek birlikte g ö n d e r i l m e s i , daha sonraki yıllara
getiren ö n e m l i vesikalardan biri olan b u belgede: ait m u m l a n n ise her yıl surre-i hurhayun ile g ö n d e ­
rilmesinin p a d i ş a h t a r a f ı n d a n m ü n a s i p g ö r ü l d ü ğ ü ,
1. 1 2 7 4 H . ( 1 8 3 8 M . ) yılında Ravza-i M u -
t a h h a r a ' n ı n aydınlatılmasında kullanimak için darp- 9. Belirtilen bu p a d i ş a h g ö r ü ş ü n ü n g e r e ğ i ­
hane-i  m i r e d e özel olarak ş a m d a n l a r yapıldığı, n i n y a p ı l m a s ı k o n u ile ilgili olarak çıkarılan y ü c e
e m i r ve iradenin g e r e ğ i o l d u ğ u n u n c e v â b e n iş'ar
2. Y a p ı l a n bu ş a m d a n l a r d a yıl boyu Ravza-i buyurulduğu,
M u t a h h a r a ' n ı n a y d ı n l a t ı l m a s ı n a yeterli miktarda 1 0 . Belirtilen teklif beliren p a d i ş a h e m r i n i n
m u m imal edilerek karşılığının p a d i ş a h Sultan A b - g e r e ğ i n i n ifası ile ilgili i l m u haberlerin ilgili muha­
dülmecid'in vakfı t a r a f ı n d a n karşılandığı, sebe defteri ile d i ğ e r defterlere k a y d e d i l d i ğ i n e dâir
bilgiler yer a l m a k t a d ı r :
3. Y a p ı l a c a k m u m l a r ı n , m u m c u b a ş ı marife­
tiyle imal edilmesi için h a z ı r l a n a n m u m numunesi­ -Şamdanların İstanbul'da Darphane-i
nin padişahın onayına sunulduğu, Â m i r e - d e p a d i ş a h emriyle ve b ü y ü k bir itina ile ya­
pılması,
4. Yapılan mumların, sözü geçen mübarek - B u n l a r ı n y a p ı l m a d a n ö n c e h a z ı r l a n a n nu­
yere g ö n d e r i l i ş ş e k l i n i n , Sultan A b d ü l m e c i d ' d e n m u n e s i n i n bizzat p a d i ş a h t a r a f ı n d a n g ö r ü l e r e k ,
alınan izin ve emre g ö r e tesbit edildiği, o n a y l a n d ı k t a n sonra cihetine gidilmesi,
5. Belirtilen h u s u s l a r ı n , k o n u ile ilgili olup - M u m l a r ı y a p m a k ü z e r e O s m a n l ı Devletinin
daha ö n c e p a d i ş a h Sultan A b d ü l m e c i d t a r a f ı n d a n b a ş k e n t i İstanbul'da bulunan m u m c u l a r ı n üstadı
çıkarılan e m i r ve i r â d e n i n m u k t e z â s ı n d a n o l d u ğ u olan b a ş m u m c u n u n görevlendirilmesi,
ilgililere g ö n d e r i l e n y ü c e tezkirenin m e ' â l i n d e n an­
laşılmakta o l d u ğ u , - Yıllık ihtiyacın dikkatle hesaplanarak temi­
ni cihetine gidilmesi,
6. S ö z konusu m u m l a r ı n Ravza-i M u t a h -
hara'da a k ş a m d a n sabaha kadar y a k ı l m a s ı devam - Y a p t ı r ı l a n ş a m d a n l a r l a m u m l a r ı n yerine
edegelen u s û l d e n o l d u ğ u bildirildiğinden, Sultan ulaştırılması için, p a d i ş a h ı n özel hizmetinde görevli
A b d ü l m e c i d ' i n iradesi u y a r ı n c a bir yıllık i h t i y a ç olan üst düzeydeki bir zatın görevlendirilmiş olması.
hesabedilerek s ö z ü g e ç e n ş a m d a n l a r a bir yılda U l u H a k a n Sultan A b d ü l m e c i d ' i n b u şerefli hizme­
o n yedi çift kâfûrî t ü r ü n d e n kaliteli m u m gerektiği tin g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i n e verdiği ö n e m i n nicelik ve
 34 Dr.ibrahim A T E Ş

yüceliğini ortaya k o y m a k t a d ı r . Y u k a r ı d a ifade edil­ nâzır-ı müşârün ileyh hazretleriyle birlikte

diği gibi İ b r a h i m Rıfat P a ş a , M i r ' â t ü ' I - H a r e m e y n ^ ^ müzâkere ve tedkik ve bir kaç nev' i'mâl ettiri­
adlı eserinde 1 2 7 4 H . ( 1 8 5 8 M . ) yılında Sultan' len nümûne mu'âyene ve tecrübe olundukda,
A b d ü l m e c i d z a m a n ı n d a Ravza-i M u t a h h a r a ' y a mukaddemen i'mâl ve irsal olunan mumların
g ö n d e r i l e n n o r m a l insan boyundaki som a l t ı n d a n kadd ve hacmi büyücek olduğundan ağırlığı ci-
y a p ı l m ı ş ve d e ğ e r l i elmaslarla tezyin edilmiş olan hetiyle hîn-i i'mâlinde yalnız pamukdan
iki ş a m d a n ı n d e ğ e r i n i n 3 0 0 . 0 0 0 O s m a n l ı lirası o l ­ ma'mûl olan fitil ile dökülmesi mümkün ola-
d u ğ u n u ifade e t m i ş t i r . A n t i k d e ğ e r i h a r i ç mayup kuvvetlice bulunmak içün bi'z-zarûre fi­
bugünkü^'* r a y i ç l e 115.000 x 300.000 = tili arasına kendir dahi vaz' olunduğundan
şu'lesi dağılup, bu cihetle bi't-tab' reşşâşedâr ol­
3 4 . 5 0 0 . 0 0 0 . 0 0 0 . - T L . t u t a r ı n d a olan s ö z konusu
duğu tebeyyün etmiş ve bu defa fitili yalnız ra­
ş a m d a n l a r O s m a n l ı S u l t a n l a r ı n ı n Ravza-i M u t a h ­
ce telli pamukdan olmak ve beher çifti dörder
hara'ya olan s a m i m i saygıları ile kalbî sevgilerini
okka bulunmak üzere mikdâr-ı mu'ayyenine
dile getirmektedir.
göre 136 çift mum yapıldığı hâlde zikr olunan
O s m a n l ı S u l t a n l a n n ı n Ravza-i M u t a h h a r a ' n ı n mahâzîri vâki' olacağı ve şu hâlde fanusa
b a k ı m , o n a r ı m ve aydıntılması ile ilgili i h t i m a m ve ihtiyâç kalmayacağı misüllü mahall-i âlîsinde
itinaları belirtilen özellik ve d e ğ e r d e halı ve ş a m ­ mevcûd olan altın başlıkların dahi hüsn-i
d a n l a r ı g ö n d e r m e k l e k a l m a m ı ş , g e r e k t i ğ i n d e lü­ istîmâl olacağı anlaşılmış idüğinden mezkûr
zumlu değişiklik ve yenilemelerde bulunarak hiz­ mumların ol veçhile i'mâl ettirilerek surre-i
m e t i n o y ü c e m a k a m a uygun olarak en güzel ve hümâyûna teslîmen mahall-i âlî-i mezkûra
en m ü k e m m e l şekilde d e v a m ı s a ğ l a n m ı ş t ı r . H i ç bir irsâli ve şimdiki yapılacak mumların kutruna
kısıtlama cihetine gitmeksizin gereken harcamalar tatbîken şamdân-ı şerîflerin mum mevzi'lerine
yerinde ve z a m a n ı n d a y a p ı l a r a k , belirtilen hizmet­ vaz' olunmak üzere birer altun mumluk yapıl­
ler Mescid-i N e b e v i n i n yüceliği ile devletin kişiliği­ ması tensib olunarak ber-minvâl muharrer
ne yaraşır bir şekilde ve içtenlikte ifâ edilmiştir. i'mâl ettirilecek bal mumlarının bir çift
numunesi manzûr-ı âlî-i cenâb-ı hilâfet-penâhî
Y u k a r ı d a s ö z ü edilen ş a m d a n l a r d a y a k ı l m a k buyrulmak üzere takdim kılınmış olmağla ol
ü z e r e b ü y ü k h a c ı m d a imal edilmiş olan m u m l a r ı n bâbda her ne veçhile emr ve irâde-i cenâb-ı
daha sonra k ü ç ü k bir ş e k i l d e y a p ı l m a s ı ve bu pâdişâhı müte'allik ve şeref-südûr buyrulur ise
mumlara uygun olacak b i ç i m d e ş a m d a n l a r ı n m u m icrâ-yı muktezâ-yı münîfine ibtidâr olunacağı
mevzilerine k o n u l m a k için birer altın m u m l u k ya­ cânib-i nezâret-i celîle-i hazîne-i hâssa-i
pılıp mahalline g ö n d e r i l m e s i ile ilgili bir uygulama­ şâhâneden bâ-tezkere lede'l-istîzân mezkûr
ya ve b u arada devletin en üst seviyedeki yetkilile­ mumların i'mâl ettirilerek surre-i hümâyûna
rinin konuya gösterdikleri hassasiyeti ortaya koyan teslîmen mahall-i âlî-i mezkûra irsâlı ve zikr
bir b e l g e ^ ^ i de okuyucularımızın tetkikine sunma­ olunan şamdân-ı şerîflerin mum mevzi'lerine
yı faydalı g ö r ü y o r u z . vaz' olunmak içün birer altun mumluk tanzîm
ettirilüp mezkûr mumlar ile beraber irsâl olun­
Belge: 13 mak üzere iktisâsmın icrâsı müte'allik ve şeref-
"Hücre-i Mutahhara-i Hazret-i Risâlet- südûr buyrulan emr ve irâde-i seniyye-i hazret-i
penâhıde îkâd olunmakda olan şamdân-ı şehriyârî muktezâ-yı münîfinden bulunmuş ol­
şerifler i ç ü n tebdili lüzumu mahallinder} in/ıd duğu cevâben iş'âr buyrulmakdan nâşî icâb-ı
olurdan altun başlıklar hakkında müte'allik tesviyesi hazîne-i hâssa muhasebesinden lede's-
bu\^rulan irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhi su'âl ber-mûceb-i irâde-i seniyye husûs-ı mezkûr
muktezâ-i;ı âlîsi üzre mâliye nâzın devletlü Pa­ bi-ibâretihâ hazîne-i hâssa muhâsebesine kayd
şa Hazretleri\;le bi'l-müzâkere vukû' bulan ile keyfiyet ma'lûm olmak ve icâb-ı icrâ kılın­
istîzân üzerine mezkûr şamdân-ı şeriflerin mak içün Harem-i Şerîf müdîrü sa'âdetlü Efen­
mumların adedi teksir olunarak kadd ve ha- di Hazretlerine tahrîrât-ı rıezâret-penâhî tastîri
cımlarınm icâb mikdârı tenkis ve tenziliyle zımnında mektûbi-i hazîne-i hâssa-i şâhane
sa'âdetlü beyefendi odasına ve Evkâf-ı
i'mâl ettirildiği sûretde mezkûr başlıkların
Hümâyûn Rûz-nâmçesine ve vakf-ı hümâyûn
tebdiline lüzûm görülmeyeceği cihetle bu tara­
defterlerine ve şâir lâzım gelen mahallere ilm
fa irsâl olunmayarak yine ol cânib-i âlide
u haberlerinin tahrîriyle tasviyesi hususu der-
tevkifi hususunun mahalline iş'ârı cânib-i bâb-ı
âlîye bildirilmiş olduğundan nâzır-ı müşârun
ileyh hazretleriyle bi'l-muhâbere zikr olunan
53. İbrahim Rıfat Paşa, a.g.e., C.I, s.452, satır. 6-11,
mumların mikdâr-ı mu'ayyeni tenezzül etme­
Dârü'l- Kütüb Matbaası, Kahire-1925.
mek üzre adedi teksîr olunarak i'mâl etdirilüp,
54. Bu makaleyi kaleme aldığımız 22.9.1987 tarihinde bir
mahalli âlîsine isâlı ve i'mâlı tasavvur ve isfîzdn
Reşad Altının Ankara'da 115.000.-TL.sine satıldığı öğ­
olunan fanusların dahi simlerinin tanzîm etdi- renilerek, belirtilen rakam elde edilmiştir.
rilmesi akdemce şeref-rîz-i südûr buyrulan emr
55. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde muhafaza edilen
ve irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfet-penâhî iktizâ­ 1000 nolu defterin 52. sayfasında kayıtlı ve 20 satır­
yı celîlinden bulunmasıyla tıpkı emr ü fermân-ı dan ibaret olan 3 Ş a b a n 1226 H . (13 Şubat 1860 M.)
humâyûn-ı şâhâne mantuk-i münîfi üzre icâbı tarihli belge.
 MESClD-1 N E B E V Î ' N İ N GEÇİRDİĞİ G E N l Ş C e T M E GİRİŞİMLERİ
kenâr olunaıiık mucibince kayd ile ilm u ha­
berleri tahrîr ve i'tâ olunmak fermân-ı Müşîri
buyurulmağm mucibince muhâsebe-i merkû-
meye kayd c lunup diğer ilm u haberleri veril­
mekle keyfiyet ma'lûm olmak içün vakf-ı
hümâyûn defterlerine dahi iş bu ilm u haber
verildi. R 3 Şa'bân sene 276."
Bir ö n c e k i belgeden yaklaşık i k i yıl sonraya
ait olup, a y n ı k o n u ile ilgili değişik bilgileri ihtiva
eden bu belgede a ş a ğ ı d a k i h u s u s l a r ı n yer aldığını
görüyoruz:
1. Medine-i M ü n e v v e r e H a r e m - i Şerif-i Ne­
bevi m ü d ü r l ü ğ ü t a r a f ı n d a n Ravza-i Mutahhara'daki
ş a m d a n l a r ı n altın başlıklarının değiştirilmesiyle ilgi­
li vâki teklif ve i n h â ü z e r i n e p a d i ş a h Sultan A b d ü l -
mecid, g e r e ğ i n i n ifâsı için irâdesini belirtmiştir.
2 . B u irade ü z e r i n e Maliye N â z ı n ile y a p ı l a n
m ü z â k e r e d e vukû bulan izin isteği ü z e r i n e s ö z k o ­
nusu ş a m d a n l a r ı n m u m l a r ı n ı n sayısı ç o ğ a l t ı l a r a k
boy ve h a c ı m l a r ı n ı icabettiği kadar eksiltip d ü ş ü r ­
mek suretiyle yapıldığı takdirde başlıklarının d e ğ i ş ­
tirilmesine l ü z u m g ö r ü l m e y e c e ğ i n d e n İ s t a n b u l ' a
g ö n d e r i l m e y i p , mahallinde d u r d u a ı l m a s ı hususunun
mahalline i ş a r edilmesi Bâb-ı Âlî'ye bildirilmiştir.
3. B u nedenle Maliye N â z ı n ile y a p ı l a n ha­
b e r l e ş m e sonucu, s ö z ü g e ç e n m u m l a r ı n ö n c e d e n
tayin edilmiş olan m i k d a n n d a n herhangi bir eksilt­
me olmaksızın sayıları ç o ğ a l t ı l a r a k yapılıp, mahal­
line ulaştırılması ve y a p ı m ı için izin istenilen fanus­
ların tanzim ettirilmesi daha ö n c e ç ı k a n irade-i se-
niyye m u k t e z â s ı n d a n o l m a s ı itibariyle b u e m i r
m u h t e v a s ı n ı n g e r e ğ i , s ö z ü g e ç e n nazır hazretleri
ile birlikte g ö r ü ş ü l ü p incelendikten sonra y a p ı l a n
n ü m u n e l e r denenip kontrol edildiğinde, daha ö n c e
y a p ı l ı p g ö n d e r i l e n m u m l a r ı n boy ve b a c ı m l a r ı b i ­
raz b ü y ü k o l d u ğ u n d a n a ğ ı r o l d u ğ u için y a p ı l ı ş
a n ı n d a yalnız pamuktan y a p ı l m ı ş olan fitil ile d ö ­
külmesi m ü m k ü n o l m a y ı p , kuvvetli o l m a s ı için fitili
a r a s ı n a zaruretten dolayı kendir de k o n u l m u ş oldu­
ğ u n d a n ışığı dağılıp tabiatiyle eriyip akıtıcı o l d u ğ u
anlaşılmıştır.
4 . B u defa fitili yalnız ince telli p a m u k t a n
y a p ı l m a k ve beher çifti d ö r d e r okkadan ibaret o l ­
m a k ü z e r e ö n c e d e n t a y i n edilen m i k t a r a g ö r e
yüzotuzaltı çift m u m yapıldığı takdirde fanusa ihti­
y a ç k a l m a y a c a ğ ı gibi mahallinde bulunan altın b a ş ­
lıkların da güzel bir şekilde kullanılabileceği anlaşıl­
m ı ş o l d u ğ u n d a n , s ö z konusu m u m l a r ı n belirtilen
şekilde y a p ı l a r a k surre-i h ü m a y u n a teslim edilmek
ü z e r e mahalline g ö n d e r i l m e s i ve y e n i y a p ı l a c a k
m u m l a r ı n ç a p l a r ı n a uygun olarak s ö z ü g e ç e n ş a m ­
d a n l a r ı n m u m yerlerine konulmak ü z e r e birer altın
muTcAukvjaptwAmasv uvjg.viu ^ÖTüVeYek, b e M \ \ e n ş e ­
kilde yaptırılacak m u m l a r ı n b i r çift numunesi padi­
şaha gösterilmek üzere sunulmuştur.
5. Sunulan n ü m u n e y e g ö r e ne şekilde y a p ı ­
l a c a ğ ı n a dair sâdır olacak irade-i seniyyenin muk-
t e z a s ı n c a g e r e ğ i n i n y a p ı l a c a ğ ı hazine-i h â s s a neza-
35
retince t a k d i m edilen bir tezkere ile arz edilip e m i r
ve izin i s t e ğ i n d e b u l u n u l d u ğ u n d a , s ö z k o n u s u
m u m l a r ı n y a p t ı r ı l a r a k surre-i h ü m a y u n a teslim
edilmek üzere mahalline g ö n d e r i l m e s i mezkûi-
ş a m d a n l a r ı n m u m yerlerine k o n m a k için birer al­
tın m u m l u k yaptırılıp, s ö z ü g e ç e n mumlarla birlik­
te g ö n d e r i l m e k ü z e r e g e r e ğ i n i n y a p ı l m a s ı , çıkarı­
lan irade-i seniyyenin m u k t e z â s ı n d a n o l d u ğ u ceva­
ben bildirilmiştir.
6. Belirtilen teklif ü z e r e beliren buyruk so­
nucu icabeden işlemin y a p ı l m a s ı hususu hazine-i
h â s s a muhasebesinden s o r u l d u ğ u n d a , irade-i se-
niyye u y a r ı n c a zikredilen husus kelimesi kelimesi­
ne hazine-i h â s s a muhasebesine kaydedilerek, bil­
gi e d i n m i ş olmak ve g e r e ğ i y a p ı l m a k için harem-i
şerif m ü d ü r ü n e belirtilen n e z a r e t ç e yazı yazılması
için hazine-i h â s s a y a z ı ş m a o d a s ı n a , Evkâf-ı
H ü m a y u n r ü z n â m ç e s i n e , p a d i ş a h ı n vakfıyla ilgili
defterlere ve d i ğ e r gerekli yerlere i l m u haberlerin
y a z ı l m a s ı ile g e r e ğ i n i n ifası der-kenar o l u n a r a k
mucibince kaydedilip, i l m u haberlerin y a z ı l m a s ı
e m r e d i l m i ş o l d u ğ u n d a n sözü g e ç e n muhasebe def­
terine kaydolunup d i ğ e r i l m u haberleri verilmekle
keyfiyet m a l u m olmak için p a d i ş a h vakfına ait def­
terlere de bu i l m u haber verilmiştir.
Ravza-i Mutahhara'nm a y d ı n l a t ı l m a s ı gaye­
siyle özel olarak imal edilip g ö n d e r i l e n elmas kak­
malı, som a l t ı n d a n y a p ı l a n iki adet ş a m d a n l a ilgili
belge ve bilgiyi y u k a r ı d a s u n m u ş t u k . B u ş a m d a n ­
larda y a k ı l a c a k olan m u m l a r ı n belirtilen gayeye
uygun olacak şekil, boy ve ağırlıkta y a p ı l m a s ı ile i l ­
gili d ü ş ü n c e , teklif ve b u y r u ğ u ihtiva eden bir bel­
genin m e t i n ve sadeleştirilmiş şeklini de, k o n u y u
t a m a m l a y ı c ı o l m a s ı a ç ı s ı n d a n o n u n akabinde sun­
duk. A y n ı k o n u ile ilgili i k i belgeyi b u şekilde ar-
darda s u n m a m ı z , ö n e m l i bir hususu vurgulamak
içindir. Vurgulamak istediğimiz b u husus, O s m a n l ı
S u l t a n l a r ı n ı n Ravza-i Mutahhara'ya g ö s t e r d i k l e r i
itina ve i h t i m a m ı n belirli bir s ü r e y e mahsus olma­
yıp, devamlılık arz etmesidir. Öyleki, özellik ve g ü ­
zelliği belirtilen ş a m d a n l a r ı y a p t ı r ı p g ö n d e r m e k l e
y e t i n i l m e m i ş , yapılış gayesi d o ğ r u l t u s u n d a işlerliği­
ne süreklilik s a ğ l a m a k için bunlarda k u l l a n ı l a c a k
m u m l a r ı n gereken tadilata tâbi' tutularak imal edil­
mesine itina gösterilmiştir.
S ö z konusu m u m l a r ı n d ü ş ü n ü l e n değişiklik
u y a r ı n c a n o r m a l g ö r e v l i l e r t a r a f ı n d a n kolaylıkla
yapılması m ü m k ü n o l d u ğ u halde, devletin ü ç
ö n e m l i b a k a n l ı ğ ı n ı n konuyla ilgilenip, bizzat ba­
k a n l a r ı t a r a f ı n d a n ele alınıp incelenmesini ve n i ­
hayet varılan kanaatlar p a d i ş a h a arzedilerek tas­
vip a l ı n m a k suretiyle y a p ı m ı cihetine gidilmesi, pa­
d i ş a h ve ilgili k u r u m l a r ı n konuya hassasiyetini or-
t a y a VovmaViadvî. ^ ü p h e s u b \ ı svti beVvrtWen
üst d ü z e y yöneticilerinin ilgisi değil, a y n ı zamanda
temsil ve idare ettikleri m ü s l ü m a n - T ü r k milletinin
ilgisidir. Zira, T ü r k l e r i n , b a ş t a H a r e m e y n - i Ş e r i f e y n
o l m a k ü z e r e b i l u m u m mukaddes ve m ü b a r e k yer­
lere sevgi, saygı ve i h t i m a m l a r ı herkes t a r a f ı n d a n
 36 Dr.ibrahim A T E Ş
bilinen bir husustur. B u m ü t e v a z ı makalede sunu­
lan belgeler, T ü r k l e r i n Mescid-i N e b e v i y e y ö n e l i k
hizmetlerinden sadece bir k a ç ı n ı dile getiren bazı
ö r n e k l e r d i r . T a r i h î kaynaklarla arşiv vesikalarının
g e n i ş bir ş e k i l d e a r a ş t ı r ı l ı p incelenmesinde daha
ç o ğ u n u n ortaya ç ı k a c a ğ ı tabiidir. A m a gerek bir,
gerekse bin belge olsun, ö n e m l i olan y a p ı l a n çalış­
malarla sunulan hizmetlerin temelinde yer alan dü­
ş ü n c e ve duyguların samimi ve y ü c e o l u ş u n u n vur-
g u l a n m a s ı d ı r . Kanaatimizce sunulan belge ve bilgi­
ler O s m a n l ı Devletinin üst d ü z e y y ö n e t i m i n d e yer
alan z e v a t ı n , Mescid-i N e b e v î ' n i n b a k ı m , o n a r ı m
ve d o n a t ı m ı n d a g ö s t e r d i k l e r i ö r n e k d a v r a n ı ş a dik­
•m
Belge: l
kat ç e k e c e k t i r . Konuya ilgi duyan okuyucuları düşü­
n ü p a r a ş t ı r m a ve inceleme yapmaya sevkedeceklir.
B u arada sunulan b ü t ü n belgelerde Evkaf Nezare-
tiyle Nazırının teklif, ç a l ı ş m a ve harcamalanndan
s ö z e d i l m i ş o l m a s ı , Vakıfların belirtilen şerefli hiz­
mette p a y ı n ı n b ü y ü k o l d u ğ u n u ortaya k o y a c a k t ı r .
A t a y a d i g â r ı Vakıfların y ö n e t i m i n d e bulun­
ma bahtiyarlığına eren bir ferd olarak, bu husustan
d u y d u ğ u m u z haz ve heyecanla kaleme aldığımız
bu m ü t e v a z i makaleyle Mescid-i N e b e v î ' n i n geçir­
diği g e n i ş l e t m e girişimleri h a k k ı n d a az da olsa bir-
şeyler verebildiysek kendimizi mutlu sayarız.
I •
 MESCID-I NEBEVİ'NIN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 37

KJCTJK

-1/

Belge: 2

^ *•••

' â i i i ^ 2 i ^ - ' ^ y

\
Belge: 3
 Art*

Belge: 4
 MESClD-1 NEBEVÎ'NİN GEÇİRDİĞİ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ 39_

Of",

Belge: 5-a

Belge: 5-b
Belge: .

Belge: 6-b
 , ^•^'--Ti-^

Belge: 7-a
,',\. -t'». "'-^ V -•>•

V. i: J^. *ç <>cr '"'••^ ^"-^' T'-î' W-- <irj> jiiai

^•'\^ w* O (îıiett4. ^ ti't^r ^ ''''y; '^•i'-^ -f'^--'^P*-'!.»^

Belge: 7-b
 42 Dr.ibrahim A T E Ş

''fi

Belge: 8

Belge: 9
ClD-1 NEBEVÎ'NİN G E Ç İ R D İ Ğ İ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ

VJO ^ Jify (2k>^<^4^^ ^^Jjüi !^^Mbso ^

 44 Dr.ibrahim A T E Ş

AZİZİYE
MİNAfd

M * r » m - t 5»ril-İ H « 2 r e t - i N«t>e*i'niı» 0 # r û n g «nvir

m v f h û n u r u F*<-« olm«k uzw* m û c c d d c d M ' m s l v«
Ir«*U l i z u n 9 « k n k « l ı ç ı ( a r ı n rTvikdlr-t zira* w* nwvzi'in
m û b c y y i n c*tv«l-i mahcuıasıdır.

Harem-i Ş v r i f - Î C c n i b - ı N«b«vî'nın i w a ^ i ' » • mwazi'l ŞCHİMM*

, IDlen If z r Csimili mûb«r»lı«(«rî

Bay) (En)

ftibu's-Sftlffl'dan Minar»^ Raiatyv'yv KıW« clnıb-İ âli«

Muvac*ft«-i Mûbar«k« P)^İh-( llJsind* irwvit'İ zûvvir-ı mualimrı»

H i n t r v - i 5«rit»-ı ftmiyyc'dm B İ b - ı SeyyNMİna F H ı m M G ' z - Z v h r a

Radıyattahu te'^ (anha) ya d»gtn Kad»fiı.f SaA<W t t n . b - f " i l W '
U b - ı S n y i d r t i n a Fliunalû X - Ithrk R a » y ^ U h u wtha'ctan m a h z m - t
m i l t t h ^ » r î l » d»^İft b » t w a k w m dua oiunmm m ^ n - İ ' a t r

HaksUa-i Şvrff* it« Offkkatu I . A > v i l bayrdnde M k t ' mahall-İ * İ l f

CMtkato'l-A^avİt'da mahalt-İ A^aval-ı BatcSlHi

OihİUi D « k k « t y ' l - A^aval mvvsî-t

21. HGcr*4 S t e t !)• Minl»c-i SmHflı* mab^ni yw« ft«u-i Mwtahhar.

M i n b w . i $*rfft«« c i h v i . i & 4 b y ' f l . w l a m ' « i Mahmudry* ft<Mrr«Mİ
dwai-ioa dHi^ff ( n t y T * - i * a l * •

HCer*-İ Ş e r i f r ' d M MlnbOT-i $ « n f n H M d s J i w dvQIn Mvzl-i * til

Minb«r-i Ş«riff muhâzisindM M # d r v s * . | piwckur* d u v a r ı n a d«4ltt

»»»vrf-i'at( ,
Rik*a4 H ü c r * - * $ « f l l » * d M M İ n b « r - f ^vrff mwhazittn* de^fii Bİh-ı

Virw Mntepwi Ş M Î I muhazİtmdan I »•J meihuiv ifcrMrm d t > n nwviKt'ali

Hücrv-J Ştrffr*(J*o M e * r t » . İ f M z l u r r Aivarvia d«4in m c v x l - I mûbar#lr#

Kicrv-i 5»rn»*den Hcdresa-i mezhurr duvanna da^tn •vzi-i mübarek*

Hûcrv.i $arrfe'd*n M*dr*f*-I mokur* duwina d*^ m«ir^i ' «ti

HÛer»-i Saadet « b v a b - ı Ş « ^ s i n d « n Slb-ı Tav«»ûl p ' ı ş g l h - t ' alTtl

B l b - ı T v v n s û l muhâzİsindan M«tfıvM-f m ^ k u r * d u v a r ı n a kadar MI4MESI

mrvzi-i mübarek» .
Bâto-4 mrzkur i t * dvkkeluM A > v M b « y n i muhâzİKİndan ı m d r r M . j
meafcurr d u v a r ı n a de^Tn mevzj.i mübarek»
Dekkelu'l A ^ v a t muhazisindtn M«dr»««-i mezkur» d u v a r ı n a kadar
mewxi-i ' a l l •
B t o - ı Nisa m u f ı a ı i ı i n d e n M e d r » c » . i m e z k u r » d u v « n n a de^Tn m « v ı l <
mübarek» •

elb-ı Nid'dan

Babu'r-rahme'den
Mİnar»>l Azızİy«'y«

Mecidİy» m i n a r e s i n e
de^fn

de^Tn
m«vzi-l'«ll

mevzİ-i mübarek» r
H i n a r » - i mecidiyeden m i n a r » - ! «zdtyey» degİn «hir-İ Harem-t
0»rûn« »nvîr - m»f h û n HaremJ
S»rİfln l a l f » ! e w » U
Kabil-i Utİ'mal o i m a d ı ^ n d a n , ırû
Minarewrn>< mezkurvteyn beyrind» vjfcl a h i r . i H a r e m . î Saidftin %tit-4 a t w i c»vinlb-l »rba'atıyta hudûtf
v« cetvaldv gÖst»ril»n zirl'a I
K ı t a İ t V» tüt V» a r z ı n ı n yekûnları
muMİlal* Mûh»ndishân»*ı Btrtijp-
Har»m-İ Esbak Merhum Olllver i
elaraA teraTm o l u n m u « t u r . Fİ

Plan: 1
:, « f s s.

£ - £' 3 - •

i|: İ1
£C s - i 3

n V ? • ı:
'B

uim
h ı r t

o
D

n Z
m
03

E K I L
Ih'" II
z
Z
E K I L N0:2ı
O
E K I L
Ih^" • III s
a
EZI
$tkil N0:(
E K I L i NO :n
5
I K I L NO:ı;
m. ştkii NO: S S? m
XX
Z
E K I L MNOME

SİL E K I L İNO:ii
M. 2
m
} E K i L NO:K ? E K i L I N O M I O
S
m
f I K i L $ E K I L BNO:II
NO:a

}EKı L N O : 10 ; E K İ L |NO:9 m
S

f Ne K I n L N0:l

4^
 MESCiO-i N E B E V Î ' D E YAPILAN G E N İ Ş L E T M E L E R İ GÖSTERİR P L A N

3: Hı. OSMAN («-A.) MİHRÂa Hı.osMMt M.A.U İLlvesl

r>fJo O ö- —o^ö—G~~(r-u tr-D-

SEl2
KAMI

IST SSl«><«M

'O AVM
o oîfo o '"ö o o o o o
"TT" O r i O o o o şo
o - 3
o o
Ki o o o
o'»
o îO
o o q o
.1°
oo O o o o o o şo o _c! q o.
o o î o
TIMCCCÜD
KAASI
o o İ Q o | c l Ic o I
O OS O
o o îO o 5 q y o î •âkü'r lihnM

o o O O : o O SC Î C O •=
as; VC*1
O l o o ÎC
•AHHCT KAntI

o - -'rİES
• AQI«JUI ı t A n u

iii>«aı Mt>Cb-İ HE1.ÎVİ*NIN H I J 1 V 6 A M K « IAMAMINDAXI

tLEKtRİK OİReü

löl Kuru t<ı.gMeg^(itAj'IN it İv ESİ o b

OSMAN IftAflN İlİVC^
Hı. FATMA
• AKCEIİ
o—-o
»Ilio'la lüvKİ

s o o o .1C

î o o ELCATRİK DİttcU o o o .?[

o
o o o o o o o o SC

o Ö o o o o o o o o
ABBASİ HALliftti, SULUN ASOÜUrtCİrfİM L / " ^
MCNOl'NİN i

VAtCIT VA4
OEIWJ

o o
on DEPO "~|

MECİONfKAMlI [jULIAJ* ABOULMECİCf IN DETO KAPISJ

riAVE»

Plan: 2
 MESClD-1 NEBEVÎ'NİN G E Ç İ R D İ Ğ İ G E N İ Ş L E T M E GİRİŞİMLERİ

- ^ ^ ^ < y U ' ^ ^ ^ . . . . , , ^ J a ^ ^ { ; ^ ^ '

A i j u v ^ ' ^ * ' "Çİ^ ' • ' ^

- ^ ı t t ^ S P

Belge: 10-b
 . 5
•1

O-

•"A

Belge: 11
Belge: 12
Belge: 13
 m
silzâde tutku ve d ü ş ü n c e s i , batı d ü n y a s ı n ­
da o l d u ğ u gibi, dogu d ü n y a s ı n d a da Orta
Ç a g ' d a n beri ç o ğ u insanımıza k o n u o l m u ş ­
tur. Batı d ü n y a s ı n d a , kont-kontes, baron-
barones gibi....Kral-kralice, baron-barones, kont-
konteslerin m ü s t e s n a salonlarını, aile b ü y ü k l e r i n i n
portreleri süslemiştir. Ressamlar ise, k o n u y u istis­
mar ederek, ş a h s i ç a l ı ş m a a l a n l a r ı n ı g e n i ş l e t m e k
i m k â n ı n ı bulmuşlardır.
D o g u d ü n y a s ı n d a ise; emir-sultan, p a d i ş a h ,
kral ve derebeyler.beyler, m e ş h u r a ğ a l a r felsefele­
rine g ö r e g e ç m i ş l e r i n i , daha ziyade kahramanlara
ve din b ü y ü k l e r i n e b a ğ l a m a ihtiyacını d u y m u ş l a r ­
dır. I s l â m i y e t i n k a b u l ü n d e n sonra; I s l â m i y e t t e k i
geleneksel resim y a s a k l a n n ı dikkate alarak, şair-
meddah, folklorik tarihçiler k a n a l ı ile p a d i ş a h - s u l -
tan, emir-bey gibi devrin ö n e m l i idarecilerinin soy­
larını, ya bir k a h r a m a n a veya bir din b ü y ü ğ ü n e
b a ğ l a m a y ı , â d e t haline getirmeye ç o k uğraşmışlar­
dır. B u ş e k i l d e de s a n a t ç ı l a r ı n aldıkları ihsan,
ö n e m l i oranda arttığı zannedilmektedir. K o n u edi­
len ş a h s ı n da bundan dolayı, mevkii ve etrafındaki
h e g e m o n y a s ı n ı n arttığı, v a r s a y ı m l a r a r a s ı n d a d ı r .
D e v r i n ö n e m l i idarecilerine, kendilerinden
ö n c e k i cihan tarihinin ö z e t l e r i , o n l a r ı n anlayabile­
c e ğ i açıklıkta ve seviyede anlatma veya yazma
alışkanlıkları da yerleşik d ü z e n e g e ç e r g e ç m e z b a ş ­
lamış ve yüzyıllarca devam etmiştir. Fatih Sultan
Mehmed'in b a b a s ı Sultan 11. M u r a d a takdim edilen
824, 835, 843 H . / 1 4 2 1 , 1431-32, 1439-40 M .
tarihli takvimler bunlardan birkaçıdır.^ Sultan III.
Murad z a m a n ı n d a yazılan T e v â r î h - i C e d î d - i Mirat-ı
C i h a n bunlardan sayılabilir.^
Ö n c e k i yüzyıllarda b a ş l a y a n şifahî tarihi
y a z ı p , p a d i ş a h l a r a v e r m e ve b u tarihlerden padi­
ş a h ve vezirlerin ders a l m a s ı g e l e n e ğ i n i n , O r t a As­
ya, Abbasiler, B ü y ü k Selçuklular ve A n a d o l u Sel-
ç u k l u l a n ' n d a ve O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n son
Sadi BAYRAM
d ö n e m l e r i n e kadar devam ettiğini zannediyoruz.
Zira t a ş baskılı silsile-nâmeler, Nakibü'l-eşraflar ta­
rafından verilen beratlar, seyyidlik ü n v a n l a r ı , bun­
ların birer delilidir.
O s m a n l ı t o p l u m u , H z . M u h a m m e d soyun­
dan gelenlerin; yani, seyyidlerin s o y a ğ a ç l a r ı n ı Na-
kibu'l eşraf a d ı verilen bir m a k a m t a r a f ı n d a n tutul­
m a s ı n ı e m r e t m i ş , yakın tarihlere kadar bu m ü e s s e ­
se devam etmiştir. Dolayısıyla her ö n ü n e gelenin
seyyidlik vasfını a l m a s ı bir nebze ö n l e n m i ş t i r . So-
y a ğ a ç l a n n ı n ekserisi rulo ş e k l i n d e ve kırmızı-siyah
m ü r e k k e p l e yazılmıştır.
X V I . a s ı r d a ise b u m o d a , o l d u k ç a y a y g ı n
olup,belli bir kısmı da tezhipli ve madalyonlu m i n ­
y a t ü r l e r halindedir."' B u yazma eserler Z ü b d e t ü ' t -
1. Atsız, O s m a n l ı Tarihine Ait Takvimler, I , İstan­
bul, 1 9 6 1 , 123 s.
2. Osman, Tevârîh-i C c d î d - i Mir'ât-ı Cihân, (Çevirip
düzenleyen: Atsız), İstanbul, 1 9 6 1 , 84 s.
3. Sadi Bayram, Musawir Hüseyin Tarafından Minyatür­
leri Yapılan Silsile-nâme, Vakıflar Dergisi, S. 13, A n ­
kara, Image, S.30, Ankara, 1990, s.11-15; Sadi Bay­
ram, Ankara Etnografya Müzesi'ndeki Madalyonlu
Silsilenâme'de Doğu Anadolu, ve Batı Asya, VII, Türk
Tarih Kongresi, C.II, Ankara,1981,s.645-655; Günsel
Renda, Topkapı Sarayı Müzesi'inde H.1321.no.lu Sil­
silenamenin Minyatürleri, S a n a t T a r i h i Yıllığı, S.V,
İstanbul, 1973, s.443-495; Günsel Renda, New Ligt
on the Painters of the Zubdat-al Tawarikh in the Muse­
um of Turkishand Islamic Arts in Istanbul, I V e m c
Congre International d'Art T u r c , Aix-en Provence,
1976, s. 183-200; Günsel Renda, Ankara Etnografya
Müzesindeki 8457 no'lu Silsilename Üzerine Bazı Dü­
şünceler, K e m a l Ç a ğ ' a A r m a ğ a n , İstanbul, 1984, s.
175 -202.; Ebül Gazi Bahadır Han, Ş e c e r e i T e r a k ­
kime (Türkler'in S o y K ü t ü ğ ü ) , T e r c ü m a n , 1001
Temel eser, No.33.; Emel Esin, Son Çağatay Devrinde
Dogu Türkistan'dan Resimli Bir Han Silsilenamesi,
İslâm Tetkikleri E n s t i t ü s ü Dergisi, C.V, İstanbul,
1973, s.171-204.; Sadi Bayram; Irlanda-Dublin, Ches­
ter Beatty Library'de Minyatürlü Bir Osmanlı Tarihi
(Zübdetü't-Tevarih), K ü l t ü r ve Sanat, S.12, Aralık
1 9 9 1 , T.lş Bankası yayınları, Ajans-Türk Gazetecilik ve
 52 Sadi B A Y R A M

T e v â r i h , Subhatu'l-Ahbar veya Silsile-nâme adıyla Birincisi; Hizmet görenler ve kullarını ih­

da a n ı l m a k t a d ı r l a r . S ö z konusu m i n y a t ü r portreli tiva eder.
eserler B a g d a d , İ s t a n b u l , E d i r n e , K a z v i n ve
ikincisi; Komutan ve askerlerini.
Konya'da y a p ı l a r a k ekoller, atölyeler de k u r u l m u ş ­
tur. Mevlevi Dergâhları'^ da bu ç a l ı ş m a l a r a destek Üçüncüsü; Silâh ve malzemelerini.
olmuştur. Dördüncüsü; Askerleri ve bineklerini.
Bagdad e k o l ü n e ait bir Z ü b d e t ü ' t - T e v â r i h , Beşincisi; Peygamberin sîret yani hayatı­
İrlanda'nın Dublin ş e h r i n d e Chester Beatty K ü t ü p ­ nı ve ondan olan cevherler ve layık görülen in­
hanesinde T . 4 2 3 numara ile muhafaza edilmekte­ ciler anlatılır.
dir. Eser, Ş e v v a l 1 0 0 6 H . / N i s a n 1 5 9 8 M .
Metin oldukça ağdalı olup, ekseriyeti Allah'a
tarihlidir^. H a t t a t ı , Bagdad'da i k â m e t eden Isfa-
ve Hz. Muhammed'e methiye ile y a p ı l m ı ş bir giriş­
h a n l ı Ebu Talib'dir. Yazma üç k ı s ı m d a n ibarettir.
tir. Eski ç a ğ l a r d a n X I X . yüzyılın sonuna kadar;
Ketebe, birinci kısmın s o n u n d a d ı r .
devlet büyükleri. P a d i ş a h , Hz. M u h a m m e d ve A l ­
I . Kısım: B i r ç o k Z ü b d e t ü ' t T e v â r i h l e r d e o l ­ lah'ın ş e f k a t i n e s ı ğ ı n m a k için bu t ü r y a k a r ı ş ve
d u ğ u gibi, Yusuf bin A b d ü l h a d i t a r a f ı n d a n A r a p ç a ö v ü c ü c ü m l e l e r d e n m ü t e ş e k k i l iki sahifelik b a ş l a n ­
olarak kaleme a l ı n m ı ş o l u p , Hz. M u h a m m e d ve gıç konuya giriş yazılması, â d e d i b u l u n m a k t a d ı r . ^
A s h a b ı n a ait biyografik bilgilere haizdir. 1 a varağı
boştur. 2 b - 3 a varakları; Hz.Peygamberimizin
soy a ğ a c ı olup, H z . M u h a m m e d ' i n b a b a s ı A b d u l ­
1 b - 2 a varaklan karşılıklı zahriye sayfası lah, dedesi Abdülmuttalib'den, Ka'b'a kadar getirilir.
o l u p , t e z y i n a t ı X V I . a s ı r d a n ç o k X V I I . asır özellikle­
rini t a m olarak yansıtır. K a r t u ş l a r cetvel dışına ta­ 3 b - 4 a v a r a k l a r ı , H z . M u h a m m e d ' i n ha­
n ı m l a r ı n ı n sülâlesi soy a ğ a c ı d ı r . A n c a k burada bir
ş a r . Ü s t , alt ve yanlarda da k a r t u ş ilâveleri vardır.
yanlış ciltlenmeden olsa gerek, M e y m u n e , Havle,
iki sayfalık A r a p ç a metin bulunan her sayfa­ Ş e v d e binti Zem'a ile başlar. R e y h â n e 3 b v a r a ğ ı n ­
da 12 satır mevcut o l u p Elhamdülillahillezi keli­ da yer alır. 4a v a r a ğ ı n d a ; Cuveyriye, Safiyye, Zey­
mesiyle b a ş l a r ve a ş a ğ ı d a k i a n l a m ı veren m e t i n nep, Mariye'nin soyu b u l u n m a k t a d ı r . s . 1 1 1 - 1 1 0
bulunur.^ ( s . 1 1 5 - 1 1 4 )
4 b v a r a ğ ı n d a ; H z . M u h a m m e d ' i n ilk e ş i ,
Allah'a hamdolsun ki; en iyi yarattığı bü­ H z . H a t i c e Validemiz, H z . A i ş e , Ü m m ü ' l Habibe
tün halkından Hazret-i Resül-ü Ekrem Nur-u ve Esma H a n ı m ' ı n ş e c e r e s i bulunur, ( s . 1 0 9 )
vücud-u ilâhiden ve gizli emniyetli yarattığı en
5 a v a r a ğ ı n d a ; yine H z . M u h a m m e d ' i n eşle­
iyi mahlûkattır. Fazlasıyla verdiği nimet ve yar­
rinden, Hafsa, Ü m m ü l Seleme, Zeynep, Ü m m ü l
dımlar sûkûr hamdi hak etmiştir.
Şerik'in isim ve soyları yer alır. (s. 1 0 8 )
Şahadet ederim ki; Allah'tan başka ilâh
5 b v a r a ğ ı evlâd-ı N e b î olup; e l - K a s ı m , Ta-
yoktur, saltanatında ve mülkünde tekdir ki, iyi­
hir, et-Tayyib, ibrahim, Zeyneb, Rukiyye, Ü m m ü
liği ile ve yardımı ile yarattıklarını kendine se­
G ü l s ü m , F a t ı m a ' n ı n soy a ğ a c ı bulunur, (s. 1 0 7 )
vindirmiştir. Vaad olunan Cennetine yaklaştır­
mıştır. Haznelenen ateşten uzak tutmuştur. Ve Matbaacılık Sanayii, s. 63-68; The Zubdat-ut Tawarikh
yine şehadet ederim ki; Hz. Muhammed Al­ of 1598 At The Chester Beatty Library İn Irland, s.
lah'ın kulu ve elçisidir ve sevgilisi ve arkadaşı­ 93.; Hans Georg Majer, Die Karlsruher Türkenbeute,
dır. Allah'ın selât ve selâmı üzerine ve ehline Handschriflen Und Defter, Kat. 314, das Buch
Qui'ntessenz der Historien, hirmer Verlag München,
ve arkadaşlarına ve eşlerine ve emniyet içinde
s. 369-378
yaşayan ümmetine olsun.
4 Filiz Ç a ğ m a n , XVI.yüzyıl S o n l a r ı n d a Mevlevi
Sonra, ateşe atılan ve sırtında bol ve bü­ Dergâhlarında Gelişen Bir Minyatür Okulu, I. Milletle­
rarası Türkoloji Kongresi, 15-20 Ekim 1973, İs­
yük günahları ile tanınan kulu Abdülhadi
tanbul, 179, s. 651-676,
oğlu Yusuf sözlerine dayanılarak hazırlandı.^
5 Sadi Bayram; Irlanda-Dublin, Chester Beatty Library'de
Kardeşlerden bir kardeş ve tanıdıkların­ Minyatürlü Bir Osmanlı Tarihi (Zübdctü't-Tevârih), Kül­
dan bir sevgili ve yücelerden biri bu nebevi şe­ tür ve Sanat, S.12, Aralık 1 9 9 1 , T.lş Bankası Yayın­
ları, Ajans-Türk Gazetecilik ve Matbaacılık Sanayii, s.
cere ve parlayan inciyi tanıtan ve gösteren cev­ 63-68; The Zubdat-ut Tawarikh of 1598 A t The Ches­
herlerden bir cevher ve incilerin en pahalısı, ter Beatty library İn Irland, s. 93 (Varak numaralann-
düşünceleri ihya eder ve yanındaki beyinler du­ daki hatamızı bu yazı ile düzeltiyoruz).
rur ve bazıları Racım Kıssasını aldırış etmeyip 6 Arapça metin çeşitli edebi sanatlar ifâde etmektedir,
hafife alır ise, Baracım^ kavmi gibi kayber (?) Dolayısıyla metnin anlamını Türkçe ifade etmek olduk­
Peygamberlerin ahvalinde ve buyruklarını bir ça zor olmuş, kelime tekrarı yapılmamıştır.
çıkar için değiştirip ve iyi emirlerine itaat ve rı­ 7 Abdülhadi oğlu Yusuf ismi, ilk sayfanın son satınnda
zalarını almayıp ve onlardan istenileni yerine geçmektedir. Bkz. S.Bayram, Vakıflar Dergisi,
S.XIII, s. 264, 300.
getirip, tamamlayıp ve vasfına şereflendirip rı-
8. Baracim Kavmi (?)
zıklarını paylaştırmada hızlandırıp ve beş saf­ 9. Bu tip övücü girişleri V G M nüshası, Topkapı Sarayı
hada belirlenmiştir. Nüshaları ve bîzı vakfve başlangıçlarında da görüyoruz.
 SİLSİLE-NÂMELER V E 1598 TARİHLİ Z Ü B D E T Ü T - T E V A R İ H 53

6 a varağında, Hz. Muhammed'in gerdeğe vardır. Dairelerin y a n ı n d a k i zemini koyulaştırılmış

girmediği h a n ı m l a r ı n ı n soyları vardır, (s. 1 0 6 ) k ı s ı m d a ise, Ş e v v a l 1 0 0 6 tarihi A r a p ç a yazı ile
verilmiştir. ( s . 9 0 )
6 b varağı Ashab-ı N e b î sayfası o l u p ;
Hz.Ebubekr, H z . Ö m e r , H z . Osman, H z . A l i , H z . II. kısım: 1 4 b v a r a ğ ı n d a b a ş l a r (s.89). D i ­
Z ü b e y r , Hz.Said, Hz.Saad, H z . Ebu Ubeyde, H z . ğ e r eserlerde o l d u ğ u gibi d ü n y a tarihi kısa olarak
A b d u r r a h m a n ' ı n soyları vardır. 7 a'da H z . anlatılır. O s m a n l ı c a yazılmıştır. 1 4 b v a r a ğ ı yine
Adem'den b a ş l a y ı p H z . N u h ve Huzeyme'ye kadar yaldız bir akroterle vakfiye tarzı tezyin edilmiş olup
iner. (s. 1 0 5 - 1 0 4 ) altında 8 satır m e t i n b u l u n m a k t a d ı r . Kısa d ü n y a
tarihini anlatan metin 17 b v a r a ğ ı n a kadar devam
7 b- v a r a ğ ı H z . M u h a m m e d ' i n kız çocukları­
eder. A n c a k metiiı bitmemekte devam ettiği keli­
n ı n evladlarının soyu; 8 a v a r a ğ ı . Peygamberimi­
melerden anlaşılm^aktadır. A n c a k m e t n i n d e v a m ı
zin amca oğulları soyu y e r a l m a k t a d ı r . ( s . 1 0 3 )
b o ş sayfa o l d u ğ u halde y a z ı l m a m a s ı , eserin eksikli­
8 b-9 a v a r a k l a r ı n d a H z . M u h a m m e d ' i n ha­ ğini ortaya k o y m a k t a d ı r . H e r sahifede 17 satır bu­
lalarının soyu b u l u n m a k t a d ı r , ( s . 1 0 1 - 1 0 0 ) lunur. 17 b varağı altın yaldızla cetveli d i ğ e r sayfa­
lardan biraz küçüktür, ancak yine 17 satır sıkıştırıl­
9 b v a r a ğ ı Peygamberimizin amca o ğ u l l a n ,
mıştır.
b a b a s ı , dayıları; 10 a v a r a ğ ı hizmet eden cariyele­
ri , köleler ve Peygamberimizin anneleri yer alır.
M e t i n Sipas ale'l-ıtlak ve sitayiş o l B a r i
10 b - l l a v a r a ğ ı , Hz.Peygamberimizin a m ­ H a l a y ı k ibaresi ile b a ş l a r ve Vakıflar nüshasında-^
caları yer alır. Tezyinatlıdır. ( s . 9 7 - 9 6 ) o l d u ğ u gibi bir b u ç u k sayfa 3-4 kelime değişiklikle
11 b - 12 a v a r a ğ ı binekleri (develeri) ve ye­ aynen devam eder, daha sonra ö z e t l e n e r e k değişir
m e k k a p l a r ı , kullandığı e ş y a l a r , köleleri h a k k ı n d a ve Sultan I I I . M u r a d o ğ l u Sultan M e h m e d ' i n adı
bilgi vardır. Bilâl-i H a b e ş i de bu sayfada yer alır. g e ç e r ve devam eder. Hattat, genelde (b) yerine
(s.95-94) devamlı (p) harfi kullanmıştır. Dolayısıyla Azeri o l ­
m a s ı veya Fars tesirinde o l d u ğ u kabul edilebilir i h ­
12 b varaği;kâtipleri,silâhları,emirleri yer alır. timaller a r a s ı n d a d ı r .
13 a v a r a ğ ı 4 x 4 = 16 kareye ayrılmış olup
11. kısmın Latin harflerine çevirisi şöyledir:
her kare içinde; Peygamberimizin işçileri, vezirle­
r i , h â k i m l e r i , hazine eminleri, polis g ö r e v i n i üstle­ Sipas ale'l-ıtlak ve sitayiş ol Bâri
nen k o r u m a l a r ı , develerini g ü d e n ç o b a n l a r ı , Halâyık, Hakîm-i kadîm hazretlerine olsun ki;
s i l â h d a r l a n yer alır. A y n ı v a r a ğ ı n altında 7 satır uücûd-i âlem, bel âlem-i vücudanm bahr-i
halinde, Hz.-Muhammed z a m a n ı n d a meydana ge­ cûdundan bir katredir ve şuhud-i nur-u zuhur
len hadiseler özetle anlatılır, ( s . 9 2 ) anm zuhûr-i şuhudUndan bir lemhadır bir
mübdi'dir ki, bir kelime-i kün ile bunca bin ke-
13 b v a r a ğ ı 13 x 1 2 kare ç a p r a z cetvellidir.
limat-ı hakaytk zât-ı ümmij'l-kitabdan levh-i fıt-
burada Peygamberimizin a m c a l a r ı , kızlan, torunlan,
ra üzere tasvir buyurdu. Vücûd-i insan kelime-i
k o m u t a n l a r ı , ü m e r â l a r , kâtipler, Peygamber Efendi­
mizin d o ğ u m u n d a n vefatına kadar g e ç e n ç a r p ı ş m a ­ camia ve hem sahife-i kâmile kulûb-i âlem nüs­
lar, fütühatlar vak'alar, kısa ve ö z olarak yazılmıştır. hasından intihap edüp lâtif düzdi ki, içinde su-
ver-i cümle maâni ve kelimât-ı sebu'l-mesâni
1 4 a v a r a ğ ı 9 x 9 kareye ayrılmış, altında tecrid buyurdu bir muhteridir ki mahz-ı istifa
ise, birer kare azaltılarak t o p l a m 1 1 3 kare elde ve hulus-i ictibayla Hazret-i Adem-i safî aley-
edilmiştir. S a ğ d a n sola ç a p r a z b i ç i m d e siyah m ü ­ hisselâm mecmuasından güzin-i kulüp "ham-
rekkeple yazılmış m e t i n ; soldan s a ğ a (çapraz, s a ğ ­ mertu tînete âdemi bi-yedi erbaine saba-
dan sola o k u n m a k üzere) kırmızı m ü r e k k e p l e me­ hen "^^ mucib-i üzre dest-i kudtet ve pürkârâ-
tinler yazılmış ve y u k a r ı d a s ö z ü n ü ettiğimiz karele­ det birle dâire-i vücud safha-i şuhûd-i âlem üz­
re siyah-kırmızı metinler tek kareye gelecek tarz­ re zer'etti.'Ve lekad kerremnâ beni âdeme
da, hizaları da bozulmamak kaydıyla o t u r m u ş t u r . ve hamelnahüm fi'l-berri ve'l-bahri"^^
A y n ı şekil, T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i ' n d e bulunan muktezasmca liva-yı kerâmet-i beni âdem bir
Zübdetü't- T e v â r i h l e r d e de-^° b u l u n m a k t a d ı r . mefârik-i ehl-i âlem üzre fer'etti, ana hil'at-ı su­
retle" innallâhe teâlâ haleke âdeme âlâ
Y u k a r ı d a şeklini izah etmeye çalıştığımız cet­
velde sırası ile; H z . M u h a m m e d , Hz.Ebubekr, H z . suretihi "^^ hil'atın geydirüp ve tuğra-yı ğarra-
Ö m e r , H z . O s m a n , H z . A l i , Hz.Hasan, M u a v i ı ^ , yı " lekad halakna el-insâne fi ahsen-i
Yezid b i n Muaviye.Muaviye b i n Yezid, Abdullah bin takvim" unvân-ı menşur tıynet eyledi vasi-
Zübeyr, Mervan b i n H a k î m , Abdülmelîk M e r v a n , '
10. T K S M K . H . 1324, s. 25-26.
Abdülmelîkoğlu S ü l e y m a n bin A b d ü l m e l î k ,
Ö m e r bin Abdülaziz'in ö m ü r , hilâfet, vefat, gasil, 11. VGM. Nüshas], S.Bayram, VakıHar Dergisi S.XII1,
s. 254-255. ile karşılaştırınız.
kefin, defin gibi kronolojik bilgileri, güzel bir m i ­
zanpaj tekniği ile okuyucuya s u n u l m a k t a d ı r . 12. Kırk sabah Hz. Adem'in çamuru ile pişirilmiş.
13. Isra Suresi 70. âyet.
S o n karelerin s a ğ ı n d a ve solundaki daireler­ 14. Hadis
de; hattat a d ı , ş e h i r ve A l l a h o n u affetsin, ibaresi 15. et-Tin Suresi 4. âyet.
 54 Sadi B A Y R A M
yet-ı hilâfet-i " innî câilün fi'l-ardi balîfe- aleyhi vessellem) zuhuruna değin beş bin yüz
ten^^ vefkı üzre arsa-i gabrâdan mele-i a'lâya yetmiş iki yıldır. Amma kavl-ü ibni Abbas (radi-
eriştirdi ve anun zat-i zürrii/atmdar} enbiya ve yallahü Anh) böyledir ki Adem safiyullah vak­
evliya-yı fazıl ve ni'met ve mezîd-i keramet ile tinden ta Hz. Nuh Aleyhisselâm Tevafanma^^
mahsus ve mükerrem ktlûp kenef-i ismetde ve değin iki bin iki yüz elli altı yıldır. Ve ondan
hücre-i riâyette perviş kıldı ve cümle enbiyadan Hz. İbrahim Aleyhiselâm mevlûduna değin bin
seyyidi'l- mürselin ve hatimi'n-nebiyyin Hazreti yetmiş dokuz yıldır. Ve ondan ta Hz. Süley­
Muhammed Mustafa sallâllâhü aleyhi ve âlihî man Nebi zamanına değin ki, Beytü'l Makdis
vesellem güzin kıldı ve batı ebed tahta-i nisba (Kudüs) bina etmiş idi. Beş yüz otuz altı yıldır.
yâd edüp tâc-ı mahbûb ser saadetine nihad et­ Ve ondan ta Hz. Musa Aleyhisselâm zamanına
ti. Salavat-ı zekiyat-ı na'ma'dûd ve tahiyat ve değin beş yüz altmış beş yıldır. Ve Ondan berû
vâfiyat-ı nâ mahdûd ilâ yevmi'l-mev'ud evvel Hz. İskender Yecuce ve mecûce Sedd-i yaptığı
nûr-i pâk sahib-i makam-ı idrak subhâneke mâ zamana değin yedi yüz onyedi yıldır.^^ Ve On­
arafnâke ve ki'lefi şanihi" levlâke lema dan berû Hz. İsa Ruhullah mevlûduna değin üç
halektuf^ eflâke kail-i kavil küntü nebiyyen yüz altmış dokuz yıldır, ue ondan beru ta
ve kenci hazain-i küntü kenzen mahfiyya reh- Hz.Muhammed Mustafa (sallâllâhü aleyhi ve­
nüma-yi akvam-ı sübül ue Pişvay-i ve ma Mu- sellem) ve aleyhim ecmaîn düne değin dört yüz
hammed'ün illâ rasûlün had halet min otuz dört yıldır.Bu takdirce Adem aleyhisselâm
kablihi'r-riisıdü^^ serdefter sahife enbiya ve devrinden Hz. Resulullah (sallâllâhü aleyhi ve­
fihrist-i ceride^^ evliya ve hurşidfelek-i asfiyâ sellem) devrine değin beş bin dokuz yüz elli al­
ve merkez-i dâire-i asfiye Hazreti Muhammed tı yıldır^^. Bu irade ihtilaf çoktur. Amma Sey-
Mustafa Sallâllâhü aleyhi ve sellem ve âli yid Nimetullah Hazreti'nden rivayet olundu ki,
müctebâ ve eshab-ı .muktada ve hulefâ-i Hicret-i Nebeviyye'den dokuz yüz doksanıncı
mühtedâ üzerine olsun ki cümle enbiyaya piş- yılında dûr kamer nihayet bulup dûr duhul ha­
va ue zümre-i evliyaya rehnümadır emma kimdir. Ve evvel-i tarihte vücude gelen evladın
ba'dü^^ et tevlûd-i kavaid-i mahamid-i ilâhi ve on sekiz yıldan sonra vücuda gelen eşrat pahte
tesis-/ mebani durdur. Selef-i penahi Sul­ yetişe denmiştür. Yıllar Kamerî hisapla mıydır,
tan berhaka ve burhan mutlak-t hasıl-ı yoksa Şemsiyye dummiyle hisaplamıydır
kevn-i ve mekân sahip Kur'an zaman malûm değildir. Nitekim, Eshab-ı Kehf Kıssa­
fahr-i Ali Osman- es-Sultan ibn es-Sultan sından haber verir. "Velebisû fi kehfihim si­
ibn es-Sultan ibn es-Sultan Mehmed^^ nine vezdad-ü tis'd'^^- Bu âyet-i Kerime nü­
ibn-i Sultan Murad Han hamişe evvel zulünden sonra Yehud ve Nasara mübahişe dü­
sultan girdun Cenab-ı etnap serâdekat izzet ve şüp dediler; üç yüz yıldan biz bilmemiş ve ki­
kamaran-i vesrapert felek-i asa-yı sahib-i le. Bakara Suresi 30, âyet.
Kur'an-i bavted devamdır. Arsa-i eyyam müek-
17. Methiye
ket ve muhallet müebbed-i bad ve kavaid-i
saltanat ve esas-ı devlet bir basit memleket ve 18. Alı İmran Suresi 144 âyet.
eftab-i inayet Padişah-ı esfasık mahtemah-i 19. İlave biter. VGM. nüshasında bu cetvel olmadığı için
bir sersururan memâlik-i namütenahi taban belki bu satır çıkarılmış olabilir.
ve derhaşan-ı bedal-i yevmu mübasül adem-i 20. Değişik metin buradan başlar.
ya rızakul ibad. 21. Eserin IV. Mehmed için hazırlandığını ifade eder. Diğer
emirlere verilen eserlerde bu kısım değişir.
Nüsharaçon tam kırdımun gübdet-tarih-i
22. Karşılaştırınız, Atsızın yayınlandığı takvimlerle.... Bazı
nam kırdım. Min ağazbiyan berkerd-i Adem yerlerde 5009 yıldır, bazı yerlerde ise 5995 yıldır (?)
peygambere salavatullah-i nam kırdım min
23. Yahudi tarihleri de araştınlmış ve o zamanki Tevrat'tan
ağazbiyan berkerd-i Adem Peygamber'e salava- da istifade edilmiştir. 1981, s. 253-338.; Sadi Bayram,
tullahi aleyhi derunundan beru ta hatem-i Re- Medallioned Genealogies,
sül-ü Muhammed Mustafa Resulullahi aleyhi 24. İncil'den bahsetmesi, yazarın Orta-Doğu kültürünü ince­
vesellem vilâdetine diğer ehl-i acem eder ki, al­ lediği, bu konuların sözkonusu coğrafi bölgede çok tu­
tı bin on üç yıldır, bazıları derler ki, beş bin do­ tulduğu, yani moda olduğunu gösterir.
kuz yüz yıldır^^ ve bazı eshab-ı hesap eder ki 25. Nuh Tufanı, M.ö. 2.200 seneleri olduğu varsayılır.
ebced i hurufun adedi miktarınca der ki beş Bkz. Sadi Bayram, Mukaddes K a y n a k l a r a G ö r e
Güney-Doğu Anadolu'db Proto-Tiiıklcr, Türk Dün-
bin dokuz yüz doksan beş yıldır. Emma Yahu­ yesı Arcştrmalan Vakfı Yayını, tstanbd 1990. s. 1 6 - ^
diler türabından şöyle nakil ederler ki^^, Hz.
26. Çin Şeddi M.Ö. 400-215 yılları arasında yapılmıştır.
Adem Aleyhisselâm zamanından ta evvel za­ (Bkz. Proto-Türkler s. 77).
mana değin ki, Hz.Resulullah (Sallâllâhü aley­
27. 5956 2 1 . dipnotta 5995, 5 0 0 9 tarihleri veriliyor. O
hi vessellem) Mekke'den Medineye'ye hicret et­ devrin tarihçilerinin bu konularda anlaşamadığı V G M ,
ti. Beşbin kırküç yıldır. Ve Nasar-i incil'den ri­ nüshasında s. 16'da sarahatan belirtiliyor. (Bkz. S.Bay­
vayet ederler ki'^^, Hz. Adem Aleyhisselâm za­ ram, Vakıflar Dergisi S.XII1, s. 259
manından ta Resulullah Hazretleri (sallâllâhü 28. Sure-i Kehf, 1 8 / 2 5 . âyet.
 SİLSILE-NÂMELER VE 1598 TARİHLİ Z Ü B D E T Ü T - T E V A R İ H 55

toplarımızda yoktur, deyû biz Hâk Teâlâ celle Beni Sebuktekin derki, onlar on bir tendir ve
ve Alâ buyurdu ki, kul Allahu âlem" Bima yüz yetmiş iki yıl ve beş ay miktarı beğlik eyle­
lebisû ğaybe's-semavati ve'l ardi"^^, bazı­ diler. Altınca tabaka Harezmiyan der ki, onlar
ları tevil ederler ki, üç yüz yıl şemsiye oldu ve dokuz tendir ve yüz yetmiş iki (s.83)
dokuz yıl dahiar^m üzerine ziyade oldu ve
17 b- v a r a ğ ı n d a çeşitli milletlerin tabakaları
şühurî Kameriyye hesab-ı üzerine üç yüz dokuz
anlatılır. 1.Tabaka E m e v i l e r , 2.tabaka, A b b a s i ­
yıl oldu. Zira ki herbelde sene-i Şemsiyyenin ve
ler; 3. tabaka, S a m a n i l e r ; 4. tabaka, A K B ü v e y -
sene-i Kameriyye'den on gün karîb tafavutu
h o ğ u U a n ; 5. tabaka, S e b u k t e k i n ; 6. tabaka, H a -
olur. bu takdirce üç yüz Şemsiyye olur ve üç
r e z m d r . 7. tabaka, S e l ç u k i y â n ' d ı r . Y ü z y e t m i ş k i
yüz dokuz yıl ve iki ayca ve on dokuz gün olur.
kelimesi ile varak sona erer. 2 3 b. v a r a ğ ı n d a metin
Sene-i Kameriyye beşbu kadar teksir-i kelâm­
d e v a m ı n a benzer bilgiler de b u l u n m a k t a d ı r .
dan ğaraz şöyle malûm oluna ki; mahfiyat ha-
zain-i ilâhiyye beşdirler. Elim variddır ki ana 18 a - v a r a ğ ı tamamen b o ş t u r . H e r h a n g i bir
matlah olmak hiç efridanun eline verilmiş de­ yazı, şekil ve tezyinat yoktur.
ğildir. Iş bu âyet-i hakime ile ki içine Yunus il­ 111. kısım ise: Madalyon içinde 8 7 m i n y a t ü r
mi zikir olunur" înnallah'e indehu ilmu's- bulunmakta, m i n y a t ü r k e n a r l a r ı n d a , peygamberler,
saati ve yünezzi'lül-ğeyes ve yâlemû ma sülâleler ve şahıslar h a k k ı n d a ç o k kısa notlar yazıl­
fVl-erham ve ma tedri nefsun mazteksi- mıştır. Padişah ve h ü k ü m d a r l a r ı n çocuklarının isim­
bu ğaden ve matedri nefsun bi eyyi arzın leri de birer zemini beyaz daire içine k o n m u ş t u r .
temut. tnnallahe alimün habir''^^ âyet-i
kerimenin maanisi zahiri mazmun mahalisi bu­ 18 a- v a r a ğ ı n d a , diğer eserlerde o l d u ğ u gibi
dur ki beş nesnenin Nun* ilmine hiç nefis yol H z . A d e m ve Havva m i n y a t ü r l e r i o l m a s ı gerekir­
bulmak müyesser değildir. Evvel kıyam saat ken yoktur. K a y ı p mı yoksa y a p ı l m a d ı m ı , bunu
ikinci navakidde yağmur yağar, üçüncü ana eseri bizzat g ö r e m e d i ğ i m i z için bilemiyoruz.-^^
rahmindeki oğul mudur, ya kız mıdır. Dördün­ Eserin madalyonlu m i n y a t ü r kısmı 18 b va­
cü herkesi yarın ki gün ne amel işleyesi gere­ r a ğ ı n d a n b a ş l a r ve 2 8 b v a r a ğ ı n a kadar devam
kirdir ?, Beşinci herkesi ne vakdın ö / e s i gerek eder, 2 8 b v a r a ğ ı n d a , O s m a n l ı P a d i ş a h ı Sultan 111.
ve ne yerde defin olası gerekirdir? !ş bu beş M e h m e d ile sona ermektedir.
nesneye Allahü Tealâdan celle ve âlâdan gayri
hiç kisven ıttıla-i yoktur. "Ve'l-ilmü indel- 18 b v a r a ğ ı n d a : Nesli Keymers, nesli Ş i t ve
lah''^^ve dahi malûm evvelâ ki Cihan-ı Padi- K a b i l nesli devam etmektedir. Hz. İ d r i s , elinde ki­
şahlarunun esnaf-ı eskidirlerdir. Birî sınıfı cahi- tap, yazı pazarken melekler birlikte tasvir edilmiştir.
liyedir, biri sınıfı islamîdir, amma evvelki sınıfı Etrafındaki notta ise, Hz.Idris'in ilk g ö m l e k ve kafta­
cahiliyedir. Onlar Hz.Resulullah (Sallallahü nı diktiği, ilk yazının o n u n z a m a n ı n d a icad edildiği
aleyhi vessellem) derununda evvel dünyaya gel­ yazılmıştır. Bilindiği gibi ahi geleneklerine g ö r e
mişlerdir. Ve onlarda bir tabakadır. Evvel Boş- Hz.Idris terzilerin de piridir. Altta, solda C e ı t ı ş i d ,
sağda, H z . N u h gemisiyle m i n y a t ü r ü yapılmıştır.
dadyan, ikinci Kebiseyaban, üçüncü Eşkanyan,
dördüncü Sasanyan ve bunlar yetmiş iki tezer 19 a v a r a ğ ı n d a : ü s t t e , Hz. Nuh'un o ğ u l l a n
dört bin yüzseksen bir yıl ve kaç ay dahi Padi­ Y a f c s , H a m ve S a m ; altta, H z . H u d , H z . S a l i h
şahlık etmiştir. Bu dört tabaka Keyumert (Ke- devesi ile g ö r ü l m e k t e d i r . H z . H u d . neslini; S a m ,
yumers) neslindendir. Bunların iptidası Kayu- oğlu E b u K e s i l e r ? M a h m u d , oğlu E r f e ş e d , o ğ ­
mers ve intihase Yezdücürdür ki ahır mülk lu S e d d a r , oğlu Ş a l h , oğlu Hz. H u d olarak g ö s ­
Acemdur ve Hz. Resulullah (sallallahü aleyhi terilmektedir. ( s . 8 0 )
vesellem) derune değin ekseriyye selatin diyar-ı
Acem'e ve Enbiya diyar-ı Arab'a gelmiştir. Am­ 19 b v a r a ğ ı n d a ; Solda, Keyumers neslinden
ma onlar ki ne? sınıfına islâmidır. Hz. Resulul­ P e r s a b ; Altta ortada Hz. H ı z ı r ve Hz. î l y a s birlik­
lah (Sallallahü aleyhi vessellem)den sonra dün­ te; altta solda A z e r , s a ğ d a , E z r u oğlu H a r u n k i ­
yaya gelmişlerdir. Onlar dahi birinci tabakadır. tapları ile tasvir edilmiştir, ( s . 7 9 )
Evvelû tabaka Beni Ummiyye'dir ki, Oıhar-ı yâr 20 a varağında:Hz.îsmail, sağda Hz.Ha-
Rıdvanullah Teâta aleyhim ecmain hilâfetin­ lil; Ortada F e r i d u n nesli H o ş e n k evladı A f r a z -
den sonra dünyaya beğlik onlara müyesser ol- yab; altta solda H z . l s h a k , s a ğ d a , H z . V a k u p g ö ­
dı. Ve bunlar on üç tendir bir kıyas yüz yıl rülmektedir, ( s . 7 8 )
mikdarı beğlik ettiler. İkinci tabaka Abbasiyan A y r ı c a ş u n o t v a r d ı r : Bu Efrözyab
der ki Beni Ümeyye'den sonra hilafet onlara Meltkî Türkî idi. Mecmu Türkistan ve maşrık
mukarrar oldu. Onlar otuz yedi tendir beş yüz halkı ve Maveraünnehr bunun elinde idi. Ve
yirmi üç yıldan ve on bir ay ue bedgül hilâfet Persab askeri vardı. Şöyle ki; adedin bilmez-
sürdüler. Üçüncü tabaka Samaniyan der ki on­ 29. Sure-i Kehi, 18/26. âyet.
lar dokuz tendi ve yüz altı yıl beğlik eylediler. 30. Sure-i Lol^man, 3 1 / 3 4 .
'. Gelecekten haber veren ilim
31. Gerçek bilgi Allah'tandır.
Tabaka-i Ali Büveyh dördüncü der ki on­ 32. Siparişimiz üzerine 1974 yılında Chester Beaty Lib-
lar onaltı tendir ve temamı ehl-i alem ikiyüz rary'nin Millî Kütüphane kanalı ile adımıza gönderdiği
otuz yedi yıl beylik sürdüler. Beşinci tabaka slaytlardan netice çıkarmaya çalışıyonız.
 56 Sadi B A Y R A M
di.Leşker çeküb Menuçehr üzerine geldi ve 7 B u sayfada a y r ı c a ü ç d i k d ö r t g e n ç e r ç e v e
yı/ Menuçehr'i muhasara etti. Ahir, sulh ettiler. içinde Abbasiler, S a m a n o g u l l a r ı ve B ü v e y h oğulla­
Bir pehlivanı vardı. İri idiş ordu arşı demavent rı h a k k ı n d a bilgi b u l u n m a k t a d ı r :
taifi üzerinde hafezâr bir ok indi, ol attığı ok
Tabaka-i A b b a s i y a n oğullan otuzyedi
bir kör kuşun kanadına dokunup ol iklime ker-
tendir. 523 yıl âzeni berayı hilafet sürdüler. Ol
kes açub Devamend ve Taberistan'u geçub
vakit ki Hz.Resulün Sallallahü aleyhi vesellem
Ceyhun kenarına düştü, ot di^^arı cümle
Uhut Kazasında mübarek başını yardılar.
Afrâzyâb zaptetti. Vallahu âlem bi's-sevab ve Hz.Abbas, elin alıp kaldırdı. Resulullah, ana
ileyhi'l- mercen ve'l-ma'ab. dûa edüb dedi ki; "Refallâhü kadreke ya sabiy-
İ s h a k Peygamber m i n y a t ü r ü y a n ı n d a şu not yu" ve bir gün dahi, Hz.Resul Abbas'dan sordu
var. Ishak Peygamber dua etti ki, oğulları çok ki, sen mi bu kes? Baban mı? Abbas dedi ki;
ola, pes ol sebebden oğlanları çok olub ol diya­ "ya resulullah, sen ulusun emma ben yaşluyum
rı tutdılar, sığmayub bir oğlu Rum diyarına dediydi. Pes Resul Hazretine bu söz hoş ge-
vardı, onun nesline Ben-i Asgar derler ki aharı lüb bâreke fi cemâlike" deyu dûa etti. Pez Re­
huruç ansız gerek. sulün duası berekatiyte silsileyi hilafet sürdü­
ler ve Abbas neslinden ol hilafet iden ebul Ab­
20 b v a r a ğ ı n d a : Ü s t t e , solda M e n u ç e h r , bas Saffah idiler. Şehr-i Zilkâde'nin onbeşinde
s a ğ d a Mısır S u l t a n ı Y u s u f R u ş e n ; ortada, H z . sene mie vahiden ve selasun (8 Ocak 798 M.)
E y y u b ve H z . Y u s u f ; solda Z a l o g l u R ü s t e m , bu daireler ebul Abbas Saffah evladım ve ensa-
H z . B e ş i r (nesli bitiyor); altta solda, H z . Z ü l k i f i I , bını beyan eder.
s a ğ d a , H z . Y u ş a N e b i m i n y a t ü r l e r i yer almakta,
Tabafco-i Samanyan, b u n / a r d o k u z ten­
y a n l a r ı n d a k i notta ise, ikisinin de nesli munkati
e/ir. 106 yıl beylik sürdüler. Bunlardan ol tahta
oldu, yani kesildi deniyor, (s. 7 7 )
c u / û s eden tsmailoğlu Ahmed el-Adil idi ve is­
Z a l o ğ l u R U s t e m , miğferinin ü z e r i n d e rea­ mail'in dört oğlu var idi. Ahmed ve Nuh ve
list bir p a r s b a ş ı ve elindeki gürz ucunda keçi başı, Yahya ve tiyas. Ve bunlar Irak'tan Horasan'a
ç o k güzel tasvir edilmiştir. geldiler. Mutemedbillâhi Halife Buhara ve
Maverâünnehr'i ve dehr-i (?) Horasan'ı Ahmed'e
2 1 a v a r a ğ ı n d a : Soldan saga, K e y k a v u s ,
verdi bu tarih sene 380. (991 M.)
H z . H a r u n , H z . M u s a (ejder bastonlu); altta,
H z . L c y s , H z . Ş u a y ı b (yaşlı olarak tasvir edilmiş); Tabaka-i Âli Büveyh, bunlar 16 tendir.
altında, H z . I l y a s , altında H z . E l y e s a e l - N e b î , al­ 237 yıl beğlik sürdüler. Bunların aslı Ceylan
t ı n d a H z . A z i z (başına h â l e k o n m a m ı ş ) , altında sol­ Padişahı oğullarından idi. Nesebleri, Keyhüs-
da D a n y a l N e b î , s a ğ d a İ s m a i l P e y g a m b e r in rev'in asrına zamana çıkar ki reh huma-i rüs-
m i n y a t ü r l e r i yer a l m a k t a d ı r , (s. 7 6 ) tem-zâl imiş bunların iptida tahta geçen Melik
Büveyh İdi.
2 1 b v a r a ğ ı n d a : H z . D a v u d N e b î , altında
Hz. S ü l e y m a n , altında iskender Z ü l k a r n e y n , Yevm-i ahed mübarek Zilkade şehrinin
on beşinci gününde vaki' olmuştur. İşbu tarih-
a l t ı n d a H z . Z e k e r i y a , a l t ı n d a solda H z . I s a
de sene 330. (1 Ağustos 942 M.) (s.72)
Aleyhisselâm, sağda H z . Y a h y a minyatürlerine
yer verilmektedir, ( s . 7 5 ) 2 3 b v a r a ğ ı n d a : Solda Sultan M a h m u d
G a z n e v î , ortada B i l t e k i n , s a ğ d a e l - M u t e z z i -
2 2 a v a r a ğ ı n d a : Sol kenarda, E n u ş i r e v a n - ı
b i l l â h m i n y a t ü r l e r i b u l u n m a k t a d ı r . A l t t a , solda
Adfl; ortada üstte H z . M u h a m m e d i n dedesi A b -
B e h r a m Ş a h G a z n e v î , s a ğ d a el-Muktedir-
d ü f a n u t t a E p ; altında H z . M u h a m m e d ' i n y ü z ü mi-
b i l l â h minyatürleri görülüyor, ( s . 7 1 )
kaplı olarak tasvir edilmiştir. H z . M u h a m m e d i n et­
rafında d ö r t halife minyatürleri yar alır, soldan saQa, 2 4 a v a r a ğ ı n d a : Ü s t t e ortada S u l t a n S e n -
H z . Ö m e r , H z . O s m a n , H z . E b u b e k r ve H z . A B . cer; altta, solda M e l î k Ş a h E b u l f e t h ; s a ğ d a , c l -
2 2 b v a r a ğ ı n d a : Solda H z . H ü s e y i n , s a ğ d a M ü s t e r ş i d b i U â h minyatürü yeralıyor..(s.70)
H z . H a s a n minyatürleri yapılmış olup b a ş l a r ı n a da
M i n y a t ü r l e r i n ü z e r i n d e bulunan i k i p a r ç a -
peygamberlerde o l d u ğ u gibi h â l e k o n m u ş t u r . Altta
notta şu bilgliler b u l u n m a k t a d ı r .
ise, î m a m - ı A z a m E b u H a n i f e , E b a M ü s l i m
Radiyallahu a n h ve İ m a m Ş a f i m i n y a t ü r l e r i yer Tabaka-i Harezmiyan bunlardokuz ten­
a l m a k t a d ı r . Eba M ü s l i m y a n ı n d a k i notta da; Eba dir. 172 yıl ve onbeş ay beylik sürdüler ve Bil-
Müslim Radiyallahu anh, memleketi Mervani- getekin ve Nûştekin Ferruh (?) oğlanları Sultan
ler elinden alıp Abbasilere verdi. Ahir Halife Sencer havaslarından idi. Sultan Sencer buna
Mansur hile ile katledüb (s.73) Havarizm Beyliğini verdi ve çünkü vefat etti.
2 3 a v a r a ğ ı n d a : Solda M e l î k B ü v e y h Büyük oğlu Atsuz Havarizmi gene ana verdi ve
D e y l e m î ; ortada altta E n u ş i r e v a n A h m e d A d i l Havarizm Şahı ad kodu. işbu tarihte sene 391.
(altındaki soy isimleri ise ş ö y l e : Ebu Hasan, N u h , Müstekeyni hep oğulları Sultan Sencer havas­
A b d ü l m e l i k , Ş e d i d , Ebul H a r s Mansur isimleri larından idi. Sultan Sencer bu Havarizmi bek­
mevcuttur.) ; S a ğ d a üstte E b u M a n s u r el- leyen virdi ve çünkü vefat etti. Pek oğlu 'otuz
D e y l e m î , altta Halife H a r u n R e ş î d , onun altın­ Havarizmi yine ona verdi ve Havarizm Şah edâ
da M e ' m u n H a l i f e m i n y a t ü r l e r i yer a l m a k t a d ı r . etti. İş bu tarih sene 391.
 SİLSILE-NÂMELER V E 1598 T A R I H L I Z Ü B D E T Ü T - T E V A R İ H 57
Tabaka-i Sebuktekin; bunlar, cümle 11 2 5 a v a r a ğ ı n d a : Avusturya National Bibliot-
tendir. 172 ı/ıl beş ay'bey/ı7c sürdüler ve Sebuk­ hek'de bulunan silsilename ile Vakıflar Genel Mü­
tekin mevâli-i Sâmânii/ândır. Emir Nuh d ü r l ü ğ ü n d e k i Slsile-Name'nin 3 1 . sayfası, T o p k a p ı
Sâmânî anı Horasan'a gönderdi. Emirân Hora­ Sarcyı Müzesi H . 1324, H . 1 5 9 1 , H . 1624, A . 3 1 1 0
sanı ki âsî olmuştular, diledi çun Sâmâni\;ân ve rahmetli üstadımız, Ord. P r o f D r . A h m e d Sjhe\Jİ
Devleti zait oldu. Mahmud Sebuktekin Abdül- Ü n \ e r ' d e bulunan silsile-nâme ile b ü y ü k benzerlHer
melik b.Nuh ile muharebe edüb muzaffer oldu. gösterirSayfa kalıpları hemen h e m e n aynıdır, (s. 68)
Ve Padişahlık kendüye mukarrar oldu ve da-
ru'l-hilafetten teşrif ve ahed-nâme ile sultana B u sayfada; Cengiz Han o ğ l u K a a n H a n ;
mulkat oldu. İşbu tarihde sene 387. altında Cengiz H a n oğlu Tülî Han o ğ l u M e n g ü
K a a n , o n u n altında yine Cengiz H a n o ğ l u Tûlî Han
Tabaka-i Selçukiyân yirmi tendir. Yü- oğlu H ü l â g ü H a n minyatürleri yer a l m a k t a d ı r .
zaltmış dokuz yıl saltanat sürdüler. Selçuk
Cengiz H â n ' ı n m i n y a t ü r ü n ü n ü z e r i n d e
Handânı hanında refı'dır. Şol hadde ki beşinci
"vilâdet-i sene-i 532 âfitâb perest-i etrâk nâ-pâk
iklima değin hüküm ettiler. Ibtidâyi devletleri
cemi'i vilayet-i Çin ve Maçin ve Httay ve Ho­
Ebu Tâlib Tuğrul ibn. Mikâyil Horasan'da zahir
tan ve Türkistan ve Tatar vilâyet-i padişah
olub.... aldı mesûd diledi ve alâü'd-devle fera-
idi. Ol zamanda Maveraünnehr ve Acem vilâyeti
müz ile sulh edüb mukâta'ai kesti. Bağdad'a va-
rub el-kâyimubillah halife dest-i yesâsirden ha­ Sultan Mehmed Harezm Şah padişah idi. Evvel
las edüb ve hilâfete nasb eyledi. Şam ve Rûmî muhabbet iderdiler. Ahar tüccar sebebi ile ada­
zabt eyledi. !şbu tarihte 429. vet vaki' olub sene 300 (?) hicri Ceyhun'dan ge-
çüb İran ve Turân'^^ harab ve viran edüb ek­
2 4 b v a r a ğ ı n d a : Solda altta C e n g i z H a n seri vilâyetde katl-i âm edüb ve cemi'i ulema ve
m i n y a t ü r ü m i n y a t ü r ü g ö r ü l ü y o r . S a ğ kenarda üst­ fuzelâ şehid ve mescid ve mimberi ihrak olub
te, Abbasi sülâlesi devam ediyor ve e l - M u s t a n - belâ-yı asumanı gibi âlemi yaktı ve eğer mî pîş-i
sırbillâh minyatürü, altında e l - M u t a s ı m b i l l â h neyi, kati ve ğaratta meşğul iken giriftâr-ı zin­
m i n y a t ü r ü yer alıyor, ( s . 6 9 ) dan ukbâ oldu. Yedi oğlu var idi. Kaan Oktay
El-Mu'tasım'ın m i n y a t ü r ü n ü n ü z e r i n d e ; yerine padişah oldu. Evladı bi-hesâb idi.

"Otuz beşinci batındır. Hazreti Ab- 25 b varağı: Diğer silsile-nâmelerde olduğu

bas'dan ve otuzyedinci halife der müddet-i gibi burada da O s m a n l ı D e v l e t i n i n kuruluşu an­
hilâfet sene 70 tavahişden mütevâhhiş idi. latıdır. B a ş ı n d a , N u h oğlu Y a f e s Neslidir bu dai­
Lâkin nıkme-i istimâ' ederdi ve cemi'i re, diye de not d ü ş ü l m ü ş t ü r . Sol kenardaki sayfa­
hülefâdan haşmet ve şevketi ziyade idi. Vezir-i n ı n altına kadar inen metinden sonra s a ğ kenarda
hayin olmak içün afitâb perest-i etrâk nâ-pak K ı z ı l b o ğ a H a n ; K a y a A l p Han'ın isimleri g ö r ü ­
cemi'i vilâyeti içün ve Türkistan padişahı olan lür. M i n y a t ü r l e r i n e rastlanmaz. B u s a y f a n ı n tama­
hulâgu Hân la'anehullâh Bağdat'a geldi ve m ı metindir. B u sayfada yanlış ciltlenme vardır.
azim muharebeler vaki' oldu. Ahir halife ve 2 6 a v a r a ğ ı : B u s a y f a n ı n üst o r t a s ı n d a M a ­
evlâd ve etbâ'ı şehid oldu ve beni Abbas bun­ sal P a d i ş a h ı G a z a n M a h m u d ' u n m i n y a t ü r ü yer
dan tamam oldu. Allâhu â'lem sene 656.
alır. Y a n ı n d a k i notta ise, Gazan Mahmud Padi-
Bu metnin yanında ise; Tabaka-i Cengiz şah-ı islâm idi. Cengiz Hân neslinden evvel ol
Han; Cengiz han 13 yaşında iken babası fevt şeref-i tslâmbuldu. Mekke'ye ve Medine-i Mü-
olub 27 yıl perişan-ı hâl olub gezerdi. Hiç ki- nevvere'de hayrât-ı çok vaki' olmuş nehr-i Ft-
mesne anın haline muttali' olmadı. Ve iltifat rat'dan bir nehir çıkarub adına mevsumdur. Ve
etmedi. Andan sonra Allâhu Te'ala ki devlet zamanına Sultan Osman Gazi diyar-ı
verdi. Hüay ve Hotan iklimine tahta culûs et­ Rum'da zuhur edüb Alaeddin Keykubat'dan
ti. 01 semâya tecride ve ol nevahiyi müsahhar sonra padişah oldu. Sene 699. ( s . 6 6 )
etti. Ve yirmi beş yıl saltanat sürdü vel rakeyn
canibine teveccüh edüb âmmeti adını Cengiz Gazan M a h m u d ' u n altında ise; S u l t a n M e h ­
Han lakab kodular yani padişahlar padişahı m e d H ü d â b c n e ' n i n m i n ^ e t ü r ü yer alır. Y a n ı n d a
andan sonra Buhara'ya vardı. Buhara askeri bulunan.notta ise; "Yerine oğlu Sultan Ebu Said
yüzyirmi büyük yer er atlu idi. Azim cenk vaki' Bahadır han culûs etti. Ebu Saicfden sonra Cen­
oldu. Cengiz Hân galib oldu. Şehri harab eyle­ giz Han müstakillen padişah kalmadı Herkes
di. Andan sonra Semarkand'a revan oldu. her tarafından bir padişah oldular. Ve nesli Cen­
Sultan Mehmed Teküş Havarizm şahı mavera- giz Hân tamam oldu. Vallahu a'lem bi's-sevâb.
ünnehr padişahı idi. Azîm askerle yedi kere
Yerine Sultan Hüseyin culûs etti. Andan
yüz büyük adam ile mukabele olub "eyyuhel
sonra Sultan Ahmed culûs etti. Timur münhe­
kefere uktulu'l-fecere" mazmûnı ile münhezim
zim oldu. Rum diyarına Sultan Bayazid Haz-
oldu. Azarbeycan'da vefat etti. Cengiz Hân
vilâyet-i Horasan'ı zabt edüb ekser-i vilâyette 33. Burada Turan kelimesi Azerbeycan ve Anadolu'yu yan­
katl-i âm etti. tbtida-i devlet bu tarihde vaki' ol- sıtmaktadır. Günümüzde ise, Türkistan (Orta Asya) ola­
rak kabul edilmektedir. 1598 tarihindeki ifadeyi yansıt­
muşdur. Sene 519.
ması açısından işaret etmek istedik.
 58 Sadi B A Y R A M

retlerinden muavenet istenüb ol cenk-i azîme notlar da m i n y a t ü r etrafına yazılmıştır "Hz. Sul­
sebeb oldu. Ahar Kara Yusuf Türkmen elinden tan Murad Han Gazi tahta culûs kıldı ve Edir­
beş oğlu ile maktul oldu. Sene 858". ne feth etti. İşbu tarihde sene 761. Ba'dehu
Biga vilâyeti feth olundu. İşbu tarihde sene
2 6 b v a r a ğ ı : S a y f a n ı n üst, sol yan k e n a r l a r ı
762. Ba'dehu Kütahya ve Germiyân vilâyetini
ince; alt k e n a r ı s a y f a n ı n 1 / 3 ' ü n ü kaplayacak b i ­
Hamid şehri yeni şehri feth etti. İşbu tarihde
ç i m d e bantla a y r ı l m ı ş ve b u a l a n ı n i ç i n d e kalan
sene 782. Ba'dehu Saroza ve Meze karye-i feth
k ı s m ı n a , 2 5 b v a r a ğ ı n ı n d e v a m ı olan O s m a n l ı
oldu. işbu tarihde 787. Ba'dehu otuz yıl salta­
D e v l e t i n i n kuruluş metini yerleştirilmiştir.
nat etti. Ve altmış beş yıl ömür sürdü. Ve şaha­
Sol kenar b a n d ı n ı n en üst n o k t a s ı n d a ; ya­ deti müyesser oldu. Rahmetullahi aleyhi.
rım daire i ç i n d e , "Hz. Nuh Nebîı^ı;ullah oğlu Ya-
Y ı l d ı r ı m B e y a z ı d m i n y a t ü r ü e t r a f ı n d a ise
fes euladm ve ensabmdır. Ka\^a Alp Hân evla-
"Hz. Sultan Yıldırım Han tahta culûs etti, işbu
dmı beyân eder". İ b a r e s i n d e n ç ı k a n çizgi altında
tarihde sene 791. Ba'dehu, Menteşe ve Aydın
daire içinde Kaya A l p oğlu S ü l e y m a n , o n u n altın­
daki daire i ç i n d e , S ü l e y m a n o ğ l u Ertuğrul isimleri ve Saruhan vilâyetini feth etti. İşbu tarihte se­
g ö r ü l m e k t e , s a y f a n ı n a l t ı n d a ortada ise. S u l t a n ne 792. Ba'dehu, Konya, Kayseri, ve Sivas'ı
O s m a n G a z i ' n i n m i n y a t ü r ü yer a l m a k t a d ı r . feth oldu, işbu tarihte sene 797. Ba'dehu 4 yıl
Bandlı kısım yaldız h a t â î l e r l e tezyin edilmiştir. saltanat sürdü, 4 5 yıl ömür sürdü. Rahmetul-
lâhi aleyh".^'^
B u sayfada yer alan m e t i n ise aynen şöyle­
dir: "Ve ol esnada Tatar askeri dahi e/-/cü//iyye Sultan Ç e l e b i M e h m e d m i n y a t ü r ü etrafın­
gelüb Sultan Alaüddin dahi Osman Gazi ken- daki notta "Hz.Sultan Mehmed Gazi Rahmetul-
dü \;erine ka'immakam etti. Ve küffâr cânibine lâhi aleyh culûs etti bu tarihte sene 812. Bade­
güzafla gönderdi. Kendüsü varub Tatar-t def hu, nice guzalar etti 8 yıl saltanat sürdü ve 40
e\;ledi. Bu cânibden dahi Osman Hân Gazi gu- yıl ömür sürdü. Rahmetullahi aleyh", (s.64)
zalar edüb ve nice kal'alar feth e y / e y ü b ve nice 2 7 b v a r a ğ ı : B u sayfada, alt alta, ü ç Os­
mal ve g a n i m e t b i r l e ahvâr-ı beşârat Sultan m a n l ı P a d i ş a h ı m i n y a t ü r l e r i n e yer v e r i l m i ş t i r .
Alaüddin'e gönderdi. Sultan Alaüddin dahi Os­ Hz.Sultan Murad Han; Hz.Sultan Muham­
man Gazi'\;e tabi ve alem verdi. Ve ol anda Os­ m e d H a n G a z i ve S u l t a n B e y a z ı d . D i ğ e r eser­
man Hân Gazi varub Bilecik kal'asmı feth edüb lerin kalıbına, bu ş e m a aynen u y m a k t a d ı r , ( s . 6 3 )
aldı. Ve ol esnada Selçuklan'nm tenezzül edüb
her vilâi/etde anlardan kimse kalmadı. La ce- S u l t a n M u r a d m i n y a t ü r ü e t r a f ı n d a k i not­
rem Osman Hân hem kurûn-u saltanat olub ta: "Hz.Sultan Murad Han Gazi tahta culûs et­
âsar-ı devlet ve azamet anda huveK^dâ olub ti. Bu tarihte sene 824, badehu vilâyet-i Rum'u
a y d n - ı memleket ana muti' oldu. Ve ferman-ı feth etti sene 825, ba'dehu İpsala kafasını feth
bürdar oldular. Devlet ve saltanat ber karar oldu. Sene 825. Ba'dehu Canik vilâyetini feth
kaldı. Ve ruz be ruz ve saat be saat der terakki oldu. Sene 831.- Ba'dehu Laz vilâyetini feth
bûd ve hüst ve başüd ba'de'l-\^evm inse'allahu oldu. Sene 832. Ba'dehu Selânik şehri Divan
Te'alâ ha hûd bûd. Osman Hân Gazi aleyhi'r- vilâyetini feth oldu. Sene 834. Ba'dehu Akşe­
rahme atası Sultan Ertuğrul yerine cuius etti. hir'i feth etti. Ve İskenderiye feth eyledik de
Bu tarihde 680 ba'dehu hurûc edüb Bilecuk ve Erbil'i ve Aras kal'aları feth oldu. Sabıkta
İnegöl Hisarlarını feth etti. Bu tarihde 699 ve memâlik-i mahruse ol kadar dahi ilhak edüb
39 yıl saltanat sürdü. Ve 82 yıl ömür sürdü. tarihin sekizyüz seksen altıncı yılda vefat oldu.
Ba'dehu vefât etti. İşbu tarihde 730 Rahmetul- Rahmetullah otuz yıl padişahlık sürdü. Vallahu
lahi aleyhi rahmeten vâsia. (s.65) âlem ve ahkem".

Fatih Sultan M e h m e d minyatürü yanın­

2 7 a v a r a ğ ı : Ü s t t e n itibaren aşağıya d o ğ r u .
daki notta ise: "Hz.Sultan Mehmed Han Gazi
Sultan O r h a n G a z i , Hazreti S u t t a n M u r a d H a n ,
tahta culûs etti sene 855. Ba'dehu, Konstanta-
Hazreti Sultan Y ı l d ı r ı m H a n ve en altta Hz.Sultan
niyye'yi feth etti. Sene 857. Ba'dehu Uzun
M u h a m m e d H a n ( Ç e l e b i M e h m e d ) l n minya­
Hasan^^ hücum etti. Muzaffer ve mansur oldu
türleri g ö r ü l m e k t e d i r . D i ğ e r silsilenamelerde de bu
sene 858. Badehu Mora vilâyetini feth etti se­
ş e m a y a u y u l m u ş t u r K a l ı p l a r h e m e n h e m e n aynıdır.
ne 863. Ba'dehu, Mora vilayetini feth etti. Se­
Sultan O r h a n G a z i y a n ı n d a k i notta; rah- ne 862. Ba'dehu Sâde Hisarı ve Kerkereçinlik
metullahi aleyhe tahta culûs kıldı sene 720. ve Gözlüçenk Hisârını feth etti. Sene 863.
Badehu uluyan memleketi tevabi' birle feth Ba'dehu Sundura ve Kerme dilleri feth etti. Bu
edüb işbu tarihde sene 725. (?) badehu, İznik
Hisan'nı feth etti iş bu tarih sene 731. Badehu, 34. Yazarın Ankara Meydan muharebesi ve Timur'un Ana­
dolu'ya geldiğinden bahsetmemesi, dikkat çekicidir.
Karasi vilâyeti'ni feth etti. İşbu tarihde sene Verdiği tarihler de tutmamaktadır.
735. Badehu, Gelibolu'yu feth etti, işbu tarih­
35. Sadi Bayram, Ankara Etnografya Müzesi'ndeki Ma-
de sene 748. dalyonlu Silsilenamede Doğu Anadolu Ve Batı As­
Sultan I. M u r a d H a n y a n ı n d a k i notta; ba­ ya, VII, Türk T a r i h Kongresi, C.II, Ankara, 1 9 8 1 ,
dehu 45 yıl ömr sürdü ibaresi vardır. Ayrıca şu s.645-655;
 SlLSlLE-NÂMELER V E 1598 TARİHLİ ZÜBDETÜT-TEVARİH 59

tarihde sene 867. Ba'dehu Trabzon feth oldu. S u l t a n 111. S e l i m m i n y a t ü r ü e t r a f ı n d a k i

Sene 868. Ve Bosna feth oldu. Bu tarihde sene n o t ise şöyle: "Sultan Selim Han tahta culûs et­
875. Ve Kefe'i feth etti. Bu tarihde sene 880. ti. Rodos Kal'astnı Sencer zamanında işbu ta­
Ba'dehu elli iki yı/ ömür sürdü. Rıhlet etti bu rihde sene 93 Rebiu'l-evvei dokuz şembe (per­
tarihde sene 908". şembe) mahmiye-i Konsatntaniyye saray-ı Ami­
S u l t a n B a y e z ı d - ı V e l î y a n ı n d a k i notta: re dahil olup erkân-ı saadet şukufdâr guzasın-
Tahta cuius kıldı, sene 907. Sultan Bayezid 32 da olmağın ılgar sene-i mezbure Rebiulahırm
yıl saltanat sürdü. Ba'dehu vefat etti. Bu tarih­ onbirinci günü Belgrad'a ve Özbek (?) ve tahtı
te sene 939. Sultan Bayezid Han ma'delet ve Osmanî culûs etti. Bu tarihde sene 974 ve sinn-i
insafla memlû âreste derûni saf olub hışe tahir şerifi kırkdört yaşında bir şehiyâr âdil imiş ve
ba-halk-ı bâtın ba-hak idi. Tâballâhu serâhu. zamanında şerif-i Mekke ve gabayid-i Arab
mülûk-u tavâyif ve eshâb-ı erbâb-ı salâtin-i Hind
2 8 a v a r a ğ ı : B u sayfada d i ğ e r eserlerde de ve Çin ve Şah-ı îran-ı zemin ve hükkam-ı Kürdis-
o l d u ğ u gibi Y a v u z S u l t a n S e l i m ile K a n u n i tan ve Türkistan ve Kazal vesayir Frenkistan ve
S u l t a n S ü l e y m a n m i n y a t ü r l e r i n e yer verilmiştir. Tatar'a ve Abdullah Han Ozbdi ve Çerkeş ve
Kalıp t a m a m e n aynıdır, ( s . 6 2 ) Gürcistan Padişahları ve cemi'-i padişahlar İslâm
Y a v u z S u l t a n S e l i m H a n m i n y a t ü r ü etra­ ve küfür itaat ve inkıyad edüb ağır bişkeşler ve
fındaki notta: "Sultan Selim Han aleyhi rahme- elçileri gelüb izhar-ı ubudiyed eylediler ve Basra
tü ve'l-gufran ber mucebil selâmun gavlen min ve Bağdat yanında Cezayir-i Şadda ibni Aliyyân
rabbi'r-rahim. Ezeli ezelde tuğra-i Padişahı nâm üzerine asker gönderüb mutî' ve munkâd kılub
kirâmına(?) merkum ve mukarrar olmuştu. Ve Cezire-i Kıbrıs ile diyar-ı .Nuh zengibarı iki
kendü vücudundan cevher-i cür'et ve kemal-i beyler beyilik yer açub daima bihi teshirinin
kudret müşahede edüb meşriki icIâlden bi-ha- tedârikinde hâli olmayub oniki yıl saltanat sür­
sebi selâmun hiye hattâ matla'i'l- fecr çün subk- dü. Rahmetullahi aleyhi. 8 sene 8 ay 8 gün.
hı sâdık tulü' edüb inân-ı tasarruf der basit-i
S u l t a n lll.Mureid m i n y a t ü r ü etrafındaki
memâlik bi-muktezâ-yı "Allâhu yab sutu'r rızka-
nofTarih-i culûs Sultan Murad Han Gazi Rama-
limen yeşâu" kabzını meşiyyet tefviz olunub şe-
zan-ı mübârek sene isneyn ve semanın ve tıs'a
ref-i imtiyâzla mümtâz oldu. Ba'dehu ol esnada
mie (982).Tarih-i vefat-ı Sultan Murad Han Gazi
diyar-ı Acem'de Şeyh Erdebil evladından Şah
rahmetullahi aleyhi,fi sene selâse ve elf(1003)."
ismail nâm târik-i ilhâddan tenezzül edüb kü­
für ve ilhâda zahib olub'zulûm ve inatla ta'zibu Eserin son m i n y a t ü r ü y a n ı n d a bulunan not­
ibad ve tahribu bilad ettikten sonra çokluk ta "Hz.Padişah felek-i medâr ve bârgâh-ı ger-
halk delâlete düştük de pes Hazreti Şehriyâr-ı dun iktidar kutbu dayire-i zaman fahr-ı âli Os­
Asker piş-i mâr ile üzerine hücum edüb, ol tai­ man Seyyidi salâtini'l-âlem Sultanü'l-berrî ve'l-
fenin tılsımları bozuldu. Bu tarihte sene 961 bahri es-Sultan ibn. Sultan ibn. Sultan Sul­
(?) (941), Ba'dehu Mısır ve Şam'ı feth etti. Sene tan Mehmed Han b.Sultan Murad Han
920 Sekiz yıl sehl ziyâde saltanat ziyade sürdü. halledallâhu mülkehu ve saltanetehu ilâ âhiri'z-
zamân hazreti tahta culûs kıldı. Bu tarihde (se­
K a n u n i Sultan S ü l e y m a n H a n minyatü­
ne) Allâhu Te'âla Hazretleri fi zıllî saadetleri
rü e t r a f ı n d a ise ş u not k a y d e d i l m i ş : "Sultan Sü­
ilâ âhiri'z-zaman beri ser âleminân müeyyed-i
leyman Han tahta culûs kıldı. Bu tarihde sene güşâd amîn ya rabbe'l-âlemîn. Tarih-i culûs
926. Ba'dehu, Belgrad'ı feth etti. Sene 931. Sultan Mehmed Han Gazi fî yevmi'l-Cum'a aşa-
Ba'dehu Budin'ı feth etti. Kral münhezim oldu. re şehri Cemaziye'l-evvel sene 1003."
Sene 932. Ba'dehu Bağdad'a sefer kıldı bu ta-
Eser, genel olarak T ü r k tezhip s a n a t ı n ı n
_ rihde sene 948 ve feth kıldı. Sene 941. Bade­
orijinal bir numunesidir. X V I . a s r ı n , hatta XVII.as­
hu İbrahim Paşa ileTebriz'e sefer kıldı bu tarih­
rın b ü t ü n özelliklerini taşır, zeminler, yer yer serp­
de sene 942 .Ve ba'dehu Körfosı feth etti. Se­
m e yaldızla h a t a î l e r l e b e z e n m i ş t i r . Hz.Idris, Os­
ne 935. Ba'dehu Karabağdan'ı feth etti. Sene
manlı. İ m p a r a t o r l u ğ u n u n k u r u l u ş u ve O s m a n l ı Pa-
946. Ba'dehu Süleyman Paşa bi cânib-i
d i ş a h ' l a n n ı yer aldığı v a r a k l a r ı n zeminlerine h a t a î
Artukâbâd sene 947. Ba'dehu gene Buzin'e
k o n m a s ı , O s m a n l ı l a r a verilen ö n e m i g ö s t e r m e k t e ­
(Budin'e ) sefer kıldı. Sene 948. Ba'dehu Ester-
dir, m i n y a t ü r olarak, Bagdad e k o l ü ü s l u b u n u yan­
gon'a sefer kıldı. Sene 905. Ba'dehu el-Hâs ile
sıtır. T o p k a p ı S a r a y ı Müzesi K ü t ü p h a n e s i n d e olan
Tebriz canibine sefer kıldı. Sene 955. Ba'dehu H . 1324, H . 1 5 9 1 , H . 1624, A . 3 1 1 0 numaralı
Nahcivan'ı feth etti. Bu tarihde 961. Ba'dehu eserlerle b ü y ü k bir farkı yoktur. H e m e n h e m e n sa­
Sultan Selim ile Sultan Bayezid muharebesi ol­ n a t ç ı l a r ı n kalıpları dahi a y n ı d ı r . T ü r k m i n y a t ü r
du. Sene 966. Ba'dehu Sektuvar'ı fetih kıldı.
Sene 974 Ve kırkyedi yıldan padişahlık sürdü. 36. Bilindiği gibi Kanunî Sultan Süleyman 4 6 yıl hüküm­
darlık yapmış ve 66 yıl ömür sürmüştür. Halbuki eseri­
Ve yetmiş dört yıl ömür sürdü.^^ Rahmetullahi
mizde 47 yıl Padişahlık yapmış ve 74 yıl ömür sürdü,
aleyhi rahmeten vâsiaten" denilmektedir. Bu tip tarihler tam güvenilir kaynak ola­
rak alınması sakıncalıdır. Şifahi tarihi bize göstermesi
Eserin son v a r a ğ ı olan 2 8 b v a r a ğ ı : Sultan açısından faydalı eserlerden sayılmalıdır. Bilgilerden zi­
Selim H a n ; S u l t a n 111. M u r a d ve S u l t a n 111. yade, minyatür san'atı ve tezhip y ö n ü n d e n dikkate
M e h m e d ' i n m i n y a t ü r l e r i n e yer verilmiştir, ( s . 6 1 ) şayan bir eserdir.
 60 Sadi B A Y R A M
portre s a n a t ı n ı da g ö s t e r m e s i a ç ı s ı n d a n ilgi çekici­
dir. Resim s a n a t ı a ç ı s ı n d a n , daha g e ç tarihli olan
Istanbul! Hüseyin'in eseri ç o k daha realisttir.
C e m ş i d ' i n elinde ş a r a p k â s e s i t u t t u r u l m u ş - .
tur. B ö y l e c e ş a r a b ı n C e m ş i d t a r a f ı n d a n icad edildi­
ği sembolize edilmiştir. Hz.Idris'in elinde kağıt,
ö n ü n d e kalemlik vardır. Melek, Hz.idris'e yazı ö ğ ­
retmektedir. B u da ilk y a z ı n ı n Hz.idris devrinde
ortaya çıktığını bize y a n s ı t m a k t a d ı r . Dolayısıyla
m i n y a t ü r l e r l e bazı olaylar da a n l a t ı l m a k i s t e n m i ş ­
tir. Sayfanın zemini h a t a î l e r l e tezyin edilmiştir.
T ü r k neslinin üredigi, Hz.Nuh'un o ğ l u Y a -
fes, O r t a Asya tipli r e s m e d i l m i ş t i r . B a ş ı n d a tek
tug v a r d ı r . H a m , esmer tenli g ö s t e r i l m i ş , Ş a m ' a
ise A r a p tipi verilmiştir. ( s . 8 0 )
H z .Hud'un u ç u ş a n atkısı, A d kavminin fır­
tına ile y o k edilmesini sembolize eder. ( s . 8 0 )
Keyumers neslinden Porseb, b a ş ı n d a miğfe­
ri ve tacı ile zenci tipli resmedilmiştir. Tac, geriye
d ö n m ü ş k o ç boynuzu ile ejderi remzeder. Beline
sarılı beyaz kuşağı kanlı olup, k u ş a k t a h a n ç e r i g ö ­
r ü l m e k t e d i r . A y n ı sahifedeki H z . H ı z ı r ile llyas,
T ü r k h i k â y e tipindeki Hızır-llyas buluşmasını yansı­
tır. H z . Hızır yaşlı, p i r i fani ş e k l i n d e r e s m e d i l m i ş ­
tir. H z . H a r u n , elinde kitapla gösterilmiştir. Azer
ise, taçlı ve sarıklıdır, ( s . 7 9 )
2 0 a. v a r a g ı n d a k i F e r i d u n veya A f r a z y a b ,
bir kısım t a r i h ç i l e r t a r a f ı n d a n T ü r k ı r k ı n d a n A l p
E r T u n g a olarak t a n ı m l a n a n efsanevî kahraman;
bir elinde gürzü, bir elinde h a n ç e r i , b a ş ı n d a miğfe­
ri ve tuğu ile cengâverliği temsil etmektedir, (s.78)
A y n ı varakta bulunan H z . l d ı a k g e n ç , Hz.Ya-
kub beyaz sakallı vc y a ^ ı olarak tasvir edilmiştir.
2 0 b v a r a ğ ı n d a k i M e n u ç e h r , Orta Asya tip­
li; Yusuf R u ş e n İran tipli; Hz.Eyyub, folklorumuz­
da o l d u ğ u gibi yarı çıplak ve üzeri yaralı ve başı
üzeri haleli r e s m e d i l m i ş t i r . A y n ı sayfadaki Zaloğlu.
R ü s t e m , m ı z r a ğ ı b a y r a k l ı (flamalı), miğferi beyaz
benekli panter başlı, belinde m e ş i n okluk ve kılı-
c ı m s ı b ü y ü k kama, elinde boynuzlu k e ç i b a ş ı g ö ­
r ü n t ü s ü verilen g ü r z ü ile m u h a r i p asker g ö r ü n t ü s ü
ile tasvir edilmiştir. B u sayfada bulunan Hz.Zülküfil
yaşlı, H z . Y u ş a Nebi elinde kitapla tasvir edilmiştir.
8 madalyon içinde m i n y a t ü r bulunan sayfa olduk­
ç a kalabalık o l m a s ı n a r a ğ m e n , y a p ı l a n kompozis­
yonla,, g ö z ü yormayacak b i ç i m d e realize edilmiştir.
2 1 a v a r a ğ ı n d a k i K e y k â v u s , ş i ş m a n , tacı
t u ğ l u , beli k e m e r l i , kemerinde h a n ç e r bulunur,
bakışları o l d u k ç a serttir. H z . H a r u n , başı haleli, el­
bise kolları uzun o l d u ğ u n d a n elleri g i z l e n m i ş , za­
vallı biri gibi tasvir edilmiştir. Hz.Musa ise, bastonu
ejder biçimi verilerek, d i ğ e r silsile-nâmelerde oldu­
ğu gibi resmedilmiştir. H z . Ş u a y ı b , yaşlı bir pir-i fa­
n i ; H z . L e y s , a r k a s ı n a bakan saf yüzlü orta yaşlı,
h a v a s ı verilerek resmedilmiştir. Hz.Ilyas, bu sayfa­
da yalnız olarak tekrar verilmiş, burada orta yaşlı
kahverengi sakallı olarak tasvir edilmiştir. Elyesa
Nebi, ö n ü n d e rahle ve kitapla dururken; Danv,al
Nebi, elinde kağıt o k u r vaziyette, ismail Peygamber
ise elinde kitapla kır satellı olarak gösterilmiştir.
2 1 b v a r a ğ ı n d a ; H z . D a v u d , belinde kılıçlı;
H z . S ü l e y m a n oturur tarzda; iskender Z ü l k a r n e y n
başı kavuklu ve iki tuğla m i n y a t ü r tarzı resmedil­
miştir. Hz.Zekeriyya yaşlı ve zayıf, ö n ü n d e k i rahle­
de, kitaplar ile; H z . Y a h y a , g e n ç , elinde kitapla;
Hz.Isa Aieyhisselam elinde kitapla ve ç o c u k y a ş t a
tasvir edilmişlerdir, ( s . 7 5 )
2 2 a varağında; Enuşurevan-ı Adil, Orta
Asya tipli, miğferi tek tuğlu olarak resmedilmiştir.
Yanda k a l m a k t a d ı r . B u sayfanın merkezi, yüzü n i -
kapla ö r t ü l ü H z . m u h a m m e d , ü s t t e dedesi A b d ü l -
muttalib, altta H z . Ö m e r , H z . O s m a n , Hz.Ebu-
b e k r - H z . A l i karşılıklı g ö s t e r i l m i ş , H z . Ö m e r ve
H z . A l i kılıçsız b i ç i m d e resmedilmiştir, ( s . 7 4 )
2 2 b v a r a ğ ı n d a Eba Müslim H o r a s a n ı , Kır­
gız tipli yapılmıştır, ( s . 7 3 )
2 3 a v a r a ğ ı n d a Melîk B ü v e ı ^ D e y l e m î H i n d
tipli, kaftanlı ve başı sorguçlu; Abbasi Halifelerinin
t a m a m ı ise siyah kıyafet ve siyah sırıkla renklendiril­
miş, sanki Kadiri tarikatı üyeleri havası verilmiştir.
2 3 b v a r a ğ ı n d a bulunan Sultan M a h m u d
G a z n e v î , yeşil elbise ile ve Orta Asya tipli; Biltekin
H i n d l i ; B e h r a m ş a h g e n ç y a ş t a tasvir edilmişlerdir.
2 4 a v a r a ğ ı n d a k i Sultan Sencer, yine Orta
Asyalı, tacı tek tuğlu; Melîk Ş a h Ebu'l-Feth, g e n ç
y a ş t a , b a ş ı n d a beyaz t u ğ ve k u ş g ö r ü n t ü s ü n d e
m i n y a t ü r ü yapılmıştır, ( s . 7 0 )
2 4 b v a r a ğ ı n d a k i Cengiz H a n ' ı n k a v u ğ u
özenli, şaşalı, tek tuğlu, M o g o I tipli; 2 4 b v a r a ğ ı n ­
daki Kaan bin Oktay, Tulî H a n yine M o ğ o l tipli;
H ü l â g ü biraz Abbasiler'e benzer tarzda; Gazan
M a h m u d ve Sultan M e h m e d H ü d a b e n d e Orta As­
ya tipli resmedilmişlerdir, ( s . 6 9 )
Daha sonraki sayfalarda gelen O s m a n l ı pa­
d i ş a h l a r ı ; d i ğ e r Z ü b d e t ü ' t T e v â r i h l e r ve Silsile-
n â m e l e r d e ve batılı r e s s a m l a r ı n y a p t ı k l a n portrele­
re benzer. Fatih Sultan M e h m e d , hep gül koklar
kenki hali gibi tasvir edilir, elinde gül yoktur. Ya­
vuz ve K a n u n î Sultan S ü l e y m a n nerede g ö r ü n s e ,
hemen tanınır.
Genel olarak ü z e r i n d e d u r d u ğ u m u z Z ü b d e -
t ü ' t - T e v â r i h ' i n m i n y a t ü r l e r i , b a z ı farklılıklarda,
T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i ' n d e bulunan benzer eser­
lerden büyük bir farkı yoktur.
18b, İ Ç b , 20b, 21b, 23b, 2 4 b , 26a, 2 6 b ,
27b varaklarının altın yaldızlı çerçevesi dışında tah­
minimize g ö r e bir tamir m ü n a s e b e t i y l e kalınlı-ince-
li 2-3 ç e r ç e v e daha y a p ı l m ı ş , b ö y l e c e s ö z konusu
sayfaların daha ç o k ortaya çıkması temin edilmiştir.
Eser dili; I . kısım A r a p ç a , d i ğ e r kısımlar ise,
Osmanlıca'dır.
irlanda'nın Dublin ş e h r i n d e Chester Beattey
K ü t ü p h a n e s i ' n d e bulunan Z ü b d e t ü ' t T e v â r i h ; yurd
dışında T ü r k kültür tarihini ve san'atını y a n s ı t m a s ı ,
T ü r k l e r d e resim s a n ' a t ı y o k diyenlere bir cevap
teşkil etmesi b a k ı m ı n d a n , t a n ı t ı l m a s ı gerekli bir
kültür varlığımız o l u p , orijinaline uygun olarak
s . 1 1 5 - 6 1 a r a s ı n d a aynen sunuyoruz:
 ^^ ^_

Eserin son sayfası, Sultan 111. Selim, Sultan

-<
 -<
Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman'ın minyatürleri görülüyor.
>

..c^V Ö f : c ? " ^

X i7 t

İL
V

* ^ ^^ -•t'

^4
Ti. H
 X

7 7
9i

•Â
•A -5<

61
7J

o,

Sultan II. Murad, Fatih Sultan Mehmed, Sultan II.Beyazıd minyatürleri görülüyor. g

IS
Sultan Orhan Gazi, Murad-ı Hijdavendigar, Yıldırım Beyazıd ve Çelebi Mehmed'in minyatürleri bulunmaktadır.

M7 <T^.i?-t\^t-r:I ''^

mm
J
• -î:

3 ^

.V
4 ^
 A IF
1
c•
i t-
f
I,

;s t r- ^

Osmanlı Devleti nin kuruluşu ve Osman Gazi nin minyatCirü bulunmaktadır.

 ; ' l i t

Ifil
1*
 V •m
5: l ^-
s^- > e.
V
V2
K % r.
;2 •V

^ r-
1^

> t . •'t
s; vs r
t- r 1 1 -
s. C : (i
c
C ir
1; I i-- «i- S.

m
r w- t.
14-n
•m n4.

Osmanlı Devletinin kuruluşu anlatılır.

 >
Cengiz H a n oğlu Kaan Han; Mengü Kaan, altta Hülâgü Han minyatürleri görülüyor.

c
-.CT

O'

•s

(t e
 Iff 2^
im
r.

.t
.V

.V
!
\ •:

r.
'•.İV-

•t t- ^ .i-

en
Solda altta Cengiz Han; üstte sağ kenarda el-Mustansır Billâh, altında ise el-Mu'tasım Billâh minyatürleri görülmektedir. >
70. SAYFA
• t CT ' ^ • C •

i'

f t

I
S: ^
5İİ11
••JJ

I
5^

1:4 \ Ma
 s/
. i

r •^\. 1%. l i'l f «Ti

. İV

V,

Solda Sultan Mahmud Gaznevî, ortada Biltekin, sağda el-Mu tezzi Billâh; altta solda Behram Şah Gaznevî, sağda el-Muktcdir Billah minyütürlcri görülüyor.
-<
Solda Melîk Büveyh Deylemî, altta ortada Enu.revan Ahmed Ad.l. sa^da üstte Ebu Mansur el-Deylemî altta Halife Harun Re.id ve onun al.,nda da Me mun Halife
minyatürleri yer almaktadır.
 p.

.M

.V.

7 t
MU -t
W
-

>6'.
rrA"
s:
^ :

Solda Hz. H ü s e y i n , s a ğ d a Hz. Hasan, altta İ m a m ı A z a m Ebu Hanife, Eba Müslim ve İ m a m Şafi m i n y a t ü r l e r i g ö r ü l m e k t e d i r .
 Sol kenarda Enuşurevân-ı Adil, ortada üstte Hz. MuSammed'in dedesi Abdülmuttalib; Hz. Muhammed, Hz. Ebubekir H z . Ö m e r , Hz. Osman ve Hz. A l i minyatürleri
görülüyor.

ir
S-

t.

^<^^. ^ £• r

r us

İ V

1 '
 1. •t
\ • 1.

İP
. • ' '

0(': . V Votr \ \

• i •.er-

w.
.V-

Hz. Davud, Hz.Süleyman, altında İskender Zülkarneyn, altında Hz.Zekeriyya, altında solda Hz.Isa Aleyhisselam ve sağda Hz.Yahya minyatürleri ve soyları görül- i
mekte. ^
Keykâvus, Hz. Harun, Hz. Musa (Ejder bastonlu); altta Hz. Leys, Hz. Şuâyıb; altında Hz. llyas, daha altta Hz. Elyesa el-Nebî, altında Hz. Aziz, Hz. Danyal Nebî,
sağda Hz. İsmail minyatürleri görülmektedir.

4x- O-.

1
 \ | - p

•m
il

0^

W.

• i
<
w: mi
r —
r..(

ShÎ::^,^;^ '•^'^ ^^^"^ "^-^^^^ - Hz. Yusuf; sokia Zaloglu R ü ş t e . , Hz. Be,r; altta so.a Hz.ZülkUfil, sa,da Hz.YO.a Nebi . i n v a -
en
>
-<
Hz. Ismail, sagda Hz. Halil; solda ortada Feridun neslinden H o ş e n k ; altta solda Hz. İshak, sağda Hz. Y â k u p minyatürü görülmektedir. ^

vr.^-. . ^ ^ ^ . ^

i r S'

İki ^ >^"^
Hi

/s

-s
'S
 ^ ' I C ^ r
—

»a

cr

r
i . C.V . • -
r.

Persab; altta ortada H z . Hızır ve H z . llyas birlikte; altta solda Azer, s a ğ d a Ezru oğlu H a r u n m i n y a t ü r ü g ö r ü l m e k t e d i r . ^
-<
-T)
>
80. SAYFA r
i
V

s!:
5;

1 Vî^.
i-
•i
A.
3

u
V;
•n

•3

1^ t, r-c ^- ^'^ >3

1= . 0

J
CD
£ r -1
r
o •s S;
cn

s;
'to ' t

Vs
4
o
E-
O:
1^

s-
.1^

:3
D
Ol
O

c
3

/o
 ıs
| l| f /
^1

.4
.1 •.
X /r

*3 -o
3İ

^ ' * '

. cc.- -
fr

in
-D

Jr.?!?

5S>
^

C W. -i

V t

Yazıyı icat ettiği kabul edilen H z . İdris ve melek; solda C e m ş i d , s a ğ d a H z . N u h m i n y a t ü r l e r i g ö r ü l m e k t e d i r .

>
 CO

>

Dublin'de bulunan Zübdetü't Tevarih'in 18 a varağı boştur, yani metin eksiktir. Devam etmesi gerekir. Sayfayı boş bırakmamak, karşılaştırma malzemesi olarak (bkz.
s.74) Avusturya Cod.AF.50'nin Hz. Muhammed'le ilgili sayfasını biz ilave ettik.

7: \

Vv

1^
/i:
ft

4
m, r j 4

4
1^
s*

i- 4 «f

1/
 t. <

=^ >•

w c

•1
4 ı ^ -f .1 r -
V .
I
V*

i 6^ f T. .VT

V t-

17 b varağı. Metin devam etmesi gerekirken metin kesilmiştir. Dolayısıyla eksik sayfa vardır.

8S
84^ SAYFA

l
 SAYFA 85

j > ; ' j ; > lA-v^jo|^JpJ>^^>-

I
jj^<iX^^^j >^.>xj^j.>^p iX»jj-

•* '* *. • • • •
SAYFA 87
 rc '4

1^ 6-^
i
.V.
.S
•S-
6-
V .
4
V,
s.

7. •>;;. e . r 1:^
•t-

Zübdetu t -Tevârih'in 14 b varağı Tezyinatı XVI. asır özelliklerini yansıtır. (2. Bölümün başı olan bu kısımda dünya tarihinin özeti verilir.)
90. SAYFA
V .
o*
S i
p

r 3 .
5^

4t

M -

... 'W.
•O/

1
s /

•if

s,»
4
O V
/ /o
,^0
o» --4

:5
3^
O
(E
0 %
-V

c ^4.

-2
00
ON

V
'O

(0

sı

t V
 X

V .

X.
' J
0

ü V

y.

••i<
C7
J
• *
'.i

V
ft •3

v7
'6. A:

\
6^ 6-
4\ •J)
92. SAYFA
US

'<L^^'U^-

*J*^Jcrf^^U>^JÛ^-

^ '«^^cK/übu-

PM«ı" I» - •»•••••• V" - - • — —- - ,

f Hi
n • f ' l ' i
iV
•ti ' -?

•1,1

.m

s.

•1 V - V 'S
/"^ y > X j

1
4
•V- .•Tl

/.î 1^
•
A-

\
94. SAYFA

' y ' o

.5 ^J?>
'U .'is i

lİ \ ^ -rk A-'^-.jf^• rt^ 1

'^^ T« *S
S'

'•l $V .e

1<* • «i

V
^-.c » w. • >^

4
it
^1
 SAYFA 95

^ t
Ilı

r ^- ^-
96. SAYFA
\
\
X
\
\

•mm
mfim M I
3^
5^

K İ

n
-V

2 1İİÎ

mm :3>
3 o -
İ T : i v

•77
s?»
 SAYFA 97
\
V
\
\
\

TV,

Xr it*-

^ ^ . 'l
r A

14
İV •A.

1«
îl; \ &
-V. i

.'s
.7-T
•A'

Y A

LI T s
98. SAYFA

4J

"t.
J

<»7. i.ı.

' t
 • SAYFA 99

i'4;

V
•r <

I
4

4 ^ ' ''^ (•

-r- c A-

:?0K V . 'if.
'»1

irs

i s
\»1
5
t: r

H H P - '
 Or
100. SAYFA

X •1

i'
IV

\
3

v;

•/

v^v

.0

V
ri

• I

ft a.
J5 U f

w.-

'i
\
•M\

\ i4
•S
 -mm

SAYFA 101

•s

3 1
3,
54
••)
4 Xr\

' y ^,
?

r-^K^-
\ mm
l - A ^ >3

II

I—'

/
ü5 11
1^ i

2£

•a ,
102. SAYFA

• A

• ^

/ 1^

V O ^ ^ 'X^'

' 6

0'
y ı l

\ - 1 .
 SAYFA 103

1-^

7,,

, vua». - f i

>'VVıJ^ „
I. ,ı...tı I.. -•^L.u:.u;'.4.":...ın.^«rf**
104. SAYFA
Af

İV
7^
tr.

il'

••V'' .c.

s-
•v
t -il
I' r
î4 •i:

Ai
\ . r.
Tl
m ' -
9*

I
> 'S
V

'1)
n ^^'^-v i r i
h I

•4 ( • • k > ı--/?

m- .S:
s.
ur.
//T OA ^0
7:/
 SAYFA 105

im: •'t

İS s: - w

'4;

Vs
1 .
106. SAYFA

-t'l î 1 ^> i

•< 'V,
v-.y
O».

'i

M .

VVr>

\ «s
^'1
3
:^
u "
'5

IV. (• * {• f
>•
;3
fÇ ı •A ^ T)
6.^
 0 m
/

1^

•- t ^ İr

Df ''J ' i :\

w.

1'
l l
'"S
.Ot l

•l -

s.
 i

m0'
\
'.V

l f > i t f. l •Ol

9
)
İlli
-V - l '^ -îî P'a\

^ 1 i"'?.
1

... ^3

? •

Yi

3:

>••-,

. Al

1
 • -1 SAYFA 109

.1 .S

. 1

i \ ^ 'i 5 i t

'M ^ mm
1-3

•n I

fi
> 3
: 3

II 1
V

7
1)
S'

T 1\
1^ 1
•i
• S r .

•w
110. SAYFA

S)-
-3
?5

mm
1;

4 .* N J> -» * -3
\
-•i l^ l-^^ i

s:
/ 3.

_J f J • ' '
t y.; ^T,'
•s.

1
•S.
/

Mm
i /
»Tu
.V

11^11 -^

i> ^ î ^ ^1
1V
A.

\4J r î <V''
_3 5
-9,

\i );
 SAYFA 111

3i
4»

13
.S
•1

•i •Î3
V

«ti
illlt • s

fil
). x h s\ i
J ? ^ ! "ÎC *^ <

i
J*

Pil •5 ^ 4 î >
5?^

^ '1,
112. SAYFA

V
il .;

Mi
I Y - .» :? V ••j • ^
1

V
I
V
1 ^

-İS

m .) .1.

Ek

î -^\'-: ^ l '-
l
i } Â^ t

•s
^ . . V ^
V n
"s
\
\
) •.V' İİ -^ ^ -^"
îtlHi
İP'11 A";

raf -o »T

\
 ; ^ 4,.>

İlfp \
./
mı, .

V
0
V>1 i

(^1
114. SAYFA

•f
^ ^ ^ ^ ^

mm
-4'

/ /7
'•:.A
SAYFA 115

i 4

: )

t. 1 . I t ^ I

^3

\ it'
 l a varağı boştur. Yerine Avusturya Naüonal Bibliothek'de bulunan Suhbatu'l-Ahbar ın zahriye sayfasını (s.89) ile karşılaştırma malzemesi olarak koyduk.

(•. K i - <
.V-
„ ^

r. T.
. (
'V' V •

•••v.-,
\ . w.; t» f \ t.. -
,1*: V»
i-

.t-
I
i

I •(

i:
^*
,v •V-
.<r-
Vv 9i
t '

i/ \
fT 7
\- *
.V. ^ - mu
- ^- I 1^
 e

Doç.Dr.Hasan YÜKSEL

s m a n l ı D e v l e t i n i n d a ğ ı l m a d ö n e m i y l e bir­ yorlar. Gemilere hiçbir eşya kabul edilmedi­

likte b a ş l a y a n t o p r a k k a y b ı neticesinde ğinden yalnızca üzerlerindeki elbiseleri ve si­
Balkanlar'dan, K ı r ı m ' d a n ve Kafkaslar'dan lahlarıyla gelen Çerkezler aç kaldıklarından,
Anadolu'ya bir m ü l t e c i a k ı n ı başlamıştır.-^ küçük yaştakiler dahil çocuklarını çok ucuz bir
D a h a d o ğ r u s u , O s m a n l ı ' n ı n sukutuyla A n a d o l u , fiyata pazarda satmak zorunda kalmaktadırlar.
b u b ö l g e l e r d e y a ş a y a n Islamî toplulukların sigmaQi Bir kısmı da yolda bizi defalarca durdurup ta­
olmuştur. banca satmak istediler.Silah ticareti yaparak
hayatlarını devam ettirdikleri anlaşılıyor"
Kafkasya, Kırım ve Balkanlar'dan A n a d o ­
lu'ya olan g ö ç l e r 1785'te b a ş l a y ı p , 1912'ye d e ğ i n B u alıntıdan anlaşıldığına g ö r e Kafkasya ve
belirli aralıklarla devam etmiştir.^ 1 7 8 8 - 1 7 9 2 Os- K ı r ı m ' d a n gelen g ö ç m e n l e r i n ekserisi, Anadolu'ya
m a n l ı - R u s - A v u s t u r y a savaşları s ü r e s i n c e K ı r ı m ' d a n buradan giriş y a p m ı ş l a r d ı r . 1 8 6 4 yılında vukubu-
O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n a kitleler halinde g ö ç l e r sü­ lan bu y o ğ u n g ö ç hadisesinin temel nedeni a y n ı yıl
rerken, 1 7 8 0 - 1 8 0 0 yıllan a r a s ı n d a da Kırım, Ka­ Çarlık h ü k ü m e t i n i n Kafkasya ve Kuban b ö l g e s i n d e
zan, Kafkasya ve Ö z i b ö l g e l e r i n d e n Anadolu'ya bulunan m ü s l ü m a n halkın bir ay içerisinde bölgeyi
3 0 0 . 0 0 0 ile 5 0 0 . 0 0 0 kişi a r a s ı n d a göçmen terketmeleri için verdiği emir olmalıdır.^ G ö ç m e n -
gelmiştir.^ Y i n e , 1 8 5 6 - 1 8 6 4 yılları a r a s ı n d a Kı­ 1. Bu mülteci akınları için bkz.: Bilal N , Şimşir, Rume­
r ı m ' d a n Anadolu'ya 6 0 0 . 0 0 0 kişi g ö ç etmiştir.'* li'den Türk G ö ç l e r i , Ankara 1968-1970, I-II; Faruk-
Bir b a ş k a yazar ise, a y n ı d ö n e m d e takriben iki m i l ­ Kocacık, Balkanlar'dan Anadolu'ya Y ö n e l i k G ö ç ­
y o n g ö ç m e n i n O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n a sığındığını ler ( 1 8 7 8 - 1 9 0 0 ) . K a r ş ı l a ş t ı r m a l ı Y e r l i ve G ö ç ­
men K ö y ü Monografileri, Ankara 1978 (Hacettepe
belirtmektedir.^ Üniversitesi Mezuniyet Sonrası Eğitim Fakültesi, Sosyal
Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bilim Dalı Doktora Tezi),
1 8 6 4 yılında Samsun'da bulunan H . J . L e n - s. 171-173;ay.yaz., "XIX. Yüzyılda G ö ç m e n Köylerine
nep, b ü g ö ç m e n l e r e ilişkin g ö r d ü k l e r i n i ş ö y l e an­ İlişkin Bazı Yapı Planlan", T a r i h Dergisi, 32(1979),
latmaktadır: s.415-426; Ahmet Cevat Eren, T ü r k i y e ' d e G ö ç ve
G ö ç m e n Meseleleri, istanbul 1966; Nejat G ö y ü n ç ,
"Samsun'a vardığımızda kasaba{;ı gemi­ "Hane Deyimi Hakkında", T a r i h D e r g i s i . 3 7 / 3 7 9
ler dolusu gelen Çerkez göçmenlerle ağzına ka­ (1970), s.331-348.
dar dolu bulduk. Kasabanın nüfusu 10.000 ki- 2. Sevgi Aktüre, X I X . Yüzyıl S o n u n d a Anadolu K e n t i
ş i y i geçmezken Çerkez göçmenler nedenlimle Mekansal Y a p ı Ç ö z ü m l e m e s i , O D T Ü . Mimarlık Fa­
bugün nüfus 45.000 kişiyi çoktan aşmış. İtal­ kültesi, Baskı Atölyesi, Ankara 1978, s.98.
yan Konsolosu halen kasabada bulunan Çer- 3. A . C , Eren,age., S.32.
kezler'in 42.000 kişi olduğunu, hergün deniz 4. S.Yerasimos, A z g e l i ş m i ş l i k S ü r e c i n d e T ü r k i y e ,
yoluyla 500'den fazla göçmen geldiğini söylü­ I l ı T a n z i m a t ' t a n I . D ü n y a S a v a ş ı ' n a , {Çev.B. Kuzu­
yor. Samsun bölge içinde sıtması ile meşhur cu), istanbul 1976,s.909.
bir yer. Toprağın bataklık olması sıtmanın hız­ 5. A . C , Eren, age., s. 7.
la yayılmasına neden olmakta, hava değişimi 6. H . J. Van Lennep, T r a v e l s in Little-Known Parts
ve sıtma yüzünden göçmenlerden günden güne of A s i a Minor,London:John Murray 1870, C. I , s.43-
ortalama 700-800 tanesi ölmektedir. Sağ ka­ 51(Zikreden: Sevgi Aktüre, age., s.101-102.)
lanlar ise başka limanlar ve kentlere gönderili- 7. I. Berkok, Tarihte K a f k a s y a , istanbul 1958, s.526.
 118 Doç.Dr.Hasan YÜKSEL
lerin Anadolu'ya a k ı n ı zamanla artarak I . D ü n y a
S a v a ş m a d e ğ i n s ü r m ü ş t ü r . Mesela, 9 3 H a r b i deni­
len 1 8 7 7 - 1 8 7 8 t a r i h l i O s m a n l ı - R u s S a v a ş ı ' n d a
Anadolu'ya g ö ç e n Ç e r k e z sayısı yaklaşık bir m i l ­
y o n kişidir.^
İşte bu denemede, O s m a n l ı ' n ı n , daha ç o k
Kafkaslar'da Ruslara kaptırdığı topraklardan A n a ­
dolu'nun muhtelif b ö l g e l e r i n e g ö ç e n g r u p l a r ı n ge­
lip yerleştikleri topraklarda tesis e t m i ş oldukları va­
kıflar ü z e r i n d e durulacaktır. Ç ü n k ü o g ü n ü n koşul­
ları içerisinde binbir sıkıntı ve sefaletle yerinden ve
yurdundan ayrılmış o l a n b u insanlann, a ş a ğ ı d a be­
lirtileceği ü z e r e kısa bir süre sonra gelip yerleştikleri
topraklar ü z e r i n d e vakıf kurabilecek miktarda bir
servet ve imkan bulabilmeleri g e r ç e k t e n enteresan­
dır. Böylesi bir k o n u hakkırrla kısa bir deneme bize
yeterli bilgi vermese de, bu yazıyla araştırmacıların
dikkatleri bu konuya y ö n e l e c e ğ i n i umabiliriz.
1- T e s i s T a r i h l e r i
Vakıflar Arşivi'nde y a p t ı ğ ı m ı z a r a ş t ı r m a ne­
ticesinde elde ettiğimiz 119 Kafkas g ö ç m e n vakfı­
nın vakfiyelerini tesis tarihlerine g ö r e sıraladığımız­
da, en erken tesis edilen vakfın 1 8 8 0 - 1 8 8 1 ( H .
1298) tarihli o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . ^ Buna g ö r e ,
yerinden ve yurdundan cebri g ö ç e zorianan ve bü­
yük bir sefalet içerisinde Anadolu'ya g ö ç e n bu i n ­
sanlar ç o k kısa bir s ü r e içinde gelip yerleştikleri
topraklarda vakıf kurabilecekleri nisbette artık bir
servet ve sermayeye ulaşmışlardır, denilebilir. B u
husus vakfiyelerde somut bir şekilde g ö z ü k m e k t e ­
dir. Ö r n e ğ i n , 2 0 Mart 1890 (10 Ş a b a n 1307) ta­
rihli bir vakfiyede,"...bundon ü ç sene önce Çerkez
muhacirlerinin iskan edildiği Hacıkara adındaki
k ö y ü n halkından ve sözkonusu göçmenlerden
Süleyman b. M e h m e f " l ° ve 13 Ş u b a t 1 8 9 0 (5
Recep 1 3 0 7 ) t a r i h l i d i ğ e r bir vakfiyede de, "...
padişahın iradesi^^le oluşturulan ve bundan ye­
di sene önce Batum muhacirlerinin iskan edil­
diği Muradbey adındaki köy halkmdan"^^, diye
iki vakıf kurucusunun hüviyetini a ç ı k l a y a n bu ifa­
deler, gelen Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n , üç ile yedi yıl
gibi kısa bir s ü r e d e iskân edildikleri k ö y l e r d e vakıf
k u r m u ş o l m a l a r ı bu kanaati d o ğ r u l a r gibi g ö z ü k s e
de, b a ş k a ihtimaller de d ü ş ü n m e k gerekir.
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n vakıf tesis etme s ü r e ­
ci 1. D ü n y a S a v a ş m a d e ğ i n ( 1 9 1 4 / 1 3 2 2 ) düzenli
olarak s ü r m ü ş t ü r ve bu t a r i h t e n itibaren s a v a ş ı n
v e r m i ş o l d u ğ u vehametle, g ö ç m e n l e r i n vakıf tesis
etme faaliyeti son b u l m u ş t u r .
2- K u r u c u l a r ı n Kimlikleri
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n tesis e t m i ş oldukları
bu vakıfların vakfiyelerinde, gelen g ö ç m e n l e r i n bir-
kısmının geldikleri y ö r e l e r i , bir kısmının ise m e n ­
subu bulundukları etnik m e n ş e l e r i belirtilmiştir. Ör­
n e ğ i n B a t u m muhaciri^^, Kars muhaciri^"^, Oltu
muhaciri^'^, A r d a h a n muhaciri^^, Dagistan muha­
c i r i ^ v e y a Kafkasya muhaciri diye kaydedilenler
o l d u ğ u gibi, d i ğ e r bir kısmı ise Ç e r k e z muhaciri^^.
Abaza muhaciri^ ^ veya G ü r c ü m u h a c i r ? ^ diye n i ­
telendirildikleri g ö r ü l m e k t e d i r .
B u a r a ş t ı r m a d a ele a l ı n a n 1 1 9 Kafkas g ö ç ­
m e n vakfına g ö r e , Anadolu'ya y e r l e ş m i ş olan b u
g ö ç m e n l e r i n geldikleri y ö r e l e r l e nitelenenlerin %
2 9 . 4 1 ' i ( 1 1 9 ' u n 35'i) B a t u m , % 5 . 8 8 ' i K a r s ,
%2.52'si Dagistan, % 1 . 6 8 ' i A r d a h a n , % 0 . 8 4 ' ü O l ­
tu, % 1 . 6 8 ' i Kazan, % 0 . 8 4 ' ü Lavan ve % 3 . 3 6 ' s ı
(geldikleri b ö l g e n i n genel adı olan) Kafkasya m u ­
hacirleri diye belirtilmişlerdir.^^ Etnik m e n ş e l e r i n e
g ö r e nitelenen g ö ç m e n l e r i n % 4 8 . 7 3 ' ü Ç e r k e z ,
% 3 . 3 6 ' s ı G ü r c ü ve % 1 . 6 8 ' i Abaza o l d u ğ u g ö r ü l ­
mektedir.^^ Gelen g ö ç m e n g r u p l a r ı a r a s ı n d a Ç e r -
kezler'in ç o ğ u n l u ğ u o l u ş t u r m a l a r ı n ı n sebebi, bunla­
rın Selçuklular'dan itibaren Türkler'le fazla k a y n a ş ­
m ı ş o l m a l a r ı n a bağlanabilir; ç ü n k ü Selçuklular'dan
itbaren Anadolu'ya getirilen Ç e r k e z asıllı k ö l e ve
cariyelerin m i k t a r ı O s m a n l ı d ö n e m i n d e iyice y o ­
ğunlaştığı bilinmektedir. H a t t a vakfiyelerde bu ye­
n i g e l m i ş olan Ç e r k e z g ö ç m e n l e r i n i n daha ö n c e k i
devir ve d ö n e m l e r d e getirilen Ç e r k e z k ö l e ve cari­
yelerden a y ı r m a k için, "hür ve müslüman asıllı-
Çerkez muhaciri" diye belirtildikleri g ö r ü l m e k -
8. I . Berkok, age., S.528.
9. Bkz., Kafkas Göçmenlerinin Anadolu'da Tesis Etmiş Ol­
dukları Vakıfların Genel Özelliklerini Belirtir Tablo.
10. "İnegöl Kazası'na tabi ve bâ irade-i seniyye teşkil olu­
nup bundan üç sene mukaddem muhacirin-i Çeraki-
se iskan olunan ve hacıkara Kari/esi ismiyle müsem-
ma olan kar^je ahalisinden", Süleyman Çavuş b. Meh­
met Vakfı, V G M A . , Def.No:590/15.
11. "..ve bâ irade-i seniyye teşkil olunup, yedi sene mu­
kaddem Batum muhacirleri iskan olunan Muradbey
Karyesi ismiyle müsemma olan karye ahalisinden",
Hüseyin b. Mehmet ve diğer beş kişice tesis olunan va­
kıf, V G M A . , Def. N o ; 5 9 1 / 5 , 1 0 6 / 1 0 0 .
12. 10 R.ahir/1303 tarihli Tayyar Aga Vakfı, V G M A . ,
Def.No: 5 9 9 / 8 7 / 4 7 .
13. 16 C.ahir 1305 tarihli Eyyup Efendi Vakfı, V G M A . ,
Def.No:588/216/189.
14. 20 Şevval 1320 tarihli Abcıoglu Visab Efendi Vakfı,
VGMA., Def. No: 6 0 2 / 1 6 4 / 2 7 5 .
15. 25 Safer 1323 tarihli Musao^lu Şamil Aga Vakfı,
V G M A . , Def.No:601/154/198.
16. 22 R.evvci 1327 tarihÜ Abdullah b.Musa Vakfı,
VGMA., D e f . N o : 6 0 0 / 2 / 3 .
17. 9 Şevval 1323 tarihli Yakup o^lu Mahmut Aga Vakfı,
VGMA., D e f . N o ; 6 0 2 / 2 3 5 / 4 0 4 .
18. 6 C.ahir 1298 tarihli el-hac Kelimat b.Hacı İsmail Vak­
fı, V G M A . , Def., No: 5 8 6 / 2 8 7 / 2 8 0 .
19. 11 Ş a b a n 1300 tarihli Sanba-zade Said Bey Vakfı,
VGMA. ,Def . , N o : 5 9 3 / l 5 5 / 1 4 8 .
20. 13 Zilkade 1320 tarihli Hasan Ağa b. Abdullah Vakfı,
VGMA., D e f . N o : 5 8 8 / 2 1 9 / 1 9 2 .
21. Bkz., Dipnot:9.
22. Bkz., Dipnot:9.
23. "...fi'iasd Kafkasya ahalisinden ve muhacirin-i Çeraki-
se'den hurru'l-asi müslimü'l-miile olup, hicretle...", 5
Zilhicce 1302 tarihli Hacı Zekerya b. H a s a ı Vakfı,
VGMA., Def.No:586/161/154 ve 25 R.evvel 1299 ta­
rihli Ishak Efendi Vakh, VGMA., Def.No: 5 8 8 / 4 5 / 5 9 .
 KAFKAS GÖÇMEN VAKIFLARI
tedir. A y r ı c a , b u g ö ç m e n l e r m ü s l ü m a n oldukları
için Ruslarca yerlerinden t a r d e d i l m i ş l e r d i r , yoksa
etnik m e n ş e l e r i sebebiyle g ö ç e z o r l a n m a m ı ş l a r d ı r .
B u g ö ç m e n vakıflarının k u r u c u l a r ı n ı n k i m ­
liklerine b a k ı l d ı ğ ı n d a g ö z e ç a r p a n d i ğ e r bir husus
ise bey, a ğ a , zade, h a c ı , vs. gibi belli bir sosyal sta­
tü ve varlıklı insanlar için kullanılan bazı unvanlarla
anılmalarıdır. D i ğ e r bir deyişle b u vakıf k u r a n l a r ı n
ekserisi s ı r a d a n g ö ç m e n l e r o l m a y ı p , gelen g ö ç ­
m e n l e r i n ileri gelen varlıklı o l a n l a r ı d ı r . Ö r n e ğ i n ,
" ü m e r a y ı muhacirin-i Çerakise'den Yahya Bey
b. Abdullah" "Abaza muhacirleri ümerasm-
dan Sanba-zade Said Bey b.Yerzuk Bey"^^,
"muhacirin-i Çerakise ümerasından Ahmed
Ağa b. Mustafa'^^ gibi ifadelerle bu vakıf kurucu­
larının s ı r a d a n g ö ç m e n o l m a d ı k l a r ı n ı g ö s t e r m e k l e
beraber, b u n l a r ı n Anadolu'ya iskan edildikten kısa
bir s ü r e sonra nasıl vakıf kurma i m k a n ı buldukları­
na da ışık t u t m a k t a d ı r . Vakfiyelerinde sosyal sta­
tüleri (ünvanları) belirtilen vakıf k u r u c u l a r ı n ı n %
1 0 . 0 8 ' i bey, % 4 3 . 6 9 ' u ağa, % 2 . 5 2 ' s i zade, %
2.52"si ç a v u ş , % 2 2 . 6 8 ' i efendi diye nitelendiril­
miştir; a y r ı c a , bu vakıf kurucularının % 1 9 . 3 2 ' s i ha­
cı u n v a n ı n ı t a ş ı m a k t a d ı r k i , bu bilindiği ü z e r e var­
lıklı m ü s l ü m a n l a r d a n hac farizasını yerine getiren­
ler için kullanılan bir u n v a n d ı r . ^ ^
3 - I s k a n Edildikleri B ö l g e l e r ve Y e r l e ­
ş i m Birimleri
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n b ü y ü k bir y o ğ u n l u k l a
iskan edildikleri b ö l g e l e r i n b a ş ı n d a Giresun, Sivas,
Kayseri, A n k a r a , B o l u , Sakarya, Kocaeli ve istan­
bul'dan O r t a Karadeniz sahillerine d e ğ i n olan Böl­
geler ile B a t ı A n a d o l u b ö l g e s i gelmektedir. B ü y ü k
bir ekseriyetle i s k â n edildikleri iller a r a s ı n d a ise
Samsun, O r d u , Sakarya ve Bursa o l d u ğ u g ö r ü l -
mektedir.22
B u g ö ç m e n l e r i n % 9 5 ' ı k ö y l e r d e (kırlarda)
iskân e d i l m i ş t i r . K e n d i l e r i n e e k i p b i ç m e l e r i için
tevzi edilen t o p r a k l a r ı n b ü y ü k bir ekseriyetini va­
kıf arazileri, bir kısmını ise devlet (miri) veya köylü­
ler teberru e t m i ş t i r . Ö r n e ğ i n , A n k a r a S a n c a ğ ı ' n a
bağlı bulunan o n k a z a n ı n 8 8 k ö y ü n e iskan edilen
g ö ç m e n l e r e tevzi edilen 1 0 . 5 3 4 d ö n ü m arazinin
% 75'i m u h t e l i f v a k ı f l a r a , % 1 5 . 9 0 ' ı m i r i y e ve
% 9 . 0 9 ' u da k ö y l ü l e r c e teberru edilen arazilerden
o l u ş m a k t a d ı r . ^ ^ B u g ö ç m e n l e r için yeni y e r l e ş i m
b i r i m l e r i de teşkil e d i l m i ş t i r . Ö r n e ğ i n , 14 M a y ı s
1 8 9 3 (10 Zilkade 1310) tarihli B a t u m muhacirle­
rinden A b d i o ğ l u M u s t a f a ' n ı n tesis e t m i ş o l d u ğ u bir
vakfın vakfiyesine g ö r e , Geyve K a z a s ı ' n ı n Akhisar
Nahiyesi'ne bağlı Balaban Çiftliği H u m a y u n ' u (pa­
d i ş a h a ait) sınırları dahilinde B a t u m m u h a c i r l e r i
için N u r i Osmaniye a d ı n d a s ö z k o n u s u g ö ç m e n l e r
için bir k ö y tesis edilmiştir.^^ 2 6 E k i m 1 8 9 7 ( 1 1
C.ahir 1315) tarihli d i ğ e r bir vakfiyeye g ö r e , ine­
göl K a z a s ı ' n a tabi, "emlâk-ı hümayun dahilinde
bâ irade-i seniyye" ile B a t u m m u h a c i r l e r i için
G ö l b a h ç e a d ı n d a bir k ö y k u r u l m u ş t u r . ^ ^ B u misal­
119
leri daha da a r t t ı r m a k m ü m k ü n d ü r ; fakat bu g ö ç ­
menlerin bir kısmı ise, nüfusu az olan veya metruk
bulunan k ö y l e r e de yedeştirildiklerini, bu eski yer­
leşim birimlerinde bulunan mescidlerin, yeni yer­
leştirilen g ö ç m e n l e r l e b u k ö y l e r i n n ü f u s u n u n art­
m a s ı ü z e r i n e , camiye d ö n ü ş t ü r ü l m e l e r i n d e n ve ha­
t i p atamalanndan anlaşılmaktadır.'^^
G ö ç m e n l e r için teşkil edilen y e n i k ö y l e r i n
göze çarpan bir özelliği ise Hamidiye
Osmaniye^^, Saltaniye"^^, Ihsaniye, Islamiye^^,
Selimiye^^ vs. gibi p a d i ş a h ı n , devletin, dinin veya
geldikleri y ö r e n i n ismine izafeten adlandırılmış o l -
malandır.^^
4-Vakfettikleri M a l ve M ü l k
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n % 9 1 . 5 9 ' u p a r a ve
% 8 . 4 0 ' ı ise t a ş ı n m a z mallar vakfetmiştir.'^^ B u n u n
nedeni ise, bu g ö ç m e n l e r Anadolu'ya iskan edil­
dikten ç o k kısa bir s ü r e sonra, h e n ü z gereksinim-
24. 19 Recep 1307 tarihli Yahya Bey b. Abdullah Vakfı,
V G M A . , Def., No: 5 9 1 / 5 / 7 / 8 ve 4 C.ahir 1313 ta­
rihli Ben Aziz Bey b. Ali Zuk Vakfı, V G M A . , Def, No:
596/12/7.
25. 11 Şaban 1300 tarihli Sanba-zade....Vakfı, V G M A . ,
Def., NO.-593/155/148.
26. Ğurre-i Şaban 1315 tarihli Ahmet Ağa Vakfı, VGMA.,
Def., N o : 5 9 6 / 5 6 / 4 6 .
27. Bkz., Dipnot:9.
28. Bkz., Kafkas Göçmenlerinin 1800-1914 Tarihleri Ara­
sında Anadolu'da Tesis Etmiş Oldukları Vakıflann illere
Göre Dağılımını Belirtir Harita.
29. Bkz., Dipnot:9.
30. Ankara Sancağı dahilinde bulunan kazalara iskan edilen
Çerkez muhacirlere tevzi edilen araziler için bkz.,
V G M A . , Def.,No:1982.
31. Abdioğlu Mustafa b. Ahmet Vakfı, VGMA., Def.,
No:592/25/21.
32. Mevlut Ağa b. Recep ve iki kişinin daha tesis etmiş ol­
dukları 11 C.ahir 1315 tarihli Vakıf, VGMA.,Def.,
593/13/12.
33. 5 Zilkade 1306 tarihli Ahmet Ağa b. Halil Vakfı,
V G M A . , D e f . N o : 5 9 0 / 1 2 0 / l l l ve 25 Şevval 1308 ta­
rihli Ilyas b. Mustafa ve 11 kişice tesis edilen Vakıf,
VGMA., Def., N o : 5 9 1 / 5 / 8 / 9 ve 15 C.ahir 1312 ta­
rihli Mustafa Ağa b. Ahmet Vakfı, VGMA., Def.,
No:596/32/24.
34. Hamidiye diye adlandırılan bu g ö ç m e n köylerine örnek
olarak bkz., 25 R.ewel 1299 tarihli Ishak Efendi Vakfı,
V G M A . , Def., N o : 5 8 8 / 4 5 / 5 9 ; 3 Ş a b a n 1302 tarihli
Abdullah b. H ü s e y i n Vakfı, V G M A - , D e f . , N o :
588/14/20.
35. Osmaniye diye adlandırılan g ö ç m e n köylerine ö r n e k
olarak bkz., V G M A . , D e f . , N o : 5 9 0 / 6 / 5 ; Def.,No:
596/101/86.
36. Bkz., VGMA., Def., N o : 5 9 3 / 1 0 9 / 1 0 1 .
37. Bkz., V G M A . , Def,, N o : 5 9 1 / 5 / 1 7 / 2 3 .
38. Kars'ın Selimiye Kazasından Bursa'nın Yenişehir kazası­
na göçüp ve burada bu göçmenler için teşkil edilen kö­
yün adı Selimiye olarak verilmiştir, bkz., VGMA., Def.,
No: 5 8 8 / 2 1 6 / 1 8 9 .
39. Kafkas göçmenleri için tcşUl edilen veya bu göçmenlerin
iskan ediHikleri köylerin eski ve yeni köy adbrı için bkz.,
KafkcE Göçmenlerinin Yerleşin Alanlannı Belirtir Liste.
40. Bkz., Dipnot:9'do zikredilen tablo.
 120 Doç.Dr.Hasan YÜKSEL
lerinden artık b i r gayri menkule sahip oiamadan
vakıf k u r m a l a r ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Ellerinde­
ki tek artık servet ise p a r a d ı r . G a y r ı menkul vakfe­
denler ise % 8 gibi ç o k cüzi bir nisbet o l u ş t u r m a k ­
t a d ı r k i , b u n l a r ı n vakfettikleri g a y r ı menkuller de
ya ticarethane veya devlete ait (miri) arazi ü z e r i n d e
tesis e t m i ş o l d u k l a r ı bag ve b a h ç e gibi t a ş ı n m a z
m a l l a r d ı r . O m e g i , 8 A ğ u s t o s 1 8 8 7 (Zilhicce 1304)
t a r i h i n d e (Giresun'un) D e m i r c i K ö y ü n d e B a t u m
muhacirlerinden H a l i m A g a , devletten izin alarak
hazine(miri) arazisi ü z e r i n d e (beş y ü z k u r u ş k ı y m e ­
tinde) yetiştirdiği fındık b a h ç e s i n i vakfetmiştir.'*^
T o k a t ' ı n Ç a r d a k K ö y ü ' n e yerleştirilen M a r ş a n - z a d e
Osman ise, bir evini ve a m b a r ı n ı vakfetmiştir."*^ 2
Ş u b a t 1 8 8 2 (25 R.evvel 1299) tarihinde A y d ı n ı n
H a m i d i y e K ö y ü ' n d e k i bir Ç e r k e z g ö ç m e n ise,
s a t ı n a l m ı ş o l d u ğ u i k i d ö n ü m l ü k incir b a h ç e s i n i
vakfetmiştir."*^
Giresun'da (1887'de) bir fındık b a h ç e s i n i n
5 0 0 k u r u ş * ' * ve B o l u n u n D ü z c e K a z a s ı ' n d a
(1893'de) bir d ü k k a n ı n 1 5 0 0 k u r u ş '*^ o l d u ğ u bir
d ö n e m d e para vakfeden Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n
% 2 0 . 1 6 ' s ı ( 1 1 9 ' u n 24'u) 3 0 0 ile 9 0 0 k u r u ş ;
% 6 1 . 3 4 ' ü ( 1 1 9 ' u n 7 3 ' ü ) 1 0 0 0 ile 2 0 0 0 k u r u ş ve
% 1 0 . 0 8 ' ı (119'un 12'si) 2 2 0 0 ile 4 0 0 0 kuruş ara­
sında d e ğ i ş e n miktarda para vakfetmişlerdir. O gü­
n ü n k o ş u l l a r ı n d a Anadolu'ya iskan edilmiş olan bu
g ö ç m e n l e r , kısa bir s ü r e d e (üç ile yedi sene a r a s ı n ­
da) bu m i k t a r d a , k e n d i ş a h s i gereksinimlerinden
fazla bir servet e d i n m i ş l e r s e , bu pek de a z ı m s a n a -
cak bir m e b l a ğ değildir.
5- T e s i s E t m i ş Oldukları Vakıfların
A m a c ı ve Hizmet Alanı
Vakıf m ü e s s e s e s i , islam d ü n y a s ı n d a t a r i h i
devirler içerisinde muhtelif a m a ç l a r için uygulama
a l a n ı b u l m u ş t u r . Ö r n e ğ i n , O s m a n l ı Devleti'nin te­
sis edildiği d ö n e m d e bir iskan ve kolonizasyon işle­
v i g ö r e n vakıflar, X V I I . yüzyılda mevcut iskan alan­
larının m u h a f a z a s ı n d a (imar b a k ı m ı n d a n ) rol oyna­
makla beraber, b u yüzyıldan itibaren sıkça uygula­
n a n m ü s a d e r e y e k a r ş ı n , mal ve m ü l k e m n i y e t i n i
s a ğ l a m a k gayesiyle y a v a ş y a v a ş evlatlık vakıflara
d ö n ü ş t ü ğ ü n ü ; bu d u r u m u n X V I I I . yüzyılda iyice be­
lirginleştiğini görmekteyiz.'*^
Halbuki, Kafkas g ö ç m e n l e r i n c e tesis edilmiş
olan b u vakıfların % l O O ' ü n ü n hayri bir gaye ile
tesis edildiğini görmekteyiz."*^ B u d u r u m u n sosyal
sebeblerine gelince: Birincisi, b u insanlar gelip
yerleştikleri y e n i iskan a l a n l a r ı n d a dinî ve kültürel
gereksinimleri olan c a m i , m e k t e p ve medrese gibi
sosyal hizmet m ü e s s e s e l e r i n i n b u l u n m a y ı ş ı veya
gelen g ö ç m e n l e r l e artan nüfusa cevap v e r e m e y i ş -
lerinden kaynaklanabilir. Ç ü n k ü , bu insanlar gelip
yerleştikleri alanları yurt edinmek ü z e r e gelmişler­
dir. B u sebeble, bu g e r e k s i n i m l e r i n i k a r ş ı l a m a k
için b u t ü r a m a ç l a r l a vakıf tesis etmişlerdir, ikinci­
si, bu i n s a n l a r ı n ailevî ve yarı ailevî vakıf k u r m a k
ve b ö y l e c e m a l ve m ü l k e m n i y e t i n i s a ğ l a m a k (ki
ekserisinin h e n ü z m ü l k ü y o k t u r ve ü z e r i n d e b a r ı n ­
dıkları veya ekip biçtikleri topraklar ya vakıfların
veya devletindir) yoluna gitmeleri için artık bir se­
bep de b u l u n m a m a k t a d ı r ; ç ü n k ü , bu vakıflar tesis
edilmeden ç o k ö n c e (Tanzimat'la beraber) Osman­
lı Devleti'nde m ü s a d e r e resmen kaldırılmıştır.
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n tesis e t m i ş oldukları
b u hayri vakıfların hizmet a l a n l a r ı n a b a k t ı ğ ı m ı z d a
%95.'79'u (119'un 75'i) c a m i y a p ı m ı , mescidlerin
camilere d ö n ü ş t ü r ü l m e s i , o n a r ı l m a s ı ve bu cami­
lerde g ö r e v yapacak olan personelin m a a ş l a r ı vs.
gibi giderler için tesis edildiklerini ve % 4 . 2 0 ' s i n i n
de m e k t e p ve medrese gibi e ğ i t i m k u r u m l a r ı n ı n
y a p ı m ı , e ğ i t i m ve ö ğ r e t i m h a r c a m a l a r ı için tesis
edildiklerini görmekteyiz."*^
6-Sonuç
Ele aldığımız vakfiyelere g ö r e , 9 3 H a r b i ve
daha ö n c e s i Kafkaslar'da Ruslar'ca tardedilen m ü s -
l ü m a n ahaliden Anadolu'ya g ö ç e n g ö ç m e n l e r i n
1 8 8 0 - 1 8 8 1 tarihinden itibaren I . C i h a n Harbi'ne
(1914) d e ğ i n düzenli olarak h a y r ı a m a ç l ı vakıf te­
sis ettiklerini ve bu g ö ç m e n l e r i n iskân edildikleri
b ö l g e l e r i n b a ş ı n d a Orta Karadeniz, Iç A n a d o l u ve
B a t ı A n a d o l u b ö l g e l e r i n i n geldiğini; % 9 5 ' i n i n ise
kırsal alanlardaki vakıf veya m i r i araziler ü z e r i n e
d e v l e t ç e iskân edilerek, kendilerine y e n i y e r l e ş i m
birimleri tesis edildiğini g ö r ü y o r u z .
B u g ö ç m e n l e r i n iskân edildikleri alanlarda
k e n d i sosyal ve d i n i g e r e k s i n i m l e r i n i g i d e r m e k
a m a c ı y l a c a m i , m e k t e p ve medrese y a p t ı r d ı k l a r ı
veya yerleştirildikleri, eski y e r l e ş i m b i r i m l e r i n d e
bulunan bu t ü r m ü e s s e s e l e r i n k e n d i ihtiyaçlarına
cevap verebilecek ş e k i l d e g e n i ş l e t m e k ve y a ş a t ­
mak için vakıf k u r m u ş oldukları anlaşılmaktadır.
D i ğ e r bir husus ise, bu g ö ç m e n l e r i n ellerin­
de ihtiyaç fazlası olarak t a ş ı n m a z m a l b u l u n m a d ı ğ ı
için % 9 r i para vakfetmiştir.
41. Halim Aga b. ibrahim Vakfı, VGMA., Def. ,No: 5 8 8 /
215/188.
42. 15 R.evvel 1300 tarihli Marşan-zade Osman Vakfı,
V G M A . , Def., N o : 5 8 6 / 1 0 7 / 9 8 .
43. İshak Hendi Vakfı, V G M A . , Def., N o : 5 8 8 / 4 5 / 5 9 .
44. Bkz., Dipnot:41.
45. 2 1 C. ahir 1311 ta-ihli Umera-yı Çerakiseden Haa khak
Bey ve diğer Vakfı, V G M A . , Def., No: 5 9 0 / 6 7 / 5 7 .
46. Vakıf kurucuları müsadereye karşın mal ve mülk güven­
cesini sağlamak için tesis ettikleri vakıflann bir kısım ge­
lirlerini hayri bir amaca ve büyük bir kısım gelirlerini aile
bireylerine tahsis etmekle mal ve mülklerine devletçe el
konulmasını (müsadere edilmesini) engellemişlerdir.
Böylece yan hayri-yan zürri vakıflar ortaya çıkmıştır. İş­
te, XVIII. yüzyılda en çok tesis edilen vakıf türü bu tür
vakıflardır. Bkz., Hasan Yüksel, O s m a n l ı S o s y a l ve
Ekonomik Hayatmda V a k ı f l a n n R o l ü Ü z e r i n e Bir
A r a ş t ı r m a ( 1 5 8 5 - 1 6 8 3 ) (Basılmamış Doktora Tezi)
Ankara 1990, s. 1 6 1 .
4 7 . Bkz., Dipnot:9'da zikredilen tablo.
48. Bkz., Dipnot:9'da zikredilen tablo.
 KAFKAS GÖÇMEN VAKIFLARI 121
25 Temmuz 1864 ile 19 Temmuz 1866 Yılları Arasında
Ankara Sancağı'na Bağlı Kazalara Yerleştirilen
Çerkez Muhacirlere Tevzi Edilen Araziler: (VGMA.,Def.No: 1982)
Tevzi Edilen Arazi Türü
Kaza i Köy Sayısı i Kıta Dönüm
Vakıf \ Teberru
Seferihisar î 7 22 875
Murtazaabad 1 i ö 10 31 972
Kalecik Keskini 129 15 14 159 5180
Çubukabad •]•6 6 16 570
Mihaiiccık T 9 9 •'48 585
6 18 ' ÎÖ2Ö
Şurba 4 2 24 431
Günyüzü(?) 3 3 5• 211
Yenibazar 2 2 4' 240
14 450
88
Y66 8 341 İb!534
Toplam 14
"75 Î5!90" 9.Ö9

K A F K A S GÖÇMENLERİ NİN YERLEŞİM A L A N L A R I

(119 G ö ç m e n Vakfiyesine Göre)

Eski Adı Yeni Adı i İlçe illi

Kadıçayın Köyü kadıçayın i Vezirköprü : Samsun
Hamidiye k ö y ü
V e z i r k ö p r ü Kazası V e z i r k ö p r ü Hçesi(Taskale Mahaİİesij i
İshak/eri Köyü i İshakyeri j Vezirköprü
Bakla Köyii [ B a İ d a i "
Ayvalisokagı K ö y ü i Âyvaİısokagı i Ladik
Soğanlı Köyü Soğanlı
K o n d a n Selimiye K ö y ü i Bafra
Emiroglu Çınarlığı K ö y ü
Kaygusuz K ö y ü i Kaygusuz
Veysel Muslibey K ö y ü i Muslubey i Çarşamba
Hacıhamuş Köyü i Yukanesenli
Âşagıtepe Ürak köyü
Kızılot K ö y ü Ikızıİot
Kestanepınarı Köyü i Kestanepınarı
ÂşagıTurgutİuKöyü i Turgutlu
Dİnbüyük(?rKöyü i Dikbıyık
Sıralı K ö y ü i Sıralı i Kavak
Günlük Köyü i Günlük(Hızarbaşı) jÜnye i Ordu
Kabakdagı i kabakdagı İFatsa""
Karadere(Ösmaniyej Köyü I Osmaniye I Merkez B u c a ğ ı
Kestane A l a n ' K ö y ü Kestane i Merkez B u c a ğ ı
Ortaköy Köyü Ortaköy i Merkez B u c a ğ ı
Agıderesi Köyü Agıdere i Ünye
•i
S a r ı c a Erik K ö y ü • ?
Metrepolu köyü
Tepesamanlık Köyü ; Tepeköy
Hızarbaşı Köyü [HızaıbaşıİĞürılük)
 122 Doç.Dr.Hasan YÜKSEL

Eski Adı i Yeni Adı i İlçe illi

Çataltepe Köyü ' i Çataltepe i Ünye lÖrdu
Demirci Köyü i Demirci I Keşap i Giresun
Hamidiye K ö y ü i Hamidiye lErfeİek I Sinop
Hasandegin (?)Köyü i Boyabat
S i n o p İli I S i n o p İli (Camii Kebir Mahallesi)
Osmaniye (Devrekani) i Devrekani İlçesi i Devrekani I Kastamonu
Belovacık Köyü i Belovacık . i Devrekani i Kastamonu
Kızıksagır K ö y ü İKüçük kızılca i Aydınca Bucağı i Amasya
Göçeri Köyü i Göçeri : Gümüşhacıköyü
Kılcan K ö y ü . i Geldikgelen i Amasya
Elekadı K ö y ü iAlakadı ; Merkez B u c a ğ ı Amasya
Kozlu K ö y ü i Kozlu B u c a ğ ı j Erbaa İlçesi Tokat
Meydanözü Köyü i Meydandüzü I Erbaa İlçesi
Isakebir K ö y ü I Büyüközlü i ' Z i l e
Isakebir K ö y ü i Büyüközlü
Horun(Hirun) Köyü i Boyunpınar Artova
(>rdakKöyü jÇırdak
Tekke K ö y ü i Tekkeyeni
Kösürük(KüSFük) K ö y ü i Damlalı
türİci K ö y ü i K o m n a n Nahiye(?)
Kara A l i K ö y ü i Karalı i Bedirii B ü c a Ş ı i Sivas
Halkaçayır Köyü : Hölkaçayır 'l'Yİİdızeİi
Porsuh K ö y ü i Porsuk i Karaçayır Bucağı
Bostankaya K ö y ü i Bostankaya • J Ü İ a ş ^ •
Uzunpınar Köyü i Uzunpınar i Pınarbaşı : Kayseri
Kızılhan K ö y ü i Kızılhan i Pınarbaşı i Kayseri
G ö m a r m u t Köyü I Gömarmut Pınarbaşı
Kaynar K ö y ü ; Kaynar B u c a ğ ı Pınarbaşı
Karabacak K ö y ü i Karabacak Sarıkaya i Yozgat
Söbeçimen Köyü ; Söbeçimen i Çayıralan
Çaİköyiİ i Çalköy i Alaca i Çorum
Karacaviran K ö y ü i Karacaören Beypazarı I Ankara
Hosak K ö y ü SaidiliNahi! i Konya
D ü z c e Kazası i D ü z c e llçesi(Cedidiye Mahallesi) İBoİu
Abaza Ç a p y a k b e y k ö y ü i Güven ; Düzce
Kalaycık K ö y ü j Kalayık :• H e n d e k : Sakarya
Fethiye K ö y ü
Tekerlek S ü l e y m a n i y e K ö y ü Tekerlek S ü l e y m a n i y e
Islamiye K ö y ü i Akyazı
Arifiye K ö y ü I Arifiye B u c a ğ ı i Sapanca
Aktüfenk Köyü [SarıdıkNahiye"(?r
Yerzukbey K ö y ü j Muhacir Y e n i k ö y i Merkez İlçe
Ç a y b a ş ı Fuadiye K ö y ü i Ç a y b a ş ı Fuadiye
Şerefiye Köyü i Şerefiye Geyve
Nuriosmaniye K ö y ü I Nuruosmaniye
Alembek Köyü i Geyve i Sakarya
Fevziye K ö y ü : Fevziye i Karamürsel i Kocaeli
 KAFKAS GÖÇMEN VAKIFLARI 123

Eski Adı i Yeni Adı lllçe illi

Fevziye K ö y ü i Fevziye(Aşagı Mh.) j Karamürsel i Kocaeli
Uzundere K ö y ü i Osmaniye
Ihsaniye K ö y ü i Ihsaniye B u c a ğ ı i Gölcük
Ferhadiye K ö y ü i Ferhadiye
Hasaneyn K ö y ü i Hasaneyn
Ummiye(Emniye) K ö y ü i Ummiye
Ummiye Köyü j Ummiye
Uzuntarla K ö y ü i Uzuntarla İzmit
Ketenciler K ö y ü i Ketenciler İzmit
Kurtköy Köyü i Kurtköy Yalova : İstanbul
Kervansaray K ö y ü i Kervansaray şile
Bıckıdere K ö y ü j Bıçkıdere
Ziryarımca Köyü i Gebze
Ziryarımca K ö y ü i" İJaşköprüN.;
Resüs(Eskimezarlık) I Boğazköy ; M.Kemalpaşa : Bursa
Kömürcükadı Köyü i Kömürcükadı
Karaosman K ö y ü i Karaorman
Dölek(?)köyü İDöİlük ^'^^^7^'
Hayırlı K ö y ü : Hayırlar Karacabey
Ârapçiftİigi k ö y ü \ Ekinli
Hacıkara Köyü I Hacıkara İnegöl
Muratbey K ö y ü Muratbey
Gülbahçe Köyü i Gülbahçe
Selimiye K ö y ü \ Selimiye i Yenişehir
Babadiye K ö y ü i Papatya
Osmaniye K ö y ü i Osmaniye
Arabayatagı Köyü i Arabayatagı ; Merkez İlçe
İrfan iye K ö y ü j Irfaniye

Orhaniye K ö y ü i Orhaniye

Cihangir K ö y ü i Cihangir i Orhangazi

Salihiye K ö y ü i Koçbayırı i Gönen : Balıkesir
Çiftİikaltı k ö y ü j Çiftlikalan
j Hacıveli Oba
Hacıveli Ube K ö y ü
i Uçpınar
Oçpınar Köyü
Fehvaniye(Şarkiye) K ö y ü ;Biga i Çanakkale
D a ğ i s t a n köyü Dag İstan ; Bergama i izmir
Hamidiye K ö y ü Hamidiye Soma i Manisa
Manisa İli ; Manisa (ibrahim Çelebi Mahal.]
Aynrıkçı A h m e d i y e İÂhmetİi(?j i Simav I Kütahya
Hamidiye K ö y ü : Kızılcaören(?) i Merkez B u c a ğ ı
Hamidiye K ö y ü ; Hamidiye i Aydın
ÎNazÜli'7'7'!
Fethiye K ö y ü
Islamcıklı K ö y ü ;? ; Kuşadası
Akhan Köyü i Akhan I Merkez ilçe ; Denizli
 124 Doç.Dr.Hasan YÜKSEL

B u A r a ş t ı r m a n ı n Ü z e r i n d e Y ü r ü t ü l d ü ğ ü Vakfiyeler (Kaynak: Vakıflar G e n e l M ü d . Arşivi)

S ı r a No i Tesis Tarihi Defter No i S ı r a No i Tesis Tarihi i Defter No
1 ••:I298 •586728772SÖ ••i'2 •11298 •Î58S773789
3 11299 1588745759 ••Î4 İT30Ö 1588713718
5 :13ÖÖ' 15887977İÖ9 16 İ13ÖÖ- İ58S71Ö7798
7 İ13Ö0 :59371557148 i8 •Î13Ö1 15867677
T1302 158872197192 ••;lö •ri3ö2 •i58871472Ö
11 T13Ö2 ;58«7l6l7l54 ;12 Î13Û2 İ58872873â
• 13 Î13Ö3^ 158871327138 Tl4 [1303 r599787747
15 'ri3Ö3^ •'5867l257ri5 ••il6 İİ3Ö3 158672497246
17 ;13Ü4 58872157188 Tıs •ri3ö4 "r5887l257l3Ö
19 •ri3Ö4^ ••;58671467138 ••Î2Ö Î1304 158671707163
•21 ••:T304^ •İ5867181717Ö '122 T13Ö4 r58672Ö17l93
23 ri3Ö4^ 158072277223 •Î24 Î13ÖS 158872267199
25 13Ö5 158872167189 •1'26 T13Ö5 i5887I727l56
27 1305" ••;59271587131 ••r28 :1305 15907675
29 İİ3Ö5" •İ59Ö729719 130 T13Ö6 Î5g872627227
•31 •ri3Ö6^ ••i59l75;il7l4 132 İ13Û6 15907100792
33 tl306^ İ59Ö7I2Ö711İ •134 T13Ö6^ Î58672777269
35 ri3Ö7^ İ59Ö722715 136 ÎI3Ö7 •:59Ö711571Ö5
37 •İ1307- •İ59175;778 138 İ13Ö7 Î59I75;iÜ7l2
39 TI3Ö7^ •?59l75;i7723 ••Î40 11307 •İ59175;IÖ671Ö0^
:T3Ö7 •:59175;i567l40^ 142 11308
41
•;59377877Ö
Î592/4273g
T13Ö8 144 1"1308
43
159Ö72617216
[59371767170
•;13Ö8^ ••14S TI3Ö8
45
•i59l75;'879 159072537211
11308 •148 ;T308
47 •İ59175;71769 •[59175;9Ö7SÖ
•;1308- İ5Ö İ13Ö8
49
ri3Ö8' •i2317752754 Î59I75;S9765
51 •152 Î13Ö8
[59İ75;i4Ö7l23
tlSÖS 1SÖ276I7IÖ2 154 İ1309
53
T13Ö9 İ59872157169 159872087160
55 •"Î56 ÎT3Ö9
•[•60272187372
tl3lÖ 159573473Ö 158 11310
57 İ59175;i7İ7l53- ;592725721
59 rmo' Î6Ö iTSlÖ
159175;2627190^
•İ6Ö271887320^
61
63
•!İ31Ö-
11311
16057947132 m ;13İÖ
;13İ1
159371207112
15957676
1592716Ö7I33 İ64
65 "İ13I1' t5937lÖ97röl •1-66
;i3iı İ59276Ö755
67 ri3ir 1596732724 168
Î13İ1 159(5757757
69 - ":1312 7599796757 170
11312 ;59671Ö1786
71 ri3i2- •İ5967126711Ö 172
Î13İ2 16Ö27T6^728Ö
73 ;1313^ •;6027Î487246 174
11313 ;6017184724İ
75 11313
176
İ1313 159671277
77 ;1314^ 160173473^ 178 ri3i4 Î593713971'3İÖ
79 ri3l5^ ;6Ö271657278 •i8Ö :1315 [596756745 •
81 •;13I5^ •15937W12 182 Î1316"' Î598795772
83 ri3i«^^ •İ60'Ö722729 ••:84 Î13İ6' 592727Ö7194
•85 :1316 15967267İ8 İ8S 11316 593712Ö71İ3
87 ri3l7' •:598763745 •;88 Î1317 •59772Ö17260
89 :1317" 1596712271Ö& •İ9Û [1318 59971417103
91 ri3T8" 15997106767
192 ;T318 59971717114
93 •;132Ö^' 159871957149 •194 ri32ö 6037867148
95 :1320^ t6Ö^73l74l 196 ri32öi •60271647275
97 tl321' 159571717169 198 11322 50Q71117136
99 [1323 :5987l467iri ÎTOÖ
İ1323 ^0171547198
löl T1323^ 1^0272357404 İ1Ö2
11324 598752735
103 ri324^ 1593730727 1104 İ1326 59872037156
1Û5 11326 İĞÖ472Ö97381 •1106 İ132Ö 6Ö6749771
107 ri327- :59871657122 1108 1"1327 •60371557268
109 tl327 1^007273 rıiö
11327 60179711
m ri327^ 1601789796 "Î112
11328 611775760
113 tl329 İ6Ö672547313 Tri4 İ1330 6Ö1715572ÖÖ
115 İ I33Ö • ;6Ö172167284 •îıi^
İT33Ö ÖÖ272227381
117 iT33Ö^' İ6Ö472773İ 6067İ88724Ö
1 İ 9 Î1332 İ6Ö779
 KAFKAS GÖÇMEN VAKIFLARI 125

im
^^ - „
o - . r . , » » . - , r - o > . « . ^ o o r . ^ . » r . o n -. - n ~ ^"1^ — ="
il

31

^ î
TT

ili
j_LL _ « -g M

„ ^^^- -
E
— _

-=———= ^ r ; ; ; — ; 5 — - '^^ _ -,—s; =-=—=-=

_ _ _ .

^ ^ n ^ r - . S S — = ~

-:: ::: —= =—=-=-:r-= = = =

İlllİj
g S İ İ » j » S Î İ İ g Ş İ 5 5 İ 555 İâŞİİİ8Sg3İİ3
 N 3 Q 3 9 3
1

7^

C»

m
2

>
Ol S

5 :

I ^
m
I :
Z
i i

• -H

8 a
^ 3

! S
s. *i .

RE>I>£>>-

r
— o

^3

^—

\ X—

GİRİŞ
stanbul Cagaloglu semtinde bulunan Nuru-
osmaniye Külliyesi;câmi, medrese, imaret,
k ü t ü p h a n e , t ü r b e , m u v a k k i t o d a s ı , sebil,
ç e ş m e ile etrafındaki d ü k k a n l a r ve handan
m ü t e ş e k k i l bir m a ' m û r e o l u p inşasını 2 9 Muhar­
rem 1 1 6 2 (19 Ocak 1749) Cumartesi g ü n ü ^
Sultan I . M a h m û d ( 1 7 3 0 - 1 7 5 4 ) başlatmıştır.
B u c a m i i n yerinde daha ö n c e H a s a n c â n -
z â d e Ş e y h ü l i s l â m H o c a Saadeddin E f e n d i n i n zev­
cesi Fatma H a t u n u n mescidi vardı.^ A n c a k b u
mescid zamanla e s k i m i ş , içerisinde namaz kılına­
maz hale g e l m i ş ve k e n d i v a k f ı n d a n da t a m i r i n e
i m k a n b u l u n m a m a k t a i d i . B u n d a n ö n c e mahalle
halkı mescidin yeniden y a p ı l m a s ı için Sultan I I I .
A h m e d ' e ( 1 7 0 3 - 1 7 3 0 ) m ü r a c a a t e t m i ş . Sultan
A h m e d keşfinin y a p ı l m a s ı n ı e m r e t m i ş , eski hali
ü z e r e yeniden y a p ı l m a s ı n a kırk k î s e a k ç e gider di­
ye keşfi y a p ı l m ı ş ise de i n ş a s ı n a b a ş l a n m a m ı ş ve
bu vaziyet ü z e r e kalmıştır.'*
Sultan I . M a h m û d tahta çıktığında mahalle
halkı mescidin yeniden y a p ı l m a s ı için b i r k a ç defa
m ü r a c a a t t a b u l u n m u ş , nihayet b e ş i n c i defa m ü r a ­
c a a t l a r ı n d a Sultan Mescidin yeniden y a p ı l m a s ı n ı
e m r e t m i ş t i r . ^ Fakat tasarlanan külliyenin y a p ı m ı
için bu m e k a n ı n dar g e l e c e ğ i n d e n etraftaki muhte­
lif vakıflar ve ş a h s a âit e m l â k l a r d e ğ e r l e r i ö d e n e ­
rek istimlak e d i l m i ş i ve külliyenin i n ş a s ı n a b a ş l a n ­
mıştır. A n c a k Sultan I . M a h m û d külliyenin inşasını
tamamlayamadan 2 8 Safer 1 1 6 8 (14 A r a l ı k
1754)'de vefat etmiştir. Y e r i n e g e ç e n k a r d e ş i Sul­
tan 111. Osman külliyeyi t a m a m l a t m ı ş ve kendi adı­
na izafeten N u r u o s m â n î adını vermiştir.^
C a m i , R e b î ü l e v v e l b a ş l a n g ı c ı 1 1 6 9 (5 A r a ­
lık 1755) C u m a g ü n ü merasimle i b â d e t e açılmış­
tır.^ C u m a n a m a z ı n d a n sonra cami avlusunda ya­
p ı l a n merasime P â d i ş â h , devlet e r k â n ı ve u l e m â
katılmış ve i n ş a a t t a g ö r e v alanlara r ü t b e l e r i n e g ö r e
Dr. Ali ÖNGÜL
çeşitli hediyeler verilmiştir.^ Külliyenin m ü ş t e m i l a ­
t ı n d a n olan imaret ise bundan iki hafta sonra 15
R e b î ü l e v v e l 1 1 6 9 (19 Aralık 1 7 5 5 ) C u m a g ü n ü
hizmete açılmıştır.-^°
Külliye b a t ı n ı n "Rokoko" Üslubuyla Türk
m i m a r î tarzının karışımı olan "Barok" Ü s l û b u n d a
inşâ edilmiştir. Külliyenin m i m a r ı Mustafa A g a ,
y a r d ı m c ı s ı da S i m e o n ( S i m o n , S i m y o n ) K a l -
fa'dır.\^ Külliyenin m ü ş t e m i l a t ı b ü y ü k bir titizlikle
yapılmıîji î n ş a a t t a kullanılan m e r m e r l e r M a r m a r a
A d a s ı n d a n , s ü t u n l a r Bergama'da bir kilise kalıntı­
s ı n d a n , kûfeki taşları ( »».»«vj** ) ve Davud P a ş a
I. Selâtîn câmilerinin büyüklerirden olan Nuruosmaniye
Camii istanbul Cagaloglu semtinde kendi adıyla anılan
külliyenin içinde yer almaktadır. Cami, medrese,
imaret, kütüphane, türbe, muvakkit odası, sebil, ç e ş m e
ile etrafındaki dükkanlar ve handan oluşan külliye inşâ
olunurken binâ kâtibi görevinde bulunan Ahmed Efen­
di külliyenin başlangıç tarihini, günlük seyrini, tamam­
lanıp merasimle hizmete açılışını geniş şekilde anlatan
bir risale kaleme almıştır. Eserin Osmanlıca metni T O -
EM'nın 1339 tarihli 49. uncu sayısına ilâve olarak ya­
yınlanmıştır.
2. 14 Şevval 1161 (7 Ekim 1748 ) Pazartesi günü hafriya­
ta başlanmış ve 29 Muharrem 1162 (19 Ocak 1749)
Cumartesi günü de kurbanlar kesilerek temeli atılmıştır
( bk.aşagıda Osmanlıca metin ve not 24).
3. Bk. aşağıda Osmanlıca metin ve not 18.
4. Bk, aşağıda Osmanlıca metin.
5. Bk. aşağıda Osmanlıca metin.
6. Bk. aşağıda Osmanlıca metin.
7. Bk. aşağıda Osmanlıca metin; Şem'dânî-zâde, Fındıkiilı
Süleyman Efendi, Mür'i't-tcvârih, nrş.M.Aktepe, İs­
tanbul 1978, i r / A , s.5-6; Ayvansarâyî, H a d t k a t ü ' l -
c c v â m î , 1,22; I.I-I.Uzunçarşılı, O s m a n l ı Tarihi, A n ­
kara 1988, I V , I . Kısım, s.336. Krş. M.Aktepe,
Mahmûd I , mad., lA.; Şinâsi Altundağ, Osman III.
mad., lA.; Tahsin Öz, İstanbul Camileri, I , III.
8. Bk. aşağıda Osmanlıca metin ve not 43.
9. Bk. aşağıda Osmanlıca metin; Şem'dânî-zâde, a.g.e.,
II/A, s.5-6.
10. Bk. aşağıda Osmanlıca metin.
II. Bk. aşağıda Osmanlıca metin. Krş. Tahsin Öz, a.g.e.,
I, III. Simeon Kalfanın milliyeti hakkında bilgi için bk.
aşağıda Osmanlıca metin ve not 20.
 128 Dr.Ali Ö N G Ü L
Sahrasi'ndaki ocaklardan ve o d t a ş ı K a r a m ü r s e l
k a s a b a s ı ve havalisinden getirilmiştir.^^
Külliye, b i r i K a p a l ı ç a r ş ı , diğeri Cagaloglu
istikametine a ç ı l a n iki kapılı g e n i ş bir dış avlu ile
çevrilidir. C â m i ç a r ş ı t a r a f ı n d a n y ü k s e k bir subas-
m a n ü z e r i n e yapılmıştır. B a r o k üslubda inşâ edilen
ma'bedin iç avlusu klâsik p l â n e s a s ı n d a n t a m a m e n
a y r ı l m ı ş , y a r ı m d â i r e ş e k l i n d e 12 s ü t ü n ü z e r i n e
o t u r a n 1 4 kubbelidir. Ş a d ı r v a n ı yoktur. C â m i i n
p l â n ı kare olup m i h r a b ı çıkıntılıdır. C â m i i n denge­
sini k o n t r o l etmek için m i h r a b ı n i k i y a n ı n a d ö n e r
terazi s ü t ü n l a r y a p ı l m ı ş t ı r . Y ü k s e k ve ç a p ı hayli
g e n i ş olan kubbeyi-'^ duvariara binen kemerier ta­
ş ı m a k t a d ı r . C â m i , b e ş sıra halindeki 1 7 4 pencere­
den ışık a l m a k t a d ı r . A n a giriş kapısı ü z e r i n d e m ü ­
ezzin mahfeli, yanlarda mahfeller, m i h r a b ı n solun­
da b ü y ü k bir rampa ile çıkılan ve o d a l a r ı da bulu­
nan H ü n k a r mahfeli yer a l m a k t a d ı r .
C â m i i n m i h r â b ı , minberi, silmeler Barok üs-
lubta ve s a n a t k â r â n e işçilikle yapılmıştır. Kubbe
kemerlerinin duvar ü z e r i n d e k i bitiminde bir k u ş a k
halinde Fetih sûresi yazılıdır. C â m i i n ikişer şerefeli
alemleri t a ş t a n iki m i n â r e s i vardır.
C â m i i n yazıları devrinin t a n ı n m ı ş hattatları­
n ı n kaleminden çıkmıştır. Bunlardan H a t t a t M e h -
m e d Rasim Efendi c â m i i n y a p ı m ı n a tarih d ü ş ü r ­
müştür.
Hümâyun ola bu nev-câmi'-î Sultan Os­
man'ın
Orta k a p ı n ı n dışındaki Âyet-i K e r î m e de yine Ra­
sim Efendinin hattıdır.
İki yan k a p ı l a r ı n içindeki A y e t - i K e r î m e l e r
Fahreddin Y a h y â ' n m eseridir. Hattat H â k i m Efen­
di ise medreseye tarih d ü ş ü r m ü ş t ü r .
Düşdi bir târih Hâkim'den duâ
Medhal-i ilm ola bâb-t medrese (1169)
İ m a r e t e d ü ş ü r ü l e n tarih de H â k i m Efendiye âittir.
Yazılsun kilk-i Hâkim'den bu târîh
Ola a'lâ imâret bâb-ı erzak (1169)
C â m i i n dışındaki Ayet-i K e r î m e l e r Yedikale-
li-zâde Seyyid A b d ü l h a l i m Efendinin hattıdır. Celî
hatlar ise Bursalı M ü z e h h i b A l i Aga ile K â t i b - z â d e
M e h m e d Refi' Efendinin eserleridir.^'^
T ü r b e s i , k â r g i r ve tek kubbelidir. Sultan HI.
O s m a n a ğ a b e y i Sultan I . M a h m û d ' u b u t ü r b e y e
defnettirmeyip Y e n i C â m i T u r h a n Valide Sultan
T ü r b e s i n e defnettirmiştir. B ö y l e c e c â m i gibi t ü r b e ­
y i de kendisine hasretmek istemişse de yerine ge­
ç e n Sultan III. Mustafa da O s m a n ' ı bu t ü r b e y e def­
n e t t i r m e m i ş . Y e n i C â m i T ü r b e s i n e defnettirmiştir.
B u nedenle t ü r b e y e hiçbir p â d i ş â h g ö m ü l m e m i ş ,
t ü r b e d e I I I . O s m a n ' ı n annesi Ş e h s u v â r Sultan ile
bazı ş a h z â d e ve sultanlar medfundur.^^
C â m i külliyesi içinde ve avlunun kuzey-dogu
k ö ş e s i n d e yer alan k ü t ü p h a n e binası fevkânî olup
altında derin bir b o d r u m , üst k ı s m ı n d a ise o l d u k ç a
g e n i ş , zarif bir o k u m a salonu ve bir kitap deposu
b u l u n m a k t a d ı r . K ü t ü p h a n e n i n k i t a p deposunda
Sultan I . M a h m û d ve Sultan III. O s m a n ' ı n kitapla­
r ı n d a n o l u ş a n kıymetli bir yazma eser kolleksiyo-
n u vardır.^^
Medrese ve i m â r e t ise b u g ü n yatılı Kur'an
Kursu olarak eğitim hizmetini s ü r d ü r m e k t e d i r .
C â m i i n ç e ş m e ve sebillerine akıtılan su Fer­
hat P a ş a Çiftligi'nde bulunan bir kaynaktan kanal­
lar d ö ş e n e r e k getirilmiştir.^^
TÂRİH İ CÂMİ-î ŞERÎF-1NURUOSMÂNÎ
C e n â b - ı H a k Azze Ş â n e Hazretlerine ham-
dü b i - g â y e ve Resûl-i E k r e m ve Âl-i A s h â b - ı m u h ­
t e r e m h a z e r â t ı n a s a l â t ü b i - n i h â y e d e n sonra bâ'is-i
t a s t î r - ı k i t â b s ı h h a t - i n i s â b budur k i , Â s i t â n e - i
s a ' â d e t - m e d â r d a B e d e s t â n - i C e d î d kurbunda kâ'in
Sarıkçılar ö n ü n d e Cebeciler Kullugu'na m ü r u r u
u b û r olunan tarîk-i â m m ı n cânib-i y e s â r ı n d a bun­
dan akdem vâki' olan mescid-i şerîf fudalâ-yı dehir-
den â l e m - i kudse irtihâl iden H o c a S a ' a d e d d î n
Efendi'nin duhter-i^^ sa'd-i a h t e r i F â t ı m a n â m
H â t u n ' u n vakf-ı celîlesi olub m ü r û r - i e y y â m ve
k u r û r - i a ' v â m ile m ü ş e r r e f - i h a r a b ve zelâzil
v u k û ' u n d a mâ'il-i t ü r â b ve b i r v e ç h i l e salât-i
m e k t û b e n i n e d â s ı n a adem-i kudret ve v a k f ı n d a n
dahi ibnâsına liyâkat o l m a d ı ğ ı n d a n mahalle ehâlisi
mukaddemen Sultan A h m e d H â n -aleyhi'r-rahmc-
tü ve'l-gufrân- hazretlerinin rikâb-ı h ü m â y u n l a r ı n a
ref'u rik'a idüb t e c d î d i n i niyâz eylediklerinde keşfi­
ne emr-i h ü m â y u n b u y u r u l m a ğ ı n hey'et-i k a d î m e s i
ü z e r e tecdidine kırk k î s e a k ç e ^ ^ gider diyu keşf
12. Bk. aşağıda Osmanlıca metin.
13. Bk. aşağıda Osmanlıca metin, İstanbul'daki camiler içe­
risinde kubbesi en yüksek olan ibtida Ayasofya, ikinci
Süleymaniye ve üçüncü Fâtih, dördüncü ise Nuruos-
maniye Camii olduğu zikredilmektedir.
14. Bk. aşağıda Osmanlıca metin; Ayvansarâyî, a . g . c , I ,
22-23. Krş. Tahsin Öz, a.g.e., I , 112; Orhan Bayrak,
İ s t a n b u l ' u n T a r i h i ve C a m i l e r i , Ankara, 1970,
s. 107-109; Mehmet Doğru, E m i n ö n ü Camileri,
İstanbul 1987, s, 154-156.
15. Bk. Ayvansarâyî, a.g.e., I, 22; l.H.Uzunçarşılı, O s ­
m a n l ı Tarihi, Ankara 1988, IV, I . Kısım, s.336. Krş,
M.Münir Aktepe, Mahmûd I . mad., lA.; Şinâsi Altun-
dağ, Osman 111. mad., lA.
16 Bk. aşağıda Osmanlıca metin; Sultan III. O s m a n
Vakfiyesi, TSMK. Hazine Dâiresi nr. 1 8 1 1 , vr.U^-
12^; İsmail E.Erünsal, Türk K ü t ü p h a n e l e r i T a r i h i
II, s. 100.
17. Bk.-aşağıda Osmanlıca metin; Sultan III. Osman Vakfi­
yesi, vr.5^
18. Fâtıma Hatun, Hoca Sa'adeddin Efendi'nin kızı değil
zevcesidir. Bk. VGMD, Şeyhülislâm Defteri nr. 6, s.471;
Ayvansarâyî, H a d î k a t ü ' l - c e v â m i ' , I, 22.
19. Akçe, vaktiyle tedâvülde bulunan gümüş paranın ismi­
dir. İlk defa akçe adıyla para Büyük Selçuklu Sultanı
Melikşâh devrinde basılmıştır. Osmanlılpr evvelki devlet­
lerin, hatta ilk zamanlannda muasırlarının kabul ettikleri
dirhem ve dinar tâbirlerini kullanmoyarak ilk defa bastır-
 T A R I H - I CÂMİ-I N U R U O S M Â N Î
olub defteri rikâb-ı m ü s t e t â b e arz o l u n m u ş iken
tâkçe-i n i s y â n ve alâ halihi vakt-i g ü z e r â n ba'dehu
H ü d â v e n d i g â r - ı s â b ı k magfiret-i n i ş a n Gâzi Sultan
M a h m û d H â n hazretlerine mahalle ehâlisi arzuhal
ve b i r k a ç d e f a i s t i r h â m - ı hâl i d ü b b e ş i n c i d e f a
arzuhal eylediklerinde ol vakit D â r u ' s - s a ' â d e A ğ a s ı
Kâtibi olan s e m â h a t l u D e r v i ş Efendiye havale ve
keyfiyetini sü'âl içtin emr-i H ü m â y u n o l m a ğ ı n ta­
raflarından A g a Celbîsi H a c ı Salih'i ta'yin, ol dahi
vakt-i i ş â d a m a h a l l i n e g i d ü b mescid-i ş e r i f i n i n
i m â m ı n ı h â n e s i n d e n i h r â c , mescid-i m e r k u m k i ­
m i n vakfı olub ve s üret-i i n h i d â m ı ne r ü t b e d e o l ­
d u ğ u m istintak ve m u k a d d e m e n kırk k î s e a k ç e y e
keşf o l u n u b m e t r û k e n kaldığı ve Ş e y h u ' l - l s l â m
Efendi n e z â r e t i n d e o l d u ğ u n u istihbâr ve t a k r î r i n i
alâ vukü'ihi g e l ü b i n h â eyledikde ber-vech-i muhar­
rer keyfiyetini karîn-i ilm-i â l e m ârâ-yi şehriyârî ol-
m a ğ l a ba'dehu bi'n-nefs c e n â b - i Ş e y h i ' l - I s l â m
fezâ'il-i irtisam efendi hazretlerinden istifsar buyur­
d u k l a r ı n d a vakfı z a t f ve bi-hasıl olub cânib-i vakıf-
dan i n ş â s ı n a kudret o l m a d ı ğ ı n ı P â d i ş â h - ı m ü r ü v -
v e t - p e n â h hazretlerine bi'l-müşâfehe ifâde-i hâl ve
i b n â o l u n m a k içun vakfiyeti istibdâl o l u n m a s ı n a
fetâvâ-i şerîf dahi virmekle b i n â e n - a l e y h tecdidi
emr-i H ü m â y û n m e r h â m e t - i m a k r û n o l m a ğ ı n
D e f t e r d â r - ı esbak Âtıf Efendi m e r h u m u n d a m a d ı
olan A l i A ğ a her işinde m u k a d d e m k â r - g ü z â r ve
her veçhile m ü s t a k i m ve s a d â k a t - k â r ve her husus-
da m ü c e r r e b ü ' l - e t v â r o l d u ğ u ez-kadim Derviş Efen-
di'nin m a ' l û m l a n o l d u ğ u n d a n gayri mukaddem hal­
ka l e v - n â m su yollarının t e c d î d ve re'sen icrâsına
m e ' m û r oldukda sıdk ve istikâmeti t e k r â r z â h i r ve
sa'yi belîğ bide hizmeti k e m â y e n b e ğ î b â h i r o l m a ğ -
la bu hususa dahi b i n â e m i n î ta'yin ve z e m â m - i
u m û r - i ebniye dest-i sa'yi h i m m e t i n e tevdi' ve
t e r h i n o l u n u b o l d a h i fenn-i san'atta m e h â r e t - i
t â m î olan n e c c â r kalfalarından kâr-âzmûde
S i m y o n ^ ^ n â m z i m m î y i kalfa tahsis eyledikden
sonra bin yüz altmış bir senesi m â h - ı Ş e w â l i ' l - m ü -
kerremin o n d ö r d ü n c ü isneyn g ü n ü (7 Ekim 1 7 4 8
Pazartesi) e ş r e f s â ' a t d e i b n â içûn esas hafrine
m ü b â d e r e t ve mescid-i m e r k û m i h e d m kal' idüb
a r s a s ı m e s â h a olundukda t e r b î ' a n b e ş y ü z altmış üç
zirâ'^-^ dokuz p a r m a k , i m â m ı n a ve m ü ' e z z i n ile
kayyimine m e ş r û t a olan üç b â b haneden dahi i k i -
yüz elli b e ş b u ç u k zirâ'ki c e m ' â n sekiz yüz y i r m i se­
kiz b u ç u k zirâ' dokuz p a r m a k hasıl arazi o l m a ğ l a
ç ü n k i ol a r â z i havâli-i istanbul'un g â y e t şerîf ve
mu'teber mahalli ve esnâf-ı s a n â y i ' ve erbâb-ı hırfe-
tin kurbu civârı o l d u ğ u n d a n evkât-ı hamsede, belki
c e m î ' i ezmende cem'iyyet-i m ü s l i m î n ve c e m â ' a t - i
m u s a l l î d e n hâli olmaz d e y û cevâmi'-i s e l â t î n misillü
ma'bed-i a z î m inşâ o l u n m a k irâdesi nev'i tab'-ı bü-
lend-i h i m m e t ş e h i n - ş â h i d e c e v l â n ve bu m e f h û m ı
m ü l â h a z a d a n n â ş î b i n â E m i n i dahi tevsî'-i e s â s
i ç û n kesret-i amele ile h i z m e t - i m e ' m û r e s i n d e
p û y â n iken şehriyâr-ı s ü t û d e - k â r hazretleri sarây-ı
dil-ârâ-yı a t î k a b e n ş b e h â n e s i y l e mahall-i b i n â y ı
târe-i n i g â h t e m â ş â ve ba'dehu hatt-ı rihâl izzü icIâl
e s n â s ı n d a m e ğ e r k ö ş e b a ş ı n d a bir ihtiyâr adam
durub Ş e h i n - ş â h Melik c e n â b hazretlerine du'â ey­
129
lemiş der akib sarây-ı atîk-i m a ' m û r e d e n S i l â h d a r
A ğ a a d a m g ö n d e r ü b D e r v i ş Efendi'yi istediler.
T a ' c î l e n gidüb sizi Şevketlü Efendimiz istiyor didik­
lerinde o l vakte gelince huzûr-ı H ü m â y û n a misül
o l m a d ı k l a r ı n d a n b a ş k a b e d î h î z u h û r u n d a n ucben
aslı nedir d e y û sü'âl i d ü b s i l a h d â r A ğ a dahi pek
s ı h h a t i n i bilmem. Lakin bu tarafa gelür iken k ö ş e ­
n i n b a ş ı n d a bir pîr-i m ü b â r e k adam durur i d i .
Şevketlü Efendimiz mukabelesine geldikde el kaldı-
rub a ğ l a y a r a k "Efendim P â d i ş â h ı m , H a k T e ' â l â
vücûd-i H ü m â y û n ı n ı h a t a s ı z e y l e s ü n , câmi'-i şerîf
b i n â s ı n a h i m m e t - i m ü l û k â n e l e r i m a ' t û f buyurul-
m a ğ l a c ü m l e ehâli-i mahalle fukarâ kullarını
m e s r û r ve ihyâ buyurdığınız içûn H a k T e ' â l â dahi
Ş e v k e t l ü Efendimin m ü b â r e k kalbini m a ' m û r ve
ihyâ eylesün" deyû reft-engîz du'â eylemiş idi.
Gâlibâ bundan iktizâ itmek gerek d e y û haber v i -
rub. Efendi dahi h u z û r u fâ'izi'n-nûr H u s r e v â n e y e
ç e h r e - s â y oldukda câmi'i resm idüb tîz g e t ü r d e y û
emr-i H ü m â y û n olmağın hemân ol gün
m ü s â r e ' a t e n çâr-dıvâr bir resm itdirüb g e t ü r m ü ş l e r
idi. L a k i n Pîr-i m e r k û m u n m ü t e d a r r ı ' â n e du'â ve
niyâzı P â d i ş â h - ı t a k v â - p e n â h hazretlerine kemâl-i
r ü t b e te'sîr idüb fi'l-asıl dahi c â y - g î r zamîr-i m ü n î r
olan câmi'-i kebir ibnâ o l u n a c a ğ ı m ü n t e h i m idi. Bir
kat dahi bâ'is-i şevk-i c e m î l e ve m ü b â d e r e t i n e illet-i
m ü s t a k i l l e o l m a ğ ı n der akib m ü c e s s e m - i tersim
emr ü f e r m â n o l u n u b tab'ı H ü m â y û n pesend
m a k r û n ü z e r e yek kubbe ve d û n u n d a ( d e r û n u n d a )
s ü t ü n sikleti o l m a y u b t a b a k â t ve mahfilleri ve
d e r û n - i b i r û n hey'et-i c â m i ' a s ı elyevm ne surette
ise bir kebir levha ü z e r i n d e bi-aynihi resm-i c e s î m i
s u r e t - y â b ve m a ' r û z - i rikâb-ı m ü s t e t â b o l u n u b
irâset ve sûret-i hey'eti makbûl-i şehriyâr-ı â l i c e n â b
o l m a ğ l a alâ resmihi b i n a s ı n a k a r a r - d â d e o l u n u b
ancak resmine g ö r e arâzi-i m e v c û d e muzayyik o l -
d ı ğ ı n d a n tevsi'i i ç û n m e n â z i l iştirâ o l u n m a k
dıklan gümüş paraya "beyaz sikke" anlamında "Akçe-i
o s m a n î " demişlerdir. Orhan Bey'in cülusundan 3 yıl
sonra 729 (1328/1329)'da Bursa'da ilk basılan bir Ak­
çe-i O s m â n î bir miskalin d ö r t t e biri, yani altı kırat
(1.154 gr.) vezninde idi. Ancak akçe her zaman aynı
vezni muhafaza edememiş ve zamanla kıymeti azalmış­
tır. Mahmûd I . (1730-1754) ve Osman III. (1754-
1757) devirlerinde yani bu eserin kaleme alındığı yıllar­
da 1 para= 3 akçe üzerinden işlem görüyordu. Bun­
dan takriben bir asır evveline gelinceye kadar paranın
alt ve üst birimleri şöyle idi. 1 kuruş= 40 para, 1 pa-
ra= 3 akçe, 1 akçe= 3 pul olarak geçiyordu. Bu konu­
da geniş bilgi için bk. l.H.Uzunçarşılı, akçe mad., l A . ;
İbrahim Artuk, para mad., lA.; M.Z.Pakalın, akçe
mad., a . g . c ; Halil Sahillioğlu, Akçe mad., DİA. Krş.
İsmail Galib, Takvim-i Meskûkât-ı Osmaniye, cetvel 2.;
Halil Edhem, M c s k û k â t - i Osmaniye, s. 3 vd.
20. Simyon (Simeon, Simon), Kalfanın milliyeti hakkında
bk. Kevork Pamukciyân, "Nuruosmaniye Câmii'nin Mi­
marı Simeon Kalfa Hakkında", İTÜ. Mim.Tar. ve Rest.
Enst. Bülteni (13/14), 1 9 8 1 , s.21-23. Pamukciyân, bu
makalesinde Simeon Kalfanın Rum asıllı olduğunu is­
pat etmektedir."
..Böylece, Hassa mimarı Simeon Kalfanın Rum asıllı
olduğu, zamanına ait biri Ermenice, diğeri de Rumca
iki kaynaktan katileşmektedir". s. 23.
21. Zirâ' hakkında bilgi için aşağıda not 6'da arşûn kelime­
sinin izâhına bk.
 130 Dr.Ali ÖNGÜL
behemehal lâbüd o l m a ğ ı n arzen Ç u k a c ı l a r H a n ı n a
ve t û l e n Cebeciler K u l l u ğ u n a v a r ı n c a ol mahal ada
gibi b a ş k a bir dâ'ire ve zarfında b i r k a ç ç ı k m a z so­
kak ve ba'zen odalar içi m a h a l l â t o l u b vâfir
m e n â z i r ve d e k â k î n ve m e h a z ı n ve b i r k a ç
boyahane ve b u n l a r ı n her b i r i evkâf-ı m ü t e f e r r i k a ­
dan olmagla Haremeyn-i Şerifeyn ve Şeyhu'l-lslâm
ve S a d r - ı a'zam ve b o s t â n i y â n evkafı m ü f e t t i ş i
efendiler ve hassa m i ' m â r başısı aga ve m i ' m â r â n
kâtibi ve hulefâsı ve evkâf mütevellileri^^ mahall-i
b i n â d a bi'd-def at akd-i meclis ve m a t l û b o l u n a n
e m l â k i n a s h â b ı dahi o l g ü n l e r d e savb-ı meclis-i
m a ' k û d da m e v c û d o l u b m ü b â y e ' a o l u n a c a k
e m l â k i n ibtidâ-yi emirde ma'rifet-i şer'i ve m i ' m â r
A g a ma'rifetîle a s h â b ı m ü v â c e h e s i n d e m e s â h a ve
keşf ve t a h r î r - i defter ve ma'rûz-ı rikâb-ı H ü m â y û n
olub m ü b â y e ' a s ı emr-i c i h â n - m u t â ' buyuruldukdan
sonra mevki'inin şeref-i i'tibârına g ö r e her birinin
arsa zirâ'ına b e ş k u r u ş d a n yedi k u r u ş a d e ğ i n , eger
â k a r y â h z e n ise o n k u r u ş a d e ğ i n vaz'i fi'ât, kaldı k i
binası a h ş â b d a n olub iki-üç kat ve c e d î d tekellüfli
musanna' ise binası zirâ'ına yedi k u r u ş d a n o n ku­
r u ş a d e ğ i n , eger k â r g î r h â n ve mahzen ise o n i k i
b u ç u k k u r u ş a d e ğ i n fi'ât vaz' ve mucibince h i s â b
olunub c ü m l e m ü v â c e h e s i n d e a s h a b ı n a verildikde
b e r - m û c i b kabul etti. F e b i h â vâlâ insafdan udûl ve
a k ç e s i n i ahz ve kabzdan n ü k û l idüb tam'an r u ' û n e t
ve h u ş u n e t idenler bir dürlü cebr ve kahr olunma-
yub ç ü n k i h a y r â t o l m a h a s e b î l e P â d i ş â h - ı d e r y â -
n e v â l hazretlerine h a y ı r d u ' â i t s ü n l e r . M a k s û d u
H ü m â y u n dahi m ü c e r r e d isticlâb-ı d u ' â d ı r d e y û
vech-i m ü n â s i b i n e g ö r e bedel rızâ z â m olunarak
bir vefk-i dil h â h - ı e t y â b ve r ı z â - d â d e ve ferh-ı
n e ş â t l a r ı z i y â d e olub m ü t e v e l l i l e r i n d e n c â n i b - i
H ü m â y u n a ifrağ ve rusûm-ı firagları dahi i'tâ ittiril-
d i g i n d e n b a ş k a ekserinin istid'aları ü z e r e b i n â
e n k â z ı dahi k e n d ü l e r i n e devir,teslim olmagla
sürûr-i t â m ve h u b û r - i m â l â k e l â m ile cilve-fürûş
n e ş â t - ı b e h ç e t olarak m ü b a r e k b â d diyub kîseleri
lebrîz-i m ü m s i k altun ile her biri geldikleri mahalle
avdetde ş i t â b eylemişlerdir.
Minvâl-i m u h a r r e r ü z e r e m ü b â y e ' a o l u n a n
m ü s a k k a f â t h e d m ve arâzi tevsi' olunub iki bin b e ş -
y ü z a r ş û n a ^ ^ karib câmi'-i şerîf ve bin üçyüz yet­
m i ş zirâ' ş â d ı r v â n temelleri m ü b â ş e r e t tarihinden
d ö r t ay m ü d d e t i n d e b i n d e n m ü t e c â v i z rencber ve
ü ç y ü z d e n m ü t e c â v i z l a g a m c ı ve ikiyüz dıvarcı ve
alman m ü s a k k a f â t h e d m i içûn elliden m ü t e c â v i z
n e c c â r içtimâ' î l e hafr-ı esasda i h t i m â m - ı t â m olu­
nur iken Saferu'l-hayr d u h û l itmezden mukaddem
câmi'in temeli t e y e m m ü n e n vaz' o l u n m a k içûn ve
kazılan m e y d â n arâzisinin mahall-i vustunda bos­
tan k a p u s ı gibi bir kulaguz hafr ve temel vaz' olun­
m a k içûn ka'r-ı zemine d e ğ i n kazılub â m â d e oldıgı
haber virildikde istihrâç ve i n t i h â b olunan şeref-i
y ü m n - i sâ'at k i , bin yüz altmış iki senesi Mâh-ı M u -
h a r r e m i ' l - H a r â m ı n y i r m i d o k u z u n c ı Cumartesi (19
O c a k 1 7 4 9 ) günüdür^'^, sâ'atin akrebi altı b u ç u k
ve dakikası altıda iken vaz'ı esâs-ı f e r m â n o l u n m u ş
idi. D â r u ' s - s a ' a d e A ğ a s ı Kâtibi olan Derviş Mustafa
Efendi c ü m l e d e n evvel b i n a y ı teşrif i d ü b iktizsâ
iden hususlara n i z â m virdikden sonra ol p î r â y e
b a h ş rutbe-i sadaret-i uzma Firari-zade Abdullah
P a ş a ve Şeyhu'l-lslâm fezâ'il-i irtisâm Es'ad Efendi
h a z e r â t ı ve H a r e m e y n Müfettişi Ni'metullah Efendi
ve h â l e n Ayasofya-i K e b î r Vâ'izi Hızır-zâde Hasan
Efendi ve Sultan A h m e d H â n C â m i ' i Vâ'izi E m î r
Efendi ve D â r u ' s - s â ' â d e A ğ a s ı k i t â b e t i n d e n munfa­
sıl divân h â c e k â n ı n d a n H a r e m e y n ricali Efendiler
ve m i ' m â r aga ve su n â z ı n ve sâ'ir bi-isrihim g e l ü b
mevcud ve duhûl-i vakt-i ş e r e f d e n evvel mahall-i
e s â s e nüzûl ve a y â r s â ' a t l e r c ü m l e m ü h e y y â ber-
dest vakt-i şerefin d u h û l i n e intizâr-ı dikkat olunur
iken ç â y r e k sâ'at kaldıkda t a ' z î m e n ibtidâ Şeyhu'l-
lslâm Efendi ve s â n i y e n Ş e y h e y n - i m u h t e r e m e y n
h a z e r â t ı dest-i tazarru'i b â z ve d u ' â y a â g â z idüb
d a ' v â t - i h a y r î a r z - ı i c â b e t h â n e - i Y e z d â n ve
m â ' a d â s ı zemzeme-i â m i n d e y e k - z e b â n ve inde'l-
h â t i m e F â t i h a - h â n o l d u k l a r ı n d a der akib vaz'ı esas
olunub sadr-ı a'zam hazretleri sürûr-i izhâr ve bi'r-i
esasa bir k a ç kabza altun n i s â r idüb B i n â Emini A l i
A g a ve m i ' m â r aga ve b i n â kalfasına hil'at ilbâs ile
ikram ve ş e y h efendilere m a h s û s surre i n ' â m ve
22. Mütevellî, vakfın işlerine ş e n hükümler ve vakfın şartla­
rı dâiresinde idâre etmek üzere tayin edilen kimsedir.
Mütevellilik iki kısma ayrılır: birincisi, meşrûtiyet üzere
mütevellidir k i , mütevellî o l m a s ı vâkıfın şart-ı
iktizasındandır. İkincisi, meşrûtiyet üzere olmayan
mütevellidir k i , mütevelligi b o ş bulunan bir vakfa
meşrûtun-lehi bulunmadığı cihetle hâkim tarafından ta­
yin edilen mütevellidir. Bk. Ö m e r Nasuhi Bilmen, H u ­
kuki Islâtniyye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kamusu, IV,
287. Krş. M.Z. Pakalın, mütevelli mad., a.g.e.
23. Arşın, Türk lehçelerinde arşun, arçm, arjın ve alçin şe­
killerinde yer alan kelime, Pehlevîce areşn'den (yeni
Farsça âreş, reş) gelmektedir. Dirsekten orta parmak
ucuna kadar olan uzunluktur. Arapça'sı zirâ'dır (çoğulu
ezrû, zur'ân). Arşın kelimesi Türkçe'den de Rusça'ya ve
Balkan dillerine geçmiştir. Metre sistemine geçilmeden
önce kullanılan bir uzunluk ölçüsüdür. Arşmın, kullanıl­
dığı devirlere ve beldelere g ö r e çok çeşitleri vardı. Os­
manlılarda esas itibariyle iki türlü arşın kullanılmıştır:
a) Mimarî Arşını, Mimarlık işlerinde kullanılan bu arşı­
nın değeri 75.8 cm. uzunluğundadır, b) Çarşı Arşını,
Kumaş ölçülerinde kullanılmakta olup değeri 68 cm.
uzunluğundadır. Yeni A»şın. (metre), 29 Şevval 1298
(24 Eylül 1881)'de, 1 Mart 1882'den itibâren geçerli
olmak üzere yeni ölçülerin tanzim, tensik ve kullanılım
şekilleri hakkında, eski ölçülerin karşılıklannı gösteren
listeleri de ihtivâ eden yeni bir k a r a m â m e yayınlanmış­
tır. Nihâyet 26 Mart 1 9 3 r d e ölçülerde âşârî metre sis­
temi kanunu kabul edilmiş ve Aralık 1933'den itibaren
kat'î olarak tatbik edilmeye başlanmıştır. Bu konuda ge­
niş bilgi için bk.M.Z.Pakalın, Arşın mad. a.g.e.-. Arşın
mad., lA.; Arşın mad., T A . ; Mehmet Erkal, arşın
mad., DİA.
24. 14 Şevval 1161 (7 Ekim 1748) Pazartesi günü hafri­
yata başlanmış (bk.yukarıda Osmanlıca metin), 29 Mu­
harrem 1162 (19 Ocak 1749) Cumartesi günü de kur­
banlar kesilerek temeli atılmıştır. Buna mukabil çağdaş
yazarlardan ve günün olaylannı kaleme alan Şem'dânî-
zâde Fındıklılı Süleyman Efendi (Mür'i't-Tevâröı, nşr.
M.Aktepe, istanbul 1978, II A , s.5), câmiin başlangıç
tarihini 8 Muharrem 1162 (29 Aralık 1748) olarak
kaydetmektedir. Şinâsi Altundağ (Osman III. mad., lA.)
ile Semâvi Eyice (Nunıosmaniye Camii mad., TA.)_ ise
câmiin başlangıç tarihini 28 Muharrem 1162 (18 Ocak
1749) olarak vermektedirler.
 TARİH-I CÂMI-I N U R U O S M Â N Î
amele-i sâ'ire içun dahi atâyâ-yı cemile ile cümleyi
hisse-mend m e g â n i m bir ü n e v â l b u y u r d u k l a r ı n d a n
sonra t e ş e k k ü r e n k u r b a n l a r ı zebh olunub
m e r â s i m - i i t m a m ve n e h z â t - ı k ı y a m ile s a r â y - ı
âsfâya atf-ı z i m â m ve h e n g â m cem'iyyet ber-vech-i
muharrer r e s î d e - i h i t â m o l m a ğ ı n ba'dehu k e m â -
k â n t o p r a k hafrine m ü s â r e ' â t olunub r û z - m e r r e
yirmi-otuz katâr-ı e s t e r â n ve kırk-elli katâr-ı h i m â r
ve b â r - g i r â n ile ç ı k a n t o p r a k d e r y â y a ve c â b e - c â
Fazlı P a ş a S a r a y ı n a ve C i n c i M e y d â n ı n a naki ve
i h r a ç ve y i r m i i k i a r ş û n ka' r-ı zemine nüzûl itdikde
su ç ı k û b sudan dahi a ş a ğ ı i k i a r ş û n k a z ı l d ı k d a n
sonra b i r k a ç mahal t u l u m b a c ı m i k r a s l a r ı kurilub
cesim t o p a ç direklerinden ü ç e r b u ç u k a r ş û n kazık­
lar kat' ve dak olunub dak olunan kazıkların beyin­
leri i k i a r ş û n p a r m a ğ ı fasıla ile b i r k a ç b i n a r ş u n
v ü s a t i olan b ü t ü n m e y d â n kaldırım taşı dizilür gibi
timurlı kazıklar kakılub iki kat kireç ve bir kat hâlis
horasan ile beyaz senk molozdan m e m l û rıhtım
b i r k a ç a r ş û n b â l â y a çıkub h e m v â r oldukda b i n â y a
kemâl-i m e t â n e t ve r e s â n e t hâsıl olmak içûn ayak­
lar seçilüb ve ayakdan a y a ğ a kemerler devr olunub
m i y â n ı n a s a r n ı ç su hazineleri s ü r e t y â b ve yer yü­
z ü n e ç ı k m a ğ a d ö r t a r ş u n kaldıkda köprilik od taşı
ferşine şurû' olundığı e s n â d a k i bin yüz altmış iki
senesi M â h - ı Ş a ' b â n ı ' n m o n ü ç ü n c ü g ü n ü (29
T e m m u z 1749) tarihîle m ü v e r r e h d i r . D a r u ' s - s a ' â d e
A ğ a s ı Kâtibi olan D e r v i ş Efendi lafzan ve ma'nen
ve hakikaten derviş oldığı gibi bulundığı hizmetler­
de dahi li'llâh fi'Ilâh sıdk ve istikâmet ve hulîsî der­
p i ş i d ü b pâki-i d â m â n - ı ismet memdûhu'l-fi'âl bir
zât-ı ferhunde hısâl o l d ı ğ m d a n h a k k ı n d a lücce-i
â t ı f e t - i m ü l û k â n e c û ş â n ve r ü t b e - i v â l â - y ı
m u h â s e b e - i H a r e m e y n ile k a d r î terfî' ve b ü l e n d ü l -
a k r â n olub t a ş r a d a hizmet-i celîle izhârile
m ü h i m s â z iken z â t ı n d a m e r k û z olan âsâr-ı rüşd ve
zekiye-i i n t i b a h m e ş h û d n a z a r - ı d a k i k a ş i n â s
Pâdişâh olmağın Dâru's-sa'âde Ağası tarafından
huzûr-ı H ü m â y û n a çağrılub utbe-i ş e v k e t ve icIâle
vaz'ı n â s i y e - i ibtihâl ş e r e f i n eyledikde ş e h r i y â r - ı
k a d i r d â n hazretleri ref'i m e h â b e t - i meclis itmek
i ç ü n telattufu k e r î m â n e ile izhâr-ı m u ' â m e l e - i
istinâs buyurub kemâl-i tevâzu'-i m ü l û k â n e l e r i n d e n
"Derviş Efendi ne işliyorsun h e m a n onda oturub
zevkmi ideyorsun" diyû n e v â z i ş bende n e v â z bu­
yurduklarında zemin-bûs birle" şevketlu,
m e h â b e t l u efendimin d e v â m - ı e y y â m - ı ö m r - i şev­
ketleri du'â-yı h a y ı r l a r ı n ı n hizmetlerindeyim, H a k
T e ' â l â v ü c û d u H ü m â y u n l a r ı n ı h a t a s ı z idüb â m m e - i
b e n d e ş a n ve b u abd-i hakirlerinden zıll-ı merha­
metlerini zâ'il eylememeye" diyu izhâr-ı u b û d i y e t
eyledikde "bak b e n i m bu e s n â d a câmi'i şerif binası
hizmetinden ehem ve mültezim nazar-ı
H ü m â y u n u m d a bir iş y o k t u r ve sen ö t e d e n beru
sâlik-i h ü s n - i t a r î k ve h a r e k a t ı n d a m a z h a r - ı tevfik
olub n â s a h a y r - h â h î ve h i z m e t i n d e m e ş k û r u ' l -
m e s â ' î o l d ı ğ ı n d a n bu hususda d a h i s a d â k a t ve
istikâmet ve huluskârî bezl-i kudret ile hizmet ide-
cek m a ' l û m - i m ü l û k â n e m i z o l m a ğ l a câmi'in binası
ü z e r i n e seni ta'yin idüb m ü s t e k i l l e n nâzır eyledim.
H e r u m û r u h u s û s u n a k e m â l - i sa'yi i h t i m â m ve
131
ziyâde himmet-i beliğ tam idüb b i d â y e t i n d e n
n i h â y e t i n e d e ğ i n bir â n ü z e r i n d e n devr ve mehcur
o l m a m a k ü z e r e m i n külli'l-vücûh u m û n n ı n ber-
vech-i m e r â m t e m ş î t - p e z î r o l m a s ı senden m a t l û b
o l m a ğ l a ta'lik-gerden i h t i m a m ı n olan işbu h u s û s
m e m u r d a hayren ve gerek ş e r r e n her ne olur ise
senden b i l u r û m . G ö r e y i m seni ne g ü n e i r â n e t ve
husn-i n e z â r e t idüb bezl-i v ü c û d idersin. Zirâ bu
madde sâ'ir hususa kıyas değil li-vehi'llâhi T e ' â l â
h a y r a t - ı celîledir. A m e l e ve fi'lesine hayf ve gadr
o l u n m a y u b ü c r e t l e r i n i n siyâk-ı â m m ve siyâk-ı
â l e m ü z e r e t a m â m e n virilmesine ve hukuku esnaf
alâ m â c e r e ' l - â d e e d â o l u n m a s ı n a kemâl-i dikkat ve
rencide r e m î d e d e n s e l î m ü ' l - h a l o l m a l a r ı n a bezl-i
kudret idüb herkesin irzâ o l m a s ı ve h u k û k - ı ibâd
k e m â y e n b e g î icrâ ve hizmet-i a'malde olan m ü s -
lim ve gerek kefere bir alây-i z u ' a f â d a n o l m a ğ l a iş­
lerinde m ü s â r e ' â t b e h â n e s î l e t e c b î r ve tekdir itdir-
m e y ü b m ü l â y e m e t ve râfet-i m ü l û k â n e m i z ü z e r e
hareket ve c ü m l e s i n d e n zât-ı merhamet-i ittisâfıma
hayr du'â a l d ı r m a ğ a sa'yi vefret eyleyesin. İnşâ-Al-
lahu Te'âlâ sen dahi hayr d u ' â m a mazhar oldığın­
dan gayri "Küll-i nefsin y ü c z â b i m â eslefethu'
m e d l û l i n c e b e r - m a k t e z â - y i hasb-i h â l " her ne itsen
e n c â m ı n d a ona g ö r e m ü c â z â t o l a c a ğ ı n " e m r i m u ­
karrerdir deyu kemâl-i emr-i e k î d ve tavsiye-i ş e d î d
buyurdukdan sonra c â n i b - i â s a f î d e n dahi e m r - i
H ü m â y u n ı m u t a z a m m ı n f e r m â n ve e m r - i lisân-ı
vâcibi'l-iz'ân içun baltacılar k e t h ü d a s ı koşilub sadr-ı
a'zam hazretlerine irsâl ve ber-vech-i m u h a r r e r
m a ' l û m m ü ş i r l e r i oldukda vezîr-i âsaf n a z ı r dahi
e m î r ve tavsiyenin t e k r â r ı h i l â l i n d e n e z â r e t i n i
mü'eyyid d ü ş ibtihâcma sof f e r â c e ilbâsîle ikram ve
hizmet-i m e ' m û r e l e r i n e k e m â y e n b e g î k ı y â m eyle­
mişlerdir. H a k k e l â m ve m u h a s s a l - ı m e r â m budur
ki Efendi m û m â - i l e y h hazretleri bir d â ş t e - i d û ş
v e d î ' a t i olan ebniyede n i t â k gayreti m e y â n h i m ­
metlerine ş e d b e n d ve vech-i t e v e c c ü h l e r i n e eb\ab-ı
h u z û r ve r â h a t ı sed ve fâtiha-i m e ' m û r i y e t l e r i n d e n
h â t i m e - i meymenet lâyihasına d e ğ i n bâzû-yi h i m ­
metlerine fütûr g e t ü r m e y u b b e r - m u k t a z â - y ı emr-i
H ü m â y u n hareket ve s e r - m ü t e h â v i n ve t a k s i r â t
o l u n m a s ı z ı n r û z - m e r r e akîb-i S a l â t i ' s - S u b h c ü m l e ­
den m u k a d d e m b i n â y a g e l ü b ve a h ş â m amele
p a z û s oldukdan sonra c ü m l e d e n mu'ahhar hanele­
rine gittiği ve m a ' â z Allâhi Te'âlâ bi'd-def'ât ihrâk
vuku'unda ikişer üçer kişi b i n â d a k a l û b tâ bi-sabah
ş e b b z i n d e - d â r kemâl-i tehaffuz ü z e r e t â b - â v e r o l ­
dığı h a t t â bir k a ç d e f a h a n e l e r i n i n câr-ı
mülâsıkında harik-i a z î m olub s e l â m e t d e n n â ü m î d
olundığı kendilerine haber virilmişiken hayr ve şer­
re m i n tarafi'llâhi'l-Bârî i'tikadına t e ş e b b ü s ile mes-
lek-i d e r v i ş î d e s e b â t ve her halde icrâ-yi s a d â k a t ve
m u h â l e s a t idüb binadan bir hatve hareket eyleme-
dikleri c ü m l e y i e n g ü ş t b e r - d e h â n acib ve hayret
eyledi. Bu v e ç h i l e a l e ' d - d e v â m i k â m e t , h u s û s e n
e y y â m - ı ş i t â d a ş i d d e t i n d e ve h e n g â m - ı suret
s e r m â d e g ü n d e bir k a ç defa, belki her s â ' a t elle­
rinde a s â dâ'ir ve sâ'ir olûb b i n â n ı n zîr ve b â l â s ı n a
su'ûd ve nüzûl iderek idâre-i m e ş i y y e t ve e r k â n - ı
e r b e ' a n ı n her c â n i b i n d e bir k a ç mahalde olan ayak
 132 Dr.Ali Ö N G Ü L
ve t i z - g â h u s t a l a r ı n ı n y a n l a r ı n a v a r u b t e ş v î k - i
a'mal-i m e h â r e t ve tahrîs-i sa'yi m ü s â r e ' a t içün us­
taları r ü ' e s â s ı n a ve n e f e r â t m a ve k â r - g ü z â r taşçı
efradına bir iki g ü n zarfında m ü v â z î n - i kabiliyet ve
isti'dadlarına g ö r e ü ç e r . b e ş e r ikişer altûn atıyye ile
z e v k â n e m ü l â y e m e t ve lutfâne istimâlet iderek his-
semend v â y e d â r atıfet o l d u k l a r ı n d a an samimi'l-
kalb şehriyâr-ı s ü t û d e k â r hazretlerine hayr d u a al­
d ı r d ı ğ ı c ü m l e n i n m e ş h û d i ve h â l e n a m e l e n i n
z e b â n - z e d hâl ve kalleridir.
E z c ü m l e sırık h a m m â l â n ı her b i r i haml-i
sakîl olan k e b î r ve a r î z m e r m e r p e h l û ve m e r m e r
s ü t ü n ve taban a h c â r ı n t a b a k â t menziline i s a d ı
içun her bir adedine o n sekiz, y i r m i d ö r t , otuz iki
dahi z i y â d e h a m m â m n e f e r â t ı k o ş i l u b iktizâsına
g ö r e su'ûd ve nuzûl itdirirler iken ta'b ve m e ş a k k a t ­
lerini m ü ş â h e d e e y l e d i k ç e nisyân-ı m i h e n içun ek­
ser e y y â m d a h a m m â m b a ş ı l a r ı n a b a ş k a ve
n e f e r â t m a b a ş k a dest-kerem peyvestelerinden his-
s e - d â r v â y e k e r e m olanlar a h c â r ı n t a h m i l i i ç u n
m ü s â r e ' a t d e b i r i b i r l e r i n i m ü s â b e k a t iderler idi.
K e z â l i k t a ş ç ı k â r - h â n e c i l e r i n e ve h a s e k i y â n ve
m u ' t e m e d â n ve h a r b e c i y â n ve s â ' i r î n e işlerinde
s e r î ' u ' l - h a r e k e olub m ü s â r e ' â t suretinde mecd-i sâ'î
olanlara ve b i r hususa ta'yin o l u n u b i t m â m - ı
m e r â m ile gelenlere bi-kadr-i istihkâkıhim atıyye-i
vâfire ile ç o k kimesneden celb-i du a ve anlar dahi
tenk desten r e h â bulub hak budur ki h ü s n - i reviy-
ye-i lisân ve iksâr-ı atıyye-i ihsân ile "Utlubû'l-hayre
inde h i s â n i ' l - v ü c û h " ^ ^ k e l â m - ı m û ' c i z b e y â n ı n ı n
m a s d a k ı olub s a ğ î r ve kebirini kerem-i a t â y â s m a
dil-dâde ve c ü m l e s i hizmet izhârında üftâde olmag-
la rûz ve ş e b â n belki her â n c e n â b - i ş e h r i y â r - ı
k â m - k â r hazretlerine da'vât-i hayr eylemek
m e c m û ' u n a vird-i zeban idi. H a t t â h a s e k i y â n ve
m u ' t e m e d â n ve h a r b e c î l e r d e n biri t e ş d î d ve t e h d î d
k a s d î l e ameleden birine hilâf-ı m e r z ı y y e d u r û b ve
ş e t û m i d ü b t e ş k î eylediklerinde m a d r û b ve â z e r d e
olanları bir tarîkile mutayyib eyledikden sonra darb
ve ş e t n i d e n l e r i g e t ü r d ü b müvâcehelerinde
m ü c â z â t bi'l-fi'il o l d ı g ı n d a n gayri fimâ ba'd bir dahi
eylememek ü z e r e m e n ' ve zecr olunurlar idi. V e
b i r i n i n h a s b e ' l - b e ş e r i y y e fi'l-i k a b i h i ve melfet-
sarîh-i zahir olub yine içlerinden m ü d d e ' î oldukla­
r ı n d a m ü s l ü m a n ise ta'yin o l u n a n o r t a yazıcısı
m a ' r i f e t î l e , z i m m î ise k e n d i re'isleri m a ' r i f e t î l e
h ü s n - i m ü d â f e ' a , eger bi'z-zarûre te'dib ve t e h d î d
lâzım gelse dahi yine â h ı r hususda tayyib-i h â t ı r
olacak v e ç h i l e mu'amele-i b i ' l - m ü c â m e l e olunub
hulâsa-i m â hasal sekiz senenin zarfında d ö r t bin­
den m ü t e c a v i z amele ve fi'le-i hademe ve fırka-i
e s n â f ve z ü m r e - i hirfet ve gerek z â b ı t a n ı n d a n ferd-
i v â h i d bir t a r î k î l e d i l g î r ve bir v e ç h i l e t e f c î r
o l u n m a y û b her biri k e n d û m ü v â z i n kabiliyet ve is-
ti'dadları ü z e r e c ü m l e s i âtıfet ve m ü r ü v v e t l e r i n d e n
hisse-mend v â y e - d a r olub resîde-i h i t â m ı n a d e ğ i n
her h u s û s d a re'yi r e z î n - i â k ı l â n e ve t e d b î r - i
m u ' t e d i l â n e ve b a h ş - i k e r e m a t â y â - y i c e m î l e ile
m e c m û ' u n ı m e ş k û r ve h o ş n û d ve her ne kadar
hısâl-ı h a m î d e var ise kendinde m e v c û d o l m a ğ ı n
n â m h a t e m î k i , n â m ve cûd-i s e h â ile celb-i kulûb-i
h a v â s ve â m m e y l e d i ğ i n d e n o l v a k i t d e n b e r û
p â d i ş â h - ı f ü t ü v v e t - p e n â n hazretlerine ş e b â n - r û z
du'â-yı hayr eylemek k e n d ü l e r i n e v ü c û b mertebe­
sinde o l d ı g ı n ı e l - â n m ü t e f e k k i r ve i'tiraf i d ü b
d e v â m - ı e y y â m - ı ö m ü r ve devlet-i p â d i ş â h î
d a ' v â t ı n d a vakf-ı zeban halve k a l eyledikleri
vâreste-i aşikâr ve divinden sonra gelelim m â nah-
n u fîh olan câmi'in b i n â ta'rif ve tavsifine.
T e m e l r ı h t ı m ı n d a n yer y ü z ü n e ç ı k m a ğ a d ö r t
a r ş û n kalub köprilik o d taşı ferşine ş u r û ' olundıgı
bundan akdem b â l â d a ş e r h ve t a s r î h o l u n m u ş ı d i . ^ ^
A h c â r - ı m e r k û m f e r ş o l u n a r a k rûy-i z e m i n e
m ü s â v î oldukda câmi'in c e v â n i b - i erba'a dıvârları
tarh olunub secde zemini ne m i k d â r mürtefi' olsun
diyû ba'de'l-istîzân istişâre o l u n m a k f e r m â n olun­
m a k l a D â r u ' s - s a ' â d e A ğ a s ı s â b ı k k â t i b i ve o l
e s n â d a r û z - n â m ç e - i evvel A l i Efendi ve â m e d c i ka­
rındaşı olan ş e h r - e m i n i Yusuf Efendi hazretleri ve
H a r e m e y n Müfettişi Ni'metullah Efendi ve hassa
m i ' m â r ı başısı ve su n â z ı n akd-i e n c ü m e n i istişâre
ve b a ' d e ' l - m ü z â k e r e Sultan A h m e d H â n C â m i ' i
i n t i h â b olunub ana mukayese olunmagla havlısı
zemininden üç a r ş û n irtifâ' ile ve d â ' i r e n m â d â r
som m e r m e r d e n i'mâl olunarak otuz aded igeden
ç ı k m a musaykal t o p l ı t i m û r pencereleri vaz' ve
secde zemininden y â y kemerlerinin ü z e n g i t a b a n ı ­
na ç ı k ı n c a kaden o n b e ş a r ş û n som m e r m e r ve
ü z e n g i t a b a n ı n d a c â m i ' kubbesine v a r ı n c a kaden
y i r m i sekiz b u ç u k a r ş û n kûfekî t a ş ı n d a n olub ve
kubbenin aşağıları arzen bir b u ç u k , gittikçe b â l â y a
k a r î b bir a r ş û n altı p a r m a k kalınlığıdır. V e yine
kubbenin zemin devri y ü z b u ç u k a r ş û n olmagla
hâsılı namaz kılınan zeminden tâ kubbe alemine
v a r ı n c a vech-i m u h a r r e r ü z e r e o n b e ş a r ş û n som
m e r m e r ve y i r m i sekiz b u ç u k a r ş û n kûfekî ve onbir
a r ş û n kubbe-i tıfıl ki m i n h a y s ü ' l - m e c m û ' elli d ö r t
b u ç u k zirâ' câmi'in kaddi iktizâ ider. V e kubbenin
büyükligi câ b e - c â m ü z â k e r e o l u n d u k ç a e r b â b - ı
fünûn ve ehl-i vukûfun haber virdikleri c e v â b e g ö ­
re nefs-i Âsitân-i Devlet-i  ş i y â n e d e c ü m l e b ü y ü k
kubbe ibtidâ Ayasofya-i k e b î r , ikinci S ü l e y m a n i y e
C â m i ' i , ü ç ü n c ü Ebu'l-Fetih, d ö r d ü n c ü işbu
N u r u o s m â n î Câmi'-i şerîfinin kubbesi olub m â a d â
olan cevâmi'-i selâtîn c ü m l e b u n l a r ı n m â d û n i oldıgı
müttefekun-aleyhdir.
G e l e l i m c â m i ' - i şerîf-i n e v - t a r z - ı latîfin
d e r û n i m e s â h a s m a : iki tarafın dıvar kalınlığı ve ta­
rafeynin ç ı k m a t a b a k a l a r î l e arzen ç â m - ç a r ş ı kırk
sekiz b u ç u k zirâ', sekiz p a r m a k olub ve yine tara­
feynin dıvâr kalınlığı ile tûlen kırk sekiz a r ş û n o l ­
magla m e c m û ' ı câmi'in d e r û n i tertî'î iki bin üçyüz
kırk altı a r ş u n ider. Kaldı k i ş a d ı r v a n ı suffelerîle
ma'a dıvâr tûlen otuz iki b u ç u k a r ş û n , üç parmak,
yine tarafeynin dıvâr kalınlıklarîle arzen kırk iki
a r ş û n o l û b bu h i s â b ü z e r e terbî'i bin ü ç y ü z y e t m i ş
a r ş û n , altı p a r m a k ider. A n c a k k ö ş e l e r i m ü d e v v e r
olmagla t e r b î ' i n d e n bir m i k d â r noksan olur. Suffe-
lerine dikilen s e r ç e g ö z ü ta'bir o l u n u r m e r m e r
25. Hayrı, güler yüzlü kimselerden isteyiniz
26. Bk. yukarıda Osmanlıca metin.
 T A R l H - 1 CÂMİ-I N U R U O S M Â N Î
s ü t ü n o n i k i aded olub her birinin uzunlıgı y e d i ş e r
a r ş û n ve ç â m - ç a r ş ı kalınlığı y i r m i ikişer p a r m a k d ı r .
Ve c ü m l e s i yek-cevher olub Bergama n â m mahal­
den gelmişdir.
E ğ e r c e s ü t û n - i m e z k û r i n tafsil-i a h v â l i
etnâbile tatvîle m u e d d î olacağı bedîhîdir. Lâkin
ba'dehu zaman iktizâ eyledikde keyfiyeti m a ' l û m
olub "KüU-i e m r i n leyse fi kırtâsin zâ'a"^^ m a z m û n ı
r û - n ü m â o l m a k i ç u n r e h - v â r k a l e m ile i f h â m a
cesaret ve t a h r î r d e n m e c c â n i y e t o l u n m a d ı .
C â m i ' - i m e r k u m h e n ü z s û r e t - p e z î r olmaz­
dan m u k a d d e m suffelerine d i k i l e c e k m e r m e r
s ü t u n l a r â y â n e mahalden t e d â r i k ideriz diyû c ü m ­
lesi g û t e - h o r girdâb-ı efkâr ve hîn-i iktizâda ne v e ç ­
hile tahsil ve ihzar o l u n m a k e n d i ş e s i a s h a b - ı
m e ' m û r u n d e r û n l a r ı n d a fi nefsi'l-emr fikr-i a z î m ve
e n d û h - i c e s î m olub hatta m e ş h û r - ı e n â m olan
ü s t â d - k â r d a n m e r h u m M i ' m â r S i n â n T a r i h i n d e ya­
zıldığına g ö r e S ü l e y m a n i y e C â m i ' i b i n a s ı n d a mer­
mer s ü t u n l a r ı n ı n t e d â r i k i n d e ezid p ü r m e ş e k k a t
s u ' û b e t ç e k i l ü b e n c â m - ı k â r bir k a ç ı n ı M a h r û s a - i
Mısır Iskenderiyye'sinden ve m â ' a d â s ı n ı n her birini
bir diyâr ve bir mahall-i b a ' î d e d e n tahsil ve nakli
• m ü y e s s e r o l m u ş . B u s ü t u n l a r dahi Bergama kasa-
b a s ı ' n d a sag ve sâlim ve bir harabe kilise divârında
m e t r û k e n kâ'im ve kimesnenin z a b t ı n d a o l m a d ı ğ ı ­
na v o y v a d a s ı â l i m o l u b bir m u k t a z â - y ı b a h t - ı
H ü m â y û n c ü m l e s i m e r m e r ve s e r ç e g ö z ü yek-cev­
her oldıgı haber virildikde tekrar tashih içün adam
g ö n d e r i l ü b geldikden sonra m a h s û s câmi'-i
H ü m â y u n kalfa g ö n d e r i l ü b s ü t û n l a r ı n birini i h r â ç
ve tasnifeyledigi t i m û r t e k e r l e k l ü ve t i m û r b e n d l ü
ve k u ş a k l a m a k k ı z a k ü z e r i n e a l û b o t u z b e ş çift
c â m u s m a n d a l a r î l e tilâl ve c i b â l d e n b e ş b u ç u k sâ'at
m e s â f e olan sâhil-i bahre bir tarik ile n ü z û l ve
t e s y î r , lakin sâhil-i bahir olan mahal ş e n ve i m â r e
o l m a d ı ğ ı n d a n gelen sütûnları s e f â y i n e t a h m î l içûn
m e t i n ve vâsi' iskele ve T e r s â n e - i Amire'de oldıgı
gibi bir 16 d â r a ğ a c ı inşâ o l u n m a k m u k t e z â oldu­
ğ u n u m e s f û r kalfa geldikde t a k r î r ve keyfiyetini
t e f h î m ve i n h â itmekle iktizâ iden kerestenin bulu­
n a n ı Â s i t â n e ' d e n ve b u l u n m a y a n ı i c â b i d e n
b a h a s î l e ol tarafın d a ğ l a r ı n d a n kat' ve i h z â r ve la-
z ı m g e l e n m ü h i m m a t ve amelesini bu tarafdan irsâl
olub m e z k û r iskele m e t i n ve m ü s t a h k e m d â r a ğ a c ı
inşâ olunub tarîk-i m e z k û r m î ş e - z â r ve s ü t û n l a r ı n
tesyirine su'ûb-kâr o l d ı g ı n d a n teshîl-i t a t h î r i
m u k t e z â o l m a ğ ı n . B e r g a m a ' d a n m e ş i y y e t - i esb-i
süvâr ile b e ş b u ç u k sâ'atlik mesâfe-i b a ' î d e olan ta­
rik h â r - h â ş â k a h c â r d a n temdiye içün kat'-ı e ş c â r
ve su y a t a ğ ı ve ç a m û r ve e n h â r ü z e r i n e cisr ihdas
olunmagla ber-vech-i m e ş r û h teshîl-i tarik oldıgı
i h b â r olundukdan sonra t a h m î l ve  s i t â n e ' y e nakil­
leri içûn k i m i t e r s â n e d e n kalyon ta'yin o l u n m a k ,
k i m i üç direkli sefâyin istîcâr ve her biri muktezâ-yi
ekallînî ihtiyâr ve e n c â m - ı k â r birine karar virilme-
y ü b zirâ kalyon ta'yin o l u n d ı g ı halde ekalli iki-üç
kalyona m u h t â ç ve m î r i y e mısır ve g i r â n üç direkli
sefâyin o l m a k lâzım gelse ancak ikişer s ü t û n ı m ü ­
t e h a m m i l ve d e r û n - i sefineye dahi s ü t u n l a r y a t a ğ ı
133
içün m a h s û s s a n d ı k l a r çatılub bu masrafdan b a ş k a
navi ücreti sekizer k î s e a k ç e m a t l û b l a r ı o l m u ş i k e n
n i h â y e t b e ş k î s e a k ç e y e râzı o l m a l a r î l e iktizâ iden
m a s r a f ı n d a n m â ' a d â o n i k i s ü t ü n i ç ü n altı kıt'a
sefâyin otuz k î s e a k ç e y e i s t î c â r o l u n m a k lâzım
g e l û r idi. H e n ü z ol m i k d â r sefine ise, Â s i t â n e ' d e
l e n g e r - e n d â z m e v c û d l i m a n o l m a y u b b u suretde
e n d i ş e s i her birinin d e r û n u n d a c â y - g i r û n e kalbe if­
r a ğ o l u n a c a ğ ı lisanda t e z k î r ve bir ferdin zihnine
lâyıh ve h â t ı r ı n a hutur itmedi k i , dil ( J_> j)|kayıkla-
rı her veçhile ehven ve eshel oldıgını D e r v i ş Efendi
kemâl-i fehm-i kiyâset ve galebe-i f e t â n e t l e r i n d e n
i s t i d r â k ve i s t i h r â ç eylediklerinde n e f s ü ' l - e m r i
m ü l â h a z a idenlerin c ü m l e s i Efendi m û m â - i l e y h i n
k a r î h a - i p ü r - m e n î h a l a r ı n d a n ta'akkul ve t e z e h h ü n
eyledikleri dil kayıkları her halde sermend ve hafi-
fü'l-hareket oldıgına tefettun ve derk-i t e d â r i k i n e
t a h s î n ve s ü h û l e t i n e teyekkun itmelerîle m â h ü v e ' l -
h a k k u dahi t a h m î n o l u n a n birer s ü t u n d a n o n i k i
kayığa virilecek e d n â navi ücreti ve k ü r e k m a s r a f ı
yalnız bir kalyon değil üç direkli sefinenin dahi b i ­
rine m u ' â d i l ve b i r i n i n m a s r a f ı n a m u k a b i l o l m a -
magla Efendi m û m â - i l e y h her h u s û s d a mutlaka b u
m a d d e d e t e f e k k ü r ve r e z â n e t - i re'yi tedbirleri
h ü s n - i b i - n a z î r h e m muvâfık-ı takdir olub bi-ta'ab
tekellüfe hitâm-ı p e z î r oldıgı b e d î h î d e n naki oluna­
cak s ü t u n l a r ı n her b i r i n i c e y ü z k a n t a r d a n
m ü t e c a v i z olub bu m a k û l e hizmet cerr eşkâlin uh­
desinden g e l m e k T e r s â n e - i  m i r e re'islerinin
m e ' m û r i y e t i n e m e n û t o l m a ğ ı n istid'â olundukda iç­
lerinden t e f e n n ü n - i t â m î ve m e h â r e t - i k â m i l e s i
olan M e h m e d R e ' î s i n t i h â b ve b â - f e r m â n - ı âlî
ta'yin olunub iktizâ iden âlât-ı m ü t e n e v v i ' a ve çifte
dilli t û c (tunç) makara ve sâ'ir m ü h i m m â t ı lâzimeyi
g ö r ü b kaldıki, bu b a h â n e ile o l tarafda r e ' â y â ve
b e r â y â ve gerek ehl-i beldeden ferd-i v â h i d rencide
ve tutulan r e n c b e r â n ve k o ş u l a n h a y v â n â t içün
â y e n d e ve ravendeye ta'cîz ve r e m î d e olunmayub
belki ihtimal ve sıyânet ve m ü d d e t - i i k â m e t e virile­
cek i c â r â t ve l â z ı m gelen m ü h i m m â t b â h u s û s
masârıf-ı m e ' k û l â t m i n külli'l-vücûh b i n â t a r a f ı n d a n
r ü ' y e t ve a s h a b ı n a redd-i h u k û k i y e t ve rızâ-yı
H ü m â y u n ü z e r e icrâ-yi m e r â s i m - i a d â l e t içün Der­
viş Efendi taraf-ı şeriflerinden A h m e d A g a n â m bir
sakallı A g a ve y a n ı n a u m û r - d î d e b e ş - a l t ı nefer
ç u k a d â r t a ' y i n ve b i r i b i r l e r i n e n e z â r e t ve
m ü z â h e r e t iderek u m û r - i m e r k û m e n i n t e m ş î t - i
h i t â m ı n a sa'yi belig-i d i k k a t o l u n u b m i y â n e d e
m ü n â f e r e t ve hilâf-ı m e r z ı y y e hareket eylememele­
ri içün t e n b î h - i m ü ' e k k e d ve h a t t â mahallinde k i -
mesneye b â r - m i h n e t ve bulunmaz ise z a r û r e t ç e k ­
m e m e k içün p ü r - y e d e k r û g e n - i s â d e ve bir kazevî
erzi mısrî ve buna kıyas e c n â s - ı zehâ'iri i t m â m ve
e s n â - y i t a r ı k d a i s t i r â h a t ve d e r û n u n d a b e y t û t e t
i ç ü n m ü t e ' a d d i d ç â r k e ve h i y â m virilmekle ve'l-
hâsıl c ü m l e m â y u h t â c u - i l e y h oldukları malzemeyi
bi-kusûr t e k m î l d e n sonra m e c m u um dil kayıklarına
s ü v â r ve m ü t e v e k k i l e n a l e ' s - S e t t â r b â d - b â n - g û ş â y
a z î m e t itdirilmişdir.
27. Kağıtta yazılı olmayan her şey unutulup gider.
 134 Dr.Ali Ö N G Ü L
Bi-mennihi Te alâ lede'l-vusûl şeref-rîz s u d û r
iden e m r - i âlişân m a n t û k ı n c a Bergama V o y v o d a s ı
e l - H â c M e h m e d A g a m ü b a ş e r e t i ve bu tarafdan
t a y i n olunan A h m e d A g a m a r i f e t i ve ç u k a d â r â n - ı
m e r k û m â n m e ' m û r i y e t l e r î l e r e n c b e r â n istîcâr ve
c â m û s m a n d a l a r ı teheyyi-i ihzar ve m u k a d d e m e n
â m â d e olunan t i m û r tekerlek ve t i m û r b e n d e ve ku-
ş a k l a m a l u kızaklar ü z e r i n e s ü t û n l a r t a h m î l itdirilüb
beş-altı yüz neferden m ü t e c a v i z kızak-keşân,
a r a b a c ı y â n ve amele ile r e n c b e r â n cem'iyeti ve
c ü m l e m e ' m û r â n m ü b â ş e r e t î l e sâ'at be-sâ'at tesyîr-i
t e ' e n n î ve sûret-i hay - h û y meserreti ile b e ş b u ç u k
sâ'atlik m e s â f e bâ-avn-i inâyet-i B â r î ve y ü m n - i h i -
m e m - i hazret-i c i h â n d â r î s ü t û n l a n s â l i m e n nüzûl
ve m ü y e s s e r oldukda her adedi bir kayığa vaz' ve
t a h m î l ve b a ' d e ' t - t e k m î l tutilan amele ve r e n c b e r â n
ve k o ş u l a n d e v â b h a y v a n â t ı n ücreti yevmiye ve se-
men-i ma'rûfeleri ve sâ'ir iktizâ iden in a m - ı b a h ş i ş ­
leri b e r - m û c i b - i e m i r ve tavsiye e d â ve teslim ve
m e c m û ' i p ü r - v e c i h istihlâl-i irzâ olunub ehl-i belede
h a m d ve t e ş e k k ü r iderek vatanlanna avdet ve bu
tarafdan gidenler itmâm-ı m e ' m û r i y e t ile
 s i t â n e ' y e r i c a t , sefâyin d a h i m ü s â ' i d - i e y y â m - ı
h e v â ile b â d b â n - g ü ş â y - i a z î m e t i d ü b m ü f â r e k a t
larının d ö r d ü n c ü beşinci g ü n ü biri birini m ü ­
t e a k i b e n m a s h û b e n b i ' s - s e l â m e Bâli K ö ş k ü ö n ü n e
l e n g e r - e n d â z vuslat m ü y e s s e r oldıgını t e b ş i r eyle­
diklerinde d e r - a k î b D e r v i ş Efendi ve T e r s â n e - i
 m i r e ' d e n l i m â n r e î s i ve k e d h ü d â p a ş a ve t e r s â n e
re'isleri m î r î ü s â r â ile Bâli K ö ş k ü n e g e l ü b P â d i ş â h - ı
d â v e r l u t û f - p e z d â z b e n d e - n e v â z hazretleri Yalı
Kasrı âlîlerinde iken n a z a r - ı merhamet me'serlerin-
den s ü t û n l a n fenn-i yesir ile i h r a ç eylediklerinde
ş e h r i y â r - ı k â r - g â h ve keramet d e s t - g â h hazretleri
kemâl-i ferh ve n e ş â t l a r ı n d a n gelen t e r s â n e reisle­
rine yed-i m ü ' e y y e d e l e r î l e cîb-i H ü m â y u n l a r ı n d a n
a t ı y y e - i v â f i r e i h s â n î l e c ü m l e s i n i hisse-mend
vâyedâr-ı âtıfet buyurdular.
S ü t û n - i m e z k û r î n h a d î k a - i h â s s a y a nakil ve
b i r k a ç g ü n m ü r û r u n d a n sonra t e r s â n e d e n m a h s û s
kızaklar g ö t ü r ü l ü b . y i n e ke'1-ewel t e r s â n e t a k ı m ı ve
 s i t â n e ' n i n h a m m â l b a ş ı s ı ve iskele k e d h ü d â l a r ı
bi'l-cümle h a m m â l â n n e f e r â t î l e s ü t u n l a r ı h a d î k a - i
hassadan ahz ve tarîk-i caddeden her birini birer
g ü n d e câmi'-i H ü m â y û n b i n â s ı n a nakil ve h i t â m - ı
hizmete d e ğ i n ve m u k a d d e m ve mu'ahhar c ü m l e
m e v c û d olanlara ve ö t e d e n gelenlere ve sefâyin
r ü ' e s â s ı n a ve tâ'ifesine navi sefineleri ve herkesin
icârât-i yevmiyeleri bilâ k u s û r virildiginden b a ş k a
her birisine f e r â d e f e r â d e a l â hadd-i m e r â t i b i h i m
i n ' â m a t ve i k r â m l a r ı yedlerine teslim ve m e c m û ' i
m e ' m û U e r i n d e n s a d - e f z û n m ü k r e m olub bundan
m â ' a d â Bergama V o y v o d a s ı el-Hac M e h m e d A g a
s ü t û n l a n n nakli hizmetinde o kadarca b u l u n m a k
h a s e b î l e avâtıf-ı aliyye-i m ü l û k â n e d e n rüt-be-i vâlâ-
yı s e r - b e v v â b î n d e r g â h - ı m u ' a l l â y a p â - n i h â d e oldı-
g ı n d a n b a ş k a ö t e d e n b e r û sirYın-i mevfûre din-Dev-
let-i aliyye hizmetinde emekdiâr ve m a z h a r - ı inayet
o l m a ğ a s e z â - v â r iken h e z â r i n z i m â m h i m m e t ile
k a p u c ı - b a ş ı o l a n l a r ı n m e c m û ' i yevmiyelerini ken-
düİeri m a h l ü l d e n t e d â r i k ve nâ'il-i n â n - p â r e ola
geldikleri m e ş h û d - i â l e m y â n d ı r . M û m â ileyh ise
kemâl-i re'fet-i m ü l û k â n e ve galebe-i mezid inâyet-i
h u s r e v â n e d e n y e v m î y ü z elli a k ç e k a p u c ı başılık
vazifesi bâ-hatt-ı H ü m â y û n tevcih ve inâyet buyurı-
lub m ü d d e t - i m e d î d e d e n b e r û h a s r e t - y â b oldıgı rut-
be-i â l î y e e d n â b a h a n e ile nâ'il-i m e r a m ve
m e c c â n e n ç e r â g - ı t â m ve m e s ' û l î l e ş â d - k â m o l û b
m ü t e m e t t i ' - i şevk-i şâdî ve mugtenim'-i n i ' â m ber-
m u r â d î o l m u ş d u r . H a t t â ru'ûs-i H ü m â y û n î D â r u ' s -
sa'âde Ağası tarafından g ö t ü r e n teber-dâra Derviş
Efendi kendi k î s e s i n d e n i k i y ü z elli k u r u ş i k r â m
i d ü b bundan sonra yine m û m â - i l e y h el-Hac M e h ­
med A g a ' y ı m ü c e r r e d s ı y â n e t e n ve h i m â y e t e n ka-
pu tarafından yahûd Aga tarafından adam gidüb
a k ç e d e n ç ı k a r m a s u n diyû rü'ûs-i H ü m â y û n ı câmi'-i
şerîfin 'binâ kâtibi olub işbu c e r î d e n i n m u h a r r i r i
olan A h m e d Efendi kullarîle kendine g ö n d e r d i k l e ­
r i n d e n sadece y a l n ı z b i r t e ş e k k ü r n â m e s î l e
M e r k û m î Efendi hazretlerine avdet ve o n ü ç g ü n
zarfında gidüb gelüb kemâ-kân hizmet-i
kitabetinde e y l e m i ş d i r . Kezâlik s ü t û n l a r n a k l i ç û n
t e r s â n e d e n m e ' m û r olan M e h m e d R e ' î s dahi her
veçhile r i y â s e t e lâyik ve t a r î k ı n d a imtiyâz olmakla
şâyân-ı m ü s t e h a k o l m a ğ ı n l i m â n re'isligi i n â y e t ve
ihsân buyurilub ol dahi t a r î k ı n d a b e h r e - y â b olmag-
la elyevm d u â - y ı ö m ü r ve devlet c i h â n d â r î y e
m u v â z a b a t ile rif'atinde k ı y a m ve b â l â d a n b e r û
ş e r h ve tasrih olunan m e v â d d - i s ü t ü n ü n m â c e r â - y i
a h v â l i b u m a h a l d e h i t â m ve tafsili ber-vech-i
m e r â m m ü n t e h i k e l â m o l m a ğ ı n bundan akdem
câmi'-i şerîf vasfı ş a d ı r v â n havlısı ta'rifine geldikde
zabt-ı i n a n - h â m e olunub yine şurû' olunmak ü z e r e
rehn-i te'hir o l u n m u ş d ı .
T e t i m m e s i n d e n olan m i n â r e t e y n k a p u s ı n ı n
alt e ş i ğ i n d e t â k ü l a h alemine v a r ı n c a uzun ya'ni
t e m â m y e t m i ş b e ş b u ç u k zirâ' olub devri cismi üç
b u ç u k zirâ' altı p a r m a k d ı r . T e ş r î f - i H ü m â y u n
v u k û ' u n d a a ş a ğ ı havlı kapusundan fevkânî binek
t a ş ı n a v a r ı n c a olan t a r î k i n tûlî 3 5 a r ş û n , arzı o n -
b e ş a r ş u n olub ve yine binek t a ş ı n d a n mahfel-i
H ü m â y u n a girilecek kapuya v a r ı n c a tûli otuz a r ş û n
ve arzı sekiz a r ş u n k i , cem'an terbî'î ikiyüz kırk zirâ'
ider. Ve bu mahalde arzan yedi a r ş u n ve tûlen o n
a r ş u n musanna' -kâr ve m a t b û ' u h u s n ü ' l - i n z â r bir
b â b abdest oda-i H ü m â y u n i olub ve oda k a p u s ı
kurbunda arzen dokuz ve tûlen o n b e ş a r ş u n bir so­
fa ve bir sofa ittisâlinde D â r u ' s - s a ' â d e a ğ a l a r ı n a
m a h s û s bir oda ve rikâb a ğ a l a r ı n ı n tûlânî k o ğ u ş u
ve yine bir oda ve b a ş k a iki m e m ş â ve bu dâ'ire-i
H ü m â y u n u n t a h t ı n d a ulûfe sergisi içûn mütevellî
o d a s ı ve b a ş k a hademe o d a s ı ve m e y d â n .
Ve'l-hâsıl câmi'-i şerîf vâlâ münifin m e s â h a s ı
ve hey'et-i c â m û s i b u mahalle gelince minvâl-i
m e ş r û h ü z e r e o l u b k a l d ı k i , sarf o l u n a n
m ü h i m m â t - ı m a h s û s a ve keyfiyet-i m a ' m û l e ile
vech-i r â b ı t a ve tarik-i istihkâmı ber-vech-i ihtisâr
böyledir k i , câmi'in mevzi'-i esas t â bâlâ-yı kubbeye
v a r ı n c a dokuz mahalde binâyı k u ş a k l a m a içun çif-
teleme t i m û r civatalar d â ' i r e n m â d â r vaz' olunmag-
la bend ve rabt o l u n m u ş d u r . Ibtidâ temelden yuka-
ru ve ayaklar seçilüb ve kemerleri devr olunan su
 TARİH-I CÂMİ-I N U R U O S M Â N Î
hazinelerinin ü z e r l e r i n e bir b a ş ı n d a n b i r b a ş ı n a
b a ğ l a t m a içün, ikinci otuz ü ç aded toplı t i m u r pen­
cerelerinin kemerleri ü z e r l e r i n e , ü ç ü n c ü mahfiller
ve t a b a k â t d a vâki' m e r m e r direklerinin ü z e r l e r i n e
ve gerek b i r i b i r i n d e n b a ğ l a m a l a r ı n a , d ö r d ü n c i
kebîr yây kemerlerinin üzengi t a b a n ı n a , beşinci
kalkanda vâki' c â m t a b a n l a r ı ü z e r i n e , altıncı cam
pencerelerinin üst kemerlerine, yedinci kubbenin
ü z e n g i devrine, sekizinci kubbede olan dıvâr c â m -
l a r ı n m ü s t k e m e r l e r i n e , d o k u z u n c ı kubbe devir
olundukda k u ş a k l a m a içün tuğlanın m i y â n devrine.
B u zikr olunan dokuz m e v â z ı ' a m e z k û r civa-
ta çiftlemesi b i n â n m bir ucundan bir ucuna v a r ı n c a
d â ' i r e n m â d â r k u ş a k l a n u b b ü t ü n b i n â g û y â cism-i
v â h i d menzilinde ve rabt-ı i s t i h k â m o l u n m u ş d u r .
V e konulan c i v a t a n ı n her birinin uzunhgı mahalli­
ne g ö r e d ö r t a r ş u n d a n o n d ö r t a r ş u n a d e ğ i n uzun
o l ü b cismen kalınlığı balık sırtı ta'yin o l u n m a ğ l a
tûline kıyâs hey'et-i cismi dahi ehline ma'lumdur.
Bunlar bir kemerden bir kemere, y a h û d bir s ü t u n ­
dan b i r s ü t u n a merbut olub ve b u n u n ekseri ve
z i y â d e c e s î m o l a n ı d e r û n - i dıvâr ve cevf-i b i n â d a
mestur olmagla ancak ba'zıları zahirde o l m a ğ ı n
erâ'it olunandan dahi k u s û r l a n n ı n t û l e n ve gerek
cismî m a ' l û m olur. V e b i n a y ı g e r e ğ i gibi bend ve
rabt iden m ü c e r r e d civata ile t i m û r kanad ve zıva-
t a d ı r . M e z k û r civatalar ber-vech-i ta'rif kemerden
kemere ve k ö ş e d e n k ö ş e y e vaz' o l u n d u k ç a kanca
eğrisi gibi olan başları biri birinden tefrîk olmayub
ve b i r i b i r i n i s a l ı v i r m e m e k i ç ü n civata b a ş l a r ı n ı n
cem' oldıgı mahallerde simid t a b i r olunur b ü y ü k ve
c e s î m t i m û r halka konilub civata d e r û n - i halkada
m e r b û d ve m ü s t a h k e m olmak içün her bir simide
ber-vech-i t a h m î n kırkdan y e t m i ş - s e k s e n ve kubbe­
ye d e ğ i n k u r ş u n i s â g a olunub ve temeller rıhtım
olunarak yer y ü z ü n e ç ı k m a c a d ö r t a r ş u n kala k ö p -
rilik o d taşı ferşine şurû' olunub zirve-i b â l â y a çık-
dıgı m u k a d d e m e n t a h r î r o l u n m u ş i d i . M a h a l l - i
m e r k û m d a n t a ş ferş olunarak yer y ü z ü n e ç ı k u b
d â ' i r e n m â d â r i k i a r ş û n kalınlığı olan dıvârlar ve
bunca devir olunan kemerler m e r m e r olsun
k e m e r î n kûfeki gerek o d t a ş ı t â kubbeye s u ' û d
idince k o n i l a n a h c â r - ı m ü t e n e v v i ' a n ı n her b i r
kıt'asına iktizâsına g ö r e her bir t a ş a ü ç , ba'zısına
d ö r t , ba'zı t a ş a b e ş hasılı ü ç d e n a ş a ğ ı k o y d u k l a r ı
yokdur. T i m û r kanar (kanad) vaz' olunub t a ş t a ş a
rabt olunur ve her bir kariadın vezni beş-altı vakiy-
yeden bir b u ç u k o k ı y y e ^ ^ d e ğ i n olub bunun dahi
istihkâmı içün her kanada o n i k i okkadan d ö r t va-
kiyyeye d e ğ i n k u r ş u n d ö k ü l ü r . Bundan b a ş k a zıva-
ta ta'bir olunur k a l ı n c a bir çivi t i m u r i v a r d ı r , bir
adedi bir vakıyye dahi eksik dahi z i y â d e c e olur. B u
dahi m e c m û ' î a h c â r ı n y a s s ı h g ı n a h u s û s e n c ü m l e
kemerlerin her bir devir t a ş ı n a b i r k a ç mahalden
konulub istîfâ mertebe deliğine k u r ş u n akıdılur.
E ğ e r c e bu keyfiyet-i tavsif c â m i ' - i şerîfin
b i n â s ı h a k k ı n d a tasrih ve b e y â n olunub lâkin yal­
nız buna m a h s û s ve ancak c â m i ' b i n â s ı n a muhtas
olmayub imaret ve medrse ve k ü t ü b h â n e ve hade-
me-i vakf o d a l a r ı ve s e b i l h â n e ve ç e ş m e ve gayrihi
135
m e c m û ' î b u takviyet a h k â m ı n a dahil olmagla an­
cak c â m i ' - i u şerîf-i ebniye-i a z î m e ve u m û r - i
c e s î m e o l m a ğ ı n ifhâm içün bundan bahs olunub
b e y â n ve i c m â l e n şerh-i ayan o l u n m u ş d u r . ^ ^
P â d i ş â h k e r î m u 1-vücûd m a g f û r u n - l e h Sultan
M a h m û d H â n hazretleri ekseri kış g ü n l e r i n d e
b i n â y ı irâ'et k a s d î l e c â m i ' - i ş e r î f m ü m i r r i n d e n
sarây-ı m a ' m û r e y e hatt-ı rihâl izz ü icIâl buyurduk­
ç a g â h b e - g â h ş a d ı r v a n k a p u s ı n d a n g i r ü b câmi'-i
şerîfin d e r û n - i birûn ve zîr-i b â l â s ı n a itâre-i n i g â h
t e m â ş â buyurdukdan sonra Sarıkçılar c â n i b i n d e n
olan havlı k a p u s ı n d a n çıkub savb-ı vâlâ-yi
m ü l û k â n e l e r i n e atf-ı i n â n p ü r - m e y m e n e t buyurur­
lar idi. Câmi'-i şerîf binâsı t a h m î n e n kandil tabaka­
sı menziline s u ' û d itdikde bir g ü n m a h s û s g i d ü b
b i n â d a e g l e n ü r ü m diyu irâde-i aliyye-i h ü m â y u n l a r ı
olmağın m ü b â y e ' a olunan m e n â z i l d e n M a h m û d
P a ş a ' n m Ç ö r e k ç i l e r kapusuna gidecek tarîk-ı â m m
ü z e r i n d e v â k i ' b i n â y a n â z ı r b i r h â n e t a h s î s ve
ta'mir olunub n i z â m virildikden sonra b i n y ü z alt­
m ı ş senesi M a h - ı (boş) g ü n ü ( 1 7 4 7 ) t a r i h i n d e
dâ'ire-i h ü m â y u n u n b e r - m u ' t â d kadim biniş t a k ı m ı
ile b â - ş e v k e t ve ihlâl vakt-i D u h â ' d a teşrif ve vakt-i
Asr'a d e ğ i n te'hir ve tevkif ve n e z â r e t - i aliyye-i
k e m y â e s e r l e r î l e c ü m l e y e m e s e r r e t - b a h ş eyledik-
den sonra hareket-i bereketlerinde inâyet-i
m ü l û k â n e l e r i n d e n Derviş Efendi hazretlerine
m a h s û s ihtirâ'lan olan zer m e s k û k - i kebirden y i r m i
aded altun ve b i n â e m i n i A l i Aga'ya dahi b e ş aded
altun i n â y e t ve i h s â n ve amele-i ebniye ve hade-
me-i s â ' i r e d a h i b e ş b i n k u r u ş atıyye-i f e r â v â n
i h s â n - ı H ü m â y u n buyurulmagla h i z m e t - i b i n â d a
o l a n l a r ı n m e c m û ' u n a sergi d ü ş ü n ü b b e r - m û c i b - i
defter alâ h a d d i h i m tevzi' ve i k t i s â m olundukda
da'vât-i h a y r î peyveste-i g ü n g ü r e - i asman eylediler.
Y e v m - i m e r k û m u n f e r d â s ı S a d r - ı a'zam
Müşîr-i e f h â m Divit-dâr M e h m e d P a ş a ^ ^ hazretleri
d a h i k e z â l i k b i n i ş t a k ı m î l e . teşrif i d ü b h â n e - i
m e z k û r u n taraf-ı â h ı r i n d a b e y n e ' s - s a l â t e y n e d e ğ i n
ku'ûd ve nüzul ve h î n - i hareket kufûlda kerem-i
â s a f â n e l e r i n d e n ü ç b i n k u r u ş i h s â n - ı hidivîleri o l ­
magla m e b l a g - ı m e z b û r dahi b e r - m û c i b - i uslûb â d i
sergi olunub bi-esrihim tevzî' olundukda c ü m l e s i
28. Okka, Ö n Asya ülkelerinde ilk çağlardan beri kullanılan
bir ağırlık ölçüsüdür. Okka aslında A r a p ç a bir kelime
olub "vukıyye, kıyye" şeklinde de söylenirdi. Okka de­
virlere ve beldelere göre değişmekle beraber en tanın­
mış olanı dörtyüz dirhem =1282 gr.'dır. Bu konuda ge­
niş bilgi için bk. M.Z.Pakalm, okıyye ve okka mad.,
a.g.e..; İsmet Parmaksızoglu, okka mad., T A .
29. Câmi'in müştemilâtı hakkında geniş bilgi için bk. S u l ­
tan III. O s m a n Vakfiyesi, TSMK. Hazine Dâiresi nr.
1 8 1 1 , vr. 5a vd.
30. Divitdâr Mehmed Emin Paşa (öl. 1753), çeşitli devlet
hizmetlerinde bulunduktan sonra 11 Ocak 1750'de
sadrazam oldu. iki buçuk yıl kadar bu görevde kaldık-
dan sonra Hafız Beşir Aga ile arası açılmış ve onun tel­
kiniyle 27 haziran 1752'de azledilerek Rodos'a sürül­
müş, az sonra affedilip Mısır Vâliliğine atanmış, fakat
Kahire'ye gckliği g ü n 1753 yılı mayısında ölmüştür.
Bk. Uzunçarşıh a.g.c. s. 333-34.; Divitdâr Mehmed
Emin Paşa mad., T A .
 136 Dr.Ali Ö N G Ü L
ş â d i ve hisse-mend k e r e m vâfi olub mazhar-ı
m e g â n i m , p ü r ü n e v â l oldular.
P â d i ş â h huceste hisâl hazretleri teşrif bu-
y u r n d u k l a n yevm-i m e z b û r d a b i n â olunacak'
i m â r e t - i â m i r e ve medrese-i l a t i f i n re'y-i rezin
i s â b e t a r â l a r ı ü z e r e mahallerini tashih ve inşâsını
emr ü f e r m â n b u y u r m a l a r î l e Sûk-ı Mâkiyâ'nın
tarîk-ı â m m hizâsîle m u s a m m e m medresenin ense
d ı v a n n d a n yine t a r î k - ı caddeye ve andan h â l e n
m e v c û d Cebeciler KulluQu'na k a r ş u c â m i ' i n havlı
k a p u s ı n a gelince bir i k i mahalle ve zarfında vâki'
b ü y ü t ve tarîk-ı â m m ü z e r i n d e tarafeyn bi'l-cümle
d e k â k î n ve h o r a s a n c ı k â r - h â n e s i ve erâzil-i esâfil
m e m l û kebir bir b e k â r l a r h a n ı ve yine n e k e b â t - ı
e ş h â s â t e ş - z e b â n ile m e ş h û n Kıbleli-zâde H a n ı
üslûb-ı s â b ı k ü z e r e keşf ve mesaha ve ma'rifet-i
ş e r ' î l e fi'at-ı m a ' r ü f e ü z e r e k e m â - k â n a s h â b ı n ı n
h ü s n - i rızâ ve tayyib-i h â t ı r l a r î l e m ü b â y e ' a ve
h e d m olunub a r â z i i m â r e t ve medrese inşâ olun-
dukda ilâ m â ş â - A l l a h u T e ' â l â d e v â m - ı b e k â s î l e
bunca hademe-i vakıf fukarâsı ve talebe-i u l û m
du'âcısı i m â r e t m e ' k e l h â n e s i n d e ve meskenlerinde
sofra-i s i m â t - i i n ' â m S â h i b ü ' l - h a y r â t Ş e v k e t l ü
K e r â m e t l ü Ş e h i n ş â h - ı mu'azzam efendimiz hazret­
lerinin ni'am-ı m e b z û l e - i vakfiyelerinden r û z - m e r r e
t e g a d d î m e v â ' i d e y l e d i k ç e ne mertebe m a z h a r - ı
hayr-i cezîl-i d â r e y n olur ise m e z k û r b e k â r l a r h a n ı
ve K ı b l e l i - z â d e H â n ı a l ı n u b d e r û n i n d e
t e r â k ü m - i z i h â m i k â m e iden n e k e b â t ve e ş h â s - ı
p ü r - n i h â d d a n t a t h î r ve tahliye olundıgı belki re'sen
b a ş k a bir evkâf-ı a z î m i h d â s ve ihyâ olunmak mer­
tebesinde m ü s â v â t - ı hayr oldıgı ezhar m i n e ' ş -
Ş e m s ' d i r . Z î r â b e k â r l a r h a n ı n d a e ş h â s - ı muhtelife
ve Kıbleli-zâde H â n ' ı n d a esirci n â m ı n d a bir a l â y
süfehâ-i bed-nihâd olub üserâ getürmek
b e h â n e s î l e gece ve g ü n d ü z l e r d e o d a l a r ı n d a ve
peykelerinde fuhş-i kabihât-ı m ü s t e z â d ve yevmen
fe y e v m e n sâ'ire-i ş e k â v e t l e r i istidâd bulub etraf
h a v â l i s i n d e d e m - s â z n â l e ve â h iden ehl-i arz-ı
m u v a h h i d î n z â b ı t â n ı î k â z eyledikçe ekseri esirci o l ­
d u k l a r ı n d a n o d a l a r ı m ı z d a olan g ı l m â n ve c e v â r î
esirimizdir diyu ö z r - i setir i r â d î l e z â b ı t â n d a h i
m ü d â f a ' a d a ma'fu ve âciz o l m u ş l a r idi. B u t a r î k ile
o l m a k û l e erâziI-i m e r d û d ve esâfil-i mel'anet-
n e m û d m e s k e n l e r i n d e n i h r â c ve t a r d n â b û d
o l m a l a r î l e f e z â h a t l a r ı n d a n ve gerek â t e ş h a v f ı n d a n
pester rahatda g ü n û d olan ü m m e t - i M u h a m m e d ' i n
ş e b b e n nezûz-i du'â-yı hayırları peyveste-i â s u m â n
olub bir câmi'-i şerif hayriyesi kadar cerîde-i a'mâl-i
h a s e n â t şehriyâr-ı merhamet-i şi'âr hazretlerine â n
b e - â n ücûr-i vefîr sebt itmekle melâ'ik-i k i r â m haz­
retlerinin iştigalde oldukları z â h i r ve n ü m â y a n d ı r .
B â l â d a zikr olundığı ü z e r e m ü b â y e ' a olunan
bi'l-külliye e m l â k h e d m ve tahliye olunub bin yüz
altmış (boş) senesi M a h - ı ....(boş) t â r i h i n d e du'â ve
s e n â olunarak kurbanlar zebh olunub bir m ü b a r e k
s â ' a t d e imâret-i â m i r e ile medrese-i m ü n î f e n i n esas
hufrine m ü b â d e r e t olunub m ü d d e t - i yesirde arzen
y i r m i b i r zirâ' ve t û l e n kırk b i r b u ç u k zirâ' k i terbi'i
s e k i z y ü z y e t m i ş b i r b u ç u k a r ş u n ider. I m â r e t - i
â m i r e ve m e ' k e l h â n e ve fodla furunları ve i m â r e t
k a p u s ı d â h i l i n d e i m â r e t k e d h ü d â s ı ve fodla kâtibi
efendi içün odalar b i n â o l u n m u ş d u r . V e yine kurb-
i ittisâlinde arzen otuz altı zirâ' ve t û l e n dahi otuz
altı zirâ k i , terbî'i bin ikiyüz doksan altı a r ş u n ider
o n i k i b â b talebe-i u l û m o d a s î l e bir d e r s h â n e ve
m e y d a n o r t a s ı n a seng m e r m e r d e n y e k - p â r e ab-
dest içün sekiz lüleli vâsi' bir kebir t a ş tekne ve
b a ş k a d â ' i r e d e ü ç aded m e m ş â ve yine m ü f r e z
mahalde c â m e - ş û y h â n e y i m u h t e v î c â m e - ç â r ş ı bir
medrese-i vâlâ b i n â olunub Cebeciler Kullugı kar-
ş u s ı n d a vâki' câmi'in havlı k a p u s ı h i z â s ı n d a odala­
rın k a p u l a r ı c a m i ' havlısına m e f t û h o l m a k ü z e r e
k a y y i m â n ve m ü ' e z z i n â n o d a l a r ı n k a p u l a r ı ve gel­
d i k ç e i m â m efendiler s â k i n o l m a k içün vâsi' ve
m a t b û ' - r û ş e n odalar inşâ, câmi'in havlı k a p u s ı üze­
rinde b a ş k a k a p u l ı m u v a k k i t a h z î içün t u l â n î bir
oda-i zîbâ b i n â olub ve bunlardan m â ' a d â Sarıkçı­
lar c â n i b i n e olan havlı k a p u s ı t a ş r a s ı n d a bir tara­
fından sebilhâne-i mu'allâ ve bir tarafdan dahi ç e ş -
me-i vâlâ ve M a h m û d P a ş a C â m i ' i ' n i n ç ö r e k ç i ka-
pusuna nâzır k ö ş e b a ş ı n d a olub câmi'-i şerifin hav­
lısı d e r û n u n d a isti'mâl ve istifâde-i u l û m olunur bir
b i - n a z î r k ü t ü b h â n e - i b i - h e m t â inşâ ve envâ'-i kü-
tüb-i nefîse ile z ü m r e - i tâlibîni ihyâ ve yine câmi'in
havlısı o r t a s ı n d a zîrî çâr-lüleli ve bâlâsı fıskiye nev-
vâdî m u s a n n â ' - k â r ve n â d î d e bir ç e ş m e s â r i h d â s
ve yine Cebeciler Kullugu'na k a r ş u bir m u h t a s a r î
her
s a g î r ç e ş m e ile a t ş â n ı iskâ ve b u s û r e t ile h i t â m
n ü m â m ü y e s s e r - ş e d câmi-i şerif nev-tarz ve i m â r e t
ve medrese-i nazîf temellerinden t a h m î n e n d ö r t -
b e ş m â s û r a ^ ^ m â - i t a h û r birkaç mahalden t e f e c c ü r
ve m a h l û d olmak h a s e b î l e ş ü r b e sâlihu'1-Iezzi't-tâm
o l m a d ı ğ ı n d a n kürkcilerin aşağı başında yüksek
bakkal d ü k k â n ı t a h t ı n d a i k i t a ş t e k n e l ü bir ç e ş m e
yapılub üç aded lüleden salma câri olan m â - i h a y â t
h a v â y i c - i nev'-i b e n î A d e m ' d e n gayri m ü r û r ve
u b û r iden h a y v â n â t s e k â olunmagla bâ'is-i t e z k î r
hayr-i kesîr oldıgı b e d î d a r d ı r .
Bi-tevfîki'llâh ve taleben l i m e r z â t i ' U â h i
T e ' â l â b i n â olunan c â m i ' ve i m â r e t ve medrese ve
s e b i l h â n e ve b i r k a ç ç e ş m e bunca h a y r â t - i a z î m e
olunub bu kadar dâ'ire-i v e s î ' a y ı m u h î d ve i d â r e
ider kadar istifa suyun t e d â r i k ve husûl-i p e z î r o l ­
m a s ı c ü m l e d e n e h e m ve akdem belki v ü c û b mer­
tebesi lâbüd ve elzem o l m a ğ ı n b u h u s û s u n uhde­
sinden g e l ü r ise ancak ol g e l ü r deyu merci'-i
e r b â b - ı sıfat ve n â m d â r - ı m e y d â n - ı m e h â r e t olan
h â l e n hassa su n â z ı n A l i A g a her işinde s a d î k - ı
makal ve her halde k â r - d â n s ü t û d e fi'âl olub fenn-i
â b d e h a b î r ve her veçhile mâlik-i hüsn-i tedbir o l -
magla kadr-i istifâ m u k t e z â olan suyun v ü c û d - p e z î r
o l m a s ı m û m â - i l e y h i n gerden sa'y-i himmetine ta'lîk
ve beher hali husule g e t ü r m e s i dest-i i k t i d â r ı n a
31. Masura, akarsu ölçülerinde kullanılan birim ölçüsüdür.
Masuranın hem alt katlan hem de üst katları vardı. Alt
katları: Bir masura dört çuvaldız, bir çuvaldız iki hilâl,
iki çuvaldız bir ikilik. Üst katları: İki masura bir kamış,
dört masura bir lüle, üç lüle bir salma idi. Bu konuda
geniş bilgi için bk. Celâl Esad Arseven, lüle mad., SA.;
M.Z. Pakalın, lüle ve masura mad., a.g.e.
 TARİH-I CÂMl-1 N U R U O S M Â N Î
t a h m î l ve terfik olunub lâkin b i şart-ı â n k i t e d â r i k
i d e c e ğ i s u y u n k i m e s n e y e r a h n e s i ve ahz-i
icrasında bir v e ç h i l e zarar tatarruki olmayub m ü ­
sellem c â r î olmak ü z e r e matlub olundıgını k e n d ü -
s ü n e t e ' k î t ve t e f h i m tavsiye olunmagla m u m a ­
ileyh dahi kendinin bunca eyyam b â h u s û s bundan
esbak H a l k a l u su y o l l a r ı n ı n h i z m e t i n d e k â r -
e z m û d e hareket ve istikâmeti m e ş h û d - i şehriyâr-ı
e n â m ve h â s ve â m olmakdan n â ş î bâiâ-yi d ü ş is­
t i h k a k ı n a hil'at ilbâs olunub h â s s a n e z â r e t i i h s â n
ve ç e r â g - ı t â m o l u n m a k h a s e b î l e bende-i e s t â n
ihtisası oldıgını b u b â b d a dahi izhâr ve i'lân içün
t e k r â r d â m e n gayreti m e y â n h a m i t e bend i d ü b
beş-altı ay kadar k e m â l - i tetebbu' ve tefahhus ve
ü m i d itdikleri mahalleri dâyir ve sâyir olarak h â l e n
e m l â k - ı H ü m â y u n d a n olub v e ç h e n m i n e ' l - v ü c û h
ferd-i vahidin medhali ve e c â n i b d e n k i m e s n e n i n
zerre ve ş e m m e alakası olmayan Linzoz ( j J j J )
karyesi kurbunda vâki' Ferhad P a ş a Çiftligi*^^ d i -
mekle arîf çiftliğin m e n b a ' ı n d a n t e f e c c ü r iden su­
yun zaruri kadar istifasına ve kemiyyet-i mikdanna
kulûb-i i t m i n â n ve devr-i inkılâb-ı zaman ile zaruret
t â r î o l m a k d a n m e ' m û n ve s â l i m i ç ü n s u l a r ı n
k e m â l - i vakt-i kılleti olan A ğ u s t o s e v â s ı t ı n d a vezni
a y â r olundukda t â m m e n ve kamilen o n b e ş masura
âb-ı tâb-ı letafet n i s â b m e v c û d ve cârî oldıgı lede'l-
c u m h û r m u ' â y e n e ve m ü ş â h e d e o l u n d ı g ı n d a n b a ş ­
ka yollarda dahi hafr o l u n a n â b â r - ı l u g u m d a n
inâyet-i B â r î ile su z u h û r idecegi m e ' m û l o l m a ğ ı n
iktizâ iden m ü h i m m â t , malzeme ve h i y â m ve m ü -
te'addide ve bir matbah cergesi teheyyi' ve â m â d e
ve yedi-sekiz m ü t e b a s s ı r m u ' t e m e d â n ve bir nefer
haseki ve b i r k a ç h a r b e c i y â n ve yedi-sekiz katar-ı
e s t e r â n ve hizmetde olanlara rü'yet ve işlerinde
m ü s â r e ' â t içün bir sakallı adam ve m u h a r r i r kâtib
ta'yin ve tahsis ve b â l â d a evsâfı ş e r h olundıgı ü z e r e
icrâ-yı hak ve sadakatde cesur ve her m e ' m û r oldı­
gı işlerde m u k a d d e m ve g a y y û r olan nâzır m û m â -
ileyh c ü m l e n i n ü z e r i n e e m â n e t ve n e z â r e t idüb ve
s â ' i r l e r i b i - i s r i h i m m û m â - i l e y h i n rızâ-i c û y - i
h a v â d â r î olmak ü z e r e her birine te'kît ve h u s û s e n
küllîsi bir dâşte-i d ü ş vedî'ati olduktan sonra g ö r e ­
y i m seni vâcibe-i gayret hamiyet m u k t e z â s ı ü z e r e
ne veçhile sa'y ve i h t i m â m idersin ve bu binyüz alt­
m ı ş altı senesi M â h - ı C e m â z i y e l e v v e l i ' n i n o n d ö r -
d ü n c i İ s n e y n g ü n ü (19 M a r t 1753) sâ'at-i eymen-
de bed'i ve su yolcular k e t h ü d â s ı ve bölükbaşılar ve
su y o l c ı u s t a l a r ı ve l a g a m c ı a r n a b û d l a r ı ve
r e n c b e r â n n e f e r â t ı ve c ü m l e m ü b â ş e r e t î l e suyu
m e n b a ' ı n d a n ahz ve hafr-i â b â r a m ü b â d e r e t olu­
nub Edirne Kapusu'nda H i s â r ı c a ' y a gelince hafr-i
l u g û m ve k a n a v â t - ı m a h s u s a s ı n d a n b a ş k a ta'yin
olunan m ü s l i m ve bir nefer z ı m m î taşçı ma'rifetîle
a ' m â m o l u n m a k ü z e r e y ü z neferden m ü t e c â v i z
s e n g - t r a ş â n ustaları hasbe'l-iktizâ üç mahalde
kûfeki t a ş ı n d a n y e k - p â r e s o m m u s a n n a ' - k â r ve
â h a r mahalde misli n â d i r e su terâzüleri inşâ ve y i ­
ne H i s â r ı c a ' d a n d e r û n - i istanbul'da m a h a l l â t - i
a d î d e y e d a h i vasf o l u n d ı g ı ü z e r e altı aded su
t e r â z ü l e r i k i , b i r i K a r a g ü m r ü k ' d e ve b i r i Sultan
M e h m e d H â n Câmi'-i şerifi'nin D e v e h â n ı tarafında
137
olan havlı k a p u s ı n ı n n e r d b â n a y a ğ ı dibinde, biri
dahi Kıztaşı H a m a m ı ' n m ö t e t a r a f ı n d a vâki' D ü l g e -
roglu C â m i ' i kurbunda, b i r i dahi alt S a r a ç h â n e
Kullugu'nun d ö r t y o l a ğ z ı n d a , biri dahi A c e m o g l a -
n ı M e y d â n ı ' n ı n dörtyol m e y â n ı n d a , biri dahi Sarık­
çılar içinde.
B u zikrolunan mahallerde altı aded kûfeki
t a ş ı n d a n k â r g î r som bi-misil su t e r â z ü l e r i inşa olu­
nub m e z k û r t e r â z ü l e r i n elbetde ibnâsı m u k t e z â o l -
dıgına g ö r e e d n â b e h â n e ve sehl teklîf ile belki lâ-
ş e y m a k û l e s i n d e n addolunmak ile m a t l û b o l u n a n
mahaller m e c c â n e n zabt ve ibnâ olunmak m ü m k i n
iken ç ü n k i bu vakte gelince h a y r â t - ı aliyye'ye m ü -
te'allik gerek icârât ve gerek m ü h i m m â t ve gerek
sâ'ir m u ' â m e l â t d a k â ' i n e n m i n kâ'in ferd-i v â h i d i n
miskâl-i zerre hayât-ı d ü n y a d a değil yevm-i c e z â d a
dahi iddi'â ve t a l e b k â r alacak maddeleri o l m a d ı ğ ı n ­
dan bunda dahi istihlâlî olub taraf-ı h a y r â t d a k i ­
m e s n e n i n a l a k a s ı o l m a s u n i ç ü n her m a h a l d e
iktizâsına g ö r e , vakıf arsa ise mütevellisi bulunub
bedel-i ferâgı meb!ag-ı vâfiye ile irzâ veya temes-
sük-i t e m l î k , eger vakıf olmayub birinin zabt ve ta­
sarrufunda ise a n ı dahi sahibinden tayyib-i h â t ı r ve
m e m n û n i y e t ile iştira o l u n u b minvâl-i m u h a r r e r
ü z e r e t e r â z ü l e r suret-i d â d e Sedefciler'de A t î k A l i
P a ş a C â m i ' i ' n i n n e r d b â n a y a ğ ı dibinde m u k a d d i ­
m e n su gelmezden evvel m a h s û s b i r h â n - ı k e b î r
a r s a s ı iştirâ ve arîz-ı a - n î k vâsi' su hazinesi b i n â
olunub teheyyi o l u n m u ş i d i . K a n a v â t - ı m a h s û s a ile
su felüb h a z î n e - i m e r k û m e c e r e y â n itdirildikden
sonra hazsineden dahi b e r - m û c i b - i taksim gidecek
yolları hafr ve k â r g î r y a p ı l u b k u r ş u n b o r u l a r ı ferş
ve ba'de'l-itmâm câmi'-i şerîf a b d e s t h â n e l e r i n e ve
sebile ve medrese ve i m â r e t ve ü ç aded ç e ş m e l e r
ile sâ'ir iktizâ iden mahallere tefrîk ve t a k s î m e n
icrâ itdirilmişdir.
A h v â l i zikr ve tafsil o l u n a n m â - i m e r k û m
m â d d e - i c e s î m ve re'sen ahz ve icrâ itdirilmekle
m a s â r i f - i külli o l u b h a y r â t - ı c e l î l e n i n d e v â m ve
istimrâr-ı n i z â m ı ve â m m e - i n â s ı n bâ'is-i h a y â t ve
def'-i a t â ş ı ancak icrâ itdirilen su dest-i t e t â v ü l d e n
m a s û n ve dahl-i ta'diyatdan sâlim o l m a ğ a m u h t â c
o l m a ğ ı n her ne kadar sa'y-i t â m ve b e k â - y i
i c r â s ı n a dikkat ve i h t i m â m olunsa i h t i m â ve
s i y â n e t i n e m ü r â ' â t idenler nâ'il-i h a y r - i k e s î r i
d ü n y e v î ve m a z h a r - ı cezîl-i u h r e v î o l d ı g ı n d a n
A ğ u s t o s e v â s ı t ı n d a m ü v â z e n e ve a y â r olundukda
o n b e ş m â s û r a m â - i lezîzin m e v c û d câri oldıgı m u ­
kaddem ma'rûz-ı rikâb-ı m ü s t e t â b o l d ı g ı n d a n b a ş k a
suyun h i t â m m e c r â s m d a câmi'-i h ü m â y u n havlısın­
da â r i y e t e n ihdas o l u n a n havz ü z e r i n e m e r m e r
tekne konilub vaz' olunan lülelerden ol m i k d â r bel­
ki ziyâde câri oldıgı teşrif buyurulmagla mahallinde
32. Ferhatpaşa Çiftliği, bugün Bayrampaşa ile Esenler ara­
sında kalan mevkidedir. Ferhat Paşa ( Ö . 1 5 9 5 ) , III. Mu-
rad ve III. Mehmed zamanlannda iki defa sadrazamlık-
da bulunmuş ve savaşlarda büyük başarılar göstermiş
vezirlerdendir. Hakkında geniş bilgi için bk. ibrahim
Alâeddin Gövsa, M e ş h u r A d a m l a r , I I , 4 8 8 ; Ferhat
Paşa mad., T A . ; Şemseddin Sami, Ferhat Paşa mad.,
Kamusu'l-A'Iam.
 138 Dr.Ali Ö N G Ü L
dahi m a n z û r - i m ü l û k â n e olub re'yü'l-ayn
m ü ş â h e d e - i cihân-bânî buyurulmuşidi. Lâkin bu
â b - ı t â b m â n e n d - s e k r l e t â f e t - n i s â b hassaten
m e ' h û z ve r e s e n salimen mecra olub ilâ m â ş â - A l -
lahu T e ' â l â c â r î o l d u k ç a l ü z u m u n a " ve gerek turuk-i
m a h s û s u n a a h a r d a n v e ç h e n m i n e ' l - v ü c û h ve
e c â n i b d e n sebeben m i n e ' l - e s b â b ne su idhâl ve ne
bir tarîkile ifrâz olub m e n b a ' ı n d a n t â mahall-i mas-
r u f a s ı n a gelince r e s e n ve m a h f û z s â l i m e n icrâ
o l u n m a k b â - h a t t - ı H ü m â y u n d ü s t û r u ' l - a m e l oldı-
g ı n d a n u h û d ş u r û t ı m a s û n ve ba'de zaman kîl
k â l d e n m e ' m û n o l m a k içün a ' l e m ü ulemâ'i'l-kirâm
ve m ü f e t t i ş â n - ı zevi'l-ihtiram ve ricâl-i H a r e m e y -
ni'ş-Şerîfeyn ve ba'zı h a c e g â n - ı divân muksem ma­
hallinde bi-ecme'ihim m e v c û d olub c ü m l e n i n
re'yü'i-ayn m a n z ü r ve m e ş h û d i oldukda lede'ş-şer'i
s ü b û d ve k u y û d ı m e r b û t o l m a s ı e m r - i H ü m â y u n
o l m a ğ ı n b i n â e n alâ zâlik h â l e n S a d r - ı A n a d o l u
F a z î l e t l ü V e l i y y ü d d i n Efendi hazretleri ve haslar
kadısı S e m â h a t i u Efendi ve m a h k e m e b a ş k â t i b i
M e h m e d Efendi ve Ş e y h u ' l - I s l â m ve sadr-ı a'zam
ve H a r e m e y n i ' ş - Ş e r î f e y n ve b o s t â n i y â n müfettişi
efendiler ve k â t i b â n efendiler h a z e r â t ı ve â m e d c i
k a r ı n d a ş ı Yusuf Efendi hazretleri ve s â b i k a n aga
kitabetinden munfasıl divân h â c e g â n ı n d a n Osman
Efendi ve Abdullah Efendi ve T o p h a n e l i M e h m e d
Efendi ve gayrihi ve H a r e m e y n evkafı mütevellileri
ve evkâf-ı s e l â t î n kâtibleri ve r û z n â m e c i l e r i ve H a ­
r e m e y n k a l e m i hulefâsı ve k î s e d â r ı ve â r e m e y n
m u k â t a ' a c ı s ı Efendi ve h â s s a su n â z ı n aga ve su
yolcular k e t h ü d a s ı ve evkâf-ı s e l â t î n bölükbaşıları
ve su yolcı ustaları ve o l h a v â l i d e olan hadâyik-i
h â s s a u s t a l a r ı ve b ö l ü k b a ş ı l a r ı c e m m ' - i gafîr ve
cem'-i k e s î r cem'iyetinden m â ' a d â bina o l u n a n
N u r u o s m â n î Câmi'-i ş e r i f i n i n cevânib-i erbe'asmda
d ü k k â n ve t i z g â h a s h a b ı olan bi'l-cümle sunûf-i
s a n â y i ' ve ehl-i h ı r f e t d ü n y ü z elliden m ü t e c â v i z sa­
rıkçı ve d ü l b e n d c i ve s a r r â c ve m û y - t â b ve a t t â r ve
m a n â v ve sâ'ir m â ' l û m ve m e c h û l tevâbi' ve levâhık
ile b i n d e n m ü t e c â v i z olub m e z k û r Ferhad P a ş a
Çiftliği c i v â r ı n d a b i r k a ç mahalde kurulan h ı y â m - ı
m ü t e ' a d d i d e d e n b a ş k a efendiler h a z e r â t ı içün o n i k i
h a z i n e l ü hayme-i k e b î r d e zabt-ı zaman ve cilve-
g â h h ı y â m olundukdan sonra D e r v i ş Efendi taraf­
l a r ı n d a n u m û m içûn t e r t î b olunan pilâv ve zerde
ile usûl-i erbe'a olan t a ' â m ve h u s û s içün teheyyi
o l u n a n et'ame-i n e f î s e b a ' d e ' t - t e n â v ü l c u m h û r - i
c e m â ' a t ile n e h z a t - k ı y â m ve suyun m e n b a ' ı n d a n tâ
Edirne K a p u s ı n a k a r î b mahalle gelince mukasse-
m ü n b i h i mukassem ale'l-infirâd erâ'it ve n e z â r e t
ve her bir mukassemin ü z e r i n e nüzûl ve d e r û n u n a
duhhul olunub m e v c û d suyum sebt ve kayıd iderek
icmal olandan sonra mukaddemen rikâb-ı
k â m y â b e arz ve i'lâm olunan sudan m ü t e z â y i d Fer­
had P a ş a ' d a n lagm-ı k e b î r e gelince katmalardan
sekiz m â s û r a m â - i lezîz d a h i h a s ı l olub a s l ı n a
z a m m ve ilhak ile m e c m û ' i y i r m i ü ç m â s û r e m â - i
latîf m ü c t e m i ' oldıgı ve eyyâm-ı sayf şiddet ve vakt-
i kılletde bundan a ş a ğ ı noksan o l m a y a c a ğ ı lede'ş-
şer'i ve inde'l-cumhûr zâhir ve cümle
m ü v â c e h e s i n d e bahir ve m ü b e y y i n olduktan sonra
m e c m û ' n u n re'yi n e z â r e t ve i ş h â d - ı i r â y e t l e r i
m û c i b i n c e haslar nâ'ibi efendinin arz ve i'lâmına
m ü f e t t i ş efendiler h a z e r â t ı i m z â idüb m e m h û r ve
m e m z â i'lâm t e k r â r m a n z û r u H ü m â y u n oldukdan
sonra hîn-i iktizâda ibrâz ve ihticâc içün Haremey­
ni'ş-Şerîfeyn kalemi k a p u d â n ı c e r â y i d i n d e nigâşte-i
siciU-i sakk ve kayıd ile resîde-i hüsn-i h i t â m ve su­
y u n keyfiyet-i h u l â s a s ı b u m a h a l d e m ü n t e h i - i
kelâm olmuşdur.
B u maddenin haremine sebt ve kayıd olun-
dıgı g i b i e b n i y e - i h a y r i y e n i n m ü b â ş e r e t i n d e n
h i t â m ı n a d e ğ i n ber-vech-i muharrer m ü b â y e ' a olu­
n a n e m l â k ve bi'l-cümle a r â z i M a h m û d P a ş a ve
Ayasofya-i K e b î r ve F â t ı m a H â t û n ve A b d ü s s e l â m
ve Arakiyeci ve Ş î r - m e r d ve sâ'ir evkâf-ı m ü t e f e r ­
r i k a d a n olub m ü b â y e ' a o l u n d u k d a n sonra işbu
N u r u o s m â n i Câmi'i H ü m â y u n evkafına t a s h î h
olundukda a l ı n a n evkâf-ı m e z k û r î n i n m ü ş â h e d e
i r â d ı n a ve gerek f e r a ğ ve intikâl ve m a h l û l - i
t a y â r â t ı n a v e ç h e n mine'l-vücûh zarar t e r t î b ve za'af
târî o l m a m a k içun evkâf-ı H ü m â y u n a t a s h î h olu­
nan a r â z î d e n evfer ve eşref T a y f û n S a r â y ı ve Emi­
ne Sultan S a r â y ı ve sâ'ir mahallerde olan arâzi ile
b â - h a t t - ı H ü m â y u n v e y â f e r m â n - ı âlî vech-i şer'î
ü z e r e istibdâl olunub evkâf-ı m e z k û r î n mütevellile­
r i n e def'u ve t e s l î m ve v a k ı f l a r ı n a t a h s î s ve
m e c m û ' i hucec-i şer'iyye olundukdan sonra oldahi
Haremeyn-i Muhteremeyn sicillâtına tescîl ve hîn-ı
iktizâda nazar ve m ü r â c a ' â t o l u n m a k içün b a ş k a
c e r î d e y e sebt ve kayıd itdirilüb Müfettiş-i Evkâf-ı
H a r e m e y n olanlar tarafında hıfz o l u n m u ş d u r .
Câmi'-i şerif m ü l h a k a t ı olan ebniyenin keyfi­
yet-i m e s â h a s î l e tarîk-ı istihkâmı ber-vech-i ihtisar
b â l â d a t a s r î h o l u n m u ş i d i . M ü h i m m â t - ı lâzimesinin
ne m a h a l d e n t e d â r i k o l u n d ı g ı ve ne v e ç h i l e
i h t i m a m olunub husûl-i p e z î r olundığı tafsîl olun­
maz ise dahi her maddesinden birer nebze t a h r î r
o l u n m a k m ü n â s i b - i fehm olunmagla t a s t î r a ş u r û '
olundı.
Ebniye-i m e r k û m u n a'zam-i l e v â z i m e s i n d e n
olan ahcâr-ı mermer cezîrg-i Marmara'dan ve kûfe-
ki M a k r î h o d a ve Davud P a ş a S a h r â s ı ' n d a olan
ocaklardan ve od taşı"^^ K a r a m ü r s e l n â m kasaba
havâlisi ve civâr kazalarn ( o - ^ ^ ) kat' ve ihıâc ile
hâsıl olub Marmara'da k e b î r ve vasat o n aded m i k -
darı t a ş nakline m a h s û s kayıkları olmagla sefâyin-i
m e z k û r ö t e d e n b e r û ancak m e r m e r a h c â r t a h m î l
ve nakil idegeldiklerinden câmi'-i H ü m â y u n binâsı
dahi z u h û r itdikde a l e ' d - d e v â m a h c â r nakil idüb
lâkin işin ta'cîli ve amelenin kesreti s e b e b î l e t a ş
yetişdiremediklerinden zarûretden nâşi Asitâne'de
olan sefâyin dahi ta'yin olunub g ö n d e r i l e c e ğ i bu
tarafda olan sefâyin re'islerinin ma'lumlan oldukda
ba'zı m ü l â z a l a r ı s e b e b î l e ibtidâ-i emirde h u ş û n e t
i z h â r m u ' â m e l e s i n d e o l m u ş l a r i d i . H e r ne hal ise
bir defa gidenler bir g ü n d e varub h e n ü z kendine
n i z â m virmeden bilâ te'ab ve sefine h u d d â m ı b i -
33. Od taşı, ateşe dayanıklı ve yandığı zaman kireç olma­
yan bir çeşit taştır. Bk.Arseuen, Taş mad., S A .
 TARlH-1 CÂMl-1 N U R U O S M Â N Î
m e ş a k k a t a h c â r ı t a h m î l ve irtesi g ü n g e l ü b p â k ve
c e d î d zolota^'^ navi sefinesi virildigini g ö r d ü k d e
gayri nevbete bakmayub g i t m e ğ e k e n d ü l e r i tâlib
ve r â g ı b o l u r l a r i d i . Z i r â c e z î r e - i m e r k u m
 s i t â n e ' y e k a r î b olub b u tarafdan sefine vardığı
s â ' a t V o y v o d a s ı n ı n m e ' m û r ve m ü b a ş e r e t i n d e n
b a ş k a bina t a r a f ı n d a n m a h s û s bir t a ş ç ı kalfası
ta'yin olunub m e s f û r u n işi ancak giden sefineyi eğ-
l e n d i r m e y ü b vardığı gibi t a h a m m ü l ü n e g ö r e a h c â r ı
vaz' ve t a h m î l ve evvel b i - e w e l b a n d - b â n g ü ş â y
a z î m e t itdirmek i d i . Giden sefine re'islerini ve ge­
rek tâyifesini hacet o l m a d ı ğ ı n d a n k a f a n işe y a p ı ş -
d ı r m a y u b taraf-ı binadan c ü m l e â l â t ve iktizâ iden
makara ve m ü h i m m â t hâzır ve m ü h e y y â olmagla
taşçı kalfası istîcâr eylediği adalı keferesîle sefâyin
vusûl buldıgı gibi bir i k i s â ' a t i n zarfında a h c â r - ı
m e v c û d i t a ' c î l e n t a h m î l ve t e k m î l oldukda e c n â s
t a ' d â d ı n ı m ü ş i r yedine ilm-i haber virüb m ü ş â ' i d
e y y â m ve h e v â ile bir yelken küşâdı m ü d d e t i n d e
 s i t â n e ' y e v ü r û d ve b u tarafda daha harbeci
m ü b â ş e r e t î l e ihracına m ü s â r e ' a t olunub beher
zirâ'ına birer rub' ü c r e t navlını bilâ nizâ'ın velâ
m u ' â n z a t i n c e d î d k u r u ş re'isleri yedlerine teslim
o i u n m a ğ l a b ö y l e m ü n â s i b pazarlığın lezzeti dama­
ğına izâka olundukda h e m e n şimdi yine gideyimmi
deyu b i r i b i r l e r i n i t e k a d d ü m e ricâ ve z e h â b ı n a
h a v â h i ş g e r olurlar idi.
E'âcib-i u m u r d a n d ı r k i , sekiz senede umûr-ı
ebniye içün a h c â r - ı m ü t e n e v v i ' a ve k e r â s t e ve ho­
rasan ve t u ğ l a ve bunca k u r ş u n ve ham t i m û r ve
sâ'ir m ü h i m m â t m u k t e z â içûn Ü s k ü d â r â t e ş
kayıklan^^ ve iskelelerin m a ' û n e l e r i ve K a r a m ü r s e l
ve Cezîre-i M a r m a r a ' n ı n k e b î r ve vasat kayıkları ve
İzmir sefineleri ve b â h u s û s Karadeniz'den âlât-ı
h â m ve kendir ve k e r â s t e nakliçûn ta'yîn olunan
( ) sefineleri sâl-i m â h i y e d e d i r . "Yenka-
tı'u lyâb ü zihâbin ebeden ve li'llahi" b e r - m u k t a z â -
yı h e v â h e z â r kere ş e d î d furtunalara t e s â d ü f idüb
sâ'ir gark olan sefâyin gibi b u n l a r ı n dahi geşti-i
vücûdları bâd-i muhalif ile fetâde-i g i r d â b rihlet ve
gavta hor lücce-i hasret olmak mertebesine varub
re'isleri dahi m u r t a b ı t - ı hayatdan kat'-ı peyvend
emel itmek ü z e r e iken hayrât-ı celîlenin âsâr-ı hiz-
met-i hayriyesi h ü r m e t i n e bir kürekli kayığın dahi
telef ve zâyi' oldıgı vâki' o l m a m ı ş d ı r . H a t t â keraste-
ci t ü c c â r l a r ı n d a n T i r y a k i H a c ı M e h m e d dirler bir
kimesne var idi. Bir sefinesi g â y e t k ö h n e ve amel-
m â n d e olub bu b a h â n e ile t e c d î d itdirmek dâ'iyesi-
ne d ü ş ü b re'isi ile m a ' h û d â n e t e n b î h ider k i , " bu
sefineden gayri h a y ı r y o k d u r . M a r m a r a ' d a n t a ş
t a h m î l ve d e r y â y a çıkdıkda g e l ü r iken elbetde açı-
lub g â r k olacağı zâhirdir. H e m e n sen ve tâ'ife san­
dala atılub t a ş r a çık. Sefine gark oldukda bundan
a'lâ fırsat olmaz. T e c d î d i n i iddi'â idüb merhameten
beş-altı k î s e a k ç e ihsan ve bu t a r î k ile cedidine
mâlik oluruz" deyu sefîne-i m e z k û r i g ö n d e r ü b her
vakit ve beher hal su ider iken bi-emri'llâhi T e ' â l â
ol seferde su dahi i t m e y ü b m a s m û b e n bi's-selâme
geldikde ba'dehu â h a r k e n d ü h u s u s i ç ü n Iznikmîd
Körfezi'ne g ö n d e r ü b h e n ü z Maltepe'ye varmadan
139
garîk-ı bahir olmagla bu ahvâli i s t i g r â b e n ba'de'l-
vuku k e n d ü insaf idüb geldikde haber virdi.
Y i n e sadedimize gelelim, b u v e ç h i l e ale'd-
d e v â m a h c â r - ı m e r m e r nakil itdirilür iken ve Nak-
r i h o d a t a ş ç ı l a r ı n a d a h i t a ş ı n kat' ve i h r a c ı n d a
t e h â v ü n i t m e m e l e r i ç û n m a t l u b l a r ı n d a n ziyâde pe­
şin a k ç e l e r i virilüb ve b i r k a ç defa istid'âları ü z e r e
her Arnabudluk v i l â y e t i n d e n m a t l u b l a r ı olan taşçı
ustaları ve rencber amelesi ihzâr ve n e f e r â t ı iksâr
ve bundan b a ş k a h a y v a n â t almak i ç ü n ve a r â z i
alub m ü c e d d i d e n t a ş o c a k l a r ı k ü ş â d e eylemek içun
s e r m â y e ve her v e ç h i l e i'ânet-i külliye o l u n m a k
h a s e b î l e yedi-sekiz senenin z a r f ı n d a n berren her
g ü n kırk-elli m a h a r a b a s ı ve bahren Ü s k ü d a r ' ı n at
(ateş) kayıkları ve iskelelerin k e r â s t e m a ' û n e l e r î l e
a h c â r - ı kûfeki nakil itdirilmişiken kezâlik K a r a m ü r ­
sel t a ş ç ı l a r ı n a dahi sibâk-ı m e ş r û h ü z e r e envâ'-i
i h t i m â m - ı t â m olunub a n l a r ı n dahi m a h s û s ' ( ı j j l ) ,
t a ş kayıkları istîcâr olunan sefâyin ile m ü d a r A o d
t a ş ı nakil iderler iken bu ü ç m a h a l d e n m â ' a d â
ba'zsı m e t r û k ve na t a m â m ebniyeden f ü r û h â t
o l u n d u k ç a b a h â s î l a iştirâ olunan e c n â s - ı a h c â r da­
h i katî vâfirce olur. Bunlardan mârru'z-zikr ü ç ma­
halden sefâyin-i m ü t e ' a d d i d e leylen ve n e h â r a n
ale't-tevâlî g e l ü r iken yine binâ amelesine t a ş yetiş-
dirmege acz mukarrer idi. H a t t â rûz merre sefâyin
ve arabalar ve iskelelerden sırık ve kızaklar ile
h a m m â l a n m getürdikleri a h c â r h e n ü z binâya
duhûl itdiği sâ'at taşçı ustaları ve n e f e r â t ı "sen alur-
sın, y o k ben a l u r u m " deyu m ü n â z e ' a l a r ı d u r û b
ş ü k û m e m ü ' e d d î olub beyinleri tefrîk ve tevfîk
olundıgı ç o k vâki' olmagla gayri ne mertebe a h c â r
sarf olunub ve amelenin ne mertebe kesretde oldı-
gı bu makaleden m i n vech m a ' l û m olur.
M ü h i m m e - i lâzime-i m ü s t a ' ç i l e d e n biri dahi
t i m û r - i h â m ve k u r ş û n o l u b b i n a n ı n h î n - i
m ü b â ş e r e t i n d e h â m t i m û r ' u n kıyyesi onbir b u ç u k ,
o n i k i , o n ü ç a k ç e y e olub ve k u r ş u n u n k a n t a r ı dahi
sekiz ve dokuz k u r u ş a t ü c c â r î beyninde bey' ve
ş e r â olunur iken m e c m û ' i t ü c c â r î z a b t ı n d a m e v c û d
ve m ü d d e h a r olanı ve bir tarafdan sefâyin ile gelüb
g ü m r ü k d e n ç ı k a n timurı zabt ve iştirâ o l u n d u k ç a
A s i t â n e ' d e bir v e ç h i l e b u l u n m a d ı ğ ı n d a n v ü c û d ı
i'tibâr ile izzet s â r î ve t e d â r i k i n e usret ve s u ' û b e t
târî olmagla â k ı b e t ü ' l - e m r Samakov ve Kavala ve
sâ'ir t i m û r hâsıl o l a n mahallerden râyic fi'l-vakt
î c â b iden b a h â s ı ahd-i nakdin a s h â b m a virilmek
ü z e r e Derviş Efendi t a r a f ı n d a n m u ' t e m e d ü n - a l e y h
sadâkat-pîş ve h a y r e t - e n d î ş o l a n a d a m l a r a
t a h r î r â t - ı e k î d e ile h a v â l e eylediklerinden kemâl-i
ihtiyâd ve bu t a r î k ile bir kimesneye unf ve cebir
ve r e n c î d e ve r e m î d e olunmakdan s i y â n e t ve em­
niyet içün Kavala dizdârı ve ol havâlinin z â b ı t â n ı n a
h i t â b e n f e r m â n ve m e k â t i b ile tavsiye olunub ve
yine  s i t â n e ' d e n b u l d u k ç a pey-der-pey alındıgın-
34. Zolota, Lehler'in zolota adlı paralarına benzetilmek su­
retiyle eskiden basılmış paralardan birinin adıdır. Gü­
müş olan zolota otuz para değerinde idi. Bk. M.Z.Pa-
kalın, zolota mad., a.g.e.
35. Kayık çeşitleri için bk. Arseven, kayık mad., S A .
 140 Dr.Ali Ö N G Ü L
dan b a ş k a Kavala canibinden dahi b i r k a ç defa
y ü z b i n vakiyye t î m û r - i h â m m ü b â y e ' a olunarak
h i t â m - ı u m û r a d e ğ i n ve'l-hâsıl m ü b â y e ' a s m d a n
keff-i y e d o l u n m a y û b s u ' û b e t ve gerek suhûlet-i
avn-i inâyet-i H a k ile h u s û l i n e i m k â n ve resîde-i
h i t â m ı n a lutf-i kerem-i M e n n â n r e v â - d e ş t e - i ben-
de-i isyan oldı. L â k i n k u r ş u n buna kıyâs olmayub
ancak Bilâd-ı Efrenc'den gelmegile Frenk tâ'ifesi
ise keyfiyetleri m a ' l û m bir h a ş î n kavimdir. K e n d ü -
lerine m a h s û s bir m e t â ' oldıgı ecilden istedikleri
b a h â y a insâfma virüb bu gabn-i fâhiş b a h â y ı n i ç û n
istersin d e y û cebr ve kahr o l u n m a y û b â h a r mahal­
den t e d â r i k i n e dahi dest-res m ü m k ü n olmagla yine
h e z â r uslûb-i mustahsine ile  s i t â n e ' y e gelenleri
s i m s â r dellâlları ma'rifetîle beher k a n t a r ı onbir, o n
iki ve bu refû o n i k i b u ç u k k u r u ş a de'gin ve izmir'e
gelenleri dahi v o y v o d a s ı ve a'yân-ı belde ma'riftîle
ne h â l ise m ü b â y e ' a ve za'af b a h â i a n m u r â d itdik-
leri a k ç e d e n ber-vech p e ş i n virilüb ve navi sefine­
leri taraf-ı binadan b a ş k a c a e d â olunub m ü v e k k i -
len ale'llâh ceste ceste sefâyine t a h m î l i t m e ğ e sefi­
ne re'isleri "mîrî m a l d ı r yolda bulda ma'âze'llâh bir
kazaya ugrrar ise m u t a z a r r ı r oluruz" d e y û ictinâb
ve k u r ş u n irsâl idenler dahi bu m a h z û n t a h r î r e n
işrâb i t m e l e r î l e m û m â - i l e y h Derviş Efendi "benim
inâyat-i ve kerem-i H a k k a her v e ç h i l e i'timâdım
olub hafaza'llâh bir k a z â olmak lâzım g e l ü r ise
şehriyâr-ı b ü l e n d i'tikâd hazretleri anda dahi m e ' c û r
olurlar. M â n i ' değil, her halde s e l â m e t ve g a r â m e t
m a k b u l d ü r . " deyu i s t î m â n b u y u r m a l a r î l e ceste ces­
te c ü m l e s i g e l ü b teslim ve minvâl-i m e ş r û h ü z e r e
bu k u r ş u n h u s û s i dahi husûl-pezîr o l m u ş d u r .
V e c ü m l e - i m ü h i m m â t d a n biri dahi e c n â s - ı
keraste olub ibtidâ b i n â n ı n temeli y i r m i d ö r t a r ş û r
ka'r-ı zeminden vech-i arza ç ı k ı n c a i'mâl o l u n a n
amele'i t o p r a k b a s t ı m n a m a k içün cevânib-i erbe'ası
b i t ü n ve v e r d n â r - ı k e b î r ve keraste-i g i r â n ve ç â s e
s ü t ü n ile sed-bend olunub rıhtım o l d u k ç a keraste-i
m e z k û r d e r û n - i e s â s d a m e t r û k ba'dehu b i n â yer
y ü z ü n e ç ı k û b her ü ç e r a r ş û n b â l â y a su'ûd itdikce
d â ' i r - m â d â r iskeleler kurulub ve kurılan iskelelerin
dikilen direkleri c ü m l e v e r d n â r - ı kebirden ve tahta
yerine d ö ş e m e s i çifte t o p a ç ve istefân omurgasin-
dan o l u b arzen b e ş e r - a l t ı ş a r a r ş u n a r î z iskeleler
b i n â n ı n i ç e r ü s i n d e n ve t a ş r a s ı n d a n b ü t ü n b i n â y ı
i d â r e ve istî'âb itmekle zeminden b â l â y a varınca el-
lidört b u ç u k a r ş û n kaddi o l a n b i n â n ı n her ü ç e r
a r ş û n menzilinde d e r û n e n ve b î r û n e n b a ş k a b a ş k a
onsekiz tabaka o l m a k ü z e r e iki kat iskele kurilub
ve b u n d a n m â ' a d â c e v â n i b - i e r b a ' a s ı n ı n h e r
c â n i b i n d e y i n e tarafeyn o l m a k ü z e r e yedi-sekiz
mahallin de iskele nerd-banları inşâ olunmagla v e l ­
hâsıl câmi'-i şerîf keraste içinde mestur ve p e n h â n
oldığı o l vakit m a n z û r i olanlara hafî değildir.
B u n d a n m â ' a d â k ü t ü b h a n e ve imaret ve
medrese ve sâ'ir ilâve-i m ü l h a k â t ı olan ebniye dahi
b u t a s r î h a t d a d â h i l olub buna k ı y â s o l u n m a ğ ı n
mikyâs-ı aleyhin t e k r â r ı mûcib-i e t n â b o l d ı g ı n d a n
gayri tafsile h â c e t k a l m a y û b ve zikr olunan iskele
ve nerd-banlann her biri iktizâ-yı h â l e g ö r e kurilub
b o z u l d u k ç a ş i k e s t e ve kat' izâ'at olunan v e r d n â r - ı
k e b î r ve omurga-i istefân ve kemerler k a l ı p l a n ç u n
ve ameleyi nüzûl-i e m t â r d a n li-ecli'l-muhâfaza sun­
d u r m a içûn ve bunlar h e d m ve t e c d î d o l d u k ç a
m a ' r û f o l a n e c n â s - ı keraste b â - h u s û s m e s â m i r - i
m ü t e n e v v i ' a n ı n h a d d î h a s r î e n d â z e - i t a ' d â d ve
e v z â n d a n b î r û n oldıgı vâreste-i zahirdir.
V e câmi'-i şerîf temelden kurtılub t a ş ferşine
ve a h c â r h e m - v â r ı n a m ü b a ş e r e t olundıgı tarihden
k i , b i n y ü z altmışbir senesi Mâh-ı Şevvâli'nden d ö r t
ay sonradır."^^ 0 1 d ö r t ay z a r f ı n d a yalnız hufr-i
e s â s içün b i n nefer m i k d a r ı r e n ç b e r ve lağımcı ve
b i r k a ç nefer n e c c â r ve d ı v a r c ı işler i d i . G a y r i
i t m â m ı n a d e ğ i n m ü s l ü m â n t a ş - b a ş ı s ı ve k â r -
h â n e c i s i ve m ü s l i m taşçı n e f e r â t ı n d a n m â ' a d â ke­
fere taş-başısı ve b e ş nefer k â r h â n e c i l e r i ve z ı m m î
s e n g - t r â ş â n n e f e r â t ı sekiz y ü z , dokuz y ü z nefer
iken y e v m e n fe-yevmen m ü t e z â y i d o l d u k ç a sâ'ir
sunûf-i ameleden b a ş k a yalnız taşçı g ü r û h i bin üç-
yüz elli nefere baliğ olub h a t t â k e m â l - i i h t i m â m - ı
dikkat ve işin h i t â m ı n a m ü s â r e ' a t içün Anadolu'da
A z e r b e y c â n ve K a y s e r i y e ve K a s t a m o n i ve
Iznikmîd ve h a v â l i l e r i n d e n ihzâr olunandan b a ş k a
Rodos ve Sakız ve izmir ve Midillü Cezirelerinden
e l i a r ş u n l ı kalfalar ile n e f e r â t ı n ı i h z â r ve
firârlarından muhafaza içün m e s f û r u n u kefiller ve
cizye kağıtları ahz ve m a h s û s hanlara iskân itdiri-
lüb n e f e r â t iksâr ve i'mâl itdirilmişdir. Yalnız taşçı
amelesi bu mertebede oldıgı halde sâ'ir dıvarcı ve
h a m â m c ı ve n e c c â r ve d o ğ r a m a c ı ve sıvâcı ve
c â m c ı ve iki nefer sırîk h a m m â l - b a ş ı s ı , yüz seksen­
den m ü t e c â v i z h a m m â l n e f e r â t ı ve ü ç nefer r e n ç ­
ber başı ile binden m ü t e c â v i z n e f e r â t ı . Hasılı k â r -
b i n â y a müte'allik esnâf-ı ameleden bu câmi'-i vâlâ
n e v - b ü n y â d - ı mu'allâ b i n a s ı n d a i'mâl ve istihdam
o l u n m a d ı k bir sınıf kalmayub tüfekçi ve çilingir ve
d i v a r c ı y a v a r ı n c a hasbe"l-iktizâ i'mâl o l u n m a g l a
a m e l â t - ı m e z k û r î n d e n b a ş k a , m u h â s e b e ve işbu
c e r î d e m u h a r r i r i o l a n Kâtib-i b i n â ve amele ve
m ü h i m m â t içün b e ş nefer k â t i b â n ve ü ç nefer
h â s s a hasekileri ve y i r m i nefer harbeci ve üzerleri­
ne k a p u t a r a f ı n d a n m e ' m û r kâtibân-ı y e n i ç e r i y â n
ve m u ' t e m e d - b a ş ı ile y e t m i ş sekiz nefer
m u ' t e m e d â n ve harbende o d a - b a ş ı s ı ile o n nefer
h a r b e n d e - g â n ve b i n â k u p a l a r ı n ı m u h a f ı z ü ç
b e v v â b . B u n e f e r â t - ı m e z k û r î n i n beher haftada
yevmiye icârât sergisi yedi bin b e ş y ü z , ba'zen sekiz
bin dahi ziyâde. H u l â s a yedi b i n b e ş y ü z g u r u ş d a n
eksik, sekiz bin b e ş y ü z g u r u ş d a n z i y â d e olmayub
b u h i s â b ü z e r e sâ'ir m a s â r i f a t ve m ü b â y i ' â t - ı
m ü h i m m â t d a n gayri sekiz senenin zarfında yalnız
amele icârâtı içun beher re's-i haftada virilen a k ç e ­
den m â ' a d â s ı n m buna m u k â y e s e ve sarf-ı zihin ile
n e v ' a m â m i k d â r ı n a kurbiyet-i k a r î n e hâsıl o l m a s ı
zevi'l-ukûl indinde m ü m k ü n d ü r .
B u mahalle gelince t a h r î r ve t a s t ı r olundıgı
ü z e r e b i n â ve inşa-i ihyâsına bezl-i m â m ü l k - i h i m -
36. Bu tarihlerin ay ve günlerini tam olarak gösteren
izahat için yukarıda not 24'e bk.
 TARİH-I CÂMI-I N U R U O S M Â N Î
m e t ş e h i n ş â h i b u y u r i l a n c â m i ' - i vâlâ-yi refî'u'l-
m e n â n n binâ-i ra'nâsı bi-cemî'-i m ü l h a k â t i h i avn-i
inâyet-i R a b b â n î ve lutf-i kerem-i Y e z d â n î birle
ber-vech-i muharrer m e r a m r e s î d e - i husn-i h i t â m
olmagla hakku'l-insâf ve kelâm-ı sıdk-ı ittisaf budur
k i , y e k - p â r e som m e r m e r d e n b ö y l e matbu' binâ-i
z î b â ve m a ' b e d h â n e - i dil-gûşâ A s i t â n e ' d e değil bel
k i , m e m â l i k - i Islâmiyede dahi n a z î r i s û r e t - n ü m â o l -
mayub e m s â l i n â - y â b oldiQi ehl-i t a h k î k a hafî ve
p u ş î d e değildir.
Tarafeynde vâki' mahrec-i t a b a k â t dil-neşîn
ve t e y e m m ü n e n S û r e - i Feth-i şerîf b i - t a m â m i h i
m â - n e n d e kemer-bende z î n e t - b a h ş â - y i ibâdetgâh-ı
m ü s l i m î n ve bâlâ-yi r û z n e l e r i n d e vaki' k ü m m î bey-
zalar ü z e r i n e E s m â ü ' l - h ü s n â ve y i n e b e y n i n
E s m â ü ' n - N e b i k i , her b i r i n d e nice fevâyid ve
h a s â y i s o l m a ğ ı n n a z a r î l e m ü s t e s ' i d olunub b ö y l e
eser-i hayriyeyi m ü s t e c m i ' her vâdisi bir tarz-ı latîf
i b â d e t h â n e - i dil-nişîn-i n a z î f h u s û s e n cenâb-ı
şehriyâr-ı cihangir -ammerehu'l-Meiiku'l-Kadîr-
hazretlerinin mücellâ-yi i l h â m mir'ât-i â l e m - n ü m â
kalb-i safvet n i ş â n l a r ı n d a n tulû'-i vâfir f e r m â n l a r ı
ü z e r e b â l â - y i m i h r â b t a r a f e y n i n e Ism-i C e l â l
vâcibü'l-iclâl ile Nass-ı Kerim'de m ü b e y y e n !sm-i
Pâk-i M u h a m m e d s e r - t â c olub ve yine m i h r â b so­
fası tarafeynine k a r ş u b e - k a r ş u beyzalara sebt ve
k e ş î d e olunan tugrâ-yi garrâ-yi c i h â n ve birkaç se­
ne mukaddem m a h s û s emr ve sipariş olunub ber-
m û c e b n ü m û n e ve semen-i m a ' r û f e ile işlendirilüb
Iç'^^tarafından g e t ü r i l e n n e v ' z u h û r b ü s k ü l billur
â v i z e - h â y g ü n â - g ü n ve d ö r t - b e ş mahalde t o b ve
sâ'ire dahi m e c m û ' i billur kanâdil-i b î - m u ' â d i l ile
tezyin ve t e n v i r olunub derûn-i ferh-i m e ş h û n u n d a
e n v â r - ı l e m ' â n ve t â b â n o l m a g l a h a k k a k i ,
N u r u o s m â n î t e s m i y e s î l e m ü s e m m â olmagla her
veçhile ş â y â n ve sezâvârdır.
H u l â s a câmi'-i şerîf ve m ü l h a k a t ı olan ebni-
ye-i latifin c ü m l e icrâ olunan t a s a n n u ' â t üstâz-kârî
m e v â d - i vâki'i ve keyfiyet-i dekâyiki y e g â n - y e g â n
ta'rif ve k e m â h ü v e hakka tavsîf olunmak hadd-i
i m k â n d a olmagla h e m â n ba'zı c e s î m ve zâhir-i fe-
h i m olanlar m e h m â emkene t a h r î r ve t a s t î r olunub
bu mertebede iktisâr ve ihtisar ile iktifâ olundı.
V e t e r t î b ve tahsis olunan vazâyifâtı eşref-i
hademe olan e'imme-i s e l â s e ve h a t î b ve kâtib-i
vakıf ve r û z - n â m e c i efendilerden m â ' a d â bakiyye-i
sâ'ire kayyim ve m ü ' e z z i n ve ferrâş ve b e v v â b ve
imarete müte'allik hademe-i m a h s û s a her ne ise
b e r - m û c i b - i defter t e r t î b , H a r e m e y n kaleminden
teâkîr-i tahrir ve t e m h î r olundakdan sonra D e r v î ş
Efenhdi geldikde her h u s û s d a ibkâ' ve izhar olan
adaletlerin ve hakkaniyetlerin bu b â b d a dahi îfâ ve
icrâ içün câmi'-i şerîfin bidayetinden nihayetine
d e ğ i n hizmet-i ebniyede d â ' i m e n ve m ü s t e m i r r e n
bezl-i m a k d û r iden m u ' t e m e d â n ve h a r b e c i y â n ve
m ü s l i m t a ş c ı - b a ş ı ve k â r h â n e c i s i ve ba'zı n e f e r â t ı
ve h a r b e n d e - b a ş ı ve amele ve m ü h i m m a t kâtibieri,
b â - h u s û s b e v v â b â n ve sâ'ir d e r d m e n d â n c ü m l e s i
i s t i h k â k ve l i y â k a t l a r ı n a g ö r e k a r î h a - i p ü r -
m ü n î h a l a r ı n d a n her b i r i n e birer cihet-i t a ' m î m
141
i t m e g î l e h e n ü z k e n d ü l e r i n i n haberleri y o g ı k e n ve
belki ümid dahi itmezler iken birer birer ç a g r u b ci­
het-i tezkirelerin yedlerine i'tâ ve c ü m l e s i n alâ had-
dihi m e s r û r ve ihyâ buyurdular.
E z - c ü m l e m u ' t e m e d - b a ş ı olan Tobhaneli d i -
mekle arîf M e h m e d n â m s a d a k â t b e n â m kemâl-i
i s t i k â m e t ile bunca e y y â m şiddet-i şitâ ve sayf-ı
h â r e d e bezl-i vücûd idüb her veçhile ç e r â g olmak-
hgla ş â y e s t e o l m a ğ ı n iyâl ü e v l â d ı n a kifâyet idecek
mertebe t a ' y i n â t ve vezâ'if tezkirelerin ve sakalını
salivirdirib ç e r a g i t m e k l e m ü m t a z ve c â m i ' - i
H ü m â y u n u n b ü t ü n u m û r ı n ı dûş-i i s t i k â m e t i n e ihâle
ile ma'rûf b e n â m ve f e r î h a n fehûr g e ç i n ü b evkâtını
h a y r d u ' â y a sarf ile i h t i m â m ve h i z m e t - i
m e ' m û r e s i n d e kıyâm-ı t â m ü z e r e olub, biri dahi
b i n â k a p u c ı s ı Seyyid A h m e d k i , sâf-dil ve sıdk-ı
hareket istikametinde yine T o b h a n e l i Mehmed'e
h e m m u ' â d i l olub o l d a h i m e r h a m e t e ş â y e s t e
A d e m olmagla h a s r e t - k e ş oldıgı kayyimbaşılık ve
ba'zı vazâ'if-i mu'ayyene ilâvesîle m a ' â ş ı n a istîfâ
mertbesi ihsân ve a n ı dahi t a m â m - ç e r â g buyurub
m e ' m û r oldıgı h ü d e m â t ı ber-vefk-ı m e s ' û l izhâr ile
r û z - m e r r e m e s â ' i ve hayr du'â eylemek, bir vazifesi
dahi oldıgı b e d î h î d i r . V e kıs alâ sâ'ire hizmet-i
b i n â d a olanların s a g î r ve k e b î r i , a'lâ ve e d n â s ı har-
beciye ve harbendeye v a r ı n c a herbiri bunlara kıyâs
vazâ'if-i evkafdan birer n â n - p â r e ile c ü m l e s i m u -
tayyib ve m e s r û r olub birisi hâ'ib-i h a s ı r kalma-
magla ber-vech-i m e r a m t e t m î m - i ç e r â g - ı t â m o l -
dukdan sonra sâ'ir devir ve a ş ı r - h â n ve Y â s î n ve
t e b â r e k e ve F e t i h - h â n ve bu m a k û l e olan vazâ'if
beher h â l "li-küUi m a k â m i n m a k â l ü n ve li-külli
amelin ricâlün"^^ f e h v a s ı n c a her cihet yine
m ü n â s i b î vech ü z e r e r i c â l i n e v i r i l m e k o l d a h i
adâlet-i s a r î h a d a n o l m a ğ ı n her biri k e m â l - i teteb­
bu' ve tefehhus ve i m t i h â n a h a v â l e ile t a s h î h ve
t e m y î z ve mustehak oldıgı m ü b e y y e n oldukdan
sonra erbâbına virilüb cümlesi hizmet-i
m e ' m û r e l e r i n d e sarf-ı e z m â n ve da'vât-ı h a y ı r d a
y e k - z e b â n olub h a t t â m ü ş â r u n - i l e y h D e r v i ş Efendi
dâ'ire-i aliyyelerinde -Hak T e ' â l â c ü m l e s i n behre-
m e n d ve b e r - h u r d â r e y l e s ü n - b u n c a e m e k d â r ve
her işe liyâkatleri zahir ve g e r d - s e z v â r kulları olub
b â - h u s û s ekser câmi'-i şerîfin hizmetinde Efendi ile
ma'an b u l u n m u ş l a r idi. Ç ü n k i â m m e - i nâsı
d ü n y â d a hisse mend-i feyz-i hayr eylemek dâ'ire-i
imkandan hâricdir. Ve bu câmi'-i şerîfin sekiz se­
neden beru inşâ olundıgı ş a r k e n ve garben âfâka
intişâr ve her b i r i gerek m ü s t e h a k ve gerek n â -
m ü s t e h a k birer şey'e nâ'il o l m a ğ a d î d e - d û z e intizâr
oldıgı vâreste-i â ş i k â r . Keyfiyet b ö y l e iken" bu da
D e r v i ş Efendi cihetleri k e n d ü tevâbi'i ve l e v â h ı k m a
virüb bize virmedi" deyu herbiri güft-i ş e n î ' idecek-
leri b e d î d â r o l m a ğ ı n ol m a k û l e bî-insaf ve b î - h a y â
o l a n l a r ı n elsinesinden zât-i h a m î d e l e r i n hıfz ve
e s t â r buyurub e m e k d â r kullarına "ben anları â h a r
37. Metinde Iç ( Cf ' ) olarak geçen bu yer herhalde P e ç
( Cv ) olsa gerek, tstinsahda hata yapılarak başına bir
"elif eklenmiştir.
38. Her makama göre söz ve her işe uygun adam vardır.
 142 Dr.Ali Ö N G Ü L
h u s û s d a m ü k â f a t iderim" e y h â m ı n ı izhâr, onlar da­
h i b u a h v â l i t e f e r r ü s ve m ü n f e h i m o l d u k l a r ı n d a n
" E f e n d i m i z sag olsun" deyi lisâna dahi
g e t ü r m e m e g î l e rızâ-yi veliyyi'n-ni'amiye teslim,
o g ı r â r hâtır-ı â l î l e r i n d e n m ü c â n e b e t d e kalb-i selim
oldukları m a z h a r - ı p e s e n - d î d e - i h â s ve â m m olma­
ğın H a k Azze Ş â n e Hazretleri Habib-i Ekremi ve
Resûl-i m u h t e r e m i h ü r m e t i n e m a h z - ı hayr-ı â m
zât-i s ü t û d e cemilelerin âfât ve her bukalemundan
m e ' m ü n ve mahfuz idüb evlâd-ı k i r â m ve iyâl-i ze-
vi'l-ihtirâm ve dâ'ire-i itbâ'-i a h b â b b â - s a f â l a r î l e
m ü s t e d â m - ı devlet ve ikbâl ve istizâde-i ö m ü r ve
icIâl ile m e s n e d - n i ş î n âfiyet-i b e r - k e m â l eyleye.
A m î n bi-hakk-ı T â h â ve Y â s î n .
İşbu N u r u o s m â n î Câmi'-i Hümâyunı
b â l â d a n b e r û taVif ve tavsif olundiQi ü z e r e t e t m î m
ve salât-i m e k t û b e e d â s ı n a bed' olunacak r ü t b e
t e k m i l i avn-i H a k ile r û ' n ü m â ve â v î z e h â ' ile t e z y î n
ve â r e s t e ve m u k a d d i m e n U ş a k k a z a s ı ' n d a nesc it-
dirilen ser mihrâblı m ü n a k k a ş ibrişim kalîçeleri ferş
ve b i ' l - c ü m l e m ü r t e z i k a l a r ı t e r t î b ve hademesi
mu'ayyen oldukdan sonra teşrîf-i H ü m â y u n m u -
sammem olmağın bundan akdem ş e h i n ş â h â n
p î ş î n - i z a m â n p ü r - e m â n l a r ı n d a b ö y l e b i n â olunan
cevâmi'-i s e l â t î n ü z e r l e r i n e m e ' m ü r olanlara ve ge­
rek hademe-i evkâfa ne veçhile ikram ve ne veçhi­
le hil'at ilbâsîle ihtiram olundıgı teşrîfâta m ü r â c e ' a t
olundukda t e r t î b , hulâsası t e b y î z ve ma'rûz-i rikâb-ı
m ü s t e t â b olunub taraf-ı b i n â d a n dahi ale'l-esâmî
defteri taleb o l u n m a g l a ibtidâ b i n â n â z ı n olan
M u h â s e b e - i H a r e m e y n i ' ş - Ş e r î f e y n D e r v i ş Efendi
ve b i n â E m i n i A l i A g a , muhasebe kâtibi M e h m e d
Efendi, b i n â kâtibi bu hakir A h m e d Efendi, amele
kâtibi A b d u r r a h m â n Efendi ve üç nefer m ü h i m m â t
kâtibleri, orta yazıcısı olan Molla yazıcı, h â s s a su
n â z ı n A l i A g a ve mukaddemen s ü t u n l a r ı n üzerleri­
ne m e ' m ü r olub h â l e n T e r s â n e - i  m i r e ' n i n L i m â n
Re'isi olan M e h m e d Re'is ve câmi'-i şerîfin yazıları­
n ı k i t â b e t iden E n d e r ü n - ı H ü m â y u n ' d a n ç ı k m a
H a t t â t , m ü z e h h i b A l i Efendi-^^ ve kireccibaşı A b ­
d u r r a h m a n A g a va su yolcular K e t h ü d a s ı f-fasan
Ç e l e b i ve a h c â r nakli hizmetinde olan istanbul'un
b a ş k e t h ü d â vekili b a y r a k - d â r ve m u ' t e m e d - b a ş ı
Tobhaneli M e h m e d A g a ve üç nefer h â s s a haseki­
leri ve M a k r î h u d a t a ş ç ı l a r ı n ı n k e t h ü d â s ı H a c ı
M u r â d ve s e r - n a k k â ş â n  ş ı k G a r î b ve n a k k â ş l a r
k â r - h â n e c i s i ve c a m c ı - b a ş ı ve k â r - h â n e c i s i ve kur­
ş u n c u b a ş ı H a s a n A g a ve y e t m i ş sekiz nefer
m u ' t e m e d â n ve y i r m i ü ç nefer h a r b e c i y â n ve
n ı ü s l ü m â n taşçılarının başı M e h m e d Ç e l e b i ve t a ş ­
ç ı l a r k â r - h â n e c i s i E y ü b l i H a c ı M u s t a f a ve
h a r b e n d e k â n b a ş ı ve b i n â n ı n na'lbûr başısı A h m e d
Ç e l e b i , b i n â k a l f a s ı S i m y o n Kalfa'*° z i m m î ,
t a ş c ı y â n ı n ı n b a ş - k â r - h â n e c i s i K o z m a Kalfa, b i n â
kalfasının k â r - h â n e c i s i usta Sefer ve d ö r t nefer
z ı m m î taşçılar ve k â r - h â n e c i l e r i ve h a m â m c ı kalfa­
sı A r t i n Kalfa ve k â r - h â n e c i s i ve .dıvarcı kalfası
olan Oras z ı m m î ve i k i nefer sırık h a m m â l â n başı-
ları p e h l i v â n ve üç nefer rencber-başıları.
B u mahalle gelince a l e ' l - e s â m î sûret-i
m e z b û r ü z e r e defter t a h r î r ve gelen teşrifatçı kalfa­
s ı n a virilüb bin y ü z a l t m ı ş d o k u z senesi M â h - ı
Rebîulevveli'nin gurresi Cum'a (5 Aralık 1755) gü­
n ü P â d i ş â h d â r â - h a ş e m h a z r e t l e r i debdebe-i
H â k â n î ve kevkebe-i c i h â n - b â n î ü z e r e bâ-şevket ve
icIâl sarây-ı â l î l e r i n d e n teşrîf buyurub Salât-i C u m ­
'a'yi e d â b u y u r m a k k a r a r - d â d e olmagla o l leyle-i
Cum'a'da D e r v i ş Efendi ve B i n â E m i n i A l i A g a ve
k â t i b â n ve hademe-i b i n â ve m ü r t e z i k a d a n iktizâ
iden ba'zıları mecmu'i câmi'-i H ü m â y u n d a b e y t û t e t
i d ü b b â - h u s û s P â d i ş â h - ı h u c e s t e - h i s â l hazretleri
ba'de't-teşrîf abdest o d a s ı n d a t a h t - n i ş î n ve namaz
kılmak içün hareket b u y u r d u k l a r ı n d a abdest oda­
s ı n d a n Mahfel-i H ü m â y u n kapusuna v a r ı n c a zer-
ender, z e r - d î b a y , k ı y m e t - g e r â y , p â y - e n d â r ve m u ­
kaddem ş e v k e t tev'emlerine ferş-i ihtizâz o l u n m u ş -
dur. B u n a g ö r e s â ' i r l e v â z ı m â t d a h i c ü m l e
m ü h e y y â ve câmi'-i şerîf havlısı t a t h î r ve t e m y î z ve
kapular hıfz ve h ı r â s e t ile n i z â m - p e z î r oldukda
s a b â h i s i ale's-suhur evvel vakit k e t h ü d â - y i sadr-ı âlî
bulunub sonra S e l â n i k S a n c a ğ ı ile k â m - r e v â olan
vezîr-i m ü k e r r e m A h m e d P a ş a hazretleri c ü m l e ­
den a k d e m câmi'-i h ü m â y u n a teşrîf ve mütevellî
o d a s ı n a n ü z û l ve bir m i k d â r istirahatdan sonra
vezîr-i a'zam Sa'id M e h m e d P a ş a hazretleri'^^ bi'l-
c ü m l e gelen u l e m â , y i i z â m ve v ü k e l â - y i zevi'l-
ihtirâm ve e r b â b - ı m e n â s ı b lâzimü'l-ikrâm ve kâffe-
i h â c e - g â n - ı d i v â n efendileri b e r - m û c i b - i t e ş r î f â t
post s e m û r ve k a k û m ve ferace ve hil'at ilbâs olu­
nacak mahal neresi m ü n â s i b d i r d e y û Derviş Efendi
ile m ü z â k e r e ve istişâre eylediklerinde" h â l e n mah­
fel-i h ü m â y u n t a h t ı n d a V e z î r K a p u s ı ta'bir o l u n a n
câmi'-i şerîf kapusunun k ö ş e s i n d e n yukarı Mahfel-i
H ü m â y u n a ve abdest o d a s ı p î ş - g â h ı n a çıkilur bir
n e r d b â n vardır, ş e v k e t l ü efendimiz namaz kıldık-
dan sonra abedest o d a s ı n ı teşrîf buyurub hüzûr-i
h ü m â y u n l a r ı n d a ş e y h ü l i s l â m efendi hazretleri ve
sadreyn ve n a k î b ü ' l - e ş r â f ve s u d û r - i u l e m â ve
mevâli-i izâm h a z e r â t ı n a alâ m e r â t i b i h i m k ü r k l e r
ve ferâceler iktisâ olundukdan sonra sâhib-i devlet
efendimiz a ş a g ı i n ü b zikr o l u n a n vezir k a p u s ı
n e r d b â n s a h n - ı b a ş ı n d a k i f e v k â n î d e abdest o d a s ı n ­
dan birer birer n e z â r e t h ü m â y u n d a d ı r . Sâhib-i dev­
let efendimiz bu mahalde k ı y â m e n durub defterdar
efendi dahi y a n l a r ı n d a t e ş r î f â t defterini o k u d u k ç a
ne ise hil'atler ilbâs ve her biri z e m i n - b û s idüb g i ­
derler" d e y û t e z k î r ve m ü n â s i b g ö r m e l e r î l e gayri
teşrîf-i h ü m â y u n a m u n t a z ı r oldılar.
39. Camiin yazılannı yazan diğer hattatlar hakkında bk. yu
karıda giriş kısmı ve not 14.
40. Simyon (Simeon, Simon), Kalfanın milliyeti hakkında
bk. yukarıda Osmanlıca metin ve not 20.
41 Yirmisekiz Mehmed Çelebi-zâde Sa'id Mehmed Paşa,
(Ö.1761), Türkiye'de ilk matbaanın kurulmasında ibra­
him Müteferrika ile beraber büyük gayretler sarfetmiş,
elçiliklerde ve önemli devlet hizmetlerinde bulunmuş ve
nihâyet 1755'de sadrazamlığa getirilmiş ise de bu gö­
revde beş buçuk ay kadar kaldıktan sonra azledilmiştir.
Bk. I.H.Uzunçarşılı, O s m a n l ı Tarihi, IV, I . Kısım,
S . 3 3 9 ; I .A. Gövsa, Çelebi-zâde Said Paşa mad., MA.
 T A R I H - I CÂMl-1 N U R U O S M Â N Î
S a l â vakti oldukda câmi'-i şerifin m ü n t e h â b
ve b ü l e n d - â v â z savt m ü ' ezzinleri m i n â r e t e y n e çı-
kub salâ-yi m u ' t â d e y i h o ş e l h â n ile e d â , ba'dehu
cevâmi'-i s e l â t î n m e ş â y i n h i ile câmi'-i h ü m â y u n bir
t a r î k k â ' i d e Cum'a vâ'izi olan m e ş â y i h - i HalvQeti-
ye'den A b d ü ş ş e k ü r E f e n d i h a z e r â t ı g e l ü b sâ'ir
e y y â m - ı Cum'a m u ' t â d olan s e l â m h k d a n sad-efzûn
o d a b a ş ı l a r ve b e k t â ş i y â n n e f e r â t ı b i - e c m a ' i h i m
z â b ı t â n ile mukaddemen sefer vuku'unda H ü n k â r
alaylarında ne veçhile tarafeyn saf beste-iu mevkif
s e l â m olurlar ise bi-aynihi ö y l e c e h u d û d sınurların-
dan t â câmi'-i H ü m â y u n kapusuna gelince dest-
bend mevkıf s e l â m olub sarây-ı c e d î d - i â m i r e d e n
dahi hududlanna gelince cebeci n e f e r â t ı kezâlik
saf beste-i mevkıf s e l â m oldılar.
Cum'a e z â n ı n d a n t a h m i n e n iki sâ'at mukad­
dem sarây-ı cedîd-i â l î l e r i n d e n ş e r e f - m e n d mukad­
dem p ü r - m e y m e n e t içün m e v c û d ve m u n t a z ı r olan
Vezîr-i A'zam Sa'îd M e h m e d P a ş a ve Şeyhu'l-lslâm
fezâ'il-i irtisâm D a m a d - z â d e Efendi'*^ h a z e r â t ı ve
n e k î b ü ' l - e ş r â f ve sadreyn-i m u h t e r e m e y n ve
mevâli-i izâm ve m ü d e r r i s î n - i k i r â m divân t i k i m i ile
ricâl-i devlet ve b o s t a n c ı - b a ş ı ve m î r - a h û r - i evvel
ve s â n î ve k e t h ü d â - y i b e w â b î n - i ş e h r i y â r î ve
d e f t e r d â r efendi ve r e t s ü ' l - k ü t t â b ve t e v k î l ve yeni­
çeri a ğ a c ı ve c e b e c i - b a ş ı ve t o b c ı - b a ş ı ve tob ara-
b a c ı - b a ş ı ve s e r - m e h t e r â n - ı h a y m e - i h â s s a ve
s i p â h ve s i l a h d â r ve bölükât-ı erbe'a a ğ a l a n b i ' l -
c ü m l e ocak z â b ı t â n l a r î l e ve m e c m û ' u h â c e k â n - ı
divân-ı h ü m â y u n ve sâ'ir e r b h a b - ı m e n â s ı b - ı zevi'l-
i h t i r â m ve s e r - b e v v â b î n - i d e r g â h - ı m u ' a l l â ve
z u ' a m â ve ç â v u ş â n . Ve'l-hâsıl mertebe-i m ü z e y y e n
alây-i zeviu'l-ihtişâm ile b e r - m û c i b - i t e r t î b e dizilüb
k a z â l a r ı n d a n Sultan çâr-cihet-i âfâk olan sâhibü'l-
hayrât ve'l-hasenât Pâdişâh-ı ferhunde-baht
şehinşâh müzerkeş mu'allâ-taht şevketlü,
m e h â b e t l ü , a z a m e t l ü Sultan Osman H â n - halle-
de'llâhu h i l â f e t e h u ve m ü l k e h u ve Sultanehu ve
efâza a l e ' l - â l e m î n e b i r r e h u ve i h s â n e h u - h a z r e t l e r i
m ü ş e r r e f - i âfitâb c â h ve celâl ve matla'-ı h u r ş î d - i
ş e v k e t ve ikbâl ile kâffe-i ibâd-ı m ü ' m i n î n e p ü r -
t ü v â n d â z râfet olarak b â - y ü m n ve ikbâl teşrif y o l ­
larda dest-bende m e v k i f - i İ s l â m o l a n g ü r û h - ı
b e k t â ş i y â n ve c e b e c i y â n a l e ' l - h u s û s c â m i ' - i
h ü m â y u n havlısında taşra m i h r â b mukabilinde
nasb dîde-i intişâr olan cevâmi'-i s e l â t î n m e ş â y i h - i
k i r â m ı s e l â m m ü ş t e m i l ü ' l - i k r â m ile taltîf buyurub
k e t h ü d â bey ile D e r v i ş Efendi buhurdan ç e k e r e k
a ş a ğ ı havlı kapusuna y a k ı n oldukda sâhib-i devlet
ve Y e n i ç e r i A ğ a s ı m u k a d d e m c e atdan nüzûl ve
m â ş i y e n istikbâl ve fevkânî binek taşı ü s t ü n e su'ûd
ve h î n - i n ü z u l d e şeyhu'l-lslâm ve nakîbü'l-eşrâf ve
sadreyn-i muhteremeyn hazerâtı tahiyye
m e r â s i m i n i e d â d a n sonra kekebe-i h u s r e v â n e ile
abdest o d a s ı n d a s a d r - n i ş î n b â l â oldılar. B i r m i k d â r
tevakkuf ve â r â m d a n sonra D e r v i ş E f e n d i ' n e v â d ı
n e i o l a n ü ç nefer f e r z e n d â r - ç e m e n d i ç a g ı r d u b
huzûr-i h ü m â y u n a n â s i y e - s â y o l d u k l a r ı n d a kemâl-i
tevâzu'-i ş â h â n e l e r i n d e n izhâr-ı s û r e t eyleyenlereni
m ü l â t a f e t ile y a n l a r ı n a iclâs, t e l e t t u f â n e , k e r î m â n e
ile m u ' â m e l e - i istînâs ve nevâziş b e n d e - n e v â z ve o l
143
e s n â d a sHahib-i devlet hazretleri ve şeyhu'l-lslâm
Efendi hazretleri arza girmekle d â m e n b û s şerefin
ihraz buyurulub vakt-i salat dahi d u h û l i t m e ğ i n
â m m e - i m ü ' m i n î n e salâ-yı da'vet-i salât n i d â ve b i n
yüz altmış dokuz senesi Mâh-ı Rebiülevvel'in gurre-
si (5. Aralık. 1755) Cuma N a m a z ı o l câmi'-i refîü'l-
i m â d d e edâ-i salât-ı m e k t û b e y e ibtidâ o l u n m a k fe-
li'llâhi'l-hamdü m ü y e s s e r oldı.^^
Ba'dehu namazdan ç ı k d ı k d a n sonra c e n â b - ı
Pâdişâh şevket-medâr hazretlerîle Şeyhu'l-lslâm
hazretlerine, ba'dehu n a k î b ü ' l - e ş r â f ve sadreyn
h a z e r â t ı n d a n istanbul k a d ı l a r ı n a ç u k a y a k a p l u
s a m û r - i fâhir a n i ' s - s ü r û r b â l â y ı - v e ş i f t i h â r l a r ı n a
iktisâ ve M e k k e - Medine'den bilâd-ı erbe'aya ge­
lince mevâli-i izâm h a z e r â t ı n a k a k û m k ü r k ve sahn
m ü d e r r i s i n e gelince sof letâfet m e v s û f ilbâs ve bu
zeylde D e r v î ş Efendi'ye yeşil ç u k a y a kablu s a m û r
k ü r k ilbâs ile i k r â m ve bi'l-cümle sudûr-i u l e m â ve
m e v â l i - i i z â m ve m ü d d e r r i s î n - i k i r â m a l â
m e r â t i b i h i m s a m û r ve k a k û m k ü r k l e r ve f e r â c e l e r
ilbâs ve m e r â s i m i t m â m ı n d a n sonra Sâhib-i devlet
hazretleri b â l â d a t a h r î r olundığı ü z e r e a ş a ğ ı s a h n - ı
n e r d b â n a i n ü b kılâvî ve ilbâs olunan s e r â - s e r e kab­
lu k ü r k ile n e r d b â n b a ş ı n d a k â ' i m ve c â n i b - i
y e s â r ı n d a d e f t e r d â r efendi durub ibtidâ k e t h ü d â
bey hazretlerine ç u k a y a k a b l u s a m û r k ü r k ve
ba'dehu d e f t e r d â r efendiye hil'at-i fâhire ilbâs olun-
d u k d a n sonra ricâl-i devlet ve e r b â b - ı m e n â s ı b
m e c m û ' ı r ü t b e s i n e g ö r e mütevellî o d a s ı n ı n ö n ü n ­
de, abdest-i h ü m â y u n o d a s ı k a r ş u s u n d a n e r d b â n a
v a r ı n c a birer birer dizilüb t e r t î b olundukda yedinde
olan t e ş r î f â t defterini ale'l-esâmî d e f t e r d â r efendi
o k u d u k ç a hazret-i sadr-ı a'zam ö n ü n d e hil'ati ilbâs
ve d ö n ü b z e m î n - b û s i d ü b mahallerine atf-ı i n â n
iderler idi.
Devlet-i Aliyye'de her ne kadar ricâl-i devlet
ve e r b h a b - ı m e n â s ı b var ise yedi g î r terk olunma-
yub ber-mûcib-i teşrîfât halefleri ilbhas olundukdan
sonra câmi'-i h ü m â y u n u n m ü d e r r i s i efendiye ve
vâ'izi A b d ü ş ş e k ü r Efendi'ye ve i m â m - ı evveline ve
hatib efendiye ç u k a y a kaplu s a m û r kürkler, ikinci
ve ü ç ü n c i i m â m ı n a ç u k a y a k a p l u s i n c â b k ü r k l e r .
B i n â emini A l i A ğ a mukaddem s a m û r k ü r k giymiş
iken sehven ş i m d i h â t ı r a geldikde bu mahalde
t e ' h î r ve t a h r î r olundı. Kayyim-başı ve mü'ezzin-ba-
şıya s â d e ç u k a ferâceler ilbhas o l u n m u ş d u r .
B u n l a r t e k m î i o l u n d u k d a n sonra c â m i ' - i
h ü m â y u n u n ebniye h a d e m e s i d e y û ç a ğ r ı l d ı k d a
m u k a d d e m e n defter o l u n u b a l e ' l - e s â m î defteri
t e ş r î f â t c ı halifesine virildiği ber-vec h - i m ü f r e d â t
b â l â d a t a s r î h o l u n m u ş i d i . Y i n e o l veçhile m ü r e t t e b
42. Damad-zâde Feyzullah Efendi (1699-1761), Di. Os­
man ve III. Mustafa zamanında ild defa (1755-1756 I .
defa, 1757-1758 II. defa) şeyfıulislâm makamına geti­
rilmiştir. Bk. Abdülkadir Altunsu, O s m a n l ı Ş e y h ü ­
lislâmları, Ankara 1972 s. 138.
43. Bk.Şem'dânî-zâde, a.g.e., I I / A , s.5. Krş. Şinâsi Altun-
dag, Osman III. mad., lA.; İsmail E.Erünsal; Türk K ü ­
t ü p h a n e l e r i T a r i h i , s, 100. Camiin giriş kapısı üze­
rindeki kitabede yalnız 1169 (1755) tarihi yazılıdır.
 144 Dr.Ali Ö N G Ü L
dizilüb c ü m l e s i n e birer birer hil'atler ilbâs ve c â m i '
ebniyesi h a d e m e s î l e t e t m î m ve ihtitâm-ı ikram ile
m a z h a r - ı atıfet oldılar.
B u n d a n sonra esen kalmamakla şehriyâr-ı
dâr-ı ahdem hazretleri dahiabdest o d a s ı n d a n devlet
ve icIâl ile nehzat kıyâm ve d â l r e i h ü m â y u n takımı
ile sarây-ı âlîlerine atf-ı z i m â m ihtiyâr buyurdılar.
0 1 g ü n c â m i ' - i şerîfin havlısı d e r û n e n ve
b î r û n e n t e r â k ü m - i z i h â m - i e n â m ile rûz-i m a h ş e r ­
den n ü m û n e - d â r olmuşidi. Kürkler ve hil'atler ilbâs
olundıgı g ü n amele ve hademe-i ebniye içûn d ö r t
b i n g u r u ş atiyye-i h ü m â y u n g e l ü b tevzi' o l u n m a k
ü z e r e iken m e ş g a l e - i kesî reden n â ş i i m h â l ve bir
i k i g ü n d e n sonra m ü t e v e l l i o d a s ı n d a bir u s l û b
mu'tâd-ı k a d î m sergi d ö ş e n ü b m e c m û ' i k â t i b â n d a n
zeyle v a r ı n c a alâ m e r â t i b i h i m tevzi' ve iktisâm olu-
nub c ü m l e s i hisse-mend v â y e d â r oldılar.
Ö t e d e n b e r û bu m a k û l e binâ olunan h a y r â t -
i a z î m e n i n hizmet-i mu'ayyenesinde m ü s t a h d e m
ve e m e k d â r olanlar i h t i y â c d a n m ü s t a ğ n i olacak
n â n - p â r e ile y a h û d i s t i ' d â d ı n a g ö r e bir r ü t b e - i
m e f â h i r e ile kaldırılub ç e r a ğ olmak de'eb-i seniyye-
i ş â h â n e d e n o l m a ğ ı n D e r v i ş Efendi'nin - H a k
T e ' â l â ö m r - i devletlerini efzûn e y l e s ü n h i m e m - i
vâlâ n e h m e t l e r i i n z i m â m î l e bu h u s û s i istid'â-yı
niyâz ve Sahib-i devlet hazretleri i n h â eylediklerin­
den b i n â e m i n i A l i A g a rütbe-i vâlâ-yi s e r - b e w â b î n
d e r g â h - ı âliye p â - n i h â d e ve b i n â kâtibi bu h a k î r
dahi bölükât-ı erbe'a kit'hitabetinde ulûfeciyân-i ye­
m i n l^tâbetîle h â c e g â n - ı divân z ü m r e s i n e idhâl, orta
yazıcısı Molla Yazıcı dahi asıl ser-tûrnâ'î rüfcesîle ve
t û r n a c ı - b a ş ı neferâtı zabtı ile serhadd-i m a n s û r d a n
b a ş - s e r h a d olan V i d i n AgalQi tü'tilâ ve h â s s a hase­
kilerinden H ü s e y i n haseki dahi her v e ç h i l e talâ-
katine mâlik ve isti'dâdi olmagla Yeniçeri Ağası Ka-
rakulaklQi hizmetinde istihdâm ile o c a ğ ı m e y â n ı n d a
ser-efrâz ve ber-vech-i m u h a r r e r t a ' m î m olunub Iha-
k i n karakulaklık telhis ve emr-i H ü m â y u n ile suret
bulacak m e v â d d e n olmagla h e m â n n a m â z kılındı­
ğ ı n ı n irtesi g ü n ü b o s t a n c ı - b a ş ı aga t a r a f ı n d a n
d â m e n - b û s e m r î l e k a p u y a irsâl ve h i z m e t - i
m e r k û m e y e ta'yin olunub m e r a m ı ile k â m y â b oldı.
B â k i zikr ve m e v ' û d olunan k a p u c ı başılık ve
h â c e l i k ve ağalık maddesi t e l h î s olundukda hatt-ı
H ü m â y u n k e ş î d e ve i n â y e t buyurulmagla m u m a ­
ileyh Molla Yazıcı kapuya ç a g n l u b vakt-i mu'ayye­
nesinde zabt eylemek ü z e r e V i d i n A g a h g ı t e v c î h
ve dûş-i istihkakına hil'at ilbhas ve h a k î r i n kitâbeti
dahi M â h - ı ş e v v â l ' d e vaki' olan t e v c î h a t d a zabt
olunmak ü z e r e ru'ûs ve b i n â e m i n i A l i A g a ' n ı n ka­
p u c ı başılık ru'ûs-i H ü m â y u n i b i r k a ç g ü n d e n sonra
m ü ş â r u n - i l e y h D e r v i ş Efendi'ye geldikde yedlerime
i'tâ e y l e d i ğ i n d e n b a ş k a keyfiyet-i hal bendene
ma'lum-i devletleri olmagla yeşil sofa kablu a'lâ si­
hir s i n c â b kürki i h s â n ve istabl-ı m a ' m û r e l e r i n d e n
kendilerine m a h s û s olan g ü z î d e ve t u v â n â birer
re's b â r g î r i s î m - ç a p g û r raht-ı bisâtîle t e z y î n ve ga-
lebe-i m e r h a m e t l e r i n d e n i n â y e t ve y a n ı m a b i r
ç u k â d â r kullarını ta'yin b u y u r u b kapuya irshal
b u y u r m a l a r î l e vardıkda hâzır olan H o r a s â n î d e s t â r î
R e ' î s ü ' l - k ü t t â b olan H a m z a Efendi hazretleri p î ş -
z â n û l a r ı n d a yed-i m ü ' e y y e d l e r î l e s e r - m ü b â h a t i m e -
rast ve bir t e b ş î r â t ile kat'-ı m e r â t i b e h i m m e t - i
âlîlerini inshaf ve ba'dehu kalkub sadr-ı a'zam haz­
retlerine g ö t ü r ü b d â m e n - b û s şerefin ihraz itdirdik-
den sonhra "Benden efendi k a r ı n d a ş ı m ı z a s e l â m
ve du'âlar idüb h â t ı r i a n n sü'âl ideriz" d e y û i'âde ve
g e l ü b H b r a s â n h i ile m ü ş â r u n - i l e y h efendimizin
m ü b â r e k h â k - p â y - i devletlerine rûy-i m â l ve du'â-yı
h a y ı r l a r ı n isticlâb itdikden sonra m e s r û r e n ve
m a h b û r e n inşât-ı fu'âd ile i h s â n b u y u r d u k l a r ı do­
n a n m ı ş b â r g i r e s u v â r ve iyâl ü e v l â d ı m ı z d a n dahi
taraf-ı devletlerine du'â-yı hayr itdirmek içûn fakir-
h â n e y e avdet idüb vakt-i ma'lumede zabt-ı kitâbet
i ç ü n hulûl-i vakte n i k r â n ve z a m î m e - i du'â-yı
d e v â m - ı ö m r - i devlet-i p â d i ş â h ı t a h r î k - z e b â n
serîü'l-beyân olmuşidi. "el-Eyyâmu y e m ü r r ü merr's-
s e h â b " ^ ' ' mantukunca kitâbet-i m e r k u m u n t e v c î h
vakti g e l ü b yevm-i t e v c î h a t d a hil'at ilbas o l u n m a k
içun tezkire geldikde k e m â l - i lutf-i keremlerinden
yine bir sof letafet m e v s û f ferâce in'âm ve ba'dahu
divân-ı h ü m â y u n iktizâ itdikde yine bir üst post
s a m û r i h s â n ve ba'dehu yine bir pek a'lâ cild kafâ
i h s h a n - ı ferâvân buyurub b a h r - ı keremlerine mus-
t a g r a k o l u b her ne kadar z â k i r ü ' l - h i m e m ve
ş â k i r ü ' n - n i ' a m l a r ı olsam binde b i r i n t e z k i r e ve
t a ' d â d ı n a adem-i liyâkatim zahir ve h ü v e y d â o l ­
magla h e m a n m ü b â r e k ser-devletlerini t a s d î ' itme­
mek içün h a k l a r ı n d a n hayr du'â-yı iki k e l â m a hasr
ve kasr eyledim. H a k azze ve ş â n e hazretleri zât-ı
m u h t e r e m l e r i l e e v l â d ü iyâllerini d ü n y â d a ve
â h i r e t d e havfinden e m i n ve sâlim ve her ne me­
r a m l a r ı ise vusûl-i h u s û l î l e m e s n e d - ş â z h a r m î d e
kâ'im eyleye.b A m i n yâ mücîbe's-sâ'ilîn.
C â m i ' - i v â l â n ı n t e t m î m ve namaza ibtidâ
o l u n m a s ı ile H a k T e ' â l â c ü m l e y i f e r a h - y â b eyledi.
Kaldı k i , i m â r e t ve t a b h - ı fodla'^^ a n l a r ı n dahi
l e v â z ı m a t ı t e k m î l ve et'ime t e z â k i r i t e t m î m ve
t e m h î r olundukdan sonra binyüz altmış dokuz se­
nesi M â h - ı Rebiulevvel'in o n b e ş i n c i (19 Aralık
1755) C u m a g ü n ü n d e imâret-i â m i r e k ü ş â d e olu­
nub b e ş i n c i olan efendi hazretleri simât-i sofra-i
i n ' â m , sâhibü'l-hayr, şevketlü, a z a m e t l ü , p e n â h e t l ü
efendimizin ni'am-i m e b z û l e - i hayriye-i vakfiyele­
r i n d e t a g a d d î m e v â ' i d e y l e y e n talebe-i u l û m
dâ'iyâtı ve m ü r t e z i k a - i vakıf s e n â - h â n ı ile du'â-yı
firâvân idüb tabh olunan ta!âm ve n â n - ı azîz yev-
m e n fe yevmen ilâ m â ş â - A l l a h u Te'âlâ m e v c û d bu­
lunan ile e r b â b - ı a s h â b ı t e n â v ü l i t m e l e r î l e d e f i
m e c â ' a eylediklerinde f e r â d e ve f e r â d e da'vât-i
hayriyelerini peyveste-i â s u m â n ve i c â b e t - h â n e - i
Y e z d â n idecekleri m a ' l û m - i â l e m y â n o l m a g l a
c e n â b - i F e y y â z H a k şevketlü, k e r â m e t l ü p â d i ş â h - ı
â l e m - p e n â h efendimiz hazretlerinin m ü b â r e k
vücûd-i h ü m â y u n m e r h a m e t m a k r u n l a r ı n serîr-i
44. Günler de bulutlar gibi geçip gider.
45. Fodla, yassı pide şeklinde yapılan bir çeşit ekmeğin adı­
dır. Fodla V.Murad devrinde (1876) tayın ekmeğine
çevrilmiştir. Bk.M.Z. Pakalm, fodla mad., a.g.e.
 T A R l H - 1 CÂMl-1 N U R U O S M Â N Î
ş e v k e t m u s î r l a r ı n d a b e r - d e v â m - ı devlet ve iclal ey-
l e y ü b h a t â ve h a t a r â t d a n m a s û n ve m e ' m û n eyle-
ye. A m î n bi-câh-i S e y y i d i ' l - m ü r s e l î n . T e m m e t ü ' l -
hurûf bi-avni'llâhi Meliki'I-Mutn. A m î n .
BİBLİYOGRAFYA
A k t e p e , M . M ü n i r , M a h m u d I.mad., l A .
Altundag, Şinâsi, Osman III.mad., l A .
Altunsu, A b d ü l k a d i r , O s m a n l ı Ş e y h ü l i s l â m ­
ları, A n k a r a 1 9 7 2 .
A r s e v e n , C e l â l Esad, Sanat Ansiklopedisi,
İstanbul 1 9 4 3 - 1 9 5 3 , c.l-lV.
Ayvansarâyî, Hüseyin, Hadikatü'l-cevâmi',
İstanbul 1 2 8 1 , c.l.
Bayrak, O r h a n , İstanbul'un Tarihi ve C a m i ­
leri, A n k a r a 1 9 7 0 .
B i l m e n , Ö m e r N a s ü h i , H u k u k i Islâmiyye ve
Istılahatı F ı k h ı y y e K a m u s u , İ s t a n b u l 1 9 6 ' 7 - 7 0 ,
c.IV, V .
D o ğ r u , M e h m e t , E m i n ö n ü C a m i l e r i , İstan­
bul 1987.
Erkal, M e h m e t , Arşın mad., D l A .
E r ü n s a l , İsmail E., T ü r k K ü t ü p h a n e l e r i T a r i ­
h i I I , K u r u l u ş t a n Tanzimat'a Kadar O s m a n l ı Vakıf
K ü t ü p h a n e l e r i , Ankara 1 9 8 8 .
Eyice, Semavi, Nuruosmaniye C a m i i mad.,
TA.
H a l i l Edhem, M e s k û k â t - i Osmaniye, İstan­
bul 1334.
l A . , a r ş ı n mad.
145
İ b r a h i m A l â e d d i n (Gövsa), M e ş h u r A d a m ­
lar, İstanbul 1 9 3 3 - 1 9 3 5 , c.l, 11.
İsmail Galip, T a k v i m - i M e s k û k a t - i Osmani­
ye, İstanbul 1 3 0 7 , cetvel 2.
M e h m e d S ü r e y y a , Sicill-i O s m â n î , İstanbul
1 3 0 8 , c.l.
Osman 111. Vakfiyesi, T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e ­
si K ü t . H a z i n e Dâiresi nr. 1 8 1 1 .
Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, Ankara
1 9 8 2 , c.l.
P a k a l ı n , M e h m e t Zeki, O s m a n l ı T a r i h De­
yimleri ve Terimleri S ö z l ü ğ ü , İstanbul 1 9 7 1 C.I-111.
P a m u k c i y â n , K e v o r k , N u r u o s m a n i y e Ca-
m i i ' n i n M i m a r ı S i m e o n Kalfa H a k k ı n d a , İ T Ü .
Mim.Tar.ve Rest.Enst.Bülteni (13/14), 1 9 8 1 .
P a r m a k s ı z o g l u , İsmet, Okka mad., T A .
Sahillioglu, Halil, A k ç e mad., D l A .
Ş e m ' d â n î - z â d e , Fındıklılı S ü l e y m a n Efendi,
Mür'i't-tevârih- nşr. M . Aktepe, İstanbul 1978,
c.Il/A.
Ş e m s e d d i n S a m i , Kamusu'l-A'lam, İstanbul
1 3 1 4 , c.V.
T A . , Arşın mad.
T A . , Ferhat P a ş a mad.
Uzunçarşılı, 1.Hakkı, O s m a n l ı T a r i h i , A n k a ­
ra 1 9 8 8 ^ , c.IV, Kısım I .
V G M D . Arşivi, Ş e y h ü l i s l â m Defteri n r . 6 .
Vâsıf, T a r i h ( M a h â s î n ü ' l - â s â r ve hakâyiku'l-
a h b â r ) . Bulak 1 2 4 6 , c. 11.
 146 Dr.Ali Ö N G Ü L

I: —

of

// /

-Sisi
^ N ı
I 1/
I I

t ^. I

N I
İl i I 11
-1 / 1 ı V /i I \

_Q__0_
fm

T: 0//
U
—W

/b
K İ / 1 ı

. t x :

! I I I

Nuruosmaniye Camii plânı ( G . Goodwin'den)

 IBAIISMILÎ MLCI^AID®
İİİiy|İÎ|İİ d e m i ş ilçesine b a ğ l ı B a d e m l i B u c a ğ ı n ı n
İİjpİİlİİ Aşıklar Oba Mahallesinde b u l u n m a k t a d ı r .
j j i l ^ j i l Y a p ı n ı n ne zaman ve k i m i n t a r a f ı n d a n in­
ş a ettirildiği bilinmemektedir. A n c a k , h a r i m girişi­
nin ü z e r i n d e yer alan kitabesinden 1 2 2 6 / 1 8 1 1 yı­
lında Ö d e m i ş V o y v o d a s ı Kılcızade M e h m e t A g a
tarafından büyütülerek yenilendiği anlaşılmaktadır
(Res.l). Ü ç satırlık kitabenin m e t n i ve transkripsi­
y o n u şöyledir.^
Ba\s-i tecdid-i tevsi-i cami-i şerif
Ödemiş Voi^vodası Kılcızade
Esseyid Mehmet Ağa fi sene 1226
Kitabenin T ü r k ç e s i şu şekildedir:
Cami-i şerifin genişletilmesine ve yenilen­
mesine sebep olan Ödemiş Voyvodası Kılcızade
Hacı Mehmet Ağa. Sene 1226.
3 Zilhicce 1 3 1 5 / 2 5 Nisan 1 8 9 8 tarihli
tevliyet i l â m ı n d a da, y a p ı n ı n Kılcı M e h m e d A g a
t a r a f ı n d a n yaptırıldığı belirtilmektedir.^ Kılcı M e h ­
med A ğ a ' n ı n camiyle birlikte bir de ç e ş m e inşa et­
tirdiği verilen bilgiler arasındadır."^
Kitabede y a p ı n ı n M e h m e t A g a t a r a f ı n d a n
g e n i ş l e t i l e r e k y e n i l e n d i ğ i ; tevliyet i l â m ı n d a ise
M e h m e t A g a t a r a f ı n d a n inşa ettirildiği belirtilmek­
tedir. İki belgede farklı bilgiler veriliyor o l m a s ı , es­
ki y a p ı n ı n yerine b u g ü n ayakta olan c a m i n i n daha
b ü y ü k olarak yeniden m i inşa edildiği; ya da eski
y a p ı n ı n genişletilerek m i yenilendiği konusunda bir
k u ş k u y a neden o l m a k t a d ı r . A n c a k , her iki halde
de, y a p ı n ı n 1 2 2 6 / 1 8 1 1 yılında b u g ü n k ü g ö r ü n ü ­
m ü n ü kazandığı a n l a ş ı l m a k t a d ı r .
Kitabenin üzerindeki süslemeler arasında,
ayrıca, boya ile 1 2 9 1 tarihi yazılmıştır. B u 1 2 9 1 /
MllMCT AĞA
Yrd. Doç. Dr. inci KUYULU
1 8 7 4 - 7 5 tarihi de, caminin s ü s l e m e l e r i n i n yapıldı­
ğı tarih olmalıdır.
C a m i , kareye y a k ı n d i k d ö r t g e n p l a n l ı bir
h a r i m ile kuzeyindeki son cemaat yerinden o l u ş u r
(Plan 1 , Res. 2). A r a z i n i n e ğ i m i nedeniyle, yük­
sekte kalan son cemaat y e r i n i n altı, bir b o d r u m
kat olarak değerlendirilmiştir.
Ö r t ü sistemi g e n i ş a h ş a p saçaklı k ı r m a ç a ­
tıyla s a ğ l a n a n kagir y a p ı n ı n cepheleri t a m a m e n
sıvalıdır (Res.3). A n c a k , bazı kesimlerde sıvalar d ö ­
k ü l m ü ş , bazı yerlerde de yeniden sıva yapılmıştır.
C a m i n i n dogu ve b a t ı cephelerinde altışar,
kuzey cephesinde b e ş , g ü n e y cephesinde ise iki
pencere açıklığı bulunur (Res.2-3). D o g u ve b a t ı
cephelerde üst ü s t e iki sıra halinde dizilen pence­
reler, d ü ş e y d i k d ö r t g e n biçimlidir. Batı cephesinin
alt sıra pencereleri, a y r ı c a yuvarlak kemerli birer
ç ö k e r t m e içine alınmıştır. Kuzey cephesinde üst sı­
raya ü ç , alt sıraya ise i k i pencere yerleştirilmiştir,
üst sıra pencereleri, d i ğ e r üst sıra pencereleriyle;
alt sıra pencerelerinden b a t ı d a o l a n ı , b a t ı cephesi­
n i n alt sıra pencereleriyle a y n ı özellikleri taşır. A l t
sıra pencerelerinden d o ğ u d a o l a n ı ise, kare biçimli
ve daha k ü ç ü k boyutludur. B u pencere, farklı b i ­
ç i m ve boyutlarıyla d i ğ e r l e r i n d e n ayrılır. G ü n e y
• E. Ü. Araştırma Fon Saymanlığınca desteklenen ve ta­
rafımızdan yürütülen "Batı Anadolu Camilerinde Resimli
Bezemeler" başlıklı proje kapsamında ele alınan yapılar­
dandır.
1. Kitabeyi okuyan ve transkripsiyonunu yapan Sayın
Prof. Dr. Rahmi Hüseyin ÜNAL ve Öğretim Görevlisi
Sayın Aydoğan DEMlR'e teşekkür ederim.
2. A n k a r a Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü Arşivi, Defter
No: 2005, s. 299.
3. ay. yer.; Bugün ç e ş m e ayakta olmamakla birlikte,
1 2 2 5 / 1 8 1 1 tarihli kitabesi, yeni bir evin duvarına yer­
leştirilmiştir.; Kılcı Mehmet Ağa Vakfına ait cami ve
çeşme ile ilgili kararlar için ayrıca bkz. A n k a r a Vakıf­
l a r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i , Defter No: 1757,
s.274-275 ve Defter No: 1965, s.162-163.
 148 Yrd.Doç.Dr.
cephede y a l n ı z c a üst s ı r a d a bulunan i k i pencere
de, d i ğ e r cephelerin üst s ı r a l a r ı n d a k i l e r i e benzer
özellikler g ö s t e r i r .
Y a p ı n ı n kuzey cephesinde bulunan son ce­
maat yeri tamamen a h ş a p t a n inşa edilmiştir
(Res.4). İçten d ü z a h ş a p tavanla ö r t ü l m ü ş son ce­
maat yeri r e v a k ı (Res.5) kuzeyinden b e ş , d o ğ u ve
b a t ı s ı n d a n birer kemer g ö z ü y l e dışarıya açılır. B i ­
rer kıvrım yaparak y ü k s e l e n a h ş a p kemerlerden
kuzeydekiler yuvarlak, dogu ve batıdakiler ise Bur­
sa kemeri biçimindedir. B u kemerler, altısı serbest,
ikisi duvara bitişik kare kesitli t o p l a m sekiz adet
ayakla taşınır. Ayaklar a r a s ı n a a h ş a p korkuluklar;
kuzeyde ortada bulunan i k i direk a r a s ı n a ise, yine
a h ş a p t a n bir k a p ı yerleştirilmiştir. Son cemaat ye­
rine bu k a p ı n ı n ö n ü n d e yer alan ve altı b a s a m a k l ı
merdivenle çıkılan bir giriş s a h a n l ı ğ ı n d a n ulaşılır.
H a r i m i n kuzey d u v a r ı n d a , eksenden biraz
b a t ı y a k a y m ı ş giriş açıklığı bulunur (Res. 6). İki
t a r a f ı n d a n kıvrılarak y ü k s e l e n yuvarlak k e m e r l i
b u açıklığın ü z e r i n d e y a p ı n ı n üç satırlık kitabesi
v a r d ı r . K a p ı k e m e r i ile kitabe l e v h a s ı , yuvarlak
kemerli bir ç ö k e r t m e içine alınmıştır. Etrafı renkli
nakışlarla b e z e n m i ş k a p ı n ı n iki tarafına birer pen­
cere, b u pencerelerden d o g u d a k i n i n y a n ı n a da
y a r ı m daire kesitli bir mihrabiye nişi yerleştiril­
miştir (Res. 7).
H a r i m , 1 9 p e n c e r e ile a y d ı n l a n m a k t a d ı r
(Res.8). B u pencerelerden kuzey d u v a n n ı n d o ğ u ­
sundaki kare, d i ğ e r l e r i d ü ş e y d i k d ö r t g e n biçimli
açıklıklar ş e k l i n d e d i r . Duvarlar, tabandan tavana
kadar sıvalıdır.
H a r i m , d ü z a h ş a p tavanla ö r t ü l m ü ş t ü r
(Res.9-10). H a r i m i n kuzey d u v a r ı boyunca ikisi
serbest, ikisi duvara bitişik kare kesitli t o p l a m d ö r t
a h ş a p ayakla t a ş ı n a n kadınlar mahfili uzanır. M a h ­
fil k a t ı n d a b u ayaklarla a y n ı özellikleri t a ş ı y a n d ö r ­
dü serbest, ikisi duvara bitişik t o p l a m altı ayak var­
dır. Ortadaki iki a y a ğ ı n a r a s ı n d a d i k d ö r t g e n biçimli
ve harime doQru taşıntı yapan m ü e z z i n mahfili bu­
lunur. K a d ı n l a r mahfiline, h a r i m i n k u z e y - d o ğ u s u n -
daki a h ş a p merdivenle çıkılır.
M i h r a p , giriş açıklığıyla a y n ı aks ü z e r i n e
y e r l e ş t i r i l m i ş y a r ı m silindirik b i r niştir (Res. 11).
M i h r a b ı n b a t ı s ı n d a a h ş a p minber; d o ğ u s u n d a ise,
g ü n e y - d o ğ u k ö ş e d e duvara bitişik y a p ı l m ı ş a h ş a p
vaiz k ü r s ü s ü yer alır (Res. 8).
M i h r a p nişinin iki t a r a f ı n d a , g ü n e y d u v a r ı
boyunca tabanda dar ve alçak bir seki uzanır. A n ­
cak, b u seki b a t ı d a minberle kesilir.
DIŞ SÜSLEME
C a m i n i n dış s ü s l e m e l e r i n d e a h ş a p , boya ve
alçı kullanılmıştır. S o n cemaat yerinin t a v a n ı , ah­
ş a p işçiliği ile dikkati ç e k e r (Res.5). Tavan yüzeyi
çıtalarla ü ç b ö l ü m e ayrılmıştır. O r t a d a k i çökertil­
m i ş kare a l a n ı n y ü z e y i n d e , çıtalar ç a k ı l a r a k d ö r t ­
gen ve ü ç g e n b ö l ü m l e r o l u ş t u r u l m u ş t u r . M a v i , sarı
İnci K U Y U L U
ve .pembeye boyanan b u b ö l ü m l e r i n herbiri mavi,
beyaz, kahverengi ve yeşil çiçeklerle b e z e n m i ş t i r !
Ç ö k e r t i l m i ş a l a n ı n merkezine yerleştirilmiş d ö r t ­
gen p a r ç a l a r l a sekiz kollu bir yıldız meydana geti­
rilmiştir. B u yıldızın her koluna kıvrımlı birer çıta
tutturularak a ş a ğ ı y a doQru uzanan bir sarkıt oluştu­
r u l m u ş t u r . T a v a n ı n yanlarda kalan d i k d ö r t g e n
alanları ise daha sade bir işçilik g ö s t e r i r . B u b ö ­
lümlerin orta kesiminde çıtalarla yapılmış ikişer e ş ­
kenar d ö r t g e n ve bu d ö r t g e n l e r i n etrafını çevreleya-
rek t ü m y ü z e y e zikzaklar halinde dağılan çıtalar bu­
lunmaktadır. B u bölümlerin kenar bordürlerinin k ö ­
şelerini çiçekli dallardan oluşan renkli nakışlar süs­
lemektedir.
Y a p ı n ı n t a m a m e n sıvalı cephelerinde boya
ile y a p ı l m ı ş renkli nakışlar bulunur. D o g u , b a t ı ve
g ü n e y cephelerinde, üst sıra pencerelerinin a r a s ı n ­
da kalan y ü z e y l e r e d i k d ö r t g e n ya da kareye y a k ı n
d i k d ö r t g e n biçimli ç e r ç e v e l e r çizilerek içlerine ç e ­
şitli kompozisyonlar işlenmiştir (Res.2-3). H e r b i r i
birer pano g ö r ü n ü m ü n d e olan bu ç e r ç e v e l e r d e n
bazıları b o ş d u r u m d a d ı r .
D o g u cephesinde ü ç pencere ve a r a l a r ı n d a
d ö r t pano yer alır (Res.2). Pencere ve p a n o l a r ı n
üst kesiminde, cephe boyunca kıvrık dallar ve çi­
ç e k motiflerinden o l u ş a n bir s ü s l e m e şeridi uzanır.
B u cephede yalnızca, cephenin g ü n e y ucunda yer
alan kareye yakın d i k d ö r t g e n p a n o bir kompozis­
yonla bezelidir. Girift k ı v n m l a r d a n y ü z e y e d a ğ ı l a n
•renkli çiçekler ve yapraklar, sol k ö ş e d e y o ğ u n l a ­
ş a n bir d ü z e n l e m e y l e işlenmiştir. B u d ü z e n l e m e
p a n o n u n üst b ö l ü m ü n ü n merkezinden a s ı l a n b i r
kılıç ve sallanan iki topuzu ile diyagonal bir formda
sınırlandırılır. B ö y l e c e k o m p o z i s y o n p a n o n u n sol
alt b ö l ü m ü n d e y o ğ u n l a ş ı r k e n , karşıt olarak, s a ğ
üst b ö l ü m b o ş bırakılmıştır.
G ü n e y cephesinde, üst b ö l ü m d e iki pence­
reyi de a r a l a r ı n a alan, çeşitli form ve büyüklükler­
de panolar dizelenir (Res. 3). C e p h e n i n d o ğ u k ö ­
şesinin bir s ü t u n c e tasviri ile belirlenmesi ilgi çeki­
cidir. Ne yazık k i , bu s ü t u n c e ile panolar içindeki
s ü s l e m e l e r i n bir kısmı iyi k o r u n a m a m ı ş ve b ü y ü k
ö l ç ü d e tahrip o l m u ş t u r .
C e p h e n i n merkezinde, iki pencere a r a s ı n d a
n a t ü r m o r t l a r l a b e z e n m i ş üç pano yer alır (Res. 12).
Ortadaki enine d i k d ö r t g e n ve bunu ç e v r e l e y e n iki
d ü ş e y d i k d ö r t g e n panoda, ayaklı kaplardan d a ğ ı ­
lan ç i ç e k l e r r e s i m l e n m i ş t i r . P a n o l a r ı n g e o m e t r i k
y ü z e y l e r i n e uygun olarak d a ğ ı l a n renkli çiçekler,
ortada yayvan bir kasede t o p l a n ı r k e n yan panolar­
da inci uzun formlu kadehlerde istiflenirler.
Cephenin batısında, gölge-ışık oyunları,
d o ğ r u perspektif arayışları ile başarılı bir k o m p o ­
zisyon yer alır. B u panoda bir deniz m a n z a r a s ı iş­
lenmiştir (Res. 13). Manzara, iki yandan yeşil renk
leleleriyle tasvir edilmiş ağaçlarla çerçevelenmiş­
tir. Mavinin açılan tonlarıyla geri plana uzanan de­
niz g ö r ü n ü m ü , adalar oluşturan tepelerle ufuk çizgi­
sine ulaşır. Mavi ve beyaz renk tonlamalanyla tasvir
 BADEMLİ KILCIZADE M E H M E T A Ğ A C A M l l (ÖDEMİŞ/İZMİR)

Resim 4: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, son cemaat yeri.

Resim 5: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Resim 6: Bademli Kılcızade Mehmet Aga
Camii, son cemaat yeri tavanı. Camii, harim taçkapısı.
 150 Y r d . D o ç . D r . İnci K U Y U L U

• 1»,

R e s i m 8: B a d e m l i K ı l c ı z a d e M e h m e t A g a C a m i i , iç g ö r ü n ü ş ü .

Resim 9: B a d e m l i Kılcızade M e h m e t A g a Camii, h a r i m t a v a n ı .

 B A D E M L İ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A CAMİİ ( Ö D E M İ Ş / İ Z M İ R ) 151

Resim 7: Bademli Kılcızade Mehmet Resim 11: Bademli Kılcızade Mehmet

Aga Camii, dış mihrabı. Ağa Camii, mihrabı.

Resim 10: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, tavan

süslemelerinden ayrıntı.

Resim 12: Bademli Kılcızade Mehmçt Aga Camii, Resim 13: Bademli Kılcızade Mehmet Aga
güney cephesindeki natürmortlu panolar. Camii, güney cephesindeki deniz manzarası.
 152 Yrd. D o ç . Dr. inci K U Y U L U

I*

^1

R e s i m 14: B a d e m l i K ı l c ı z a d e M e h m e t A g a C a m i i , M e k k e tasviri.

R e s i m 15: B a d e m l i K ı l c ı z a d e M e h m e t A g a C a m i i , M e d i n e tasviri.
 B A D E M L İ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A C A M l l (ÖDEMİŞ/İZMİR)
edilen bulut kümeleriyle zenginleştirilen g ö k y ü z ü
de, deniz ve kcira, görünümleriyle bu ufuk ç i z g i a n -
de birleşir.
C e p h e n i n d o ğ u s u n d a bulunan pano, b u g ü n
t a m a m e n harap o l m u ş t u r . Yalnızca, üst k ö ş e s i n d e
bir a g a ç tasvirinin varlığı, bu p a n o n u n da diğer k ö ­
ş e d e k i p a n o gibi bir manzara resmi ile bezeli oldu­
ğunu düşündürmektedir.
B a t ı cephesinde üç. pencere ile b e ş p a n o
b u l u n m a k t a d ı r (Res.3). Farklı boyutlardaki p a n o ­
lar, içten mavi renkli stilize kıvrık dallardan o l u ş a n
s ü s l e m e şeritleriyle ç e v r e l e n m i ş t i r . B u s ü s l e m e ş e ­
ritleri, birbirlerine benzer özellikler g ö s t e r m e k l e
birlikte, c e p h e n i n kuzey ucundaki panoda 'S' kıv­
rımlı yapraklar a r a s ı n a birer çiçek motifinin katıl­
m a s ı ayrıcalık olarak belirir. P a n o l a r ı n merkezleri­
ne birer çiçek demeti işlenmiştir. B u çiçek demet­
leri, yeşil yapraklar a r a s ı n d a n y u k a r ı y a d o ğ r u uza­
nan kınnızı, sarı renkli k a s ı m p a t ı , lale gibi çiçekler­
den oluşur. C e p h e n i n alt seviyesinde, duvar yüze­
yine boyayla k ü ç ü k d i k d ö r t g e n ç e r ç e v e l e r çizilmiş­
tir. B u ç e r ç e v e l e r , d u v a r ı n kesme taşlarla ö r ü l m ü ş
o l d u ğ u izlenimini u y a n d ı r m a k t a d ı r .
A l t sıra pencerelerinden kuzey u ç t a buluna­
n ı n yuvarlak kemerii ç ö k e r t m e s i de sitilize yaprak­
lardan o l u ş a n bir kompozisyonla süslenmiştir.
Kuzey cephesinde, son cemaat yeri revak
kemerlerinde yer alan çeşitli çiçek kompozisyon­
ları dikkati ç e k e r (Res.4). Fakat, ne yazık k i , bu
k o m p o z i s y o n l a r ı n bazıları b u g ü n t a m a m e n sıvalı­
dır. Kemerlerin iç ve dış yüzlerinde birer çiçek de­
m e t i n d e n o l u ş a n kompozisyonlar tasvir edilmiştir.
Ç i ç e k demetleri; irili ufaklı k o y u yeşil yapraklar
a r a s ı n d a n y ü k s e l e n ve kırmızı, mavi tonlarıyla ay­
rıntılı olarak i ş l e n e n k a s ı m p a t ı , lale, karanfil, gon­
ca gül gibi farklı ç i ç e k l e r d e n oluşur.
H a r i m i n kuzey duvarında da çeşitli s ü s l e m e ­
ler bulunur. H a r i m kapısının kıvrımla yükselen yu-
variak kemeri ile içinde bulurxiuğu yuvarlak kemerli
ç ö k e r t m e a r a s ı n d a kalan, tenarlan kahverengiyle
gölgelendirilmiş sarı zeminli yüzey, kitabe levhasını
da üç t a r a f ı n d a n k u ş a t a n kıvrık dallar, yapraklar ve
g ü l l e r d e n o l u ş a n bir k o m p o z i s y o n l a b e z e n m i ş t i r
(Res.6). Girift kıvrımlar o l u ş t u r a n yeşil t o n l a m a l ı ,
k o y u k o n t u r l u yaprak ve dallar ile dağıldığı zemi­
n i n k o y u sarı rengi k o m p o z i s y o n u n g ö r ü n ü m ü n ü
belirgin kılar ve zenginleştirir. B u k o m p o z i s y o n u n
iki t a r a f ı n d a , pembe güller ve k o y u yeşil yaprakla­
r ı n d a n o l u ş a n s ü s l e m e l e r yer alır. Pembenin tonla-
m a l a r ı y l a , ayrıntılı bir tarzda i ş l e n e n değişik sayı­
daki katmerli gül ve gonca ile, bu y ü z e y d e k i k o m ­
pozisyon t a m a m l a n ı r . B u bezemeler a r a s ı n d a kalan
kitabe levhasının ü z e r i n d e de, üç dilimli bir ç e r ç e ­
ve içine boyayla yazılmış 1 2 9 1 tarihi bulunur.
B u kompozisyonun bir benzer ö r n e ğ i de ç ö ­
kertme k e m e r i n i n üst kesimindeki pencerenin iki
t a r a f ı n d a t e k r a r l a n m ı ş t ı r . Pencerenin iki y a n ı n d a
yer alan birer s ü t u n c e tasvirinin üzerini taçlandıra-
, 153
rak başlayan ve alt kesimde ç ö k e r t m e k e m e r h i n i k i
tarafından aşağıya d o ğ r u sarkan pembe renkli birer
ü z ü m motifiyle devam eden kompozisyonda, renk­
lerin koyu t o n l a n n m seçilmesi ve güllerin sayısının
a r t m a s ı dikkati ç e k e r . Pencereyi sınırlandıran s ü t u n ­
celerin ü z e r i n e ise, birer k ü r e motifi resmedilmiştir.
B u k ü r e motiflerinden başlayan ve bir ş e r i d e dolan­
m ı ş asma y a p r a k l a r ı ile i k i adet p e m b e ve i k i adet
mavi renkli ü z ü m salkımının d ö n ü ş ü m l ü olarak tek­
rarlandığı bir s ü s l e m e , du\®rın üst kesiminde kesin­
tisiz olarak devam eder. Bu s ü s l e m e şeridinin alt ke­
siminde de yer yer çeşitli yazı panolan bulunur.
Daha ö n c e sözünü ettiğimiz süsleme kom-
p o z i s y o n l a r ı n d a k i pembe güller ve g o n c a l a r ı n d a n
o l u ş a n birer ç i ç e k d e m e t i , alt sıra pencerelerinin
ü z e r i n d e de t e k r a r l a n m ı ş t ı r .
C e p h e n i n d o ğ u s u n d a k i dış m i h r a p nişi, iki
t a r a f ı n d a n birer s ü t u n c e motifiyle sınırlandırılmıştır
(Res.7). Yeşil renkli silindirik s ü t u n c e l e r i n m i n i k
başlıklarının ü z e r i n e yerleştirilmiş bir atkı t a ş ı dik­
kati ç e k e r . A t k ı t a ş ı , p e m b e renkli kıvrık dallar,
yapraklar ve mavi çiçeklerle taçlandırılmıştır. Nişin
k a b u ğ u b i ç i m i n d e a l ç ı d a n p e m b e renkli bir perde
motifi yapılmıştır.
H a r i m girişinin i k i y a n ı n a r e s m e d i l m i ş birer
m i m a r i manzara tasviri ile c e p h e n i n g ö r ü n ü m ü
zenginleştirilmiştir. Birer d i k d ö r t g e n ç e r ç e v e içine
a l ı n m ı ş b u m i m a r i tasvirlerden b a t ı d a k i n e M e k k e ,
d o ğ u d a k i n e ise Medine ş e h r i işlenmiştir. M e k k e
tasvirinde; arka planda renk t o n l a m a l a r ı y l a veril­
m i ş geriye gidildikçe küçülen sıra d a ğ l a r ile bu d a ğ ­
ların ü z e r l e r i n e ve eteklerine serpiştirilmiş k ü ç ü k
binalar resmedilmiştir (Res. 14). Geri plandaki d a ğ ­
ların ve binaların daha k ü ç ü k g ö s t e r i l m e s i y l e k o m ­
pozisyona derinlik kazandırılmıştır. Y i n e arka plan­
da mavi ve p e m b e n i n t o n l a m a l a r ı y l a o l u ş t u r u l m u ş
başarılı bir g ö k y ü z ü dikkati ç e k e r . Ö n planda ise,
g e n i ş bir alana yayılan ve etrafı evlerle kuşatılmış
revaklı bir avlu ve o r t a s ı n d a y ü k s e l e n Kabe g ö s t e ­
rilmiştir. Kubbesi avlu, avlu içindeki binalar ve göl­
geleri yere vuran d ü z d a m l ı evler a y n n t ı c ı i ş l e m e
tarzıyla gelenekseldir. Evlerin perspektif ilkelerine
aykırı kuruluşlarına k a r ş ı n , genel kompozisyon dü­
zenindeki perspektif arayışlarında başarılı bir uygu­
lamadan söz edilebilir.
Medine tasvirinde, geri planda d a ğ l a r ve kü­
ç ü k k ü ç ü k binalar; ö n planda ise çift avlulu ve b e ş
minareli c a m i ile avlu etrafını k u ş a t a n binalar res­
m e d i l m i ş t i r (Res. 15). B u tasvir de, gerek başarılı
renk t o n l a m a l a r ı ve perspektif uygulamalarıyla; ge­
rek a y n n t ı c ı i ş l e m e tarzıyla M e k k e tasvirinde g ö r ü ­
len ü s l u p özelliklerini tekrarlar. K o m p o z i s y o n d a
evlerin yere vuran g ö l g e l e r i , çöl z e m i n i n i n , d a ğ l a ­
rın, g ö k y ü z ü n ü n renk t o n l a m a l a r ı y l a verilişi başarılı
bir uygulama olarak dikkati ç e k e r . S o ğ a n v a r i kub­
beli c a m i , minareler, revaklı avlular ve binalar en
k ü ç ü k a y r ı n t ı s ı n a kadar ince ince işlenmiştir. Fa­
kat, Medine tasvirinde g ö k y ü z ü k ü ç ü l m ü ş , d a ğ l a r
daha geri plana a l ı n a r a k sayıları azaltılmıştır.
 154 Yrd.Doç.Dr.
IÇ S Ü S L E M E
Y a p ı n ı n h a r i m i de y o ğ u n s ü s l e m e l e r e sa­
h i p t i r . Özellikle, kuzey d u v a r ı boyunca uzanan
k a d ı n l a r mahfilinin g ü n e y i n d e kalan b ö l ü m d e , ta­
van ve d u v a r l a r ı n zengin renkli nakışları dikkati
ç e k e r (Res.8).
H a r i m i n doQu, b a t ı ve g ü n e y duvarları bo­
yunca i k i s ü s l e m e şeridi dolaşır. D o g u ve batı du­
v a r l a r ı n d a k a d ı n l a r mahfili ile kesilen b u s ü s l e m e
şeritleri; üst sıra pencerelerinin alt ve üst seviyele­
rinde yer alır. Stilize kıvrık dallardan o l u ş a n k r e m
renkli bezemeler; ü s t t e kırmızı, akta ise yeşil ze­
m i n ü z e r i n e işlenmiştir. Duvarlarda bu iki s ü s l e m e
şeridinin a r a s ı n d a kalan ve üst sıra pencerelerinin
a r a l a r ı n a rastlayan y ü z e y l e r d e çeşitli yazı p a n o l a r ı ­
na yer verilmiştir. B u yazı p a n o l a r ı , çiçekli dallar­
dan o l u ş a n birer ç e r ç e v e içine alınmıştır.
A l t sıra pencerelerinin a r a l a r ı n d a k i yüzeyle­
re de kırmızı, m a v i renkli çeşitli çiçek demetlerin­
den o l u ş a n s ü s l e m e l e r yapılmıştır. B u t ü r süsle­
meler, g ü n e y d u v a r ı n ı n y a l n ı z c a b a t ı ucunda yer
a l ı r k e n , dogu d u v a r ı n ı n g ü n e y ucunda ise a ğ a c a
sarılmış güllerden o l u ş a n bir kompozisyon şeklinde
işlenmiştir.
H a r i m i n e n g ö z alıcı bezemeleri g ü n e y du­
v a r ı n d a yer a l m a k t a d ı r (Res.8). D u v a r ı n d o ğ u s u n ­
dan b a ş l a y a r a k m i n b e r e kadar uzanan bu renkli
n a k ı ş l a r d a yemyeşil a ğ a ç l a r l a ç o k zengin bir
o r m a n m a n z a r a s ı işlenmiştir. Kırmızı ya da beyaz
fırça tuşlarıyla o l u ş t u r u l m u ş k a b a r ı k lekelerle zen­
ginleştirilmiş çeşitli a ğ a ç l a r , incecik g ö v d e l e r i üze­
rinden y ü k s e l e r e k duvar y ü z e y i n e yayılırlar. B u i n ­
cecik g ö v d e l e r a r a s ı n d a n ise, arkada uzanan ve
daha k ü ç ü k a ğ a ç l a r d a n o l u ş a n ikinci bir o r m a n ı n
v a r h g ı farkedilir. Daha k o y u yeşil renkli o l a n bu
a ğ a ç l a r m i h r a b a kadar d e v a m eder. B u k ü ç ü k
a ğ a ç l a r a r a s ı n d a n y ü k s e l e n b ü y ü k bir selvi ise m i h ­
raba d o ğ r u e ğ i l e r e k adeta m i h r a b ı sınırlandırır. B u
selvi ile k ü ç ü k a ğ a ç l a r d a n o l u ş a n o r m a n g ö r ü n ü ­
m ü m i h r a b ı n b a t ı s ı n d a da tekrarlanmakla birlikte,
t ü m s ü s l e m e minberle kesilerek tahrip o l m u ş t u r .
M i h r a p da, y o ğ u n s ü s l e m e l e r e s a h i p t i r
(Res. 11). Yuvarlak k e m e r l i . m i h r a p nişi, üst ü s t e
b o y a m a i k i s ü t u n c e y l e , iki y a n ı n d a n sınırlandırıl­
mıştır. Beyaz rengin kullanımıyla m e r m e r g ö r ü n ü ­
m ü k a z a n d ı r ı l m ı ş kırmızı, s ü t u n c e l e r ü z e r i n e a y n ı
renklerle b o l profilli bir tepelik işlenmiştir. A l t t a k i
s ü t u n c e , a y r ı c a , süslü bir başlıkla taçlaridırılmıştır.
Y e ş i l e b o y a n m ı ş kemer y ü z e y i , tepe n o k t a s ı n d a
y o ğ u n o l m a k ü z e r e , zemine kadar pembe güller ve
a r a l a r ı n a s e r p i ş t i r i l m i ş m i n i k m a v i ç i ç e k l e r l e be­
z e n m i ş t i r . K e m e r k ö ş e l i k l e r i ise, yeşil ü z e r i n e
k r e m renkli stilize akant y a p r a k l a n y l a doldurul­
m u ş t u r . Y a r ı m kubbe şekilli kavsara y ü z e y i n e de,
a ş a ğ ı y a d o ğ r u sarkan bir perde m o t i f i resmedil­
miştir, i k i yana açılmış ve tepeden bir fiyonkla tut­
t u r u l m u ş perdenin kıvrımları, ışık-gölge oyunlarıyla
derinlik k a z a n d ı r ı l a r a k başarılı bir şekilde verilmiş­
tir. Perdenin iki t a r a f ı n d a , b o ğ u m l u kısımlarına b i ­
İnci K U Y U L U
rer gül demeti yerleştirilerek o r t a l a r ı n d a n bir kan­
dil motifi sarkıtılmıştır. Nişin ak k ı s m ı n a ü z e r l e r i n e
d ü ş e n ışıkla yer yer s a r a r m ı ş bodur yeşil a ğ a ç l a r ­
dan o l u ş a n bir o r m a n m a n z a r a s ı tasvir edilmiştir.
B u m a n z a r a n ı n i k i t a r a f ı n d a n y u k a r ı y a d o ğ r u yük­
selen ince saplı ikişer çiçek, ortadaki kandil motifi­
ne d o ğ r u y ö n e l m i ş t i r . M i h r a p , tepelik bezemesi­
n i n ü z e r i n d e uzanan ayet kitabesi ve b u kitabeyi
ç e r ç e v e l e y e n bir s ü s l e m e y l e taçlandırılmıştır. A y e t
kitabesini ü ç y ö n d e n k u ş a t a n ve m a v i zemin ü z e ­
rinde yayılan kırmızı akant y a p r a k l a r ı , tepede b i r
madalyon o l u ş t u r m u ş t u r . B u madalyonun içine de
kırmızı ç i ç e k l e r d e n bir k o m p o z i s y o n yerleştirilmiş­
tir. M i h r a b ı n i k i y a n ı n d a , g ü n e y d u v a r ı boyunca
uzanan sekinin ü z e r i n e a l ç ı d a n birer m u m l u k yer­
leştirilmiştir,
Daha ö n c e s ö z ü n ü ettiğimiz gibi, h a r i m i n do­
ğ u , batı ve g ü n e y duvarını d o l a ş a n iki s ü s l e m e şeri­
dinin kadınlar mahfilinden itibaren kesildiği izlenir.
Kadınlar mahfilini sınırlandıran duvarlardaki basit
süslemeler ç o k yakın tarihlerde yapılmış olmalıdır.
T a v a n y ü z e y i , fcaminin s ü s l e m e d ü z e n i n e
verilen ö n e m i n en açık g ö s t e r g e s i olarak ç o k renk­
li ve ç o k ayrıntılı bir işçilikle bezelidir (Res.9). G ü ­
ney d u v a r ı n d a yer alan g ü r y a p r a k l ı o r m a n g ö r ü ­
n ü m ü , tavan yüzeyini kaplayan yeşil boya dokusu
içinde de tekrarlanarak y a p ı n ı n ç o k g ö r k e m l i b i r
bezeme anlayışla r e s i m l e n d i ğ i n i k a n ı t l a r . Z e n g i n
çiçek ve yaprak resimleriyle boyalı t a v a n ı n merke­
zinde varlığının izleri beliren g ö b e k düşmüştür.'*
T a v a n y ü z e y i ve g ö b e ğ i n i n ç e v r e s i n d e çeşitli or­
m a n m a n z a r a l a r ı işlenmiştir (Res. 10). T a v a n ı n ke­
n a r l a r ı boyunca uzanan ve k ö ş e l e r i n d e y o ğ u n l a ş a n
k o y u yeşil a ğ a ç l a r , kırmızı ve s a r ı çiçekli dallara
d ö n ü ş e r e k t ü m y ü z e y e dağılır. T a v a n g ö b e ğ i n i n
çevresinde de aynı kompozisyonlar daha k ü ç ü k bo­
yutlarda tekrarlanmıştır. A ğ a ç l a r ve çiçekler, renk
tonlamalarımda ayrıntılı bir şekilde tasvir edilmiştir.
Kılcızade M e h m e t A ğ a C a m i s i , içten d ü ^
t a v a n l ı , d ı ş t a n k ı r m a çatıyla ö r t ü l ü kareye y a k ı n
d i k d ö r t g e n planlı sade bir cami ö m e ğ i d i r .
Y a p ı n ı n gerek cepheleri, gerek iç m e k a n ı
zengin bezemelere sahiptir. Bezemeler a r a s ı n d a .
Batılılaşma D ö n e m i A n a d o l u T ü r k m i m a r i s ü s l e ­
mesinin seçkin bir t ü r ü n ü o l u ş t u r a n duvar resimle­
r i ö n e m l i bir yer tutar. Duvar r e s i m l e r i n i n ' g ü n ü ­
m ü z e ulaşabilen ö r n e k l e r i n i n daha ç o k yapıların iç
m e k a n l a r ı n ı b e z e d i ğ i g ö r ü l ü r . C e p h e l e r i bezeyen
resimlerin ise, b ü y ü k olasılıkla o n a r ı m l a r ve aşın­
malar nedeniyle y o k o l d u ğ u d ü ş ü n ü l ü r . ^ Kılcızade
M e h m e t A ğ a Camisi, dış cephe resimleri g ü n ü m ü ­
ze ulaşabilen ender y a p ı ö r n e k l e r i n d e n birisidir.
Resimler, a h ş a p ve sıva ü z e r i n e yapılmıştır.
Resimlerde i ş l e n e n k o n u l a r manzaralar, n a t ü r -
4. Tavan göbeğine ait alçıdan süsleme parçalan bugün ca­
mide bulunmaktadır.
5. R. Arık, B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i Anadolu Tasvir S a ­
natı, Ankara 1976, s. 1 3 5 .
 B A D E M L İ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A CAMİİ (ÖDEMİŞ/İZMİR)
mortlar, Mekke-Medine tasvirleri, kılıç-sütunce gibi
motiflerdir, i ş l e n e n konular a r a s ı n d a e n ö n e m l i ye­
ri manzaralar tutar. Manzaralar h e m ele alınış b i -
çimleriyle, h e m de tasarımlarıyla ilgi çekici özellik­
ler sergiler. B u kompozisyonlarda dış cephede de­
niz g ö r ü n ü m ü yer a l ı r k e n , iç mekanda çeşitli o r ­
m a n g ö r ü n ü m l e r i tasvir edilmiştir. Duvar resimle­
rinde manzaralar, b ü y ü k bir tutkuyla işlenen konu­
lar a r a s ı n d a yer alır. B ü y ü k bir y o ğ u n l u k kazanan
doga kesitlerinin a n l a t ı m ı n a genellikle m i m a r i tas­
virler de katılır.^ Kılcızade M e h m e t A g a C a m i -
si'nin m a n z a r a l a r ı y s a , d o ğ r u d a n doga g ö r ü n ü m ­
leri aktaran ö r n e k l e r e katıjabilir. Mugla Ş e y h Ca­
misi ( 1 8 3 0 - 3 1 ) ^ , U r l a K a p a n C a m i s i Ş a d ı r v a n ı
( 1 8 3 4 ) , ^ İzmir Ş a d ı r v a n a l t ı C a m i s i g e ç i t t o n o z u
(1835-40'lar),^ Muğla K u r ş u n l u Camisi^ ( 1 8 5 3 ) ^ °
gibi eserlerin resimleri a r a s ı n d a deniz m a n z a r a l a r ı ­
na yer v e r i l m i ş t i r . A n c a k b u resimlerde, deniz
m a n z a r a l a r ı çeşitli yelkenliler ve binalarla zengin­
leştirilmiş kıyı g ö r ü n ü m l e r i olarak ele alınmıştır.
Kılcızade M e h m e t A g a C a m i s i n i n g ü n e y cephe­
sindeki kompozisyon ise, geri planda tepelerle ke­
silen ve iki t a r a f ı n d a n a ğ a ç l a r l a sınırlandırılmış salt
bir deniz m a n z a r a s ı olarak dikkati ç e k e r .
Salt o r m a n g ö r ü n ü m l e r i n i n işlendiği manza­
ralar, harimde g ü n e y duvarı ile a h ş a p tavan yüze­
yinde yer alır. Duvar resimlerinin bilinen örneklerin­
de resimlerin genellikle çerçeveli veya çerçevesiz
tek tek ya da şeritler halinde yapıldığı i z l e n i r . O y ­
sa, Kılcızade M e h m e t A g a Camisi, bilinen ö r n e k ­
lerin d ı ş ı n d a b i r bezeme p r o g r a m ı n ı n tek ö r n e ğ i ­
dir. G ü n e y duvarını bezeyen o r m a n g ö r ü n ü m ü n ü n
m i h r a p yüksekliğiyle y a r ı ş a n boyutlarda anıtsal b i r
b ü y ü k l ü k t e i ş l e n m e s i ile ilk kez karşılaşılmaktadır.
B u özellik, Anadolu'da bilinen ö r n e k l e r a r a s ı n d a ,
ilk kez b u y a p ı d a k a r ş ı m ı z a ç ı k a n ö z g ü n bir resim­
leme t a r z ı n a işaret eder. Baklan -Boğaziçi Kasaba­
sı Eski C a m i , ^ ^ Mudanya-Mirzeoba K ö y ü A h m e d
A ğ a C a m i s i ^ ^ g i b i y a p ı l a r ı n X V I I I . yüzyıl sonu-
X I X . yüzyıla tarihlenebilen resimlerinde b ü y ü k bo­
yutlu tek-tek a g a ç m o t i f l e r i bulunmakla birlikte,
g e n i ş b i r y ü z e y e yayılan büyüklü-küçüklü a ğ a ç l a r l a
o l u ş t u r u l m u ş o r m a n m a n z a r a l a r ı n a b u g ü n bilinen
ö r n e k l e r d e r a s t l a n m a m a k t a d ı r . Kılcızade M e h m e t
A g a C a m i s i n i n b u o r m a n m a n z a r a s ı , şimdilik bili­
nen tek ö r n e k olarak dikkati ç e k e r . Ayrıca, anıtsal
orman manzarasının yan duvarların yüzeylerinde
yer alan a n ı t s a l b ü y ü k l ü k t e çiçek tasvirleriyle kuv­
vetlendirilmesi, b ü y ü k k o m p o z i s y o n d ü z e n i n i n sa­
n a t ç ı n ı n kendi s e ç i m i o l d u ğ u n u kanıtlar.
O r m a n m a n z a r a l a r ı , h a r i m t a v a n ı n d a da
tekrarlanmıştır. Tavan köşelerinde orman görü-
n ü m l e r f olarak b a ş l a y a n s ü s l e m e , çiçekli dallara
d ö n ü ş e r e k t ü m tavan y ü z e y i n i bezer. T ü m tavan
yüzeyini bezeyen s ü s l e m e l e r e Kula Sogukkuyu Ca­
misi ( 1 7 8 4 - 8 5 ) tavan g ö b e ğ i n d e , ^ ' * Kula H a c ı Re­
cepler Camisi (XVIII. yüzyıl) mahfil t a v a n ı n d a ^ ^
Denizli-Acıpayam- Yazırköyü Camisi (1802-3)^^
h a r i m t a v a n ı n d a rastlanır. A n c a k , b u y a p ı l a r d a ta­
155
van yüzeyi çıtalarla ya da boya ile b ö l ü m l e r e ayrı­
larak, h e r b ö l ü m ü n içine çeşitli ç i ç e k motifleri işlen­
miştir. Kılcızade Mehmet Aga Camisinin Tavan yü­
zeyinde ise, herhangi bir bölüntü y a p i m a d a n , beze­
meler t ü m y ü z e y e yayılmıştır. Tavan k e n a r l a r ı n ı sis­
temli bir b i ç i m d e d o l a ş a n ve k ö ş e l e r d e y o ğ u n l a ş a n
o r m a n g ö r ü n ü m ü n ü n t ü n i tavan y ü z e y i n e dc^gıla-
rak zengin bir bezemeye d ö n ü ş m e s i ve g ö b e k et­
rafının o r m a n g ö r ü n ü m ü y l e ç e v r e l e n m e s i , b u g ü n e
kadar bilinen bezemeli tavan ö r n e k l e r i a r a s ı n d a
Kılcızade M e h m e t A g a C a m i s i n i n tavan bezemesi­
n i n ö n e m l i bir g e l i ş m e y e ö r n e k o l u ş t u r a n ö z g ü n
bir y a p ı t o l d u ğ u n u ortaya kovlar. Tavanda bezeme­
lerin kesintisiz olarak devam etmesi ve bezeme ko­
nusu olarak orman g ö r ü n ü m l e r i n i n seçilmesi yeni
ve ö z g ü n bir uygulama olarak dikkati ç e k e r .
Y a p ı d a k i d i ğ e r b i r omnan m a n z a r a s ı da,
m i h r a p nişinin alt kesimine yapılmıştır. B u d ö n e m ­
de, Anadolu'da cami mihraplarının y o ğ u n s ü s l e m e ­
lere sahip oldukları bilinmekledir.^^ Ancak, S o m a
Hızır B e y Camisi (1791-92),^^ Koçarlı Cihanoglu
Camisi ( 1 8 3 4 - 3 5 ) ve Tavas H a m a m ö n ü C a m i ­
s i n i n (1847) 2 0 m i h r a p l a r ı gibi manzara resimle-
riyle b e z e n m i ş bilinen ö r n e k l e r i n sayısı azdır. B u
ö r n e k l e r d e n Soma Hızır B e y Camisi ve Tavas H a ­
m a m ö n ü Camisi'nde kompozisyonlar m i h r a p nişi­
ne, K o ç a r l ı C i h a n o g l u Camisi'nde ise m i h r a b ı n
ü z e r i n e işlenmiştir. Kılcızade M e h m e t A g a C a m i -
si'nin m i h r a b ı da, bir manzara (orman) kompozis-
yonuyla s ü s l e n m i ş ender ö r n e k l e r d e n biridir.
6. ay. es., s. 122.
7. Resim için bkz. ay.es., s. 5 4 , Res.46.; ayrıca bkz. G.
Renda, B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i n d e T ü r k R e s i m S a ­
natı 1 7 0 0 - 1 8 5 0 , Ankara 1977, s. 1 5 1 , Res. 116.
8. Resim için bkz. R. Ank, a.g.e., s. 4 8 , Res 42; aynca
bkz. G. Renda, a.g.e., s. 144, Res. 109.
9. Resim için bkz. R. Arık, a.g.e., s.50, Res.43. ; ayrıca
bkz. G. Renda, ay.es., s . l 4 4 , R e s . l l O .
10. Resim için bkz. R. Arık, a.g.c., s.57, Res. 5 0 .
11. ö r n e k l e r için bkz. R. Arık, ay.es.; aynca bkz. G .Ren­
da, a.g.e.
12. Resim için bkz. Ş . Ç a k m a k , Denizli lli'ndeki Türk
A n ı Ü a n (Camiler), İzmir 1 9 9 1 , E. Ü . Sosyal Bilimler
Enstitüsü,(Ba$ılmamış Yüksek Lisans Tezi), Res. 64.
13. Resim için bkz. Y . Ötüken-A. Durukan-vd., Türki­
ye'de Vakıf Abkleler ve E s k i E s e r l e r I V , Ankara
1986, S . 7 1 2 , Res. 69.
14. Resim için bkz. R. Bozer, Kula'da Türk Mimarisi,
Ankara 1990, s. 4 0 , Fot. 20.
15. Resim için bkz. ay.es., s. 54, Fot. 27.
16. R. Arık, a.g.c., s. 4 2 .
17. R. Arık, B a z ı Ö r n e k l e r i y l e Anadolu'da B a r o k D e ­
nen C a m i l e r , (Basılmamış Doçentlik Tezi), Ankara
1972, s. 219-220.
18. Resim için bkz. R. Arık, B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i Türk
Mimarisi Ö r n e k l e r i n d e n Anadolu'da Ü ç A h ş a p
Cami, A»ıkara 1973, s. 4 8 , Res, 2 0 .
19. Resim için bkz. R. Arık, B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i A n a
dolu..., s. 4 7 , Res. 4 1 .
20. Resim için bkz. G. Renda, a . g . c , s. 162, Res. 129.
 156 Yrd.Doç.Dr. InciKUYULU

Y a p ı d a manzara tasvirlerinin y a n ı s ı r a , ç o k h a r i m d u v a r l a r ı n d a k i resimli p a n o l a r ı a y ı r a n birer

s a y ı d a ç i ç e k k o m p o z i s y o n u da işlenmiştir. Gerek
cephelerde, gerek iç mekanda bulunan kompozis­
yonlar tek-tek ç i ç e k buketlerinde ya da çeşitli kap-,
lara yerleştirilmiş ç i ç e k l e r d e n oluşur. Duvar resim­
lerinin en ç o k i ş l e n e n k o n u l a r ı n d a n olan çiçek tas­
virlerine h e m e n h e m e n her y a p ı d a rastlamak
m ü m k ü n d ü r . Denizli A c ı p a y a m Y a z ı r k ö y ü Camisi
(1802-31,21 Milas B a h a e d d i n A g a K o n a ğ ı ( X I X .
yüzyıl o r t a l a r ı ) , ^ ^ K ı r k a ğ a ç Ç i f t e h a n l a r C a m i s i
(1864-65),23 Soma D a m g a c ı Camisi (1872),24
Kınık İ b r a h i m A g a Camisi (1875)^^ gibi y a p ı l a r ı n
resimlerinde çiçekli kompozisyonlara yer verilmiş­
tir. Kılcızade M e h m e t A g a C a m i s i n i n h a r i m du­
v a r l a r ı n d a k i kompozisyonlar ise, Aydın Cincin K ö ­
y ü Cihanoglu Camisi,^^ Mudanya, Mirzeoba K ö y ü
Camisi,^^ O r h a n e l i H a r m a n c ı k B u c a ğ ı M e r k e z
Camisi^^ gibi y a p ı l a r d a bulunan ö r n e k l e r e benzer
şekilde b ü y ü k boyutlu tasvir edilmişlerdir.
Çiçeklerden oluşan kompozisyonların yanı­
s ı r a , h a r i m girişi ve m i h r a p etrafını ç e v r e l e y e n
k o m p o z i s y o n l a r d a k i p e m b e güller ile h a r i m girişi
ü z e r i n d e k i ü z ü m s a l k ı m l a r ı ve asma d a l l a r ı n d a n
o l u ş a n şeritler, ilgi çekici betimlemelerdir. G ü n e y
cephedeki çiçekli k o m p o z i s y o n ise, duvara asılı iz­
lenimi veren bir kılıç motifiyle zenginleştirilmiştir.
ö g e olarak tasvir e d i l m i ş b u t i p s ü t u n motiflerine,
d ö n e m i n çeşitli y a p ı l a r ı n d a rastlanır.
S o n cemaat yeri t a v a n ı n ı n ç ö k e r t i l m i ş orta
k ı s m ı da a h ş a p işçiliğiyle d i k k a t i ç e k e r . T a v a n ı n
ç ö k e r t i l m i ş orta k ı s m ı n d a içleri çiçeklerle bezeli çı­
talarla o l u ş t u r u l m u ş ü ç g e n ve d ö t g e n b ö l ü m l e r ve
merkezindeki sarkıt, bu d ö n e m i n camilerinde ve
sıklıkla evlerinde karşılaşılan t ü r d e k i tavan süsle-
meleriyle benzer özellikler taşır.-^*
G e ç d ö n e m B a t ı A n a d o l u camilerinin ka­
rakteristik s ü s l e m e ö g l e r i n d e n biri de, m i h r a p niş­
lerine asılı izlenimi u y a n d ı r a n perde motifleridir.^^
Kılcızade M e h m e t A g a C a m i s i n i n m i h r a p n i ş i n e
de b ö y l e bir perde motifi r e s m e d i l m i ş , dış m i h r a p
nişine ise alçıdan yapılrr/ış bir perde motifi yerleşti­
rilerek g ö r ü n ü m ü zenginleştirilmiştir.
Kılcızade M e h m e t A ğ a Camisi sade m i m a ­
r i k u r u l u ş u n a k a r ş ı n , s ü s l e m e l e r i a ç ı s ı n d a n dikkati
ç e k e n bir y a p ı d ı r . Özellikle s ü s l e m e l e r a r a s ı n d a
ö n e m l i bir yer tutan duvar resimleri; gerek işle­
nen konular, gerekse resimlerin boyut ve k o n u m -
landırılışları a ç ı s ı n d a n ; B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i n d e
y a y g ı n l a ş a n duvar resimlerinin. B a t ı Anadolu'da
X I X . yüzyılda ulaştığı anlayışı sergileyen ö z g ü n ö r ­
neklerdendir.

Y a p ı n ı n y o ğ u n s ü s l e m e l e r i a r a s ı n d a sadece
iki m i m a r i tasvire yer verilmiştir. H a r i m girişinin 21.
iki y a n ı n d a birer d i k d ö r t g e n ç e r ç e v e içine a l ı n m ı ş
22.
M e k k e ve M e d i n e tasvirlerinde renk t o n l a m a l a r ı ,
ışık-gölge o y u n l a r ı , perspektif denemeleri gibi Batı 23.
resmini ç a ğ r ı ş t ı r a n ö ğ e l e r dikkati ç e k e r k e n , ayrın-
tıcı işleme tarzı, y a p ı l a r ı n biçimlendiriliş ve yerleşti-
24.
rilişlerindeki acemilikler gibi özellikleriyle de m i n ­
y a t ü r geleneklerine baglı alışkanlıkların sürdürüldü­
ğ ü izlenir. B u g ü n bilinen ö r n e k l e r i n e g ö r e yalnızca
camilerde resmedilen M e k k e ve Medine tasvirleri 25. ' Resim için bkz. G. Renda, a.g.c., s. 163, Res. 130.
S o m a Hızır Bey C a m i s i ( 1 7 9 1 - 9 2 ) , 2 ^ A y d ı n K o ­ 26.
çarlı C i h a n o g l u Camisi ( 1 8 3 4 - 3 5 ) , ^ ° M u ğ l a K u r ­
27.
şunlu Camisi ( 1 8 5 3 ) ^ 1 gibi y a p ı l a r ı n duvar resim­
lerinde de işlenmiştir.
28.
Y a p ı d a dikkati ç e k e n d i ğ e r bir s ü s l e m e ö ğ e ­ 29.
si de, s ü t u n motifleridir. G ü n e y cephenin dogu k ö ­
ş e s i n d e , h a r i m girişinin ü z e r i n d e k i pencere ile dış 30.
m i h r a b ı n iki y a n ı n d a birer; ana m i h r a b ı n iki y a n ı n ­ 31.
da ise ü s t ü s t e ikişer s ü t u n m o t i f i ışık-gölge o y u n ­ 32.
ları ve renk t o n l a m a l a r ı y l a farklı etki yaratan tas­ 33.
virler olarak ilgi çekicidir. G ü l ş e h i r Karavezir Ca­
misi (1779)'^2 h a r i m i n d e g ü n e y d u v a r ı n d a n d ı ş a 34.
t a ş a n b ö l ü m ü n kemer ü z e n g i s i n i n altında, k ö ş e l e r ­
de k e m e r i t a ş ı y o r izlenimi verecek şekilde; Denizli 35.
A c ı p a y a m Y a z ı r K ö y ü C a m i s i n d e (1802-3)-^^ ise.
Resim için bkz. R. Arık, B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i Anado
l u . . . , s. 43, Res. 38.
Resim için bkz. ay. yer., s. 9 1 , Res. 78,79.
Resim için bkz. inci Kuyulu, "Kırkağaç Çiftehanlar Ca­
m i i " , A r k e o l o j i - S a n a t T a r i h i D e r g i s i , V (İzmir
1990), Lev. XVI, Res. 7.
Resim için bkz. inci Kuyulu, "Batılılaşma Dönemi Ana­
dolu Tesvir Sanatından Yeni Bir Örnek: Soma Damga­
cı Camii", Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, I V (İzmir
1988), Lev. XXII, R e s . l l , Res. 22,
R. Arık, B a t d ı l a ş m a D ö n e m i Anadolu..., s. 3 1 .
Resim için bkz.Y. Ötüken-A. Durukan-vd. ,a.g.e., I V ,
s. 712, Res. 69.
Resim için bkz. ay. es., s. 570, Res. 3 1 1 .
Resim için bkz. R. Arık, B a t d ı l a ş m a D ö n e m i A n a ­
dolu..., s. 33, Res. 26, Res. 27.
Resim için bkz. ay.es., s. 47, Res. 4 1 .
Resim için bkz. ay.cs., s. 55, Res. 47.
R. Arık, B a z ı Ö r n e k l e r i y l e . . . , s. 29.
R. Arık, B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i Anadolu..., s.43,
Res. 38, s. 44, Res. 39.
Tavanlar hakkında geniş bilgi için bkz. S. H , Eldem,
Türk E v i III, istanbul 1987, s.106-131.
M . Sözen-R. Ank-vd., Türk Mimarisinin Gelişimi
ve Mimar Sinan, Ankara 1976, s. 304.
 B A D E M L İ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A CAMİİ ( Ö D E M t Ş / I Z M İ R ) 157

Resim 1: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, kitabesi.

Resim 2: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, doğudan görünüşü.

 158 Y r d . D o ç . Dr. İnci K U Y U L U

-e.

Resim 3: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, güney batıdan görünüşü.

Plan: 1: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, planı.

 Deniz A Y D A

i »lijli ngiliz Sanat T a r i h ç i s i , E l e ş t i r m e n ve Ş a i r POCOCKE, boğazda A s y a Hisarı kuzeyindeki

5 jİlİİİ olan H e r b e r R E A D "Bir milletin sanatı- kasabada Delft'e benzer çanak, çömld< {yapıldı­
lljijijj n ı ve du\;arlık derecesirii seramiği ile ğını, POCOCKE'dan 24 y ı / sonra, 1744'te böl­
liül ölçün" demektedir. Ç ü n k ü s e r a m i ğ i yara­ geyi gezmiş olan Richard CHANDLER seramik
tan ç a m u r b i ç i m l e n e r e k duygu d ü ş ü n c e ve t a s a r ı m üretiminin geniş çapta yapıldığını yazmıştır" ^
g ü c ü n ü ortaya çıkartır.
Ç a n a k k a l e y ö r e s i , t o p r a k özelliği ile seramik
"Yapılan incelemeler sonucu, ilk serami­ y a p ı m ı n a elverişli olup, killi kırmızı ve kalkerli t o p ­
ğin M.Ö. 10.000-9.000'lerde üretildiği saptan­ raklara sahiptir. B u y ö r e d e yeraltı k a y n a k l a r ı n ı n
mıştır. En eski ve önemli seramik buluntulara zenginliği seramik ç a l ı ş m a l a r ı n ı n o l u ş m a s ı n ı g ü ç ­
Türkistan'ın Askava bölgesinde (M.Ö. 8000), lendirmiştir.
Filistin'in Tericho bölgesinde (M.Ö.7000),
Anadolu'nun çeşitli höyüklerinde ve Mezopo- Halk s a n a t ı ü r ü n ü olan Ç a n a k k a l e Seramik­
tamı^a olarak adlandırılan Dicle ve Fırat nehir­ leri; X V I I . yüzyıl sonu XV11I. yüzyıl içinde ç u k u r ta­
leri arasında kalan bölgede rastlanmıştır."'- baklar, k ü p ve kaseler, X I X . yüzyılda kulplu ve
kulpsuz testiler, ö r d e k başlı testiler, sepet ö r g ü l ü
Arkeolojik kazılar ve bu kazılardan ortaya çı­ meyvelik ve şekerlikler, matara, ş a m d a n ve m a n ­
kan buluntular Anadolu'da s e r a m i ğ i n Neolitik ç a ğ ­ gallar, X I X . yüzyıl sonu X X . yüzyıl b a ş ı n d a ise; A t
da y a p ı l m a y a b a ş l a n d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k t e d i r , insa­ Başlı Testiler, çeşitli hayvan. G e m i ve Efe figürlü
n o ğ l u çeşitli y ö n t e m l e r l e ç a m u r a şekil v e r m i ş , p i - formlar olarak kendini g ö s t e r m i ş t i r .
şirmiş ve bunun sonucunda gerekli kullanma sera­
B u grup içinde k o n u m u z olan Ö r d e k Başlı
miğini elde etmiştir.
Testiler, X I X . yüzyılda y o ğ u n olarak üretilmiş ve
D a h a sonraki ç a ğ l a r d a ise, su g e ç i r m e z l i k fonksiyonel a m a ç l ı kullanılmıştır.
k a z a n d ı r m a k için sırlamayı, s ü s l e m e k için boyama­
San, yeşil, kahverengi, siyah renkli sırların
yı ö ğ r e n m i ş l e r ve uygulamışlardır.
kullanıldığı bu yüzyıl testilerinin en belirgin özelliği,
A n a d o l u , t a r i h b o y u n c a farklı k ü l t ü r ve ağız kısmı ve b u r m a l ı kulplarıdır.
i n a n ç l a r ı n b u l u n d u ğ u , s e r a m i ğ i n v a t a n ı olabilecek
B u t ü r testilerin ağızları stilize k u ş başı veya
bir z e n g i n l i ğ e sahiptir. T o p l u m l a r y a ş a d ı k l a r ı d ö ­
ö r d e k başı şeklinde olup, ince uzun boyunlu ve ge­
n e m k ü l t ü r ü n ü n en karakteristik özelliklerini eser­
nellikle b u r m a kulpludur. Kırmızı k i l kullanılmış,
lerinde yansıtırlar. A n a d o l u i n s a n ı , seramik sana­
tornada biçimlendirilerek k ü ç ü k detaylar elle şekil­
t ı n d a eski kültür d ö n e m l e r i n i n etkilerini ö z ü m s e y e ­
lendirilmiştir. Ö n c e g ü n e ş t e kurutulan formlar, ilk
rek kendine has sanat biçimlerini yaratmışlardır. bisküvi pişirim a ş a m a s ı n a girmeden yüzeyi astarla­
Anadolu'da Selçuklular, Beylikler, O s m a n l ı ­ n ı p , dekorlanarak f ı r ı n l a n m a k t a d ı r . D a h a sonra
lar d ö n e m l e r i n d e çeşitli merkezlerde seramik üreti­ şeffaf veya renkli sır ile s ı r l a n a r a k ikinci fırınlama
m i y a p ı l m ı ş , ancak halk s a n a t ı olarak ö n e m l i bir işlemi ile ç a l ı ş m a sonuçlandırılır.
karakteri o l u ş t u r a n Ç a n a k k a l e Seramikleri X V I I . B a ş ve ağız b i ç i m l e r i n e g ö r e b u t ü r testiler
yüzyıl s o n l a r ı n d a n , X X . yüzyıl b a ş l a r ı n a kadar fark­ erkek ve dişi ö r d e k olarak ayrılmıştır. Dişi Ö r d e k
lı biçimlerde ortaya çıkmıştır. başlı testilerde ağız yukarı d o ğ r u kavisli, gururiu ve
"Çanakkale çömlekçiliğine ait bilinen 1. Ateş ARCASOY, S e r a m i k Teknolojisi, Marmara
Prof.J.M. COOK'un işaret ettiği en eski belge, Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi yayınları, Sayı:
1699'da Çanakkale'\;i ziı^aret etmiş olan Ed­ 2, İstanbul 1983.
mund CHISHULL'ın seı;ahatnamesinden sonra 2. Aşladil AKARCA, "Gemi Tasvirli Bir Çanakkafe Tabeğı
1740 ısıllarında yöreydi gezmiş olan Richard ve Ressamı", S a n a t Tarihi Yıllığı VII, Istînbul 1977.
 160
m a ğ r u r duruşlu olup, ağzın iki y a n ı n ı k ü p e - ş e k l i n ­
de rozet çiçeİder s ü s l e m e k t e d i r .
Erkek Ö r d e k başlı testilerin ise tepesi kapalı,
yuvarlak b o r u ş e k l i n d e uzayan bir agzı vardır. Ge--
nellikle bu t ü r testilerin kulbuna y a k ı n olan ağız
k ı s m ı n d a s ü z g e ç b u l u n m a k t a d ı r . B a ş ı n iki y a n ı n d a
boynuz gibi çıkıntılar, erkek ö r d e ğ i n daha heybetli
ve güçlü g ö r ü n m e s i n i s a ğ l a m a k t a d ı r .
Yüzyılın sonuna d o ğ r u , ince uzun b o y n u n
iki y a n ı n d a ç e l e n k l e r , y a p r a k ve çiçek motifli ka­
bartmalar. Gövdenin ö n y ü z ü n d e k u ş figüriü çalış­
malar yer a l m a k t a d ı r .
Çeşitli koleksiyon ve m ü z e l e r d e bulunan bu
d ö n e m testilerine ö r n e k l e r verelim.
R e s i m 1: A n k a r a E t n o ğ r a f y a M ü z e s i n d e
b u l u n a n , 2 3 1 9 8 e n v a n t e r n u m a r a l ı b u testi
2 5 . 2 . 1 9 7 7 ' d e Salih G Ü V E N k o l e k s i y o n u n d a n
a l ı n m ı ş t ı r . Y ü k s e k l i ğ i 3 3 . 5 c m . olup kırmızı ha­
murlu, t o m a d a biçimlendirilmiş,' sıraltı ve sırüstü
tekniği kullanılmıştır.
Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , ş i ş m a n g ö v d e l i , ince
uzun boyunlu ve b u r m a kulpludur. F o r m u n ağzı di­
şi ö r d e k b a ş ı ş e k l i n d e çalışılmış, kulp tarafı ü ç g e n
delikli, gaga ağızlıdır. Ağzın iç kısmı süzgeçli, tepe­
si ise konik yükseltilmiştir.
Beyaz astar ü z e r i n e yeşil ve şeffaf sır ile sır­
l a n m ı ş , sırüstü kırmızı, lacivert, sarı ve altın yaldız
renkler kullanılmıştır.
Simetrik b i ç i m d e , merkezi kompozisyon dü­
zeninde ve g ö v d e n i n ö n k ı s m ı n d a rozet çiçek ve
ü s t ü n d e kabartma y a p r a k m o t i f i yer a l m ı ş , üzeri
ise dilimli çalışılmıştır. G ö v d e n i n ö n y ü z ü n e , ser­
best fırça darbeleri ile rozet ç i ç e k motifleri ve pu-
antiyeler atılmıştır. Gaga a ğ z ı n iki yanma ve tepe­
sine kabartma rozet çiçekler ilave edilmiştir.
R e s i m 2: Ankara Etnoğrafya Müzesinde
b u l u n a n 1 8 . 5 0 7 e n v a n t e r n u m a r a l ı b u testi
7.5.1966'da osman AKBIYIK'tan satın alınmış
olup yüksekliği 3 4 cm.dir.
Kırmızı h a m u r l u , tornada ç e k i l m i ş , sırüstü
t e k n i ğ i ile çalışılmıştır. Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , şiş­
m a n gövdeli, ince uzun boyunlu ve burma kulplu­
dur. A ğ z ı n arka tarafı ü ç g e n delikli, ö n kısmı ise
süzgeçli o l u p üst kısmı kabartma rozet çiçeklerle
konik k a p a n m ı ş t ı r .
Kahverengi o p a k sır ü z e r i n e kırmızı, beyaz,
lacivert, altın yaldız renkleri ile bitkisel bezemeler
yapılmıştır.
Simetrik b i ç i m d e , merkezi kompozisyon dü­
zeninde, g ö v d e n i n ö n y ü z ü n d e kabartma rozet çi­
ç e k ve dilimli y a p r a k m o t i f i yer a l m ı ş , i k i yanda
d o ğ r u eğimli dalların üzeri damla ş e k l i n d e yaprak­
larla b e z e n m i ş , ç i ç e k motifleri karşılıklı tekrar edil­
miştir. A ğ z ı n i k i y a n ı n d a ve tepesinde kabartma
rozet çiçekler sıralanmıştır.
R e s i m 3: Ankara Etnoğrafya Müzesinde
bulunan 2 4 5 6 4 n u m a r a l ı bu testi 1 3 . 4 . 1 9 8 4 yılın­
da H ü r r i y e t Y I L D I R I M ' d a n satın alınmış olup yük­
sekliği 3 9 cm.dir.
Kırmızı h a m u r l u , t o r n a d a ç e k i l m i ş , sıraltı
t e k n i ğ i ile çalışılmıştır. Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , şiş­
Deniz A Y D A
m a n gövdeli, ince uzun boyunlu ve burma kulplu­
dur. Dişi ö r d e k başı şeklindeki ağzı oluklu, süzgeçli
ve gaga biçimlidir.
Astarlı y ü z e y ü z e r i n e , sarı şeffaf sır kullanıl­
m ı ş , yeşil ve altın yaldızla rozet çiçekler k a b a r t m a l ı
çalışılmıştır. Bitkisel kabartmalar g ö v d e n i n ve boy­
nun ö n k ı s m ı n d a yer a l m ı ş , a ğ z ı n iki y a n ı n d a ve
tepede kabartma rozet çiçekler tekrar edilmiştir.
R e s i m 4 : 5 . 5 . 1 9 7 7 tarihinde, Salih G Ü ­
VEN'den Ankara E t n o ğ r a f y a Müzesi t a r a f ı n d a n sa­
tın a l ı n a n 2 3 4 0 7 envanter n u m a r a l ı 3 6 . 5 c m .
y ü k s e k l i ğ i n d e k i bu testi kırmızı h a m u r l u , tornada
çekilmiş ve sır üstü tekniği ile çalışılmıştır.
Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , ince uzun b o y u n l u ,
burma kulplu ve formun ağzı erkek ö r d e k başı şek­
lindedir. Ağzın üst kısmı ü ç g e n delikli ve ö n e d o ğ ­
ru boru gibi uzantılıdır.
Astarlı y ü z e y kahverengi ile sırlanmış, üzeri­
ne altın yaldızla kabartma rozet çiçekler ve dallar
çalışılmış, boyunda ve ağız k ı s m ı n d a rozet çiçekler
tekrar edilmiştir. U z u n b o r u ş e k l i n d e k i a ğ z ı n üst
k ı s m ı n d a , ü ç g e n plaka ş e k l i n d e kabartma yaprak
motifi, iki yanda ise helezoni g ö z gibi çıkıntılar d i ­
ğ e r s ü s l e m e öğeleridir.
R e s i m 5 : 2 6 . 3 . 1 9 8 7 tarihinde A n k a r a Et­
n o ğ r a f y a Müzesi t a r a f ı n d a n Abdullah S U N G U R -
LU'dan satın a l ı n a n bu testi, 2 4 9 6 0 envanter nu­
m a r a l ı , 3 5 c m . yüksekliğindedir. Kırmızı hamurlu,
t o m a d a çekilmiş, sır üstü tekniği ile çalışılmış, kul­
p u n üst kısmı ü ç g e n delikli ve ö n e d o ğ r u a k ı t m a
yeri uzun ve deliklidir.
Astarlı yüzey yeşil sır ile s ı r l a n a r a k . g ö v d e n i n
ö n yüzeyi kabartma rozet çiçek ve ç e l e n k motifleri
ile süslenmiştir .Altın yaldız ile çiçek ve dallar sır üstü
tekniği kullanılarak g ö v d e n i n yüzeyini kaplamıştır.
Ağzın üst k ı s m ı n d a kabartma rozet çiçekler
iki yanda ise helezoni çıkıntılar yer almıştır.
R e s i m 6: A n k a r a E t n o ğ r a f y a M ü z e s i n d e
b u l u n a n 2 3 2 8 2 e n v a n t e r n u m a r a l ı bu t e s t i ,
2 5 . 7 . 1 9 7 7 ' d e Salih G Ü V E N ' d e n s a t ı n a l ı n m ı ş
olup 3 7 . 5 c m . yüksekliğindedir.
Kırmızı h a m u r l u , tornada ç e k i l m i ş , sırüstü
tekniği ile çalışılmıştır.
Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , ş i ş m a n g ö v d e l i , ince
uzun boyunlu, burma kulpludur. Erkek Ö r d e k başı
şeklindeki a ğ z ı , ü ç g e n deliklidir.ince uzun b o r u şek­
linde uzantı y a p m ı ş a k ı t m a deliği b u l u n m a k t a d ı r .
Astarlı yüzey açık san şeffaf sır ile sırlanmış,
yer yer yeşil sırlar akıtılmıştır. Altın yaldız ile dallar
ü z e r i n e yaprak ve ç i ç e k motiflerinden o l u ş a n bu­
ketler g ö v d e n i n i k i y a n ı n d a yer a l m ı ş , ortada ise
kabartma bir dal ve rozet çiçekler tekrar edilmiştir.
Ağzın iki y a n ı n d a da rozet çiçek motifleri ve çıkın­
tılar formu t a m a m l a m ı ş t ı r .
Ö r d e k başlı testiler, genel karakterlerine
k a r ş ı n herbiri farklı özellikler g ö s t e r e r e k A n a d o l u
insanının yaratıcı g ü c ü n ü sergilemişlerdir.
G ü n ü m ü z d e ise halk s a n a t ı olarak y a p ı m ı
s ü r d ü r ü l e n Ç a n a k k a l e Seramikleri, farklı biçimler­
de halkın g ü n l ü k ihtiyaçlarına ve p i y a s a n ı n isteği­
ne g ö r e üretilmektedir.
 X I X . Y Ü Z Y I L Ç A N A K K A L E S E R A M İ K L E R İ N D E N , Ö R D E K BAŞLI T E S T İ L E R 161

a»

İM

0 .1

Resim la - Ib: XIX. Yüzyıl Çanakkale Seramikleri. Dişi ördek başlı testi (Ankara Etnografya
Müzesi).

•
Resim 2 a - 2 b : X I X . Yüzyıl Çanakkale Seramikleri. Dişi ördek başlı testi (Ankara Etnografya
Müzesi).
 162 Deniz A Y D A

R e s i m 3: X I X . Y ü z y ı l Ç a n a k k a l e S e r a m i k l e r i . D i ş i Ö r d e k b a ş l ı t e s t i ( A n k a r a E t n o g r a f y a Müzesi).
 X I X . YÜZYIL Ç A N A K K A L E S E R A M İ K L E R İ N D E N , Ö R D E K BAŞLI T E S T İ L E R 163

Resim 4a: XIX. Yüzyıl Çanakkale Seramikleri.

Erkek ördek başlı tesU (Ankara Etnografya
Müzesi).

Resim 4b: XIX. Yüzyıl Çanakkale Seramikleri.

Erkek Ördek başlı testi (Ankara Etnografya
Müzesi).
 164 Deniz A Y D A

Resim 5: XIX. Yüzyıl Çanakkale Seramikleri.

Erkek ördek başlı tesU (Ankara Etnografya
Müzesi).

Resim 6: XIX. Yüzyıl Çanakkale Seramikleri.

Erkek ördek başlı testi (Ankara Etnografya
Müzesi).
 hm ID(öDû(gîm (D^msııellıı M(B(ilır(g§(eIl(BifM©

IBüır (ü)ırîû(glk^
Jiiüi

Yıldıray ÖZBEK

ıhlı, Kayseri'ye bağlı Develi ilçesinin 5 0 "Memâlik-i mahruse-i şahanelerinin her

k m . g ü n e y b a t ı s ı n d a k u r u l m u ş bir kasaba­ kuşesini enva-i ha^^rat ve merrat ile ân ihya bu­
ş dır. T a ş ç ı (Bakırdag) B u c a ğ ı n a bağlı olan
Şıhlı'nın 1 9 8 5 nüfus s a y ı m ı n a g ö r e nüfu­
yurmakta
ni'met'i
olan Halife-i
bi minnet
Faruk
Gazi Sultan
Siret, Veliyy-i
Abdülhamid
su 2 3 5 6 ' d ı r . Han-ı Sâni Efendimiz Hazretleri bu kaza dahi­
lindeki Şeyhli karyesince bir mâ-i leziz icrasıyla
Şıhlı k a s a b a s ı n ı n a d ı , Horasan'dan gelip bu­
beraber mükemmel ve müteaddid hücreleri şa-
raya yerleştiği kabul edilen "Uzun Ş e y h " a d ı n d a
mil-i birde medresenin inşa ve ikmaline cib-i
bir d e r v i ş t e n gelmektedir. A . R ı z a Yalkın^, U z u n hümayun-i mülâkânelerinden miktar-i kâfi
Şıh'ın c a m i avlusundaki t ü r b e d e yattığını ve Şıhlı
meblaiğ ihsan buyurmasile emr-i inşaat der-
K ö y ü n ü n t ü r b e y i "ata mezarı" olarak kabul ettigi-
dest-i ikmaldir."^
ni'belirtirse de, b u g ü n cami avlusunda ü z e r i n d e k i ­
tabe olmayan sadece üç mezar vardır. A.Rıza Yalkın, 1 6 6 . 0 0 0 kuruşluk bağışla
Şıhlı k a s a b a s ı n d a Hamidiye Medresesinden yapıldığını belirttiği medresenin yapılışı ve m ü d e r ­
b a ş k a herhangi bir m i m a r i eser yoktur. A n c a k bu risi Kılıç A l i Efendi h a k k ı n d a 1 9 2 8 yılında 9 4 ya­
medreseyle aynı tarihte yapılmış ve b u g ü n yıkılmış şındaki Kadir Aga'dan bilgiler nakleder.^
olan ü ç ç e ş m e n i n kitabeleri mevcuttur. A y r ı c a 3 7 x 4 4 m . ebatlannda, d i k d ö r t g e n bir p l â n
C u m h u r i y e t devrinde y a p ı l a n Şıhlı C a m i i n i n giriş ( P l â n : l ) arzeden medreseye, b u g ü n yol seviyesi­
k a p ı s ı ü z e r i n d e "Sahib'ül hayrat Essei^id Yusuf nin biraz daha altında kalmış olan kuzey cephenin
Ağa sene 1225" yazılı bir kitabe v a r d ı r (Res:l). (Plân:2) tam o r t a s ı n a yerleştirilmiş olan bir por-
Kasabaya 1 9 2 8 yılında gelen A . R . Y a l k ı n , talden girilmektedir (Res:2). Kuzey d u v a r ı n d a n iki
H . 1 2 2 5 / M . 1 8 1 0 tarihli bu kitabenin, "Tarihi b i ­ misli y ü k s e k t u t u l m u ş olan p o r t a l d e , i ç e doQru b e ş ­
linmeyen y e r a l t ı n d a y a p ı l m ı ş eski bir c a m i vardır" li b o r d ü r şeklinde d ü z e n l e n m i ş kemer dikkati ç e k ­
diyerek b a h s e t t i ğ i camiin son o n a r ı m ı n a ait oldu­ mektedir. Medrese kapısı yuvarlak kemerli o l u p ,
ğ u n u belirtir.^ kemer kilit t a ş ı n a a k a n t ü s y a p r a ğ ı işlenmiştir.
1 8 9 1 yılı A d a n a Vilayet Salnamesinden an­
laşılacağı ü z e r e ^ Şıhlı K a s a b a s ı , (Sis) Kozan Sanca­ K a p ı k e m e r i n i n h e m e n ü z e r i n d e b e ş beyit
halinde d ü z e n l e n m i ş ve nesih yazı ile i ş l e n m i ş
ğı Feke K a z a s ı n a bağlı bir k ö y d ü r . Esasen kasaba
medrese kitabesi yer a l m a k t a d ı r (Res:3). Kitabe
A d a n a il sınırına yakındır. 1 9 0 5 yılında Feke'den
a l ı n a r a k Develi'ye bağlanmıştır.'^ 1. Yalkın, A.R., Cenupta T ü r k m e n O y m a k l a r ı , C . l ,
İstanbul 1977, s. 155 (Haz.S.Emir).
1 9 6 6 yılında Belediye olan Şıhlı'da g e ç i m
2. Yalkın, A . R . , a . g . e . , s. 156.
kaynaklan tarım ve hayvancılıktır. Son yıllarda dış
ülkelere g ö ç t e artış vardır. 3. Kılıç, Y., "Şıhlı Hamidiye Medresesi", Din Ö ğ r e t i m i
Dergisi, S.4, Ankara 1985, s. 66.
HAMİDİYE MEDRESESİ: 4. Gürlek, A., Memleketim Develi, Ankara, 1975, s.
68,
A . R ı z a Y a l k ı n ' ı n "Kıhnçoğlu Medresesi"^
5. Yalkın, A . R . , a . g . c . , s . l 5 4 .
olarak tanıttığı medresenin i n ş a a t ı n a ilişkin olarak,
1 3 0 9 t a r i h l i A d a n a Vilayet Salnamesinin 1 5 1 . 6. Kılıç, Y., a.g.m., s. 66.
sayfasındaki kayıt şöyledir: 7. Yalkın, A.R., a.g.e., s. 186.
 166 Yıldıray Ö Z B E K

H . 1 3 0 9 / M . 1 8 9 1 - 9 2 tarihli o l u p m e t i n ve trans­ Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü t a r a f ı n d a n 1 9 8 8

kripsiyonu şöyledir: yılında restorasyonu y a p ı l a n medresenin, 1 9 8 6 yı­
lında çizilen r ö l ö v e s i n d e , tuvaletin s a ğ ı n d a k i meka­
n ı n g ü n e y d u v a r ı n d a bulunan n i ş , b u r a s ı n ı n mes­
cid o l m a ihtimalini kuvvetlendirmektedir. B u g ü n
g ü n e y duvarında niş bulunan h ü c r e olmamakla
biriikte, 1932'de çizilen krokide nişli m e k â n gusül­
O la-î' Oy*) ry^ ^Xr--''-=- hane, o n u n batısındaki m e k â n da (15 no'lu h ü c r e )
mescid olarak belirtilmiştir. Kanaatimizce 1 9 3 2 yı­
lında çizilen krokide mescid olarak belirtilen ve g i ­
rişin simetrisinde bulunan 15 no'lu h ü c r e aynı za­
manda dershane olarak kullanılmaktaydı.
B u g ü n g ü n e y d o ğ u d a k i tuvalet h ü c r e l e r i n i n
ve o n u n b a t ı s ı n d a mescid olarak belirtilen g e n i ş
m e k a n ı n d ı ş ı n d a 2 4 ö ğ r e n c i h ü c r e s i bulunmakta­
^Ij—;L tSaLi »5 üljj Jjx. uL:^ dır. Ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i n i n hemen hepsi a y n ı karak­
terdedir. B i r k a p ı ve bir pencere ile revaklı avluya
açılıriar (Res:6). Ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i n d e nişler bulun­
m a k t a d ı r . Yerli halkın anlattıklarına g ö r e , ö ğ r e n c i
j1 1.15 o L i vJ_:-«,ja. ^ J4^~-:^iL
hücrelerinin tabanı a h ş a p d ö ş e m e olup, bunların
Transkripsiyon: altında bodrumlar b u l u n m a k t a y d ı .

Fahr'ül müluk Hazreti Abdülhamid Han A v l u içinde dogu ve b a t ı d a k i merdivenler­

Ol sdye-i huceste-i eltaf-i kirdiğâr. d e n (Res: 7) giriş h o l ü n ü n ü z e r i n d e k i " m ü d e r r i s
o d a s ı ' n a çıkılır. Eyvan ş e k l i n d e bir girişi olan M ü ­
Hazırladı ulûm u fünün vesâ'itün
derris o d a s ı ( P l â n : 3 ) d i k d ö r t g e n p l â n d a tek
Her sınıf ahâlfye o Şeh-i Ma'delet-şiâr.
m e k â n l ı bir h ü c r e d i r . M ü d e r r i s o d a s ı n ı n g ü n e y
tkdâmı sayesinde o sâhib-i muazzamın cephesinin t a m o r t a s ı n a k a p ı , k a p ı n ı n s a ğ ve solu­
Dâru'l-ulum şöhretini aldı her diyâr. na pencereler açılmıştır. A y r ı c a d i ğ e r cephelerde
ikişer pencere ile boşaltılmıştır.
Ez cümle işbu medreseyi ehl-i ilm içun
Bunyâd-ı adl-ü dâd gibi kıldı payidar. Medresenin 1 9 7 2 yılında çekilmiş resimle­
rinde, g ü n e y d u v a r ı n ı n t a m a m e n yıkılmış o l d u ğ u
Tarihi çıktı evc-i semâvâta Feyziya
g ö r ü l m e k t e d i r . A y r ı c a bu resimlerden anlaşılacağı
Banisidir bu medresenin Şah-ı Kâmkâr.^ ü z e r e , d o ğ u d a k i ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i bir pencere ile
B u kitabenin h e m e n ü z e r i n d e m ü d e r r i s oda­ dışarıya, d i ğ e r pencere ile revaklı avluya a ç ı l m a k ­
sının kuzeye bakan iki penceresi ve b u pencerele­ tadır (Res:8-9).
r i n ü z e r i n d e o k u n a m a y a n bir kitabe mevcuttur. 1972'de çekilmiş resimlerde medresenin üst
(Ancak b ü y ü k ihtimalle "Maşallah" yazılıdır.) ö r t ü s ü n ü n k ı r m a çatılı o l d u ğ u ve Marsilya cinsi k i ­
Medrese k a p ı s ı n d a n , ü s t ü n d e "müderris remitle örtülü o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r (Res: 10). Orji-
odası" olan tonozla ö r t ü l ü hole geçilir. B u holden nalde a h ş a p kirişler ü z e r i n e t o p r a k olan üst ö r t ü ,
dokuz basamakla, o r t a s ı n d a havuz bulunan dik­ b u g ü n a h ş a p kirişler ü z e r i n e betonarmedir.
d ö r t g e n avluya inilmektedir (Res:4). A v l u zemini,
1 3 1 8 / 1 9 0 0 tarihli Maarif Salnamesine g ö ­
revak koridorundan 3 5 - 4 0 c m . daha aşağıdadır. re müderrisliğini Kılıç A l i E f e n d i n i n y a p t ı ğ ı , mas­
D i k d ö r t g e n avlu, yekpare t a ş t a n y a p ı l m ı ş raflarının p a d i ş a h t a r a f ı n d a n karşılandığı, 5 0 tale­
s ü t u n l a r a oturan yuvarlak kemerli revaklarla çevri­ benin o k u d u ğ u H a m i d i y e Medresesinde malzeme
lidir (Res:5). Kare kaideye sahip s ü t u n l a r a oturan olarak eski f o t o ğ r a f l a r d a n a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e kes­
bilezik biçimi başlıklara kemerler atılmıştır. m e ve m o l o z t a ş beraber kullanılmıştır. A n c a k ,

A . R . Y a l k ı n , 1928'de g ö r d ü ğ ü medresenin 8. Medrese kitabesinin bugünkü dildeki anlamı şudur:

2 4 h ü c r e s i , bir mescidi, b i r dershanesi o l d u ğ u n u
belirtir.^ Medresenin Kayseri M ü z e s i arşivinde bu­
lunan 1 9 3 2 tarihli krokisinde t o p l a m 2 7 h ü c r e o l ­
d u ğ u tespit edilmektedir. B u h ü c r e l e r d e n biri tuva­
let, biri g u s ü l h a n e , b i r i de mescid olarak belirtil­
miştir. Yalkın'ın b a h s e t t i ğ i dershane, giriş h o l ü n ü n
ü z e r i n d e bulunan ve "müderris odası" olarak bili­
n e n m e k â n d ı r . 1 9 0 0 yılındaki Maarif Salnamesi
bilgilerine göre-^^ 5 0 t a l e b e n i n v a r l ı ğ ı n ı kabul
edersek, b u m e k â n ı n dershane olarak ç o k k ü ç ü k
kalacağı dikkat ç e k m e k t e d i r .
Hükümdarların övüncü Hazreti Abdülhamid Han ki o,
Allah'ın lütuflarının uğurlu gölgesidir.
O adaletiyle tanınmış padişah, halkın her sınıfı için,
ilimlerin ve fenlerin vasıtalannı hazırladı.
O yücelik sahibinin gayretleri sayesinde memleketin
her yeri bir ilim yurdu şöhretini kazandı.
Bu medreseyi de ilim adamları için bir adalet binası
halinde yaptırdı. Medresenin yapıldığı tarih göklere
çıktı.
9. Yalkın, A.R., a . g . c , s. 156.
10. Kılıç, Y . , a . g . m . , s . 68.
 ŞIHLI H A M İ D İ Y E M E D R E S E S İ
kesme t a ş m k a p l a m a malzemesi o l u p o l m a d ı ğ ı
h a k k ı n d a b i r ş e y s ö y l e m e k t e n u z a ğ ı z . Revak ke­
merlerini taşıyan sütunların yekpare t a ş t a n
(Res: 11) y a p ı l m a s ı ilginçtir. Ayrıca portalde kulla­
n ı l a n t a ş , duvarda kullanılan kesme t a ş t a n daha
sert bir y a p ı y a sahiptir. A h ş a p malzeme ise üst ör­
tü ve p e n c Ğ r e ile k a p ı l a r d a kullanılmıştır.
Değerlendirme:
II. A b d ü l h a m i d d ö n e m i , siyasi alandaki kısıt­
lama ve çalkantılarla beraber, Tanzimat d ö n e m i n ­
de ele alman b a z ı yenilik hareketlerinin ve batılı
projelerin uygulandığı devir olarak ö n e m l i d i r .
Batılı anlamda m o d e r n e ğ i t i m i n 1 7 7 3 ' t e
açılan Mühendishane-i Bahr-i H ü m a y u n ' l a başla­
dığı^^ bununla beraber Tanzimattan-sonra siyaset
ve e ğ i t i m d e "Osmanlılık" idealinin^^ ö n p l â n a
çıktığı kabul edilir.
I I . A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e , e ğ i t i m d e re­
form hareketleri başlatılmış ancak, sıbyan mektep­
leri ve vakıf k u r u l u ş u medreseler b u hareketlerin
dışında kalmıştır.^^ B u d ö n e m d e ilk, orta dereceli
okullar ç o ğ a l m ı ş t a ş r a y a yayılmış, teşkilatları
modernleştirilmiş^'* hatta T ü r k olmayan unsurların
ç o c u k l a r ı için "/Aşiret Mektepleri" açılmıştır.
B ü t ü n bunlarla beraber I I . A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e
e ğ i t i m d e nicelik olarak y a y ı l m a , nitelik olarak ise
gerilemenin b a ş l a d ı ğ ı kabul edilir.^'^ I I . A b d ü l h a ­
m i d 1 8 9 2 tarihinde medreselileri askere gitmek­
ten muaf tutarak^^ talebe s a y ı s ı n d a sun'i bir artış
sağlamıştır.
O s m a n l ı mimarisinde umumiyetle bir külli­
y e n i n p a r ç a s ı o l a r a k i n ş a edilen medreselerde
özellikle erken devirden K a n u n i d ö n e m i n i n sonu­
na kadar kullanılmış standart bir p l â n d a n ziyade
çeşitlilik g ö z e ç a r p a r .
S o n d ö n e m O s m a n l ı medreseleri ile ilgili
olarak t o p l u bir ç a l ı ş m a y a r a s t l a n m a d ı ğ ı n d a n de­
ğ e r l e n d i r m e d e az sayıda ö r n e k ele alınmıştır.
H . 1 2 6 7 / M . 1 8 5 1 tarihli Ç a n k ı r ı Çivitoğlu
Medresesi, duvarlardan ibaret avlu içinde yeralan
d o ğ u - b a t ı y ö n d e s ı r a l a n m ı ş iki katlı tek sıra h ü c r e ­
lerden ibarettir. H ü c r e l e r i n ö n ü n d e her iki katta da
a h ş a p revak sırası b u l u n m a k t a d ı r . ^ ^
Vakfiye k a y d ı n d a n 1891'den ö n c e yapıldığı
tespit edilen Ç a n k ı r ı B u ğ d a y P a z a r ı Medresesi ku-
z e y - g ü n e y y ö n d e s ı r a l a n m ı ş iki katlı tek sıra h ü c r e ­
lerden ibarettir.
Ü r g ü p ; M u s t a f a p a ş a (Sinasos) k a s a b a s ı n d a
bulunan H . 1 3 1 6 / M . 1 8 9 9 tarihli M e h m e t Ş a k i r
P a ş a Medresesi, arazi meylinden kaynaklanan bir
mecburiyetle iki katlı yapılmıştır. Ç o k k a r m a ş ı k bir
p l â n arzeden medresenin p o r t a l i , b ö l g e t a ş ı n ı n
verdiği i ş l e m e kolaylığı nedeniyle Şıhlı H a m i d i y e
Medresesinden daha süslü bir g ö r ü n t ü arzetmekte-
dir (Res: 12).
167
Son d ö n e m O s m a n l ı medreseleri içinde en
g e ç tarihli eser olarak tespit edebildiğimiz Samsun
S ü l e y m a n P a ş a Medresesi 1 9 0 4 tarihlidir. Kitabe­
sinden 1 1 h ü c r e l i o l d u ğ u a n l a ş ı l a n medrese^ i k i
katlı o l u p , revaklı avlu etrafına s ı r a l a n m ı ş mekan­
lardan o l u ş m u ş t u r . K u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u d a dik­
d ö r t g e n bir p l â n arzeden medresenin üst ö r t ü s ü
k ı r m a çatı olup kiremitle ö r t ü l ü d ü r . A v l u revak ke­
m e r l e r i d i k d ö r t g e n payelere o t u r m a k t a d ı r . ^ ^ S ü ­
leyman P a ş a Medresesinde, I I . A b d ü l h a m i d d ö n e ­
m i eserlerinde g ö r d ü ğ ü m ü z ve neo-klasik a k ı m ı n
u n s u r l a r ı n d a n olan ü ç g e n alınlık kullanılmıştır.
Esasen, a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n O s m a n l ı
medrese mimarisinde kabul edilmiş bir klasik p l â n
ş e m a s ı olmamakla birlikte, revaklı avlu etrafına sı­
r a l a n m ı ş ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i ve h ü c r e l e r d e n daha
g e n i ş y a p ı l a r a k ç o ğ u zaman kubbeyle örtülü ve be­
den d u v a r ı n d a n dışa taşırılarak vurgulanan dersha­
ne h ü c r e s i n d e n o l u ş a n medrese p l â n ı klasik ş e m a
olarak kabul edilebilir.
H a m i d i y e Medresesi, I I . A b d ü l h a m i d d ö n e ­
m i n i n zor e k o n o m i k şartları altında ü c r a bir kasa­
baya y a p ı l m ı ş olmasıyla eğitimi t a ş r a y a yayma ç a ­
lışmalarına bir ö m e k t i r . D i k d ö r t g e n ve havuzlu av­
lusunun etrafına s ı r a l a n m ı ş 2 5 ö ğ r e n c i h ü c r e s i ve
revak d ü z e n i y l e klâsik ş e m a y ı hatırlatır. Yuvarlak
revak k e m e r l e r i . k a p ı k e m e r i n d e k i kademelenme
ve k a p ı kemeri kilit t a ş ı n a işlenen a k a n t ü s y a p r a ğ ı
Barok tesirler^^olarak d ö n e m özelliklerini yansıtır.
D e ğ e r l e n d i r m e b ö l ü m ü n d e ele aldığımız son
d ö n e m O s m a n l ı medreselerinin özelliklerini ş ö y l e
sıralayabiliriz.
11. Koçer, H . A . , Türkiye'de Modem Eğitimin D o ğ u ­
ş u , Ankara 1987, s. 6.
12. Akyüz, Y., Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 1989, s.
511.
13. Kodaman, B., I I . A b d ü l h a m i d Devri Eğitim Siste­
mi, İstanbul 1980, s. 290.
14. Kodaman, B., a.g.e., s. 312.
15. Kodam, B., "II. Abdülhamid ve Aşiret Mektebi", Türk
Kültürü Araştırmaları, C. X V , S.1-2, Ankara 1976.
16. Koçer, H . A . , a.g.e., s. 125.
17. Atay, H . , "1914'de Medrese Düzeni", İslâm İlimleri
E n s t i t ü s ü Dergisi, S.V, Ankara 1982, s.24.
18. Ötüken, Y . , "Orhan Gazi (1326-59 ) Devrinden Kanu­
ni Sultan Süleyman Devrinin (1520-66) Sonuna Ka­
dar Osmanlı Medreseleri", In Memoriam Albert L o ­
uis Gabriel, İstanbul 1978.
19. Altıntaş, E., "Çankırı Merkez ve İlçelerinde Yapılan Es­
ki Eser Tespit Çalışmaları 2", VllI.Vakıf H a f t a s ı K i ­
tabı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara
1991,s.l42.
20. Altıntaş, E., a.g.m., s, 142.
21. Terzi, I . , Samsun'da Türk-lslam Eserleri, (Basılmamış
Yüksek Usans Tezi), A . Ü . D . T . C . R , Ankara 1980,
s. 3 1 .
22. Terzi, I . , a.g.e., s. 30.
23. Kuban, D . , Türk Barok Mimarisi Üzerine Bir Deneme,
İstanbul 1954, s. 1 3 5 - İ 3 6 .
 168 Yıldıray Ö Z B E K

Mustafapaşa Kasabası, Mehmet Şakir Paşa
Medresesi h a r i ç , d i ğ e r l e r i n d e ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i
a h ş a p - t a ş s ü t u n l a r a ya da d i k d ö r t g e n payelere atıl­
m ı ş kemerlerin o l u ş t u r d u ğ u revakların etrafına sı­
ralanmıştır.
H e m e n hepsinde klasik medreselerde g ö r ­
d ü ğ ü m ü z kubbe, tonoz gibi ö r t ü e l e m a n l a r ı n a rast­
lanmaz.
D e ğ e r l e n d i r m e d e ele a l ı n a n medreselerin
hepsi i k i katlıdır. H a m i d i y e Medresesinde giriş ho­
lü ü z e r i n d e k i "müderris odası" ikinci kat h a v a s ı
vermektedir.
Ü ç g e n alınlık, kademeli kemer, yuvarlak ke­
m e r , a k a n t ü s y a p r a ğ ı ve t u ğ r a k a b a r t m a s ı gibi d ö ­
n e m özelliği bezemelere rastlanır.
Hepsinde üst ö r t ü kiremit çatıdır. Revak-
1ar kubbeden ziyade a h ş a p t a n d ü z tavanla ka­
patılmıştır.
11. A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e az s a y ı d a med­
rese inşa edilmesi, d e ğ i ş e n sosyal, siyasal, kültürel
ve e k o n o m i k sebeplerle, medrese e ğ i t i m i n i n terk
edilerek, batılı eğitim sistemine geçilmesi ş e k l i n d e
izah edilebilir. B u d ö n e m d e yeni medrese inşaatın­
dan ziyade eski medreseler onarılmıştır.

- t i .

rn
•

0
KUZEV

o ^1 2 3 m
—\^y>
Plan: 3

E L O I Î D İ n i ] ^IICDUlîSlîl^l I^IİJDİİIHÎÛS O D A S I
 ŞIHLI H A M İ D İ Y E M E D R E S E S İ 169

.tŞL

[o c
b

c
[1

[9 [ö] c
Tunmniîjın. tâ'
:
s
; i
t

i
n.v......ri
2 i a 7JLO \i2zx: C:

®
i?m\A IIASrİDİYl'] MlîDlllîSIüSİ UÖLÖVIî PKO.İUSİ- •• • •
Plan: 1
170 Yıldıray Ö Z B E K

UT

in
ıriH

tıd-

IS

on;

ev)
c
(O
 ŞIHLI H A M İ D İ Y E M E D R E S E S İ 171

t'

um

BE

(E r
 172 Yıldıray Ö Z B E K

zj rt.

Resim 7: Şıhlı Hamidiye Medresesi

avlusunun 1972'deki görünüşü.
Güney duvarı yıkılmış (Kayseri
Müzesi Arşivi nden).

Resim 8: Şıhlı Hamidiye Medresesl'nln

1972'deki görünüşü (Kayseri Müzesi
Arşivi'nden).

Resim 9: Şıhlı Hamidiye Medresesi

kuzey kısım üst örtüsünün 1972'deki
görünüşü (Kayseri Müzesi Arşivi'nden).
 ŞIHLI H A M İ D İ Y E M E D R E S E S İ 173

Resim 2a: Şıhlı Hamidiye Medresesi nin kuzey cephesi.

Resim 2b: Şıhlı Hamidiye Medresesi portali. Resim 1: Şıhlı Camii'nin H. 1225 (M. 1810) tarihli
kitabesi.
 174i Yıldıray Ö Z B E K

ü
Resim 3: Şıhlı Hamidiye Medresesi nin H. 1309 (M. 1891-92) tarihli inşa kitabesi.

Resim 4: Şıhlı Hamidiye Medresesi nin ortası havuzlu avlusu

 ŞIHLI H A M İ D İ Y E M E D R E S E S İ 175

I !

Resim 5: Şıhlı Hamidiye Medresesi avlu revaklanndan (güney) görünüş.

Resim 6: Şıhlı Hamidiye Medresesi "Müderris Odası " ve çıkışı sağlayan merdivenler.
176 Yıldıray Ö Z B E K

I II
M

Resim 10: Şıhlı Hamidiye Medresesi'nin avlu Resim 11: Şıhlı Hamidiye Medresesi revak
revagı ve üst örtüsünden görünüş. kemerlerini taşıyan yekpare taştan yapılmış
sütunlardan biri.

Î3

Resim 12: Ürgüp Mustafa Paşa H. 1316 (M. 1899)

tarihli Mehmet Şakir Paşa Medresesi portali.
 a^LAMfi ¥AIPIILA1

Erol YURDAKUL

TürliiiMimadt^sanaU ve ilim âleminde yeri doldu- İlk olarak H a z i r a n / 1 9 7 4 t a r i h i n d e gidip

ruCamoz bir So^Cuf^ Bıraktı aziz dostum, mesai arf^adofm,
ks^de^im, (Prcf.Dr.'Xttmaz âf\(Ş'E'nin aziz Hattmsma.
masya ilinin kuzeyinde yer alan ve Amas-
QL ya-Samsun devlet y o l u n u n 3 k m . kadar
k u z e y d o ğ u s u n d a bulunan Y o l p ı n a r K ö y ü
I Amasya'ya 16 k m . , Suluova k a z a s ı n a ise
1 2 k m . kadar uzaklıktadır. T o p r a k bir yolla kara­
yoluna b a ğ l a n a n k ö y ile karayolu a r a s ı n d a n Sam-
sun-Sivas demiryolu g e ç m e k t e d i r . Hafif meyilli bir
y a m a c ı n ü z e r i n e k u r u l m u ş olan k ö y ü n d o ğ u ve ku­
zey tarafları engebeli olup nüfusu takriben 1 5 0 k i ­
şi k a d a r d ı r . K ö y ü n g ü n e y k ı s m ı n d a A p a y d ı n Çiftli­
ği b u l u n m a k t a d ı r .
tetkik etmek i m k â n ı n ı bulabildiğim Y o l p ı n a r K ö ­
y ü n d e k i eski eserlerin M a r t / 1 9 7 5 tarihinde r ö l ö v e
ölçüleri a l ı n a r a k projeleri çizilmiş ve m e n ş e i vakıf
olan fakat o tarihte vakıf m a l ı o l m a d ı ğ ı n d a n resto­
r a s y o n l a r ı y a p ı l a m a y a n bu esederden ş a h ı s malı
o l m a y a n l a r ı n 7 0 4 4 sayılı yasaya g ö r e Vakıflar Ge­
nel M ü d ü r i ü g ü a d ı n a tescil edilmesi, ş a h ı s m a l ı
olanların ise 7 4 6 3 sayılı y a s a n ı n ilgili h ü k ü m l e r i n e
g ö r e o n a r ı m a z o r l a n m a s ı için y a z m ı ş o l d u ğ u m
2 0 / 2 / 1 9 7 6 tarih ve 3 1 2 sayılı yazı ile Kültür Ba­
kanlığı G a y r i m e n k û l Eski Eserler ve A n ı t l a r Y ü k ­
sek K u r u l u B a ş k a n l ı ğ ı n a g ö n d e r i l m i ş ve Y ü k s e k
Kurulun 1 4 / 5 / 1 9 7 6 tarihindeki 2 6 9 ' n c u t o p l a n t ı -
Abdi-zade Hüseyin Hüsamettin, "Amasya Tarihi",
1
Cilt.-l, S . 3 4 3 , istanbul 1331-1332.

T a r i h i kişiliğe sahip o l a n b u k ö y ü n tespit A.H.Hüsamettin, aynı eser, s.343; M.Neşrî, "Kitab-ı

2
Cihannüma", yayınlayanlar (F.R.Unat-M.A. Köymcn),
edebildiğimiz en eski ismi "Hakala"dır^. B u isim
Cilt I-II, S . 3 7 5 , Ankara 1949-1957.
ilk olarak a r a ş t ı r m a y a p a b i l d i ğ i m i z tarihi kaynak­
3 Hoca Sadeddin Efendi, "Tâcü't-Tevârih", Sadeleşti-
lardan " A m a s y a T a r i h i ' n d e g e ç m e k t e d i r . K ö y ü n
ren (İsmet Parmaksızoğlu), Cilt 1, s.304, İstanbul
b u g ü n bağlı b u l u n d u ğ u Suluova (Suluca) K a z a s ı 1974'de, "1402 tarihinde i/apıJan Ankara Savaşında
ç o k eskiden "Arguma" ismi ile m e ş h u r iken takri­ Sultan Yıldırım Bayezid'in esir o / m a s ı neticesi dev­
ben ( H . 7 4 5 ) t a r i h l e r i n d e n sonra Hakala K ö y ü let başsın kalmış, ülkede kargaşa başgöstermiş, ga­
lip kuvvetler başkent Bursa'yı dahi soygun ve yoğ-
imar g ö r ü p g ü z e l l e ş m i ş , m a m u r hale g e l m i ş ve
malarla talan eklemiştir. Çelebi Mehmed durumun
Hakala ismi A r g u m a ismine galip gelerek nahiye kötülüğünü görerek, Amasi;a'da beklemenin ve böl­
merkezi o l m u ş t u r ^ . D a h a sonra Ç e l e b i Sultan gesini korumanın daha hai/ırlı olacağını düşünerek
M e h m e d ' i n 1 4 0 2 ( H . 8 0 5 ) tarihinde Kara Devlet- gerekli çarelere baş vurduğu sırada, sınır boy/annda
bulunan Türkmenlerden Kara Devletşah'ın Timur'a
ş a h ile burada y a p t ı ğ ı s a v a ş t a "Kağala ismi söz
çıkarak onun mührünü taşıyan buyruk ile Osmanlı
konusu o l m u ş t u r ^ . Evliya Ç e l e b i ' d e ise "Kağla" is­ topraklarına saldırmak üzere bin kadar adamıyla
m i geçmektedir'*. Nahiyenin ( H . 1 2 2 6 ) tarihlerine Amasya civarındaki "Kağala" denilen yerde konak­
kadar aynı şekilde (Hakala-Kagala) isimleri kullanıl­ lamış olduğu öğrenildi. Çelebi Mehmed askerlerini
toplayarak Kağala'ya geldi. Daha savaşın başında
maya devam edilmiştir. Ancak; 1940'lardan sonra
Kara Devletşah gözüne isabet eden bir ok ile attan
c o ğ r a f i k o n u m u ve e k o n o m i k d u r u m u g e l i ş m e y e yuvarlandı ve askerler tarafından öldürüldü. Başsız
daha uygun olan Suluova Nahiyesine ş e k e r fabri­ kalan adamları dağılarak mağlup oldular ve savaş
kası, demiryolu, karayolu gibi ö n e m l i bayındırlık sona erdi. "
hizmetleri y a p ı l a r a k b ü y ü k bir kaza merkezi hali­ 4, M.Zıllioğlu Evliya Çelebi, "Evliya Ç e l e b i S e y a h a t ­
ne getirilmiş, Hakala Nahiyesinin de ismi "Yolpı­ namesi" Türkçeleştircn; Z. Danışman, Cilt 3, İstanbul
1970, s.l88'de, "Kağla Nahiyesinden deve dişi buğ­
nar" olarak değiştirilerek Suluova K a z a s ı n ı n bir day gelip has ve beyaz /iinşa, (firde, çakıl ekmekleri
köyü olmuştur. olur ki adamın çehresinin rengini ayna gibi gösterir."
 178 Erol Y U R D A K U L
s ı n d a s ö z konusu eski eserlerin 7 0 4 4 sayılı yasa
k a p s a m ı n a g i r e n k o r u n m a s ı gerekli eski eserler­
den o l d u k l a r ı n a oybirliği ile karar alınmıştır. A n ­
cak; 1 9 7 7 yılında emekliye ayrılmış o l d u ğ u m d a n
son d u r u m l a r ı h a k k ı n d a hiçbir bilgim yoktur.
Y o l p ı n a r K ö y ü n ü n genel g ö r ü n ü ş ü eskiden
o l d u k ç a ö n e m l i ve imar g ö r m ü ş bir kasaba olduğu­
n u belli e t m e k t e d i r . A m a s y a T a r i h i n d e burada
"Rufaî" T a r i k a t ı n ı n ş e y h l e r i n d e n ve din bilginle­
rinden "es-seyyid Necmeddin Yah^/a Hazretle­
ri" mn (H.764)'de b ü y ü k bir zaviye binası inşa etti­
r i p evkafını (H.771)'de tanzim ettiği yazılıdır^. Ta­
rafımızdan bu zaviye b i n a s ı n ı n yeri tespit edileme­
m i ş ise de a y n ı zatın t ü r b e s i halen k ö y ü n batısın­
daki eski mezarlığın içindedir. T ü r b e sonradan ya­
p ı l a n bazı ilavelerle dış g ö r ü n ü ş olarak eski esere
benzetilemiyorsa da iç kısmı, t ü r b e içindeki a h ş a p
s a n d u k a l a r ı ve m i m a r i d e t a y l a r ı dikkatlice tetkik
edildiğinde, inşa edildiği zamana ait pek ç o k özel­
likleri taşıdığı g ö r ü l m e k t e d i r . Amasya Tarihi'nde;
b u t ü r b e d e n b a ş k a , T ü r k m e n Aşireti reislerinden
H a c ı M e h m e t Bey'in kızı "Ayşe Hanım" tarafın­
dan i n ş a ettirilen bir c a m i i şerif, o ğ l u "Kasım
B e y ' i n ( H . 8 6 8 ) tarihinde y a p t ı r d ı ğ ı bir medrese
ve bir h a m a m , H a c ı b e y - z a d e "Mirza Bey" tarafın­
dan ( H . 9 3 5 ) tarihinde irişa ettirilen camii şerif ve
H a c ı b e y - z a d e M u h y i d d i n Bey t a r a f ı n d a n { H . 9 4 7 )
yılında i n ş a ve evkafı tanzim e d i l m i ş medrese
(Amasya T o k m a c ı k H a m a m ı n ı n bahsmdaki arsa
b u medreseye vakfettiği h a n ı n a r s a s ı imiş) ve ha­
m a m , ayrıca bu nahiyenin civarında bulunan Kuş­
ç u Karyesinde Mirza Bey'in o ğ l u Mustafa Bey ta­
rafından inşa ettirilen bir camii şeriften
bahsedilmektedir^. A n k a r a S a v a ş ı (1402) sırasında
b u karyede o t u r a n T ü r k m e n a ş i r e t i reislerinden
H a c ı M e h m e d B e y ' i n Sultan Ç e l e b i M e h m e d
Han'a ciddi ve yararlı hizmetleri o l d u ğ u n d a n ken­
disi ve sülalesi bu n a h i y e n i n şerefi olarak kabul
edilir^. B u s ü l a l e d e n K a s ı m Bey, Abdullah P a ş a ,
Mirza Bey gibi beylerbeyi ve devlet a d a m l a r ı çık­
m ı ş , S i l a h d a r o ğ u l l a r ı adıyla a n ı l a n bir kolundan da
Musa P a ş a , B ü y ü k Cafer P a ş a , T o p a l Yusuf P a ş a
ve A h m e d P a ş a gibi vezirier ve devlet a d a m l a r ı g ö ­
rülmüştür. T o p a l P a ş a oğulları Amasya'da T o p a l o -
ğulları n a m ı y l a ş ö h r e t bulup y e n i ç e r i reislerinden
o l m u ş l a r . B u n a h i y e n i n Firuz Karyesinden H a c ı
ivaz P a ş a demekle m e ş h u r S ü l e y m a n P a ş a , H a c ı
B a y r a m k ö y ü n d e n Mısır h ü k ü m d a r ı el-Melik el-
M a n s u r H ü s a m e t t i n L a ç i n bu nahiyeden ç ı k a n
devlet a d a m l a r ı n d a n d ı r ^ . A y r ı c a ; F a t i h Sultan
M e h m e d ' i n kendisine hediye e t t i ğ i istanbul'da
ipekçiler Ç a r ş ı s ı adıyla maruf Sultan A h m e t sem­
tinde bulunan Binbirdirek S a r n ı c ı n ı , V e z i r k ö p r ü ' d e
inşa ettirdiği imaret b i n a s ı n a vakfeyleyen Hacıbey-
zade Safiyüddin Mustafa o ğ l u T a c ü d d i n ibrahim Pa-
şa'nın da b u s ü l a l e d e n o l d u ğ u tahmin edilmektedir.
Biz bu k ö y d e Necmeddin Yahya el-Rufaî'nin
t ü r b e s i n d e n b a ş k a K a s ı m Bey t a r a f ı n d a n yaptırılan
medrese ve h a m a m ile Mirza Bey t a r a f ı n d a n yap­
tırılan camii şerifi tespit edebildik. A n c a k ; Köylü­
den ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e a h ş a p o l d u ğ u için fazla
harab olan camii şerif 1 9 7 0 yılında köylü tarafın­
dan t a m a m e n yıkılarak betonarme bir bina haline
getirilmiştir. D i ğ e r binalar ç o k harap oldukları hal­
de yapıldıkları devre ait b ü t ü n özelliklerini muhafa­
za etmektedirler. B u n l a r ı yapıldıkları tarih sırasına
g ö r e incelemekte fayda vardır.
es-SEYYİD NECMEDDİN Y A H Y A er-
RUFAİ TÜRBESİ:
Necmeddin Y a h y a er-Rufaî ( H . 7 6 4 / 1 3 6 2 -
6 3 M.)'de b u g ü n burada mevcud olmayan bir za­
viye b i n a s ı y a p t ı r a r a k evkafını ( H . 7 7 1 / 1 3 6 9 - 7 0
M.)'de tanzim etmiştir^. T ü r b e b i n a s ı n ı n içinde bu­
lunan ve k ü n d e k â r i tekniğiyle tezyin edilmiş olan
a h ş a p s a n d u k a n ı n ayak ucundaki ( H . 7 7 1 / 1 3 6 9 -
70) tarihli kitabesine g ö r e b i n a n ı n da a y n ı tarihte
yani X I V . yüzyılın ikinci yarısının o r t a l a r ı n a d o ğ r u
inşa edildiğini t a h m i n etmekteyiz. B u zatın b a b a s ı
olan Seyyid A h m e d K u ç e k e r - R u f a î Samsun'un
Ladik k a z a s ı n d a medfundur-^°. Seyyid A h m e d K u -
çek'in b a b a s ı olan T a c e d d i n Seyyid e r - R u f a î ' n i n
b a b a s ı n ı n i s m i de A h m e t e r - R u f a î olarak
belirtilmektedir^-^. A n c a k ; b u A h m e d e r - R u f a î ' n i n
Irak'ın Basra ş e h r i n d e 1 1 1 8 yılında d ü n y a y a gel­
m i ş ve 2 3 Eylül 1182'de vefat ederek Vasıt Ş e h r i
y a k ı n l a r ı n d a k i dedesinin t ü r b e s i n e g ö m ü l e n Ş e y h
A h m e d Kebir er-Rufaî ile k a r ı ş t ı r ı l m a m a s ı gerek­
mektedir. Rufaî T a r i k a t i n i n kurucusu Ş e y h A h -
med-i Kebir e r - R u f a î ' n i n ilk eşi Hatice binti Ebu
Bekir el-Vasıti en-Neccari'den iki kızı d ü n y a y a gel­
m i ş o l u p isimleri F a t m a ve Z e h r a ' d ı r . Kızı Fat­
ma'dan i b r a h i m el-A'zeb (öl. 1 2 1 2 ) ve A h m e d el-
A h d a r (öl. 1 2 4 7 ) adlı i k i o ğ l u v a r d ı r . D i ğ e r kızı
Zeynep'ten ise i k i kız, altı erkek t o r u n u o l m u ş ­
tur^ ^. Ş e y h A h m e d - i Kebir er-Rufai'nin b ü y ü k bir
ihtimalle t o r u n u veya halifesi olan (Çünki; A h m e d
e r - R ü f a î ' n i n ikinci h a n ı m ı Rabia H a t u n ' d a n Salih
isminde bir oğlu d ü n y a y a g e l m i ş s e de Salih evlen-
5. A.H.Hüsamettin, aynı eser, s.343.
6. A.H.Hüsamettin, aynı eser, s.344.
7. l.Hakkı U z u n ç a r ş ı h , Kitabeler, istanbul 1927,
s.46,47,48'de, Tokat-(Halk arasmda Sancılı Tekke)
Miskinler Tekkesi veya Cüneyd Kabristanında Hacı-
beyzade'nin oğlu Hacı Mehmed Bey'in (?), babası Haa
Bey'in (730) ve amcası Hızır Bey'in (714) tarihli kabir­
leri olduğunu ve mezar taşlarında tespit ettiği metinleri
vermektedir. Ancak; Hacı Bey'in (730) tarihinde ölme­
si ve 75 yıl sonra oğlu Hacı Mehmed Bey'in (H.805)
tarihindeki olaylarda kendinden söz ettirmesi bu Hacı
Mehmed Bey ile Tokat'ta kabri bulunan Hacı Mehmed
Bey'in aynı kişiler olmadığı kanaatindeyim.
8. A.H.Hüsamettin, a y n ı eser, s.346.
9. A.H.Hüsamettin, aynı eser, s.348.
10. M.Zıllîoğlu Evliya Çelebi, aynı eser, Cilt: 4, s.91 ve
Cilt 7, S . 2 4 5 , istanbul 1970; Sadi Bayram, T a r i h
D ü n y a s ı Araştırmaları, Sayı 74, sayfa 140-155, is­
tanbul Ekim-1991.
11. Ahmed Eflâkî, "Ariflerin Menkıbeleri', Cilt. U, çev:
Prof.Tahsin Yazıcı, s. 149, istanbul 1973.
12. S.Bayram, aynı e s e r , s. 144.
 A M A S / A - Y O L H N A R (HAKALA-KAĞLA-KAĞALA) K Ö Y Ü N D E B U L U N A N B l A M Î Y A P I L A R 179

meden vefat etmiştir.) Seyyid A h m e d er-Rufai'nin vak'a ulaştık. Burası büyük bir ribattır. İçinde
oğlu Taceddin Seyyid er-Rufaî'nin bir grup dervişi binlerce derviş bulunur. Ziyaretini niyet ettiği­
ile birlikte Konya'ya geldiği, C e l â l e d d i n K a r a t a y ' ı n miz veliyullah Ebu'l Abbas Ahmed-i Rufai'nin
Medresesinde misafir olarak kaldığı, (Kendilerini torunu (Hafidi) Şeyh Ahmed Kuçek'in oraya ge-
a t e ş e atmak, kızgın şişleri v ü c u t l a r ı n a b a t ı r m a k , /işine tesadüf eyledik. Bu zat Rum ülkesinden
kızgın d e m i r i a ğ ı z l a r ı n a sokarak ş e k e r y a p m a k , (Anadolu) ceddinin kabrini ziyaret maksadıyle
k a m ç ı d a n kan a k ı t m a k gibi) hileli oyunlar g ö s t e r d i ­ gelmiş idi. Revak meşihati (Şeyhliği) ona mün­
ği, M e v l â n â ' n ı n karısı Kira H a t u n u n da k o c a s ı n ­ tehi oldu. İkindi namazı kılındıktan sonra tabi
dan izin almadan K o n y a l ı Hatunlar ile birlikte gi­ ve def çalınıp dervişler raksa başladılar. Akşam
dip bunları seyrettiği ve M e v l â n â ' n ı n buna ç o k kız­ namazını müteakip pirinç ekmeği, balık, süt ve
dığı A.Eflaki'nin "Ariflerin M e n k ı b e l e r i " kitabın­ hurmadan ibaret olan yemek getirildi. Halk ye­
da bahsedilmektedir-^^. B u olay olurken M e v l â n â dikten sonra yatsıyı kıldık. (Şeyh (Kuçek) Ah­
h e n ü z s a ğ o l d u ğ u n a g ö r e tarih 1 2 7 3 ' t e n daha ö n ­ med (Rufaî) ceddinin seccadesine oturduğu
ce olmalıdır. halde dervişler zikr ve bundan sonra semâ ey­
lediler. Evvelce hazırlanmış olan yüklerle odun
Taceddin Seyyid e r - R u f a î ' n i n o ğ l u Seyyid
ateşe verildi. Dervişler raks ederek ateşin orta­
A h m e d Kuçek-i Rufaî ise M e v l â n â ' n ı n t o r u n u U l u
sına girdiler. Ateş tamamen sönünceye kadar
A r i f Çelebi'yle M . 1 3 2 0 tarihinden ö n c e ( Ç ü n k ü ;
kimi içinde yuvarlandı, kimi ateşi ağzına aldı.
U l u A r i f Ç e l e b i 1 3 2 0 t a r i h i n d e vefat e t m i ş t i r )
Bu cemaatin adeti böyledir. Taife-i Ahmediye
Amasya'da karşılaşmıştır. Ariflerin M e n k ı b e l e r i n d e
(Rufai'ler) onunla tanınırlar. Bunlardan bazısı
bu k a r ş ı l a ş m a d a n ş ö y l e bahsedilmektedir. "Ab­
büyük bir yılanı alıp başını dişleri ile sıkarak
dal'ın ve Ahrar'tn özü Seyi/id Ahmed Kuçek-i
kopanr."^^.
Rufaî bir gün Amasına şehrinde Çelebi hazretle­
rinin ziyaretine gelmişti Aralarında hadsiz he­ Ibn-i Batuta; A m a s y a i l i T a ş o v a i l ç e s i n e
sapsız latifeler ve ilâhî bilgiler anlatıldıktan b a ğ l ı Sonusa (Uluköy) beldesine de u ğ r a m ı ş ve
sonra Seyyid Ahmed'e mensup olanlardan (Ah- ö z e t l e şu bilgileri vermiştir: "...Amasya yakınında
mediyan : Ahmediler) bir cemaat içeri girdi ve Sonusa Beldesi vardır ki, Ebu Abbas Ahmed
ellerinde büyük bir kabak olduğu halde oku­ Rufaî hazretlerinin evladı orada sakindir. Şeyh
mağa başladı ve semâ'a katıldılar. Semâ'da çok tzzeddin bu cümleden olup, el-yevm revak şey­
heyecanlar gösterip deliliklerde bulundular. hi ve sahib-i seccade-i Rufaî'dir. Biraderleri
Seyyid Ahmed, özür dileme makamında; (-Arif­ Şeyh İbrahim, Şeyh Ali ve Şeyh Yahya'dır.
lerin sultanı ve sultanların arifleri mazur gör­ Bunların cümlesi. Şeyh Küçük Ahmed bin Ta­
sün; zira bizim deliler çok zaman böyle kabak ceddin Rufaî'nin evladıdır. Küçük sagir manası­
sesiyle semâ ederler) dedi. Çelebi hazretleri de: nadır. Bunların zaviyesine inerek diğerlerinin
(-Çok güzel ! Dervişlerin yaptıkları bütün işler feyzü rüçhanlarını müşahede eyledik."^^.
hoş görülür ve sevilir, fakat şurası gariptir ki si­
Yukarda s ö z ü g e ç e n olaylar ışığında Y o l p ı -
zin müridler boş kabaklarla raks ediyor, bizim
nar K ö y ü n d e t ü r b e s i bulunan Ş e y h N e c m e d d i n
dostlar ise dolu kabakla sema yapıyorlar. Bu
Yahya er-Rufai; Ladik'te t ü r b e s i bulunan Ş e y h A h ­
semâ ile o semâ arasında büyük bir fark var...)
med K u ç e k er-Rufai'nin oğlu ve Ş e y h Taceddin er-
buyurdu. Bunun üzerine Seyyid Ahmed iyi bir
Rufai'nin torunudur. Ş e y h İzzettin, Ş e y h İ b r a h i m
at ve bir Mısır elbisesi hediye edip mürid oldu.
ve Ş e y h A l i ; Seyyid N e c m e d d i n Y a h y a Er-Ru­
Çelebi hazretleri de sırtındaki elbiseleri Seyyid
Ahmed'e giydirdi, arkadaş ve kardeş oldular"^'^. fai'nin k a r d e ş l e r i olup bunlardan Ş e y h Ali'nin me­
zarı A m a s y a ' n ı n T a ş o v a K a z a s ı n a b a ğ l ı "Sunisa-
Seyyid Taceddin er-Rufaî'nin oğlu olan Sey­ Uluköy köyündedir^^.
yid A h m e d K u ç e k er-Rufaî Milâdi 1 3 2 5 tarihinden
13. A.Eflâki, aynı eser, c.II, s.149.
sonra İbni Batuta ile Vasıt ş e h r i y a k ı n l a r ı n d a k i Ri-
vak Ribatmda karşılaşmışlardır. B u karşılaşmayı İb­ 14. A.Eflâki, aynı eser, c.II, s.287.
ni Batuta ş ö y l e vemnektedir: Vasıt'a vardığı­ 15. İbni Batuta, Seyahatname, Çev.Mümin Çevik, C. I-II,
mızda, kafile ticaret için üç gün eğleşti. Bu s. 126, İstanbul 1983; S.Bayram, a y n ı eser s.146.
müddet zarfında Vasıt'tan bir günlük mesafede 16. fbn Batuta Seyahatnamesi'nden S e ç m e l e r , (Haz.
bulurian Ümm-i Ubeyde adı ile bilinen köydeki İsmet Parmaksızoglu), s.27, 1000 Temel Eser, M.E.B.
Yayınlan, İstanbul 1 9 7 1 ; S.Bayram, aynı e s e r , s.147.
veliyullah Ebu A b b a s Ahmed Er-Rufai Hazret­
lerinin kabrini ziyaret etmek istedim. Vasıt'ın 17. I.Hakkı Uzunçarşıh, A y n ı eser, s.80'deki dip notunda
"İbni Batuta Amasya'yı zikrettikten sonra (Kurbünde
ileri gelenlerinden ve fakihlerden Şeyh Takı- Sunisa Beldesi vardır ki Irak Padişahının mülkü olarak
yüddin bin Abdulmuhsin Vasıti'den beni oraya veliullah Ebu Abbas Ahmet Rufai hazretlerinin evladı
götürmek üzere yanıma bir arkadaş katmasını orada sakindir. Şeyh Izzeddin bu cümleden olup elyevm
rica ettim. Bu bölge halkından ve Benu Esed revak şeyhi ve sahib-i seccade-i Rufai'dir. Biraderleri
Şeyh Ali, Şeyh İbrahim, Şeyh Yahya'dır. Bunların cüm­
ileri gelenlerinden üç kişiyi refaketime verdi ve
lesi Şeyh Küçük Ahmed bin Taceddin Rufai'nin evladı­
beni kendi hayvanına bindirdi. Öğlen üzeri yo­ dır.) diyor". Bu köy Sultan II. Bayezid'in Kapıağası Hü­
la çıktım. O gece Benu Esed ileri gelenlerinden seyin Ağa'nın köyü olup burada H.892 tarihli bir cami
birinde misafir olduk. İkinci gün öğle vakti Ri- ve bir hamam yaptırmıştır. Bu zat ayrıca Amasya'da
 180 Erol Y U R D A K U L
Y o l p ı n a r K ö y ü n d e k i mevcut y a p ı l a r d a n en
erken tarihli o l a n ı t ü r b e binasıdır. K ö y ü n batısın­
daki eski m e z a r l ı k içinde yer alan ve y a p ı l a n bir­
ç o k ilave, yerli yersiz tamirlerle dıştan ç o k basit ve
yeni bir y a p ı gibi g ö r ü n e n t ü r b e Selçuklu türbeleri
gibi m u m y a l ı k ve ziyaret (Mescit) b ö l ü m l e r i olmak
ü z e r e iki katlı olarak inşa edilmiştir (Resim: 1-2, Çi­
zim: 1-2-3).
B i n a n ı n d o g u y ö n ü n d e yer alan 8 1 . c m
yükseklik ve 7 9 c m . genişliğinde muhdes bir k a p ı ­
dan 7 6 c m . genişlik ve 4 , 1 8 m . derinliğindeki bir
dehliz vasıtasıyla m u m y a l ı k b ö l ü m ü n e girilmekte­
dir. M u m y a l ı k b ö l ü m ü 2 , 8 4 x 3,55 m . ö l ç ü s ü n d e
olup üstü d o g u - b a t ı y ö n ü n d e uzanan dairevi tonoz
ile ö r t ü l m ü ş t ü r (Çizim: 1). T o n o z u n yüksekliği ze­
m i n d e n 2 , 0 2 m . , ü z e n g i hizası ise zeminden 4 9
c m . y u k a r d a d ı r (Çizim:3). Batı y ö n ü n d e ; zeminden
1,20 m . y ü k s e k l i k t e ve içten 5 8 x 5 5 c m . , d ı ş t a n
1 2 x 2 3 c m . ölçülerinde bir mazgal pencere vardır.
B u pencere ile tabii ışıklandırma ve h a v a l a n d ı r m a
s a ğ l a n m a k t a d ı r . MumyaliQin orta k ı s m ı n d a 1,41 x
2 , 0 4 m . ö l ç ü s ü n d e k i m e z a r ı n yüksekliği 6 5 cm'dir.
Ziyaret b ö l ü m ü n e ; t ü r b e n i n d o ğ u s u n d a yer
alan 3 , 1 4 x 3,45 m . ö l ç ü s ü n d e ve 2 , 8 0 m . yük­
s e k l i ğ i n d e k i muhdes sundurmadan girilmektedir
(Resim: 1). T ü r b e n i n 8 2 c m . g e n i ş l i k , 1,56 m .
y ü k s e k l i ğ i n d e k i b a s ı k k e m e r l i orijinal giriş kapısı
bu s u n d u n n a n ı n d o ğ u s u n d a b u l u n m a k t a d ı r . K a p ı ­
n ı n üç tarafı 4 5 derece p a h l ı bir silme ile ç e r ç e v e ­
lenmiştir. B u ç e r ç e v e n i n zeminden yüksekliği 2 , 1 2
m . , genişliği ise 1,38 cm'dir. Basık kemerli k a p ı ­
dan 3 , 8 5 X 3 , 8 6 m . ö l ç ü s ü n d e kare bir mekana
girilir (Çizim:2). B u m e k a n ı n üstü k ö ş e l e r d e yer
alan t r o m p v a r i ü ç g e n l e r e o t u r a n s a ğ ı r bir kubbe
ile ö r t ü l m e k t e d i r . Kubbenin e t e ğ i 3 , 5 0 m . , tepesi
ise zeminden 5 , 2 2 m . yüksekliktedir (Çizim:3). Ze­
m i n d e n 3 , 3 6 m . y ü k s e k l i k t e b a ş l a y a n ve iç kısmı
ç e p e ç e v r e d o l a ş a n 1,14 m . genişlikte şevli ü ç g e n ­
lerin yer aldığı k u ş a ğ ı n d o ğ u , batı, g ü n e y ve kuzey
cephelerinde 3 7 c m . genişlik ve 6 2 c m . yüksekli­
ğ i n d e sivri kemerii d ö r t s a ğ ı r pencere nişi vardır.
B a t ı y ö n ü n e a ç ı l a n ve zeminden 4 6 c m . y ü k s e k t e
olan 0 , 9 9 x 1,40 m . ö l ç ü s ü n d e k i d i k d ö r t g e n pen­
cereden tabii ışık s a ğ l a n m a k t a olup dış kısmı de­
m i r parmaklıklıdır (Resim :3). Zeminde bulunan iki
a h ş a p sandukadan biri k ü ç ü k diğeri ise b ü y ü k olup
ikişer kademelidir (Resim:5). B ü y ü k s a n d u k a n ı n
kaidesi 1,90 m . uzunluk, 6 0 c m . genişlik ve 4 0
cm. yükseklikte dikdörtgenler pirizması şeklinde­
dir. Cephelerinin alt, üst ve yan k e n a r l a r ı birbirine
dolanan palmetlerin meydana getirdiği 6 c m . ge­
nişliğindeki b o r d ü r l e r l e ç e r ç e v e l e n m i ş t i r . B u bor-
d ü r l e r ve orta k ı s m ı n d a yer alan ayet-i kerimeler
ile kitabeler k ü n d e k â r i tekniği ile yapılmıştır. Kai­
denin b a ş ucunda "es-seyyid eş-şei/h Necmeddin
Yahya er-Rufai rahimullah" yazısı (Resim:4),
ayak ucunda ise "tnne recali hamdullah fi seneti
ihda ve seb'in ve seb'a mie" (771 H . / 1 3 6 9 - 7 0
M.) y a p ı m tarihini belirleyen kitabe v a r d ı r (Re-
sim:7). Kaidenin ü s t ü n d e a y n ı teknikle a h ş a p t a n
y a p ı l m ı ş lahit vardır. B u lahitin u z u n l u ğ u 1,60 m . ,
genişliği 3 4 c m , ve yüksekliği 3 5 cm'dir. L a h i t i n
g ü n e y ve kuzey cepheleri h a r p u ş t a gibi şevli olup
alt kısmı 10 c m . yüksekliğinde ve üstü birbirini ta­
k i p eden palmet ve lotusların meydana getirdiği
motiflerle dekore edilmiş olan b o r d ü r dört cepheyi
d o l a ş m a k t a d ı r (Resim:5). D o ğ u ve batı y ö n l e r d e k i
ü ç g e n yüzler kıvrımdal ve palmetlerden meydana
gelen bitkisel ö r g ü ile süslenmiştir. B u ö r g ü simet­
rik olarak yapılmıştır (Resim:7). Kuzey ve g ü n e y
y ö n l e r i n e bakan şevli y ü z l e r e ise muhtelif A y e t - i
kerime ve sureler k ü n d e k â r i t e k n i ğ i ile yazılmıştır
( R e s i m : 5 - 6 ) . O ğ l u n a ait o l d u ğ u s ö y l e n e n y a n ı n d a k i
k ü ç ü k sanduka ise a y n ı teknikle y a p ı l m a m ı ş olup
aynı yüzyıla ait değildir (Resim:5). T ü r b e etrafında­
k i b a k ı m s ı z m e z a r l ı k t a ise s a ğ a sola devrilmiş X V .
yüzyıla ait mezar t a ş l a n g ö r ü l m e k t e d i r (Resim:8).
M e z k û r tarihte Eretna Beyliğinin hakimiyet
sınırları içinde bulunan bu t ü r b e y e benzer t ü r b e l e r
sadece aynı b ö l g e d e değil o tarihlerde h ü k ü m sü­
ren d i ğ e r beyliklerde de k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r .
M e s e l â ; Kastamonu'nun Kozyaka nahiyesine bağlı
Türbe-i Adilbey veya diğer adiyle B o y a c ı Hafızoğlu
Divanında bulunan C a n d a r o ğ u l l a r ı ' n d a n Yakup
Bey'in oğlu Emir A d i l Bey'in türbesi ( H . 7 6 3 / 1 3 6 2
M . ) , E s k i ş e h i r Sivrihisar A l e m ş a h T ü r b e s i , Kara-
man-Alaaddin A l i Bey T ü r b e s i , K o n y a İlgın Ş e y h
Bedrettin T ü r b e s i gibi Necmeddin Y a h y a er-Rüfai
T ü r b e s i de X I V . yüzyılda Anadolu'da yapılmış bir­
ç o k t ü r b e gibi klasik Selçuklu t ü r b e l e r i t a r z ı n d a in­
ş a edilmiştir. B u tarz; alt katta kalın duvarlı, kare
planlı ve üstü ç o ğ u n l u k l a dairevi tonoz ile ö r t ü l m ü ş
olan m u m y a l ı k (Cenazelik) kısmiyle bu kısmın üs­
t ü n d e kare ve veya ç o k g e n planlı ziyaret (Mescit)
b ö l ü m ü n d e n meydana g e l m i ş ve iki katlı olarak i n ­
şa edilmişlerdir. Ziyaret (Mescit) b ö l ü m ü n ü n üstü
içten kubbe, d ı ş t a n ise ekseri piramidal k ü l a h ile
şekillenmştir. T ü r b e n i n reslitüsyon çizimi teklifimiz­
de de ü s t ü n ü n sekizgen bir tambura o t u r m u ş tuğla
veya t a ş t a n inşa edilmiş bir k ü l a h ile örtülü olduğu
d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r (Çizim-3). Bu t ü r b e n i n restorasyonu
yapılırken muhdes çatı altından çıkacak tambur ve
külah izlerine çok dikkat edilmesi gereklidir.
KASIM B E Y MEDRESESİ:
K ö y ü n d o ğ u s u n a ve y ü k s e k ç e bir yere kagir
olarak inşa edilen K a s ı m Bey medresesinin Vakıf­
lar Genel M ü d ü r l ü ğ ü Arşivinde bulunan 4 9 0 nolu
defterin, 2 7 8 ' n c i sayfasının, 138'nci sırasında ş a h ­
siyet kaydı vardır. ( H . 8 6 8 ) tarihinde inşa o l u n a n
ve Amasya'daki b ü y ü k medreseler a r a s ı n d a erbain
(kırklar) derecesinde kabul edilen^^, ve ( H . 8 7 3 ) ta-
Yeşilırmak'ın kıyısında sekizgen bir medrese inşa ettir­
miş ve İstanbul'daki Küçük Ayasofya Kilisesini camiye
tahvil ettirerek bir de mektep yaptırmıştır. Kabri mek­
tebin yanındaki türbededir.
18. A.H.Hüsamettin, aynı eser, s.344,
 A M A 9 / A - Y O L R N A R (HAKALA-KAĞLA-KAĞALA) K Ö Y Ü N D E B U L U N A N BLMVI! Y A P I L A R
rihli bir vakfiyesi o l d u ğ u yazılan bu medrese vak­
tiyle E . H a k k ı A y v e r d i t a r a f ı n d a n a r a n d ı ğ ı halde
bulunamamıştır-^ ^.
E k i m / 1 9 7 4 yılında tespit ettiğimiz kitabesi
olmayan bu medrese 7 , 8 0 x 1 0 , 7 0 m . ölçülerin-
deki d i k d ö r t g e n bir avlu etrafında ve k u z e y - g ü n e y
d o ğ r u l t u s u n d a şekillenmiştir. B ü t ü n dış cephe du­
varları sıralı m o l o z t a ş t a n inşa edilen b i n a n ı n k ö ş e ­
leri taslak, k a p ı ve pencere söveleri ise y o n u t a ş ­
t a n y a p ı l m ı ş t ı r (Resim:9-10). G ü n e y tarafta yer
alan mescidin dış d u v a r l a r ı n ı n üst k ı s m ı n d a k i üst
pencerelerin h i z a s ı n d a ü ç e r sıralı ü ç tugla hatıl
vardır (Resim: 10). Ü s t pencerelerin kemerleri ü ç
tugla, bir t a ş olarak inşa edilmiştir (Resim: 10).
Medresenin girişi kuzeyde yer a l m a k t a d ı r
(Çizim:4). B u b ö l ü m ü n d o g u y ö n ü n d e 3 , 4 3 m .
u z u n l u ğ u n d a , 0 , 9 0 m . kalınlığında bir duvar var­
dır. Batı y ö n ü n d e de aynı duvarın bir eşinin bulun­
d u ğ u yerindeki yıkılmış kalıntılardan t a h m i n edil­
mektedir (Resim:9). B u duvarların vaktiyle medre­
senin giriş k ı s m ı n d a bulunan ve b e ş açıklıklı kagir
bir revaka ait o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü r m e k t e d i r . 1,28
m . genişlik ve 1,90 m . yüksekliğindeki ana k a p ı ­
n ı n üstü b e ş adet kemer t a ş ı n d a n meydana g e l m i ş
basık bir kemer ile son b u l m u ş t u r (Resim: 11). Ba­
sık k e m e r i n ü z e n g i hizası ile kilit t a ş ı a r a s ı n d a k i
mesafe 2 4 c m . olup kemer kalınlığı 2 8 c m . , yük­
sekliği ise 5 5 cm'dir. K e m e r taşları ve y ı ğ m a k a p ı
sövesi y o n u t a ş t a n inşa edilmiştir. K a p ı k e m e r i n i n
2 0 c m . üst k ı s m ı n d a 3 5 x 5 0 c m . ö l ç ü s ü n d e be­
yaz mermerden y a p ı l m ı ş fakat üstü y a z ı l m a m ı ş k i ­
tabe yer a l m a k t a d ı r . B u k a p ı d a n medrese avlusuna
girilmektedir. 7 , 8 0 m . genişlik ve 1 0 , 7 0 m . derin­
liğindeki avlunun g ü n e y i n d e ve k a p ı n ı n t a m karşı­
sında içten içe 5 , 1 8 x 5 , 2 3 m . ölçülerinde mescit-
dersane m e k â n ı yer almıştır (Çizim:4). Kuzey cep­
hesi b ü y ü k bir kemerle avluya açılan mescit-dersa-
nenin üstü halen yıkılmış olan ve kalıntılardan an­
laşıldığına g ö r e 5 . 0 0 m . ç a p ı n d a , 5 0 c m . kalınlı­
ğ ı n d a t a ş t a n inşa edilmiş bir kubbe ile ö r t ü l m ü ş t ü
(Resim: 13) ( Ç i z i m : 5 - 6 ) . B u Kubbe, 5 5 c m . yük­
sekliğinde (V-H) baklavalı ü ç g e n l e r d e n inşa edilmiş
sekizgen bir k a s n a ğ a oturmakta olup bu kasnak ta
h e m ana duvarlara, h e m de m e k a n ı n k ö ş e l e r i n d e
yeralan ü ç g e n b i n g i l e r i n ü z e r i n e inşa edilmiştir
(Resim: 14). Dersanenin tabii ışıklandırması doQu,
batı ve g ü n e y cephe d u v a r l a r ı n d a yer alan d ö r t alt
ve d ö r t üst o l m a k ü z e r e sekiz pencereden t e m i n
edilmektedir (Resim: 15). Ü s t pencerelerin alt hiza­
sı orijinal mescit (dersane) d ö ş e m e s i n d e n 2 , 9 0 m .
y ü k s e k t e o l u p 0 . 8 3 x 1,15 m . ö l ç ü s ü n d e olan
b u n l a r ı n üst kısımları sivri kemerlidir. A l t pencere­
lerin alt hizası d ö ş e m e d e n 3 7 c m . y ü k s e k t e ve
1,40 x 0 , 8 8 m . ö l ç ü s ü n d e d i k d ö r t g e n ş e k l i n d e
olup dış kısımlarının vaktiyle demir parmaklıklı ol­
d u ğ u n a dair izler t a ş s ö v e l e r d e m e v c u t t u r (Re­
sim: 1 0 - 1 5 ) . A l t ve üst pencereler d o g u ve b a t ı
cephelerde birer, g ü n e y cephede ise ikişer tanedir.
G ü n e y cephedeki iki alt pencerenin a r a s ı n d a yer
alan 1.00 x l , 8 5 m . ö l ç ü s ü n d e k i ü ç yüzlü m i h r a p
181
nişinin üstü i ç b ü k e y kavisli ü ç g e n l e r i n m e y d a n a
getirdiği k ü ç ü k bir t r o m p l a s o n u ç l a n m a k t a d ı r (Re­
sim: 15). Mescit d ö ş e m e s i yerindeki izlere g ö r e av­
lu d ö ş e m e s i n d e n 4 5 - 5 0 c m . y u k a r d a d ı r .
Medrese genel olarak m o l o z t a ş ile inşa
edilmişse de mescit dersanenin avluya bakan cep­
hesi ve b ü y ü k kemeri ü ç sıra tugla hatıllı, t a ş kap­
l a m a d ı r (Resim: 13) (Çizim.6). 4 , 2 8 m . genişliğin­
de ve kilit t a ş ı n ı n alt hizası mescit d ö ş e m e s i n d e n
4 , 0 9 m . y ü k s e k l i ğ i n d e olan b ü y ü k k e m e r i n ü z e n ­
gisi zeminden 1,63 c m . y u k a r d a d ı r . B u kemer bir­
birinden 4 , 4 8 m . açıklığında ve d ö ş e m e d e n 1,30
m . yüksekliğe kadar ince y o n u t a ş t a n inşa edilmiş
iki duvar ü z e r i n d e bulunan 3 2 c m . kalınlığındaki
(S) profilli ü z e n g i t a ş l a r ı n ı n ü z e r i n e o t u r m a k t a d ı r .
Kemer, 5 2 c m . genişliğinde olup bir sıra t a ş ve üç
sıra t u ğ l a l a r d a n sıralı olarak y a p ı l m ı ş t ı r . K e m e r
tuğlaları 4 x 12 x 2 4 c m . ö l ç ü l e r i n d e d i r . K e m e r i n
8 4 c m . genişliğindeki iç kısmı 2 c m . kalınlığındaki
horasan h a r ç ile s ı v a n m ı ş o l u p b a t ı y ö n ü n d e k i
ü z e n g i hizasında 15 x 15 c m . ö l ç ü s ü n d e eski ah­
ş a p gerginin yeri g ö r ü l m e k t e d i r . B u kemerin üzeri­
ne tuglalalann balık kılçığı şeklinde dizilmesiyle 16
c m . g e n i ş l i ğ i n d e dekoratif bir kemer yapılmıştır.
Duvar ö r g ü s ü , kemerdeki gibi bir sıra y o n u taşı ve
üç sıralı tugla ile yapılmışsa da kemerden ayrıcalık­
lı olarak 19 x 19 c m . ö l ç ü s ü n d e k i taşların araları­
na kılıcına birer tugla k o n u l m u ş t u r (Resim. 13). B u
cephenin sag ve sol t a r a f ı n d a d ö ş e m e h i z a s ı n d a n
2 , 1 2 m . yukarda ve k ö ş e l e r d e n 1,25 m . uzakhga
kadar olan kısımlardaki duvar ö r g ü s ü n ü n bozuklu­
ğ u burada vaktiyle kagir bir revak b u l u n d u ğ u ş ü p ­
hesini u y a n d ı r m a k t a d ı r . B u revakın avlunun dogu,
batı ve kuzey cephelerinin ö n ü n d e b u l u n d u ğ u tah­
m i n edilmekteyse de duvarların üst kısımları yıkıl­
m ı ş o l d u ğ u n d a n bu kez ancak zeminde y a p ı l a c a k
a r a ş t ı r m a l a r d a n sonra kesinlik kazanabilir.
A v l u n u n d o ğ u ve b a t ı y ö n l e r i n d e ü ç e r d e n
altı adet talebe h ü c r e s i vardır (Çizim:4). B u h ü c r e ­
lerden kuzey-batı y ö n ü n d e yer alan ilk h ü c r e 4 , 0 5
m . genişliğinde, 3 , 2 0 m . derinliğinde olup diğerle­
rinden daha b ü y ü k t ü r . B u cephedeki diğer i k i h ü c ­
re ise 2 , 8 6 X 2 , 9 9 m . ölçülerindedir. D o g u y ö n ü n ­
deki h ü c r e l e r i n içleri saman dolu olduğundan
bunlardan sadece ortadaki h ü c r e n i n içine girilebil-
m i ş o l u p bu kısım 3 , 2 6 x 3 , 0 8 m . ö l ç ü s ü n d e d i r .
S ö v e ve l e n t o l a r ı yıkılmış fakat ü s t ü n d e k i a h ş a p
hatılları hala s a ğ l a m olarak duran 7 7 c m . genişlik
ve 1,50 m . y ü k s e k l i ğ i n d e k i k a p ı l a r d a n h ü c r e l e r e
girilmektedir ( Ç i z i m : 5 ) . B ü t ü n h ü c r e l e r i n üstleri
19. E.Hakkı Ayverdi, " O s m a n l ı M i m a r i s i n d e Fatih
Devri ( 8 5 5 - 8 8 6 ) ' III. Cilt, İstanbul 1973, s.281'de
"Hacı Bey Zade Kasım Bey Medresesi. Bu isimdeki
zatm 873 tarihli bir vakfiiie ile Amasya'da Sulu Oua
Nahiyesinde ve şehrin şimalindeki Hakala Köyünde
bir medresesi olduğu Amasya Tarihinden anlaşılı­
yor.(4) Bu medrese şimdi yoktur." demektedir.
E.H.Ayverdi- l.A.Yüksel, İ l k 2 5 0 Senenin O s m a n l ı
Mimarisi", İstanbul 1976, s.216'da "Hakala Köyü
Fatih Devri Kasım Bey Camii mevcut değildir" de­
mektedir.
 182 Erol Y U R D A K U L
moloz t a ş t a n inşa edilmiş d o g u - b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a ­ ö l ç ü l e r i n d e k i ılıklık m e k a n ı n ı n ü s t ü n ü ü ç yıldızlı
k i m ü n f e r i t tonozlarla örtülü olup dışa açılan ikişer kubbe ö r t m e k t e d i r . B u m e k a n ı n o r t a s ı n d a yer alan
mazgal pencere ile tabii ışıklandırma s a ğ l a n m a k t a ­ kubbe altıgen bir form içine altı y a p r a k l ı yonca g i ­
dır (Çizim: 4-6) (Resim: 9). H e r h ü c r e d e birer bi ş e k i l l e n m i ş olan n e r v ü r l ü kubbedir (Resim: 19).
aded ocak b u l u n m a k t a d ı r (Çizim: 6) . Medrese N e r v ü r l e r i n alt uçları y a r ı m yıldız ş e k l i n d e b i r e r
1 9 7 5 yılında k ö y m u h t a r ı t a r a f ı n d a n hayvan ağılı mukarnas ile son bulmakta, üst uçları ise 4 0 c m .
olarak kullanılmaktaydı. a ç ı k h g m d a k i a l t ı g e n ışıklığm k ö ş e l e r i n i meydana
getirmektedir (Çizim: 10). B u kubbenin tepe nokta­
T ü r k mimarisinde dini özelliği olmakla bera­
sı 5 , 0 8 m . , e t e ğ i ise 4 . 0 0 m . zeminden y ü k s e k t e ­
ber sosyal karakteri de bulunan medreseler ö n e m l i
dir. B u kuİDbenin her iki y a n ı n d a birbirinin a y n ı ,
bir yer işgal eder. B u medreselerin inşa tarzını ve
o r t a l a r ı n d a ışıkhgı bulunan, m u k a r n a s l ı , iki yıldızlı
p l â n teşkilatını incelersek medrese yapıları içe d ö ­
tonoz vardır (Resim:20-21) (Çizim: 10). B u tonoz­
n ü k bir m i m a r i tarz g ö s t e r i r . Erken ö r n e k l e r i n dış
lar zeminden 2 , 8 2 m . yukarda b a ş l a y ı p , 4 , 2 6
kitlesinde belirli bir d ü z e n bulunmaz. Planlarda da
m'de sona ermektedir. Ilıklık m e k a n ı n ı n g ü n e y du­
her vakit simetriye riayet e d i l m e m i ş t i r . T ü r k m i ­
v a r ı n d a , zeminden 7 0 c m . y ü k s e k t e , 9 5 c m . ge­
marisinde mekanik bir simetri zaten b u l u n m a d ı ğ ı n ­
nişliğinde ve 1,00 m . yüksekliğinde, yarısı yıkılmış
d a n y a p ı l a r ı n p l a n l a r ı n d a o r g a n i k bir karakter
üstü kemerli bir dolap girintisi vardır. B u girintinin
mevcuttur denilebilir. Ç ü n k ü ihtiyacın talep ve şek­
y a n ı n d a k i y ı k ı n t ı d a n 1,30 x 2 , 5 7 m . ö l ç ü s ü n d e
line uyan s a n a t k â r ç o k defa a r s a n ı n ve ç e v r e s i n i n
k ü ç ü k bir mekana girilmektedir ( Ç i z i m : 9 - 1 0 - l l ) .
i m k â n l a r ı n a h ü r m e t e t m i ş t i r . Iç m e k â n ı , d ö r t g e n
W C . o l d u ğ u tahmin edilen bu b ö l ü m ü n üstü d o ğ u -
bir avlu etrafında t e r t i p l e n m i ş olan medreseler bir
b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a uzanan y a r ı m silindirik t o n o z
ana eyvan (Mescit-Dersane) ile zenginleştirilmiştir.
ile ö r t ü l ü d ü r . O r t a s ı n d a 3 0 x 3 0 cm'lik kare hava­
A n a d o l u medreseleri k a p a l ı veya açık avlulu olmak
l a n d ı r m a deliği bulunan t o n o z u n e t e ğ i zeminden
ü z e r e i k i ana gruba ayrılır. Anadolu'da varlığını bil­
2 , 3 2 m . , tepe n o k t a s ı ise 2 , 9 5 m . yüksektedir. B u
d i ğ i m i z en eski medreselerin ç o ğ u k a p a l ı avlulu
m e k a n ı n kapısı batı d u v a r ı n d a o l u p 5 0 c m . g e n i ş ­
olarak inşa edilmişlerdir. K a p a l ı avlunun Orta As­
liğindeki k a p ı sonradan ö r ü l e r e k kapatılmıştır.
ya evinden k a y n a k l a n d ı ğ ı düşünülebilir. İlerleyen
zaman i ç e r s i n d e bilhassa Beylikler veya Erken Os­ Ilıklığın d o ğ u d u v a r ı n d a ve sol k ö ş e d e n
m a n l ı mimarisinde k a p a l ı tipe nazaran açık avlulu
2 , 4 4 m . uzaklıkta, 7 2 c m . genişlikte sıcaklığa giriş
t i p daha fazla inşa edilmeye b a ş l a n m ı ş t ı r . B u de­
kapısı vardır. 1,74 m yüksekliğindeki sivri kemerli
virlerde S e l ç u k l u m i m a r i tarzı devam ettirilmekle
k a p ı d a n sıcaklığa g i r i l m e k t e d i r ( Ç i z i m : 9 - 1 0 ) . Sı­
birlikte ana e y v a n ' ı n (Mescit-Dersane) üstü artık
caklık; bir orta mekana a ç ı l a n ü ç eyvan ile kuzey­
b e ş i k tonoz ile değil kubbe ile ö r t ü l m e k t e d i r . B u
d o ğ u , g ü n e y d o ğ u ve k u z e y b a t ı k ö ş e l e r d e yer alan
kubbeler baklavalı kasnaklar ü z e r i n e o t u r m a k t a d ı r .
ü ç halvet o d a s ı n d a n meydana gelmektedir (Çi-
Portal çıkıntısı haricinde umumiyetle d i k d ö r t g e n
zim:9). 5 , 3 0 X 4 , 1 0 m . ö l ç ü l e r i n d e k i orta meka­
p l â n i ç e r s i n d e kalan klâsik S e l ç u k l u medresesi
n ı n ü s t ü n ü eliptik bir kubbe ö r t m e k t e d i r (Çizim:9-
p l â n ı n ı n . Beylikler ve O s m a n l ı ile birlikte dışına çı­
11). Moloz t a ş t a n inşa edilmiş olan bu kubbe ey­
kılmaya b a ş l a n m ı ş t ı r .
van kemerlerinin k o l t u k l a r ı n d a n ç ı k a n ve ü ç e r di­
limli yelpaze ş e k l i n d e a ç ı l a r a k y ü k s e l e n pantantif-
Y o l p ı n a r K ö y ü n d e k i K a s ı m Bey medresese-
lere o t u r m a k t a d ı r (Çizim: 11). B u pantantifler ze­
sinde de g ö r ü l d ü ğ ü gibi mescit-dersane b ö l ü m ü
minden 3 , 5 5 m . y ü k s e k t e b a ş l a m a k t a ve 5 , 2 3 m .
d i k d ö r t g e n ana p l â n d a n dışarı t a ş a r a k belirtilmiş
kadar devam etmektedirler. Z e m i n d e n 5 , 4 3 m .
ve üstü b e ş i k t o n o z yerine kubbe ile ö r t ü l m ü ş t ü r .
y ü k s e k t e n b a ş l a y a n kubbe e t e ğ i n d e , ü ç e r tane iç­
Selçuklu devrinde giriş cephelerine y a p ı l a n abidevi
b ü k e y kavisli y ü z e y i n m e y d a n a g e t i r d i ğ i sekiz
portaller yerine burada daha insani basit bir giriş
t r o m p vardır. Tepe n o k t a s ı 7,45 m'ye kadar yük­
kapısı y a p ı l m ı ş , giriş cephesi de son cemaat ma­
selen kubbede biri tepede o l m a k ü z e r e d ö r t adet
halli gibi bir revakla şekillenmiştir. B u devirde bil­
tabii a y d ı n l a n m a penceresi o l u p bunlardan ü ç ü
hassa Bursa, Edirne ve İ s t a n b u l ' d a i n ş a edilen
d i k d ö r t g e n ş e k l i n d e ve 4 0 x 6 3 c m . ö l ç ü s ü n d e d i r .
medreseler Klâsik O s m a n l ı medreselerinin geçişini
B u m e k a n ı n b a t ı d u v a r ı n d a üstleri sivri kemer-to-
hazırlamışlardır.
noz ile ö r t ü l ü 4 5 c m . d e r i n l i ğ i n d e ü ç b ü y ü k n i ş
T E K HAMAM: vardır ( Ç i z i m : 9 - l l ) . B u n i ş l e r d e n yanlarda olanla­
K ö y ü n g ü n e y y ö n ü n d e ve A p a y d ı n Çiftliği­ rın genişlikleri 1,13 m . , ortadakinin ise 1,00 m .
nin hudutları içinde kalan h a m a m 1 9 7 5 yılında sa­ o l u p bu mekana giriş kapısı bu orta nişin içinde
m a n deposu olarak kullanılmaktaydı. T e k h a m a m yer a l m a k t a d ı r . B u nişlerin ü s t ü n d e k i kemerlerin
olarak inşa edilmiş o l a n eserin dış d u v a r l a r ı sıralı ü z e n g i l e r i zeminden 2 , 4 5 m . , kilit n o k t a l a n ise
moloz taşla yapılmıştır (Resim: 16-17). H a m a m ı n 4 , 6 0 m . yüksektedir.
soyunma yeri t a m a m e n yıkılmış o l u p ılıklık ve sı­
O r t a mekana açılan ü ç eyvandan kuzey ve
caklık b ö l ü m l e r i ile su deposundan meydana gel­
g ü n e y y ö n l e r d e yer alan ikisi h e m e n hemen aynı
mektedir.
ölçülerdedir. 3 , 1 8 m . genişliğinde ve 3 , 5 0 m . de­
H a m a m ı n ılıklık kısmına batı y ö n ü n d e k i ka­ rinliğinde olan bu e y v a n l a r ı n ü s t ü n ü k u z e y - g ü n e y
p ı d a n girilmektedir (Resim: 18). 7 , 0 0 x 2 , 5 8 m . d o ğ r u l t u s u n d a uzanan sivri kavisli tonozlar ö r t -
 A M A S / A - Y O L H N A R (HAKALA-KAĞIA-KAĞALA) K Ö Y Ü N D E B U L U N A N BLAMÎ Y A P I L A R
mektedir ( Ç i z i m : 9 - 1 1 ) . B u t o n o z l a r ı n ü z e n g i hiza­
ları 2 , 4 0 m . , kilit hizaları ise zeminden 4 , 2 5 m .
yukardadır. B u eyvanların karşı duvarlarında 6 0
c m . g e n i ş l i ğ i n d e sivri k e m e r l i s a ğ ı r nişler vardır.
Kuzeydeki e y v a n ı n batı d u v a r ı n d a , k ö ş e d e n 1,43
m . uzaklıktaki sonradan ö r ü l e r e k k a p a t ı l m ı ş o l a n
7 4 c m . genişliğinde sivri kemerli bir k a p ı d a n üstü
yıldız tonoz ö r t ü l ü kare bir mekana girilmektedir.
B u giriş kapısı ile m e k a n ı n a r a s ı n d a k i kalın duva­
rın içine 6 0 c m . genişliğinde, 1,46 m . derinliğinde
üstü t o n o z örtülü bir h ü c r e yapılmıştır (Çizim:9).
2 , 6 5 X 2 , 6 5 m . ö l ç ü l e r i n d e olan bu odada bulu­
nan tonoz Erken O s m a n l ı Mimarisinde ç o k ender
g ö r ü l e n m i m a r i bir tarzda inşa edilmiştir. D ö r t du­
v a r ı n zeminden 2 , 4 0 m . y ü k s e k l i ğ i n d e b a ş l a y a n
orta n o k t a l a r ı n d a n 4 , 0 8 m . y ü k s e k t e k i tavana ka­
dar duvar y ü z l e r i n d e k ö ş e l e r e d o ğ r u açılarak, orta
kısımlarda ise t a v a n ı n o r t a s ı n d a b i r l e ş e n n e r v ü r l ü
kemerler t a v a n ı d ö r t b ö l ü m e a y ı r m a k t a ve her b ö ­
l ü m ü n o r t a s ı n d a da birer altıgen a y d ı n l a t m a deliği
b u l u n m a k t a d ı r . Ö z e l y ı k a n m a mahalli o l d u ğ u tah­
m i n edilen b u m e k a n ı n batı d u v a r ı n a sonradan 9 3
c m . genişliğinde muhdes bir k a p ı açılmıştır.
Ü ç E y v a n ı n a r a s ı n d a yer alan ve sivri ke­
merli giriş kapıları orta mekana açılan halvet oda­
l a r ı n d a n k u z e y d o ğ u d a bulunan 3 , 5 0 x 3 , 5 5 m . öl-
ç ü s ü n d e k i o d a n ı n ü s t ü n ü , k ö ş e l e r d e k i sivri kemerli
t r o m p l a r ı n meydana getirdiği sekizgen bir k a s n a ğ a
oturan kubbe ö r t m e k t e d i r . 1,01 m . yüksekliğinde­
ki bu kasnak dolayısıyla kare m e k a n sekizgene d ö ­
n ü ş m e k t e ve kubbe e t e ğ i n d e bulunan 2 7 c m .
yüksekliğindeki üçlü motifler bu sekizgenin k ö ş e l e ­
rine r a s t l a m a k t a d ı r . O r t a s ı n d a bir a y d ı n l a t m a deli­
ği olan kubbenin e t e ğ i 3 , 4 0 m . , tepe n o k t a s ı ise
5 , 0 1 m . zeminden y ü k s e k t e d i r (Çizim:9).
G ü n e y d o ğ u d a yer alan 3 , 5 0 x 3 , 5 7 m . öl-
ç ü s ü n d e k i d i ğ e r halvet o d a s ı n ı n ü s t ü n ü ise yıldızlı
t r o m p l a r ı n meydana getirdiği sekizgen k a s n a ğ ı n
ü z e r i n e o t u r m u ş tonozvari nervürlü kubbe ö r t m e k ­
tedir. B u n e r v ü r l ü kubbenin e t e ğ i bir sıra mukar-
nasla dekore edilmiş olup n e r v ü r l e r m u k a r n a s l a r ı n
b i r l e ş m e n o k t a l a r ı ile t e p e n o k t a l a r ı n d a n ç ı k ı p
kubbenin tepesinde sekizgen bir a y d ı n l a t m a deliği­
nin k ö ş e l e r i n d e birleşmektedirler (Çizim:9).
O r t a m e k a n a a ç ı l a n d o ğ u y ö n d e k i eyvan
3 , 5 0 m . g e n i ş l i ğ i n d e ve 3 , 4 0 m . derinliğindedir.
B u e y v a n ı n da ü s t ü n ü d i ğ e r l e r i n d e o l d u ğ u gibi sivri
kavisli tonoz ö r t m e k t e d i r . B u e y v a n ı n d o ğ u duva­
rında zeminden 1,85 m . yukarda, 5 7 c m . genişli­
ğ i n d e 1,10 c m yüksekliğinde sivri kemerli bir pen­
cere vardır ( Ç i z i m : 9 - l l ) . B u pencereden 1 2 , 7 0 x
1,78 m . ö l ç ü l e r i n d e k i su deposuna girilmektedir.
Su deposunun ü s t ü n ü boydan boya ö r t e n y a r ı m si­
lindir t o n o z 6 3 c m . g e n i ş l i ğ i n d e d ö r t kemer ile
takviye edilmiş olup ocak ve kazan kısmı tamamen
tahrip o l m u ş t u r (Resim: 17) ( Ç i z i m : 9 - l l ) .
S o y u n m a (Soğukluk), ılıklık ve sıcaklık b ö ­
l ü m l e r i n d e n meydana gelen klasik T ü r k hamamla­
rının arka kısımlarında ekseri su deposu ve k ü l h a n
183
kısmı bulunur. K ü l h a n o c a ğ ı n d a yanan o d u n veya
k ö m ü r hem ocağın üstündeki d ö ğ m e bakır kazanı
ve dolayısıyle d e p o d a k i suyu, h e m de sıcaklığın
d ö ş e m e s i altında bulunan c e h e n n e m l i ğ i - ısıtmakta­
dır. Cehennemlikte d o l a ş a n kızgın d u m a n ve alev
sıcaklık b ö l ü m ü n ü n d ö ş e m e s i ile sıcaklık m e k a n ı ­
n ı n o r t a s ı n d a bulunan, zeminden 4 0 - 5 0 c m .
yükseklikteki g ö b e k t a ş ı denilen yeri ı s ı t m a k t a d ı r .
B u sıcak d u m a n daha sonra h a m a n i ı n d ı ş duvar­
l a r ı n ı n o r t a s ı n a k o n a n ve tüfeklik tabir edilen
1 0 x 1 0 c m . kesitindeki d u m a n deliklerinden dışarı
çıkar. H a m a m ı n en s ı c a k yeri g ö b e k t a ş ı ve su de­
p o s u n u n d u v a r ı n a bitişik o l a n halvet o d a l a r ı d ı r .
H a l k terlemek için bu g ö b e k t a ş ı n a yatarak terler
ve kirleri k a b a r ı r . D a h a sonra halvet o d a l a r ı n d a
tellaklar t a r a f ı n d a n keselenip s a b u n l a n d ı k t a n sonra
y ı k a n ı p çıkarlar.
A n a d o l u ' d a k i X V . yüzyıla ait ö n e m l i ha­
mamlardan biri olan bu tek h a m a m ı n restore edi­
lerek gelecek kuşaklara intikali s a ğ l a n m a l ı d ı r . Res­
t o r e y a p ı l a c a ğ ı vakit t a m a m e n yıkılmış o l a n kül­
han ve soyunma b ö l ü m l e r i n d e y a p ı l a c a k hafriyat
s o n r a s ı bu b ö l ü m l e r i n h u d u t l a r ı tespit edilmelidir.
Soyunma mahallinin beden duvarlarının moloz ta­
ş ı n d a n inşa edildiği t a h m i n edilmekte, ü s t ü n ü n ise
hafriyat sonucu ortaya ç ı k a c a k duvar kalınlığına
g ö r e ya tek kubbe veya o r t a s ı n d a bir a y d ı n l a t m a
deliği bulunan a h ş a p tavan ve a h ş a p çatı ile m i ö r ­
tülü olabileceği anlaşılacaktır.
Tarihte ilk h a m a m yapan millet k i m olursa
olsun bu h a m a m l a r ı bulundukları ş e h i r l e r d e en ç o k
yapan Türkler'dir. T ü r k h a m a m l a r ı ne R o m a veya
Bizans ne de Emevi h a m a m l a r ı n a benzemektedir,
o n l a r ı n abidevi ve azametli yapılarına karşılık T ü r k
h a m a m l a n daha i n s a n ı boyutlarda ve ihtiyaçlarını
k a r ş ı l a y a c a k şekilde yapılmışlardır. T ü r k l e r i n ima­
ret sisteminde h a m a m camilerden sonra gelir. Zira
T ü r k l e r temiz bir millettir ve temizlikten hazzeder­
ler. O n u n için bu temizlik k u r u m l a r ı n a ç o k ö n e m
verilmiştir. T ü r k l e r hamamla o kadar iç içe y a ş a ­
mışlardır k i en fakirinden en zenginine kadar evle­
rinde veya k o n a k l a r ı n d a bile k ü ç ü k hamamlar, ha­
m a m l ı k , gusulhane gibi temizlik yerleri y a p t ı r m ı ş ­
lardır. H e l a l a r ı n ı b a h ç e veya avlularda inşa eden
T ü r k l e r h a m a m l a r ı n ı yatak o d a s ı içine veya civarı­
na y a p m ı ş l a r d ı r . Evlerindeki y ı k a n m a y ı yeterli g ö r ­
m e y e n halk haftada bir veya i k i defa u m u m i ha­
mamlara gitmektedir. Ayrıca, kırk h a m a m ı , l o ğ u s a
h a m a m ı veya d ü ğ ü n h a m a m l a r ı n a davetli olarak
katılırlar. H a m a m l a r a y n ı zamanda birer tedaviha-
ne olarak da kullanılmıştır. Hacemat edilmesi, so-
ğukalgınlığı için terleme, kulunçların o v u l m a s ı , sü­
lük çekilmesi gibi tedaviler hamamlarda y a p ı l m a k ­
t a d ı r . H a m a m l a r bilhassa k a d ı n l a r a r a s ı n d a p e k
e ğ l e n c e l i bir alemdir. H a t t a orada sabahtan a k ş a ­
m a kadar a k r a b a l a r ı veya k o m ş u l a r ı ile vakit g e ç i ­
renler, p i k n i ğ e gider gibi b ö r e k l e r , zeytinyağlı dol­
malar, kuru köftelerle gidenler vardır. T ü r k l e r te­
mizlenmeyi bile b i r ç o k dini alışkanlıkları gibi zevk­
lerini de t a t m i n eder bir şekilde y a p m ı ş l a r d ı r .
 184 Erol Y U R D A K U L

Resim 1: NecmetUn Yahya Er-Rufai'ye ait türbenin baü

cephegörünüşü.

Resim 2: Sol tarafta türbenin dogu cephesi, sag tarafta

muhdes bina.

'İv

s »

41
Resim 3: Türbe ziyaret bölümü içten görünüş (Sadi Bayram).
 A M A S / A - Y O L H N A R (HAKALA-KAĞLA-KAÛAL^) K Ö Y Ü N D E B U L U N A N B l A M Î Y A P I L A R 185

Resim 4: Necmettin Yahya Er-Rufaî'ye ait sandukanm baş

ucu (Sadi Bayram).

Resim 5: Sandukanm kuzey (sol) tarafı.

Resim 6: Sandukanın güney (sağ) tarafı.

 186 Erol Y U R D A K U L

Resim 7: Sandukanm ayak ucu inşa Resim 8: Mezarlıkta bulunan yıkılmış mezar
kitabesi. taşlarından örnekler.

Resim 9: Kasım Bey Medresesi nin batı cephesi.

 186 Erol Y U R D A K U L

Resim 7: Sandukanm ayak ucu inşa Resim 8: Mezarlıkta bulunan yıkılmış mezar
kitabesi. taşlarından örnekler.

Resim 9: Kasım Bey Medresesi nin batı cephesi.

 188 Erol Y U R D A K U L

Resim 13: Mescit kemerinden görünüş.

"T i

\ • f •
i

Resim 14: Mescit kubbesine ait baklavalı tambur ve üçgen

köşebingillerinden biri.

Resim 15: Mescit Mihrabı ve iki alt pencere.

 AMAS/A-YOLHNAR (HAKALA-KAĞLA-KAĞALA) KÖYÜNDE BULUNAN BlAMl YAPILAR 189

» E
•

Resim 16: Tek hamam batı (giriş) cephesinden görünüş.

I
Resim 17: Tek hamam dogu ve kuzey cephelerinden görünüş.
190 Erol Y U R D A K U L

Resim 18: Hamam ılıklıgma giriş kapısı.

 A M A S / A - Y O L H N A R (HAKALA-KAĞLA-KAGALA) K Ö Y Ü N D E BULUNAN KlAMİ Y A P I L A R 191

-O

IS 1

Resim 19: Ihklıgm orta bölümünün üstünü örten dilimli

kubbe

Resim 20: Dilimli kubbenin sag tarafmda yer alan tonozun

ışıklıgı.

K « t

Resim 21: Dilimli kubbenin sol tarafmda yer alan tonozun

ışıklıgı.
 192 ' " Erol Y U R D A K U L

O 3

'.a

\
1 M -

: 3
1 v\
-5o-ol
ot

OL

-A
3

1 3
14 A
O UI

<r
> Z
uı
o 1 N

3 Ul {
cO c o t

cO

Ol
 I

A M A S / A - Y O L H N A R ( H A K A L A - K A Ğ L A - K A Ğ A l J \ ) K Ö Y Ü N D E B U L U N A N BLAMÎ Y A P I L A R 193

AAUSVÖik-SULÜOVA-YOLPINAR ( m e A U ) I^ÖYU
ŞEY+1 VIECMEDDÎH YAWYA tU-UUPAİ TÖRKSÎ

1
L

1^ "1.
194 Erol Y U R D A K U L

AMASYA-SUlÜOVA-YOIPINAR (iJAl^AU) kOYÜ

KASIM B E Y MCDRESESÎ Om

vs
»'5

b
D
t.

I
i /'
52

A O

^0 rn
:|ııııl I I I i I
 A M A S i ' A - Y O L H N A R (HAKALA-KAĞLA-KAĞALA) K Ö Y Ü N D E B U L U N A N BLAMÎ Y A P I L A R 195

AMASYA-SULUOVA-YOLPINAR {UAVÂIA) kÖYÜ

KASIM B£Y M £ D R E 5 E . S Î _

A — -

. ^ - »«—• fnr-ıı--ı—*-< nrırv-

i ^'3
u \
CIZ!M;5- a-d k e s i t

•T

1^
- m i m
oy.
LJJ_i m
ne --"/Tl-:;

Q!ZIM-.6- b-b' k e s i t
O • 1 2 3 4 5
liıııi I I I I I.
196 Erol Y U R D A K U L

AMASYA-SUIUOVA-VOIPİNAR (iJAkÂiA) kOYLİ

KASI)C\ - - MÎÛRE3ESÎ 4/m

-w
—"ı

rl..—

lO—-

£ 1 -ı 1^
I 1
1 I II id

LJ.

v... V

ÇİZİM:7- giriş c e p h e s i

o 'I j ! 3 4 5
•to m.

.-V V.

İH 1 ^

I I
ÇİZİM:8- güney c e p h e
A M A S / A - Y O L H N A R (HAKAIA-KAĞLA-KAĞALA) K Ö Y Ü N D E B U L U N A N B U \ M Î Y A P I L A R 197

A M A S Y A - S U L U O V A - Y O L P ı N A R (mkAlA) KSYÜ
T£J^+IXMAM 4/400

I I
- i
I
I II
V/

%
-4
i ';

r
•:.}

1 / \ - A il

mffm
a

4- 4 -

Çİ2!M:9- plân
2 3 4 5 -10 m
I I I
 198 Erol Y U R D A K U L

r
AMASYA-SULUOVA- VOİ-PlNAR (HAKAİA) kcfYÜ
T t K MAMAM i/m

er

y/y

cizİMMo-a-d k e s i t

i
i

cIzİMMi- b-b kesit

 Dr.Saim SAVAŞ

H O C A SÜNBÜL'ÜN K I M Ü Ğ I kavus halledellâhu devletehû attkı'l-meliketi'l-

muazzameti'l-mütahharati'l-mükerremeti

1
2 9 2 ( H . 6 9 1 ) yılında inşâ edldiginde S.tlettarafei/ni'n-nesîbeti'l-ebeveyn Safve-
Dârussulehâ adını taşıyan Hoca Sünbül tüddünya ve'd-Dîn bintü'l-emîrü'l-mağfur Muî-
Z a v i y e s i n i n banisi, b u g ü n sadece mescit nüd-din Pervâne rahimehullâh ve ebkâhe zey-
L— 1 ve t ü r b e kısımları ayakta kalabilen s ö z k o - nü'l-Hac ve'l-Harame^/n Sünbül bin Abdullah
nusu m ü e s s e s e n i n kitabesinde yazıldığına g ö r e , el- tekabbelallâhu minhu fî seneti ihdâ ve tis'în ve
sitte mie.
Hac S ü n b ü l bin Abdullah'tır. Aynı kitabede,
D â r u s s u l e h â ' n ı n , Sultan G ı y a s e d d i n Mes'ud b i n Kitabede de a ç ı k ç a g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e el-Hac
Keykavus^ z a m a n ı n d a inşâ edildiği ve el-Hac S ü n ­ S ü n b ü l b i n A b d u l l a h ' ı azat eden h a t u n "Melike-
bül b i n Abdullah'ın da M u î n ü d d i n P e r v â n e ' n i n kızı­ tü'l-Muazzame' lâkabını taşıyan, Safvetüddünya
n ı n u t e k â s m d a n yani azatlı k ö l e l e r i n d e n birisi oldu­ v e ' d - D î n binti M u î n ü d d i n P e r v â n e ' d i r . B u ifade tar­
ğ u kayıtlı b u l u n m a k t a d ı r . Kitâbeyi y a y ı n l a y a n Halil zını, z a m a n ı n sultanı G ı y a s e d d i n Mes'ud b i n Key-
E d h e m , P e r v â n e ' n i n kızının isminin belli o l m a d ı ğ ı ­ kavus'un isminde o l d u ğ u gibi okursak, Safveddin
nı kaydediyor;^ zâviye h a k k ı n d a kısa bir malumat binti M u î n ü d d i n P e r v â n e o l m a k t a d ı r . A n c a k , Gıya­
veren Ersal Yavi ise, sanırız k i t â b e d e k i ifadelerden seddin ve Safveddin kelimelerinin l â k a p o l m a ihti­
hareketle s ö z k o n u s u kadının isminin Safiyeddin o l ­ malinin b u l u n d u ğ u da dikkate alınmalıdır. N i t e k i m
d u ğ u n u y a z ı y o r . ^ Y i n e a y n ı şekilde Albert Gabriel H ü s e y i n H ü s a m e d d i n , m e ş h u r eserinde, s ö z k o n u ­
su k a d ı n ı n i s m i n i n "lldihond Hatun olduğu
de, m e ş h u r eserinde bu zâviyenin Mes'ud 11 zama­
kuj^ûddan istidlâl edilmektedir" d i y o r . Yazara
n ı n d a , P e r v â n e ' n i n kızı Safwat al-dîn'in azatlı köle­
g ö r e l l d i h o n d H a t u n , "Anadolu'da hükümet
si Abdullah oğlu S ü n b ü l t a r a f ı n d a n inşâ edildiğini
eden Selçuklu hânedânınm son pâdişâhı olan
kaydediyor ki,'* bu bilginin de s ö z k o n u s u kitabeye
Sultan Mes'ud bin Izzeddin Ke[;kavus'un
dayandığı anlaşılmaktadır.
şehzâdesi olan Sultan Tâceddin Altunbaş'm
Ö y l e anlaşılıyor ki,Hoca S ü n b ü l ' ü n kimliğinin valdesi, Tokat'ta Ahmet Paşa Camii ve Sünbül
açıklığa kavuşması için, kendisini azat eden ve bel­ Baba Tek^/esi kapılarmdaki kitâbelere göre
ki de dârussulehâsını inşâ etmesini s a ğ l a y a n hatu­ Muînüddin Pervâne'nin kerimesidir"Bu ifade-
nun k i m o l d u ğ u n u n bilinmesinde fayda vardır. B u
b a k ı m d a n , temel k a y n a ğ ı m ı z durumunda bulunan 1. Sultan Mes'ud bin Keykavus ve dönemi için bl<z. Os­
s ö z k o n u s u kitabenin dikkatlice incelenmesi gerek­ man Turan, S e l ç u k l u l a r Z a m a n ı n d a Türkiye T a r i ­
mektedir.Halil Edhem'in yayınladığı şekliyle kitâbe- hi, İstanbul 1984, 2. baskı, s.585 vd.
n i n b u g ü n k ü harflerle yazılışı a ş a ğ ı d a k i şekildedir: 2. Halil Edhem, "Anadolu'da Islâmî Kitabeler (Tokat), T a -
rih-i O s m a n î E n c ü m e n i M e c m u a s ı , Cüz:35{l
1. KâleHâhu Teâlâ "Vemâ tükaddimû li- Kânun-ı Evvel 1331), ss.650-653.
enfüsiküm min h a y r ı n tecidûhu îndellâhi hüve 3. Ersal Yavi, Tokat, İstanbul 1986, s.49.
hai/ran ve a'zamu ecran vesteğfirullâhi"^ tûsilü
4. Albert Gabriel, Monuments T u r c s D'anatolie
bi inşel hâze'l-makâmi'l-mübâreki'l-müsemmâ (Amasya-Tokat-Sivas). I I , Paris , 1934, s . l 0 3
Dârussulehâ
5. Kur'ân-ı K e r î m , 7 3 / 2 0 .
2. llellâhi Teâlâ fî zemâni es-Sultâni'l- 6. Hüseyin Hüsameddin, A m a s y a Tarihi, III, İstanbul
a'zam Ğıı^âsüddünya ve'd-Dîn Mes'ud bin Key- 1330-1332, s.23+dn.l,2.
 200 Dr.Saim S A V A Ş

den, kitabede a d ı g e ç e n k a d ı n ı n , yine kitabede is­ "Vakf-ı Zâviye-i Hoca Sünbül der nefs-i To-
m i yazılı olan ve z a m a n ı n sultanı o l d u ğ u belirtilen /cat",1576 ( H . 9 8 4 ) t a r i h l i Evkâf-ı R û m Defte-
Mes'ud Il'nin e ş i o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Kitabeyi ri'nde "Vakf-ı Zâviye-i Merhum Sünbül Ağa",
y a y ı n l a y a n Halil Edhem de, "Bu hatuna (el-Meli- V G M Arşivi'nde bulunan 4 8 1 n u m a r a l ı Sivas Ev­
ketü'l-Muazzame) lâkabı verildiğinden kendisi­ vel Muhasebe Defteri'nde "Vakf-ı Merhum Said
nin bir hükümdar zevcesi olması pek muhte­ ibn Sünbül der Tokat" ve 1 9 0 6 - 1 9 1 4 ( R . 1 3 2 2 -
meldir, ı;oksa yalnız Pervâne'nin kızı olmasın­ 1 3 2 9 ) tarihlerinde d ü z e n l e n m i ş muhasebe kayıtla-
dan dolayı bu lâkabı ahz edemezdi. Biz rında^* "Sünbül Baba Tekyesi", "Said Sünbül
müşârunileyhâyı Sultan Mes'ud-ı Sâni'nin zev­ Baba Vakfı", " H o c a Said S ü n b ü l Baba Vakfı"
cesi zannediyorum' demektedir.^ i s l â m A n s i k l o - ş e k l i n d e kaydedilen H o c a S ü n b ü l Zâviyesi, H a l i l
pedisi'nde "Muin-üd-din Süleyman Pervana" E d h e m , Gabriel, H . T . C i n l i o ğ l u , M . T a y y i b Gökbil-
m a d d e s i n i yazan J . H . K r a m e r s de, "... kendisi g i n ^ ^ ve Ersal Y a v i t a r a f ı n d a n "Sünbül Baba
Keyhüsrev Win bir kızı ile evlenmiş olduğu gibi, Zâviyesi" o l a r a k ifade e d i l m i ş , Evliya Ç e l e b i
kendi kızlarından biri de Selçuklu Gıyaseddin S e y a h a t n â m e s i ' n d e ise, "SünbüUü Baba Tekke­
Mes'ud II ile evli idf diyerek, bu yakınlığa işaret si" adıyla kaydedilmiştir. Biz en eski arşiv vesika­
etmektedir.^ A y r ı c a , M e v l â n a C e l â l e d d i n R û m î ile larına sadık kalarak Hoca Sünbül Zâviyesi' ismi­
Pervane M u î n ü d d i n S ü l e y m a n a r a s ı n d a k i m ü n a s e ­ n i tercih ettik.
betin bolca yeraldıgı A h m e t Eflâkî'nin m e ş h u r ese­
Kitabede kayıtlı "Sünbül bin Abdullah" is­
rinin iki yerinde P e r v â n e ' n i n kızından bahsedilir ve
m i ile vakfiyede ve sonraki tarihleri m u h t e v î d i ğ e r
b u n l a r d a n birisinde, P e r v â n e ' n i n kızının isminin
vesikalarda g e ç e n "Said ibn Sünbüt' ismi a r a s ı n ­
H a v e n d z â d e o l d u ğ u belirtilir.'
daki m ü n a s e b e t i n de açıklığa k a v u ş t u r u l m a s ı icap
P e n â n e ' n i n kızı olarak zikredilen Ildihond ve ediyor. İlk b a k ı ş t a b u i k i isim a r a s ı n d a bir baba
H a v e n d z â d e isimleri,ilk planda bu zâtın birden faz­ oğul ilişkisinin var olabileceği düşünülebilir. Ancak,
la kızının o l d u ğ u intibaını verebilir. A n c a k , bu iki her ikisinin de a y n ı m ü e s s e s e n i n bânisi d u r u m u n ­
ismin a y n ı kişiyi ifade etmesi de m ü m k ü n d ü r , lldi- da g ö z ü k m e s i , b u d ü ş ü n c e n i n d o ğ r u l u k p a y ı n ı
hond'daki h o n d ile H a v e n d z â d e ' d e k i havend keli­ azaltmaktadır.
meleri, a y n ı kaleminin değişik şekilde yazılmış ha­ S ü n b ü l bin Abdullah'ın, azat edilmiş bir köle
linden b a ş k a bir ş e y değildir. F a r s ç a ' d a sahip, mâlik, o l m a s ı ve Said ibn S ü n b ü l ' ü n de "Tavâşf olarak
h ü d â v e n d ve efendi m a n a l a r ı n a gelen bu kelime, a n ı l m a s ı dolayısıyla, "Sünbül" isminin daha ç o k
h ü k ü m d a r ailesine m e n s u p kızların en b ü y ü ğ ü n e t a v â ş î l e r e verilen bir isim o l d u ğ u bilgisinden hare­
ve sultanların zevcelerine verilen bir ü n v a n d ı r . ^ ^ ketle, g ö r ü n ü ş ü n hilâfına bu i k i ismin a y n ı kişiyi
H o c a S ü n b ü l ' ü n kimliğinin a n l a ş ı l a b i l m e s i ifade ettiğini d ü ş ü n ü y o r u z . Bilindiği ü z e r e " H a d ı m "
için en eski kaynak d u r u m u n d a k i 1 2 9 2 ( H . 6 9 1 ) ya da "Tavâşî" adıyla a n ı l a n bazı kimseler, saray­
larda ve v ü z e r â k o n a k l a r ı n d a "harem" denilen ka­
tarihli s ö z k o n u s u kitabeden sonra, yine bu konuda
dınlara mahsus dairelerde vazife g ö r ü r l e r d i . l ^ A y -
t e m e l k a y n a k l a r ı m ı z d a n birisi olan 1 3 2 5 ( H . 7 2 5 )
tarihli vakfiyeden s ö z e t m e m i z gerekiyor. Sivas A l i 7. Halil Edhem, agm., s.652.
Baba Zaviyesi e v r a k ı i ç i n d e elimize g e ç e n ^ ^ ve 8. S.557.
9. Ârincrin Menkıbeleri, II, İstanbul 1989, s. 136,294.
Vakıflar G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i ' n d e de kayıtlı
10. Halil Edhem, agm., s.656-657.
bulunan^^ bu vakfiyeye g ö r e , ileride tafsilâtını ve­
r e c e ğ i m i z bir t a k ı m gelir k a y n a k l a r ı , B e ğ l e r Ç e l e b i 11. Sivas'ta bulunan Ali Baba Zâviyesi evrakı içinde biri
vakfiye, biri Defter-i Cedid-i Mufassal-ı Sultanî sureti,
i b n ü ' l - m e r h u m Ç e l e b i T a c e d d i n M a h m u d b i n el- ikisi vakıf muhasebe kaydı ve onbiri fermân ve berât ol­
E m i r ü ' l - m e r h u m Sârimü'd-Devleti v e ' d - D î n A h m e d mak üzere toplam onbeş vesika Hoca Sünbül Zâviyesi
t a r a f ı n d a n , Tokat'ta bulunan ve el-Hac el-Merhum ile ilgilidir. Vakfiye hariç, en eskisi 1835 tarihli olan bu
T a v â ş î H o c a Said bin S ü n b ü l t a r a f ı n d a n inşâ edi­ evrâkın, Ali Baba Zâviyesi mensuplarının eline nasıl ve
ne maksatla geçtiği bilinmemektedir. Biz, evlilik yoluyla
len H a n g â h ' a vakfedilmiştir.
geçmiş olabileceğini düşünüyoruz. Sözkonusu vakfiye­
H a l i l E d h e m , H o c a S ü n b ü l Zâviyesi'ni de nin, vakfiye tarihinden sonra çıkartılmış bir sûret oldu­
ğ u n a dâir vakfiye üzerinde herhangi bir işaret bulunma­
ihtiva eden s ö z k o n u s u makalesinde, " B u b i n â
maktadır. Vesikaları aldığımız Ruhi Başeğmez'e burada
Evkaf k u y u d â t ı n d a T a v â ş î H o c a S ü n b ü l Baba tekrar teşekkür ediyoruz.
H a n g â h ı suretinde mukayyet imiş. Filvâki (Sünbül)
12. Elimizde bulunan A r a p ç a vakfiyenin bir sureti, V G M
ismi pek ç o k kere T a y â ş î İ e r e verildiği m â l u m d u r " Arşivi, 484 numaralı defter, s. 137 ve 2 sıra numara­
demekte ve b u d o ğ r u l t u d a bazı misaller vermekte- sında ve s.309, 20 sıra numarasında; vakfiyenin âyet,
d i r . l ^ B u konuyla alâkalı derlediğimiz arşiv vesika­ hadis ve duâ cümleleri hariç olarak yapılan tercümesi
l a r ı n d a ; "el-Hac Sünbül bin Abdullah", "el-Hac de, V G M A r ş i v i , 1989 numaralı defter, s.494-496'da
kayıtlı bulunmaktadır.
Tavâşî Hoca Said bin Sünbül", "Said Sünbül",
"Hoca Sünbül Zâviyesi Vakfı", "Hoca Sünbül 13. Halil Edhem, agm., s.652+dn.l.
Zaviyesi Vakfı demekle mâruf Mahmud Karye­ 14. S i v a s Val<ıflar B ö l g e M ü d ü r l ü ğ ü Arşivi, 8 ve 9
si Zâviyesi Vakfı ifadeleri yer a l ı y o r . A y r ı c a , numaralı Vakıf Muhasebe Defterleri, muhtelif sayfalar.
1 5 7 4 ( H . 9 8 2 ) tarihli Defter-i H â k â n î ' d e n çıkartıl­ 15. M.Tayyib Gökbilgin,'Tokat", l A , s.403.
m ı ş s u r e t t e n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e , b u defterde.
16. Kamil Kepeci, T a r i h Lügati, İstanbul 1952, s. 185.
 T O K A T T A H O C A S Ü N B Ü L ZAVİYESİ
rica, kitabede, el-Hac S ü n b ü l u n , "Abdullah'ın
oğlu olarak kaydedilmesi, kendisinin, h a d ı m edile­
rek saraya a l ı n m ı ş gayri m ü s l i m m e n ş e ' l i birisi o l ­
d u ğ u fikrini de uyandırabilir. B u şekilde saraya alı­
nan ve zamanla "Melike"nin g ü v e n ve itimâdını ka­
zanan H o c a S ü n b ü l , zâviyesini inşâ edecek d e s t e ğ i
elde e t m i ş olabilir. N i t e k i m 1 3 2 5 tarihinde tertip
edilen v a k f ı n da, y i n e s ö z k o n u s u "Melike'nın
evlâdı ya da t o r u n l a r ı n d a n birisi t a r a f ı n d a n yapıldı­
ğını s a n ı y o r u z . Amasya T a r i h i müellifinin, "Şim­
diki Çorum Vilâyeti'ne hakim olan emîr-i kebîr
Şerefüddin Osman Beğ bin Gazi Mehmed (bu
Osman Beğ, Amasya valisi Şadi Beğ'in vakfi\;e-
sinde "Beğler Çelebi" di\;e mezkur ve 737 H.
tarihli kendi vakfi^/esinde es-Sultanü'l-Gazi Şe­
refüddin Osman di\;e mesturdur. Osmancık'ta
Beğler Çelebi Câmii, Çorum'da Beğ Camii bu
Osman Beğ'in eser-i haı^ndır" diyerek a n l a t t ı ğ ı
Begler Ç e l e b i ile H o c a S ü n b ü l Z â v i y e s i ' n e vakıf
yapan Begler Çelebi a r a s ı n d a bir bag kurulabilir.^^
A n c a k , siyasi iktidarın sık sık el değiştirdiği bu ka­
rışık d ö n e m d e benzer isim ya da l â k a p t a ş ı y a n
b a ş k a kimseler de bulunabilir.^^ B u b a k ı m d a n , bu
konuda kesin bir h ü k ü m vermek yerine y u k a r ı d a
söylediğimiz ihtimali zikretmekle y e t i n e c e ğ i z . Aynı
ş e k i l d e , s ö z k o n u s u Begler Ç e l e b i ' n i n , P e r v â n e
M u î n ü d d i n ' i n ya da Sultan Mes'ud Il'nin evlâdı ile
de b a ğ l a n t ı s ı n ı n olabileceği düşünülebilir. Ç ü n k ü ,
y u k a r ı d a izah edildiği ş e k i l d e her ü ç ş a h s i y e t i n
evlâdı da, büyüklerinin desteklediği H o c a Sünbül'ü
ve zâviyesini, bir vakıf yapmak süretiyle i d â m e et­
tirmeyi d ü ş ü n m ü ş olabilirler.
A s l ı n d a , P e r v a n e n i n kızının i s m i n d e n ve
Begler Ç e l e b i ' n i n bunlarla m ü n a s e b e t i n d e n ç o k ,
bahiskonusu ş a h s i y e t l e r i n o d ö n e m d e ve bilhassa
H o c a S ü n b ü l için o y n a d ı k l a r ı r o l ü z e r i n d e durul­
malıdır ve b u , H o c a S ü n b ü l u n yetiştiği çevreyi ta­
n ı m a m ı z b a k ı m ı n d a n elzemdir. Menâkıbu'l-
Arifîn'de yer alan bilgiler, P e r v â n e M u î n ü d d i n ' i n
M e v l â n â ve Mevlevîlik ile olan m ü n a s e b e t i n i açık­
layıcı mahiyettedir. S ö z k o n u s u eserin b i r ç o k yerin­
de bu ikili a r a s ı n d a k i m ü n a s e b e t t e n ve P e r v â -
ne'nin s a r a y ı n d a d ü z e n l e n e n Mevlevî â y i n l e r i n d e n
b a h s e d i l i r . B u k a y ı t l a r d a n Pervane'nin kızının
da Mevleviler ile sıkı m ü n a s e b e t içinde b u l u n d u ğ u
anlaşılıyor.^^ Yine a y n ı eserde, Pervane'nin deste­
ğiyle Tokat'ta kurulan tekkelerden s ö z e d i l m e k t e -
dir.^^ işte bu bilgiler, H o c a S ü n b ü l ' ü n dinî ya da
tarikat kimliğini a n l a m a m ı z d a y a r d ı m c ı olabilir.
M e v l â n â ve Mevlevîlik ile sıkı bir m ü n a s e b e t içinde
bulunan bir ailenin b a ğ ı ş l a n m ı ş bir kölesi olan ve
b ü y ü k bir ihtimalle de o n l a r ı n desteğiyle zâviyesini
kuran S ü n b ü l b i n Abdullah'ın, Mevlevîlik ile ilişkisi­
nin bulunabileceği düşünülmelidir.
H o c a S ü n b ü l ' ü n yaşadığı o r t a m ve m ü n a s e ­
bette oldu'gu kimselere b a k ı l d ı ğ ı n d a , kendisinin
Mevlevî Tarikati'ne mensup o l d u ğ u akla gelmekte­
dir. A n c a k , Evliya Ç e l e b i S e y a h a t n â m e s i ' n d e
o n u n . H a c ı B e k t a ş - ı V e l î ' n i n p o s t n i ş î n i ve H a c ı
201
B a y r a m - ı Velî'nin çırağı o l d u ğ u kayıtlıdır.^^ H o c a
S ü n b ü l ' d e n yaklaşık üçyüz sene sonraki rivayeti ih­
tiva eden bu bilgiler de, o n u n kimliğinin anlaşılma­
sında bir t a k ı m ipuçları verebilir.
Y a ş a d ı ğ ı d ö n e m i n rivayetlerinin ifadesi du­
rumunda İjulunan Evliya Çelebi'nin kayıtlarına g ö ­
re; Konya'da Sultan A l â ü d d i n z a m a n ı n d a Devlet-i
S e l ç u k i y y e z e v â l b u l u n c a . H a c ı B e k t a ş Velî-i
H o r a s â n î , H o c a A h m e d Y e s e v î izniyle Diyâr-ı
R û m ' a g e l d i ğ i n d e T o k a t Kalesi y a k ı n l a r ı n d a , S ü n ­
büllü n â m bağlık arazide, kaleyi kefereden istemiş,
v e r i l m e y i n c e , " i n ş a / / a h an karîb Yıldırım gibi bir
er zuhûr edip bunu Jeth eder" diyerek, S ü n b ü l l ü
Baba a d ı n d a k i halifesini sâhib-i s e c c â d e ederek bı­
r a k m ı ş . Evliyâ Ç e l e b i , S ü n b ü l l ü B a h a ' n ı n , Gazi-i
H ü d â v e n d i g â r z a m a n ı n d a vefat e t t i ğ i n i , "şâhrâh
üzre bir dut ağaçlı bahçe içre tekke-gâh ve
mesirede' medfun o l d u ğ u n u k a y d e t m i ş t i r . ^ ^
Y u k a r ı d a zikredilen Begler Ç e l e b i vakfiye­
sinde g e ç e n bilgiler. H o c a S ü n b ü l ' ü n (Said i b n
Sünbül) 1 3 2 5 tarihinden ö n c e vefat ettiğini g ö s t e ­
riyor. B u b a k ı m d a n . Evliya Ç e l e b i ' n i n k a y d e t t i ğ i
b a z ı rivayetler t a r i h î realiteye uygun d ü ş m ü y o r .
1 3 2 5 ' t e n evvel vefat e t m i ş b u l u n a n H o c a S ü n ­
bül'ün, yaklaşık olarak 1 3 4 8 - 1 4 3 0 yılları a r a s ı n d a
y a ş a y a n H a c ı B a y r a m - ı Velî'nin^^ çırağı o l m a s ı ve
Gazi H ü d â v e n d i g â r (Murat 1) ( h ü k ü m d a r l ı k d ö n e ­
m i : 1 3 6 2 - 1 3 8 9 ) z a m a n ı n d a vefat etmesi m ü m k ü n
değildir. A n c a k , o n u n , yaklaşık 1 2 7 0 - 7 1 ( H . 6 6 9 )
yılında vefat eden H a c ı Bektaş-ı Velî^^ ile bir m ü ­
nasebetinin o l m a s ı , tarihen m ü m k ü n gibi g ö z ü k ­
mektedir. B u n a karşılık. H a c ı B e k t a ş - ı V e l î ' n i n ,
Anadolu'ya 1 2 7 0 ' t e n ç o k ö n c e g e l m i ş o l m a s ı ve
H o c a S ü n b ü l ' ü n , zâviyesini inşâ ettiği 1292'de ya
da bu tarihten az bir zaman ö n c e b a ğ ı ş l a n m ı ş bir
k ö l e o l m a s ı sebebiyle. H a c ı B e k t a ş - H o c a S ü n b ü l
17. Hüseyin Hüsameddin, age., s.lO+dn.3.
18. Bu Itonuda bkz. Hüseyin Hüsameddin, age.,
s.70,72,100,129,158,174.
19. Ahmet Eflâkî, A r i f l e r i n Menkıbeleri, çev.Tahsin Ya­
zıcı, I , İstanbul 1989, Indeks'te "Muineddin P e r v â n e
(Süleyman) başlığı altında gösterilen sayfalar.
20. A r i f l e r i n Menkıbeleri, II, s. 136, 294.
21. Bu konuda, M e v l â n â ' n ı n m ü s a d e s i y l e , z a m a n ı n
âriflerinden Ş e y h Fahreddin-i Irakî'yi, Muînüddin
Pervâne'nin Tokat'a ça§ırıp, onun için yüksek bir
h a n g â h yaptırmasını misâl olarak gösterebiliriz, bkz.
A r i f l e r i n Menkıbeleri, I, s.431.
22. Evliya Ç e l e b i , Seyahatname, V, İstanbul 1314,
s.54-55,61,70-71.
23. Bkz.dipnot 22.
24. Biz S e y a h a t n â m e ' n i n yazma şeklini göremedik; e§er
yazma halinden matbû hale gelirken Hacı Bektaş-ı
Vefi, Hacı Bayram-ı Velî haline, bir yanlışlık neticesin­
de gelmediyse, Evliya Çelebi, bu münasebete işaret edi­
yor, bkz. age., s.61; H a a Bayram-ı Velî hakkında bkz.
Ethem Cebecio§lu, H a c ı B a y r a m Veli, A n k a r a l 9 9 1 .
25. Abdulbaki Gölpınarlı, Y u n u s Emre ve Tasavvuf,
İstanbul 1 9 6 1 , s.73+dn.78.
 202 Dr.Saim S A V A Ş
m ü n a s e b e t i n i n Evliya Ç e l e b i n i n kaydettiği rivayet­
te geçtiği şekilde g e r ç e k l e ş m i ş o l m a s ı , yani o n u n
halifesi ve p o s t n i ş î n i o l m a s ı pek m ü m k ü n g ö z ü k ­
memektedir. Üstelik, A ş ı k p a ş a z â d e de, H a c ı Bek-
taş-ı V e l î n i n k a r d e ş i M e n t e ş ile biriikte Anadolu'ya
gelişinde Amasya, Kayseri ve Sivas'a gittiğini belir­
tiyor k i ^ ^ bu bilgi de, Evliya Çelebi'nin rivayetine
ters d ü ş m e k t e d i r .
Y u k a r ı d a belirttiğimiz g e r e k ç e l e r sebebiyle
Evliya Çelebi'nin H o c a S ü n b ü l h a k k ı n d a kaydettiği
rivayetlerin ihtiyatla k a r ş ı l a n m a s ı gerektiğini söyle­
meliyiz. A n c a k , S e y a h a t n â m e ' d e g e ç e n kayıtlar, o
d ö n e m i n anlayışını yansıttığı için verilen bilgiler,
Hoca Sünbül Zâviyesi'nin, o d ö n e m d e k i durumu
b a k ı m ı n d a n k ı y m e t ifade etmektedir. B ü y ü k bir ih­
timalle. H o c a S ü n b ü l Zaviyesi, o d ö n e m d e ya da o
d ö n e m d e n epey bir zaman ö n c e , B e k t a ş î veya
B a y r a m î tarikatleriyle m ü n a s e b e t i ç e r s i n d e bulun­
m u ş olacak k i , zamanla bu t ü r rivayetler t e ş e k k ü l
edebilmiştir. Asırlar b o y u , muhtelif sebeplerle bu
tip dinî ve sosyal m ü e s s e s e l e r i n , değişik tarikatle-
rin tesirinde kalabildiğine ş a h i t oluyoruz.^^ Nite­
k i m , 1 8 2 1 (20 M u h a r r e m 1237) senesinde bir da­
va sebebiyle istanbul'a arzuhal g ö n d e r e n Tokatlılar
a r a s ı n d a bulunan ve "Şey/ı Abdunezzak-Sünbül
Baba-Kâdirî ş e y h i " olarak ifade edilen kişinin o
tarihte H o c a S ü n b ü l Zaviyesi şeyhi ve Kâdirî T a r i ­
katı mensubu o l d u ğ u anlaşılmaktadır.^^
H o c a S ü n b ü l ' ü n kimliği hususunda, netice
itibariyle ş u n l a r söylenebilir: H o c a S ü n b ü l , 1 2 9 2
tarihinden ö n c e , Pervane M u î n ü d d i n ' i n kızı ve Sel­
çuklu S u l t a n ı I I . Mes'ud'un h a n ı m ı olan h a t u n u n
s a r a y ı n d a h a d ı m edilmiş bir köledir ve muhteme­
len gayri m ü s l i m m e n ş e ' l i d i r . Zamanla, efendisi
olan hatunun n a z a r ı n d a itibar kazanarak azat edil­
miştir, i ç i n d e b u l u n d u ğ u saraydaki y o ğ u n Mevlevî
p r o p a g a n d a s ı ve âyinlerinin tesiriyle belki zamanla
bu sahada g e l i ş m e istidadı g ö s t e r m i ş ve neticede,
b ü y ü k bir ihtimalle mensubu b u l u n d u ğ u s a r a y ı n
malî d e s t e ğ i y l e zaviyesini k u r m u ş t u r . 1 3 2 5 tarihli
B e ğ l e r Ç e l e b i Vakfiyesi'nden anlaşıldığına g ö r e , bu
t a r i h t e n evvel vefat e d e n H o c a S ü n b ü l ' ü n
zaviyesine, bu tarihte y a p ı l a n vakıfla bir t a k ı m gelir
k a y n a k l a r ı tahsis edilmiştir.
H O C A S Ü N B Ü L ZAVİYESİ
1 2 9 2 tarihli kitabeden anlaşıldığına g ö r e , o
tarihte S ü n b ü l bin Abdullah t a r a f ı n d a n inşâ edilen
m ü e s s e s e n i n adı Dârussulehâ'dır. 1325 tarihli
B e ğ l e r Ç e l e b i Vakfiyesi'nde s ö z k o n u s u edilen m ü ­
essese ise, H a n g â h olarak isimlendirilmiştir. 1 5 7 6
( H . 9 8 4 ) tarihli Evkaf Defteri'nde ve y u k a r ı d a zik­
rettiğimiz mufassal defter suretinde Zâviye olarak
kaydedilen m ü e s s e s e m i z i , Evliya Ç e l e b i Tekke te­
rimi ile ifade etmiştir. B u değişik isimlendirmeler,
m ü e s s e s e n i n farklılığından değil, zamanla m ü e s s e ­
senin icrâ ettiği fonksiyonda meydana gelen kısmî
d e ğ i ş m e l e r i n ve s ö z k o n u s u terimlerin zamanla ge­
çirdiği m a n a değişikliklerinin ifadesi olmakla bera­
ber, bu terimlerin hepsi a y n ı m ü e s s e s e y i yani H o ­
ca S ü n b ü l Zâviyesi'ni ifade etmektedir.
1 8 3 5 ve s o n r a s ı n d a d ü z e n l e n m i ş bazı vesi­
kalar, H o c a S ü n b ü l Zâviyesi'nin y a n ı n d a bir de,
K u ş t a ş Nahiyesi'nde k â i n H o c a S ü n b ü l Vakfı
Zâviyesi demekle mâruf M a h m u d Karyesi Zaviyesi
Vakfı'nın varlığından bizi haberdar ediyor. Y u k a r ı ­
da b a h s e t t i ğ i m i z onbir b e r â t ve f e r m â n ı n altısında,
sadece "Said bin Sünbül Vakfı'ndan sözedilmek-
te ve bu vesikalarda "zâviye' terimi kullanılma­
m a k t a d ı r . S ö z k o n u s u onbir vesikadan sadece biri­
sinde "Hoca Sünbül Zâvi\;esi Vakfı" kaydı g e ç e r ­
ken, d i ğ e r d ö r t vesikada "Mahmud Kar^^esi" ifa­
desi y e r a l m a k t a d ı r . Burada adı g e ç e n M a h m u d
Karyesi, y u k a r ı d a zikredilen B e ğ l e r Ç e l e b i Vakfi-
yesi'ndeki M a h m u d Karyesi'dir. B u ifadelere bakı­
lırsa, bu k ö y d e H o c a S ü n b ü l Zâviyesi diye bilinen
bir zâviye b u l u n m a k t a d ı r . Halbuki, ne vakfiyede ve
ne de mufassal tahrir ve evkaf defterierindeki ka­
yıtlarda, M a h m u d Karyesi'nin b ö y l e bir özelliğinin
o l d u ğ u n d a n bahsedilmemektedir. Acaba,1835'ler-
de s ö z k o n u s u k ö y d e H o c a S ü n b ü l Zâviyesi'nin bir
şubesi m i açıldı da vesikalarda bu şekildeki ifadeler
yer almaya b a ş l a d ı ? Elimizdeki s ö z k o n u s u o n b i r
v e s i k a n ı n t a m a m ı n d a her i k i m ü e s s e s e y e de aynı
şahısların a y n ı tarihlerde tasarruf ettiklerini g ö r ü ­
yoruz. A n c a k , bu ş a h ı s l a r . Said ibn S ü n b ü l Vak­
fı'nın nısf-ı mahsul ile mütevellisi, M a h m u d Karyesi
Zâviyesi Vakfı'nın ise, b â öşr-i mahsul zâviyedarı
olarak g ö z ü k m e k t e d i r l e r . Bizim tahminimize g ö r e ,
M a h m u d Karyesi'nin ö ş ü r g e l i r i . H o c a S ü n b ü l
Zâviyesi'nin z â v i y e d a r ı n a vazife ücreti olarak veril­
diği için, zamanla b ö y l e bir ifade şekli ortaya çık­
mış olmalıdır.
B e ğ l e r Çelebi Vakfiyesi'nde, zâviyenin
( h a n g â h ) Tokat'ta inşâ edildiği belirtiliyor. Evliya
Ç e l e b i , "Şehrin şimâlinde aşağı bağ ve bağçeler
içre Sünbüllü Baba Tekkest'nin bulunduğunu
haber veriyor. Halil Edhem, s ö z k o n u s u makalesin­
de "Mei^dan civarında Bac Kapısı mevkiinde
bulunan bu bina tek kapılı bir câmi ile bir kü­
çük türbeden ibarettir. Türbede kabir kitabesi
yoktur. Medhal cephesi mermerden masnu' ve
istilaktitler ile müzeyyendir. Kapının iki yanın­
da mihrap şeklinde birer hücre vardır" demek­
tedir. Ersal Yavi ise. H o c a S ü n b ü l Zâviyesi'nin Ga­
zi Osman P a ş a Caddesi ü z e r i n d e yeraldığını belir­
tiyor ve zâviye m ü ş t e m i l â t ı n ı n ; k a p ı d a n girilince
biri kubbeli ders yeri olan iki oda ve çıkıntılı kısım
içinde kubbeli t ü r b e d e n ibaret o l d u ğ u n u ve A.Gab-
riel'in, tadilâta u ğ r a y a n kısmı zâviye olarak kabul
ettiğini, kaydediyor.
26. Â ş ı k p a ş a o ğ l u Tarihi, haz.A.Nihal Atsız, Ankara
1985, s. 195.
27. Bu l<onuda Sivas'ta bulunan Ali Baba Zawyesi'ni tipik
bir misâl olarak verebiliriz, bkz. Saim Savaş, B i r Tek­
kenin Dinî ve Sosyal Tarihi S i v a s Ali Baba
Zâviyesi, İstanbul 1992, s.59-64.
28. Halis Turgut Cinlioglu, O s m a n l ı l a r Z a m a n ı n d a
Tokat III, Tokat 1 9 5 1 , s . l 0 7 .
 T O K A T T A H O C A S Ü N B Ü L ZAVİYESİ
H o c a S ü n b ü l Zâviyesi'nin g e ç m i ş d ö n e m ­
lerde birkaç kez tamirat geçirdiğini biliyoruz. Halil
E d h e m , zaviyenin ö n ü n d e n g e ç e n caddenin za­
manla tesviyesiyle b i n a n ı n yol seviyesinden y i r m i
kadem kadar a ş a ğ ı b u l u n d u ğ u n u , D o k t o r M o r t -
man'm 1858'de g ö r d ü ğ ü n ü belirtiyor ve "bilâhare
1320 senelerinde zâviye-i mezkûrede sâkin
olan Hasan Baba isminde ğa\^};ur bir dervişin
himmetii^le cephe aksâmı sökülerek sûret-i
muntazamada ve şekl-i a s / / y e s ı n e halel gelme­
yerek medhal tekrar yolun seviyesinde inşâ
olunmuş ve bu güzel eser çukurdan meydana
çıkarılabilmiştir diyerek, m u h t e m e l e n 1 9 0 8 ' d e
y a p ı l a n t a m i r a t ı a n l a t ı y o r . B u tamir tarihini 1 9 0 8
(R.1323) olarak kesinleştiren H . T . C i n l i o ğ l u , Tokat
Ş e r ' î M a h k e m e S i c i l l e r i n d e n istifade ile yazdığı
eserinde. H o c a S ü n b ü l T ü r b e ve H a n g â h ı ' n ı n
1 8 1 8 (17 Ş a b a n 1233) tarihinde de, Sivas valisi
H a c ı A l i P a ş a n ı n emriyle, bir heyet t a r a f ı n d a n
keşfi yapıldıktan sonra tamir edilmiş o l d u ğ u n u , ha­
ber vermektedir.^^
Netice itibariyle, b i n â olarak fazla bir m ü ş ­
t e m i l â t a sahip olmayan H o c a S ü n b ü l Zâviyesi'nin
en ilgi ç e k e n yanını, g ö k mermerden yapılmış por-
talinin ve bu p o r t a l i n ç e v r e s i n i s ü s l e y e n kenger
y a p r a ğ ı motiflerinin teşkil ettiğini söyleyebiliriz.
H O C A S Ü N B Ü L ZAVİYESİ V A K I F L A R I
1 3 2 5 yılında B e ğ l e r Ç e l e b i n i n y a p t ı ğ ı va­
kıf, 1292'de kurulan zaviyenin y e g â n e gelir kay­
n a ğ ı durumunda g ö z ü k m e k t e d i r . S ö z k o n u s u vakıf­
la tahsis edilen gelirleri ve b u n l a r ı n sonraki d ö ­
nemlerdeki d u r u m l a r ı n ı a ş a ğ ı d a k i şekilde ö z e t l e y e ­
biliriz:
V a k f i y e d e g e ç e n ifadeleriyle gelir
kaynaklan:
1. Karye-i Hergele tâbi'-i Yıldus
2. Karye-i M a h m u d tabi'-i Ü ç t a ş
3. Mezraa-i A t â n i y e tabi'-i M e ş h e d â b a d
4 . Mezraa-i E r t o ğ d u tâbi'-i M e ş h e d â b a d
5. Mezraa-i Hisarcık
6. T o k a t ' ı n H u r u ş Mahallesi'nde h a d î k a ve
m e n â z i l (bağçe ve evler).
1 5 7 6 tarihli Evkâf-ı R û m ' d a g e ç e n ifadeleri-
le gelir kaynakları:
1. Karye-i Hergele tâbi'-i Nahiye-i Yılduz
der Kaza-i T o k a t t a m a m m â l i k â n e vakf-ı zâviye-i
mezbûre hâsıl:420
2. Karye-i M a h m u d tâbi'-i Ü ç t a ş Kaza-i Zile
m â l i k â n e vakf-ı zâviye-i m e z b û r e h â s ı l : 6 6 0
3. Mezraa-i E r â n i y e der nezd-i Karye-i V a -
raz, m â l i k â n e - i t a m a m vakf-ı zâviye-i m e z b û r e
hâsıl:720
4 . Mezraa der Karye-i Y e n i m ü s l ü m a n Ka­
za-i Zile t a m a m m â l i k â n e vakf-ı zâviye-i m e z b û r e
hâsıl:400
203
5. B a ğ ç e - i ç a r d i v a r k i , Ç u k u r b a ğ r " demek­
le m â r u f d u r , der nezd-i zâviye-i m e z b û r e h â s ı h b e r
vech-i m a k t û ' sene:600
Yekûn: 2800
Elimizde bulunan 1 8 3 5 (C.âhir 1251) tarih­
li iki adet vakıf muhasebe k a y d ı n d a , 1 5 7 6 tarihli
Evkaf Defteri'ndeki bilgilerin aynısı bulunmakla
beraber, bunlara ilâveten a ş a ğ ı d a k i kayıt da bu­
lunuyor:
"Sıuas Sancağı'nda Kuştaş Nahiyesi'nde
Karye-i !sa ve Mezraa-i Yaşköy ve Mezraa-i Mu­
sa ve Mezraa-i Yaplak. Mezraa-i mezburlar
mezkur îsa Karyesi'ne tâbidir, hâsıl: 10.000'.
Verilen listelere dikkat edilirse, vakfiyede üç
adet olan mezraa sayısının. Evkaf Defteri'nde iki
o l d u ğ u g ö r ü l e c e k t i r . E ğ e r , eksilen bu m e z r a a n ı n ,
1 8 3 5 tarihli vesikalarda g e ç e n Isa Karyesi ve buna
tâbi mezraalarla bir ilgisi yoksa, vakfiyede kayıtlı
E r t o ğ d u ya da H i s a r c ı k m e z r a a l a r ı n d a n birisinin
1 5 7 6 ' l a r d a n ö n c e zâviye m e n s u p l a r ı n ı n elinden
çıktığını d ü ş ü n m e m i z gerekecektir. A y r ı c a , bazı
yer isimlerinin zamanla k ı s m e n değiştiği
( m s l . A t â n i y e - E r â n i y e ) ve bazılarının yeni isim al­
dıkları (msl.Çukurbağı) m ü ş a h a d e o l u n m a k t a d ı r .
1 5 7 6 tarihli Evkaf Defteri'nde "hâsıl" ola­
rak kaydedilen gelir m i k t a r l a r ı , 1 8 3 5 ' t e de d e ğ i ş ­
m e m i ş g ö z ü k m e k t e d i r . Ancak, geliri 1 0 . 0 0 0 A k ç e
olan Isa Karyesi ve tabi m e z r a a l a r ı n ı n , ilâve bir ge­
lir teşkil ettiği g ö r ü l m e k t e d i r . Y i n e elimizde bulu­
nan ve 1 8 3 6 (Rebiülevvel 1252) tarihinde çıkartıl­
m ı ş mufassal defter 9 8 2 H . tarihli defter olmalıdır)
s û r e t i n d e , m â l i k â n e geliri H o c a S ü n b ü l Zâviyesi'ne
âit olan Hergele Karyesi'nin gelirleri ayrıntılı ola­
rak belirlenip, y e k û n u 3 2 0 0 olarak verilmiştir. Y u ­
karıda da g ö r ü l e c e ğ i ü z e r e bu k ö y ü n m â l i k â n e ge­
liri 4 2 0 Akçe'dir ve elimizdeki vesikada t o p l a m ge­
lirinin 3 2 0 0 A k ç e olarak g ö z ü k m e s i , k ö y ü n t o p ­
lam gelirinden m â l i k â n e sahibine a y r ı l a n k ı s m ı n
oldukça az o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r .
1 9 0 6 - 1 9 1 4 (R. 1 3 2 2 - 1 3 2 9 ) yılları a r a s ı n d a
tutulan muhasebe kayıtlan, zaviyenin gelir ve gide­
ri h a k k ı n d a daha net rakamlar verirken, a y n ı za­
manda gelir k a y n a k l a r ı n d a meydana gelen değişik­
likleri g ö s t e r i y o r . Buna g ö r e , bu yıllarda z â v i y e n i n
yıllık gelir t o p l a m ı 8 0 6 Kuruş'tur. B u n u n 4 0 0 K u -
ruş'u d e r g â h a bağlı d ü k k â n l a r d a n a l ı n a n î c a r (kirâ)
bedelidir."^Geriye kalan 4 0 6 K u r u ş ise, s ö z k o n u -
29. H.T.Cinlioğlu, agc, s.87; agc, IV, Tokat 1973 s.52.
30. 1908'lı yıllarda, bu bağçenin ismi Çukurbağçe olarak
zikredilmektedir. Bu d ö n e m d e sözkonusu bagçe üzerin­
de Tilkioğlu Mehmed kerimesi Hıfza ile Hoca Sünbül
Zaviyesi zaviyedarı Hacı Hasan Baba arasında bir ta­
kım münazaaların çıktığı anlaşılıyor, bkz. S i v a s V B M
Arşivi, Haric-i Livaya Muamele Defteri, 24,28 numa­
ralı derkenarlar ile 96 numaralı vesika.
31. Biz, vesikalarda "dergahın dükkanı" olarak zikredilen ve
en azından 1835'lerden sonra yapıldığı anlaşılan dük-
kanlann, yukanda adı geçen ve zâviye yakınında bulun­
duğu belirtilen Çukurbağçe'de inşâ edilmiş olduğunu
 204 Dr.Saim S A V A Ş
su muhasebe kayıtlarında "Tahmis Bedeli' olarak
ifade edilmiştir. Bazı vesikalarda, d o ğ r u d a n tahmis
bedelinin 4 0 6 K u r u ş o l d u ğ u belirtilirken, bazıların­
da bu m i k t a r ı n nasıl elde edildiği de a ç ı k l a n m a k t a ­
dır. S ö z k o n u s u vesikalarda t a h m i s bedeli ö n c e
7 6 1 K u r u ş 2 0 Para olarak verilmekte, sonra bu­
n u n b e ş t e biri olan 1 5 0 K u r u ş 10 Para d ü ş ü l e r e k
(hums m i n h â ) 6 0 9 K u r u ş 10 Para elde edilmekte­
dir. B u n u n da ü ç t e b i r i (sülüsü m i n h â ) d ü ş ü l m e k
sûretiyle tahmis bedeli olarak 4 0 6 K u r u ş ortaya çı­
k a r ı l m a k t a d ı r . ^ ^ Bahiskonusu vesikaların ihtiva et­
tiği sekiz yıllık d ö n e m d e tahmis bedeli ve d ü k k a n
icarı m i k t a r l a r ı n ı n d e ğ i ş m e d e n devam ettiği görül­
mektedir.^^
Zaviye b ü t ç e s i n i n denklendigi s ö z k o n u s u
muhasebe kayıtlarında gider olarak; d e r g â h ve tür­
benin t a m i r â t m a s r a f ı . y a g ve m u m m a s r a f ı , m a a ş - ı
muharrer ve harc-ı muhasebe (Evkaf Muhasebecisi
ve Evkaf N e z â r e t i Hazinesine ö d e n e n kısım olma­
lıdır) ile t ü r b e d a r ve zâviyedar olan ş a h s a ait vazife
ücretleri, g ö s t e r i l m e k t e d i r . B u d ö n e m d e , zâviyedar
ve t ü r b e d a r (ikisi birlikte) olarak g ö s t e r i l e n şahıslar
H a c ı Hasan Baba ( 1 3 2 2 - 2 6 d ö n e m i ) ve M e h m e d
Ş ü k r ü Efendi(1327)'dir. B u n l a r d a n H a c ı H a s a n
Baba'run vazife ücreti yıllık 150 Kuruştur. Bu d ö ­
nemde maaş-ı muharrer ve harc-ı muhasebe topla­
m ı 50 K u r u ş olarak kaydedilmiştir. M . Ş ü k r ü Efen­
d i n i n vazife ücreti 5 3 4 K u r u ş 10 Para, bu d ö n e m ­
deki maaş-ı muharrer ve harc-ı muhasebe t o p l a m ı
ise 115 K u r u ş 3 0 Para olarak a r t m ı ş g ö z ü k m e k t e ­
dir. Bu d ö n e m d e k i muhasebe kayıtlarında tevliyat
g ö r e v i n d e n bahsedilmemesi, v a h f gelirlerinin top­
l a n m a s ı n ı n , evlâd-ı vâkıfın elinden çıkarak. Evkaf
N e z â r e t i ' n c e yürütülmesinin bir neticesi olsa gerek-
tir.^'^Bu ş e k i l d e , 1 8 6 7 ' l e r e kadar varlığını tesbit ede­
bildiğimiz mütevellinin, b u tarihlerde fonksiyonunu
yitirmek sûretiyle ortadan kalktığı anlaşılmaktadır.
ZAVİYE V E V A K I F GÖREVLİLERİ
Zaviye ve vakıf görevlileri, s ö z k o n u s u m ü e s ­
seselerin b ü y ü k l ü k - k ü ç ü k l ü k d u r u m l a r ı n a g ö r e de­
ğişiklik arzetmekle beraber, bir zâviye ve vakıfta
bulunan temel görevlileri şu şekilde belirleyebiliriz:
Bir zâviyede asgarî olarak zâviyedar,zâviye
h i z m e t k â r ı , f e r r a ş ve g e n e l l i k l e ihtivâ e t t i ğ i
m ü ş t e m i l â t a g ö r e t ü r b e d a r , d u â g û vs. gibi görevli­
ler bulunur. Bir vakıfta ise, b a ş t a mütevelli ve nâzır
olmak ü z e r e k â t i p , c â b i , kayyım vs. gibi görevliler
bulunmaktadır.^^
Prensip itibariyle n o r m a l b ü y ü k l ü k t e k i bir
zâviye ve vakıfta bulunan b ü t ü n görevlilerin H o c a
S ü n b ü l Zaviyesi'nde de b u l u n d u ğ u n u kabul edebili­
riz. A n c a k , elimizdeki vesikalar, bu konuda fazla
bir ipucu vermemektedir. 1 3 2 5 tarihli vakfiyede
g e ç e n y e g â n e görevli, zâviyede Meşihat yani
zâviye şeyhliği, vakıfta ise. Tevliyet yani mütevelli-
liktir. Vakfiyede belirtilen gelirler ö n c e ikiye ayrıla­
cak ve yarısı m ü t e v e l l i y e , d i ğ e r yarısı z â v i y e y e
( h a n g â h a ) verilecektir. Z â v i y e y e ayrılan kısım da
ü ç e b ö l ü n e c e k ve bunun ü ç t e biri zâviye ş e y h i n e ,
üçte ikisi de fukarâya tahsis edilecektir. 1 8 3 5 tarihli
muhasebe k a y d ı n d a da, "Hoca Sünbül Zaviyesi
demekle mâruf Mahmud Karyesi Zduiyesı'nin
zâviyedarlık ve "Tokat'ta vâki Said ibn Sünbül
Vakfı'nm tevliyet c i h e t i n d e n bahsedilmektedir.
Y i n e y u k a r ı d a s ö z k o n u s u e t t i ğ i m i z f e r m a n ve
b e r â t l a r d a da a y n ı vazifeler kaydedilmiştir.
1 5 7 6 tarihli Evkaf D e f t e r i n d e k i bir kayıt­
tan, o tarihte vakıf gelirlerinin az, v a k i t gelirlerin­
den istifade eden fukara ve yolcular ( â y e n d e ve re-
vende) ç o k o l d u ğ u n d a n d o l a y ı , elde e d i l e n
m a h s û l ü n y e t m e d i ğ i ve bu y ü z d e n , vakıf gelirleri­
n i n yarısının ayrıldığı tevliyet g ö r e v i n i n ilga edil­
mesinin istenildiği, a n l a ş ı l m a k t a d ı r . ^ ^ B u tarihte
k a r ş ı m ı z a ç ı k a n ü ç ü n c ü görevli ise, "cı'het-i mes-
cid" olarak ifade edilen imamlıktır."^''
Vakıf gelirlerinin y a n s m n ayrıldığı tevliyet
cihetinin, 1 5 7 6 ' d a ilga edilmesinin istenilmesine
r a ğ m e n k a l d ı r ı l m a d ı ğ ı , e l i m i z d e k i vesikalardan
a ç ı k ç a anlaşılıyor. 1 8 3 5 - 1 8 6 7 tarihleri a r a s ı n d a
d ü z e n l e n e n s ö z k o n u s u vesikalarda, y i n e "nısf
mahsûl' ile m ü t e v e l l i tayin edildiği g ö r ü l m e k t e ­
dir."^^ Ancak, 1908'li yıllarda d ü z e n l e n e n muhase-
zannediyoruz. Bu şekilde, vakıf gelirleri oldukça azalan
zâviyeye önemli bir gelir kaynağı sağlanmış olduğu anla­
şılmaktadır.
32. Tahmis usûlü için bkz. M. Zeki Pakalın, O s m a n l ı T a ­
rih Deyimleri vc Terimleri s ö z l ü ğ ü . III, İstanbul
1983, s. 375-376.
33. Muhasebe kayıtları için bkz. S i v a s V B M Arşivi, 8 ve
9 numaralı Vakıf Muhasebe Defterleri, muhtelif sayfalar.
34. Bu konuda bkz. Mustafa Nuri P a ş a , Nctâyicü'l-Vu-
ku'ât, I V , istanbul 1328 s. 100; Saim Savaş, age,
s. 150-151; burada, vakıflara verilen miktarın ianeye
çevrildiği ve dörtte birden daha aşağı düşürüldüğü anla­
şılmaktadır ki, bizdeki kayıtlarda, muhtemelen öşür ge­
lirlerinin önce beşte birinin, sonra da üçte birinin düşü­
rülmesi bu gelişmenin ifadesi olmalıdır.
35. Zaviye ve vakıf görevlileri için bkz. Saim Savaş, age.,
s.78-99, 138-145.
36. "Zâviye-i mezbûrenin vakfiyesi olmayub m û t e m e d ü n -
aleyh müslümanlardan tefahhus olundukta zâviye-i
mezbûrenin vakfı kalîl, âyende ve revende kesîr olub,
tevliyet olmağla, mahsûl-ı vakf fukarâya vefâ etmeme­
ğin, cihet-i mescidden mâadası fukarâya sarf olunub,
tevliyet olmamak evlâdır deyu haber verdiler", Fatma
Üstek, H . 9 8 4 (M. 1 5 7 6 ) Tarihli Defter-i Evkâf-ı
R û m ' a G ö r e Tokat Merkez K a z a s ı Vakıf Kayıt­
l a n , Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde
hazırlanmış basılmamış Master Tezi, Ankara 1985,
s.144-145.
37. 1576'da bu görevi, günlük 1 Akçe ile Seyyid Muham-
mcd yürütüyordu, bkz. Fatma Ustek, age.,, s.144-
145; V G M Arşivi, 4 8 1 numaralı Sivas Evvel Muhase­
be Defteri, s.448'de kaydedildiğine göre aynı vazifeye,
15 C.âhir 1145 (1732) tarihli rüûs-ı hümâyûn ve To­
kat nâibi Halil Efendi'nin arzıyla, evlâd-ı vâkıfdan es-
Seyyid Ahmed Efendi tasarruf ediyordu.
38. Said bin Sünbül Vakfının, "nısf mahsul" ile mütevellisi
olan evlâd-ı vâkıftan es-Seyyid Yusuf bin Ali, kendi iste­
ğiyle vazifesini, yine evlâd-ı vakıftan Seyyid Murad bin
Seyyid Cafer ve Seyyid Yusuf bin İsmail'e fcrağat ve
 T O K A T T A H O C A S Ü N B Ü L ZAVİYESİ
be kayıtlarında, zaviye giderleri a r a s ı n d a m ü t e ­
velliye verilen ü c r e t t e n bahsedilmemesi sebebiy­
le, bu tarihlerde gelir k a y n a k l a r ı n ı n evlâd-ı
vâkıfın elinden çıkması neticesinde fonksiyonunu
yitiren mütevelliligin ortadan kalkmış o l d u ğ u n u
düşünüyoruz."^^
Netice itibariyle, H o c a S ü n b ü l Zaviyesi ve
vakfı b ü n y e s i n d e 1 z â v i y e d a r , 1 m ü t e v e l l i ve 1
mescit i m a m ı n ı n b u l u n d u ğ u n u tesbit edebiliyoruz.
Mescidin y a n ı n d a bulunan t ü r b e için, muhtemelen
vakıf gelirlerinin azhgı sebebiyle ayrı bir t ü r b e d â r ı n
tayin edilmediğini zannediyoruz. Nitekim,
1908'lerde z â v i y e d a r olan H a c ı Hasan B a b a n ı n
aynı zamanda t ü r b e d a r olarak da vazife yapması'*^'
bu fikrimizi teyid etmektedir. B i n â ve vakıf gelirleri
itibariyle o l d u k ç a k ü ç ü k bir y a p ı y a sahip o l d u ğ u
anlaşılan bu m ü e s s e s e d e , vakıf gelirlerinin toplan­
m a s ı ve gerekli yerlere tahsisi m ü t e v e l l i , zaviye
b ü n y e s i n d e gerçekleştirilen dinî âyin vb. t ö r e n l e r i n
y a n ı s ı r a , z â v i y e n i n t e m i z l i ğ i , gelen misafirlerin
a ğ ı r l a n m a s ı gibi vazifelerin zâviyedar ve mescitteki
m û t a d dinî vazifelerin de görevli i m a m t a r a f ı n d a n
yerine getirildiği söylenebilir. A y n c a , t ü r b e n i n ba­
kımı ve diğer hizmetlerinin de zâviyedar t a r a f ı n d a n
î.» i Resim: Hoca Sünbül Zaviyesi nin kitabesi.
205
yürütüldüğü anlaşılmaktadır. Ancak, X X . asrın
b a ş l a n n d a n itibaren, sadece zâviyedar ve t ü r b e d a r
(ikisi birlikte)ın varlığını tesbit edebiliyoruz k i , bu
d ö n e m d e zaviyeye müteallik iktisadî, sosyal ve dinî
vazifelerin t a m a m ı n ı n bu iki g ö r e v i ü z e r i n d e taşı­
yan kimse t a r a f ı n d a n y ü r ü t ü l m e y e b a ş l a n d ı ğ ı söy­
lenebilir. B u n l a r ı n d ı ş ı n d a , bizim g ö r e m e d i ğ i m i z
kaynaklarda, zâviye ve vakıf işlerinin y ü r ü t ü l m e s i n ­
de g ö r e v alan daha b a ş k a vazifelilerin mevcut bu­
lunabileceğini de ifade etmeliyiz.
l<asr-ı yed ediyor (rüûs tarihi 9 C.evvel 1 2 5 1 , vesil<a
tarihi l O C . â h i r 1251/1835). Adı geçenlerin berâtleri
1839 ve 1 8 6 r d e gerçekleşen cülıjs sebebiyle yeni­
lenmiş. 24 C.âhir 1284/1867 tarihli aiûsla da, bu ta­
rihten önce yine nısf ınahsûl ile tevliyet cihetine muta­
sarrıf olan es-Seyyid Hasan(Murad'm oğlu), kendi rıza­
sıyla vazifesini es-Seyyid Hafız Mehmed bin Ahmed'e
ferağat ve kasr-ı yed etmiştir. Tevliyet konusundaki bu
gelişmeler, Mahmud Karyesi Zaviyesi zâviyedarlığı adı
altında aynı paralelde gerçekleşmiş, yani aynı şahıslar
burada da vazife yapmışlardır, bahiskonusu vesikalar
R.Başeğmez'den alınmıştır.
39. Bkz. dipnot 34.
40. Sivas V B M Arşivi, 9 numaralı Vakıf Muhasebe
Defteri, s. 180.
1 .
Al-
 206 Dr.Saim S A V A Ş

-'^V^'-» - ^ 1 ^ / ^

>rtiWj j ı j ^ j Q ^ 3^î4^>)/>v> 0::Ü*/4J^ i l l

Belge 1: Hoca Sûnbül Zaviyesi'ne yapılan Begler Çelebi Vakfiyesl'nln üst kısmı.
 T O K A T T A H O C A S Ü N B Ü L ZAVİYESİ 207

ut

ı;

-ti

H^^m^Wa^ İ Ö ^ U o ^ ' ^ ^ U V ^ ^ ' ^ ^ V '

u v i ^ V - w ^ . s ^ û r v ^^^-ui^^r'-j» O —

Belge 2: Hoca Sûnbül Zaviyesi'ne yapılan Begler Çelebi Vakfıyesi'nin alt kısmı.
 V >yj^

Belge 4: Hoca Sünbül Zaviyesl'ne gelir getiren Belge 3: Defter-i cedid-i mufassal-ı sûreti
köy ve mezraalann gelir dökümü. (Hergele Karyesi'nin mufassal gelir dökümü).

- Belge 5: Hoca Sünbül Zaviyesl'ne gelir getiren köy ve mezraalann gelir dökümü.
 mm
eyh H a c ı Ibrahim Tekkesi adıyla bilinen
y a p ı t o p l u l u ğ u , 6 4 7 ve 7 2 4 yıllarında kısa
süreli E m e v i h a k i m i y e t i n e giren^ ve ilk
T ü r k akınlarının 1 0 7 0 ^ ve 1067^ yılların­
da o l d u ğ u belirtilen Kayseri'ye bağlı Develi ilçesi­
n i n 4 0 k m . g ü n e y b a t ı s ı n d a k i H a v a d a n Köyünde'^
bulunmaktadır.
Havadan K ö y ü 1 9 8 5 Nüfus S a y ı m ı s o n u ç ­
larına g ö r e 5 7 4 nüfuslu o l u p , t e m e l g e ç i m kay­
nakları t a r ı m ve hayvancılık ile son yıllarda evlerde
k ü ç ü k ç a p t a y a p ı l a n halı ve kilim dokumacılığıdır.
F. N . Uzluk, vakıf kayıtlarına dayanarak k ö ­
y ü n a d ı n ı n "Erik Ağacı" o l d u ğ u n u belirtirse^ de,
ç e v r e d e k ö y e isim verebilecek miktarda erik a ğ a c ı
yoktur. Bununla birlikte k ö y ü n a d ı n ı n da Develi i l ­
ç e s i n i n a d ı n d a o l d u ğ u gibi, oba ya da a ş i r e t a d ı n ­
dan k a y n a k l a n m ı ş o l a b i l e c e ğ i v a r s a y ı m ı ile çeşitli
kaynaklara^ b a k ı l m ı ş ancak "Erikli' a d ı n d a her­
hangi bir oba ya da a ş i r e t a d ı n a r a s t l a n m a m ı ş t ı r .
A y r ı c a , 1 9 2 8 yılında b a s ı l a n " K ö y l e r i m i z S o n
T e ş k i l a t ve A d l a r ı " isimli eserde Erik A ğ a c ı k ö ­
yü a d ı n a r a s t l a n m a d ı ğ ı gibi Köyişleri B a k a n l ı ğ ı ta­
rafından 1 9 6 4 yılında h a z ı r l a n a n " K ö y E n v a n t e r
E t ü d l e r i n e G ö r e K a y s e r i " adlı eserde de Erik
A ğ a c ı a d ı n d a n bahsedilmez ve k ö y ü n eski a d ı n ı n
da "Havadan" o l d u ğ u belirtilir.
Ş e y h H a c ı İ b r a h i m Tekkesi, Havadan K ö y ü
y e r l e ş i m a l a n ı n ı n yaklaşık 1,5 k m . k u z e y b a t ı s ı n d a ,
k ö y l ü l e r c e m e z a r l ı k olarak kullanılan ve "Tekke
Salanı" diye a d l a n d ı r ı l a n mevkide y e r a l m a k t a d ı r .
(Res:l-Plân:l).
İlk anda bir kale tesiri b ı r a k a n tekkenin han­
gi tarikat t a r a f ı n d a n kullanıldığı bilinmemekle bir­
likte. Ş e y h H a c ı ibrahim'in kimliği h a k k ı n d a da bil­
gi yoktur. Y a p ı d a kesin tarih verebilecek kitabeye
r a s l a n m a m ı ş t ı r . A n c a k , F. N . Uzluk, y a p ı toplulu­
ğ u ile ilgili olarak I I . M e h m e t d ö n e m i n d e n vakıf
kaydı o l d u ğ u n u ^ belirtir.
Yildiray OZBEK
Ş e y h H a c ı ibrahim Tekkesi, kalevari b i r i m ,
b u b i r i m i n kuzey d o ğ u s u n d a k i m u t f a k ( a ş h a n e ) ,
kalevari birimin o r t a s ı n a yerleştirilmiş sekizgen tür­
be ve duvarlı m e k â n ı n d ı ş ı n d a g ü n e y d e yeralan
mescid ve t ü r b e d e n meydana gelmektedir.
A s l ı n d a bir m a n z u m e olan ve tekke olarak
a d l a n d ı r ı l a n y a p ı grubunun en ilginç k ı s m ı , uzak­
tan bir kaleyi a n d ı r a n ve kesme t a ş t a n y a p ı l m ı ş
y ü k s e k duvarlı birimdir. Ü s t ü h a r p u ş t a b i ç i m i n d e
Bu makale 23-27 Eylül 1991 tarihleri arasında İstan­
bul'da düzenlenen IX. Milletlerarası Türk Sanatları
kongresine bildiri olarak gönderilmiştir.
1. Jennings, R., "Kayseriyye", Encyclopedia of i s l â m ,
C.IV, Leiden. 1978, s.843.
2. Ahmet Nazif, Mir'at-i Kayseriyye, Kayseri 1987,
s. 52 (yay. Mehmet Palamutoğlu).
3. Cahen, C , Türklerin Anadolu'ya İlk Girişi, Anka­
ra 1988, S . 2 1 (çev.Yücel.Y.-Yediyildız, B.). Cahen,
Kayseri ve dolayısıyla bölgenin kısa süreli de olsa Afşin
tarafından 1067 yılında zaptedildigini belirtir.
4. Köyün adıyla ilgili olarak köylülerin anlattığı rivayet
şöyledir: Bugün Develi'ye 25 km. mesafedeki Ebce
Köyünde yaşayan Ebce Sultan ile Şeyh Hacı İbrahim
Tekkesinde kalan dervişlerden birisi manevi nüfuz tar­
tışmasına girerler. Ebce Sultan üstüne bindiği bir ko­
yunla havadan uçarak tekkedeki dervişi ziyaret eder.
Tekkedeki derviş te üstüne bindiği bir taşla havadan gi­
derek bu ziyarete karşılık verir ve Ebce Sultan dervişin
manevi gücünü kabul eder. Bu gidiş gelişlerden dolayı
köyün adı "Havadan" olarak kalır.
5. Uzluk, F.N., Fatih Devrinde K a r a m a n Eyaleti V a ­
kıfları Fihristi, Ankara, 1958, s.53.
6. Aşiret ve oymaklarla ilgili olarak bakılan kaynaklar:
Yalkın, A. R., Cenupta T ü r k m e n O y m a k l a r ı , C.I,
Ankara 1977; Türkay, C , B a ş b a k a n l ı k Arşivi Bel­
gelerine G ö r e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a Oy­
mak, A ş i r e t ve Cemaatler, İstanbul 1979; Orhonlu,
C , Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin Iska­
nı, İstanbul, 1987; Halaçoglu Y., X V I I I . Y ü z y ü d a O s ­
m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a A ş i r e t l e r i n Iskanı, A n ­
kara 1988; Refik A. Anadolu'da Türk A ş i r e t l e r i ,
İstanbul 1989.
7. U z l u k , F . N . , a . g . c . , s . 53.
 210 Yıldıray Ö Z B E K
d ü z e n l e n e n bu d u v a r l a r ı n yüksekliği arazi meylin­
den dolayı her yerde a y n ı değildir (Res:2). Duvar­
lar k u z e y b a t ı , g ü n e y d o ğ u ve g ü n e y b a t ı d a k ö ş e l e r ­
de t a m b i r l e ş m e d e n kırılma y a p t ı ğ ı n d a n yedi cep­
heli bir p l â n ortaya çıkar.
T e k k e n i n doQu duvarı diğer duvarlardan 2 5
c m . daha kalın t u t u l m u ş olup, portal ve kuzeydeki
a ş h a n e d e n dolayı dışa taşkındır.
H . G ü n d o g d u ' n u n avlu girişinin b a t ı d a
o l d u ğ u n u ^ belirttiği tekkeye dogu d u v a r ı n a açılmış
eyvan biçimli bir p o r t a l d e n girilmektedir (Res:3).
B e ş i k tonozla ö r t ü l ü portalde yer yer sıva izlerine
r a s t l a n m a k t a d ı r . Portalin sag ve solunda yaklaşık
4 0 c m . yükseklikte sekiler vardır. B i r sıra silmeyle
ç e r ç e v e y e a l ı n a n basık kemerli k a p ı t a h r i p edilmiş­
tir. Kuruluş ve f o r m itibariyle portal, İ n c e s u Merzi-
fonlu Kara Mustafa P a ş a K e r v a n s a r a y ı kışlık kısmı
portalini^ h a t ı r l a t m a k t a d ı r .
T e k k e olarak bahsedilen kalevari duvarlı b i ­
r i m i n d u v a r l a r ı g ü n e y , g ü n e y d o ğ u , g ü n e y b a t ı ve
batı cephede birer pencere ile boşaltılmıştır. Kuzey
duvara g ü n e y d e k i n e simetrik olarak açılan pence­
re ise sonradan k a p a t ı l m ı ş t ı r . A r a z i n i n g ü n e y e
d o ğ r u meyilli o l m a s ı n d a n d o l a y ı , t o p l a n a n sulan
dışarı b o ş a l t m a k için g ü n e y duvara i k i tane ç ö r t e n
yerleştirilmiştir (Res:4).
K a p ı ve pencere k e n a r l a r ı n d a k i b o r d ü r d e n
b a ş k a hiçbir bezemeye sahip olmayan ve halk ara­
s ı n d a A Ş H A N E diye bilinen o c a k l ı m e k â n , du­
varlı b i r i m i n k u z e y d o ğ u s u n d a yeralır (Res:5). Batı
d u v a r ı n ı n t a m o r t a s ı n d a k a p ı , k a p ı n ı n sag ve so­
lunda pencereler vardır. K a p ı ve pencerelerin s ö -
ve ve l e n t o l a r ı n d a yekpare t a ş kullanımı dikkat
çekmektedir.
Ü s t ö r t ü s ü a h ş a p kirişler ü z e r i n e t o p r a k
dam olan bu m e k â n , ilk b a k ı ş t a tekkenin dogu du­
v a r ı n a sonradan e k l e n m i ş gibi bir g ö r ü n ü m verse
de ilk t a s a r ı m d a d ü ş ü n ü l m ü ş ve inşa edilmiştir.
Yapının dogu duvarında, batı duvarındaki
pencerelere simetrik olacak b i ç i m d e yaklaşık 5 0
c m . d e r i n l i ğ i n d e i k i n i ş açıklığı b u l u n m a k t a d ı r . B u
nişlerin t a m ü s t ü n e gelecek b i ç i m d e mazgal pen­
cereler açılmıştır.
Kuzey d u v a r ı n ı n tam o r t a s ı n a ocak yerleşti­
rilmiştir. O c a ğ ı n sag ve solunda, g ü n e y duvardaki-
lere simetrik olacak b i ç i m d e nişler açılmıştır. M o ­
loz t a ş karışımı d ü z g ü n olmayan kesme t a ş ı n kulla­
nıldığı bu b ö l ü m , ocak ve n i ş b u l u n m a s ı n d a n dola­
yı sadece mutfak vazifesini g ö r m e y i p , kanaatimiz­
ce konaklama ihtiyacını da k a r ş ı l a m a k t a y d ı .
T e k k e d e k i y a p ı l a r i ç i n d e daha itinalı b i r
•malzemeyle y a p ı l a n S E K İ Z G E N T Ü R B E , yedi
cepheli avlunun t a m o r t a s ı n a ve eyvan biçimli ana
giriş k a p ı s ı n ı n t a m karşısına yerleştirilmiş o l u p ka­
re kaide ü z e r i n e inşa edilmiştir (Res:6).
Arazi meylinden dolayı türbenin g ü n e y
cephesi d i ğ e r cephelerden yaklaşık 1 m . daha faz­
la yükseklik arzetmekte o l u p bu d u r u m t ü r b e n i n
bir m u m y a l ı k kısmı v a r m ı ş gibi bir hava yaratı­
yorsa da, mumyahga geçişi s a ğ l a y a n hiçbir k a p ı
belirtisi yoktur.
Ü z e r i n d e tarih verebilecek herhangi bir kita­
beye rastlanmayan t ü r b e y e , dogu cephesine açılan
profilli bir k a p ı d a n girilmektedir. B u k a p ı , kubbe
başlangıcının yaklaşık 5 0 c m . a ş a ğ ı s ı n a kadar uza­
nan bir silme ile çevrilmiştir (Res:7). Basık kemerli
k a p ı n ı n , k e m e r i ü z e r i n d e yaklaşık 4 0 c m . derinli­
ğ i n d e ve bir sıra mukarnasla hareketlendirilmeye
çalışılmış bir n i ş b u l u n m a k t a d ı r . Ayrı bir b o r d ü r l e
ç e v r e l e n e n k a p ı nişi, k ö r kemerle nihayetlenir. Ka­
p ı b o r d ü r ü n ü n sag ve solunda, yerden t a k r i b e n
1 8 0 c m . yükseklikte bulunan ve cepheden 2 0 c m .
taşkınlık yapan kemer b a ş l a n g ı ç taşları vardır. T a ş ­
lar ü z e r i n d e a h ş a p kiriş y u v a l a r ı v a r d ı r . K e m e r
b a ş l a n g ı ç taşları, t ü r b e n i n kapısı ö n ü n d e bir giriş
m e k â n ı o l d u ğ u n a işaret etmektedir.
Ş . H ü n e r , giriş m e k â n ı n ı n tek kubbeli bir
üst ö r t ü s ü o l d u ğ u n u belirtiyorsa da,^'^ kemer ü z e n ­
gilerinin k a p ı d o ğ r u l t u s u n d a k i ayaklara uzatılması
neticesinde ortaya ç ı k a n d i k d ö r t g e n m e k â n ı n kub­
beden ziyade tonozumsu bir ö r t ü y e sahip o l d u ğ u
akla daha y a k ı n g ö r ü n m e k t e d i r . Giriş m e k â n ı n ı n
a h ş a p bir üst ö r t ü y e sahip olabileceği İhtimali dik­
kate alındığında, a h ş a p üst ö r t ü n ü n k a p ı ü z e r i n d e ­
k i k e m e r izi gitsi bir tahribat y a p a m ı y a c a g ı fikri
agır b a s m a k t a d ı r .
T ü r b e n i n k u z e y d o ğ u ve kuzeybatı cepheleri
kapalıdır. D i ğ e r cepheler k a p ı n ı n ve m i h r a b ı n bu­
l u n d u ğ u kısımlar h a r i ç pencere açıklığına sahiptir.
Pencereler i ç e r d e yuvarlak kemerle d ı ş a r d a d ü z
lento ile nihayetlenmektedir. Pencere, olan ve o l ­
mayan b ü t ü n cephelerin dış y ü z ü n d e kırmızı ve bej
renkli taşlarla ö r ü l m ü ş sivri kemerli birer alınlık ya­
pılmıştır. Alınlık kemerlerinin kilit t a ş l a r ı n d a alçak
kabartma ş e k l i n d e lale, g ü l b e z e k , çark-ı felek, o k
ucu ve vazodan ç ı k a n ç i ç e k motifleri işlenmiştir.
Dış y ü z e y d e her cephe s â ç a k seviyesine kadar sil­
meyle ç e r ç e v e y e alınmıştır.
İ ç e r d e g ü n e y cephe o r t a s ı n a yerleştirilen ve
bir sıra kaval silme ile ç e v r e l e n e n b e ş cepheli m i h ­
rap nişi ü z e r i n d e herhangi bir s ü s l e m e unsuruna
rastlanmaz (Res: 8).
T ü r b e içi zeminden 1,5 m . yüksekliğe kadar
a h ş a p levhalarla k a p l a n m ı ş t ı r . Ü z e r l e r i n d e herhan­
gi bir tezyinata rastlanmayan bu a h ş a p kullanımın­
dan d o l a y ı , b u r a s ı t e k k e n i n ayin yeri olabileceği
kanaatini u y a n d ı r s a da, b ö y l e bir m e k â n ı n t ü r b e
formunda y a p ı l m a s ı bu kanaati destekler mahiyet-
8. Gündogdu, H . , "Develi Havadan Külliyesi", Belleten,
S.213, Ankara 1991,s.332.
9. Kuran, A . , "Orta Anadolu'da Klasik Osmanlı Mimarisi
Çağının Sonlarmda Yapılan İki Külliye", Vakıflar
Dergisi, S. K , Ankara, 1 9 7 1 , s. 240.
10. H ü n e r , Ş., "Develi ve Köyleri ile Bünyan'daki Türk
Eserleri",A.Ü.D.T.C.F.( Yayınlanmamış Lisans Tezi),
1976, s. 39.
 Ş E Y H H A C İ İBRAHİM T E K K E V E Y A M A N Z U M E S İ
te değildir. Bununla beraber X V I i . yüzyıl sonunda
y a p ı l a n İstanbul B a y r a m p a ş a Külliyesi içindeki se­
kizgen plânlı semahane^ ^ rastlanan ö r n e k l e r için­
de e n ilginç olanıdır.
T ü r b e içinde d u v a r l a r ı n bittiği ve kubbenin
b a ş l a d ı ğ ı n o k t a d a , y a k l a ş ı k 4 0 c m . boyunda ve
t ü m cepheyi dolanan a h ş a p levhalar bulunmakta­
dır. B u a h ş a p levhalar ü z e r i n d e cel'i sülüs hatla A l ­
lah'ın 9 9 adı (Esma ul-hüsna) yazılıdır. Yazılar kar­
t u ş içine alınmıştır. Y a z ı bitiminde ise m a d a l y o n
içine alınmış çiçek tasvirleri vardır (Res:9). Madal­
y o n içine a l ı n m ı ş ç i ç e k demetinin o r t a s ı n a karan­
fil, karanfilin sag ve soluna simetrik olarak a ş a ğ ı ­
dan y u k a r ı y a d o ğ r u s ü n b ü l , papatya, gül, t o m u r ­
cuk lâle çiçekleri yerleştirilmiştir. M a d a l y o n içine
alınmış çiçek buketi, özellikle de karanfilin en üste
yerleştirilmesi açısından T o p k a p ı Sarayı H a r e m
dairesindeki X V I I . yüzyıl s ü s l e m e l e r i n e ^ ^ benzer.
Ç o k d ü z g ü n kesme taşla y a p ı l a n t ü r b e n i n
üst ö r t ü s ü kubbedir. Kubbeye g e ç i ş t e k ö ş e g e n l e r i n
ç o k g e n e d ö n ü ş ü m ü n ü s a ğ l a y a n atkı t a ş l a n kullanıl­
mıştır. Kubbe, Kayseri y ö r e s i n e genellenebilecek
bir d ü z e n l e m e ile kesme t a ş t a n -incesu Merzifonlu
Kara Mustafa P a ş a C a m i i n d e k i gibi- y a p ı l m ı ş t ı r .
Kubbe, d ı ş a r ı d a n kilit t a ş ı n a d o ğ r u n o r m a l seyrini
takip etmeyip kilit t a ş ı n ı n 1 m . a ş a ğ ı s ı n d a dik bir
kavis ç i z e r e k " s o ğ a n kubbe" g ö r ü n t ü s ü arzeder.
İçten kubbe, dıştan pramidal ö r t ü y e sahip türbeler­
de, kubbede malzeme olarak ç o ğ u zaman k ü ç ü k
ebatlı m o l o z t a ş kullanımı o l d u ğ u n u dikkate alarak
üst ö r t ü d e p r a m i d a l k ü l a h o l m a d ı ğ ı kanaatinde­
yiz.^^ Kubbenin s o ğ a n biçimli o l m a s ı n ı n iklim şart­
l a r ı n d a n (kar suyunun içeri sızmasını ö n l e m e k ) ve
statik e n d i ş e l e r d e n k a y n a k l a n m ı ş olabileceğini tah­
m i n etmekteyiz. Dışta kubbe, duvarlardan ü ç sıra
silmeyle ayrılmıştır.
T ü r b e d e ve genel olarak tekke diye a d l a n d ı ­
rılan m e k â n d a y o ğ u n olarak kesme t a ş , kullanıl­
mıştır. Duvarda kullanılan t a ş l a r aynı boyutta de­
ğildir. 10 X 3 0 c m . b o y u t l a r ı n d a k ü ç ü k taşlar kulla­
nıldığı gibi 3 0 x 5 0 c m . e b a t l a r ı n d a b ü y ü k boyutlu
t a ş l a r da kullanılmıştır. Duvarda kullanılan t a ş l a r
bazen n o r m a l t a ş dizisinin dışına ç ı k a r a k üstteki
t a ş dizisine katılır ve "L" şeklinde biçim alır.
T ü r b e d e , d i ğ e r y a p ı l a r d a g ö r ü l m e y e n renkli
t a ş k u l l a n ı m ı g ö r ü l ü r . Daha ç o k bej, g r i , kırmızı
renkte taşlar kullanılmıştır.
Y a p ı t o p l u l u ğ u içinde M E S C l D diye adlan­
d ı r a b i l e c e ğ i m i z b i r i m , kalevari duvarlı b i r i m i n dı­
ş ı n d a , genel y e r l e ş i m alanının g ü n e y i n d e d i r
(Res: 10).
Mescidin d o ğ u s u n d a sonradan eklendiği
belli olan b i r nevi giriş m e k â n ı b u l u n m a k t a d ı r . B u
m e k â n a giriş, d o ğ u d a k i b a s ı k kemerli k a p ı vasıta­
sıyla o l m a k t a d ı r . G ü n e y d u v a r ı n d a b i r m i h r a p ,
m i h r a b ı n sag ve solunda birer pencere bulunmak­
tadır. M i h r a b ı n ü z e r i n d e k i b l o k t a ş , d ü z ve ters ü ç ­
genlerin y a n yana s ı r a l a n m a s ı y l a elde edilmiş b i r
211
s ü s l e m e y e sahiptir. M i h r a p nişinin k e n a r i a r ı , alt ve
ü s t ü n d e k u m saati motifi olan kabartma s u t ü n c e -
lerle s ü s l e n m i ş t i r (Res: 11). G ü n e y d u v a r ı n d a k i
m i h r a p t a n dolayı b u m e k â n , aklımıza b i r "son ce­
maat i/eri" fikrini getiriyorsa da, m e k â n ı n , esas
mescidin yarısından fazla genişliğe sahip o l m a s ı b u
kanaati zayıflatmaktadır.
Giriş m e k a n ı n ı n kuzey d u v a r ı n d a n g ü n e y e
doğru taşan taştan kemer şeklinde örülmüş iki niş
b u l u n m a k t a d ı r . B u nişlerin n e a m a ç l a kullanıldığı­
na dair kesin bilgilerimiz o l m a m a k l a birlikte içle­
rinde a t e ş yakıldığını g ö s t e r e n belirtiler v a r d ı r
(Res:12). B u m e k â n ı n üst ö r t ü s ü h a k k ı n d a bilgi ve­
recek, kalıntı b u l u n m a m a k t a d ı r . A n c a k orjinalde
de ü s t ü n ü n açık o l d u ğ u kanaatindeyiz.
Avluya benzeyen giriş m e k â n ı n ı n b a t ı s ı n d a ­
ki esas k a p ı d a n mescide g e ç i l m e k t e d i r . Mescidin
dogu d u v a r ı n a açılan k a p ı y ü k s e k tutularak portal
h a v a s ı verilmiştir (Res: 13). K a p ı k e n a r ı n d a alt ve
üstte k u m saati motifi işlenmiş, kabartma s ü t u n c e -
ler bulunur. B u s ü t u n c e l e r ü ç profilli b i r k ö r ke­
merle nihayetlenmektedir. A y r ı c a mescide girişi
k o l a y l a ş t ı n n a k için g ü n e y b a t ı k ö ş e y e k ü ç ü k bir ka­
pı daha açılmıştır. B u k a p ı n ı n ü s t ü n d e h a v a l a n d ı r ­
ma ya da aydınlık penceresi b u l u n m a k t a d ı r .
Esas mescid b i n a s ı , d o g u - b a t ı istikamette
d i k d ö r t g e n b i r m e k â n o l u p , g ü n e y cephede t a m
ortada m i h r a p , m i h r a b ı n sag ve solunda pencere­
ler b u l u n m a k t a d ı r .
Mescidin içinde g ü n e y ve kuzey duvarlara
bitişik i k i sivri k e m e r i n ü z e n g i t a ş l a r ı mevcuttur
(Res: 14). Ü s t ö r t ü s ü b u g ü n mevcut değildir ancak,
b u g ü n k ü kalıntılara b a k ı l a r a k ve k u z e y - g ü n e y d o ğ ­
rultuda atılmış kemerler t a m a m l a n d ı ğ ı n d a üst ö r t ü ­
n ü n sivri tonoz o l a c a ğ ı düşünülebilir. H . G ü n d o g d u
ise kemerlerle ü ç k ı s m a ayrılan b u m e k â n ı n beşik
tonozla örtülü o l d u ğ u n u ^ ' ' belirtir.
Kesme t a ş malzemenin y a n ı n d a özellikle t o ­
noz b a ş l a n g ı c ı n d a moloz t a ş kullanılan mescidin,
g ü n e y duvarı kuzey d u v a r ı n d a n daha kalın yapıl­
mıştır. Bundan sebep, arazinin g ü n e y e d o ğ r u m e ­
yilli o l m a s ı ve tonozun y a p a c a ğ ı b a s ı n c ı ö n l e m e k
ş e k l i n d e izah edilebilir. Mescidin d u v a r l a r ı kıl ve
y ü n (kıtık) katılmış beyaz badana ile sıvalıdır.
Mescidin b a t ı d u v a r ı n a açılmış k a p ı d a n giri­
len kare şeklindeki II.TÜRBE'nin kesme ve moloz
taşın beraber kullanıldığı bir inşa tarzı vardır. Ü s t ü
kubbeyle örtülü o l u p , kubbeye g e ç i ş pandantiftir.
Pandantifler t ü r b e zemininden sonra b a ş l a d ı ğ ı n ­
dan masif bir g ö r ü n t ü arzetmektedir.
11. Aslanapa, O., Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986,
s. 3 4 1 .
12. Ünver.S., 'Türkiye'de l.ale Tarihi", VakıHar Dergisi.
S. IX, Ankara, 1971, s. 276.
13. H.Gündoâdu ise kubbenin üstündeki piramidal örtünün
yıkılmış olabileceğini bildirir. Bkz. a.g.m., s. 3 3 4 .
14. G ü n d o g d u . H . , a.g.m., S . 3 3 5 .
 212 Yıldıray Ö Z B E K
T ü r b e i ç i n d e d ö r t mezar b u l u n m a k t a d ı r .
T ü r b e d e b u l u n a n b e ş s a t ı r kitabeli m e z a r t a ş ı
(Res: 15) okunabildiği kadar şöyledir:
1. Hazâ kabir
2. El mağfur Eş-şehid El Hac
3 Mahmud bin Aziz
4. Er Rufai (?) El Aksara^/i
5. İla rahmetullahi teala.
Değerlendirme:
Anadolu'da 1 2 4 3 M o ğ o l istilâsından sonra
sıkça g ö r m e y e b a ş l a d ı ğ ı m ı z tekke ve zaviyeler^^
O s m a n l ı D e v l e t i n i n özellikle k u r u l u ş y ı l l a r ı n d a
i n k â r edilemeyecek bir e h e m m i y e t e sahip o l m u ş ;
k u r u l u ş l a r ı n d a n k a p a t ı l d ı k l a r ı 1 9 2 5 yılma kadar
cemiyet h a y a t ı n d a d i n i , siyasi ve içtimaî bir t a k ı m
fonksiyonlar yüklenmişlerdir.
A . G ü r l e k ' i n h i ç b i r belgeye d a y a n m a d a n
S e l ç u k l u d ö n e m i n e yerleştirdiği ve tekke, mescid,
t ü r b e , h a m a m ve ç e ş m e ^ ^ gibi y a p ı l a r d a n oluştu­
ğ u n u belirttiği Ş e y h H a c ı i b r a h i m Tekkesi hakkm-
da I I . M e h m e t d ö n e m i n d e n vakıf kaydı o l d u ğ u be­
lirtiliyor.^''Ayrıca, I I . Bayezid d ö n e m i n d e 2 8 T e m ­
muz 1 5 0 0 tarihli Defter-i K ö h n e ' d e k i kayıtlarda da
(Bu defterdeki kayıtların k a y n a ğ ı 1 4 7 3 - 7 4 yılmda
I I . M e h m e t ' i n b u b ö l g e y e ilişkin y a p t ı ğ ı t o p r a k re­
formuna ilişkin kadastro kayıtlarıdır) tekkenin adı­
na rastlanır.
B ü t ü n bunlardan yapının 1473'den ö n c e
yapıldığını kabul edebiliriz. Y a n i y a p ı O s m a n l ı ' n ı n
Develi'ye hakimiyetinden (1473) ö n c e belki Kara-
m a n o ğ u l l a r ı t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l m ı ş olabilir. B u ­
nunla beraber A n a d o l u ' d a k i B e k t a ş i t a r i k a t l a r ı n ı
inceleyen S.Faroqhi, Kayseri'de ü ç Bektaşi tekkesi
o l d u ğ u n u belirtir^ ^ ancak s ö z k o h u s u tekkeden bah­
setmez. 1. N u m a n da çeşitli kasnaklara dayanarak
Kayseri ve ç e v r e s i n d e 14 t e k k e ve zaviye
o l d u ğ u n L ? ^ belirtirse de anlattığımız tekkeden
bahsetmez.
Ş e y h H a c ı İ b r a h i m Tekkesi, h a r p u ş t a biçi­
minde nihayetlenen kalevari duvarları, ortaya yer­
leştirilen t ü r b e y l e , bazı yayınlara "medrese", b a z ı ­
l a r ı n d a ise "hankâh" ve "rıfaat" olarak tanıtılan ve
Emir Eretna t a r a f ı n d a n 1339'da karısı için yaptırı­
lan Kayseri K ö ş k H a n e k â h ı n a ^ ^ benzer.
Etrafı duvarla ç e v r i l e r e k t ü r b e n i n o r t a y a
yerleştirilmesi ş e k l i n d e d ü z e n l e m ç n i n Anadolu'da
ilk ö r n e ğ i olarak X111. yüzyılın b a ş ı n d a y a p ı l a n Ter­
can M a m a H a t u n T ü r b e s i ^ ^ k a b ü l edilebilir. Asla-
napa, b u d ü z e n l e m e n i n k a y n a ğ ı n ı Tagisken'deki
mezar a n ı t l a r ı n d a a r a r k e n , K t ı b a n , b u t i p i n
m e n ş e i n i n A n a d o l u ' n u n yerli kültürü ile O r t a
A s y a k ü l t ü r ü n ü n sentezinde a r a n m a s ı gerek­
tiğini^'^ belirtir.
Esasen b u p l â n f o r m u n u y a n s ı t a n y a p ı l a r
A n a d o l u ö n c e s i Orta Asya T ü r k mimarisinde Isla-
m i d ö n e m d e de kullanılmıştır. K a m i l K h a n M ü m ­
taz t a r a f ı n d a n Pakistan'da ayakta olan tek Gazneli
eseri olarak tanıtılan H a l i d Velid T ü r b e s i , ^ ^ buna
benzer bir ş e m a y ı y a n s ı t m a k t a d ı r . A y r ı c a , X V .
yüzyıl Horasan p l â n b ö l g e s i m i n y a t ü r l e r i n d e de^^
bu ş e m a d a yapılmış bina resimleri görülür.
Havadan K ö y ü Ş e y h H a c ı İ b r a h i m Tekkesi
her ne kadar "tekke" olarak a n l a t ı l m a k t a ise de,
Anadolu'da g ö r ü l e n muhtelif tekke p l â n l a r ı n a ben­
zemez. M i m a r i yapıları bilinen ö r n e k l e r d e genellik­
le bir ş e y h , ailesi ve dervişlerin b a r m m a l a r ı n ı s a ğ ­
layacak haremlik ve selamlık kısımlan, t o p l u halde
ibadet y a p ı l a b i l e c e k g e n i ş t o p l a n t ı m e k â n ı , aşevi
gibi hacimlerin b u l u n d u ğ u ve özellikle B e k t a ş i tek­
kelerinde aşevi ve o c a ğ ı n ö n e m l i bir yeri o l d u ğ u
g ö z e ç a r p m a k t a d ı r . ^ ^ B ü t ü n bunlar dikkate alındı­
ğ ı n d a buraya tekke diyebilmek zordur.
15. Karamağarah, B., "Anadolu'da X1I-XVI. Asırlardala
Tarikat Sanatı Hakkında", A . Ü . İlahiyat F a k ü l t e s i
Dergisi, S.XXI, Ankara 1976, s. 247.
16. Gürlek,A., Memleketim Develi, Ankara 1975, s. 2 2 1 .
17. Uzluk, F.N., a.g.c., s.53.
18. Beldiceanu, I.S., "Deux villes de I'Anatolie Prcottoma-
ne, DeveÜ et Qarahisar d'aprcs des documents ine-
dits", R e v u e des E t u d e s I s l a m i q u e s , Ankara
1 9 7 1 , s. 25 (Aynbasım).
19. Faroqhi, S., Der Bektaschi-Order in Anatolien, Wien,
1981.
20. Numan, 1., "Anadolu'nun Fethinden istanbul'un Fethine
Kadar Türk Tekke ve Zaviyeleri Üzerine Bir Araştırma"
, A.Ü. İlahiyat Fakültesi (Basılmamış Doktora Tezi) A n ­
kara, 1982.
21. Köşk Medrese adıyla bilinen yapı için bkz. Eyice.S.,
"İki Türk Abidesinin Mahiyeti Hakkında Notlar: İznik
Nilüfer Hatun İmareti ve Kayseri'de Köşk Medrese",
Yıllık A r a ş t ı r m a l a r Dergisi, S. I I , Ankara 1958,
s. 110; Uzunçarşılı, I . H . , "Sivas ve Kayseri Dolaylarında
Eretna Devleti", Belleten, S. 126, Ankara, 1968,
s. 170-171; Ethem (Eldem) H . , K a y s e r i Ş e h r i . Anka­
ra 1982, s. 133-135 (Haz.K.Göde); Çayırdaâ, M . ,
"Kayseri'de Selçuklu ve Beylikler Devri Yapılarında Bu­
lunan Taşçı İşaretleri", Türk Etnografya Dergisi, S.
XVII, Ankara, 1982 s. 82; Aslanapa, O., Türk S a n a ­
tı, İstanbul, 1984, s. 202- 203; S ö n m e z , Z., B a ş l a n ­
g ı c ı n d a n 1 6 . Y ü z y ı l a K a d a r Anadolu T ü r k - l s l a m
Mimarisinde S a n a t ç ı l a r , Ankara 1989, s. 329; Şa­
man, N-Yazar, T., ' K a y s e r i K ö ş k H a n e k â h ı " , V a ­
kıflar Dergisi, S. XXH, Ankara 1 9 9 1 , s.301.
•22. Yetkin, S.K., "Mama Hatun Türbesi" YıUık Araştır­
malar Dergisi, S. I , Ankara 1957, s. 75.
23. Aslanapa, O., Türk S a n a t ı , istanbul 1984, s . l 3 2 .
24. Kuban, D., Türk-lslâm Sanatı Üzerine Denemeler, is­
tanbul 1983, s.73.
25. Mümtaz, K . H . , Architecture in Pakistan, Singapo­
re. 1985^s.39.
26. Karamağarah, B., Muhammed S i y a h Kalem'e At­
fedilen Minyatürler, Ankara, 1984, s. 112.
27. Bakırer, Ö-Faroqhi, S., "Dediği Dede ve Tekkeleri",
Belleten, S. 155, C. XXXIX, Ankara 1975, s. 4 5 1 .
 Ş E Y H H A C I İBRAHİM TEKKE V E Y A MANZUMESİ
T e k k e b i n a s ı n ı n en s a ğ l a m y a p ı s ı o l a n
sekizgen t ü r b e . d o g u s u n d a k i k a p ı s ı n d a bulunan ke­
mer izlerinden anlaşıldığı ü z e r e bir giriş m e k â n ı n a
sahiptir. İlk olarak X I I . yüzyıl Dehistan k ü m b e t ­
lerinde** g ö r m e y e başladığımız, Anadolu'da Bey­
likler d ö n e m i t ü r b e l e r i n d e t a m b e l i r g e n l e ş m e y e n
g i r i ş m e k â n ı , ö z e l l i k l e X V I . yüzyıl O s m a n l ı
t ü r b e l e r i n d e ^ ^ y o ğ u n olarak karşımıza çıkar. '
Sekizgen t ü r b e n i n kubbe k a s n a ğ ı n ı i ç e r d e
t ü m y ö n d e n dolanan a h ş a p levha ü z e r i n d e k i çiçek
motifleri y o ğ u n olarak (özellikle lâle) XVIII.yüzyılda
k a r ş ı m ı z a çıksa da,^^ X V - X V I . yüzyıl tezhip sana­
t ı n d a da g ö r ü l ü r . A n c a k t ü r b e d e k i motiflerin X V I I .
yüzyıla ait olabileceği kanaatindeyiz.
Tekke d u v a r ı n ı n dışında kalan ve genel yer­
leşim p l â n ı n ı n g ü n e y i n d e bulunan mescid, kanaati­
mizce tekkeden sonra yapılmıştır.
P l â n olarak 11.Mehmet'in T o p k a p ı S a r a y ı n ­
da E n d e r u n A ğ a l a r ı için y a p t ı r d ı ğ ı A ğ a l a r
Camiine^^ benzeyen mescid, eger tekke ile a y n ı
zamanda y a p ı l m ı ş olsaydı, tekke d u v a r ı n ı n kuzey­
d o ğ u k ö ş e s i n d e k i a ş h a n e gibi bu t a s a r ı m a katılırdı.
T e k k e d e n daha ö n c e yapıldığını kabul ettiğimiz
zaman aklımıza, tekke inşa edilirken var olan mes­
cidin t a s a r ı m a niye a l ı n m a d ı ğ ı gibi bir soru gel­
mektedir. T a s a r ı m d a mescid dikkate alınırsa, tek­
k e n i n p l â n ı n ı n b o z u l a c a ğ ı ileri s ü r ü l e b i l i r s e de,
d ü z g ü n o l m a y a n ve t a m a m e n araziden kaynakla­
nan tekkenin p l â n ı i n c e l e n d i ğ i n d e bu fikrin g e ç e r ­
liliği kaybolur.
XVIir. yüzyılın ilk yarısında y a p ı l a n ve k ü ç ü k
bir tekke h a v a s ı t a ş ı y a n Mardin H a c ı Ö m e r C a m i i ,
d o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a k i sivri tonoz ö r t ü s ü ^ i l e
Havadan'daki mescide benzer.
T e k k e n i n Vakıflar Genel M ü d ü r l ü ğ ü ' n d e va­
kıf k a y d ı n a ^ ^ r a s t l a n m a m ı ş t ı r . Bununla beraber
213
muhtelif tarihlerde ( 1 9 0 3 - 1 9 1 2 - 1 9 1 3 ) atanan g ö ­
revli kayıtları mevcuttur.^^
Kayseri M ü z e s i A r ş i v i n d e , t e k k e n i n a h ş a p
eserlerinin m ü z e y e nakledilmesi hususunda 1 9 3 4
tarihli b i r t a k ı m belgelere r a s t l a n m ı ş s a da, m ü z e
envanter kayıtları ve d e p o n u n incelenmesi netice­
sinde eser naklinin o l m a d ı ğ ı g ö r ü l m ü ş t ü r .
Netice itibariyle tekkenin ilk inşasının X V .
yüzyılda askeri a m a ç l a r l a (belki ribat) o l d u ğ u ve
merkezine y a p ı l a n sekizgen t ü r b e y l e dinî bir m a h i ­
yet arzettiği kabul edilebilir. Sekizgen t ü r b e kasna-
ğ ı n d a k i süslü a h ş a p ^ r ç a l a r kanaatimizce daha
sonra y a p ı l m ı ş olmalıdır. G ü n e y d e k i mescid kısmı
da b u r a s ı n ı n .tekke olarak kullanılmaya b a ş l a m a s ı y ­
la artan ziyaretçi ihtiyacını k a r ş ı l a m a k gayesiyle
daha sonra yapılmıştır.
**. Türbelerdeki giriş m e k â n ı n d a n kastettiğimiz, giriş
mekânının baldaken bir sisteme oturmasıdır. Dehistan
örneklerinde giriş aslında bir nevi eyvandır ve ana du­
vara bitişiktir. Kayseri A l i Cafer türbesi bu şekikJe bir
girişe sahiptir,
28. Ünsal, B.İstanbul Türbeleri Üzerine Stil Araştırması",
Vakıflar Dergisi, S. X V I , Ankara 1982, s. 92.
29. Lâle ile ilgili olarak bkz. Ünver, S., a.g.m.; Renda, G.,
B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i n d e Türk R e s i m S a n a t ı , A n ­
kara 1977; Demiriz, Y . , O s m a n l ı K i t a p S a n a t ı n d a
Naturalist Ü s l u p t a Ç i ç e k l e r , İstanbul 1986; A n k ,
R., B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i Anadolu T a s v i r S a n a t ı ,
Ankara 1988.
30. Ayverdi, E H . , O s m a n l ı Mimarisinde Fatih Devri
(1451-1481), İstanbul 1973, s.310.
31. Altun, A . , Mardin'de Türk Devri Mimarisi, ktan-
bul 1 9 7 1 , s. 64.
32. V.G.M.'nün 30.9.1987 gün ve 2 9 4 9 / 8 7 sayılı yazısı.
33. Bu konu araştırılırken bu bölgede yetişen ve şu anda
Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde öğretim
üyesi olan Doç.Dr.Yusuf Kılıç'a mektup yazılarak bilgi
istenmiştir. Alınan cevaplarda ve yapılan görüşmeler­
de, tekkeye ait vakfiyenin Nigde^de bir vatandaşta oldu­
ğu ögrenilmişse de, vatandaşın kimliği hakkında bilgi
edinilememiştir.
 214 Yıldıray Ö Z B E K

If

3 tJ wl

MEZARLIK

Plan: 1

HACDAN KÖYÜ-ŞEYH HACI İBRAHİM TEKKESİ—GENEL YERLEŞİM PLANI _ 1990

 Ş E Y H H A C I İBRAHİM T E K K E V E Y A M A N Z U M E S İ 215^

KUZEY

sii:ıaz<»<]ı\ rimm
1U)1 J H l 3 - l l I S S ' l İ T t î S Y O N

Plan: 2
 216 Yıldıray Ö Z B E K

1 • mm

m
=1

il ^
r

m i

Plan: 3
 Ş E Y H H A C I İBRAHİM T E K K E V E Y A M A N Z U M E S İ 217

Resim 1: Tekkenin uzaktan

görünüşü.

Resim 2 : Tekkede arazi

meylinden kaynaklanan
farklı yükseklikteki
duvarlar.

Resim 3: Dogu cephedeki

eyvan biçimli portal.
 218 Yıldıray Ö Z B E K

Resim 6: Sekizgen türbenin genel görünüşü

Resim 7: Sekizgen türbe giriş kapısı ve kuzeydoğu

cephesinin görünüşü.

IH

Resim 4 : Güney duvarda yeralan çörtenlerdeni Resim 5: Aşhane (Mutfak)nin batı duvanndan bir
biri. görünüş.
 Ş E Y H H A C İ İBRAHİM T E K K E V E Y A M A N Z U M E S İ 219

t5

Resim 8a: Sekizgen lürbe kapısı önünde Resim 8b: Sekizgen türbenin mihrabı.
kemer üzengiler ve üzerindeki ahşap
yuvaları.

1^

Kesim 9a: Sekizgen türbe içindeki çiçek Resim 9b: Sekizgen türbedeki ahşap levha
resimli ahşap levhalar. üzerindeki çiçek kompozisyonu çizimi.

Resim 10: Tekke mescidinin güneyden görünüşü.

 220 Yıldıray Ö Z B E K

Resim 11: Mescidin doğusunda bulunan

giriş meicanı mihrabı.

İT
Resim 13: Mescidin dogu duvarında yeralan giriş Resim 12: Giriş mekanı kuzey duvarına
Icapısı. yapılan nişler (Bir nevi minyatür eyvan).

Resim 14: Mescidin yıkılmış olan sivri tonozlu üst Resim 15: Mescidin batısındaki kare türbe
örtüsünü taşıyan kemer kalıntısı. içinde bulunan mezartaşı.
 MAI mm
I ş a k i l i Ulubey ilçesine bağlı olan İnay K ö -
T yü, U l u b e y - E ş m e karayolunun yedinci kilo-
metresinde bulunan bir y e r l e ş m e yeridir.
i^i^i-i^Pi^iı U ş a k - I z m i r d e m i r y o l u ise k ö y ü n y a k ı n ı n ­
dan g e ç m e k t e d i r . K ö y merkezinde birbirine y a k ı n
olarak inşa edilen bir grup eser mevcuttur. K ö y ü n
o r t a s ı n d a n g e ç e n derenin g ü n e y i n d e cami ile ç e ş ­
me, kuzeyinde ise kervansaray yer alır. K ö p r ü ise
bu yapılar a r a s ı n d a , derenin ü z e r i n d e bulunmakta­
dır (Çizim 1 , Resim 1). Bu eserlerden b u g ü n e ka­
dar sadece kervansaray detaylı olarak i n c e l e n m i ş i ,
k ö p r ü ise b a z ı y a y ı n l a r d a "tarihi köprü" şeklinde
belirtilmiştir.^ C a m i ile ç e ş m e d e n ise hiç bahse­
dilmemiştir.
CAMİ
U l u C a m i i olarak a d l a n d ı r ı l a n eser k ö y ü n
g ü n e y i n d e k i y a m a ç t a yer alır. Kare plânlı bir ha-
rim ve kuzey tarafta bulunan üç b ö l ü m l ü son ce­
maat mahallinden o l u ş a n eserin tek şerefeli mina­
resi h a r i m i n k u z e y b a t ı dış k ö ş e s i n e bitişik olarak
yükselir (Çizim 2).
C a m i i ç t e n ve d ı ş t a n sıvalı o l m a s ı n a r a ğ ­
m e n , h a r i m ile son cemaat mahallinin inşa teknik­
leri a r a s ı n d a farklılık g ö r ü l m e k t e d i r . B u d u r u m
özellikle her iki b ö l ü m ü n s a ç a k sisteminde belirgin
bir şekilde izlenebilmektedir (Resim 2). Eseri bir
b ü t ü n olarak inceleyip, bu farklılığa k o n u n u n de­
ğerlendirme bölümünde değineceğiz.
H a r i m i n d o g u , b a t ı ve kuzey cephelerinde
yuvarlak kemerli ikişer alt pencere ile d o g u , batı
ve g ü n e y cephelerinde yine yuvariak kemerli birer
üst pencere mevcuttur. D o g u cephede yer alan alt
pencerelerden g ü n e y d e k i daha sonra kapatılmıştır.
A l t pencerelerin hepsi demir kafeslidir. H a r i m i n
kübik g ö v d e s i n d e n sonra y ü k s e k bir sekizgen kas­
nak o l u ş t u r u l m u ş ve k a s n a ğ ı n her bir y ü z ü n e dik­
d ö r t g e n formlu birer niş açılmıştır. Nişlerin alt kı­
sımları ise alaturka kiremitlerle s a ç a k şeklinde dü­
MAMmmEnî
Yrd.Doç.Dr.Ali BAŞ
zenlenmiştir. K a s n a ğ ı n üst kısmını t u ğ l a d a n iki sıralı
k i r p i s a ç a k ç e p e ç e v r e d o l a ş m a k t a d ı r (Resim 3). Ü s t
ö r t ü ise sekizgen külâh şeklinde y a p ı l m ı ş olup yine
alaturka kiremitle k a p l a n m ı ş t ı r . Kasnak ile y a p ı n ı n
k ö ş e l e r i a r a s ı n d a kalan ü ç g e n b ö l ü m l e r i n üzeri de
k ı r m a çatı şekline d ö n ü ş t ü r ü l m ü ş ve bu kısımlarda
da alaturka kiremit kullanılmıştır (Resim 4).
Son cemaat m a h a l l i n i n kuzey cephesinde,
birer adedi k ö ş e l e r d e olmak ü z e r e , kaide ve başlıklı
d ö r t adet d e v ş i r m e antik s ü t u n v a r d ı r . S ü t u n l a r ı n
a r a s ı sonradan duvarla k a p a t ı l a r a k ortada giriş b o ş ­
luğu bırakılmış, girişin y a n l a r ı n a ise birer adet dik­
d ö r t g e n pencere yerleştirilmiştir. A y r ı c a yine sonra­
dan duvarla k a p a t ı l a n yan cephelerde de birer adet
d i k d ö r t g e n pencere b u l u n m a k t a d ı r . S o n cemaat
mahallindeki pencereler de demir kafesli olup, sü­
tunlar a r a s ı n ı n duvarla k a p a t ı l m a s ı e s n a s ı n d a yapıl­
mıştır. S ü t u n l a r birbirlerine ve h a r i m i n kuzey duva­
rına birer kemerle b a ğ l a n m ı ş t ı r . Kuzey tarafta ke­
mer gözleri b o ş bırakılarak bu kısımlar camekanla
k a p a t ı l m ı ş , yan cephelerdeki kemer gözleri ise örül­
m ü ş t ü r . Ust kısım t a ş ile y a p ı l a n profilli bir s a ç a k
haline getirilmiş olup, etrafını g e n i ş bir s a ç a k ç e v r e ­
lemektedir (Resim 5). Üzeri ise kiremit kaplıdır.
Son cemaat m a h a l l i üç b ö l ü m d e n o l u ş u r .
B u n l a r d a n o r t a d a k i m e d h a l , yanlardakiler ise ze­
m i n d e n 6 5 c m . yükseltilen birer merdivenle çıkılan
t a ş d ö ş e m e l i kısımlardır. Son cemaat mahallindeki
her b ö l ü m ü n üzeri birer k ü ç ü k kubbe ile ö r t ü l m ü ş ,
kubbelerin destek k e m e r l e r i ö n tarafta s ü t u n l a r a ,
h a r i m d u v a r ı n d a ise t a ş konsollara o t u r t u l m u ş t u r .
H a r i m e yuvarlak kemerii ve s ü s l e m e s i z k a p ı ­
dan girilir. Ü z e r i kubbe ile örtülü olan harimde, dış
1. A l i Baş, Beylikler D ö n e m i H a n l a r ı , S.Ü. Sosyal Bi­
limler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya
1989, s.79-80.
2. Cevdet Çulpan, Türk T a ş Köprüleri, Ankara 1975,
s. 232.
 222 Yrd.Doç.Dr.Ali B A Ş
k ı s m ı n aksine kasnak y o k t u r ve kubbe d o ğ r u d a n
beden d u v a r l a r ı n a oturur. Y a r ı m daire planlı m i h ­
rap nişi g ü n e y d u v a r ı n o r t a s ı n d a d ı r ve etrafı basit
silme ve profillerden oluşan kuşaklarla çevrelenmiş­
tir. Ü ç sıralı, basit ve yuvariak formlu mukamaslar-
dan o l u ş a n k a v s a r a n ı n etrafı dilimli kemer şeklinde
d ü z e n l e n m i ş t i r . M i n b e r ile g ü n e y d o ğ u k ö ş e d e yer
alan kürsü g e ç d ö n e m ilavesidir (Resim 6).
K u b b e y e g e ç i ş k ö ş e l e r d e k i pandantiflerle
s a ğ l a n m ı ş t ı r . Duvarlar pandantiflere g ö r e 3 c m .
içerlektir, i k i k ö ş e d e yer alan pandantiflerin uçları
duvarların o r t a s ı n d a b i r l e ş m e k t e , b ö y l e c e duvarlar­
da sivri kemerli b ü y ü k birer niş o l u ş m a k t a d ı r . D ö ­
külen sıva izlerinden pandantiflerin içerisine k ü n k -
lerin yerleştirildiği g ö r ü l m e k t e d i r . Kubbe g ö b e ğ i n ­
de ise g e ç devir özellikleri y a n s ı t a n bitkisel karak­
terli s ü s l e m e kalıntısı vardır (Resim 7).
H a r i m i n kuzey t a r a f ı n d a yer alan k a d ı n l a r
mahfili, iki a h ş a p direk ü z e r i n e d o g u - b a t ı doğrultu­
sunda istinad ettirilen a h ş a p kiriş ve bu kirişten ku­
zey duvara d o ğ r u uzatılan tali kirişler ü z e r i n e tah­
taların çakılmasıyla o l u ş t u r u l m u ş t u r . Buraya hari­
m i n k u z e y d o ğ u k ö ş e s i n d e k i a h ş a p b a s a m a k l ı mer­
divenle ulaşılır. Mahfilin kuzey d u v a r ı n d a yuvarlak
kemerli bir niş mevcuttur. B u nişin orijinalde üst
pencere olarak d ü z e n l e n e n pencerenin k a p a t ı l m a ­
sıyla oluşturulduğu kanaatindeyiz. Mahfilin o r t a s ı n ­
da y a r ı m daire şekilli m ü e z z i n mahfili vardır.
Minareye h a r i m i n k u z e y b a t ı k ö ş e s i n d e yer
alan bir dehliz ile ulaşılır. Tek şerefeli olan minare­
n i n kaidesi kare planlı o l u p , ç o ğ u n l u ğ u d e v ş i r m e
antik p a r ç a l a r d a n o l u ş a n taşlarla inşa edilmiştir.
P a b u ç kısmı ç o k g e n , g ö v d e s i ise silindirik formlu­
dur. Ş e r e f e altı kubbe etegindekine benzer k i r p i
s a ç a k şeklinde d ü z e n l e n m i ş , külahı ise metal kaplı­
dır. C a m i n i n inşa tarihi g ö s t e r i r herhangi bir bel­
geye r a s t l a y a m a d ı k . Son cemaat mahallinin kapısı
ü z e r i n d e yer alan metal bir levhada y a p ı n ı n inşa
tarihi olarak M . 1 5 0 0 tarihi okunnfıaktadır. Y a p t ı ­
ğımız a r a ş t ı r m a l a r sonucunda bu tarihin t a h m i n i
olarak yazıldığını ö ğ r e n d i k .
C a m i plan ş e m a s ı ve inşa tekniği y ö n ü n d e n
B a t ı A n a d o l u ' d a k i X I V - X V . yüzyıllara tarihlenen
bazı camilerle benzerlik g ö s t e r i r . Plan ş e m a s ı y ö ­
n ü n d e n Kütahya'daki 1377 tarihli Kurşunlu
Camii"^, Afyonkarahisar'daki 1 3 9 7 tarihli A k m e s -
cid'*, Tire'deki X V . yüzyıl b a ş l a r ı n a tarihlenen Ka-
rahasan C a m i i ^ (Çizim 3), ve yine Tire'deki X V .
yüzyıl s o n l a r ı n a tarihlenen Fadıloğlu (Araplar) Ca-
mii'ne^ (Çizim 4); dış g ö r ü n ü ş itibariyle de Tire'de
X V . yüzyılın ilk yarısına tarihlenen Süratli (Suretli)
M e h m e t P a ş a C a m i i ^ (Resim 8) ve daha ö n c e
b a h s e t t i ğ i m i z Fadıloğlu (Araplar) Camii'ne benzer
(Resim:9). Özellikle kubbenin üzerinin sekizgen bir
piramidal külahla ö r t ü l m e s i ile kübik gövdeyi sekiz­
gene d ö n ü ş t ü r e n k ö ş e e l e m a n l a r ı n ı n üzerinin be­
şik çatı ş e k l i n e getirilerek alaturka kiremitle kap­
l a n m a s ı Süratli (Suretli) M e h m e t P a ş a Camii'nde
g ö r ü l e n özellikleri y a n s ı t m a k t a d ı r , i k i sıralı k i r p i sa­
ç a k d ü z e n l e m e s i de yine X V . yüzyılda inşa edilen
bir ç o k eserle benzerlik g ö s t e r i r . M i h r a p nişindeki
mukarnas sıralarının düzensizliği ile m u k a r n a s l a r ı n
f o r m u da erken bir tarihe işaret eder (Resim: 10).
B u gibi hususları dikkate alarak yapıyı X V . yüzyılın
ortalanna tarihlemek m ü m k ü n g ö r ü n m e k t e d i r .
Y u k a r ı d a da belirttiğimiz gibi bir h a r i m ve üç
b ö l ü m l ü son cemaat mahallinden o l u ş a n camide,
h a r i m ile son cemaat mahallinin inşa teknikleri bir­
birinden farklılık g ö s t e r i r . Yaşlı köylüler son cemaat
mahallinin X X . yüzyılın ilk ç e y r e ğ i n d e inşa edildiği­
ni ifade etmişlerdir. Fakat aralığın y a n l a r ı n d a kalan
ve zeminden 6 5 c m . yükseltilmiş olan b ö l ü m l e r ile
minare kaidesinin inşa tekniklerinin benzerlik g ö s ­
termesi, ayrıca kemerlerin o t u r t u l d u ğ u profilli t a ş
k o n s o l l a r ı n orijinal karakterde o l m a s ı gibi hususlar
caminin orijinalde de bir son cemaat mahalline sa­
hip o l d u ğ u n a işaret etmektedir. C a m i n i n ç e v r e s i n d e
b u g ü n bir ç o k antik başlık ve s ü t u n p a r ç a s ı mevcut­
tur. Bunlar muhtemelen y a p ı n ı n orijinal son cemaat
mahalline ait olmalıdır.
KERVANSARAY
K u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a uzanan eser,
1 6 . 3 0 x 2 0 . 5 0 m . ebadındaki dikdörtgen bir alan üze­
rine inşa edilmiştir. G ü n ü m ü z d e etrafı m o d e m y a p ı ­
larla çevrili olan k e r v a n s a r a y ı n g ü n e y cephesinde
portal, d o ğ u ve batı ceplerinin o r t a l a r ı n d a ise ü ç g e n
prizma b i ç i m i n d e birer payanda mevcuttur. Bahset­
tiğimiz bu elemanlar haricinde cepheler o l d u k ç a sa­
dedir. Y a p ı n ı n i n ş a s ı n d a b ü y ü k ö l ç ü d e ç e v r e d e n
devşirilmiş m i m a r i p a r ç a l a r kullanılmış, portalde ol­
d u ğ u gibi bazı kısımlarda t u ğ l a y a da yer verilmiştir.
Kuzey duvarı diğerlerine g ö r e ince tutulmuştur.
O l d u k ç a s a ğ l a m olarak g ü n ü m ü z e kadar ula­
şabilen esere, g ü n e y cephede yer alan ve cepheden
ö n e d o ğ r u 75 c m . t a ş a n p o r t a l d e n girilir (Resim
11). Sivri kemerli, sade fakat y ü k s e k bir niş biçimin­
de d ü z e n l e n e n çıkıntının içerisine yine sivri kemerli
k a p ı b o ş l u ğ u açılmıştır. Girişin ü z e r i n d e muhteme­
len kitabeye ait olan bir boşluk mevcuttur.
Y a p ı n ı n iç m e k â n ı , karşılıklı ü ç e r a y a ğ a otur­
t u l m u ş d ö r d e r y a r ı m daire kemerden o l u ş a n destek
s ı r a l a n ile boyuna d ü z e n l e n e n ve b e ş i k tonozla ör­
tülü olan üç sahna b ö l ü n m ü ş t ü r (Çizim 5). G e l e ğ e ­
ne uygun olarak k a p ı n ı n açıldığı orta ş a h ı n diğerle­
rinden daha g e n i ş ve y ü k s e k t u t u l m u ş t u r (Çizim 6).
D i k d ö r t g e n planlı ayaklar, tonozlara dik i s t i k â m e t t e
d ü z e n l e n e n takviye kemerleri ile birbirlerine ve yan
duvarlara b a ğ l a n m ı ş t ı r . Takviye kemerleri, ç o ğ u n l u ­
ğ u n u d e v ş i r m e antik malzemelerin o l u ş t u r d u ğ u t a ş
3. Ali Kızıltcn, Anadolu Beyliklerinde C a m i ve Mescit­
ler (XIV. yüzyıl sonuna kadar), Istcnbul 1958, s. 82.
4. Ali Kızıltan, a.g.e., s.76.
5. İnci Aslanoğlu, Tire'de Camiler ve Ü ç Mescit, An­
kara, 1978, S . 2 7 .
6. İnci Aslanoğlu, a.g.e., s. 59.
7. İnci Asianoglu, a.g.e., s.139.
 INAY K Ö Y Ü MANZUMESI
konsollara oturur (Resim 12). Batıdaki yan s a h n ı n
g ü n e y t a r a f ı n d a , a r k a s ı n d a n dama çıkılan t a ş bir
merdiven olan ocak b u l u n m a k t a d ı r (Resim 13). İç
m e k â n ı n aydınlatılması, biri orta s a h n ı n , karşılıklı
ikişer tanesi de yan s a h ı n l a r ı n kuzey nihayetinde
tonoz sırtına açılmış toplam b e ş adet tepe pence­
resi ile s a ğ l a n m ı ş t ı r . Eserin üstü toprakla kaplan­
m ı ş olup, son senelerde k ı r m a bir beşik çatı ile ko­
ruma altına alınmıştır.
Y a p ı d a işçilik genelde kaba ve itinasızdır.
K a p ı n ı n y a n kısımları, söveleri ve iç kısımdaki ke­
merler kesme t a ş , y a n duvarlar ile tonozlar ise
moloz taşla ö r ü l m ü ş t ü r . Y a p ı d a inşai a m a ç l a kulla­
n ı l a n d e v ş i r m e t a ş l a r d a k i dekorasyondan b a ş k a
s ü s l e m e mevcut değildir.
K e r v a n s a r a y ı n inşaası ile ilgili herhangi bir
belge tespit edemedik. Eserin plan ş e m a s ı ve inşai
özellikleri erken bir tarihe i ş a r e t etmektedir. U ç
sahınlı ve avlusuz hanlar genelde X I V . yüzyıl başla­
r ı n d a n X V . yüzyılın son ç e y r e ğ i n e kadar olan d ö ­
neme tarihlenmektedir^. Eserin ü ç sahınlı olarak
d ü z e n l e n m e s i ve p o r t a l i n belirginleştirilerek cep­
heden ö n e d o ğ r u t a ş m a s ı özellikle A f y o n - K ü t a h y a
kervanyolu ü z e r i n d e bulunan ve X I V . yüzyıla tarih-
lenen Ç a k ı r s a z K e r v a n s a r a y ı ile b ü y ü k benzerlik
g ö s t e r m e k t e d i r . Inay K ö y ü K e r v a n s a r a y ı n ı g ö s t e r ­
m i ş o l d u ğ u özellikleri itibariyle X I V . yüzyıl sonları,
X V . yüzyıl başlarına tarihlemek m ü m k ü n d ü r . ^
Y a p ı d a yer yer tamir izleri görülür. Iç kısım­
daki ocak da muhtemelen daha sonraki d ö n e m l e r ­
de inşa edilmiştir.
KÖPRÜ
K ö y ü n o r t a s ı n d a n g e ç e n derenin ü z e r i n d e
yer alan k ö p r ü yuvarlak kemerli ve tek gözlü bir
eserdir (Resim 14). Kemer kesme t a ş , diğer kısım­
lar ise moloz t a ş ile ö r ü l m ü ş t ü r . Yaklaşık 1 3 . 5 0
m . u z u n l u ğ u n d a olan k ö p r ü n ü n d ö ş e m e s i 2 . 9 0
m . , korkulukları ise 2 0 c m . genişligindedir.
K ö p r ü n ü n batı cephesinde 8 8 x 5 0 c m . eba-
dındaki mermer bir levha ü z e r i n e kabartma olarak
yazılan altı satırlık bir kitabe v a r d ı r (Resim 15).
Yer yer tahrip olan ve üzeri beyaz badana ile kap­
lanan kitabe tam olarak o k u n a m a m ı ş t ı r . ^ ^ Okuna­
bilen kısımları şöyledir:
Kitabenin metni
fL: *iJ»-u--
o* ^ ,^aJ,» .*JL:.-u
^\ 'JAÜ ^» y** 3
Kfjt^
223
Latin harfleriyle o k u n u ş u
1 bihamdillah oldu tamam
2 hizmetiyle oldu bina ey humam
3. Ömer Ağa kıldı ana ihtimam
4. îşbu köprü
5. Hem diyem hayrat tarihini işbu dem
tahrir kılam
6. Binikiyüz altmışaltı sene şevval vesse­
lam.
O k u n a b i l d i ğ i k a d a r ı y l a k ö p r ü y e ait o l a n
M . 1 8 5 0 tarihli kitabenin inşa veya t a m i r kitabesi
m i o l d u ğ u a n l a ş ı l a m a m ı ş t ı r . C a m i ile kervansaray
h a k k ı n d a bilgi verirken bu eserlerin X I V - X V . yüzyı­
la ait olduklarını belirtmiştik, i k i y a p ı a r a s ı n d a n de­
renin g e ç m e s i sebebiyle, aynı tarihlerde b u y a p ı l a r
a r a s ı n d a bağlantıyı s a ğ l a y a c a k bir k ö p r ü n ü n bulun­
m a s ı gerekir. Kanaatimizce b u g ü n k ü k ö p r ü üzerin­
de yer alan kitabe tamir kitabesi olmalıdır.
ÇEŞME
Halk a r a s ı n d a Yedi Oluklu Ç e ş m e olarak ad­
landırılan eser k ö p r ü n ü n g ü n e y b a t ı tarafında bulun­
m a k t a d ı r .Doğu, batı ve kuzey cepheleri niş şeklinde
d ü z e n l e n e n y a p ı n ı n g ü n e y cephesi duvar içerisinde
kalmıştır (Çizim 7, Resim 16). Eserin i n ş a a s m d a
genelde d e v ş i r m e antik p a r ç a l a r kullanılmıştır.
Ç e ş m e n i n dogu cephesi yuvarlak, kuzey ve
batı cepheleri ise dilimli kemerli birer niş halinde
d ü z e n l e n m i ş t i r . Kuzey cephede t a s ı n k o n u l d u ğ u
k ü ç ü k bir niş daha mevcuttur. Yalak kısmı ç e ş m e ­
n i n etrafının d o l m a s ı sebebiyle zemin seviyesinden
a ş a ğ ı d a kalmış, ç e ş m e y e adını veren yedi adet me­
tal oluk da yalağın zeminine yakın olarak yerleştiril­
miştir.Kübik g ö v d e n i n üst kısmı t a ş t a n profilli sa­
ç a k halinde d ü z e n l e n m i ş , üzeri ise son yıllarda me­
talden g e n i ş saçaklı konik bir külahla ö r t ü l m ü ş t ü r .
Ç e ş m e n i n inşa tarihini g ö s t e r i r herhangi bir
belgeye r a s t l a y a m a d ı k . Yalnız 1 9 9 1 yılındaki a r a ş ­
t ı r m a m ı z sırasında yaşlı köylüler eserin yaklaşık 8 0
senelik o l d u ğ u n u ve orijinalde de k ö p r ü n ü n g ü n e y ­
batı k ö ş e s i n d e , dere y a t a ğ ı n ı n k e n a r ı n d a bulunur­
ken, sel baskınları sebebiyle b u g ü n k ü yerine taşın­
1 dığını ifade etmişlerdir. Yine köylüler ç e ş m e n i n us­
tasının Ö m e r Usta o l d u ğ u n u da belirtmişlerdir.
2
8. R.Hüseyin Ünal, "Osmanlı Öncesi Devirden Yayınlan­
mamış Bir Kaç Han Üzerine Bir İnceleme", A . U .
Edebiyat F a k ü l t e s i A r a ş t ı r m a Dergisi Prof. A . L u ­
4 is Gabriel Ö z e l S a y ı s ı ( 1 9 7 8 ) . s. 4 7 0 ; A l i Baş,
a.g.e., s. 34.
9. Ali Baş, a.g.e., s. 80.
10. Kitabenin okunmasına y a r d ı m a olan sayın Doç. Dr.
Mikail Bayrama teşekkür ederim.
 224 Yrd.Doç.Dr.Ali B A Ş
DEĞERLENDİRME V E S O N U Ç
Anadolu Türk S a n a t ı hakkında çok sayıda
a r a ş h r m a y a p ı l m ı ş o l m a s ı n a ragmen, b u g ü n e ka­
dar a r a ş t ı r ı l m a m ı ş daha bir ç o k y ö r e n i n mevcut o l ­
d u ğ u , y a p ı l a n yeni ç a l ı ş m a l a r sonucu ortaya çık­
m a k t a d ı r . Özellikle köylerimiz bu a ç ı d a n h e n ü z ye­
n i incelenmeye b a ş l a n a n y e r l e ş m e l e r olarak dikka­
t i ç e k m e k t e d i r . B u gibi y ö r e l e r d e y a p ı l a c a k olan
a r a ş t ı r m a l a r sonucunda T ü r k s a n a t ı n a ç o k sayıda
yeni eserin k a z a n d ı r ı l a c a ğ ı kanaatindeyiz. B u dü­
ş ü n c e m i z i destekler mahiyette olan bu ç a l ı ş m a m ı z ­
da, e r k e n tarihli ö r n e k l e r i n mevcut o l d u ğ u İ n a y
K ö y ü n d e k i bazı eserleri incelemeye çalıştık.
İnay K ö y ü Manzumesi başhgı altında incele­
meye çalıştığımız eserlerden sadece k ö p r ü üzerin­
de b i r kitabe b u l u n m a k t a d ı r . Kitabe t a m olarak
o k u n a m a d ı g ı n d a n orijinal m i yoksa tamir kitabesi
m i o l d u ğ u a n l a ş ı l a m a m ı ş t ı r . Daha ö n c e de belirtti­
ğimiz gibi kanaatimizce tamir kitabesi olmalıdır.
Y ö r e d e bir ç o k antik ş e h r i n b u l u n m a s ı ve
incelediğimiz eserlerde ç o k sayıda d e v ş i r m e antik
malzemenin kullanılması, y ö r e n i n antik d ö n e m d e n
itibaren bir y e r l e ş m e yeri olarak g ü n ü m ü z e kadar
•
ÜÖÖi
Com i
n
Cesme
1 Köprü
Çİ2İm_1 İnay Köyü Manzumesi Yerleşme
varlığını s ü r d ü r d ü ğ ü n ü g ö s t e r m e k t e d i r . G ü n ü m ü z d e
Uşak-Izmir demiryolu g ü z e r g â h ı y a k ı n ı n d a bulunan
İnay K ö y ü n ü n tarihi h a k k ı n d a yazılı kaynaklardan
bilgi sahibi o l a m a d ı k . K ö y ü n i ç e r i s i n d e bulunan
kervansaray haricinde de y a k ı n ç e v r e d e bir b a ş k a
kervansaray tespit edemedik. Fakat burada erken
tarihli bir k e r v a n s a r a y ı n b u l u n m a s ı , k ö y ü n bir ker-
vanyolu ü z e r i n d e yer aldırını gösterir. Bilindiği üze­
re U ş a k ve çevresi beyliğin kuruluşu ile birlikte Ger-
m i y a n o g u U a r ı Beyliği t o p r a k l a r ı i ç e r i s i n d e g ö r ü l ­
mektedir.^^ İnay K ö y ü de muhtemelen bu tarihler­
de G e r m i y a n o g u l l a r ı Beyliği e g e m e n l i ğ i n d e k a l m ı ş
olmalıdır. Kervansaray h a k k ı n d a bilgi verirken, ese­
rin XİV-XV. yüzyıl özelliklerini yansıttığını ifade et­
m i ş t i k . K e r v a n s a r a y buradaki eserler a r a s ı n d a en er­
ken tarihli yapı olup, muhtemelen Germiyanogulla-
rı d ö n e m i n e aittir. C a m i de yine erken tarihli eser
olarak dikkati ç e k m e k t e ve t a ş r a eseri o l m a s ı n a
ragmen, özellikle m i m a r i kuruluş b a k ı m ı n d a n T ü r k
s a n a t ı n d a ö n e m l i bir yere sahip b u l u n m a k t a d ı r .
1 1 . M . Çetin Varlık, G c r m i y a n - o ğ u U a r ı Tarihi ( 1 3 0 0 -
1 4 2 9 ) . Ankara 1974, s.143-144.; Yılmaz Öztuna, B ü ­
yük Türliiye Tarihi, C. 2, İstanbul 1983, s. 24.
Kervansaray
Durumu
 INAY K Ö Y Ü MANZUMESI 225

v..

•.i \i '
!
V
:(
ii
/ I !\

i r r r z k z z i r f

0 0.5 1 5 m.

Çizim 2 _ inay Köyü Camii

 Y

\.
o O

Çizim 3. Karabasan Camii (t.Aslanoğlu

-Tl—(-L-

1 : 0 L

I .il tt .

Çlzim 4. Fadıloğlu (Araplar Camii)

11 . A s l a n o ^ J l u 'ndan)
 INAY K Ö Y Ü MANZUMESI 227

[] > ' I ^
•

A
I r I
I I•
L. J

a™
K
/_

Çizim 5. İnoy Köyü Kervansarayı.

Sı
i I A 1
A. Bas
 228 Yrd.Doç.Dr.Ali B A Ş

I I I I
I I I I

5 m.
Çizim 6. İnay Köyü Kervansarayı. A - A Kesiti,
! ! I

A.Baş

İZ

O 05 1 1.5 2 m.

Çizim 7. înay Köyü Çesrne

 INAY K Ö Y Ü MANZUMESI 22%

•j

• V..

R e s i m 2: C a m i n i n k u z e y d o ğ u d a n g ö r ü n ü ş ü .

R e s i m 3: C a m i d e u y g u l a n a n k i r p i
s a ç a k sistemi.
R e s i m 4: C a m i n i n ö r t ü s i s t e m i n i n d ı ş t a n görünüşü.
 INAY KÖYÜ MANZUMESİ 231

• . V •
Resim 5: Son cemaat mahalli.

^ • ^ • ^ • • • • I ^ ^ ^ ^ H Resim 7: Kubbedeki geç devir süslemesi.

Resim 10: Inay Köyü Ulu Camii nde mukarnaslı kavsara.

232 Yrd.Doç.Dr.Ali B A Ş

Resim 14: Köprü.

Resim 16: Çeşme.

 INAY K Ö Y Ü MANZUMESI 233

R e s i m 1: K e r v a n s a r a y d a n c a m i , k ö p r ü ve ç e ş m e n i n g ö r ü n ü ş ü .

i I

W'
7\.

Resim 6: M i h r a p , m i m b e r ve k ü r s ü .
 234 Yrd.Doç.Dr.Ali B A Ş

kit
Resim 8: Tire Süratli Mehmet Paşa Camii
(1. Aslanoğlu'ndan).

Resim 9: Tire Fadılo^u CamU (I. Aslanoglu'ndan).

 INAY KÖYÜ MANZUMESİ 235

Resim 11: Kervansarayın giriş cephesi.

Resim 12: Kervansarayın içten görünüşü.

236 Yrd.Doç.Dr.Ali B A Ş

• m
• I
i
Resim 13: Kervansarayda dama çıkış
merdiveni.

Resim 15: Köprüde yer alan kitabe.

 B İ L İ M
'W İP i atay iline bağlı bir ilçe merkezi olan Be-
1 ^ len, A m a n o s D a ğ l a r ı n ı n tek geçit verdiği
JL JL: iki tepe a r a s ı n d a , 6 4 0 m . yükseklikte, ge-
3 çidin denize bakan a ğ z ı n d a k u r u l m u ş bir
yerleşmedir.
A n a d o l u ve A v r u p a ' y ı , O r t a d o ğ u ve Mısır'a
b a ğ l a y a n ve Güiek B o ğ a z ı ile birlikte iki ö n e m l i ge­
çitten biri olan Belen, a y n ı zamanda D o g u A k d e ­
niz ile Suriye a r a s ı n d a irtibatı s a ğ l a y a n stratejik ko­
n u m u nedeniyle tarih boyunca ö n e m i n i hep koru­
muştur (Lev.l).
Belen'in ö n e m i , bir taraftan D o ğ u Akdeniz
( İ s k e n d e r u n Körfezi), d i ğ e r taraftan A m i k O v a s ı
a r a s ı n d a , sahilden h e m e n içeride sarp bir duvar gi­
b i denize paralel y ü k s e l e r e k G ü n e y A n a d o l u ile
Kuzey Suriye a r a s ı n d a ulaşım b a k ı m ı n d a n ciddi bir
engel teşkil eden A m a n o s D a ğ l a n ' n ı n ekseni, Be­
len'de ortalama 7 0 0 m.ye kadar alçaldıgı için,
Anadolu'yu katederek G ü l e k B o ğ a z ı ' n d a n Ç u k u r ­
ova'ya inen ve sonra deniz kıyısını izleyensk isken­
derun'a kadar gelen yolun, yüksek d a ğ l a n aşıp Suri­
ye, Mezopotamya ve Hicaz istikâmetine d o ğ r u iler­
lemesi m ü m k ü n olmaktadır. Bundan dolayıdır k i ,
g e ç i d e Antik ç a ğ l a r d a neden "Suriı^e Kapısı" (Por-
tae Syriae) veya "Amanos Kapısı" (Portae A m a n i
Mantis) adlarının verildiği kolayca anlaşılmakladır.'^
Araba yoluna elverişli tek g e ç i d i o l u ş t u r a n
Belen, b u nedenle t a r i h boyunca B ü y ü k İ s k e n ­
der'den, Sultan 1.Selim ve Mısır Valisi Kavala'lı ib­
r a h i m P a ş a k o m u t a s ı n d a k i o r d u l a r ı n , ticaret ker­
v a n l a r ı n ı n , hıristiyan ve m ü s l ü m a n h a c ı l a r ı n , sey­
y a h l a r ı n ve ulakların geçtiği son derece d o ğ a l ve
tarihi bir y o l (lev. 1,9) ü z e r i n d e karşımıza ç ı k m a k t a ­
dır. Geçit ve y e r l e ş i m yeri d ü n o l d u ğ u gibi b u g ü n
de, uluslararası bir y o l ü z e r i n d e geçit yeri olmakla
h â l â eski ö n e m i n i k o r u m a k t a d ı r .
B u özelliğinin ö t e s i n d e Belen, denizden 12-
15 k m . sonra 6 0 0 - 1 7 5 0 m.ye u l a ş a n o r m a n ve
Fatih MUDERRISOGLU
b i t k i ö r t ü s ü y l e kaplı d a ğ ve tepeleriyle de t a n ı n ­
mıştır. Ü s t ü s t e inşa edilen beyaz b a d a n a l ı yayla
evleriyle kabaca Akdeniz mimarisini y a n s ı t a n Be­
len ve çevresi, bir zamanlar Halep ve A n t a k y a ' n ı n
yaylası olarak da ü n y a p m ı ş t ı r . G ü n ü m ü z d e ise
özellikle S o ğ u k o l u k Yaylası ile iskenderun'un sayfi­
yesi ve dinlenme yeri olarak tercih edilmektedir.^
Belen'in k o n u m u n d a n sonra tarihî gelişi­
m i n i inceleyecek olursak. D o ğ u Akdeniz'i Kuzey
Suriye'ye b a ğ l a y a n A m a n o s D a ğ l a r ı ü z e r i n d e k i
Belen, bu özelliği ile A n t i k ç a ğ l a r d a n g ü n ü m ü z e
kadar, her d ö n e m d e ö n e m i n i k o r u y a n bir mevki
olmuştur.
A n t i k d ö n e m d e "Suriye Kapısı", "Ama­
nos Kapısı"; O r t a ç a ğ d a "Pagrae"; A r a p kaynak­
larında "Bağras" ve zaman zaman"Bab-ı
İskenderun", "Mazik Bağras" gibi adlarla a n ı l a n
geçidin,^ Belen y e r l e ş i m i n i n kurulmasıyla birlikte,
b i r k a ç k m . u z u n l u ğ u n d a devam eden b o ğ a z ı n de­
nize bakan ucuna "Beleri'; A m i k O v a s ı ' n a d o ğ r u
o l a n d o ğ u t a r a f ı n a ise "Bağras" a d ı verilmiştir.
G ü n ü m ü z d e kullanılan Belen B o ğ a z ı ve geçidi adı
ise Belen k a s a b a s ı n ı n son yüzyıllardaki gelişimi ne­
deniyle kazandığı ö n e m i n bir sonucudur.
O s m a n l ı D ö n e m i ö n c e s i n e ait kalıcı m a d d î
bir ize rastlanmayan Belen'in k u r u l u ş u , tarihi bel­
geler d o ğ r u l t u s u n d a Sultan İ . S ü l e y m a n z a m a n ı n a
r a s t l a m a k t a d ı r . XVI.yüzyıldan ö n c e d e bir geçit yeri
olarak ö n e m i daima vurgulanan Belen, bu ad yeri­
ne tarihi yolun Antakya'ya d o ğ r u b i r k a ç k m . ileri­
sinde, b o ğ a z ı n d o ğ u ucundaki "Pagrae" (Bağrâs)
adıyla- t a n ı n ı y o r d u .
1. B . I i i r k o t , "Belen", İslâm Ansiklopedisi, 2 (1949),
s.47a
2. O.Yayan, "Tabiî Güzellii^leriyle Belen", Hatay,
2 (1986), S.20.
3. B.Darkot, a.g.mad. s, 473-74; P.J.Parry, "Baylan
(Belen)", Encyclopedia of İslam, 1(1960), s. 1134.
 238 Fatih M Ü D E R R I S O Ğ L U

K u n ı l u ş u A n t i k d ö n e m e kadar i n e n ve ka- mevki, Ortaçağda Haçlılar döneminde ikinci kez ö n e m

lesiyle b i l i n e n B a ğ r a s , stratejik ö n e m i n e d e n i y l e kazanmıştır. Osmanlılar zamanında ise yanına bir k ö y
kurularak yeniden değerlendirilen belde, yaygın olarak
O s m a n l ı d ö n e m i n d e de y e r l e ş i m e sahne o l m u ş t u r .
"Bakras" adıyla tanınmıştır. Günümüzde kale, ana yol
B u yer, g e r e k t a r i h i belgelerde, gerekse seyahat: güzergâhından 4 km. içeride kaldığı gibi bakımsızlıktan
n a m e l e r d e bazen B e l e n ile k a r ı ş t ı r ı l m ı ş , bazen de dolayı da harap olmuştur. Çevresindeki Osmanlı yerle­
şimi ise bugün Ötençay adıyla önemsiz bir köy haline
ikisi a y n ı y e r l e ş i m gibi d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r . Günümüzde
dönüşmüştür. Bakras, eskiden tarihi yol üzerinden 1.5
yol ş e b e k e s i n i n g ü z e r g â h degiştirmesiyle önemini saat uzaklıktaki Belen'e bugün modern yol güzergâhı
y i t i r e n m e v k i , Ö t e n ç a y adıyla t a n ı n a n bir k ö y yer­ (Top Boğazı) yoluyla 14 km. uzaklıktadır. Daha geniş
leşimine dönüşmüştür."* bilgi için bkz. P.Jacquot, Antioche. Centre de T o u -
r i s m c , Beyrouth, 1 9 3 1 , C . I I , s. 194-98; R. Hart-
B e n z e r ş e k i l d e , Bagras'dan d o ğ u y a doğru mann, " B a ğ r a s , Bagras", İ s l a m A n s i k l o p e d i s i ,
ilerlerken t a r i h i y o l u n H a l e p ile Ş a m güzergâh- 2(1949), s. 2 1 6 ; M.Wiener, B u r g e n d e r Krazritte
München-Berlin 1 9 6 6 , s. 5 0 ; Evliya Ç e l e b i ,
l a n n a a y n l d ı g ı k o n u m a y a k ı n yerde, derbent y e r i S e y a h a t n a m e . I (Hatay -Suriye-LUbnan-Filistin)
olarak s e ç i l e n ve y a y g ı n adıyla "Karamort" olarak ( Ç e v . ( . P a r m a k s u o â l u ) , Ankara 1982, s. 16; C Or-
bilinen m e v k i de, a y n ı c o ğ r a f i b ö l g e d e ve y o l ü z e ­ honlu, O s m a n l ı I m p a r a t o r l u ğ u ' n d a Derbent T e ş -
kUatı. istanbul 1990, s. 2 8 , 7 3 , 76, 103, 1 2 0 - 2 1 ,
rinde yer alan b i r b a ş k a menzil y e r l e ş m e s i d i r . ^
133; Y.Halaçoğlu, "Bağras", T ü r k i y e Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, 4(1991), s. 403-4.
C o ğ r a f i k o n u m ile t a r i h î g e l i ş i m a r a s ı n d a k i
b a ğ l a n t ı y a d e ğ i n d i k t e n sonra, b ö l g e n i n tarihçesini 5. Arşiv belgelerinde ve seyahatnamelerde adına sıkça
k ı s a c a ö z e t l e y e c e k olursak ş u n l a r ı söyleyebiliriz. rastlanılan ve "Kara-Mort", "Karamort" Oe "Karamurt"
vb. gibi adlarla tanınan menzil yeri ve derbendi, günü­
B e l e n ve civarı Suriye ile b i r l i k t e , V l l . y ü z ­ müzde Antakya-Adana/ Gaziantep yol ayrımına, yani
yılda İ s l â m , X.yQzyil o r t a l a r ı n d a Bizans, XI.yüzyıl Top Boğazı adıyla bilinen mevkiye gelmeden ö n c e 29.
s o n u n d a n itibaren de bir s ü r e H a ç l ı h a k i m i y e t i n e km. dedir. Anayoldan batıya doğru ayrılan şoseden iler­
lediğimizde 1 km. içeride yer alan Karamort derbendi
g i r m i ş t i r . X I I I . yüzyılın ikinci y a r ı s ı n d a n sonra, Mı­
harabeleri, Bakras Kalesine ve Belen'e gideri tarihi yol
sır M e m l ü k l ü l e r i n i n eline g e ç e n ve 1 5 1 6 Mercida- üzerindedir. Karamort mevki ile burada inşa edilen Ha­
bık S a v a ş ı ile O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n a katılan Belen, san Paşa Külliyesi'nin genel özellikleri şöyledir: Tarihi
A b b a s i l e r i n Bizans'a k a r ş ı o l a n A v â s ı m (sınır b ö l ­ yolun Adana-Antakya güzergâhında, Payas, Belen,
Bakras'dan sonraki durak yeri olarak seçilen Karamort,
gesi) i ç i n d e yer aldığı z a m a n "Maziku Bagras" ve
yolu kullanan hacı, seyyah, tüccar, asker ve ulakların
"Bab'i iskenderun" adlarıyla tanınmaktaydı.*^ emniyeti için imar edilmiştir. Mekke, Medine, Halep,
Ş a m ve Mısır taraflanna giden yolların en önemli kav­
Ortaçağ kaynaklarında adı g e ç m e y e n Be­
şak noktalarından birisi olan bu yere, Sultan 111. Ahmed
len'in, Sultan I . S ü l e y m a n (1520-66) z a m a n ı n d a bir (1703-30) zamanında, sadrazamlık yapmış Mısır Valisi
y e r l e ş i m olarak d e ğ e r i e n d i r i l i p k u r u l d u ğ u n a dair bil­ Hasan Paşa (1703-4) tarafından akarsu kenarına cami,
giler s ö z k o n u s u d u r . XVII.yüzyılda y a ş a y a n ve Mü- han, imaret ve tabhane vb. yapılardan oluşan büyük bir
külliye inşa ettirilmiştir. Bir derbent külliyesi şeklinde ta­
n e c c i m b a ş ı D e r v i ş A h m e d Dede olarak t a n ı n a n ta­
sarlanan Karamort, vakfiyesinden de anlaşılacağı üzere
rih y a z a r ı n a g ö r e , B e l e n ' i n k u r u l u ş ö y k ü s ü şöyledir.^ çevresinde yaşayanların her türlü ihtiyacını temin eden
Yavuz Selime halef olmuş Süle\^man Ka­ bir yerleşim haline dönüşmüştür. İskân politikası gereği
nuni zamanında Antakya civarında bir /cöy in­ konar-göçer oymak mensuplarının yerleştirildiği Kara­
mort halkı vergiden de muaf tutulmuştur. XfX. yüzyılın
şa edilerek burada bir mescid, bir hamam ve
başında harap olduğunu bildiğimiz yerleşimden günü­
bir han yaptırıldı. Bundan başka bu köyde otu­ müze J. Sauvaget'in 1930'larda çizimini yaptığı hana
ranlardan tekâlifi h a r b i y e de kaldırıldı. oit bazı duvarlar ile temel kalıntıları ulaşmıştır. Ayrıca
etrafta gelişmiş su sistemine işaret eden olasılıkla çeş­
B i r b a ş k a belgede ise ilk i s k â n ı n kurulması me ve hamama ait olabilecek künklere rastlanır. Nisan
ş ö y l e gelişmiştir: 1990 yılında yaptığımız araştırma gezisi sırasında ince­
leme fırsatını bulduğumuz Karamort için şu yayınlara
1320 H . / 1 9 0 2 - 1 9 0 3 M . tarihli Halep V i ­ bakılabilir. R.Pococko, A D e s c r i p t o n of the E a s t
and S o m e O t h e r Countries, London 1743, C.II,
layeti Salnamesi'ne g ö r e , 1 5 5 2 yılında, H a l e p ile
S . 1 7 3 ; P.Jacquot, a.g.e., C.II, s.197-98; P. J. Sauva-
İ s k e n d e r u n a r a s ı n d a y e n i bir y o l g ü z e r g â h ı a r a n ı r ­ get, "Lcs Caravanserails Syriens de Hadjdj de Constan­
ken, şimdiki kasabanın bulunduğu yere, 960 tinople", A r s I s l a m i c a , 4(1937), s . 1 0 2 , 1 0 4 , 1 0 8 ;
H . / 1 5 5 3 M . yılında Sultan l . S ü l e y m a n tarafından H . Ş a h i n , K a r a m o r t Hani; Istanbul Üniversitesi Ya­
c a m i , h a m a m ve h a n y a p t ı r ı l m ı ş ve buraya 250 yımlanmamış Lisans Tezi, istanbul 1 9 7 1 ; l.Ateş, "Ha­
san P a ş a n ı n Hatay Karamurt'taki Vakıf ve Vakfiyesi",
d e r b e n t c i y e r l e ş t i r i l e r e k "Derbend-i Cebet-i Bar-
Vakıflar Dergisi, 16(1982), s.5-26; N.Göyünç, "Ka­
kesma İskenderun", ya da diğer adıyla "Der­ ramort Külliyesi", V l l l . Türk T a r i h Kongresine S u ­
bend-i Cebel-i Bakrâs ma'a İskenderun" denmiş­ nulan Büdiri, Ankara 1983, C.IIl, s.1651-55; C.Or-
tir. Ö n e m l i bir g e ç i t ve derbent y e r i olarak belirle­ honlu, a.g.e., s . l l , 28-29, 106, 125,133; Y.Hala­
çoğlu, X V I I I . Y ü z y ı l d a O s m a n l ı I m p a r a t o r l u ­
nen B e l e n , y a p ı l a n b u sosyal tesisler ve halkının
ğ u ' n d a İ s k â n Siyaseti ve A ş i r e t l e r i n Yerleştiril­
vergilerden muaf t u t u l m a s ı sayesinde h e m e n yakı­ mesi, Ankara 1 9 9 1 , s.52,56,72,84,95.
n ı n d a k i eski b i r y e r l e ş i m m e r k e z i o l a n Bagras'a
6. B.Darkot, a.g.mad., s.473; V.J.Parry, a.g.mad.,
r a g m e n kısa zamanda gelişmiştir (lev.2-4).
s. 1 1 3 4 ; Y.Halaçoğlu, "Belen", T ü r k i y e Diyanet
Vakfı i s l â m Ansiklopedisi, 4(1992), s . 4 0 3 4 .
4. Tarihi kaynal<lardo ve seyahatnamelerde adına olduk­
ça sık rastlanılan, bazen Belen ile de karıştırılan Bag- 7. Müneccinıbaşı Derviş Ahmed, M ü n e c c i m b a ş ı T a r i h i
ras'ın kuruluşu Antik d ö n e m d e inşa edilen bir kaley­ ( C â m i ' ü d D ü v e l , S a h a i f ' ü l a h b â r fî v e k a y î ' ü l
le bağlantılıdır. "Pagrai", "Pagras" adlarıyla tanınan A'sâr) İstanbul 1868, C.llI, s.471.
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N
B i r k a ç yıl sonra iskân politikası g e r e ğ i 6 5
aile daha buraya getirilmiş, etrafta bir saatlik me­
safede b u l u n a n t o p r a k l a r , m i r i y e ait o l m a k ve
ö ş ü r d e n muaf tutulmak kaydıyla y e r l e ş e n l e r e d a ğ ı ­
tılarak buraya "ayn al-tell ve mezraası" (tepecik
tımarı) adı verilmiş ve a d ı g e ç e n vakıf k a s a b a n ı n
mahkeme-i şer'iye siciline k a y d o l u n m u ş t u r . ^ Y i n e
aynı belgeden ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e , 1183
H . / 1 7 7 0 M . yılında A d a n a S a n c a ğ ı Beyi A b d u r ­
rahman P a ş a t a r a f ı n d a n Belen'e y e n i nüfus iskân
ettirilmiş, b ö y l e c e k a s a b a n ı n biraz daha g e l i ş e r e k
a d ı n ı n "Be{;lan" olarak t a n ı n m a s ı sağlanmıştır.
S o n r a d a n r e s m î k a y ı t l a r a "Bey/on" olarak
g e ç m e k l e birlikte, y e r l e ş i m i n b u g ü n o l d u ğ u gibi
"Belen" adıyla t a n ı n m a s ı , X V I . yüzyıldaki O s m a n l ı
yerleşimiyle başlamalıdır. N i t e k i m , 1 0 5 8 H . / 1 6 4 8
M . yılında Belen'den g e ç e n Evliya Ç e l e b i , yerle­
şim için Belen adını kullanmakta ve bu adın etimo­
lojisi h a k k ı n d a da bilgi vennektedir.^
Dolayısıyla kaynaklarda
"Beylân", "Bay/dn", "Bilân", "Bakrasbeli"
yer yer k a r ı ş t ı r ı l m a s ı n d a n d o l a y ı "Bakras"
t a n ı n a n m e v k i n i n X V I . yüzyılda derbent ş e k l i n d e
k u r u l d u ğ u ve zamanla da bir y e r l e ş i m haline d ö ­
n ü ş t ü ğ ü a n l a ş ı l m a k t a d ı r . K u r u l u ş a ş a m a s ı n d a , yolu
kullananlar için K a n u n î Sultan S ü l e y m a n tarafın­
dan k ü ç ü k bir külliye inşa edilerek eski deyimiyle
ş e n l e n d i r i l e n Belen, Evliya Çelebi'nin ifadesine g ö ­
re, bir yüzyıl'sonra ş e h i r haline d ö n ü ş m ü ş t ü r .
Belen'in idari y a p ı s ı n a gelince; ö n c e
1516'da O s m a n l ı hakimiyetiyle o l u ş t u r u l a n H a l e p
Eyaleti'ne bağlı bir kadılık (kaza) merkezi iken, da­
ha sonra XVI1II. yüzyılda bir ara Adana Vilayeti'ne
b a ğ l a n m ı ş , yüzyılın sonunda ise tekrar H a l e p Vila­
yeti Payas S a n c a ğ ı içerisinde bir kaza merkezi o l -
muştur.-^^ 1 9 0 7 ' d e ise a r ş i v malzemesine g ö r e
H a l e p Eyaleti H a l e p SancaQi'nda kaza m e r k e z i
olarak belirlenmiştir.
Belen'in O s m a n l ı d ö n e m i içindeki tarihî ge­
lişimi arşiv malzemesi ve seyahatnameler aracılı­
ğıyla da izlenebilir. Özellikle XVIIII.yüzyıla ait se­
y a h a t n a m e l e r d e , y e r l e ş i m i n s o s y o - e k o n o m i k ve
kültürel y a p ı s ı n a ait değerli bilgilere rastlanılır.
Arşiv malzemelerine g ö r e , ö n e m l i bir geçit
yeri o l m a s ı n d a n dolayı derbent ve menzil yeri seçi­
len B e l e n , ü z e r i n d e yer a l d ı ğ ı A d a n a - H a l e p
g ü z e r g â h ı n d a (lev. 2), bir ö n c e k i menzil Payas'a 7-
9, sonraki menziller Bakras'a 3, Antakya'ya ise 8-
9 saat uzaklıkta i d i . Istanbul-Belen a r a s ı da 2 1 7
saat olarak h e s a p l a n m ı ş t ı . ' ^
1 9 1 8 - 3 8 yılları a r a s ı n d a , F r a n s ı z m a n d a s ı
a l t ı n d a k i H a t a y C u m h u r i y e t i ' n i n iskenderun San­
c a ğ ı içinde yer alan Belen, 1 9 3 9 yılında H a t a y ' ı n
Anavatan'a katılmasıyla Hatay İli İ s k e n d e r u n İlçesi­
n i n bir nahiyesi o l m u ş t u r . 1990'da ilçe m e r k e z i
k o n u m u n a yükseltilen Belen, g e ç m i ş t e k i ö n e m i n i
b u g ü n de devam ettirmektedir.
239
Y E R L E Ş İ M V E K Ü L L İ Y E İLE I L G İ L Î
BELGELER-YAYINLAR:
1 . K i t a b e : H a n , c a m i ve h a m a m d a n o l u ­
ş a n Belen Külliyesi'nin her y a p ı s ı n d a inşa kitabesi
g ö z e ç a r p a r . H a n d a n b a ş l a m a k ü z e r e ilgili kitabe­
lerin orijinal yazımları, t r a n s k r i p s i y o n l a r ı ve T ü r k ­
çeleri şöyledir.
Han Kitabesi: Taçkapı üzerinde üstüste
yerleştirilmiş iki p a r ç a d a n o l u ş a n , d ö r t satırlık sü­
lüs yazıyla yazılmış kitabe (lev. 19) ile ilgili bilgiler
şunlardır.'^
^üu-ı f^-i\ o i ^ ı ö'^'-^ r^^' <>*'-^' r"-
^j, ^ f - V l östîL- ^J^l ^ i^l ^ 1
U^U Js. 'j^-'
"Beleri',
veya
adıyla 8. B.Darkot, a.g.mad., s.474; V.J.Parry, a.g.mad.,
S.1134.
9. Yarleşimin Türk d ö n e m i n d e aldığı Belen isminin
menşeî konusunda B.Darkot çeşitli görüşleri tartışmak­
tadır. Yazara göre Osmanlı kaynaklarında bu ad, mev­
kinin topoğrafik şartlarıyla açıklanmaktadır. Örneğin
Evliya Çelebi seyahatnamesinde Belen'den sözederken,
'Türkmenler kendi dillerinde yokuş olan her yere Belen
derler' demektedir. Halep Vilayeti salnamelerinin birin­
de 'Beylan', yüksek dağ üzerinde bulunan ve iki dağı
birbirinden ayıran yol a n l a m ı n d a kullanılan bayi
(bil)'dan geldiği kabul edilir ve 'iki dağın arasını bir bey­
lan böler' şeklinde kullanılır. Araştırmacı B. Darkot'a
göre, 'Boğaz ve tepe' anlamına gelen Türkçe Bel veya
Beyi kelimesinden türetilen 'Belen' kelimesinin sonra­
dan 'Beylan' şeklinde Arapçalaştırılmış olması müm­
kündür. Belen kelimesinin sözlük karşılıkları ise şöyle­
dir: 'Çağatay Türkçesinde bir vadiden diğerine giden
geçit manasını taşır. Kelimenin aslı Bel'dir. Ç a ğ a t a y
Türkçesinde bir şeyin ortası ve dar yeri manalarını içe­
rir'; 'Üzerinden yol, tepe geçen yer demektir'; 'Dağ sırt-
lannda geçit veren çukur yerdir'; 'derbend, geçit mana­
sında kullanılacağı gibi, esas manasının yüksek ve dik
bir bayır üzerinden geçen tepedir'.
10. T.Baykara, Anadolu'nun Tarihi C o ğ r a f y a s ı n a G i ­
riş. I . Anadolu'nun İdarî T a k s i m a t ı , Ankara 1988,
s. 197, 218, 3242.
11. Y.Halaçoğlu, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a Menzil
T e ş k i l a t ı ve Y o l S i s t e m i , 1st. Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayımlanmamş Doktora Tezi, İstanbul 1982.
12. Bir kısmı ters çevrilmiş ve kırık vaziyetteki kitabenin
okunması sorun yaratmaktadır. Bu nedenle yayınlarda
farklı içerik ve tarihle karşılaşılır. Örneğin J.Ötter, Vo­
yage en Turquic et en Perse,Paris 1748, C.I, s.78'
de 959 H . / 1 5 5 1 - 5 2 M . tarihini, J. Sawaget, a.g.m.,
s . l 0 1 , 1 0 4 ' d e 957 H . / 1 5 5 0 M . yılmı ve kitabenin
transkripsiyonunu,G.Cantay (Güreşsever), Anadolu'da
O s m a n l ı K e r v a n s a r a y l a r ı n ı n G e l i ş i m i , İstanbul
Üniversitesi Y a y ı m l a n m a m ı ş Doktora Tezi, İstanbul
1974, s.88'de ise eksik bir şekilde kitabenin Türkçesini
vermektedir. Tarafımızdan fotoğraf ve dialan çekilen ki­
tabe, yeniden ele alınmış orijinal yazımı, transkiripsiyo-
nu ve Türkçesi Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakülte­
si Tarih Böl. Araştırma Görevlileri Dr.Fahri Ü N A T ile
Hulusi LEKESİZ tarafından kaleme alınmıştır.
 240
Transkripsii/onu:
1) B i s m i l l â h i r r a h m â n i r r â h i m h â z e l ' - h â n ' ü l -
muazzam es-sultanü'l-A'zam e l - h â k â n ' - ü l - m u a z z a m
ziUullahi fi'l-arz sultân-ı s e l â t î n u ' l - ü m e m seyyid-i
s e l â t î n ' i l - a r a b i ve'l-acem n â s i r ü ' l - h a r e m e y n n i ' s -
şerîfeyn.
2) S u l t â n S ü l e y m a n H â n Ibn S u l t â n Selim
Ş â h h a l l a d a l l a h ü m ü l k e h û ve s a l t a n a t e h û bi-tarîhi
şehr-i ş â b â n i ' l - m u a z z a m fî seneti s e b ' î n ve h a m s î n
ve tis'a mie el-hicreti'n-Nebeviyye alâ s â h i b i h â ef-
dalü's-Salât-ı ve's- s e l â m .
Türkçesi:
Bismillâhirrahmânirrâhim. Bu büyük hanı
en b ü y ü k sultan en azametli hakan Allah'ın yeryü­
zündeki gölgesi insanların sultanlarının sultanı,
A r a p ve A c e m s u l t a n l a r ı n ı n efendisi M e k k e ve
Medine'nin y a r d ı m c ı s ı Sultan Selim Ş a h oğlu Sul­
tan S ü l e y m a n H a n - A l l a h h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı ve salta­
n a t ı n ı d a i m kılsın-salat ve s e l a m ı n ı n en faziletlisi­
n i n ü z e r i n d e o l d u ğ u N e b i n i n (peygamber) hicret
yılı itibariyle 9 5 7 senesinin Ş a b a n - ı muazzam
ayında yapılması (emretti?) Ş a b a n 9 5 7 / A g u s -
tos-Eylül 1 5 5 0 .
Cami Kitabesi: C a m i d e , kuzey b ö l ü m ­
den ibadet m e k â n ı n a girişi s a ğ l a y a n k a p ı n ı n ü z e ­
rinde yer alan kitabe (lev. 23), üç satır halinde sü­
lüs yazıyla yazılmıştır. K i t a b e n i n orijinal y a z ı m ı ,
transkripsiyonu ve T ü r k ç e s i şöyledir.-^'^
cUL ^ \ ol^U. j |Jü^-Vl o l ^ l -^M^ |^-U-IIİ»^U^ ^ 1
4/1 1 ^ o^kLJl ^ 1 0^ öM- ü " ^ ! r^'
\\^
Transkripsiı^onu:
1) Emera bî i m a r i h a z e ' l - c â m i ' ü l - m ü b a r e k
es-sultânü'l- A'zam ve h â k â n ' ü l .
2) Muazzam mâliki m u l û k û ' l - ü m e m es-Sul-
tan S ü l e y m a n H â n ibnü's-Sultân Selim H â n halle-
dallahü m ü l k e h ü . . . 9 1 7 ( 9 1 6 ) ? / 1 5 1 0 - 1 1 ?
Türkçesi:
B u m ü b a r e k c a m i n i n y a p ı l m a s ı n ı en b ü y ü k
sultan ve h a ş m e t l i hakan i n s a n l a r ı n ve p a d i ş a h l a ­
rın p a d i ş a h ı Sultan Selim H a n oğlu Sultan Süley-
man-Allah h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı daim etsin-emretti.
Tarih 9 1 6 - 9 1 7 9 / 1 5 1 0 - 1 1 ?
Hamam Kitabesi: H a m a m ı n giriş k a p ı ­
sının ü z e r i n d e yar alan kitabe (lev.28), iki satır ha­
linde sülüs yazıyla y a z ı l m ı ş o l u p orijial y a z ı m ı ,
transkiripsiyonu ve T ü r k ç e s i şöyledir.
^UJ- jlkLJI ı ^ V l OİJU-IJ ^ V İ olkLJI ^UtİJ>jUv ^ 1
Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L U
Transkihpsı\;onu:
1) E m e r a b i i m â r i h â z e ' l - h a m a m es-
Sultânü'l-A'zam ve'l-hakânü'l-efham es-Sultan.
2) S ü l e y m a n H â n ibn es-Sultan Selim H â n
e b b e d a l l a h ü m ü l k e h û b î - t â r î h - i li seneti s e b ' î n ve
tis'a mie.
970/1562
Türkçesi:
En b ü y ü k Sultan ve ulu H a k a n Selim H a n
oğlu Sultan S ü l e y m a n H a n - A l l a h o n u n m ü l k ü n ü ,
h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı daim etsin- B u h a m a m ı n y a p ı l m a ­
sını emretti.
970/1562
Her üç kitabe metninden anlaşılacağı ü z e r e ,
a r a l a r ı n d a kısa zaman farkı da olsa, yapıların bani­
sinin K a n u n î Sultan S ü l e y m a n o l d u ğ u g ö z l e m l e n ­
mektedir.
2 . V a k f i y e ve D i ğ e r B e l g e l e r : K a n u n î ' n i n
bilinen d ö r t vakfiyesinde, Belen'deki eserlerle ilgili
bilgiye rastlanmaz.
Belen menzil külliyesinin adı risaleler içinde
sadece Tuhfet-ül Mi'marin'de g e ç e r . B u kayıtta;
Halep yolunda Cebel-i Barkesma Der-
bendi'nde inşa edilen kervansara]^ ve tekke
(Kanunî Sultan Süle}^man Kervansarayı) ibare­
sine rastlanır.
Belen ile ilgili d i ğ e r arşiv malzemesini ise
B a ş b a k a n l ı k Arşivi'ndeki defterler, hac rehberieri
ve salnameler oluşturur.
M ü h i m m e Deftederi içinde yer alan ve Ra­
^ mazan 9 8 4 H . / K a s ı m 1 5 7 6 M . tarihinde Uzeyr
S a n c a ğ ı Beyi'ne yollanan bir h ü k ü m d e , malzeme
alımı nedeniyle külliyenin cami ve imaretinin (?)
adı g e ç m e k t e d i r . B u kayıtta, y e r l e ş i m d e n Bakras,
13. Tarih kısmı ol<unamayan l<itabe, bazı araştırmacı ve
seyyahlar örneğin J.Otter, a.g.e., C.I, s.78; J.Sauva-
get, a.g.m, s. 104; G.Goodwin, A History of Otto­
man Architecture, London 1 9 7 1 , s.300 tarafından
II. Selim zamanında, bizzat sultan eliyle yaptırıldığı ifa­
de edilir. Oysa, gerek 1320 H . / 1 9 0 2 - 3 M . tarihli sal­
nameden, gerekse yeniden yapılan kitabe çevirisinden
anlaşılacağı üzere cami, Kanunî Sultan Süleyman tara­
fından yaptırılmıştır. Caminin II. Selim ile bağlantısı ise
belki onarımla ilgisi olabilir. Ayrıca seyahatnamelerin
bazısındaki bilgilerde Kanunî d ö n e m i n e işaret eder.
S.Yerasimos, L e s Voyageurs D a n s L'Empire Otto­
man (XIV«-XVI« sicclcs), Ankara 1991, s.65. Kita­
benin orijinal yazımı, transkripsiyon ve Türkçesi Araş
Grv.Dr.Fahri ÜNAT ile Araş.Grv.Hulusi LEKESİZ tara­
fından kaleme alınmıştır.
14. Kitabenin orijinal yazımı, transkripsiyonu ve Türkçesi
Araş. Grv. Fahri ÜNAT ile Araş.Grv.Hulusi LEKESİZ
tarafından yapılmıştır.
15. Kanunî Sultan Süleyman'ın vakfiyeleriyle ilgili genel bir •
bilgi için bkz. l.Ateş, K a n u n î ' n i n S u Vakfiyesi, A n "
kara 1987, s, 5-7.
16. A.Kuran, Mimar S i n a n , istanbul 1986, s.250, 264;
Z.Sönmez, Mimar S i n a n ile İlgili Tarihi Yazmalar-
Belgeler, İstanbul 1988, s.94. . ' .
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N
külliyeden ise Sultan S ü l e y m a n ibaresiyle sözedil-
mektedir.^^ '
Y i n e a y n ı t ü r e giren defterlerden bir d i ğ e ­
rinde, Bakras K a d ı s ı n a yollanan 9 8 5 H . / 1 5 7 7 M .
tarihli h ü k ü m d e , menzil beygirlerinin iskenderun
P ı n a r ı n d a iskân edilmesi istenilmektedir.^® .
M ü h i m m e Defterlerinden bir b a ş k a s ı n d a ,
y e r l e ş i m d e n "Cebel-i Bakras" k ü l l i y e d e n ise
"Han-i Cedit" diye s ö z e d î l h ı e k t e d i r . ^ ^
B a ş b a k a n l ı k .Arşivi içindeki Menzil Defterle­
rinde de Belen ile ilgili çeşitli ifadelere rastlanılır.
M a l i y e d e n M ü d e v v e r Defterleri o l u ş t u r a n
Menzil Defterlerinden birinde, Belen'den, Sultan
S ü l e y m a n ' ı n sebil biriaları için y a p t ı r d ı ğ ı han ve
imaret vakfı ifadesiyl.e s ö z edilmekte ve y e r l e ş i m
için tehlikeli derbent ve sebil b i n a l a r ı n ı n g ü z e r g â h ı
ifadesi kullanılmaktadır.^^ A y r ı c a bu defterde, ka­
saba h a l k ı n ı n ulaklar için k e n d i m a l l a r ı n d a n 2 0
adet menzil beygiri b e s l e d i ğ i , A n t a k y a ile Payas
a r a s ı n d a k i derbent ve menzil hizmetlerini g ö r m e k ­
le y ü k ü m l ü oldukları belirtilmekte, bu hizmete kar­
şılık da avarız-ı divaniyye ve tekalif-i ö r f i y y e ' d e n
muaf tutuldukları ifade edilmektedir.
B u b a ğ l a m d a arşiv malzemesi kullanan
a r a ş t ı r m a c ı C. O r h o n l u , 9 5 7 H . / 1 5 5 0 M . tarihli
kitabeye sahip han ile cami ve h a m a m ı n K a n u n î
Sultan S ü l e y m a n t a r a f ı n d a n yaptırıldığını, Belen
Mütevellisinin İ s k e n d e r u n ' d a n A n t a k y a y a k ı n l a r ı n ­
daki H a n - ı Cedid'e kadar olan yerlerin m u h a f a z a s ı
ve e m n i y e t i n i t e m i n etmekle y ü k ü m l ü o l d u ğ u n u
belirtmektedir.^^
1 0 8 9 H . / 1 6 7 8 M . yılma ait bir belgede ise
Bagras (Belen) menziline k a s a b a n ı n m ü s l ü m a n
ahalisinden 3 3 , z ı m m î (islam devleti t a b a s ı n d a n
olan ve h a r a ç veren hıristiyan ve yahudiler) lerden
6 9 , perakende olarak 1 0 0 ve zeytun h a l k ı n d a n
8 6 nefer o l m a k ü z e r e 2 8 8 kişi menzilci tayin edil­
diği a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Bunlar, aynı zamanda bir der-
bend mahalli o l m a s ı sebebiyle derbentçilik vazifesi
de g ö r d ü k l e r i için avarız-ı divâniyye ve tekâlif-i ör­
fiyye'den muaf t u t u l m u ş l a r d ı ^ ^
Çeşitli m ü z e ve kitaplıklara d a ğ ı l m ı ş H a t a y
Vilayet Salnameleri i ç i n d e , Belen'in sosyo-ekono-
m i k ve kültürel y a ş a m ı n ı y a k ı n d a n ilgilendiren bil­
gilere rastlanır.^"^
1 2 8 8 H . / 1 8 7 1 M . tarihli Hatay vilayeti sal­
namesinde, Belen'in; Bakras, Ş e m b e n e k , Muhlis
A l i , Kinsa ve H a m a r a d l a r ı n d a b e ş mahalleden
o l u ş t u ğ u ve Iskerıderun iskelesi ile beraber kazada
3 0 k ö y b u l u n d u ğ u kaydedilmektedir. Ayrıca kaza
merkezinde 2 cami, 5 mescit, 1 medrese, 4 mek­
t e p , 2 h a m a m , 4 han, .25 ç e ş m e , 4 kilise, 2 6 0
d ü k k â n , 5 0 m a ğ a z a , 16 d e ğ i r m e n , 14 fırın, 6
debbaghane, 2 boyahane, 2 0 0 bag ve 6 0 0 b a h ç e
yer almaktaydı.^'*
241
1 3 0 8 H . / 1 8 9 0 - 9 1 M . tarihli salnamede ise
7 . 2 3 2 ' s i islâm, 1 . 1 9 0 ' ı E r m e n i Protestan o l m a k
ü z e r e , 8. 4 2 2 nüfus b u l u n d u ğ u ve ahalisinden ç o ­
ğ u n u n T ü r k ç e k o n u ş t u ğ u belirtilmektedir. Salna­
mede Belen'de 1 cami, 4 mescit, 1 medrese, 1 k i ­
lise, 3 5 ç e ş m e , 1 h ü k ü m e t k o n a ğ ı , 1 5 0 d ü k k â n ,
2 5 m a ğ a z a , 12 han, 4 d e ğ i n m e n , 9 fırın, 5 deb­
baghane, 1.827 k o n u t , 1 eczane ile 2 h a m a m ı n
b u l u n d u ğ u belirtilmektedir.^^
1 3 1 0 H . / 1 8 9 2 - 9 3 M . t a r i h l i salnameye
g ö r e K a n u n î Sultan S ü l e y m a n , 9 5 9 H . / 1 5 5 1 - 5 2
M . d e , 2 5 0 hane a h a l î getirterek imaret, d ü k k â n l a r
ve h a m a m y a p t ı r m ı ş t ı r . B e n z e r bilgiye 1320
H . / 1 9 0 2 - 3 M . t a r i h l i salnamede de rastlanılır.
Salnamede, X I X . yüzyılın s o n l a r ı n d a 8 . 5 1 8 o l a n
n ü f u s u n 4 . 1 6 9 ' u n u k a d ı n l a r , 4 . 3 4 9 ' u n u ise erkek­
ler o l u ş t u r m a k t a d ı r . M ü s l ü m a n nüfus, 3 . 5 6 2 ' s i er­
kek 3 . 4 4 0 ' ı k a d ı n o l m a k ü z e r e 7 . 0 0 2 ' d i r . G a y r - ı
m ü s l i m l e r i n d a ğ ı l ı m ı n a gelince; Ermeniler 6 2 4 er­
kek, 5 9 4 k a d ı n ; Protestanlar 4 0 erkek 6 0 k a d ı n ;
Y a b a n c ı l a r ise 1 1 3 ' ü erkek 8 5 ' i k a d ı n olmak ü z e r e
198'dir. Bu durumda gayr-ı müslimlerin nüfusu
I . 5 1 6 kişiyi b u l m a k t a d ı r . ^ ^ Salnamenin y a p ı l a r l a
ilgili b ö l ü m ü n e ise şu bilgiler kayıtlıdır. 1 c a m i , 6
mescit, 1 1 ilkokul, 2 h a m a m , 4 0 ç e ş m e , 17 han,
I ortaokul, 1 medrese, 1 kilise, 9 su d e ğ i r m e n i ,
I I f m n , 1 5 2 d ü k k â n ve m a ğ a z a , 1 8 2 8 hane, 2 0
kahvehane, 6 debbaghane, 1 h ü k ü m e t k o n a ğ ı , 1
eczane ve askerî depo.
1 3 1 8 H . / 1 9 0 0 M . T a r i h l i salnameye g ö r e ,
b u ğ d a y , arpa, ç a v d a r ve darı gibi tahıl ürünleriyle,
p a m u k , meyan k ö k ü , incir, ceviz, badem, nar, ka­
v u n , karpuz, elma, a r m u t ve ü z ü m y e t i ş t i r i l m e k ­
teydi. A y r ı c a k o y u n ve k e ç i beslenmekte, k ü m e s
h a y v a n l a r ı n d a n ö r d e k besiciliği ilk s ı r a d a gelmek-
tedir.27
Son olarak 1 3 2 0 H . / l 9 0 2 - 3 M . T a r i h l i sal­
nameye bakacak olursak, k a s a b a n ı n 3 . 2 1 5 ' i m ü s -
17. B.A., Mh.Def., D.N.29, Ramazan 984 H . / K a s ı m
1576 M .
18. B.A., Mh.Dcf., D.N, 30, 985 H./1577 M.
19. B.A., Mh.Dcf., D.N.35, 986 H . / 1 5 7 8 M .
20. M A D . , D.N.4108, 1053 H . / 1 6 4 3 M . , s.29.
21. C.Orhonlu, a.g.e.,s.30,67.
22. Y.Halaçoğlu, a.g.tez, s.43-44.
23. İlki 1284 H . / 1 8 6 7 M . de, 35 ve sonuncusu 1326
H . / 1 9 0 8 M . de yayımlanan Halep Vilayeti Salnamele­
ri, bugün çeşitli müze ve kitaplıklara dağılmış bulunmak­
tadır. H.Duman, O s m a n l ı Yıllıkları (Salnameler ve
Nevsaller), İstanbul 1982, s.58-61.
24. Halep VUayeti Salnamesi, 1308 H . / 1 8 9 0 - 9 1 M .
25. Halep VUayeti Salnamesi, 1308 H . / 1 8 9 0 - 9 1 ,
s.150-51.
26. Halep V ü a y e t i Salnamesi, 1310 H . / 1 8 9 2 - 9 3 M . ,
s.216-17.
27. Halep V ü a y e t i Salnamesi, 1318 H . / 1 9 0 0 M . ,
s,234-35.
 242 Fatih M Ü D E R R I S O Ğ L U

l i m , 1.825'i gayr-i m ü s l i m olmak ü z e r e 5 . 0 4 0 nü­ saat yolumuza devam ettikten sonra Beylan
fusa sahip o l d u ğ u anlaşılmaktadır.^^ kasabasına geldik. Bu kasaba yüksek dağların
arasındadır. Kasabanın evleri su yüzünden dağ­
Hac y o l u g ü z e r g â h ı n d a k i Belen, bu b a ğ l a ­ ların eteğindedir. Dağların sath-ı maillerinden
mada hac rehberlerine de k o n u o l m u ş t u r . B u n a akan tatlı sular şehrin sokakları arasından ge­
g ö r e Belen; çer. Burada birkaç dükkân, birkaç cami, iyi bir
Pa^ıas'a yedi saat uzaklıkta havası ve han vardır. Bu suretle kasaba bir şehir manza­
suyu güzel bir kasabadır. Sultan Süleyman ta­ rası arzeder. Gece burada kaldıktan sonra cu­
rafından yaptırılmış bir cami ve hamamı var­ ma günü tekrar yola düzüldük.
dır. Payas yolu üzerinde iskenderun denilen 1 0 5 8 H . / 1 6 4 8 M . yılında Belen'i g ö r e n
bir iskele vardır ki, daha sonra palangaya Evliya Ç e l e b i , y e r l e ş i m h a k k ı n d a şunları söyle­
çevrilmiştir.
mektedir.-^^
3 . S e y a h a t n a m e : A n a d o l u ile Suriye ve
Türkmenler kendi dillerinde yokuş olan
kutsal y ö r e l e r i birbirine b a ğ l a y a n eski tarihi yol
her yere Belen derler. Burası Halep Eyaletinde
ü z e r i n d e , ö n e m l i bir geçit yeri olan Belen, k o n u ­
voyvodalıktır. Gündelik yüz elli akça bırakan bir
m u n d a n d o l a y ı ç o k s a y ı d a s e y y a h ı n u ğ r a d ı ğ ı bir
kadılıktır. Kethüda yeri ve Yeniçeri Serdar veki­
belde o l m u ş t u r . Batılı s e y y a h l a r ı n eserleri t a r a n d ı ­
li vardır. Bütün evleri birbiri üstüne yığılmış, ba­
ğ ı n d a g ö z l e m l e n e n genel k a n ı , birbirine ç o k yakın
yırda kurulmuş yedi yüz kadar toprak damlı es­
iki y e r l e ş i m olan Belen ve B a k r a s ' ı n , bazı hallerde
ki usulde yapılmış evlerdir Bakımlı Türk evleri­
birbiriyle karıştınimasıdır. Oysa, bilindiği kadarıyla
dir. Ahalisi üç bin kadardır..Ama evleri gayet
X V I . yüzyılda g e ç i t o l m a n ı n dışında, y e r l e ş i m yeri
dardır. Bütün yolcular bu durumdan rahatsız­
olarak da i m â r g ö r e n Belen, kuruluşu A n t i k d ö n e ­
dırlar. Zira kasaba yoldan epeyce uzaktır. Ama
m e kadar inen ve bir kale yerleşim olan B a ğ r a s ' t a n
yaylalık ve bereketli yerdir.Şehrin, öteki hanı
çeşitli yönleriyle ayrılmaktadır. Ayrıca gravürler de
ise yakın yıllarda haraba uğramış, bakım ve
bu ayrılığa işarettir (lev.5-8).
onarıma muhtaçtır. Kasabanın bir hamamı ve
X V I . y ü z y ı l d a n itibaren Belen'e u ğ r a y a n kırk elli kadar dükkânı vardır Buradan kal­
s e y y a h l a r ı n eserleri i n c e l e n d i ğ i n d e , Belen'in yüzyıl­ kıp yine kıble doğrultusunda yokuş, iniş aşıp..
lara g ö r e imârı ve gelişimi net bir şekilde izlenebil­ Yol bScçileri geçidini aştıktan sonra bir top atı­
mektedir. Esas ilgi alanımızı o l u ş t u r a n X V I . yüzyıl mı uzaklıkta olan Bukras Kalesi'ni gördük...
s e y y a h l a r ı n ı n , ^ ^ seyahatnameleri ele a l ı n d ı ğ ı n d a ,
Belen'in 'Suriye Kapısı olarak t a n ı n d ı ğ ı , imaret, X V I I . yüzyılın diğer bir s e y y a h ı K a t i p Ç e l e b i
c a m i ve kervansaraylardan o l u ş a n y a p ı l a r içinde ise Bakras Beli'nden bahsederek, burada K a n u n î
K a n u n î K e r v a n s a r a y ı n ı n daha dikkat çekici oldu­ Sultan S ü l e y m a n ' ı n 9 5 9 H . / 1 5 5 1 - 5 2 M . yılında
ğu, ilk kez Sultan I . S ü l e y m a n z a m a n ı n d a başlatılan bir k ö y kurdurup, bir cami, bir han ile imaret inşa
imârın 11.Selim z a m a n ı n d a devam ettirildiği, yüzyı­ ettirdiğini ve halkının da tekâlif-i örfiyye'den muaf
lın sonunda 6 0 0 ev ve bir k a ç d e ğ i r m e n e sahip t u t u l d u ğ u n d a n s ö z e d e r . Yalnız, kaza olarak g ö s t e ­
b u l u n d u ğ u ve çevresinin de b a ğ ve b a h ç e l e r l e kap­ rilen bu mevkinin adı yazılı olmasa da, s e y y a h ı n
lı olduğu a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Belen'i anlattığı açıkça anlaşılmaktadır.^'^
1041 H./1632 M.de Belen'e uğrayan Y a k l a ş ı k 1 6 8 0 ' l i yıllarda b ö l g e y i d o l a ş a n
A . H ı b r î Efendi'nin izlenimleri şöyledir.^^ C.de B r u y n , Beylan adıyla tanıttığı k a s a b a n ı n bir
de g r a v ü r ü n ü y a p m ı ş t ı r (lev.5). Belen'e ait bilinen
Ertesi Bakras nâm menzil-ki isken­
bu en erken tarihli g r a v ü r d e , bir yamaca d o ğ r u is-
derun ile mabeyni beş saattir-nuzûl olundu. Ve
bu menzil Bakrasbeli demekle ma'ruf cebel-i 28. Halep VUayeti Salnamesi, 1320 H . / 1 9 0 2 - 3 .
azimin bâlâsında vâki' olmuşdur. Aslında nâmı 29. L.Armağan, O s m a n l ı l a r Z a m a n m d a H a c Y o l u ve
Belen köyüdür. Bakras Cebel-i mezkûrdadır. Menziller, İstanbul Üniversitesi Yayımlanmamış Yük­
Yoldan sapa bir küçücek kal'anın nâmıdır. sek Lisans Tezi, İstanbul 1990, s.55.
Kurbünde olmağla anın nâmıyla şöhret bul­ 30. S.Yerasimos, a.g.e., S . 6 5 , 459.
muştur. Bunda Sultan Süleyman hânın bir
31. Abdurrahman Hıbrî E f e n d i , " M e n â s i k - i Mesâlik"
câmi'i ve bir kârgir hanı ve hammâmı dahi var­ (Çev.Sevim llgürel), İstanbul Ü n i v e r s i t e s i Edebiyat
dır. Suları vefret üzeredir. Sâbıka Yeniçeri Fakültesi T a r i h Enstitüsü Dergisi, 6 (1975),
kitâbetinden ma'zül iken sene-i erba'ine ve elf- S.120.
de fevt olan Malkoç Efendi kurbünde olan râh- 32. D.Samuel Yemşel, "1641-42 de Bir Karayiğit'in Türki­
ı hatarnâki düzeldip korkuluk yapmıştır. Ve ye Seyahatnamesi, Vakıflar Dergisi, 3(1956), s.97-
106, bil. s . l O l .
bundan ileri Haleb'le Şam yolu Bakras-beli'nin
üzerinden ayrılıp 33. Evliya Çelebi, Seyahatname, 1 (Hatay-Suriye-Lüb-
nan-Filistin), ( Ç e v . I s m e t P a r m a k s ı z o ğ l u ) , Ankara
1641-42'de, Antakya üzerinden Belen'e 1982,5.15-16.
uğrayan D.Samuel Yemşel'in yerleşimle ilgili 34. Katip Çelebi, C i h a n n ü m a (Çev.Ibrahim Müteferri­
anıları şöyledir.^^ Akşama kadar ve gecede üç ka), İstanbul 1 1 4 5 / 1 7 3 2 , s.797.
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N 243

liflenmiş konutlar ile, s a ğ d a akan bir akarsuyun dı­ 1 8 3 9 yılında b ö l g e y i gezen W . A i n s w o r t h ,

ş ı n d a Belen'e ait belirleyici unsura rastlanmaz^^. Beilan adıyla t a n ı n a n y e r i n , A m a n o s D a ğ l a r ı ü z e ­
rinde yer alan bir geçit ü z e r i n d e k u r u l m u ş kalaba­
1 7 8 5 yılında Belen'e u ğ r a y a n J.F.Cassas,
lık fakat k ü ç ü k bir kasaba o l d u ğ u n u . Sultan Süley­
y e r l e ş i m i n o l d u k ç a g e r ç e k ç i g r a v ü r ü n ü çizmiştir.
m a n ' ı n inşa ettirdiği han ile Sultan Selim'in y a p t ı r ­
Seyyah, Beylan adıyla tanıttığı k a s a b a n ı n A n t a k y a
dığı caminin g ö z e ç a r p t ı ğ ı n ı belirtmektedir.^^
t a r a f ı n d a k i g i r i ş i n d e n iskenderun Gssos) Körfezi'ne
d o ğ r u g ö r ü n ü m ü n ü yansıttığı g r a v ü r d e Belen, to- A n t a k y a ü z e r i n d e n Belen'e u ğ r a y a n T . A l -
p o ğ r a f y a ve yapılarıyla bir b ü t ü n halinde betimlen- l o m ve W . H . B a r l e t t , ş e h r i n tasviri y e r i n e , 1 8 3 2
miştir (lev.6). i k i yanda y a m a ç l a r ü z e r i n e inşa edi­ yılında O s m a n l ı ordusuna k o m u t a eden H ü s e y i n
len konutlar, eksende akan vadi ve su k e m e r i ile P a ş a ile Mısır Valisi Kavala'lı İ b r a h i m P a ş a a r a s ı n ­
külliye yapıları genel hatlarıyla belirtilmiştir. Çizim­ da meydana gelen savaşı k o n u a l m a k t a d ı r . Dolayı­
de a y r ı c a t a r i h i y o l ü z e r i n d e seyahat eden kafile­ sıyla şehir, ya da y a p ı tasviriyle karşılaşılmaz.^^
lerde dikkat ç e k m e k t e d i r . ^ ^
1 8 6 0 ' l ı yıllarda A d a n a Valiliği y a p a n A h ­
1836'da basılan eserinde J.Carne, Belen'in m e d Cevdet P a ş a , Nefs-i Belen diye a d l a n d ı r d ı ğ ı
Kilikya B ö l g e s i ' n e d o ğ r u uzanan ü ç g e ç i t t e n biri y e r l e ş i m i n 1 8 6 4 - 6 5 ' d e k i hane sayısını da vermek­
o l d u ğ u n u ve A n t i k adıyla Suriye K a p ı s ı olarak ta­ tedir. P a ş a ' n ı n belirttiğine g ö r e b u s ı r a d a Belen, İs­
n ı n d ı ğ ı n d a n s ö z eder. K e r v a n l a r ı n Iskenderun-Ha- kenderun ile birlikte 1.729 hanesi m ü s l ü m a n , 3 1 2
lep a r a s ı n d a sık sık gidip d ö n d ü ğ ü n ü , dolayısıyla hanesi gayr-ı m ü s l i m olmak ü z e r e , 2 . 0 4 1 hanelik
Belen'den g e ç m e k zorunda o l d u k l a r ı n ı kaydeden n ü f u s a sahiptir. B ö l g e y i tehdit eden Gavur D a ğ ı
seyyah, deve veya at kervanlarıyla çeşitli m a l l a r ı n (Amonos) eşkiyası K ü ç ü k Ali'ye karşı O s m a n l ı or­
t a ş ı n d ı ğ ı n ı , bazen Beilan adıyla b a h s e t t i ğ i Belen dusunun m ü d a h a l e s i n i de anlatan A h m e d Cevdet
k a s a b a s ı n ı n h a n ı n d a da k o n a k l a n d ı ğ ı n ı kaydeder. P a ş a , o r d u n u n Iskenderun-Belen a r a s ı n d a ç a d ı r
k u r d u ğ u n u , h e m Iskenderun-Belen, h e m de Be-
C a m e , kervan yolunu takip ederek Antakya
len-Halep y o l u n u n emniyetsiz o l u p 1 0 - 1 5 asker
ü z e r i n d e n altı saatlik bir yolculukla ö n c e Halep-Is-
o l m a k s ı z ı n seyahatin m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n ı kayde­
k e n d e r u n y o l a y r ı m ı n a g e l i n d i ğ i n i , b u r a d a n Be­
der. P a ş a , a y n ı zamanda Iskenderun-Belen y o l u ­
len'e gitmek için K a r a m u r t adıyla t a n ı n a n ve dar
n u n düzeltilmekle birlikte y a r ı m kaldığını, demiryo­
bir geçit o l a n mevkiden g e ç i l m e s i g e r e k t i ğ i n i ya­
lu h a t t ı n d a n ise zorluklar nedeniyle vazgeçildiğini
zar. Seyyah, K a r a m u r t ' u takiben ü s t tarafta yer
belirtir.40
alan bir kale (Bakras)'dan sonra, ancak bir b u ç u k
saatlik y o l t a k i p e d i l d i ğ i n d e Belen'e ulaşılacağını X I X . yüzyılın ü ç ü n c ü ç e y r e ğ i n d e bölgeyi ge­
belirtir. Yazara g ö r e , yolun aşılması kışın y o l şart­
zen E.J. David'in izlenimleri ise şöyledir."^
l a r ı n d a n dolayı i m k â n s ı z gibi g ö z ü k m e k t e d i r .
iskenderun yakınlarında y e r alan Bey­
Carne, Belen h a k k ı n d a ş u n l a r ı ifade et­ lan, Halep ve Kuzey Suriye'ye gitmek için dağ
mektedir. yönünde yer alan bir geçittir. Bu nedenle İs­
Belen derin, dar ve y ü k s e k bir vadinin her kenderun Belen arasında yol inşaatına başlan­
iki tarafına kurulan bir yerdir. D a ğ l a r d a n gelen su­ mıştır. İskenderun ile Halep arasındaki ticaret
yun aktığı vadi k a s a b a y ı ikiye b ö l m e k t e ü ç , d ö r t su çok önemlidir. Kervanlar iki merkez arasında
kemeri ise vadiyi a ş m a k t a d ı r . A n t i k d ö n e m özellik­ değişen cinste ve ağırlıkta mal taşırlar. Belen
leri t a ş ı y a n bu su kemerleri g ü n ü m ü z d e de h â l â geçidine demiryolu ile Halep'e bağlama projesi
kullanılır. Evler vadiye y a s l a n m ı ş b i ç i m d e d i r . Sol ise bazı nedenlerle gerçekleştirilememiştir.
tarafta ş e h r i n k ü ç ü k bir m e z a r l ı ğ ı g ö z e ç a r p a r . 1 8 9 1 yılında y a y ı m l a n a n eserinde V . C u i -
S a ğ d a minaresiyle birlikte kubbeli bir cami, üst ta­ net, b ö l g e ve Belen ile ilgili daha ç o k istatistik! ra-
rafında b ü y ü k bir han bulunur. B a ğ l a r l a kaplı Be­ 35. Cornelius de Bruyn, Voyage au Levant, trad Françai-
len'in h o ş ş a r a p l a r ı vardır. D a ğ l a r denize d o ğ r u or­ se, Delft 1700, s. 190.
manlarla kaplıdır. 36. L.F.Cassas, Voyage pittoresque de la Syrie, de la
C a r n e ' n i n s e y a h a t n a m e s i n i n ö n e m i , Be­ Phenicie, de la Palestine et de la Basse-Egypte,
Paris 1799, s.94.
len'in ayrıntılı tasviri kadar, W . H . B a r l e t t t a r a f ı n d a n
çizilen iki g r a v ü r ü (lev. 7-8) de y a y ı n l a m ı ş o l m a s ı ­ 37. J.Carne, L a Syrie, L a Terre-Sainte, L'Asie Mineu-
re M I . Paris 1836, C.l, s.8-40, 55-56.
dır.^^ G r a v ü r l e r d e n biri A n t a k y a g i r i ş i n d e n diğeri
ise deniz t a r a f ı n d a n Belen'i betimlemektedir. İlkin­ 38. W.Ainsworth, Travels and Researches in A s i a Mi-
mor, Mesopotamie, Chaldea and Armenia, I-Il,
de, konutlarla istiflenmiş iki y a m a ç ile o r t a s ı n d a London 1839-42, C.I, s.92-93.
yer alan vadi, su kemerleri ve bir cami (külliyeye
. 39. T.Allom-V.H.Barlett, Voyage en Syrie et dans A s i e
ait) dikkat ç e k m e k t e d i r (Lev. 8). ikincisinde ise bir Mineurc, I-H. Paris 1843, C.I, s . l 5 .
yamaca d o ğ r u y a s l a n m ı ş evler, açık bir t ü r b e , ç e ş ­
40. Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir 2 1 - 3 9 ( Ç e v . C a v i d
me ve ç e ş m e b a ş ı n d a k i k ü ç ü k kafile ö n plana çık­ Baysun), Ankara 1963, s,136, 141,150, 221,223,
m a k t a d ı r (lev. 7). Barlett'in bu iki çizimi daha sonra 228, 231,240.
y a y ı m l a n a c a k d i ğ e r seyahatnamelerde de karşımı­ 41. E.J.Davis, Life in Asiatic Turkey. A journal of
za çıkacaktır. Travel, London 1879, s.8-9.
 244 Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L U
kamlar i ç e r e n bilgiler vermektedir. Seyyaha g ö r e ,
Halep'e bağlı bir kaza olan Belen'in 1 0 . 7 6 5 olan
nüfusundan 8.200'i Suriyeli Arap, 5 3 ' ü Osmanlı
Türkü olmak üzere 8 . 2 5 3 u Müslüman, 2.410'u
Katolik, 102'si Yahudidir. Katolikler de kendi ara­
s ı n d a 5 0 0 ' ü E r m e n i , 9 0 0 u G r e g o r y a n , 1.010'u
d i ğ e r gruplar o l m a k ü z e r e çeşitli milletlere ayrıl­
m a k t a d ı r . Cuinet, ş e h r i n n ü f u s u n u ise 4 . 0 0 0 m ü s -
l ü m a n , 2 0 0 hıristiyan olarak vermektedir.
K a s a b a n ı n eğitim düzeyi ü z e r i n e de bilgi ve­
ren a r a ş t ı r m a c ı , 5 m ü s l ü m a n okulunda 2 6 0 ö ğ ­
rencinin o k u d u ğ u n u , okulların kendi içindeki d a ğ ı ­
l ı m ı n d a ise ilk sırayı üç okuldaki 1 7 5 ö ğ r e n c i ile
ilkokulun aldığını, ortaokula 5 3 , medreseye ise 3 2
ö ğ r e n c i n i n kayıtlı o l d u ğ u n u belirtir. A y r ı c a hınsti-
yanlara ait iki okulda da 105 ö ğ r e n c i n i n ders g ö r ­
d ü ğ ü n ü ifade eder.
Seyyah, Belen'deki y a p ı dağılımını ise şöyle
vermektedir: 7 0 0 ev, 1 1 0 d ü k k â n , 17 ç e ş m e , 5
mescit, 5 fırın, 3 t o p t a n c ı m a ğ a z a s ı , 4 su değir­
m e n i , 2 han, 1 h ü k ü m e t k o n a ğ ı , 1 cami, 1 kilise
ve 1 medrese.'*^ Seyahatnamede o l d u k ç a aynntılı
bir y a p ı listesi verilmekle birlikte, bilindiği kadarıy­
la en a z ı n d a n g ü n ü m ü z e u l a ş a n i k i h a m a m d a n
bahsedilmemesi listenin eksik o l d u ğ u n u g ö s t e r ­
mektedir.
Cuinet'e g ö r e , Beylan K a z a s ı ' n ı n merkezi
olan Beylan, Iskenderun-Halep karayolu ü z e r i n d e
olmakla ticarî ö n e m e sahipti. Sulak topraklar orta­
s ı n d a kurulan y e r l e ş i m de k ö y evlerini ç e v r e l e y e n
g e n i ş dutluklarıyla X I X . yüzyılın sonunda bir din­
lenme yeri d u r u m u n d a y d ı . Ayrıca verimli toprakla­
rı, y u m u ş a k iklimi ve özellikle yaz a y l a r ı n d a ç e v r e
k ö y l e r d e n ve İ s k e n d e r u n ' d a n gelen tüccarlarla do­
lup t a ş a n bir beldeydi.
X I X . yüzyılda b ö l g e y e u ğ r a y a n bir b a ş k a
seyyah A.Sissouan'a g ö r e , Beylan veya Bilan adla­
rıyla t a n ı n a n yer, İ s k e n d e r u n ile Bakras a r a s ı n d a
6 0 0 m . yükseklikte kurulan k ü ç ü k bir y e r l e ş m e d i r .
V a d i içinde k ü ç ü k bir suyun aktığı y e r l e ş i m d e , ev­
ler y a m a ç t a teraslar halinde yer almakta olup n ü ­
fusunu Ermeni, R u m , T ü r k m e n ve y a b a n c ı l a r oluş­
t u r m a k t a d ı r . Camisi Sultan Selim, h a n ı ise Sultan
S ü l e y m a n t a r a f ı n d a n yaptırılmıştır.^^
B ö l g e y i , dolayısıyla Belen'e u ğ r a y a n ç o k sa­
yıda seyyah içinde s ö z ü n ü e d e c e ğ i m i z son seyyah
W . M . Leake olacaktır. Seyyah, Strabon'dan itiba­
ren b ö l g e d e s ö z ü edilen k a p ı l a r d a n birinin de, Be­
len'deki Suriye (Amanos) Kapısı o l d u ğ u n d a n bah­
seder. B i r yandan Kilikya'yı, ö t e yandan Suriye'yi
birbirine b a ğ l a y a n k a p ı n ı n . B ü y ü k İ s k e n d e r ' d e n iti­
baren her zaman ö n e m taşıdığını yazan seyyah,
b u b a ğ l a m d a Bakras'a da yer verir. Yazara g ö r e
Bakras, Belen'den 8-9 m i l alt kotta A n t a k y a yolu
üzerindedir. '^'^
S o n u ç t a , seyahatnamelere g ö r e X I X . yüz­
yılda 2 . 0 0 0 - 4 . 0 0 0 a r a s ı n d a d e ğ i ş e n kasaba nüfu­
su, Ş e m s e d d i n S a m i ' n i n K â m u s ü ' l A l â m ' ı n d a
8.622 olarak verilir k i b u rakkam mübalağalı
olsa gerektir.'*^
4 , G ü n ü m ü z Y a y ı n l a n : Belen ve menzil
külliyesi, seyahatnameler d ı ş ı n d a , bir kısmı tarih
içerikli bazı yayınlara da k o n u o l m u ş t u r . * ^ B u ya­
yınlar şunlardır: Sauvaget ( 1 9 3 7 ) , Darkot (1949),
E r d m a n n ( 1 9 5 8 ) , Parry ( 1 9 6 0 ) , G o o w i n ( 1 9 7 1 ) ,
O r h o n l u (1990), H a l a ç o g l u (1992).
J.Sauvaget'in "!stanbul-Hac Yolu Arasın­
daki Suriy/e Kervansarayları " adıyla T ü r k ç e y e
çevirebileceğimiz makalesi, Belen'in ö n e m i n e işa­
ret eden g ü n ü m ü z yayınları içinde belki en dikkati
ç e k e n d i r . Külliyede ana y a p ı k o n u m u n d a k i h a n ı n
ilk kez restitüsyon p l a n ı n ı ve kitabesini y a y ı m l a y a n
a r a ş t ı r m a c ı , Belen'i orijin s e ç e r e k Ş a m ' a kadar
uzanan tarihli yol g ü z e r g â h ı ü z e r i n d e k i kervansa-
raylan inceler.
B . D a r k o t ' u n Belen'i k o n u alan ansiklopedi
maddesi ise y e r l e ş i m i n coğrafi k o n u m u ve t a r i h î
gelişimine ışık tutan ö n e m l i bir çalışmadır.
C a m i n i n planıyla biriikte, külliyeyi o l u ş t u r a n
y a p ı l a r ı n kısa bir t a n ı t ı m ı n ı yapan K . E r d m a n n ' m
makalesi de kayda d e ğ e r bir ç a l ı ş m a olarak kabul
edilebilir. Bu b a ğ l a m d a , Payas ve Suriye kervansa­
rayları a r a s ı n d a bag kurarak Belen külliyesine de
yer veren G . G o o d w i n ' i n y a y ı n ı n d a n da s ö z e t -
mek gerekir.
K Ü L L İ Y E İLE İ L G l U G E N E L BİLGİLER:
Kitabeler ve arşiv malzemesinden de anlaşı­
lacağı ü z e r e külliyenin banisi K a n u n î lakabıyla ta­
n ı n a n Sultan I . S ü l e y m a n ( d . l 4 9 2 - ö . l 5 6 6 ) ' d ı r . Sul­
tan, 1 5 2 0 - 6 6 tarihleri a r a s ı n d a h ü k ü m d a r l ı k s ü r e ­
rek yöneticiliği ve kişiliğiyle X V I . yüzyıla ve Os­
m a n l ı I m p a r a t o r l u ğ u ' n a d a m g a s ı n ı vunmuştur. Be­
len'deki külliyenin d ı ş ı n d a , b a ş t a b a ş k e n t istanbul
o l m a k ü z e r e , i m p a r a t o r l u ğ u n çeşitli yerlerindeki
ç o k sayıda y a p ı n ı n ve güzel sanatlar ü r ü n ü n ü n ba-
nisidir. Başlıca eserleri a r a s ı n d a kendi a d ı n a inşa
ettirdiği istanbul ve Ş a m S ü l e y m a n i y e külliyelerini,
istanbul'un su yolları projelerini, B ü y ü k ç e k m e c e ,
42. V.Cuinet, L a Turquic d'Asic, Geographic, A d ­
ministrative, Statistique, Descriptive et Raison-
nes de C h a q u e province L'Asie Mineure I - I V ,
Paris 1891-94, C.II, s.112, 114, 132, 152,167, 169,
221-22.
43. M.P.Leonce Alishan, S i s s o u a n ou L'Armeno-Cili-
cie. Description Geographiquc et Historique, Ve-
nise 1899. s.502-7.
44. W.M.Leake, Journal of a tour in A s i a , London
1824, Hildesheim 1976, s.209-10.
45. Ş.Sami, K a m ü s ü ' l A l â m I-IV, Istanbul 1306-
10/1889-99.C.II, s.1443.
46. J.Sauvaget, a.g.m.s. 101-4; B.Darkot, a.g.mad.,
s.473-75; K.Erdmann, "Zur türkischen Baukunst Selds-
chukisher und osmanischer Zeit", Istanbuler Mittei-
lungen, 8(1958), s.1-39, b i l . 3 1 - 3 2 ; V.J.Parry,
a.g.mad., s . l l 3 4 ; G.Goodwin, a.g.e., s.300; C.Or-
honlu, a.g.e.; Y.Halaçoglu, "Belen", T ü r k i y e Diya­
net Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5(1992), s.403-4.
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N
Ç o r l u , Rodos, Ç e ş m e vb. yerlerdeki k ü ç ü k p r o g ­
ramlı, ya da tek y a p ı boyutundaki eserleri ve ç o k
sayıdaki k ö p r ü y ü sayabiliriz. Sultan, ayrıca b a b a s ı
L Selim a d ı n a Yavuz Selim; kızı M i h r i m a h Sultan
için M i h r i m a h ; o ğ l u Ş e h z a d e M e h m e d a d ı n a ise
Ş e h z a d e Külliyelerini inşa ettirmiştir.'*^
Tuhfet-ül M i m a r i n e g ö r e külliyenin m i m a r ı
S i n a n ' d ı r . A n c a k , İstanbul'a uzak d i ğ e r t a ş r a külli­
yelerinde o l d u ğ u gibi, Hassa M i m a r l a r T e ş k i l a -
tı'nca, külliye y a p ı l a n n a ait p l a n l a r ı n tasarlanarak
teşkilata bağlı bir m i m a r eşliğinde gönderildiğini ve
yerel ustalar t a r a f ı n d a n da inşa edildiğini d ü ş ü n ­
mek daha sağlıklıdır. Yalnız, külliye t a s a r ı m ve uy­
g u l a m a s ı n d a , Sultan'm g ü c ü n ü simgeleyecek anıt-
sallık ve a y r ı n t ı l a r d a n ç o k , işlevsellik ve yerel özel­
liklerin ağır bastığını kabul etmek gerekecektir.
H a n , c a m i ve h a m a m d a n o l u ş a n k ü ç ü k
p r o g r a m l ı külliye, b u g ü n y e r l e ş i m i n merkezinde,
tarihi yolun her iki y a n ı n d a inşa edilmiştir. Deniz
. t a r a f ı n d a n g e l i ş t e , h a m a m ve c a m i yolun g ü n e y
tarafına, han ise caminin karşısına yolun kuzey y ö ­
n ü n e yerleştirilmiştir. B ö y l e c e külliye d o g u - b a t ı
d o ğ r u l t u s u n d a uzanan eski yola g ö r e b i ç i m l e n ­
miştir (lev. 12).
Payas-iskenderun ü z e r i n d e n gelen t a r i h i
y o l , içinde bir akarsuyun aktığı derin bir vadinin
h e m e n i k i y a n ı n d a , birdenbire y ü k s e l e n tepeler­
den o l u ş a n Belen mevkide, vadinin kuzey kıyısını
izleyerek, b u g ü n ü z e r i n d e m o d e r n karayolunun
b u l u n d u ğ u vadi t a b a n ı n d a n ortalama 8-10 m . yük­
sek k o t t a n g e ç m e k t e d i r . Dolayısıyla g e ç i d e yani
d o ğ u y a d o ğ r u gittikçe y ü k s e l e n arazinin seviyesi
y ü z ü n d e n b a t ı d a k i h a m a m en alt kot seviyesinde,
c a m i biraz daha y ü k s e k kotta, h a n ise tepeye
d o ğ r u yaslanmakla en üst kotta karşımıza ç ı k m a k ­
tadır (lev. 13-15).
Külliyede h a m a m ve cami, a r a l a r ı n d a n ç o k
dar bir yol g e ç e c e k şekilde, neredeyse birbirine b i ­
tişik inşa edilmiştir (lev. 16). H e r iki y a p ı n ı n kuze­
yinde tarihi y o l , g ü n e y i n d e a ş a ğ ı kotta m o d e r n
yol, dogu ve batı yanlarda ise d ü k k â n dizileri yer
alır (lev. 14-15). Ç a p r a z k a r ş ı d a k i han, g ü n e y d e n
tarihi y o l , kuzey ve dokudan sokak, b a t ı d a n m o ­
dern bir yurt b i n a s ı , d ü k k â n ve basit bir ç e ş m e ile
ç e v r e l e n m i ş t i r (lev. 2 0 , 3 1 ) .
Y a p ı t o p l u l u ğ u n u n k o n u m u ve ç e v r e y l e
olan ilişkisinden sonra, ş e h i r ile b a ğ l a n t ı s ı n a ge­
lince; g ü n ü m ü z e u l a ş a n eski y a p ı l a r d a n , X V I I -
X I X . yüzyıla ait g r a v ü r i e r d e n ve ş e h r i n eski mezar­
lığı ile kalıntılardan hareketle, külliyenin d ü n oldu­
ğ u gibi, b u g ü n de y e r l e ş i m i n merkezini o l u ş t u r d u ­
ğ u g ö z l e m l e n m e k t e d i r . ' * ^ Yalnız, vadinin t a b a n ı n ­
da akan suyun bir kanal içine a l ı n a r a k ü z e r i n e ge­
n i ş ve m o d e r n bir y o l inşa edilmesi ve bu s ı r a d a
vadiyi a ş a r a k tepeler a r a s ı n d a su akışını s a ğ l a y a n
su k e m e r l e r i n i n yıktırılması; ş e h r i n g r a v ü r l e r d e k i
eski siluetinin d e ğ i ş m e s i n e sebep o l m u ş ve yeni
a ç ı l a n yol da ana cadde olarak kullanılmaya b a ş ­
lanmıştır (lev. 5-8, 13-15).
245
Belen'de külliye dışında tarihi d e ğ e r e sahip
d i ğ e r yapıların dağılımına ve k o n u m l a r ı n a baktığı­
m ı z d a , dikkat çekici bazı özellikler k a r ş ı m ı z a çıkar.
Y e r l e ş i m i n d a ğ l a r a d o ğ r u olan d o ğ u ucunu bir
azınlık kilisesi, batı ucunu ise vadi t a b a n ı n d a k i de­
ğ i r m e n , T ü r k mezarlığı ile biraz daha b a t ı d a k i Ş e ­
hitlik ve okullar belirlemektedir (lev. 12-13). Külli­
yenin b u l u n d u ğ u alanla X V I I I . ve X I X . yüzyıl özel­
likleri g ö s t e r e n bu uçlar a r a s ı n d a , b a t ı d a d ü k k â n
ve konutlar, d o ğ u d a X V I I I . yüzyıl sonuna ait bir
47. Türlülerin "Kanunî", Batılıların "Soliman The Magnifi­
cent (Muhteşem Süleyman)" ünuanlarıyla tanıdıkları
Sultan I . Süleyman ( d . l 4 9 4 - ö . l 5 6 6 ) , 1520-66 yıllan
arasında hüküm sürmüş, yaygın ifadeye göre impara­
torluğa" Altm Çagı" yaşatmış onuncu Osmanlı sultanı­
dır. Tahtta bulunduğu süre zarfında, Osmanlı İmpara­
torluğu her açıdan ön plana çıkmış, tarihçilerin ısrarla
vurguladıkları gibi bir cihan imparatorluğu düzeyine
ulaşmıştır. Bir kısım Osmanlı ve Batılı araştırmacının
en büyük Osmanlı sultanı olarak kabul ettikleri I . Süley­
man'ın kısaca yaşam hikayesi, seferleri, kişiliği ve bani-
lik yönü şöyledir:
1520'dc, babasının ölümü üzerine tahta çıkan I . Süley­
man 46 yıl süren sultanlığı zarfında, onu Batıya, üçü
Doğuya olmak üzere onüç sefere katılmıştır. Sultan, bu
seferlerle hem kendi kişiliğini, hem de Osmanlının gü­
cünü kanıtlamaya çalışmıştır.
Kişiliğine gelince; Türk ve Dünya tarihinde önemli bir
şahsiyet olarak dikkati çeken sultan, özellikle adalet
alanındaki çalışmalarıyla "Kanunî" lakabına uygun gö­
rülmüştür. K a n u n î n i n başlıca tutkusu, daha saltanatı­
nın ilk yıllarından başlayarak, kendini, ailesini, dönemi­
ni ve imparatorluğu simgeleyecek eserlere banilik et­
mesidir. Padişahlar içinde en çok vakıf eseri tesis eden
ve imâr faaliyetinde bulunan kişidir. Daha çok su yolla­
rı, su kemerleri gibi şehirciliğe yönelik çalışmalara bani­
lik etmiştir. Ayrıca mimarinin yanı sıra, çini, minyatür,
hat, dokuma vb. el sanatlarının ve ustalarının koruyu­
cusu olmuştur.
D ö n e m i n d e n itibaren hem Osmanlı, hem Batılı kay­
naklara sürekli konu olan ve Mimar Sinan'ın 400.
ölüm yıldönümü etkinlikleri çerçevesinde, yeniden irde­
lenen Sultan I . Süleyman hakkında geniş bir kaynakça
vermek yerine orijinal ve günümüzün birkaç önemli ya­
yınının yazar ismini vermekle yetineceğiz. Bunlar şun­
lardır: Feridun Bey (1857), Hoca Sadeddin Efendi
(1863), Peçevi (1864), Mehmet Süreyya (1895), Lutfi
Paşa (1925), J.H.Kramers (1934), I.H.Danişmend
(1971), C. Baltacı (1976), M.T.Gökbilgin (1979),
A.Özcan (1988), I.H.Uzunçarşılı (1988), G.Necipoğlu-
Kafadar (1989). Ayrıca bu konuda Amerika'da düzen­
lenen Muhteşem Süleyman konulu serginin katalogu
ile 7-10 Mart 1990 'da Paris'te yapılan "Süleyman The
Magnificent and His Time" konulu sempozyuma sunu­
lan bildiriler s ö z k o n u s u d u r . Bu bildirilerde, b a ş t a
Kanunî ve çevresindekilerin kişilikleri başta olmak üze­
re, d ö n e m özellikleri, sanat ürünleri çeşitli açılardan ele
alınarak incelenmiştir.
48. Belen'de yaptığımız incelemeler sırasında g ö r ü ş m e ola­
nağını bulduğumuz yerli halk, 1950-60 yılları arasında
açılan modem yol sırasında, hâlâ kısmen varlığını koru­
yan su kemerlerinin tahrip edilerek ortadan kaldırıldığı­
nı, ayrıca yeni yol açılana kadar yerleşimdeki tüm ticarî
ve sosyal yaşamın bütün canlılığı ile tarihi yol üzerinde
yoğunlaştığını ifade etmişlerdir. XIX. yüzyıl sonuna ait
Yıldız Fotoğraf Arşivindeki bir fotoğraftaki görünümün
uzun süre konjnarak devam ettirilmesi, menzil külliyele­
rinin çok önemli olaylar dışında, aradan geçen onca za­
mandan sonra bile, yerleşim merkezlerine ne derece
katkı sağladıkları ortaya çıkmaktadır.
 246 Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L U
hamamla, d ü k k â n dizileri g ö z e ç a r p a r . G ü n ü m ü z e
ancak birkaçı u l a ş a n d ü k k â n l a r , m i m a r i özellikle­
riyle X V I I I . yüzyıl sonu ile XX.yüzyıl b a ş l a r ı n a ait
olmalıdır (lev.32). H a t t a d ü k k â n l a r ı n karşılıklı yer­
leştirilmesiyle arasta biçimi aldığı düşünülebilir. N i ­
t e k i m , X I X . yüzyıl sonuna ait eski b i r fotoğrafta
(lev. 10), tarihi yolun iki y a n ı n a karşılıklı inşa edilen
d ü k k â n l a r g ö r ü l m e k t e ve a ç ı k l a m a olarak da "Be­
len Çarşısı" ifadesi k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Y e r l e ş i m i n
g ü n e y ve kuzey y ö n l e r i n i o l u ş t u r a n d a ğ y a m a ç l a r ı
ise dar s o k a k l a r ı , birbiri ü s t ü n e istiflenen ev ve ko­
naklarıyla y o ğ u n y e r l e ş i m a l a n ı olarak d e ğ e r l e n d i ­
rilmiştir (lev. 1 3 , 2 0 , 3 1 , 33).
Külliyenin g e ç i r d i ğ i değişiklikler ve bu­
g ü n k ü durumuna gelince; inşa tarihinden g ü n ü ­
m ü z e kadar Belen Külliyesinin k a ç kez ve ne dere­
ce o n a r ı m g ö r d ü ğ ü n e dair herhangi bir kayda
rastlanmaz.
A n c a k , g ü n ü m ü z e u l a ş a n m i m a r i izlerden
ve g r a v ü r , eski fotoğraf t ü r ü g ö r s e l malzemeden
yola ç ı k a r a k külliyede, özellikle han ve camide de­
ğişiklikler yapıldığı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Y a p ı l a r d a k i
değişiklikler gözlemlenebildiği kadarıyla şöyledir:
R e s t i t ü s y o n p l a n ı n a (lev. 17) g ö r e , b a t ı d a
devam ettiği t a h m i n edilen h a n ı n , b u g ü n ayakta
kalan iki kubbeli o d a s ı n ı n s i m e t r i ğ i n d e , girişin batı­
s ı n d a da iki birime sahip olup o l m a d ı ğ ı yani ne g i ­
bi değişiklikler geçirdiği kesin belli değildir. Y a l ­
nız, yerleşimin XVIII.yüzyıl sonuna ait bir g r a v ü r ü ­
n ü (lev.6) ç i z e n L.F.Cassas'a g ü v e n i r s e k , y a p ı
J.Sauvaget'in restitüsyon planına uymaktadır.
A y r ı c a han içinde bazı açıklıkların k a p a t ı l m a s ı ve­
ya a ç ı l m a s ı , cepheler ve payelerle o y n a n m a s ı ve
y o ğ u n y e n i malzeme kullanılması, y a k ı n tarihte
y a p ı l a n hatalı restorasyonlar olarak kabul edile­
bilir (lev.20-21).
C a m i d e ü ç farklı d ö n e m g ö z l e m l e n m e k t e ­
dir. Ç o k y a k ı n tarihte y a p ı l a n muhdes d o ğ u b ö l ü m
(lev. 1 4 , 2 2 ) d ı ş ı n d a , gerek kuzey cephede, gerek­
se çatı ve minarede y a p ı l a n değişiklikler rahatlıkla
a l g ı l a n a b i l m e k t e d i r (lev. 1 5 , 24). H a r i m k ı s m ı n d a ­
k i X I X . yüzyılın ikinci yarısına ait minber ve m a h -
fel d ü z e n l e m e s i , en a z ı n d a n caminin bu tarihlerde
elden g e ç t i ğ i n i k a n ı t l a m a k t a d ı r (lev. 25). B u n u n
y a n ı s ı r a , X I X . yüzyıl sonuna ait bir fotoğrafta (lev.
11) g ö r ü l e n kuzey cephedeki sundurma ile galerili
ş e r e f e d ü z e n l e m e s i n i n b u g ü n mevcut o l m a m a s ı ,
c a m i n i n X X . yüzyılda yeniden değişiklikler geçirdi­
ğini v u r g u l a m a k t a d ı r . Belki Vakıflar Genel Müdür­
lüğü t a r a f ı n d a n 1 9 5 0 - 6 0 yılları a r a s ı n d a g e r ç e k l e ş ­
tirilen o n a r ı m s ı r a s ı n d a sundurma kaldırılmış, m i ­
narede b u g ü n k ü basit ş e r e f e b i ç i m i n e ve sivri kü­
lahlı hale s o k u l m u ş olmalıdır (lev. 1 5 , 24).
H a m a m d a ise kuzeyden girişi s a ğ l a y a n
d ü k k â n l a r l a çevrili giriş b ö l ü m ü , s o y u n m a l ı ğ a açı­
lan yan giriş ve sıcaklıktaki yan eyvanlar g ü n ü m ü z
malzemesiyle kendi içlerinde ikiye a y r ı l a r a k d e ğ i ­
şikliğe uğramıştır.
Y a p ı l a r g ü n ü m ü z d e şu işlevlere hizmet et­
mektedir. H a n , yarı harabe halinde b o ş durmakta,
cami ve h a m a m ise iyi durumda olup a y n ı işlevleri­
ne devam etmektedir.
Külliyede ağırlıklı olarak t a ş çeşitleri, daha
geri planda ise tuğla, a h ş a p , demir ve k u r ş u n kul­
lanılmıştır. Kaba y o n u ve kesme t a ş , üst seviyeye
kadar han cephelerinde, her ü ç y a p ı n ı n da giriş
k a p ı s ı n d a ve kitabelerinde, han ve cami payelerin­
de, h a m a m ı n havuz ve k u m a l a r ı n d a k a r ş ı m ı z a çık­
m a k t a d ı r . M e r m e r e sadece m i n b e r d e rastlanılır.
Moloz t a ş , özellikle han cephelerinin üst seviyesin­
de ve tonozlarda, c a m i ve h a m a m ı n s ı v a n m a y a n
y a n i farkedilebilen duvar ö r g ü l e r i n d e kaba y o n u
taşla birlikte kullanılmıştır. T u ğ l a , han ve h a m a m
kubbelerinde görülür. A h ş a p , hatıl olarak han cep­
helerinde, a y r ı c a camide mahfelde d e ğ e r l e n d i r i l ­
miştir. Demire cami pencere ş e b e k e l e r i n d e , kurşu­
na ise minare k ü l a h ı n d a rastlanılır.
Derbentte inşa edilen bir menzil külliyesi ol­
m a s ı a ç ı s ı n d a n y a p ı t o p l u l u ğ u n d a kayda d e ğ e r bir
s ü s l e m e y l e karşılaşılmaz. A y r ı c a o l d u k ç a k ö t ü bir
şekilde o n a r ı l a n ve s ı v a n a n y a p ı l a r d a , bezeme o l ­
d u ğ u n u varsaysak bile y o k edilmiş olmalıdır. Külli­
yede s ü s l e m e a ç ı s ı n d a n sözedilebilecek tek özellik,
c a m i i ç i n d e X I X . yüzyıla ait m i n b e r ü z e r i n d e k i
yağlı, boya s ü s l e m e ile g ü n e y ve b a t ı duvarlardaki
pencerelerin içe bakan yüzlerinin ü z e r i n d e k i basit
t i p k a l e m i ş i bezemedir. A y r ı c a m i h r a p t a da yer
yer s ü s l e m e izlerine rastlanır.
KÜLLİYEYİ O L U Ş T U R A N Y A P I L A R :
H a n , c a m i ve h a m a m d a n o l u ş a n k ü ç ü k
p r o g r a m l ı Belen Külliyesi, d o ğ u - b a t ı ekseninde
uzanan tarihi yola g ö r e , o n u n iki tarafında, değişik
tarihlerde inşa edilen y a p ı l a r d a n o l u ş t u ğ u için, ta­
s a r ı m a ç ı s ı n d a n külliyede odak olabilecek bir y a p ı
s ö z k o n u s u değildir. Dolayısıyla o d a k s ı z külliye ta­
sarımı içinde incelenebilir.
HAN (KERVANSARAY):
Külliyeyi o l u ş t u r a n en b ü y ü k y a p ı olan han,
y e r l e ş i m i n içinde, Kurtuluş Mahallesinde yer alır
ve inşa tarihi bir kitabeyle belirlenir. Y a p ı , eğimli
bir arazi ü z e r i n e inşa edilmiş olup, g ü n e y d e n eski
yol, kuzey ve d o ğ u d a n sokak, b a t ı d a n ise m o d e r n
bir yapıyla çevrelenmiştir (lev. 1 2 , 1 4 , 16-21).
H a n , d o ğ a koşulları nedeniyle g ü n ü m ü z e
h a r a p u l a ş m ı ş , ayrıca y a p ı l a n o n a r ı m l a r l a da d e ğ i ­
şikliğe uğratılmıştır. X V I I . yüzyılın o r t a s ı n d a h a n ı
g ö r e n 'Evliya Ç e l e b i y a p ı için ş u n l a r ı yazmakta-
dır.«
kubbesi kurşunla örtülmüş zarif
bir cami ve onun kapısı önünde yine kurşunla
örtülü bir hanı vardır
1 9 3 0 1 u yıllarda b ö l g e y i gezen J.Sauvaget,
Belen'e u ğ r a y a r a k h a n ı n tasviriyle birlikte planını
49. Evliya Çelebi, a.g.e., s. 15.
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N
da yayımlamıştır. A r a ş t ı r m a c ı n ı n restitüsyon pla­
nı, y a p ı n ı n y a y ı n l a n m ı ş ilk p l a n ı o l m a s ı a ç ı s ı n d a n
l;)üyük ö n e m t a ş ı m a k t a d ı r . Plana g ö r e y a p ı , g ü n ü ­
m ü z d e Vakıflar Y u r d u n u n b u l u n d u ğ u b a t ı y ö n d e
devam ederek daha g e n i ş bir a l a n ı kaplamakta ve
g ü n e y cephe eksenindeki girişin her iki y a n ı n d a da
simetrik olarak p l a n l a n m ı ş ikişer m e k â n daha yer
a l m a k t a d ı r . B u n a ilaveten b u g ü n ö r t ü s ü yıkılmış
m e k â n l a r ı n da plana işlendiği dikkat ç e k m e k t e d i r .
B a t ı d a , y e n i i n ş a a t ve o n a r ı m l a r l a y a p ı l a n
bazı değişiklikler, J.Sauvaget'in planının d o ğ r u l u ğ u
h a k k ı n d a kesin veri vermez. A n c a k m i m a r i d e k i si­
m e t r i kuralları, Belen'e ö n e m i n d e n dolayı daha
b ü y ü k bir h a n y a p ı l a b i l e c e ğ i v a r s a y ı m ı ve X I X .
yüzyıla ait bir g r a v ü r d e k i h a n g ö r ü n ü m ü (lev. 6)
a r a ş t ı r m a c ı n ı n g ö r ü ş ü n ü destekler niteliktedir.
R e s t i t ü s y o n p l a n ı n a gerekli b a z ı yerlerde
tekrar d ö n m e k ü z e r e , y e n i d e n çizilen r ö l ö v e s i n e
(lev. 18) g ö r e , y a p ı n ı n m i m a r i t a n ı t ı m ı ana hatla­
rıyla şöyledir:^-^
R e s t i t ü s y o n p l a n ı n d a (lev. 17) 7 0 x 3 2 m .
(2240 m^), b u g ü n ise 3 5 . 4 0 x 3 0 m . (1062 m^) b o ­
yutlarında avlusuz k a p a l ı tipteki h a n a , g ü n e y cephe­
de eksenden batıya kayık y ö n d e açılan t a ç k a p ı ve
onun gerisindeki giriş m e k â n ı y l a ulaşılır.Kapalı b ö ­
l ü m d e boyuna d ö r t , enine üç sahınlı denilebilecek
paye atılımı ve kemer bağlantısı g ö z e ç a r p a r . ^ ^
Sivri kemerle caddeye açılan ve üzeri tonoz
örtülü taçkapıyla 4 . 2 0 x 3 . 7 0 m . b o y u t l a r ı n d a , k ö ­
ş e ü ç g e n l e r i y l e g e ç i l e n kubbeli bir m e k â n a girilir.
B u kubbeli m e k â n ı n batı d u v a r ı n d a bir k ı s m a ayak­
ta kalan 1.40 m . derinliğinde bir n i ş karşımıza çı­
kar. D o ğ u tarafta ise kemerli bir kapıyla pandantif
geçişli kubbeyle ö r t ü l ü bir m e k â n a geçilir. 2 5 m ^
boyutundaki bu m e k â n , g ü n e y d u v a r ı n ı n üst sevi­
yesinde yer alan mazgal tipinde iki pencereyle dışa
açılmakta, kuzey d u v a r ı n d a ise bir niş (ocak nişi ?)
b u l u n m a k t a d ı r . Eski y o l ve giriş b ö l ü m ü y l e y a k ı n
bağlantılı o d a n ı n , han personeline ait olabileceği
kuvvetle muhtemeldir.
Ö z g ü n ü n d e h a n ı n içine bir k a p ı ile açıldığı
anlaşılan bitişikteki ikinci kubbeli oda, yakın bir ta­
rihte değişiklik g e ç i r e r e k farklı bir işlev için kulla­
nılmıştır. Y a p ı l a n değişiklikle o d a n ı n kuzeyinde bu­
lunan k a p ı ö r ü l m ü ş , o n u n yerine g ü n e y duvarda
sağır kemer içine oldukça bCiyük bir pencere ve ka­
pı açılmıştır. T a h m i n e n bu m e k â n , h a n ı n kapalı b ö -
lümüv^e olan bağlantısından dolayı seçkin konukla­
rın kaldığı oda olarak düzenlendiği varsayılabilir.
H a n d a esas h a c m i o l u ş t u r a n ana b ö l ü m e
gelince; kubbeli giriş m e k a n ı n d a k i sivri bir kemerle
d i k d ö r t g e n biçimindeki salona ulaşılır. G ü n ü m ü z d e
yer yer taşıyıcı, bağlayıcı ve ö r t ü sistemi ç ö k e n , ya
da y o k o l a n k a p a l ı b ö l ü m , duvar ve payelerdeki
kemer b a ş l a n g ı c ı ve konsol izlerinden, yıkılan b i ­
rimlerinde, d i ğ e r birimler gibi çeşitlilik g ö s t e r e n
payelerin taşıdığı kemerlerle b i r b i r i n e b a ğ l a n ı p
247
ü z e r i n i n ç a p r a z tonozlaria ö r t ü l ü o l d u ğ u anlaşıl­
m a k t a d ı r . Ayrıca J.Sauvaget'in planı da bunu d o ğ ­
r u l a m a k t a d ı r (lev. 17). Özellikle k u z e y d o ğ u k ö ş e ­
deki yıkık b ö l ü m d e yer alan "T" ve "haçvari" pa­
yelerin sonradan y a p ı l a n bazı değişikliklere veya
restorasyon h a t a l a r ı n a işaret e d e c e ğ i d ü ş ü n ü l m e l i ­
dir (lev. 21). Girişin h e m e n s o n r a s ı n d a k i d ö r t b i ­
r i m i n ise geriye kalan izlerden ayakta duran d i ğ e r
birimlerle aynı özellikleri g ö s t e r d i ğ i a n l a ş ı l m a k t a ­
dır (lev. 20).
Y a p ı d a taşıyıcı sistem olarak beden duvarla­
rı ve payelerin dışında, duvar payeleri de karşımıza
çıkar. Yalnız, kuzeybatı k ö ş e d e , statiklikten dolayı
tonozu desteklemek için zeminden ö r t ü sistemine
kadar 1 m . g e n i ş l i ğ i n d e perde d u v a r ı ö r ü l m ü ş t ü r .
Taşıyıcı ve bağlayıcı özelliği olan kemerier, g e n i ş
tipte d ü z e n l e n m i ş olup üzerlerindeki ç a p r a z tonoz­
ları t a ş ı m a k t a d ı r . K e m e r l e r i n yüksekliği zeminden
anahtar t a ş ı n a kadar 5 . 5 0 m . d i r . T o n o z sistemi
içinde, tek ö r n e k olarak kalmış bir tepe açıklığı g ö ­
ze ç a r p a r . A y d ı n l a t m a d ü z e n i ise cephelerle ç o k
o y n a n d ı ğ ı için a n l a ş ı l a m a y a c a k d u r u m a d ö n ü ş ­
m ü ş t ü r . Sadece kuzeybatı k ö ş e d e k i b i r i m i n b u g ü n
doldurulan bir penceresinin o l m a s ı , a y d ı n l a t m a ve
h a v a l a n d ı r m a n ı n daha ç o k ö r t ü sistemi içinde ger­
çekleştirilmiş olabileceğini akla getirmektedir. A y ­
rıca h a n ı n kuzey duvarı ö n ü n d e , zeminden 1 m .
yükseklikte ve 1.5 m . genişlikte bir sekinin yer al­
m a s ı , ö z g ü n ü n d e sekinin d i ğ e r duvar ö n l e r i n d e de
b u l u n a b i l e c e ğ i n e işaret eder.
Cephelere gelince; tarihi yola bakan g ü n e y
cephe ana cephe özelliği taşır. B ü t ü n ü d ü ş ü n d ü ğ ü ­
m ü z d e ç o k yalın b i ç i m d e tasarlanan y a p ı , giriş ve
y a n ı n d a inşa edilen kubbeli odalarıyla cephe m i ­
marisinde yükseklik boyutunda vurgulanmıştır. Da­
ireden ç o k ovale y a k l a ş a n biçimleriyle kubbeler,
k a s n a k s ı z olarak inşa edilmiştir (lev.20). H a n d a k i
tek girişi s a ğ l a y a n ' a ç k a p ı , sade d ü z e n l e m e s i n i n
y a n ı sıra, y ü k hayv a l a r m ı n da girişini kolaylaştır­
ma d ü ş ü n c e s i y l e y ü k s e k ve g e n i ş t u t u l m u ş t u r . Ka­
pının üzerinde yapım rihini veren bir kitabeyle
karşılaşılır (lev. 19). C e p n e d f b a t ı d a n d o ğ u y a d o ğ ­
ru ileriediğimizde, girişe bitişik o d a n ı n i k i k ü ç ü k
penceresi, ikinci o d a n ı n sonradan açılan k a p ı ve
50. J.Sauvaget, a.g.m., s. 101-4, lev, 17.
51. Yapının rölövesi Eylül 1989 ile Nisan 1990 tarihlerin­
de, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeo-
loji-Sanat Tarihi Bölümü öğrencilerinden Oğuz ALP,
Ali ÇETİN, Okan D O Ğ A N , Muzaffer ERCİYES ve
Muhammed GÖRÜR'den oluşan bir ekip çalışmasıyla
gerçekleştirilmiştir. Eski ölçüler kontrol edilmiş, yeni
ölçüler alınarak yapının rölövesi çıkanlmıştır. Çizim ise
Y.Mimar Fulya ERTUĞ-İBİŞ tarafından yapılmıştır.
Benzer şekilde külliyenin konum planı, cami ve ha­
mam rölövesi için de aynı ekiple çalışılmıştır. Bu bağ­
lamda çalışmamıza katkılarından dolayı adı geçen eki­
be teşekkür ederim.
52. G.Cantay (Güreşsever), kervansaraylar üzerine yaptığı
tipolojide Belen Hanını, "menzillerde inşa edilmiş
münferid kervansarayların nefli grubuna giren tipin üç
nefli salona açılan mekânları bulunan gruba sokmakta­
dır". Bkz.a.g.tez, s.70.
 m 19 20 21 12 n " " 26 27 28 29 ÎO 31 1

Vas

Ecnder!

Tımiv.vir

O.;.
Cfsa--a f 1
Tra'/nık
H.iorc E ' LA K / 1
HCSOI Peso > 'Kostencf

TrıMı
•Vama
•Lofca i—-.-'* "A
.,.'-;;.*lmova \ >
";.Utl,-,n \ V0ro?3m<m swv.,'- ; , /

Drorra

I /Ka^r^ j N-l'va,-a3;,r " ""îS^r^V , IZ^n M4RMARA'

DENİZİ
Ooif
^^Avlcnv-a

Krmcstı

KOftFVAl ^anya
==0 /Kttntr
Tırr.ala
/' TESELVA / ^ \ .
Kon

SAKIZ

-1^ lVı\(«.
KEFALOm'
V5

Moton
Or.

Korm

RODOS

hondıye
1^
A- GİRİD

O
N

Lev. 2: Osmanlı yollannı ve menzillerini gösteren harita (1982. Y. Halaçoğlu).

 A Z A K '

h IHIM

A,
D E N İ Z Fos •

^s^r-"-* B^M-;-', ^' ssn&i-l—o^^?î^,;'•^^.'•^•

,'' Kastamonu Eâvezid
•'Arcc Tos>a

Ernncon
^ Turtıol " " \ A

?»Sıvas
Oıvföı ('"VAN i-,^van
dOLU
»•»Cpttkiıtas Çenusgpıek

Kırschn
Erga
Diyar be kr
.'Kayseri Malatva

DbBlO
EsbWeson
Marjjın ^

Nusaybin
1 pNiOd.

^rla(Ruha) VMUSUI

\>î-«.,,;--^ ^. ^ Ada

\ ^Bozkır ^

/ /-> '^'B
< . •— HALE8
^— /t.rmenck^i«.<'^'3 X\ 'Try
^;A^k>o
/AT

\ ^ \
Htmus
OSMANLI YOLLARI VE
MENZİLLER
^ KIBRIS
ANA YOLLAR
TÂLÎ VOLUW
MENZİLLER

z Say<!c
Ciwn ; Vusul HA-.ACO<>lU

JOO Km
 250 Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L U
penceresi ile yıkılan bir b ö l ü m dikkat ç e k e r . Cep­
he g ü n ü m ü z e y a k ı n bir t a r i h t e kireçle sıvandığı
için malzemesi ve h a r ç dokusu yer yer a n l a ş ı l a m a ­
m a k t a d ı r . S o k a ğ a bakan dogu ve kuzey cephelerle
ç o k o y n a n d ı ğ ı n d a n cephe mimarisi a ç ı s ı n d a n ke­
sin bir ş e y s ö y l e m e k zordur. B a t ı c e p h e n i n ise
sonradan ö r ü l e r e k yeni inşa edilen m o d e m bir ya­
pıyla sınır o l u ş t u r d u ğ u d ü ş ü n ü l ü r s e , r e s t i t ü s y o n
p l a n ı n ı n geçerliliği daha da iyi anlaşılabilir.
H a n ı n ü z e r i . Evliya Ç e l e b i n i n ifadesi ile bir
g r a v ü r d e k i g ö r ü n ü m e g ö r e k u r ş u n l a k a p l ı iken,
sonradan k u r ş u n l a r s ö k ü l m ü ş ve d ü z t o p r a k haline
d ö n ü ş m ü ş t ü r . Ö r t ü sisteminde kubbeli o d a l a r ı n
ü z e r i n e gelen k ı s ı m l a r d a baca izine r a s t l a n m a s ı ,
bir zamanlar bu odalarda ocak nişinin b u l u n d u ğ u ­
nu göstermektedir.
CAMİ :
Külliyede ibadet işlevine hizmet eden cami,
tarihi yolun g ü n e y i n e , h a n ı n karşısına inşa edilmiş­
tir ( l e v . 1 2 , 1 4 , 1 6 , 2 2 - 2 6 ) .
Y a p ı , g ü n e y d e merkezdeki bir ana kubbe­
n i n üç y a n ı n ı ç e v r e l e y e n eyvanlarla kuşatılan ha-
r i m ; kuzeye sonradan e k l e n d i ğ i t a h m i n edilen iki
b ö l ü m l ü kısım, bu iki-kısmın a r a s ı n a yerleştirilen
minare ve d o ğ u d a k i yeni eklenen b ö l ü m ile g ü n e y ­
deki hazireden o l u ş u r . Dolayısıyla, " _ L ";ya da
h a ç v a r i plan ş e m a s ı n ı y a n s ı t a n h a r i m b ö l ü m ü b i ­
rinci, kuzeyde yer alan bir çeşit son cemaat yeri iş­
levini g ö r e n kısım ikinci, d o ğ u d a k i ek b ö l ü m ise
ü ç ü n c ü y a p ı m evresine işaret etmektedir.
C a m i n i n y e n i d e n çizilen r ö l ö v e s i n e g ö r e
m i m a r i özellikleri şöyledir ö e v . 2 2 ) :
H a r i m , ' J _ ' planlı, bir b a k ı m a h a ç v a r i plan­
lı camiler grubuna giren tipolojiyi yansıtır. Girişin,
kuzey b ö l m e d u v a r ı n ı n eksenine açılan bir t a ç k a -
pıyla sağlandığı h a r i m , merkezde kırık k ö ş e ü ç g e n -
leriyle g e ç i l e n kubbelerle ö r t ü l ü kare bir m e k â n ı n ,
kuzey h a r i ç üç y ö n d e n beşik tonoz örtülü eyvanlar
şeklinde d ü z e n l e n m e s i n d e n o l u ş m u ş t u r . İçine m i h ­
rap ve m i n b e r i n yedeştirildigi g ü n e y eyvan, simet­
rik olarak p l a n l a n m ı ş , dogu ve batı yan eyvanlar­
dan daha k ü ç ü k tutulduğu için de h a r i m enine dik­
d ö r t g e n şeklini almıştır (lev.25).
Ü z e r i n d e kitabenin de yer aldığı t a ç k a p ı ve
içindeki giriş k a p ı s ı n d a n b a ş k a harimde, alt seviye­
de açılmış g ü n e y duvarda d ö r t , kuzeyde i k i , batıda
ise d i k d ö r t g e n b i ç i m i n d e bir pencere açıkhgı karşı­
mıza çıkar. D o g u e y v a n ı n ı n dogu d u v a r ı n d a k i pen­
cere, sonradan inşa edilen ek b ö l ü m e g e ç i ş için
b ü y ü t ü l e r e k k a p ı haline d ö n ü ş t ü r ü l m ü ş t ü r . H a r i m ­
de, g ü n e y duvar içine yerleştirilen y a r ı m yuvarlak
tipte bir m i h r a p ile m i n b e r g ö z e ç a r p a r (lev.25).
M i n b e r g ö r ü n ü m ü y l e X I X . yüzyıl özellikleri taşı­
m a k t a d ı r . Y i n e biçimiyle a y n ı yüzyılın özelliklerini
y a n s ı t a n mahfel ise giriş k a p ı s ı n ı n ü z e r i n d e ko-
n u m l a n m ı ş t ı r . Giriş kuzey duvar içine a ç ı l a n bir
merdivenle s a ğ l a n ı r . B u merdiven a y n ı zamanda
minarenin çıkış yoludur.
Kuzeydeki b ö l ü m e gelince; kitabenin hari-
me girişi s a ğ l a y a n k a p ı n ı n ü z e r i n d e yer a l m a s ı , m i ­
narenin k o n u m u ve bazı y a y ı n l a r d a y a p ı n ı n I I . Se­
lim'e ait o l d u ğ u şeklindeki ifadeler, belki bu b ö l ü ­
m ü n c a m i n i n y a p ı m ı n a y a k ı n bir tarihte ek y a p ı
olarak t a s a r l a n d ı ğ ı n ı d ü ş ü n d ü r ü r . Kuzey cephe ek­
senindeki bir k a p ı y l a girişin s a ğ l a n d ı ğ ı kuzey b ö ­
lüm, yine dogu-batı d o ğ r u l t u s u n d a d i k d ö r t g e n
planlı olup eksende yer alan iki payeyle kendi için­
de iki ş a h ı n d a n oluşur (lev.26). Beden duvarları ve
payeler d ı ş ı n d a , dogu ve b a t ı d a iki duvar ayağı ta­
rafından da t a ş ı n a n ek b ö l ü m ü n üzeri, boydan bo­
ya ç a p r a z tonozlarla ö r t ü l m ü ş t ü r . K a p ı dışında, ku­
zeye b e ş , d o ğ u y a bir, batıya ise üç olmak ü z e r e alt
ve üst seviyede çeşitli tipte pencereler açılmıştır.
G ü n e y d e ise harimle irtibatı s a ğ l a y a n k a p ı haricin­
de, iki uç k ö ş e y e yakın konumda açılan iki pence­
reyle mihrabiyeler k a r ş ı m ı z a ç ı k a r . Girişin h a r i m
i ç i n d e n bir açıklıkla s a ğ l a n d ı ğ ı m i n a r e , ç o k g e n
gövdeli tek şerefeli bodur bir kuruluş olarak yeni­
den elden g e ç m i ş t i r . Eski bir f o t o ğ r a f t a n (lev. 11)
anlaşılacağı ü z e r e , X X . yüzyıl içinde şerefesi ve kü­
lahı biçim değişikliğine u ğ r a m ı ş t ı r (lev. 14).
Belen'in artan n ü f u s u n a paralel olarak o l ­
d u k ç a yeni bir tarihte, c a m i n i n dogu tarafına ek
bir b ö l ü m inşa edilmiştir, i ç i n d e bir m i h r a b ı n da
b u l u n d u ğ u yeni k ı s m a , h e m h a r i m i ç i n d e n , h e m
de kuzey cephede a ç ı l a n k a p ı l a r l a giriş s a ğ l a n ı r .
Ç o k sade planlanan ek kısım, sık açılan pencere­
lerle o l d u k ç a aydınlıktır. H e r h a n g i bir özelliği yok­
tur (lev. 14).
Camide g ü n e y ve batı cepheler ö z g ü n l ü ğ ü ­
n ü korumakla birlikte, kuzey ve dogu cephelerde
değişiklikler g ö z l e m l e n m e k t e d i r . Kuzey c e p h e n i n
k ı s m e n biçim değiştirdiği X I X . yüzyıla ait bir fotoğ­
raftan a n l a ş ı l m a k t a d ı r (lev. 11). B u fotoğrafta cep­
henin üst seviyesinde a h ş a p bir sundurma dikkati
ç e k m e k t e d i r . D o g u cephe y e n i d e n inşa edildiği
için kayda d e ğ e r bir özellik g ö s t e r m e z . Her ikisi de
yola bakan kuzey ve g ü n e y cepheler ise açıklıkla­
rın dışında farkedilmezler (lev.24). Evliya Ç e l e b i y e
g ö r e , X V I I . yüzyılda üstü k u r ş u n l a kaplanan cami,
g ü n ü m ü z e y a k ı n bir tarihte b e t o n k a p l a m a l ı d ü z
dam şekline d ö n ü ş t ü r ü l m ü ş t ü r . Ayrıca yapının
ç o k g e n k a s n a k l ı kubbesi, minaresi ve g ü n e y cep­
hesi kireçle sıvanmıştır.
C a m i n i n g ü n e y i n d e bir teras ü z e r i n d e hazi-
reyle karşılaşılır. Hazireye kimlerin g ö m ü l ü o l d u ğ u
bilinmemektedir (lev. 1 5 , 2 4 ) .
C a m i d e dikkat ç e k e n bir özellik te sultan
yapısı o l m a s ı n a karşın tek minareli o l u ş u d u r . A n ­
cak simgesellik t a ş ı m a y a n bu y a p ı n ı n , sultanların
inşa ettirdiği diğer k ü ç ü k camilerde o l d u ğ u gibi tek
minareli o l m a s ı yadırgatıcı değildir.
HAMAM :
Külliyede temizlik işlevine hizmet eden
h a m a m , yolun g ü n e y i n d e olup camiye h e m e n he­
m e n bitişik k o n u m d a d ı r ( l e v . 1 2 , 1 4 , 1 6 , 2 7 - 2 8 ) .
R ö l ö v e s i n e g ö r e y a p ı n ı n m i m a r i tanıtımı şöyle­
dir (lev. 27):
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N
H a m a m a , kuzey cephesine yerleştirilen bir
dizi d ü k k â n a r a s ı n d a k i bir kapıyla girilir. Esas giriş
ise dış k a p ı d a n b i r k a ç metre daha g ü n e y d e o l u p
sivri k e m e r i ç i n d e b a s ı k k e m e r l i b i r d ü z e n l e m e
g ö s t e r i r . Ü z e r i n d e y a p ı m kitabesinin (lev.28) yer
aldığı kapıyla da s o y u n m a l ı k (soğukluk) b ö l ü m ü ­
ne ulaşılır.
S o y u n m a l ı k , merkezinde pandantif geçişli
bir k u b b e n i n yer aldığı kare b i r i m i n , d ö r t y ö n e
d o ğ r u kemer genişliği kadar derin nişler ş e k l i n d e
t a s a r l a n m ı ş b i r d ü z e n l e m e y i yansıtır. Sivri tipteki
kemerlerle g e n i ş l e t i l e n ş e m a d a n nişlerin derinliği
eşit değildir. Özellikle d o ğ u ve kuzey nişler daha
g e n i ş t u t u l m u ş t u r . S o y u n m a l ı k kubbesinin üzerin­
de aydınlık feneri, fenerin altına gelen zeminde ise
havuz yer alır. D o g u cephenin kuzeyindeki pence­
re sonradan k a p ı haline d ö n ü ş t ü r ü l d ü ğ ü için y a p ı ­
ya ikinci b i r giriş daha s a ğ l a n m ı ş t ı r . A y r ı c a bu
m e k â n d a , girişler h a r i ç duvar ö n l e r i n e gelen kı­
s ı m l a r d a zeminden yaklaşık 0 . 6 0 m . yüksekliğinde
1.20 m . g e n i ş l i ğ i n d e seki g ö z e ç a r p a r . Batı duva­
rın içinde de t o n o z ö r t ü l ü d i k d ö r t g e n bir k o r i d o r
bulunur.
S o y u n m a h g ı n g ü n e y duvar eksenine a ç ı l a n
basık kemerle üzeri b e ş i k tonozla örtülü k ü ç ü k bir
hol kanalıyla ılıklık m e k â n ı n a geçilir. Çeşitli k o r i ­
d o r ve m e k â n l a r d a n o l u ş a n ılıklık b ö l ü m ü n ü n
özellikleri ş u n l a r d ı r : Ü z e r i k ö ş e ü ç g e n l e r i y l e geçi­
len aydınlık açıklıklı elips bir kubbeyle örtülü dik­
d ö r t g e n b ö l ü m ü n d o ğ u s u sivri kemerli bir n i ş , g ü ­
ney duvarı eyvan, batısı ise bir kapıyla girilen özel
y ı k a n m a m e k â n ı ve sıcaklığa giden koridor şeklin­
de p l a n l a n m ı ş t ı r . Eyvanda üst seviyeye açılmış bir
pencereyle karşılaşılır. Ö z e l y ı k a n m a m e k â n ı ise
üzeri k ö ş e ü ç g e n l e r i y l e geçilen tepe açıklıklı elips
bir kubbe ile ö r t ü l ü d ü r ve g ü n e y duvannda ufak
b o y u t t a b i r p e n c e r e b u l u n u r . M e r k e z i ılıklık
m e k â n ı n ı n b a t ı s ı n a , eksene a ç ı l a n b a s ı k k e m e r l i
bir k a p ı , üzeri beşik tonozla örtülü koridora açıla­
rak, h e m üzeri yine beşik tonozla örtülü kuzey-gü-
n e y d o ğ r u l t u s u n d a d i k d ö r t g e n p l a n l ı tuvalet
m e k â n ı n a , h e m de batı i s t i k â m e t i n e d o ğ r u devam
ederek sıcaklığa geçişi s a ğ l a r . Ü z e r i n d e beşik to­
noz ö r t ü bulunan k o r i d o r u n d e v a m ı n d a ise b a s ı k
kemerli bir kapıyla sıcaklığa ulaşılır.
Sıcaklık, k a p ı d a n girişte merkezde yer alan
kare planlı ve üzeri kubbeli bir m e k â n , o n a dogu
h a r i ç üç y ö n d e n açılan birer eyvan ile, k u z e y b a t ı
ve g ü n e y b a t ı k ö ş e l e r e yerleştirilen iki k ö ş e o d a s ı n ­
dan (halvet) o l u ş u r . Dolayısıyla B e l e n H a m a m ı ,
S.Eyice'nin h a m a m tipolojisine g ö r e o r t a s ı kubbe­
li, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli tipe girmekle be­
raber, bu t i p i n belirleyici özelliklerinden biri olan,
yan b ö l ü m l e r i n d ü z tonozla ö r t ü l m e s i yerine biri­
n i n kubbeyle ö r t ü l m e s i n d e n dolayı bu ş e m a n ı n bir
ç e ş i t l e m e s i olarak kabul etmemiz gerekir.^^
D ü z atkılarla g e ç i ş i n s a ğ l a n d ı ğ ı üzeri tepe
açıklıklarıyla d o n a t ı l m ı ş merkezi kubbeli b i r i m , giri­
şin yer aldığı dogu y ö n d e bir kemerle genişletilmiş­
251
tir. B u b i r i m e açılan eyvanlardan kuzeydeki p a n ­
dantif geçişli ve aydınlık açıklıklı kubbe ile diğer iki­
si ise d ü z tonozla örtülmüştür. T o n o z örtülü eyvan­
lar da kendi içinde yeni malzeme^ie ikiys aynlmış-
tır. İçinde kurnaların yer aldığı eyvanlardan güney-
dekinde ise k ü ç ü k bir pencere açıklığı g ö z e ç a r p a r .
Pandantif geçişli ve üzeri tepe açıklıklarıyla
kaplı kubbelerle ö r t ü l e n halvetler, kare planlı o l u p
k ö ş e l e r i n d e yer alan birer kapıyla merkezi kubbeli
birime açılır. K u r n a l a n n da yerleştirildiği bu oda­
lar, özel y ı k a n m a birimleri olarak değerlendirilmiş­
tir. B a t ı e y v a n ı n ı n eksenine açılan bir pencereyle,
k u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d i k d ö r t g e n planlı ve
üzeri sivri beşik tonoz örtülü su deposuna bakılır.
Dış g ö r ü n ü m e gelince; girişin sağlandığı k u ­
zey cephe, seviyesi h a m a m s o ğ u k l u k kubbesinden
daha alçak t u t u l m u ş bir sıra d ü k k â n dizisiyle k u ş a ­
tılmıştır. Sonradan ikinci girişin açıldığı dogu cep­
he, cami ile a r a l a r ı n d a yer alan ç o k dar bir s o k a ğ a
b a k m a k t a d ı r . B a t ı ve g ü n e y cepheler ise k ı s m e n
yapılarla g ö l g e l e n m e k l e birlikte, kireçle s ı v a n m ı ş
bu cephelerden özellikle g ü n e y cephe d ı ş t a n daha
iyi a l g ı l a n a b i l m e k t e d i r (lev.24) . ö r t ü sisteminde
h i ç ş ü p h e s i z s o y u n m a h g ı n kubbesi b ü y ü k l ü k ve
yüksekliğiyle ö n plana ç ı k m a k t a ve k a s n a k s ı z inşa
edilen k u b b e n i n ılıklığa bakan y ü z ü n d e bir baca
g ö z e ç a r p m a k t a d ı r . A y r ı c a ö r t ü sisteminde handa
o l d u ğ u gibi k u r ş u n yerine t o p r a k d a m k a r ş ı m ı z a
çıkmaktadır.
İMARET :
Bazı belge ve seyahatnamelerde imaret adı­
na r a s t l a n m a s ı , külliyenin bir de imareti m i o l d u ğ u
sorusunu g ü n d e m e getirmektedir. G ü n ü m ü z e ima­
ret olabilecek bir y a p ı , ya da b ö l ü m ü n u l a ş m a m a ­
sı, imaretin külliye a n l a m ı n d a m ı kullanıldığı, yok­
sa h a n içinde yer alan bir imarete m i işaret ettiği
belli değildir.
A n c a k X V I . yüzyılın ilk y a r ı s ı n a ait külliye
ö r n e k l e r i n d e , sıklıkla imaretin külliye a n l a m ı n d a
kullanılması Belen için de s ö z k o n u s u olabilir. Ç ü n ­
kü, her ü ç y a p ı s ı da kitabeyle g ü n ü m ü z e u l a ş a n
Belen K ü l l i y e s i n d e b a ğ ı m s ı z bir imaret olabileceği
k a n ı s ı n d a değiliz. Eger mevcut ise h a n içinde b ü ­
y ü k bir ihtimalle g ü n ü m ü z e u l a ş m a y a n b a t ı b ö l ü ­
m ü de y e r a l m a k t a y d ı diyebiliriz.
DİĞER Y A P I L A R :
XVI.yüzyılda. K a n u n î Sultan S ü l e y m a n ' ı n
k ü ç ü k p r o g r a m l ı bir menzil külliyesi inşa ettirme­
siyle ilk kez i m â r g ö r e n Belen, kısa s ü r e içerisinde
çeşitli t ü r d e y a p t ı r ı l a n eserlerle tipik bir O s m a n l ı -
T ü r k ş e h r i haline d ö n ü ş t ü r ü l m ü ş t ü r . Farklı yüzyıl­
larda Belen'i ziyaret eden s e y y a h l a r ı n ifade ve çi­
zimleri ile salnameler i n c e l e n d i ğ i n d e , y e r l e ş i m i n
h e m yolu kullananlara, h e m de beldede \,aşayanla-
53. S.Eyice, "iznik'te Büyük Hamam ve Osmanlı Hamamla­
rı Hakkında Bir Deneme", T a r i h Dergisi. 2(1960),
s.112-14.
 252 Fatih M Ü D E R R I S O Ğ L U
ra hizmet verecek şekilde çeşitli işlevlendeki yapılar­
la donatıldığı gözlemlenir. Fakat ne yazık k i , d o ğ a l
olaylar, Fransız işgali ve son yıllardaki hızlı kentleş­
me, bir zamanlar kabank bir liste halinde belirtilen
y a p ı l a r d a n ç o ğ u n u n g ü n ü m ü z e gelmesini engelle­
miştir. G ü n ü m ü z e ulaşanlar da ya harabe halinde,
ya da o n a n m a m u h t a ç t r . Belgderde s ö z ü edilip
g ü n ü m ü z e ulaşanlar şunlardır: Mezarlık ve t ü r b e ,
konutlar, h a m a m , okul, d ü k k â n - d e p o l a r , su kemeri-
d e g i m ı e n l e r , kilise. G ü n ü m ü z e u l a ş m a y a n l a r ise
hanlar, ç e ş m e l e r , debbaghaneler ve h ü k ü m e t kona­
ğıdır. A y r ı c a bu b a ğ l a m d a , yüzyılımızda ö n e m l i bir
olaya izafeten yapılmış Şehitlik'ten de s ö z e t m e m i z
gerekecektir. B u yapılarla ilgili bilgiler şöyledir k i :
M e z a r l ı k ve T ü r b e : Belen ile ilgili bir gra­
v ü r d e (lev.7) de k a r ş ı m ı z a ç ı k a n t ü r b e ve çevresin­
deki hazire, vadi i ç i n d e olup yeni açılan m o d e r n
y o l u n alt k o t u n d a k a l m ı ş t ı r . Baldaken ş e k l i n d e
üzeri kubbeyle ö r t ü l ü olarak inşa edilen t ü r b e , yer­
leşimin ikinci h a m a m ı n ı inşa ettiren A b d ü r r a h i m
( A b d u l l a h ) P a ş a y a ait olup, 1 2 1 2 H . / 1 7 9 7 - 9 S M .
tarihli kitabeye sahiptir. Ç e v r e d e k i m e z a r l ı k t a ise
P a ş a n ı n ailesi ile çeşitli kişilere ait mezar t a ş l a n
yer a l m a k t a d ı r (lev. 29). K a n u n î Sultan S ü l e y m a n
C a m i n i n haziresinden sonra y e r l e ş i m d e k i ikinci
mezarlığı o l u ş t u r a n b u alan, Belen'in tarihi kimliği­
ne de ışık t u t m a k t a d ı r ! B u nedenle t ü r b e ve me­
zarların b a k ı m ı gerekmektedir.
K o n u t l a r : V a d i n i n g ü n e y ve kuzeyinde
dag y a m a c ı n a kademeli olarak inşa edilen evlerin
ç o ğ u i k i katlı o l u p beyaz b a d a n a l ı g ö r ü n ü m l e r i y l e
kabaca Akdeniz mimarisini yansıtmaktadır
(Lev.30). B i r kısmı konak şeklinde t a s a r l a n m ı ş ev­
lerden ö n e m l i bir b ö l ü m ü son yıllardaki ş e h i r l e ş m e
s ü r e c i n d e y o k edilmiştir. B i r s ü r e d i r Belen'de yap­
tığımız a r a ş t ı r m a l a r sonucunda, iki ana grupta in­
celeyebileceğimiz konut tipine rastladık. Birinci
grubu, daha erken tarihli olup geleneksel O s m a n l ı
y a ş a m ı n a uygun dış sofalı planda, b a h ç e l i , zemin
üstü tek katlı evler, konaklar o l u ş t u r m a k t a d ı r . B u
gruba giren iyi bir ö r n e k , yaklaşık 2 0 0 yıllık g e ç ­
mişiyle Eski Belediye B a ş k a n l a r ı n d a n M e h m e d
A r s l a n ' ı n k o n a k tipli evi i d i . ^ ^ Z e m i n ü z e r i n e tek
katlı olan ev, ana malzemenin t a ş , a h ş a b ı n ise ha­
tıl olarak kullanıldığı b i ç i m d e inşa edilmişti. Dış so­
falı plan t i p i n i her i k i katta da y a n s ı t a n y a p ı , 8
oda, 2 mutfak, 2 helaya sahipti. A l t t a k i odalarda
ikişer b ü y ü k ocak ile ç o k s a y ı d a duvar nişi bulunu­
yordu, i ç i n d e havuzun da yer aldığı y ü k s e k du­
varlarla çevrili b a h ç e y e d o ğ r u yönlendirilen ev, ay­
nı zamanda a h ş a p tavan bezemeleriyle de dikkat
çekiyordu.
K o n u t m i m a r i s i a ç ı s ı n d a n d i ğ e r grubu, iki
katlı, üst katları a h ş a p t a n balkon ş e k l i n d e , manza­
raya y ö n e l i k evler o l u ş t u r m a k t a d ı r . En güzel ö r ­
nekleri tarihi y o l u n iskenderun y ö n ü n d e m o d e r n
yolla kesiştiği k o n u m d a , yol ü z e r i n d e bir dizi halin­
de k a r ş ı m ı z a çıkar (lev, 32). T a ş malzeme ağırlıklı
olarak inşa edilen evlerde k ı s m e n a h ş a p kullanımı­
na da rastlanılır. Iç sofalı plan ş e m a s ı n d a olup m i ­
m a r i d ü z e n l e m e l e r i y l e X I X . yüzyıl sonu ile X X .
yüzyıl b a ş l a r ı n a aittir. Vadiye d ö n ü k olarak yapılan
evler, ç e v r e d e yer alan İ s k e n d e r u n , Arsuz ve A n ­
takya evleriyle benzerlik g ö s t e r m e k t e d i r .
H a m a m : Kitabesine g ö r e 1 1 8 7 H . / 1 7 7 3
M . tarihinde A b d ü r r a h i m (Abdurrahman) P a ş a ta­
r a f ı n d a n y a p t ı r ı l a n K a n u n î H a m a m ı ' n d a n sonra
y e r l e ş i m i n ikinci fakat daha b ü y ü k boyutlu hama­
mıdır. Ç a r ş ı b ö l g e s i n d e külliye h a m a m ı n ı n h e m e n
d o ğ u s u n d a üst kotta yer alan h a m a m (lev. 34)
anıtsallıgı ile dikkati ç e k e r k e n , 1 9 9 0 ' l ı yılların ba­
ş ı n d a bir b ö l ü m ü yıktırılmıştır. D ö r t eyvan, d ö r t
k ö ş e odalı sıcaklık b ö l ü m ü y l e y a y g ı n bir plan ş e ­
m a s ı n ı y a n s ı t a n h a m a m , harap olup k ı s m e n depo
olarak kulanılmaktadır.
O k u l : Seyyah V.Cuinet ve salnamelere g ö ­
re y e r l e ş i m d e 6 okul mevcut iken bunlardan sade­
ce biri g ü n ü m ü z e ulaşmıştır.Bu okullardan biri m ü s -
l ü m a n ç o c u k l a r ı n ı n devam ettiği ortaokul (mekteb-
i rüştiye), b e ş i ise ilkokul idi, ilkokullardan ü ç ü
m ü s l ü m a n l a r a , ikisi h ı n s t i y a n l a r a aitti. G ü n ü m ü z e
u l a ş a n okul binası ortaokul olup iskenderun y ö n ü
çıkışında k a r ş ı m ı z a çıkar. Kitabesine g ö r e 1 8 8 5
t a r i h l i olan y a p ı , i k i katlı olarak d ü z e n l e n m i ş t i r .
Mimarisiyle d ö n e m özellikleri g ö s t e r i r (lev. 35).
D ü k k â n - D e p o l a r : işlek bir y o l ü z e r i n d e
yer alan Belen'de seyahatname ve salnamelerde
s ö z ü edilen ç o k sayıda d ü k k â n , depo veya m a ğ a ­
z a n ı n tarihi yol ü z e r i n d e veya ç e v r e s i n d e o l d u ğ u
kesindir. Ç ü n k ü , gerek X I X . yüzyıl sonuna ait eski
bir fotoğraftaki g ö r ü n ü m (lev. 10), gerekse h â l â
yol ü z e r i n d e yarı harabe halindeki d ü k k â n ve de­
polar (lev, 36) d ü ş ü n c e m i z i d o ğ r u l a m a k t a d ı r . Hat­
ta t a r i h i y o l u n her i k i t a r a f ı n a i n ş a e d i l e n
d ü k k â n l a r l a üstü açık bir arasta ş e m a s ı n ı n oluştu­
ğunu düşünmekteyiz.
S u K e m e r i ve D e ğ i r m e n l e r : Belen ile i l ­
gili yazılı ve g ö r s e l malzemede k a r ş ı m ı z a ç ı k a n su
kemerleri ve d e ğ i r m e n l e r d e n de geriye pek bir şey
kalmamıştır. G r a v ü r l e r d e karşımıza çıkan ve bir va­
diyi a ş a r a k iki y a m a c ı biribirine b a g l a ı ^ n su kemeri
(lev, 6-7), halkın ifadesine g ö r e , 1 9 7 3 ' d e yeni yol
g ü z e r g â h ı n ı n belirlenmesi sırasında son kalıntılarıyla
birlikte yak edilmiştir. B u g ü n vadi içinde y a n harap
• farklı bir su kemeri kalıntısına rastlanır. Mezarlığın
yakındaki kalıntı o n a r ı m g ö r m ü ş t ü r (lev. 37),
K i l i s e : G ü n ü m ü z e ç a n kulesi iyi durumda
u l a ş a n kilisenin sadece bazı kalıntıları geriye kal­
mıştır. Y e r l e ş i m i n g e ç i d e d o ğ r u dogu k ı s m ı n d a yer
alan kilise, bir tepe ü z e r i n d e d i r . Belen'de y a ş a y a n
gayr-i m ü s l i m l e r e hizmet verdiği anlaşılan y a p ı için
belgelerde sadece kilise ifadesiyle sözedilir. Olası­
lıkla X I X , yüzyıla aittir.
54. Son olarak Nisan 1991'de yan harabe halinde iken in­
celeme fırsatını bulduğumuz ve slaytını çektiğimiz ev,
1992'de tekrar gittiğimizde yıktırılmıştı. Bu bağlamda
diğer eserler gibi evlerin de tescillenmemiş olması, Be­
len'in tarihi kimliğinin kısa süre sonra kaybolmasına ne­
den olacaktır.
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ - O L A R A K B E L E N
G ü n ü m ü z e u l a ş m a y a n y a p ı l a r a gelince;
M e s c i t : V.Cuinet ve salnamelerde bahsedi­
len 5-6 mescitten b u g ü n geriye iz kalmamıştır.
M e d r e s e : Y i n e eski belgelerde 3 2 ö ğ r e n c i ­
n i n o k u d u ğ u bir medreseden sözedilirse de b u g ü n
mevcut değildir. Y a p ı n ı n K a n u n î adıyla t a n ı n m a s ı
ise d ü ş ü n d ü r ü c ü o l m a k t a d ı r . Ç ü n k ü , S u l t a n ı n , ca­
m i , han, h a m a m belki imaretin dışında bir b a ş k a
y a p ı yaptırdığına dair X I X . yüzyıl ö n c e s i n e ait bel­
gelerde bir kayıda rastlanmaz. "
H a n : işlek bir y o l g ü z e r g â h ı ü z e r i n d e yer
alan Belen'de konaklama işlevine y ö n e l i k b i r k a ç
han o l a c a ğ ı kesindir. A y n ı zamanda Halep'in iske­
lesi olarak kullanılan İ s k e n d e r u n ' a mal akışının Be­
len ü z e r i n d e n y a p ı l m a s ı Belen'in ticari h a y a t ı n a
canlılık getirmiştir. Evliya Ç e l e b i , daha X V I I . yüz­
yılda Kanunî H a n ı ' n d a n başka ildnci bir handan s ö -
zetmektedir. Daha sonra bu sayı artan ticari faaliye­
te bağlı olarak 10 civarına, yükselmiştir. Fakat ne
yazık k i , biri h a r i ç diğerleri zamanla yok olmuştur.
Ç e ş m e : A t i k adıyla t a n ı n a n m e ş h u r kay­
nak suyuna sahip Belen'de ç o k sayıda ç e ş m e mev­
cut iken, d i ğ e r y a p ı l a r gibi geriye bir ş e y kalma­
mıştır. H a t t a bu ç e ş m e l e r d e n b i r i W . H . B a r l e t t ' i n
bir g r a v ü r ü (lev. 8)'nde de karşımıza çıkar. B u g ü n ,
külliye h a n ı n ı n giriş kapısının y a n ı n d a yer alan ba­
sit ç e ş m e ise sanki g e ç m i ş i c a n l a n d ı r ı r c a s ı n a tatlı
suyuyla ç e v r e d e n y o ğ u n ilgi g ö r m e k t e d i r .
H ü k ü m e t K o n a ğ ı : X I X . yüzyıla ait belge­
lerde s ö z ü edilen y a p ı g ü n ü m ü z d e mevcut değildir.
D e b b a ğ h a n e : V a d i içindeki akarsuyun ci­
v a r ı n d a o l d u ğ u n u t a h m i n ettiğimiz b i r k a ç debbag-
haneden geriye iz kalmamıştır.
A s k e r i D e p o : S a v a ş d ö n e m i n d e yapıldığı­
nı d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z y a p ı d a n da iz kalmamıştır.
Ş e h i t l i k : Şehrin kahramanlık mücadelesi­
ne bir ö r n e k olarak dikilen anıt, yerleşimin batısın­
da çevresi yeşillik bir tepe y a m a c ı n d a d ı r .
K I S A L T M A LİSTESl:
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.mad. : Adı geçen madde
a.g.tez. : Adı geçen tez
lev. : Leviıa
Bkz. : Bakınız
Bil. : Bilhassa
Çcv. : Çewren
B.A. : Başbakanlık Arşivi
Mh.Dcf. : Mühimme Defteri
MAD. : Maliyeden Müdevver Defter
D.N., : Defter No
BİBLİYOGRAFYA
ABDURRAHMAN HIBRÎ EFENDl_: Menâsik-i Mesâlik,
I (Çev.Sevim Ilgürel), i s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i Edebi­
yat F a k ü l t e s i T a r i h E n s t i t ü s ü D e r g i s i , 6(1975),
s. 111-29.
253
AHMET CEVDET PAŞA : Tezakir 2 1 - 3 9 (Çtev.Cavid
Baysun), Türk Tarih Kırumu Yz»/ınları, Ankara 1963.
AINSWORTH, William : Travels a n d Researches i n
Asia Minor, Mesopotamie, Chaldea and Arme­
nia, H I , London 1839-42.
ALISHAN, M.P.Leoncc : Sissouan o u L ' A r m c n o - C i -
l i c i e . D e s c r i p t i o n , G e o g r a p h i q u e et H i s t o r i q u e ,
Venise 1899.
A L L O M , Thomas-W.H.BARLETT : V o y a g e en S y r i c
et dans Asie M i n e u r e , I - I I I , Paris 1843.
ANONİM : "Belen (Beylan-Baylan)", T ü r k A n s i k l o p e ­
disi, 6(1953), s.66-67.
ANONİM:!967 Hatay II Yılığı, istanbul 1968.
ANONIM . "Belen", M e y d a n Larousse B ü y ü k Lü­
gat ve A n s i k l o p e d i s i , Meydan Yayınevi, 2(1982),
s.3369-3503.
ARMAĞAN, Latif : O s m a n l ı l a r Z a m a n m d a Hac
Y o l u ve Menziller, istanbul Üniversitesi Yayımlanma­
mış Yüksek Lisans Tezi, istanbul 1990.
A T A K , Selçuk : M e n z i l D e f t e r l e r i n e G ö r e X V I I .
Yüzyılda Anadolu Y o l Sistemi H a k k ı n d a Bîr
A r a ş t ı r m a , istanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Ta­
rih Bölümü Yayımlanmamış Lisans Tezi, İstanbul 1970.
ATEŞ, ibrahim :"Hasan Paşa'nın Hatay Karamurt'taki
Vakıf ve Vakfiyesi",Vakıflar Dergisi,16(1982),s.5-26.
ATEŞ, ibrahim : K a n u n i ' n i n S u Vakfiyesi, Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
BARKER, W. Burchardt : Lares a n d Penates or C i -
licia and its Genemaus, London 1853.
BARLETT, W . H . : S y r i a , the H o l y L a n d , Asia M i ­
n o r , I - I I I , London 1838.
BAYKARA, Tuncer : A n a d o l u ' n u n T a r i h i C o ğ r a f y a ­
s ı n a G i r i ş . I . A n a d o l u ' n u n İ d a r î T a k s i m a t ı , Türk
Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988.
BERNARD, Yvelise : L ' O r i e n t d u X V P Siecle des
Voyageurs F r a n ç a i s , Paris 1988.
BOZKURT, Rıza : O s m a n h I m p a r a t o r l u ğ u ' n d a
K o l l a r , U l a k ve î a ş e M e n z i l l e r i , Genelkurmay Baş­
kanlığı Yayınları, Ankara 1966.
C A N T A Y (GÜREŞSEVER), Gönül A n a d o l u ' d a Os­
m a n l ı K e r v a n s a r a y l a r ı n ı n Gelişimi, İstanbul Üniver­
sitesi Edebiyat Fakültesi Yayımlanmamış Doktora Tezi,
istanbul 1974.
CANTAY (GÜREŞSEVER), Gönül : "Kervansaraylar",
M i m a r b a ş ı K o c a Sinan Y a ş a d ı ğ ı Ç a ğ ve Eserleri,
I , Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınlan, Ankara 1988,
s.369-92.
CARNE, John : La Syrie, La Terre-Saintc, L'Asie
M i n e u r e , 111, Paris 1936.
CASSAS, L.F. : V o y a g e P i t t o r e s q u e de l â S y r i e ,
de la Pehnicie de l a Palestine et de la Basse-
Egyptc, Paris 1799.
CORNELIUS DE BRÜYN : V o y a g e au l e v a n t , trad,
Française, Delft 1700.
COVEL, John : Early Voyages a n d Travels i n t h e
Levant, London 1893.
 254 Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L U
CUINET, Vital : La T u r q u i e d'Asie, G e o g r a p h i e ,
A d m i n i s t r a t i v e , S t a t i s t i q u e , D e s c r i p t i v e et Rai-
sonnes de C h a q u e p r o v i n c e L" Asie M i n e u r e , I -
IV, Paris 1891-94.
ÇUBUK, Vahit : "İskenderun Tarihinden Bir Kesil
(1903) Yılında İskenderun Kaza Teşkilatı (Halep Salna­
mesine Göre)", Hatay, 5(1987), s. 18.
DARKOT, Besim : "Belen", İ s l â m Ansiklopedisi,
2(1949), s.473-75.
DAVIS, E.J. : Life i n Asiatic T u r k e y . A J o u r n a l o f
Travel, London 1879.
D U M A N , Hasan : O s m a n l ı Yıllıkları (Salnameler
ve Nevsallcr), İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştır­
ma Merkezi Yayınları, İstanbul 1982.
ERDMANN, Kurt :"Zur türkischen Baukunst Seldschu-
kisher und osmanischer Zeit", I s t a n b u l e r M i t t c i l u n -
gen, 8(1958), s. 1-39.
EVLİYA ÇELEBİ : Seyahatname, I I (Çcv-Atsız), Mil­
li Eğitim Bakanlığı Yayınlan, İstanbul 1972.
EVLİYA Ç E L E B l : S e y a h a t n â m e , I ( H a t a y - S u r i y e -
LUbnan-FiIistin) ( Ç e v . I s m e t P a r m a k s ı z o ğ l u ) , Kül­
tür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982.
GOODWIN, Godfey : A H i s t o r y o f O t t o m a n A r c h i ­
t e c t u r e , London 1971.
G Ö Y Ü N Ç , Nejat : "Karamort Külliyesi", V l l I . T ü r k
T a r i h K o n g r e s i n e S u n u l a n B i l d i r i , Ankara 1983,
s. 1651-55.
GÜÇER, Lütfi : XV1-XVII. A s ı r l a r d a O s m a n l ı İ m p a ­
r a t o r l u ğ u n d a H u b u b a t Meselesi ve H u b u b a t l a r ­
dan A l ı n a n Vergiler, İstanbul 1964.
GÜRSOY, Cevat R.: "Türkiye'nin Tarihi Yolları", T ü r k
C o ğ r a f y a Dergisi 50.Yıl Ö2Eİ Sayısı,26(1974),s.24-30.
HALAÇOĞLU, Yusuf : O s m a n h İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a
M e n z i l T e ş k i l a t ı ve Y o l S i s t e m i , İstanbul Üniversite­
si Edebiyat Fakültesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, İs­
tanbul 1982.
HALAÇOĞLU, Yusuf : X V I I I . Y ü z y ı l d a Osmanh I m -
p a ı a t o r l u ğ u ' n u n İ s k â n Siyaseti ve A ş i r e t l e r i n Yer­
leştirilmesi,Türk Tarih Kurunu Ycç/ınları,Ankara 1991.
H A L A Ç O Ğ L U , Yusuf : "Bağras", T ü r k i y e D i y a n e t
Vakfı İ s l â m Ansiklopedisi", 4(1991), s.45-9.
H A L A Ç O Ğ L U , Yusuf : "Belen", T ü r k i y e D i y a n e t
Vakfı İ s l â m Ansiklopedisi, 5(1992), s.403-4.
HARTMANN, R. :"Bağras (Bagrâs)' İ s l â m Ansiklope­
disi, 2(1949), s. 216.
HELLENKEMPER, H.-F.HILD : N c u e F o r s c h u n g e n
in Kîlikien, Wien 19.86.
İLTER, İsmet : T a r i h i T ü r k H a n l a r ı , Karayolları Ge­
nel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1969.
JACQUOT, Paul : A n t i o c h e . C e n t r e de T o u r i s m c .
I - I I , Beyrouth 1931.
KAFADENK, Saadettin :"Hatay'da Tarihi Eserler", Ha­
tay, 8-10(1988), s.26-27.
KATİP ÇELEBİ : C i h a n n ü m a ( ç e v . i b r a h i m M ü t e ­
ferrika), 1145/1732.
KONYALI, İ H . : A b i d e ve K i t a b e l e r i ile K i l i s Ca­
m i l e r i . İstanbul 1968.
KÖPRÜLÜ, M.Fuat :"Suriye Kervansarayları", V a k ı f l a r
Dergisi, 2(1942), s.468-72.
KURAN, Aptullah : M i m a r Sinan, Hürriyet Vakfı Ya­
yınları, İstanbul 1986.
KRAMERS, J.H. :"Sulaiman I " , E n c y c l o p e d i a o f is­
lam, 4(1934), s.522-27.
LEAKE, W.M. : J o u r n a l o f a t o u r i n Asia, London
1824, Hildesheim 1976.
MUTAFIAN, Claude : La Cilicie au C a r r e f o u r des
E m p i r e s , M I , Paris 1988.
MÜDERRİSOĞLU, M.Fatih : O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ­
ğ u ' n d a 1 6 . Y ü z y ı l d a İ n ş a Edilen M e n z i l Külliye­
leri, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeolo-
ji-Sanat Tarihi Bölümü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Ya­
yımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1993.
MÜNECCİMBAŞI A H M E D DEDE: M ü n c c c i m b a ş ı
T a r i h i ( C â m i ' ü d D ü v e l , S a h â i f ' ü l A h b â r fî v e k a y î
ü l A ' s â r ) , 1-lV, İstanbul 1868.
NEHÇET İBN-I MEHMED DERVİŞ : N e h ç e t - ü l Me-
nazil, İstanbul 1293/1876.
ORHONLU, Cengiz : "Mesleki Bir Teşekkül Olarak Kal-
dırımcılık ve Osmanlı Şehir Yolları Hakkında Bazı Dü­
şünceler", G ü n e y d o ğ u A v r u p a A r a ş t ı r m a l a r ı Der­
gisi, 1(1972), s.93-118.
ORHONLU, C. : O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a Der­
b e n t T e ş k i l â t ı Eren Yayıncılık, İstanbul 1990..
ORHONLU, C. : O s m a n h İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a Aşi­
retlerin İskânı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1987.
OTTER, J. : V o y a g e en T u r q u i e et en P e r s c , l - I l ,
Paris 1748.
PARRY, V.J. : "Baylan (Belen)", Encyclopedia of is­
lam, 1(1960), s. 1134.
SARAL, Mahmut : Hatay İli Y a k ı n Ç e v r e İ n c e l e m e ­
l e r i , Antakya 1981.
SAUVAGET, Jean : "Les Caravanserails Syriens du
Hadjdj de Constantinople", A r s I s l a m i c a , 4(1937),
s.98-121.
SÖNMEZ, Zeki : M i m a r Sinan ile İlgili T a r i h i Yaz-
malar-Belgeler, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınlan,
İstanbul 1988.
ŞEMSEDDİN SAMİ : K a m u s ü ' l A l â m , 1-VI, İstanbul
1306-16/1889-99.
TAESCHNER, Franz :"Die Entvvicklung des Wegenet-
zes und des Werkehrs im türkischen Anatolien", Ana­
d o l u A r a ş t ı r m a l a r ı , 1/2 (1959), s. 169-93.
TUĞLACI, Pars : "İskenderun", O s m a n h Şehirleri,
Milliyet Gazetesi Yayınları, İstanbul 1985.
TÜRKMEN, A.F:Mufassal Hatay, I-IV, İstanbul 1937.
WIENER, Müller : B u r g c n der Krazritte, Berin 1966.
Y A Y A N , Oğuz : Tabiî Güzellikleriyle Belen", Hatay,
2(1986), S.20.
YEİVŞEL, D.Sanuel :"1641-42 de Bir Ka-ayigt'in Türkiye
Sey^atnamesi", Vakıflar Dergisi,3 (1956), s.97-106.
YERASIMOS, Stephane: Les V o y a g e u r s D a n s
L ' E m p i r e O t t o m a n (XIV«-XVI« siecles), Ankar?
1991.
 BİR OSMANLI-TÜRK ŞEHRİ OLARAK BELEN 255

4\
r

" r

Resim 5: Belen, İskenderun yönünden görünüm (1680. C. De Bruyn).

Resim 6: Belen, Antakya yönünden görünüm (1785, L. F. Cassas).

 256 Fatih MÜDERRISOĞLU

R e s i m 7: B e l e n , i s k e n d e r u n y ö n ü n d e n b a k ı ş ( 1 8 3 6 . W . H . Barlett).

R e s i m 8: B e l e n . A n t a k y a y ö n ü n d e n b a k ı ş ( 1 8 3 6 , W . H . B a r l e t t ) .
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N 257!

I^v. 13: Şehitlik ten Vadi ve Yerleşimin genel görünümü

(1992).

Lev. 14: Tarihi yol ve Kanunî Sultan Süleyman Külliyesi

(1990).

1^

l^v. 15: Modem yol (E-5) ve Külliyenin Cami ve Hamammm

güneyden görünümü (1990).
 Fatih M Ü D E R R I S O Ğ L U
258

Lev. 19: Han. Kitabe (1990).

I â

l^v. 20: Han. Cami minaresinden ^^enel bakış (1990).

.1

. . .1.

Lev. 21: Han. tahrip olan v e kısmen onanm gören kuzeydoğu

bölüm (1990).
 BIR OSMANLI-TÜRK ŞEHRI OLARAK BELEN 259

— ^

I>ev. 2 3 : C a m i . K i t a b e (1990).

Lev. 2 4 : C a m i . j ^ ü n e y d e ı ı genel
g ö r ü n ü m (1990)

•
H I ,
41
I
Lev. 25: C a m i , H a r i m . iç I ^ v . 26: Cami, kuzeydeki giriş
g ö r ü n ü m (1990). b ö l ü m ü (1990).

I ^ v . 2 8 : H a m a m , k i t a b e (1990).

Kİ i r ;

n İT 17 İM .

Lev. 2 9 : Baldeken T ü ı b e ve Mezarlık (1992). I-ev. 30: Kuzey y a m a ç U yer a l a n k o n u t

b ö l g e s i (1992).
 260 Fatih M Ü D E R R I S O Ğ L U

1 ^ 1

Lev. 31: Günümüze ulaşmayan eski bir ev Lev. 32: Tarihi yol üzerinde yer alan
(1991). konutlar (1991).

Lev. 33: Hamam, kitabe (1992). Lev. 34: Hamam ve çevre yapılar (1992),

Lev. 35: 19.yüzyıla ait okul (1992)

TU*

-tfîlMI

Lev. 36: Tarihi yol üzerindeki d ü k k a n / d e p o I^v. 37: Vadi içindeki su kemeri (1992).
harabeleri (1991).
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N 261

•M-

'i

Lev 9: Belen, geçide giden şose (1890-1900, ISIJVM TARİH-SANAT VE KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTİRMA MER-
KEZİ/IRCICA Yıldız fotoğraf albümleri koleksiyonu).

-1
İl

Lev 10: Belen, yerleşimin içinden geçen tarihi Adana-Halep/Antakya-Şam yolu ve yol boyunca
uzanan çarşı (1890-1900, İSIAM TARİH-SANAT VE KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTİRMA MERİ^EZİ/IRCICA ,
Yıldız fotoğraf albümleri koleksiyonu). :, , ,,<-,,., ^ . î j n ü d i f ; ; r • . j . ı ! at„n'
262 Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L U

Lev 1 1 : Belen, t a r i h i y o l , K a n u n î S u l t a n S ü l e y m a n C a m i i ve H a m a m m m g ö r ü n ü m ü .
(1890-1900, İ S I A M TARiH-SANAT V E KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTİRMA MERJ^EZl/lRCICA
Yıldız f o t o ğ r a f a l b ü m l e r i k o l e k s i y o n u ) .
 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N 263

1 V

s- 4
7

I A'

•3
Ü
O
ın
^1 05

1^
i
(O
i

G E >
264 Fatih M Ü D E R R I S O Ğ L U

EOIRUE
Harsa
Baba Burg

6cbz
•» Oertend
Yenişehir -rLtfke(osmaneliJ
Akbıyık
Pazarcık
i Seyitgazi
ISardaklıCBardakcO
İYenihan
l Bayat
V Bolvadin ^ ^
Visaklı , 4
O V^Aksehlr i-
fV. ) Lâdik
Karapınar
"\_^uiukısla
Ere^I han
Ranmazanoglu yaylas
( 7 Cavüshan kulacı
Pavas
skendcrun
Ba k lfrim(Afrînl
Antakyay.-' Bcşağaç
^ Zambakya» HALEQ
Safder^ı JMaarra
KIBRtS Mudık *J
' •Hama

/Nebk CaenfK)
Sam

i Muzayrlb
\ Ma;rak
-^ynızcrka
ga[kaCBalG*a1
Kalrane

Ha»
Maan
Akabcbaşı
Zatüfhiccc

Tebük
^ AkdarfMagarât)

Bürke-i Muazzam
Medine-i Salih

Bi"i--zUmÜrrUd
N3*am
yHedİyye eşmesi
iı salam kayası
Madiii'l-kurra
MEDİNE
y^eedr-ı Huneyn
Râbi'a esmesi
Kudayda
Abdurrahman Hıbrî ETendl'ye Göre, 17. Yüzyıldo ılin: Yultı Halis (Güzelce Bürke)
aedr-t Affan
Cntergâhı va Konaklama Henzlllürlnl GOsterun llurilıı
vadJ-i Fatima
(1975, S. tLGÜREL)
Arafat dâl.
Minâ
Müzdclife
MEKKE
01. i ; 5-000 000

Lev. 4: Abdurrahman Hıbrî Efendi'ye göre, 17. yü2yılda Hac yolu güzergahı ve
konaklama menzillerini gösteren harita (1975» S. llgürel).
 R kilise A
A M A N () S 1) A A Geçit yönü
(2 km.)
<• 637

SI

O L ( V
V
TICARET Al A \ l

ILJI KOAIJT BOL(ÎF.SI

\
l']SKI rURK
MEZARLIĞI

19ATJ/YIL AKARSU VADISI

OKULLARı
deniz yönü
*y (12 km.)

Lev. 12: Belen, y e r l e ş i m i n ö l ç e k s i z krokisi (1993, F . Müderrisoglu-T. Yazar).

 ISia.IElV - I4/XİVIJİVİ SlJI.-IVXlV SUl.liViVI/XiV
.VII^VKİI. MÜI.I.İYIESİ- 14 O M U \ . | l » l - / X j V I VOKlfLAR YURDU
(\'/XKII=l./XK CSlsiVlEl. .vılii3iinı.UuU iv'l--rj. V- n -^i^^ CJ
/ x n ^ i x ' i ' İVI3IİİV i3Uxi£i-'riuiim=ı« >
*IVXnİ|-fl :I£VI.İİI_ . MİK/VM «OtX>
OiXliiV :V.)^'IİİV4. l=K-|-(IO. I=lfl-VA
^II'l'İJV. /XI-I "OA
inWiVISS*. Ml>XAI=|î|=l»
IfURV/XiVS/XI^/XV

IH»I^İ l-lyXI-lrl> / Ş/VıVI YOI-(.J

rSN> DU««İNt*R ^

i MUHDES
CAMİ

»M 'v J,( CJ/»Mİ \ i i

- :1 i <

m HttZlRE

Al I S K I = İ V » l = K I . J i V - y X t V CTXI

Lev. 16: Kanunî Sultan Süleyman Külliyesi, konum planı (1990, F. Ertug).
 1^ / /
w \ / / •s

/
/

\
•V \ \ / \
\ \ /

•VO H .

Han, restitusyon planı

( 1 9 3 7 , J . SAUl/AGET)
Lev. 17: Kanunî Sultan Süleyman Hanı, restltüsyon planı, (1937, J . Sauvaget).
268 Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L U

::5

(ı:nU-b-i.

Btnp;ıxcr

^r=0. C •/

asar
—\ _ '^^^^''^^ZZ^r—^ ....'rrrrrr!^----'^ : .'o^ıı.s.-rr V.^HJjpadin. ^ 1

^ \^=^^nıh:''^^4-'-'--'^.c " M / ^ ^ i ' " ?

Tire •'üa^jelür

r
srrdl
arta Kffrabujurr
tn'işelür

^'O" LcrroTuIp. .
r

T:

>ianstig»£irrurocaıtnj3h-a^îctı ^auı-.'ı Jıuııtiiı c7j.tPost.-riUT l uıtıjrrrLİ oıımmıılr»ffr.Birnoi

HU) fıO o :

L e v . 3: Seyahatnamelere göre 17-18. yüzyılda Anadolu yollarını gösteren

harita (1959, F . Taeschner).
BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N 269
 270 Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L U

I3IEI-IHİV - I'iyXiVlJiVi S l J I - IVXiV SlJI-IEYkVI/XiV

iVIIEiVXil- K U I - I - İ YI=S>i - E » V/^yX t V S / X » / X Y

'I'/XI^IIHI I lEVI.iil- - iViSi/XiV i»»<>

O i X lEİV : V. . v i i . v i . lEirriJc^. I=III_Y/X

l=« < > I - C > \ ^ I = : CiiU.t-yi

OlEliiV. /Xl_i

IEK<;iYIEK. >VHJX/XI=l=IEIt
/Xll/Xi?. <><>l^. . \ l i j l 3 I E I = l l = t i » < > O I - l J . l='/X rİIH

^-j i \ !
/•''' I /''' i i \ '
m 'âm. i -

r 1

,-\"\ .:::4/ r-1

W'-- y

Lev. 18: Han. rölöve planı (1990, F. Ertuğ).

 BİR O S M A N L I - T Ü R K Ş E H R İ O L A R A K B E L E N

» I H I - I E İ V - K / X k V l J ı V İ » U I - r / X k V S U l - I E Y t V I / X ı V
i V I I E i V X i l - I ^ U l - l - İ Y I = » İ - O y X ıVI İ

' I V X m | - | îl£YI_Ul_ 10SÇ> - iViS/XiV ı » » o

^ ^ i X I E i V : Y . . V I İ . V I . l E K l l J C S . •=1.JI_Y/X

l=t<>l-<>V^IE:/xi-i>. O O U X
OlETİıV. /XI_İ
I3<>^/XİV. C>l<i/XıV
IEI=IC:İYIE». .VII.JX/XI=I=IEI^

^ — m

X !
'O

M U H DES
i Y A P I X .

i
' I

1 V

Lev. 22: Kanunî Sultan Süleyman Camii, rölöve planı (1990. F. Ertug).
 272 Fatih M U D E R R I S O Ğ L U

I3IHI-IEİV - l ^ / X i V U i V i S M J I J I V X i V S İ j | _ i r N ' k V | y X i V
k V I I H i V X i l - K İ J I - I - Î Y I H S İ - H / X kVI / X ıVI

' I V X R i l - l tı=Yi_Uı. ı » s £ > - jvis/xiv « » o o

O İ ^ I H k V sY.iv.ıiıVi. l E i v r u c l . I = I J I _ N V X

ÇIHTİİV. /XI_İ
»00/XİV. OI'î/XİV

/XI^yXÎ> OCİI^I. ı V l U l S l E I ^ I ' l İ S O O l - l . J . l^/X-l-iH

BALKON

i
I
1-1
i - m
i

I i .
•I
I
\ >

U f İ::rı-:
1I
i
i
^ 1 i
DÜKKÂN ^ i EVLER
^ DÜKKÂN I ^ DÜKKÂN
I

Lev. 27: Kanunî Sultan Süleyman Hamamı, rölöve planı (1990. F. Ertug).

o Sen
 M Î M Â l î ? !
ü n ü m ü z T ü r k i y e ' s i n d e yan yana getirmek­
te o l d u k ç a güçlükle karşılaşılan kavramlar­
fi d a n b i r tanesi de "İslâm" ile "sanat'hr.
H e m dindar s â d e v a t a n d a ş ı n , h e m de ay­
dınlarımızın, bu iki kelimeyi birarada d ü ş ü n m e k t e
bir hayli zorlandığını g ö r m e k t e y i z . "Sanat'la
"tslâm" kelimelerini birarada k u l l a n d ı ğ ı n ı z d a , b i ­
rincilerin de ikincilerin de aklına hemen ya resim
ve heykel, ya da m o d e r n sahne s a n a t l a r ı gelmek­
te ve b u n l a r ı n islâm'la b a ğ d a ş m a y a c a ğ ı n ı s ö y l e ­
m e k t e d i r l e r . H a l b u k i sanat, y a l n ı z c a b u n l a r d a n
ibâret o l m a d ı ğ ı gibi, b u iki k a v r a m ı n niçin b a ğ ­
d a ş m a d ı ğ ı konusunda da doyurucu cevap almak
m ü m k ü n değildir.
A y n ı soru, ebru, tezhip, m i n y a t ü r , hat, cilt,
çini, sahneyle ilgili olmayan klasik sanatlar dikkate
alarak s o r u l d u ğ u n d a da fazla t a t m i n edici bir ce­
vap a l ı n a c a ğ ı s a n ı l m a m a l ı d ı r . Zira bunlar h a k k ı n d a
fazla bir bilgileri y o k t u r . K o n u m i m a r l ı k olunca,
d u r u m biraz d e ğ i ş m e k t e ve cemiyetimizin h e m e n
her kesimi Selimiye, S ü l e y m â n i y e , Sultanahmet
gibi câmilerle M i m a r Sinan'dan hayranlıkla bahset­
mekte, fakat b u n l a r ı n b ü y ü k l ü ğ ü n ü n hangi özellik­
lerinden k a y n a k l a n d ı ğ ı sorusu yine de c e v a p s ı z
kalmaktadır.
D a h a da k ö t ü s ü , b u g ü n ü l k e m i z i n h e m e n
h e m e n her kesiminde b ü y ü k bir "estetik eroz­
yon" ve "tarihi tahrip" h â d i s e s i y a ş a n m a k t a d ı r .
Çirkin binalar, estetiken m a h r u m c â m i l e r , maviye
veya yeşile boyanarak aslî güzelliklerini k a y b e t m i ş
mihraplar, yurt dışına kaçırılan yazma eserler, bir
kenara atılmış nadide hat levhaları, bir k ö ş e d e çü­
r ü m e y e terkedilmiş Selçuklu veya O s m a n l ı sinileri,
kırılmış mezar taşları, tarihten ve sanattan kopuk­
l u ğ u m u z u n i f â d e s i d e ğ i l m i d i r ? D i n d a r veya
m u h â f a z a k â r o l d u ğ u n u s ö y l e y e n zenginlerimizden
k a ç tanesi b u g ü n hat, ebru, tezhip gibi klâsik İslâm
sanat eserlerinin k o l e k s i y o n u n u y a p m a k t a d ı r ?
H a t t â b u n l a r ı n b u g ü n istanbul'da h e m e n h e m e n
MAMU
Doç.Dr.Nusret ÇAM
O s m a n l ı l a r z a m a n ı n d a k i kadar başarıyla icra edil­
diğini, en iyi m ü ş t e r i l e r i n i n ise J a p o n , A m e r i k a n ,
A r a p ve Avrupalı zenginlerin o l d u ğ u n u k a ç kişi bil­
mektedir?
S a n a t ı n ve Islâmın ne o l d u ğ u sorusuna ye­
terli cevap verilememesi ve b u n l a r ı n k e s i ş m e nok­
ta larının tesbit edilememesi sebebiyle b u g ü n islâm
s a n a t ı ya ç o k özel bâzı alanlara sıkışıp k a l m ı ş , ya
da müzelik bir h â d i s e olarak d ü ş ü n ü l ü r o l m u ş t u r .
G ü n ü m ü z d e "islâm s a n a t ı " a d ı n a ortaya k o n u l a n
eserlerin ise h e n ü z istenilen seviyeye g e l e m e d i ğ i
g ö r ü l m e k t e , fakat b ü y ü k istikbal vaadetmektedir.
işte bu sebeple i s l â m ' d a s a n a t ı n yeri ve m â h i y e t i
konusu, kendiliğinden ö n e m k a z a n m a k t a d ı r .
*
İslâm'ın sanata, tasvire ve m i m a r l ı ğ a bakışı
g i b i konular, h e m m ü s l ü m a n , h e m de y a b a n c ı
a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n epeyce işlenmiş olmakla
b i r i i k t e ^ t a r t ı ş m a y a açık b â z ı k o n u l a r ı n , g e l i ş e n
Islâmî a r a ş t ı r m a l a r ı n ve sanat tarihi incelemeleri­
n i n ışığı altında yeniden incelenmesi g e r e k t i ğ i an­
laşılmaktadır. Islâmın sanat h a k k ı n d a k i g ö r ü ş l e r i n i
dile getirmeden ö n c e , " s a n a t " kelimesinden neyin
a n l a ş ı l m a s ı g e r e k t i ğ i n e kısaca temas etmekte ya­
rar vardır.
A r a p ç a "sar^a'a" fiilinden t ü r e y e n sanat, ç e ­
şitli ansiklopedilerde d e ğ i ş i k ş e k i l l e r d e tarif edil­
mekle birlikte o n u n " i n s a n / a r ı , gördükleri, işit­
tikleri, his ve tasavvur ettikleri olayları ve gü­
zellikleri, insanlarda estetik bir heyecan uyan­
dıracak tarzda ifâde e t m e s i " olayı olarak da g ö ­
rebiliriz B u tariften de anlaşılacağı ü z e r e , bir çalış­
m a n ı n sanat eseri olabilmesi için, "insan elinden
çıkmış olması, güzel olması ve orijinal olması"
1. Islâmın sanat, tasvir ve estetikle ilgili yönünü inceleyen
l<itap ve makaleleri bibliyografya kısmında vereceğiz.
 274 Doç.Dr.Nusret ÇAM
gibi şartları h â i z o l m a s ı gerekmektedir. B u sebep­
le, insan elinden ç ı k m a y a n nefis bir dağ manzara­
sı, şelale, p e r i b a e a l a r ı vs. güzel olmakla birlikte sa­
nat eseri s a y ı l m a z l a r , ç ü n k i insan elinin m a h s u l ü
değildir. Y i n e aynı şekilde, bir insan t a r a f ı n d a n ya­
pılmış olsalar bile, insanda estetik h a y r a n l ı k uyan­
d ı r m a y a n basit bir masa, rahle veya tabak da sa­
nat eseri sayılmazlar. A n c a k , bunlar, işinin ustası
kimseler t a r a f ı n d a n ç o k ince bir şekilde yapılıp tez­
yin edilirse, daha d o ğ r u s u g ö r e n l e r d e güzellik etki­
si u y a n d ı n r s a o zaman sanat eseri sıfatı kazanırlar.
Ş i m d i b u r a d a k a r ş ı m ı z a , "güzel nedir",
"güzelliğin ölçüsü nedir", "hangi ş e y güzeldir,
hangi ş e y çirkindir" gibi sorular ç ı k m a k t a d ı r . Es­
tetiğin s a h a s ı n a giren bu konudaki t a r t ı ş m a l a r yak­
laşık 2 5 0 0 yıldan b e r i bir sonuca u l a ş t ı r ı l a m a m ı ş
ve "güzel"in t a m bir tarifi y a p ı l a m a m ı ş , hatta b u
konuda çeşitli estetik doktrinler bile meydana gel­
miştir. B u tarifler ve t a r t ı ş m a l a r bu yazının konusu
değildir. Fakat h e m e n ş u n u söyleyelim k i , "güzel,
faydalı olandır" ş e k l i n d e k i tarifler artık gerilerde
kalmış b u l u n m a k t a d ı r . Yine bu arada, estetikçilerin
"güzel" i tarif edememelerinin, bu konuda ihtilafa
d ü ş m ü ş o l m a l a r ı n ı n , "güzeV'in mevcut o l m a d ı ğ ı
a n l a m ı n a g e l m e d i ğ i n i de işaret etmek icap eder.
A ş k , sevgi, h ü z ü n , a c ı , keder gibi i n s a n ı n en tabii
hislerinin hangisi tarif edilebilmiştir k i , güzellik de
tarif edilebilsin! Ç ü n k i o, kolayca tarif edilebilecek
ve kimsenin itiraz e d e m i y e c e ğ i şekilde ölçülebile­
cek maddi bir olay değildir. O halde kişiden kişiye,
t o p l u m d a n t o p l u m a , m e k â n d a n m e k â n a ve za­
m a n d a n zamana d e ğ i ş s e de ortada "güzel" diye
hakikatin o l d u ğ u m u h a k k a k t ı r . Bu izafilik durumu,
"güzellik" k a v r a m ı n a fazla zarar g e t i r m e y i p ona
zenginlik de k a z a n d ı r m a k t a d ı r . Bundan da anlaşı­
l a c a ğ ı ü z e r e , o, b ü t ü n m a n e v î olaylar gibi f e r d î ,
d e r u n î ve ulvî bir olay o l u p , idrak kaabiliyetine g ö ­
re kişiden kişiye değişir.
S a n a t ı n ve güzelliğin tariflerini bu şekilde
y a p t ı k t a n sonra, İslâm'ın b u konulardaki tutumuna
geçebiliriz. Fakat b u konuya d o ğ r u d a n d o ğ r u y a
girmeden ö n c e , sanat ve güzellik duygusunun i n ­
san ve t o p l u m h a y a t ı n d a k i yerini de s a ğ l a m bir şe­
kilde belirlemek gerekmektedir.
a) İnsanda güzellik ve sanat duygu­
sunun fıtriliği:
İnsanı en iyi t a n ı m a n ı n herhalde en iyi me-
t o d l a r ı n d a n birisi de ona iyi g ö z l e m c i sıfatıyla bak­
mak, hareketlerini k o n t r o l etmektir. Ona böyle bir
nazarla b a k t ı ğ ı m ı z d a i n s a n ı n , biri m a d d î , diğeri
r u h î o l m a k ü z e r e iki d ü n y a s ı n ı n b u l u n d u ğ u n u ve
b ü t ü n faaliyetlerinin bu iki y ö n d e cereyan ettiğini
m ü ş a h e d e ederiz. Sanat i n s a n ı n b u ikinci y ö n ü n ü
teşkil eden unsuriardan birisidir.
i n s a n ı tam olarak t a n ı m a k için tutulması ge­
reken yollardan bir tanesi, d a v r a n ı ş l a r ı n ı , h e n ü z
dinî ve sosyal b a s k ı l a r d a n â z a d e , en samimi bir ş e ­
kilde dile getiren 3-5 y a ş ı n d a k i ç o c u k l a r ı n faali­
yetlerini g ö z l e m e k olmalıdır. Ç ü n k i b u ç a ğ d a k i ç o ­
cuklar, d o ğ u ş t a n sahip oldukları içgüdülerini, me­
lekelerini ve kaabiliyetlerini, içlerinden geldiği gibi
hareket ederek, en saf şekilde sergilerier. B u dav­
ranışlar, onlar için h e m bir o y u n , h e m de yetişkin­
lik ç a ğ l a n n d a k i faaliyetleri için bir alıştırma ve ha­
zırlıktır. B u konudaki bâzı tesbitlerimizi genelleşti­
rerek s ö y l e m e k gerekirse, hiçbir insan yoktur k i , o
g ü n k ü imkânları ve kaabiliyeti ç e r ç e v e s i n d e ç o c u k ­
l u ğ u n d a sanat faaliyetleri diyebileceğimiz faaliyette
b u l u n m a m ı ş olsun. Bir kimse, dinî ve sosyal baskı-
l a n n h e n ü z t e ş e k k ü l e t m e d i ğ i o ç a ğ l a n n d a mutla­
ka şarkı s ö y l e m i ş , resim y a p m ı ş , bir müzik eşliğin­
de o y n a m ı ş , ç a m u r d a n bir hayvan figürü y a p m ı ş ,
ev bina e t m i ş t i r . İşte insanın b u gibi faaliyetleri,
onda güzellik ve sanat duygusunun fıtrî o l d u ğ u n u n
güzel bir işâretidir. insanlar, ç o c u k l u k l a n n ortaya
koydukları bu faaliyetlerini ileriki yaşlarında ya çeşit­
li sebeplerle terkeder, köreltir, bastırırlar ve s a n a t n
en alt faaliyeti demek olan dinleyici seyirci olarak
devam ettirirler, ya da geliştirerek s a n a t k â r olurlar.
Bir kimsenin elbiselik bir k u m a ş veya kravat
a l ı r k e n bile m a ğ a z a m a ğ a z a ı*oLışması, insanda
d o ğ u ş t a n mevcut olan bu güz liik duygusunun ese­
ridir. E ğ e r insanda b ö y l e bir güzellik duygusu bu-
l u n m a s a y d ı , elbiselerin yalnızca s a ğ l a m l ı ğ ı n a , so­
ğ u k veya s ı c a ğ a karşı dayanıklığına b a k ı l a c a k , ye­
meklerin g ö z e değil, yalnızca d a m a ğ a hitap etmesi
yetecek, b i n a l a r ı n s a ğ l a m ve kullanışlı o l m a s ı kâfi
gelecek, arabalar, elbiseler çeşit çeşit modellerde
y a p ı l m a y a c a k t ı , işte bu gibi ö r n e k l e r , güzellik duy­
gusunun insanda d o ğ u ş t a n mevcut o l d u ğ u n u n b a ş ­
ka işaretleridir.
Ç e v r e m i z d e y a p a c a ğ ı m ı z b a ş k a bir g ö z l e m i
ve m e ş h u r bazı s a n a t k â r l a n n saralı veya akıl hasta­
sı o l d u ğ u n u ^ dikkate aldığımızda, insandaki bu gü­
zellik ve sanat duygusunun faaliyete g e ç m e s i h â d i ­
sesinin, kavrama kaabiliyeti idiot ve debil derece­
sinde olan kimseler haricinde z e k â ve ruh sağlığı
ile de pek ilgili o l m a d ı ğ ı anlaşılacaktır. Hatta b ö y l e
kimselerin e ğ i t i m i n d e O s m a n l ı l a r z a m a n ı n d a oldu­
ğu gibi, müzik ve resimden son zamanlarda tekrar
istifâde edilmeye b a ş l a n d ı ğ ı h e m e n h e m e n herke­
sin m a l û m u d u r . D e m e k d u y o r k i , her insanda az
veya çok; şu veya bu şekilde sanata karşı bir yatkın­
lık mevcut olup, kişi b u n u geliştirerek sanat merdi­
venindeki yerini alır. B u merdivenin ilk b a s a m a ğ ı ,
seyirci veya dinleyicilik, a m a t ö r c e y a p ı l a n çalışma­
lar olduğu halde, en üst b a s a m a ğ ı Sinan'lann, Itrîle­
rin, Yahya Kemâl'lerin, Levnî'lerin, Bihzad'ların,
Şe^iı Hamidullah'lann b u l u n d u ğ u noktadır.
B u tesbitlerimizden de anlaşılacağı ü z e r e in­
s a n , y a l n ı z c a d ü ş ü n e n , ü r e t e n , i n a n a n bir
varlık d e ğ i l , a y n ı z a m a n d a s a n a t eseri mey­
d a n a getiren bir varlıktır. Tarihe baktığımız
zaman, en ilkelinden en g e l i ş m i ş i n e kadar y e r y ü ­
z ü n d e k i b ü t ü n insan topluluklannm sanatla m e ş g u l
oldukları, sanat eseri meydana getirdikleri g ö r ü l e ­
cektir. H a t t a sanat eseri meydana g e t i r m e m i ş bir
din ve topluluk yoktur. Arkeolojik ve antropolojik
2. Frete, Jean, Delilik (çev. H.Vehbi Eralp), İstanbul,
1946, s. 103-107,
 İSLÂM'IN S A N A T A V E MİMARİYE BAKIŞI 275

a r a ş t ı r m a l a r , b u d u r u m u n , tarihin herhangi bir za­ bilhassa d o ğ u ş u ve b a t ı ş ı n d a k i h a ş m e t i ile de g ü ­

man diliminde değil, fakat d ü n y a kurulduktan beri zeldir. A y n ı şekilde a ğ a ç l a r , i n s a n ı n ihtiyaç duydu­
b ö y l e o l d u ğ u n u ortaya k o y m a k t a d ı r . O halde sa­ ğ u meyveyi, odunu, keresteyi verdiği için i y i , insan
nat, ferdî p l â n d a fıtrî, tarihî ve sosyolojik anlamda ruhunda bıraktığı h o ş etki ile de güzeldir. B u ör­
evrensel bir h â d i s e d i r . H a t t a o n u n evrensel bir nekleri, kuşlar, bulutlar vs. için de çoğaltabiliriz.
h â d i s e o l m a s ı da her insanda fıtrî o l m a s ı n ı n bir ne­ N i t e k i m b i r ç o k â y e t t e bu k o n u çeşitli şekillerde d i ­
ticesi ve t e z a h ü r ü d ü r . D i ğ e r taraftan, bir k ü l t ü r ü n le getirilmiştir.
ü r ü n ü olarak ortaya ç ı k a n bir sanat eserinin, me­
sela bir çininin veya m i n y a t ü r ü n , ç o k değişik b a ş ­
ka kültürlerin insanları t a r a f ı n d a n rahatlıkla b e ğ e ­
n i l i p s a t ı n a l ı n a b i l m e s i , bir hıristiyanın Sultanah­
met C a m i i k a r ş ı s ı n d a h a y r a n l ı ğ ı n ı gizleyememesi
g e r ç e ğ i de bu sanat duygusunun e v r e n s e l l i ğ i n i n
b a ş k a bir delilidir.

b) K u r ' a n ve H a d i s l e r i n ışığı altında

g ü z e l l i k d u y g u s u n u n fıtriliği:
Kur'an-ı Kerim'de güzel sanatlarla doğrudan
d o ğ r u y a ilgilibir â y e t mevcut değildir. Bununla birlik-
te,diger bâzı eş/etlerin ışığı altında O'nun güzel sanat­
lara nasıl bakügını tayin etmek m ü m k ü n d ü r . Bunun "Ondan yeşillikler çıkardık. Ondan yığın
için ö n c e "insan"ın ne olduğunu bilmek gerekir. yığın taneler, hurmaların tomurcuklarından
sarkan salkımlar, biribirine hem benzeyen,
Kur'an-ı K e r i m e g ö r e Allah, insanı yeryü­ hem benzemeyen üzümlerden, zeytinden ve
z ü n d e kendisinin halifesi olarak en g ü z e l ve en nardan bahçeler yapıp çıkarıyoruz. Meyvesine,
akıllı şekilde y a r a t m ı ş t ı r . Mesela Y ü c e A l l a h , T i n bir meyve verdikleri zaman, bir de olgunlaştık­
Suresi 4 . ve 5. â y e t l e r i n d e : ları zaman b a k ı n " (En'am, 99).

Muhakkak ki biz insanı en güzel şekilde

yarattık, sonra onu aşağıların aşağısına çevir­
dik" demekte; T e ğ â b u n Suresi 3. â y e t t e de:
"Hayvanları da O yaratmıştır: Onlarda
sizi ısıtacak şeyler ve birçok faydalar vardır.
Onların etlerinden yersiniz; akşamleyin getirip
sabahleyin salarken onlarda sizin için bir zevk
"Size s û r e t uerip, s u r e t i n i z i en güzel şe­ (güzellik) u a r d ı r " ( N a h i , 5-6).
kilde yaratmıştır, dönüş 0 ' n a d ı r " d i y e buyurmak­
B u â y e t l e r d e n de anlaşılacağı ü z e r e . D ü n y a
t a d ı r . Mealini verdiğimiz birinci â y e t t e k i "insanın
nimetleri yalnızca iyi ve faydalı değil, aynı zaman­
en güzel şekilde yaratılmd'sından maksat, insa­
da güzeldir. D i ğ e r taraftan, C e n a b - ı H a k k ' ı n yarat­
n ı n m ü k e m m e l şekilde yaratıldığı denilebilirse de,
tığı en güzel ş e y ise bu d ü n y a d a k i sâlih amel işle­
ikinci â y e t t e k i "suretinizi en güzel şekilde yarat­
yenlere vaad edilmiş olan Cennet'tir. E ğ e r i n s a n ı n
mıştır" ş e k l i n d e k i bir ifâde, b u n u n , yüz ve endam
bu güzellik ve güzelliği kavrama y ö n ü bulunmasay-
güzelliğini de içerisine aldığını g ö s t e r m e k t e d i r .
dı, Cennet'in "altlarında ırmaklar akan köşkle-
İ n s a n ı n en güzel b i ç i m d e y a r a t ı l m a s ı , a y n ı rf'nden veya oradaki hurilerin, i n s a n ı n hayal g ü ­
zamanda o n u n güzellikleri kavrama, bunlardan c ü n ü n dahi e r i ş e m e d i ğ i güzelliklerinden bahsedil­
zevk alma ve estetik d e ğ e r i olan eserler yapma ka- meyecekti.
abiliyetini hâiz o l d u ğ u n u n da bir ifâdesidir. Nite­ Aslında, Allah'ın insanı "güzel" surette ya­
kim Kur'an-ı Kerim'deki bâzı ayetler insanı d ü ş ü n ­ ratması g â y e t tabiidir. Ç ü n k i , Yaratıcı'nın kendisi
meye d â v e t ederken, bâzı âyetler de ü s t ü n b e l a ğ a t i "Cemâl' (Güzel) sıfatını taşımaktadır. B i r â y e t e g ö r e :
ve tasvirierindeki güzelliğiyle d o ğ r u d a n d o ğ r u y a i n ­
s a n ı n estetik y ö n ü n e hitap etmektedir. <>?Jlfc "Yaratanların en güzeli Al-
İ n s a n ı n fizikî ve aklî b a k ı m ı n d a n en ü s t ü n / a / ı ' t ı r " ( M u ' m i n u n , 14).
varlık olarak yaratılması, Y e r y ü z ü ' n d e karşılaşacağı Y i n e b a ş k a â y e t l e r d e n (Hicr, 2 9 ; Secde, 9;
i'tikadî, a h l â k î , fizikî ve b e ş e r î problemleri ç ö z ü p Sad, 72) ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e ,
h a y a t ı n ı iyi şekilde devam ettirebilmesi, en güzel
>• .»•<.',
şekilde yaratılmış o l m a s ı da D ü n y a güzelliklerinden
S-JJjti-i^j "Allah, O'na (Adem'e, insa­
zevk alabilmesi içindir. H a k i k a t e n de D ü n y a n i ­
na) kendi ruhundan üflemiştir".
metleri yalnız iyi değil, aynı zamanda güzeldir. Me­
sela G ü n e ş , D ü n y a m ı z ı a y d ı n l a t t ı ğ ı , ısıttığı, h a m İşte i n s a n ı n güzel ve güzelliğe karşı meyyal
meyveleri olgunlaştırdığı için yalnızca iyi o l m a y ı p , o l m a s ı , güzel eserler ortaya koyabilmesi g e r ç e ğ i .
 276 Doç.Dr.Nusret ÇAM

b u â y e t t e belirtilen yaratma h â d i s e s i n e dayanmak­ "(Bir gün) Peygamber, "Kalbinde zerre

t a d ı r . H a t t a i n s a n ı n "ahsen-i takvim" olmasının kadar kibir bulunan kimse Cennet'e giremez"
sırrı da burada y a t m a k t a d ı r . H z . D â v u d ' u n sesini en dedi.
g ü z e l kılan, H z . Y u s u f u ve Hz. M u h a m m e d i insan­ Bunun üzerine (Sahâbeden) birisi:
ların en g ü z e l yapan iksir, işte b u d u r B u n a m u k â b i l ,
-"Fakat elbisesinin ve ayakkabısının gü­
hö\Jle bir y a r a t ı l m a i m t i y a z ı n d a n m a h r u n bulunan
zel olmasını isterse?' diye sorduğunda. Nebi:
"eşek en çirkin sese sahiptir" [Lukman, 19).
-"Allah güzeldir ve güzeli sever, (halbuki)
D i ğ e r taraftan, K u r ' a n - ı K e r i m ' d e k i b i r ç o k
kibir hakkı uzaklaştıran ve insanları hakir gös­
â y e t , bu "dyet/er" (işaretler) k a r ş ı s ı n d a M ü s l ü m a n ­
teren şeydir cevabını vermiştir."
ların d ü ş ü n ü p ibret a l m a s ı n ı ve bu g ü z e l l i k l e r d e n
istifâde etmesini istemektedir. Bunlardan bir tanesi B u hadislerden de anlaşılıyor k i , İslâm dini,
de  r a f / 3 1 - 3 2 . âyetleri o l u p şöyledir: e s t e t i ğ e b ü y ü k ö n e m v e r m e k t e ve b u e s t e t i ğ i n
k a y n a ğ ı n ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Allah'a (c.c) dayan­
d ı r m a k t a d ı r . B u sebeple peygamberimiz h a y a t ı n ı n
her s a f h a s ı n d a güzelliği arıyor, insanların g i y i m i n ­
de vs. bunlara dikkat etmesini tavsiye ediyordu.
Mesela bunlardan bir tanesi şöyledir: "O, bir gün
cenaze merasimine gitti ve mezarın içinde hafif
bir kazılış hatası görerek b u n u n derhal düzel­
"(Ey âdemoğulları), mescidde süslü elbi­
tilmesini emretti. Birisi O'na bunun ölüyü ra­
selerinizi giyiniz, yeyiniz, içiniz, fakat israf et­
hatsız mı edeceğini sordu. Peygamberimiz de:
meyiniz. Çünki Allah müsrifleri sevmez. De ki,
"Aslında böyle şeyler ölüyü ne sıkar, ne de ona
Allah, kulları için çıkardığı zîneti, temiz ve hoş
rahatlık verir, fakat bu, sağ olanların gözleri­
rızıkları kim haram etmiş?"
ne güzel görünmek içindir" diye buyurdu."* Pey­
G ö r ü l d ü ğ ü g i b i , bu â y e t l e r d e n birincisinde gamberimiz yalnız b ö y l e demekle k a l m a y ı p ç e v r e ­
mescide giderken zinetlerin takılması (yani tefsirci- sindeki güzellikler karşısında sık sık duygularını dile
lere g ö r e g ü z e l k o k u s ü r ü l m e s i , temiz ve güzel el­ getiriyordu. Mesela bir d e f a s ı n d a aşılı bir fidanı tu­
biseler giyilmesi) istenilmiş, a r d ı n d a n da gayet c ö ­ t u p ö p e r e k "keşke ben de senin gibi aşılı bir
m e r t bir ifâdeyle de "yeyiniz, içiniz diye insanla­ ağaç olsaydım" d e m i ş i , g e n ç h a n ı m ı Hz. A i ş e ' y e
ra D ü n y a n i m e t l e r i n d e n istifade edilmesi s ö y l e n ­ de "ya Hümeyra" (pembe yanaklı) diye iltifatta
miştir. İkinci â y e t t e ise g ü z e l zinetleri, h o ş ve te­
b u l u n m u ş t u r . Y i n e Peygamberimiz, bir d e f a s ı n d a
miz rızıkları A l l a h y a s a k l a m a d ı ğ ı halde yasaklayan­
H a b e ş i s t a n ' d a n gelen ve Medine'deki Mescid'in av­
lar veya yasaklayacak olanlar a z a r l a n m ı ş t ı r . Zaten
lusunda mızraklarıyla g ö s t e r i y a p a n bir grup H a -
b a ş k a bir â y e t t e (Kasas-77) de:
beşliyi H z . A i ş e ile birlikte seyretmiş*^ .bayramlarda^
"Ve Dünyadan da nasibini unutma" de­ ve d ü ğ ü n l e r d e ^ çalgı ç a l ı n m a s ı n ı istemiştir^. Tabii
nilmek suretiyle yukarıdaki â y e t te'yit edilmektedir. bu d ü ğ ü n l e r i n , Islâmın k o y d u ğ u yasaklan ihlal et­
meyen bir b i ç i m d e yapıldığına hiç ş ü p h e yoktur.
D ü n y a nimetlerinden faydalanılması gerekli­
liği. Peygamberimiz t a r a f ı n d a n da sık sık vurgulan­ B a ş t a B u h â r î ve Müslim'de olmak ü z e r e bel-
m ı ş t ı r . Mesela, N e s â î ' d e ( Z î n e t , 5 4 ) ve Ebu libaşlı b ü t ü n hadis k i t a p l a r ı n d a bulunan bir hadis
D â v u d ' d a (Libas, 14) yeralan bir hadiste, zengin ise ş ö y l e d i r : "Resulüllah (S.A.V.) bir defa Ebu
o l d u ğ u halde, çirkin ve d e ğ e r s i z bir elbise g i y m i ş Musa el-Eş'arî'nin okuduğu Kur'an'ı dinledi ve
olarak huzura gelen bir kişiye Peygamberimiz: ona 'Ey Ebu Musa, sana Davud'a verilen miz-
marlardan bir mizmar verilmiştir' dedı'^^ Pey­
"Allah mal vermişse, Allah'ın kerameti
gamberimizin Kur'an-ı K e r i m ' i n g ü z e l ve insanda
senin üzerinde görünsün' demiştir.
tesir u y a n d ı r a c a k şekilde o k u n m a s ı için söylediği
Tırmizî'nin (Edeb, 41) rivayet ettiği bir hadis
ise şöyledir: 3. Müslim, Kitabu'l-lnıan, 1/93, hadis 147.
"Allah, temizdir, temizliği sever, güzel­ 4. İbn Sad, I / l , s. Ol'den nakleden Mulıammed Hamidul-
dir, güzelliği sever, merhametlidir, merhameti lah, İslâm Peygamberi, II, İstanbul, 1969, s. 60.
sever, cömerttir, cömertliği sever. Saçınız var­ 5. Mulıammed Kutup, İslâm D ü ş ü n c e s i n d e Sanat,
sa, temiz tutunuz; Yahudilere benzemeyiniz . (Çev. Akif Nuri), İstanbul, 1979, s.74.
M ü s l i m ' d e şöyle bir hadis b u l u n m a k t a d ı r . ^ 6. Buhari, 8:69; 13:2; 56:79.
7. Buhari, 13:2; 5 6 : 8 1 .
^ i j i JUi. iJJ ^ yLT (>. aj^-l J^Ai.K " : J U ^ \ ^
8. Buhari, 67:28.
9. Geniş bilgi için bak: Muhammed Hamidullah, İslâm
ii^M- aLuj ( j ^ . o' v - ^ . J ^ y i o ' - J ^ J "y^
Peygamberi, II, 63; Yusuf el-Kardavî, İslâm'da Helal
ve H a r a m , (çev. Mustafa Varlı), Ankara, 1970, s.
3 1 4 - 3 2 2 ; Uludağ, S ü l e y m a n , İ s l â m A ç ı s m d a n
Mûsikî ve S e m â , İstanbul, 1976, 59-83.
10. Uludağ, a.g.c., s. 105.
 İSLÂM'IN S A N A T A V E MİMÂRİYE BAKIŞI
daha p e k ç o k söz olup B u h â r î ve Müslim'in rivayet
ettiği bir tanesi ş ö y l e d i r : "Kur'an-'ı seslerinizle
süsle^iniz"^^ Y i n e Peygamber Efendimiz, sesinin
güzelliğiyle m ü e z z i n l e r i n piri olan Bilal-ı H a b e ş î ' ­
n i n o k u d u ğ u ezandan daha ç o k etkilenir ve e z a n ı
genellikle o n u n o k u m a s ı n ı isteyerek "Ya Bilal,
kalk bizi ferahlandır" derdi. Hz. M u h a m m e d ' i n
(A.S.) "Ya Bilal,kalk da ezan oku" demeyip, ra-
kik bir kalbin eseri olan "kalk bizi ferahlandır'
ifâdesini k u l l a n m a s ı , O'rıun b a ş k a bir inceliğini
g ö s t e r m e k t e d i r . İşte Peygamberimiz, güzellikler
k a r ş ı s ı n d a b ö y l e rakik bir kalbe sahipti. Zaten
Kur'an-ı Kerim'in istediği M ü s l ü m a n modeli de bu­
dur. Ş u âyet-i kerime bu g e r ç e ğ i ortaya koymakta­
dır: "Muhakkak ki gerçek Mü'minler, ancak, Al­
lah'ın ismi zikredildiği zaman, kalpleri titreyen
kimselerdir" (Enfal-8)
B ü t ü n bu â y e t ve hadislerden anlaşıldığına
g ö r e , İslâm dini, i n s a n ı n estetik bir d ü n y a s ı n ı n da
b u l u n d u ğ u n u kabul etmektedir. Ö y l e anlaşılıyor k i ,
insanın bu y ö n ü , o n u n en az dinî, ahlâkî ve beşerî
y ö n ü kadar önemlidir. İslâm, insanın diğer yönleri­
nin olduğu kadar, bu y ö n ü n ü n de geliştirilip olgun­
laşmasını istemiştir. İnsanın e s t e t i ğ e karşı böyle is­
tidadı o l m a s a y d ı , Kur'an-ı Kerim'in, o eşsiz b e l a ğ a -
tine ve şiir güzelliğine gerek olmayacak. Cennet
ise bol yiyeceklerden, rahat fizikî ş a r t l a r d a n ibâret
bir m e k â n olarak t a k d i m edilecekti. H a l b u k i
Kur'an-ı Kerim'de Cennet'in estetik cephesi, o n u n
iyi ve faydalı olma özelliklerinden daha ö n p l â n d a
takdim edilmiştir. Hatta Cennet, insanın t a m a m ı y ­
la estetik y ö n ü n e hitap etmektedir. Oradaki mey­
veler insana gıda s a ğ l a m a k , o n u n v ü c u d u n u geliş­
tirmek, k ö ş k l e r Cennet'teki insanı s o ğ u k ve sıcak­
tan k o r u m a k , huriler ise insan neslini ç o ğ a l t m a k
gibi m a d d î fayda s a ğ l a m a k için değildir. Fakat bu
özellik, ş i m d i y e kadar din bilginlerimizin dikkatini
pek ç e k m e m i ş t i r . Keza, C e h e n n e m s â d e c e k ö t ü
değil, aynı zamanda çirkindir de.
c) İ s l â m ' ı n b e ş e r î a r z u l a r a ve k a a b i l i -
yetlere b a k ı ş ı :
İslâm dininin sanata bakışını anlamak için,
onun insana bakışını da incelemek gerekmektedir.
Aksi takdirde konuyu yeterince anlamak zorlaşabi-
lir. "İnsanın ne olduğu" konusu, b ü t ü n d ü ş ü n e n
insanların olduğu kadar, y e r y ü z ü n d e k i b ü t ü n dinle­
rin ve doktrinlerin de problemi o l m u ş t u r . Hatta di­
yebiliriz k i , onların ayrılığının temeli, bu soru;^ veri­
len cevapta y a t m a k t a d ı r . E ğ e r insanı b ü t ü n dinler ve
doktrinler faraza yalnızca m a d d î , ya da m a n e û var­
lık olarak kabul e1miş olsalardı,herhalde aralarında
pek b ü y ü k farklılık olmayacaktı. Her felsefî d ü ş ü n ­
cenin, insana kendi noktai n a z a r ı n d a n b a k m ı ş ol­
m a s ı n ı n izleri, kendisini sanatta da g ö s t e r m e k t e d i r .
Konuya bu a ç ı d a n b a k t ı ğ ı m ı z d a , islâm dini­
n i n , insanı m a d d î ve m a n e v î y ö n ü n ü hep birlikte
ele aldığını g ö r ü r ü z . M a n e v î varlık olarak insan,
"iyi" "güzel" ve "dogru"nun p e ş i n d e d i r . D ü ş ü n ­
mek, fikir ü r e t m e k ve p r o b l e m ç ö z m e k o n u n aklî
y ö n ü n ü meydana getirir ve"dogru"yu bulmak gay­
277
retinin bir t e z â h ü r ü olup bundan ilim d o ğ a r , insa­
n ı n yine m a n e v î d ü n y a s ı n ı n p a r ç a s ı olan "iyi" ise
o n u n dinî ve ahlâki i n a n ç ve davranışlarının bütü­
n ü n ü teşkil eder k i , din ve hukukun alanıdır. M â n e v î
dünyamızın ayrılmaz bir parçası olan "güzellik"ten
ise sanat, estetik ve sanat tarihi d o ğ m u ş t u r .
Sanat ve güzellik insanda b u kadar köklü bir
duygu o l d u ğ u n a g ö r e , İslâm'ın bunu reddetmesi ta­
bii k i m ü m k ü n değildir. Zira dinimizin, i n s a n ı bü­
t ü n zaaf ve kaabiliyetleri ile d e ğ e r l e n d i r d i ğ i ve in­
s a n ı n birtakım t e m a y ü l l e r i n i g ö z a r d ı e t m e d i ğ i her­
kesin m a l û m u d u r . Ç ü n k i , d i ğ e r b i r ç o k dinin aksi­
ne, I s l â m d a dinî emir ve yasakları k o y u p tanzim
eden (Şâri), dinin kurucusu bir insan, ya da ruhban
sınıfı o l m a y ı p , insanı bizzat yaratan Allah'tır. A l l a h
ise, yarattığı insanın neye karşı meyyal o l d u ğ u n u ,
hangi ihtiyaçlarının, ne gibi kaabiliyetlerinin bulun­
d u ğ u n u bilip h ü k ü m verendir. B u sebepledir k i , ev­
lenme gibi ç o k tabii bir ihtiyacı, bâzı dinler yasak­
ladığı halde islâm yasaklamaz. O halde güzelliğe
ve güzel eserler yapmaya karşı meyli bulunan bir
varlığın bundan menedilmesi de Allah'ın adalet ve
ç ö m e r t l i ğ i n e y a k ı ş m a z . Z â t e n K u r ' a n - ı K e r i m ve
hadislerde insanın d o ğ u ş t a n sahip o l d u ğ u yemek,
içmek, uyumak, evlenmek, ö ğ r e n m e k vb. ş e y l e r d e
olduğu ü z e r e , güzelliklerden zevk a l m a s ı , veya bu
güzellikleri, sesle, renkle, çizgiyle, sözle, hareketle
veya çeşitli malzemelerle i^de etmek hâdisesi olan
sanat h a k k ı n d a da böyle bir menfi h ü k ü m mevcut
değildir. B ö y l e c e islâm dininin, insanı bu konuda da
ç o k i y i ve d o ğ r u şekilde kavradığı görülmektedir.
Fıtrî arzuların ve kuvvetlerin en süflisi gibi
g ö z ü k e n , fakat insanın en tabii y ö n l e r i n d e n birini
teşkil eden cinsî arzunun t e z â h ü r ü n d e g ö r ü l e c e ğ i
ü z e r e , insandaki b ü t ü n arzularda pratik fayda, haz
ve b u n l a r ı k ö t ü y e kullanma istidadı hep birlikte
mevcuttur. B u sebeple dinimiz, r u h b a n l a r ı n yaptığı
ü z e r e o n u t ü m ü y l e yasaklayarak insan t a b i a t ı n a
ters hareket e t m e d i ğ i gibi, bazı felsefî a k ı m l a r ı n
y a p t ı ğ ı ü z e r e t a m a m ı y l e b a ş ı b o ş b ı r a k m a k sure­
tiyle hem insanın, hem de cemiyetin ruhî ve fizikî
sağlığını tehlikeye atmaz. K a n â a t i m i z c e , bu ö r n e k ­
te olduğu gibi, islâm dininin sanatla m e ş g u l o l m a y ı
y a s a k l a d ı ğ ı n ı değil, fakat o n u n b i r t a k ı m kurallar
içinde icra edilmesinin g e r e k l i ğ i n e i ş â r e t ettiğini
s ö y l e m e k daha g e r ç e k ç i olur.
d) T a s v i r m e s e l e s i :
islâm'la s a n a t ı n b a ğ d a ş t ı r ı l m a s ı n d a g ü ç l ü k
ç e k i l m e s i n d e k i problemlerden bir tanesi de "tas­
vir veya "sûret" isimleriyle bilinen resim ve hey­
kelin bilhassa İslâm ö n c e s i devirlerde putperestlik
a m a c ı y l a kullanılmış olmasıdır. G e r ç e k t e n de, gü­
n ü m ü z d e sanat deyince p e k ç o k kimsenin aklına ilk
gelen ş e y l e r d e n bir tanesi resim ve heykeldir. B u n ­
lar ise h e m e n p u t p e r e s t l i ğ i akla getirmekte, b ö y l e ­
ce İslâm'la s a n a t ı n b a ğ d a ş m a y a c a ğ ı d ü ş ü n c e s i zi­
hinlere y e r l e ş m e k t e d i r . B u sebeple, "İslâm'da sa­
natın yeri" konusunu incelerken tasvir meselesini
de enine-boyuna incelemek gerekmektedir.
11. Buhârî, Kitabü't-Tevhid, C. VllI, s. 214.
 278 Doç.Dr.Nusret ÇAM
Resim ve h e y k e l i n I s l â m d a k i yeri k o n u ­
sunda o l d u k ç a farklı g ö r ü ş l e r b u l u n m a k t a d ı r . Os­
manlıların son ş e y h ü l i s l a m l a r ı n d a n biri olan Mus­
tafa Sabri Efendi^ ^ gibi bâzılarına g ö r e heykel ve
resimden b a ş k a fotoğraf bile h a r a m d ı r . D i ğ e r bâzı
kimselere g ö r e , İbn-i A b b a s ' ı n rivâyet ettiği "eğer
sen sanatına devam etmek mechuri^^etinde
isen, ağaç ve canlı olmaı^an varlıkların resmini
yap" ş e k l i n d e k i bir hadis^^ g e r e ğ i n c e olsa gerek,
a ğ a ç , ç i ç e k , ev gibi c a n s ı z varlıkların resimlerini
y a p m a k m ü b a h , canlı varlıkların resmini y a p m a k
ise y a s a k t ı r . Peygamberimizin câhiliye devrinden
kalan putları kırdırdığını dikkate alarak, hemen he­
m e n b ü t ü n fıkıhçılar, heykelin islâm'da yasak oldu­
ğ u g ö r ü ş ü n d e d i r l e r , i s l â m f ı k ı h ç ı l a r ı n m genel
k a n â a t i n e g ö r e , k u ş gibi canlı varlıkların resimleri
ise ancak, elbise, para gibi nesneler, ya da halı, k i ­
lim ve yastık gibi y ü k s e k yerlerde bulunmayan, da­
ha d o ğ r u s u g ö r e n l e r d e h ü r m e t duygusu u y a n d ı r ­
mayan şeyler ü z e r i n d e b u l u n d u ğ u takdirde m ü b a h -
tır. Duvarda bulunursa yine h a r a m d ı r . Yine onlara
g ö r e , canlı varlıkların resimlerine de ancak başsız
yapıldıkları zaman m ü s â a d e vardır; b a ş ı bulunan
insan veya hayvan figürlerinin başlarını ise t a h r i p
e t m e k gerekir. O n l a r , b u g ö r ü ş l e r i n i , "Cebrail,
Peygamberin yanına girmek için izin istedi. O
da 'gir' dedi. Bunun üzerine Cebrail: 'nasıl gire­
yim, evinde, üzerinde birtakım at ve insan şe­
killeri bulunan perde asılıdır. Ya bu resimlerin
başlarını kopar, ya perdeyi indir, ya da yere
ser" ^'^ hadisine ve bir ö n c e k i dipnotta verdiğimiz
hadislere dayandırdıkları anlaşılmaktadır.
Resim ve tasvir h a k k ı n d a k i son zamanlarda
g ö r ü l e n y u m u ş a m a , b u n l a r ı n biraz da g ü n l ü k ha­
yatımızın aynlmaz bir p a r ç a s ı o l m a s ı n d a n ileri gel­
mektedir, i ç i n d e b u l u n d u ğ u m u z yüzyılda g e l i ş e n
bu g ö r ü ş e g ö r e insan resmi ancak, nüfus ve evlen­
me c ü z d a n ı ile pasaport, tapu gibi zaruri h â l l e r d e
caizdir. Fakat b u n l a r ı n sanat eseri olarak y a p ı l m a s ı
ve b u l u n d u r u l m a s ı hususunda ç o ğ u zaman yine es­
ki inançların devam ettiği g ö r ü l m e k t e d i r .
B u arada ş u n u da belirtelim k i , bir kısım
â l i m l e r e g ö r e , e ğ e r tapma veya Allah'ın yaratma
kudretiyle r e k â b e t duygusu t a ş ı m ı y o r s a , canlı var­
lıkların resmi de yapılabilir.-^^
Bilindiği ü z e r e , islâm dini p u t p e r e s t l i ğ i n her
t ü r l ü s ü n e karşıdır ve d i ğ e r b ü t ü n peygamberler gi­
b i , H z . M u h a m m e d ' i n (s.a.v.) h a y a t ı n ı n t a m a m ı da
putperestlikle m ü c â d e l e y l e g e ç m i ş t i r . Aslında d ü ­
ş ü n e n bir kimse için, i n s a n ı n kendi eliyle y a p t ı ğ ı
ş e y l e r d e n y a r d ı m beklemesi, b ü t ü n g ü ç ve kudre­
t i n onlarda t o p l a n d ı ğ ı n a inanarak t a p m a s ı insan
aklı için bir çelişkidir. Fakat m ü c e r r e t d ü ş ü n c e y e
sahip olamayan t o p l u m l a r ı n inandıkları şeyleri re­
s i m , kabartma ve heykeller ş e k l i n d e m ü ş a h h a s
h â l e getirerek, ya da yıldız, g ü n e ş , ay, d a ğ , a ğ a ç ,
t a ş , ş i m ş e k gibi c a n s ı z varlıklarda veya tabiat olay­
larında b ü y ü k kuvvetlerin b u l u n d u ğ u n u d ü ş ü n e r e k
taptıkları da tarihî bir hakikattir.
Arapçadaki (savara) k ö k ü n d e n türetil­
miş olan "tasvir", tabiatta mevcut veya muhayyel,
herhangi bir nesnenin, g ö l g e meydana getirecek
veya getirmeyecek şekilde benzerinin yapılmasıdır.
B ö y l e c e bu tarifin içerisine resim, m i n y a t ü r , n a k ı ş
ve duvar resimlerinden b a ş k a kabartma, o y m a ve
heykel de girmektedir.
Tasvir konusundaki görüşleri genel hatlarıy-
le b ö y l e ö z e t l e d i k t e n ve "tasvir" kelimesinden ne
anlaşılması gerektiğini bu şekilde izah ettikten son­
ra şimdi bunları daha g e n i ş şekilde inceleyebiliriz:
da) H a d i s l e r i n ışığı a l t ı n d a tasvir me­
selesi:
Islâmda resim y a p m a n ı n y a s a k l a n d ı ğ ı n ı i d ­
dia edenler, genellikle hadisleri delil getirmektedir­
ler. Bilindiği ü z e r e , şer'i delillerden birisi olan ha­
dis, Kur'andan hemen sonra gelmesi sebebiyle o l ­
d u k ç a ö n e m l i d i r , fakat b ü t ü n hadislerin s ı h h a t i
aynı derecede değildir. Biz tasvir konusuna Islâmın
nasıl baktığını incelerken, l ü z u m s u z m e t o d m ü n a ­
k a ş a l a r ı n ı bir tarafa b ı r a k ı p tasvirin aleyhine imiş
gibi g ö z ü k e n hadislerin hepsinin sahih olduğu­
nu farz ederek d e ğ e r l e n d i r i p neticeye varmaya
çalışacağız.
1- Tasvirin yasak o l d u ğ u n u söyleyenlerin en
ç o k ileri s ü r d ü k l e r i ve b u y a s a ğ ı n mutlak o l d u ğ u
intibaını veren hadis şöyledir:
12. Mustafa Sabri, İslâm'da M ü n a k a ş a y a Hedef Olan
Meseleler (sadeleştiren Osman Nuri Gürsoy), istan­
bul, 1978, S.68.
13. Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tccrid-i S a r i h T e r c ü ­
mesi (Çev. Kâmil Miras), C.6,Ankara, 1969, s. 416;
S. Ahmet Arvasî ( D i y a l e k t i ğ i m i z ve E s t e t i ğ i m i z ,
s. 149) ve N.Berk ("İslâm Sanatında Plastik ve İfade",
İlahiyat F a k ü l t e s i Dergisi, sayı 4, Ankara, 1955,
s.50) İbn-i Abbas'tan rivâyet edilen "sen eger resim
yapmak mecburiyetinde isen hayvanlann başını kes de
canlı görünmesinler, çalış ki çiçeklere benzesin" şek­
lindeki bir fıadisten bahsetmektedirler. Bu hadisin ay­
nısını, biz hadis kitaplarında bulamadık. Onunla ben­
zerlik arz eden bir hadis şöyledir: "İlla resim yapmak
zorunda isen, sana şu agaç ve kendinde hayat olma­
yan herşeyi tasvir etmeni tavsiye ederim" (Sahih-i
B u h â r î M u h t a s a r ı Tecrid-i S a r i h T e r c e m e s i ,
C.6,1019 numaralı hadisin şerhi, s. 534) bulunmakta­
dır. Buna benzer hadisler varsa da, biz bu ifâdenin ay­
nısını bütün aramalarımıza rağmen hadis kitaplarında
bulamadık.
14. Buhârî, Sahih-i B u h â r î M u h t a s a r ı Tecrid-i S a ­
rih, C.6, s. 416.
15. Bu konulardaki daha geniş tartışmalar ve fıkhı hüküm­
ler için şu eserlere bakılabilir: Kardavî, a.g.e., s. 109-
126; Karaman, Hayrettin, G ü n l ü k H a y a t ı m ı z d a
Haramlar ve Helaller, İstanbul, 1982, s.54-58; S a ­
hihi B u h â r î M u h t a s a r ı Tecrid-i S a r i h T e r c ü m e ­
si, Ankara, 1978, C. 12, s.414-421; Keskicglu, Os­
man, "Islâmda Tasvir ve Minyatürler", Ankara
İlahiyat F a k ü l t e s i Dergisi, C. IX, Ankara, 1 9 6 1 ;
Şekerci, Osman, islam'da Tasvir ve Minyatürler", An­
k a r a İlahiyat F a k ü l t e s i Dergisi, C. K , Ankara,
1 9 6 1 ; Şekerci, Osman, İslam'da Resim ve Heykelin
Yeri, İstanbul, 1974 a.g.e., s. 43-48 ve 50-53. vs.
 İSLÂM'IN S A N A T A V E MİMARİYE BAKIŞI 279
m e a n l a m ı "şekillendiren, düzenleyken ve şekil
veren" demek olup bu t e r i m , Kur'an'da ( 5 9 / 2 4 )
"Allah katında Kı\jâmet Günü azabı en "Yaratan, Yapan ve Şekil veren" a n l a m ı n ı taşı­
şiddetli olan kimseler musavvirlerdir"^^. m a k t a ve Allah'ın sıfatı olarak k u l l a n ı l m a k t a d ı r .
Müslim şârihi N e v e v î ^ ^ gibi, resim y a p m a ­ Ona g ö r e b u şiddetli yasak, bu kelimenin, Allah'ın
sıfatlarından birisi o l m a s ı n d a n ileri gelmektedir.
n ı n aleyhinde bulunan h a d i s ç i l e r , buradaki "mu-
savvirler'den k a s t ı n her türlü resim yapanlar o l ­ Meseleye h a n g i a ç ı d a n bakarsak b a k a l ı m ,
d u ğ u n u belirterek resim y a p m a n ı n haram olduğu­ bu musavvirlerden k a s t ı n şirk k o ş m a k m a k s a d ı y l a
n u iddia etmişlerdir. H a l b u k i h e m biraz ileride in­ resim yapanlar o l d u ğ u açıktır. A k s i takdirde e ğ e r
c e l e y e c e ğ i m i z Seb'e S ü r e s i n i n 13. ve A l - i İ m r a n "musaı;ı;ir"den k a s t ı n b ü t ü n ressamlar o l d u ğ u n u
suresinin 4 9 . â y e t i n d e dile getirilen hususları, h e m anlarsak, Peygamberimizin, az ileride v e r e c e ğ i m i z
de Kuran-ı Kerim'in bildirdiği b ü y ü k g ü n a h l a r ı dik­ hadislerde izin verdiği resimleri yapan r e s s a m l a r ı n
kate aldığımızda, b u musavvirlerden m a k s a d ı n an­ durumunu nasıl izah e d e c e ğ i z ?
cak t a p m a k veya A l l a h ' ı n y a r a t m a kudretiyle
2. B u h â r i ' d e
rekabete girişen kimselerin o l d u ğ u anlaşılacaktır.
Aksi takdirde belirtilen â y e t l e r d e isimleri zikredilen . ^ L p y ^ j İ 4 ^ ^ i i j . y l ıJdi ) y^Jkt. ^ir" ir" Cr"^
H z . S ü l e y m a n ve H z . İsa gibi peygamberlerin de
"Her kim (ha\/at sahibi) bir suret resme­
b u "musavvirler" k a p s a m ı n a girmesi gerekir k i ,
derse, 'hadi buna can ver bakalım' denilerek
b u d î n e n m ü m k ü n değildir. D i ğ e r taraftan, her­
azap edilir. Halbuki o, hayat vermek kudretini
hangi bir şirk m a k s a d ı olmaksızın yalnızca içindeki
hâiz değildir" sözleriyle yeralan hadis, M ü s l i m ' d e
estetik duygu veya m e s l e ğ i icabı (mesela bir ç o c u k ,
anlam b a k ı m ı n d a n a y n ı , fakat lafız olarak biraz de­
bir peysaj, bir n a t ü r m o r t vb.) resim yapan kimse­
ğişik zikredilmektedir.^^
n i n , Kur'an'da ç o k acıklı azaba çarptırılacağı bildi­
rilen katilden, z â n i d e n , putperestten daha şiddetli islâm'ın yalnızca c a n s ı z varlıklarının resimle­
azaba m u h a t a p o l a c a ğ ı n ı d ü ş ü n m e k gerekir k i bu, rini yapmaya izin verdiğini iddia edenler, bu ve bu­
aklen ve d î n e n m ü m k ü n değildir. E ğ e r resim yap­ na benzer hadislere d a y a n m a k t a d ı r l a r . Dikkat edi­
mak bu kadar b ü y ü k bir cezayı gerektirecek olsay­ lirse bu hadis bir ö n c e k i n e ç o k benzemektedir. Fa­
dı, mutlaka d i ğ e r b ü y ü k g ü n a h l a r gibi Kur'an-ı Ke­ kat o n d a n farklı olarak, "hadi bu yaptıklarınıza
rim'de a ç ı k açık zikredilmesi gerekirdi. Kaldı k i , can veriniz" şeklindeki ibare ile ressam veya hey-
buradaki "musavvir" kelimesinden m a k s a d ı n , tap­ k e l t r a ş ı n , Y ü c e Y a r a t ı c ı ile yaratma konusunda
m a k için put y a p a n kimseler o l d u ğ u "azabı en r e k â b e t e girişmesi ve Allah'ın g ü c ü n ü hafife almak
şiddetli" ifâdesinde zaten z ı m n e n mevcuttur. Zira istemesi kastedilmiştir.
dinimize g ö r e en şiddetli cezaya çarptırılacak olan Aslında tasvir konusunda canlı varlık-cansız
kimseler putperestlerdir. N e v e v î , bu hadisi resmin varlık ayırımı yapmak da m ü m k ü n değildir.Zira, is­
aleyhine bir delil olarak ileri s ü r m ü ş ise de Bedred- ter insan, hayvan, kuş gibi canlı olsun, isterse d a ğ ,
din A y n î - ^ ^ T a b e r i ' y e dayanarak bu hadiste zikredi­ t a ş , a ğ a ç ve bitki gibi c a n s ı z olsun her şeyi yaratan
len "musavvirler den m a k s a d ı n t a p m a k için re­ Allah'tır. Bu sebeple, e ğ e r Allah'ın yaratma gücüy­
sim ve heykel y a p a n kimselerin o l d u ğ u n u gayet le r e k â b e t hissi olursa bu s â d e c e c a n l ı varlıkların
isâbetle belirtmiştir. Aynî'ye g ö r e , "Kıyamette değil, cansızların tasvirinde de ortaya çıkabilir. B u
azabı en şiddetli olan kimse putperest olan Fi­ sebeple, tasvirin y a p ı m ı n d a b ö y l e bir ayırım yap­
ravundur. O halde, buradaki tasvir ı^apan kim­ mak m ü m k ü n olamaz, ö n e m l i olan niyettir.
seler ifâdesinin içine ancak put frapan kimseler Z e y n ü d d i n bin A h m e d ez-Zebidî t a r a f ı n d a n
girmektedir". B u konuda A y n î gibi d ü ş ü n e n daha yazılıp K â m i l Miras t a r a f ı n d a n T ü r k ç e y e çevrilen
b a ş k a âlimler de vardır. Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih
Bâzı hadisçiler bu hadise k o n u olan tasvirle­ T e r c e m e s î ' n d e bu hadisin a ç ı k l a m a s ı n d a ise şöy­
rin M e r y e m ve İran Kralı Kisra, "tasvir {yapıcıla­ le denilmektedir: "İslâm dini tevhid akidesi üze­
rın" ise b u n l a r ı y a p a n kimseler o l d u ğ u n u s ö y l e ­ rine kurulmuş bulunduğundan, Islâmın ilk de­
mektedirler.^^ A s l ı n d a b u resimlerin kime âit o l ­ virlerinde Resul-i Ekrem, şirkin kaynağı olan
m a s ı n d a n ziyâde hangi maksatla yapıldığı ö n e m l i ­ Mekke'de ister ta'zim ve ibâdet, ister ibâdet
dir. Mesela biraz sonra "tarihî olaıylar" başlığı al­
16. B u h â r î , Kitabu'l-Libas, 89-, Müslim, Kitabu'l-Libas, 98.
t ı n d a v e r e c e ğ i m i z bir r i v â y e t e g ö r e , H z . Ö m e r , Buna benzer diğer bir hadis şurada bulunmaktadır: Bu
kestirdiği p a r a l a r ı n bir y ü z ü n e Bizans imparatoru­ hari, Kitabu'l-Edeb VII, bab 75, s.98, istanbul, tarihsiz.
nun resmini k o y d u r m u ş t u r . E ğ e r herhangi bir şirk 17. Yahya bin Şeref en-Nevevî, el-Minbar fi şerh-i Müslim
gayesi olmaksızın bu resinileri y a p t ı r m a k b ö y l e bir bin ( Haccac), Bulak, 1304-1306, C.8, s.398.
c e z a y ı gerektirseydi, H z . Ö m e r ' i n de bu kapsama 18. Bedreddin el-Aynî, Imdctü'l- Kâri E l Şerhi-i
girmesi gerekirdi, ya da bu hadisten b ü t ü n ressam­ Buhâri, Lübnan, tarihsiz, C. 22, s.69.
lar a n l a ş ı l a c a k olsaydı, H z . Ö m e r gibi bir peygam­ 19. Şekerci, a.g.e., s. 23.
ber dostunun, kestirdiği sikkelere b ö y l e resimler
20. Arnold, Thomas W., Painting in Islam, Oxford,
k o y m a m a s ı gerekirdi. 1929, s,8.
A r n o l d ise meseleye daha değişik bir a ç ı d a n 21. B u h a r i , C. 8 Kitabu't-Tabir, Bab 45, s. 83; Müslim,
y a k l a ş m a k t a d ı r . O'na g ö r e ^ ^ , "Musavvir'in keli­ Übas, 100.
 280 Doç.Dr.Nusret ÇAM

kastiyle olsun, resim i;apmai;t ve resimli eşya m a s ı gibi dinî bir faydasının b u l u n d u ğ u n u dikkate
kullanılmasını mutlak surette yasaklamıştı. Fa­ alarak mezar ziyaretlerini serbest b ı r a k m ı ş t ı r . De­
kat Medine'ye hicret ettikten ve bilhassa da mek oluyor k i , Peygamberi'imizin hadislerinde ç e ­
Mekke'yi fethiyle, asırlık putlar yere serildikteki lişki gibi g ö z ü k e n farklılıklar aslında bir çelişki o l ­
sonra, ilk devirlerdeki tazirler hafiflemiştir. m a y ı p , olayların oluş ve niyet farklılıklarından kay­
Sonra islâm'da ise islâm medeniyeti tasvire n a k l a n m a k t a d ı r . E ğ e r P e y g a m b e r i m i z i n bir s ö z ü
ibâdet gibi hurafe şeylerden uzaklaşınca, selef hangi ş a r t l a r a l t ı n d a ve niçin söylediğini bilemez­
âlimleri, tazimi ifâde etmeyen hayvan ve man­ sek, hadisin yorumunda y a n ı l m a ihtimalimiz artar.
zara resimlerinin kullanılmasını mübah saymış­
K a n â a t i m i z c e O'nun bu perdeyi indirmesin­
lardır"^^-
de, halkın bu altın y ü z ü k h â d i s e s i n d e o l d u ğ u gibi,
Diğer taraftan, "ResulüUah eve girdi. Ben ifrata k a ç a r a k her tarafı olur-olmaz resimlerle dol­
dolabın önüne, üzerinde resim ve suret bulunan d u r m a s ı , daha d o ğ r u s u l ü k s e k a ç m a s ı i h t i m a l i ,
ince bir perde koymuştum.Hz.Peygambere onu ö n e m l i bir âmil olmalıdır. Biraz sonra işâret edece­
görünce yırttı ve 'Kıyamet günü halktan azabı ğimiz ve daha sonraki devirlerde vârid o l d u ğ u n u
en şiddetli olan kimseler, Allah'ın hilkatini tak­ bildiğimiz B u h â r î ve Ebu D â v u d ' u n rivayet ettiği bir
lit edenlerdir' dedi. Hz.Aişe diyor ki, o perde­ hadiste Peygamber Efendimiz, bu konuda daha
den bir veya iki yastık yaptım" şeklindeki hadis­ ılımlıdır.
te (Müslim, Libas, 92) g e ç e n "Allah'ın hilkatini 3- Buna benzer b a ş k a bir hadis de ş u d u r . ^ ^
taklit edenlerdir" ifâdesi, bir öncesi hadisin iza­
hında dile getirdiğimiz "şiddetli azaba çarptırı­
lacağı bildirilen kimselerin, Allah'ın yaratma
gücüyle rekâbete girişenler" o l d u ğ u şeklindeki
k a n â a t i m i z i d o ğ r u l a m a k t a d ı r . Eger resmin kendisi
mutlak h a r a m d s a y d ı , peygamberimizin, onun yas­
tık halinde k a l m a s ı n a da izin vermemesi gerekirdi.
Hz. A i ş e ' n i n rivayet ettiği d i ğ e r bir hadis de " H z . Aişe'nin üzerinde resimler olan bir
şöyledir.^-^ perdesi vardı. Onu pencerenin çıkıntısı üzerine
koymuştu. Allah'ın Resulü orada namaz kılı­
yordu. (Namazdan sonra Aişe'ye) onu gözümün
iSj* ^Ji^ *JAPJ .^^ifj ^Jİ i*»ljSJI Cj_>t Ja-jJI tSİjj önünden kaldır buyurdu. Hz. Aişe diyor ki
'onu kaldırdım ve ondan yastıklar yaptım"
c J ü "LrsiJIj i j U J - l , ^ ol ^J'^- 1^ - ^ 1 ol J*-*' J - ^ J İ
D i k k a t edilirse, P e y g a m b e r i m i z i n burada
.jjifc ıiU> i_ju. |Jj.ljLJL^>Jİ«>-j L><j>L<j Ajuljüıüj perdeyi k a l d ı r t m a s ı n ı n sebebi, resmin bizzat kendi­
si o l m a y ı p , namazda dikkatini ç e k e c e k bir yerde
"ResulüUah bir sefere çıkmıştı. Bir ku­ b u l u n m a s ı d ı r . Peygamberin bu hareketinin m a n t ı ğ ı
maş alıp kapıya astım. Peygamber gelip bir gayet açıktır: Aslında Peygamberimiz, karşısındaki
perdeyi gördüğünde yüzündeki tiksintiyi far- resmin şekli ve m â h i y e t i ne olursa olsun, Allah'tan
kettim. Bu perdeyi tutup çekerek yırttı ve son­ b a ş k a bir ş e y e , b ı r a k ı n t a p m a y ı , buna benzer en
ra şöyle dedi. "Allah bize taş ve toprağı süsle­ k ü ç ü k bir duygu bile t a ş ı m a s ı m ü m k ü n değildir.
memizi emretmedi". Ben onun içini doldurarak Fakat O , bir ö n d e r ve rehber sıfatıyla, namazda bi­
iki yastık yaptım; ResulüUah bundan dolayı be­ le d a v r a n ı ş l a r ı n ı d i ğ e r M ü s l ü m a n l a r ı n yanlış anla­
ni kınamadı". m a s ı n a fırsat vermeyecek ş e k i l d e t a n z i m e t m e k
D e m e k oluyor k i , burada bu perdenin indi­ z o r u n d a d ı r . E ğ e r P e y g a m b e r i m i z , kalbi Allah'a
rilmesini g e r e k t i r e n husus, resmin kendisinden imanla dolu o l d u ğ u halde n a m a z ı n ı b ö y l e bir suret
z i y â d e , Peygamberin bu gibi eşyaları dikkat çekici k a r ş ı s ı n d a kılmış ve O'nu b u ş e k i l d e bir b a ş k a s ı
yerlerde b u l u n d u r m a s ı n ı n halk t a r a f ı n d a n y a n l ı ş g ö r m ü ş o l s a y d ı , Peygamber h a k k ı n d a m ü n â f ı k l a r
a n l a ş ı l a r a k b i l â h e r e o n u n s ü n n e t i y m i ş gibi telakki çeşitli dedikodular uydurmaktan ç e k i n m e y e c e k ve­
edilip y a y g ı n bir ş e k i l d e kullanılması e n d i ş e s i d i r . ya d i ğ e r m ü s l ü m a n l a r da resimli e ş y a l a r karşısında
Peygamberimizin, yanlış a n l a ş ı l m a y a meydan ver­ 22. Bu yorum, Tecrid-i S a r i h T e r c ü m e s i , C. 12, s.
m e m e k için zaman zaman bu gibi ihtiyatî tedbirle­ 116-117. ve 6. cilt s. 418'cie yeralmaktadır.
re m ü r â c a a t ettiğini g ö r m e k t e y i z . Mesela H z . M u - 23. Müslim, Libas (37), 87.
h a m m e d (s.a.v.), bir g ü n p a r m a ğ ı n a bir altın y ü z ü k 24. Sahih-i Buhari M u h t a s a r ı Tccrid-i S a r i h T c r c e -
t a k m ı ş t ı . B u n u g ö r e n sahabeden b i r ç o k kişinin er­ mesi, C. 12, Ankara, 1978,s. 108.
tesi g ü n a y n ı y ü z ü k t e n taktığını g ö r e r e k , kendisi 25. Müslim, Libas, 93. Burada zikrettiğimiz Hz.Aişe'den
p a r m a g ı n d a k i altın y ü z ü ğ ü ç ı k a r ı p , erkeklerin altın rivayet edilen "perde hadisi'nin birçok hadis kitabında
y ü z ü k k u l l a n m a s ı n ı y a s a k l a m ı ş t ı . ^ ^ Y i n e O , kabir daha pekçok nakilleri bulunmaktadır. Bazı ufak tefek
ziyaretini yasak ettiği halde, artık kabirlerin birer ayrıntılarla biribirinden aynlan bu hadislerin sayısı on­
ları bulmaktadır. Bunlann hepsini zikretmek bu maka­
mabet h â l i n e getirilmesi e n d i ş e s i ortadan kalktık­
lenin gayesini aşacağından bu rivayetlerin hepsini bu­
tan sonra, bu ziyaretlerde i n s a n ı n ö l ü m ü hatırla­ rada vermekten sarfınazar ettik.
 İSLÂM'IN S A N A T A V E MİMÂRİYE BAKIŞI 281
namaz kılmakta beis g ö r m e y e c e k , zamanla iş de­ B u hadisin p e k ç o k değişik rivayetleri bulun­
ğişik bir h â l alabilecekti. makta olup bir tanesi şöyledir:
Diğer taraftan, Peygamberimizin bu hareke­
Lju J i - ^ V S ^ . S I I | J - . j -uJU. ^ 1 -dil J ^ j yl
t i n i n m a n t ı ğ ı n ı , namaz kılan bir i n s a n ı n ö n ü n d e n
b a ş k a bir kimsenin g e ç m e s i n i y a s a k l a m a s ı n d a da
jiv. -UL j j i t liÜ »UJJJ Xr.j f-i'-j-M, JlJ.Öjj-aJI A*İ
bulabiliriz. Resim ve heykele karşı namaz kılmak
m e k r u h o l d u ğ u gibi, ö n ü n d e n insanların gelip ge­ IJUI ,jLe ç^jj SJ^o- <-Mj AJ\ AJJJJ CJUÜ .ijj^ -u,"
ç e c e ğ i bir yerde namaz kılmak da mekruhtur ve bu
sebeple, namaz kılan kişinin, ö n ü n e sembolik bir
engel k o y m a s ı lâzımdır. D e m e k oluyor k i , namaz
kılanın ö n ü n d e n c a n l ı bir varlık olan insan g e ç e ­ t y U J j V l JU uy- ^. ......j |JI:AJLf|.u*i
m e y e c e ğ i n e g ö r e , o n u n veya yanlış anlamaya se­
bep olabilecek b a ş k a bir canlı varlığın resmi de na­ V ü r u d tarihi daha sonra olan^^ bu hadisin
maz kılan kimsenin karşısında b u l u n a m a y a c a k t ı r . T ü r k ç e s i m e â l a n şöyledir:

4 - Resme karşı ç ı k a n l a r ı n d a y a n d ı ğ ı d i ğ e r "Ebu Talha, Ubeydullah ismindeki bir

bir hadis ise: arkadaşı ile Zeyd bin Halid'i ziyarete gitmişler­
di. Zeyd'in kapısındaki perdede sûret vardı.
Ebu Talha, Peygamber'in hanımı Meymune'nin
"İçinde resim ve köpek olan eve Melekler üvey oğlu olan Ubeyd'e 'Islâmm ilk günlerinde
girmez" hadisidir. B u hadisin d i ğ e r bir ş e k l i n d e suretin yasak olduğunu bize haber veren Zeyd
k ö p e k kelimesi z i k r e d i l m e m i ş t i r . Burada evvela değil miydi, şimdi onun yaptığı nedir' diye sor­
"Melekler" tabirinden hangi meleklerin kastedildi­ duğunda o da 'elbisedeki nakış ve resimler
ğini iyi a r a ş t ı r m a k gerekir. B u m e l e ğ i n , insanların müstesnadır' dediğini duymadın mı?"
â d e t a a y r ı l m a z bir p a r ç a s ı olan Yazıcı Meleklerle
Koruyucu Melekler o l m a s ı m ü m k ü n değildir. A k s i Burada iki husus dikkatimizi ç e k m e k t e olup
takdirde i n s a n l a r ı n zihinlerinde "onların, insanla­ b i r i n c i s i , ü z e r i n d e suret bulunan perdeyi Peygam­
rın y a p t ı f c / a n sevap ve günahları ı^azamamak, berimiz, kendi evinde kullanmaktan kaçındığı hal­
vazifelerini ilerine getirmemek, veya en azından de O'nun en y a k ı n l a r ı n d a n birisi olan Zeyd, kullan­
insanlarda Melekler'in kontrol ve gözetiminden makta bir beis g ö r m e m e k t e d i r . B ö y l e bir kimse­
çıkmak" g i b i bir d ü ş ü n c e meydana gelir. B u ise, nin. Peygamberin k o y d u ğ u yasağı ç i ğ n e m e s i
bize pek ma'kul g ö z ü k m e m e k t e d i r . Zira meleklerin m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n a g ö r e , ortaya şöyle bir netice
g ö z e t i m i n d e n k u r t u l m u ş olmak d ü ş ü n c e s i n e sahip çıkar: Y a Peygamberimizin h a n ı m ı Aişe'nin, Pey­
olan bir insanın g ü n a h işlemesi daha kolaylaşır. Bu gamberimizin evinde kullandığı perdedeki nakışla­
ise A l l a h t a r a f ı n d a n istenen bir d u r u m değildir. rın mahiyeti İslâm'la pek b a ğ d a ş m a y a c a k şekilde
farklıydı. Peygamberimiz o n u n için "içinde resim
B u h â r î şârihi Aynî'ye g ö r e ^ ^ bu melekler, va­ bulunan eve Melekler girmez" buyurarak kaldırt-
hiy meleklerinden olan Cebrail, Isrâfil ve benzeri tı, ya da bir ö n c e k i p a r a ğ r a f t a izah ettiğimiz gibi,
meleklerdir. Bizim g ö r ü ş ü m ü z e g ö r e bu melek, bu yasak genel değil, yalnızca Peygambere has bir
y e g â n e vazifesi K ı y a m e t G ü n ü Sûr'a üflemek olan yasak olup O'nunla her zaman bir arada bulunan
İsrafil de olamaz. Ç ü n k i o n u n , bu dürç^adaki insan­ Zeyd bu durumu bildiği içindir k i , ü z e r i n d e resim
lara i p n e l i k bir vazifesi yoktur. O halde geriye vazi­ bulunan perdeyi asmakta s a k ı n c a g ö r m e m i ş t i .
fesi Allah'tan aldığı emirleri Peygambere u l a ş t ı n n a k
olan C e b r a i l k a l m a k a d ı r . Cebrâil'in m u h â t a b ı b ü t ü n B u hadiste dikkatimizi ç e k e n i k i n c i husus
insanlar o l m a y ı p yalnızca peygamberler o l d u ğ u için ise "ancak esvap üzerine resmedilmiş olanlar
de, bu hadiste g e ç e n resim yasağı, u m u m î d m a y ı p , müstesnadır" ifâdesidir. E ğ e r resim, mutlak
olsa olsa yalnızca Pev^amber'h kendisinedir. m â n â d a p u t p e r e s t l i ğ e d e l â l e t eden b i r ş e y olarak
kabul edilseydi, bunun ister perde olarak, ister el­
D i ğ e r taraftan, "perde hadislerinde oldu­ bise olarak, isterse b a ş k a şekillerde kullanılması da
ğ u ü z e r e , H z . Aişe'nin, ü z e r i n d e resim bulunan bir y a s a k l a n m a l ı y d ı . Buradan da anlaşılıyor k i , canlı
perdeyi yastık olarak k u l l a n m a s ı ve Aişe'nin, evin­ veya c a n s ı z varlıklann resmi t a m a m ı y l e yasak o l ­
de k a n a t l ı at ş e k l i n d e k i o y u n c a ğ ı b u l u n d u r m a s ı m a y ı p o n l a r ı n kullanıldığı yere veya kullananın ni­
g e r ç e ğ i k a r ş ı s ı n d a "içinde köpek ve resim bulu­ yetine g ö r e yasak veya serbesttir.
nan eve melekler girmez" hadisinin s ı h h a t i n e
ş ü p h e ile b a k m a m ı z ı gerektirmektedir. Z â t e n ha- 26. Buhârî, Libas, 89; Buhârî, Bedi'ül-Halk, 7; Müslim,
disçiler de o n u n zayıf o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e d i r l e r . Libas, 87; Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i S a
E ğ e r b ö y l e bir hadis o l s a y d ı , herhalde Peygam­ rih T e r c ü m e s i , C. 6, Ankara, 1969, s.417.
b e r i m i z i n h a n ı m ı n ı n o n l a r ı evinde bulundurmama­ 27. Bedreddin Aynî, Umdetü'l-Kari fi Ş e r h - i B u h a r ı ,
sı gerekirdi. B u hadis, sahih olsa bile, meseleye Lübnan, tarihsiz, C.22, s.73.
hem bu a ç ı k l a m a l a r ı m ı z ı n , h e m de d i ğ e r hadis ve 28. Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i S a r i h T e r c ü ­
âyetlerin ışığı altında b a k m a n ı n gerekliliği açıktır. mesi, C.6, Ankara, 1969, s.417.
 282 Doç.Dr.Nusret ÇAM

Bedreddin A y n î , b u hadisi şöyle te'vil et­

mektedir: "Şâri, kumaş üzerinde de olsa bü­
tün suretleri yasaklamıştı. Çünkü onlar, putpe­
restlik devrine yakındılar, tasvire tapmaktan he­
nüz ayrılmışlardı. Puta tapmağa alışık oldukla­
rından her çeşit sureti yasakladı. Sonra bu ya­
sak rayına oturduktan sonra, kumaş üzerinde
olanları mübah kıldı"^'^ Bizce bu gayet m a n ­
tıklı bir yaklaşımdır. Nitekim, Peygamberimizin,
C â h ü i y e devrinde A r a p l a r ı n mezarlara â d e t a ta­
p a r c a s ı n a saygı gösterdiklerini g ö r e r e k mezar
ziyaretini yasakladığı halde, Müslümanlığın halk ta­
rafından iyice anlaşılıp yerleştiğini g ö r d ü k t e n sonra
insanlara kabir ziyaretini serbest b ı r a k t g ı n ı bilmek­ "Allah'ın Resulü, Aişe'nin oyuncaklarla
teyiz. B u ö r n e k t e o l d u ğ u ü z e r e , Hz. M u h a m m e d oynanadığını görünce, O'na:
(a.s), eger varsa resim y a s a ğ ı n d a da a y n ı metodu - Bu nedir diye sorar. O da:
tatbik etmiştir. - Kızlarım cevabını verir.
- Ya ortadakiler?
B u n a benzer b a ş k a bir hadise g ö r e bu me­ -Attır.
lek d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Cebrail olup perdedeki re­ - Peki onun sırtındakiler nedir?
simler at ve insan resimleridir.-^^ - Kanatlar.
- K a n a t / l at?
5- "Hz. Aişe'den riuâyet edildiğine göre, - Duymadın mı ki, Davud oğlu Süleyman
Muhammed (a.s), evinde, üzerinde haç işareti (Peygamberin) de kanatlı atları vardı. Bunun
üzerine Resulüllah, azı dişleri görünecek şekil­
bulunan hiçbirşey bırakmadı, onu bozardı, di­
de gülmüştü".
ğer bir rivayete göre onu keserdi."^^
B u hadis, b i r k a ç a ç ı d a n ö n e m l i olup e v v e ­
B u hadiste g e ç e n salib kelimesi, h a ç işareti le», t a p m a m a k s a d ı veya aşırı saygı o l m a k s ı z ı n , ya
a n l a m ı n a g e l e b i l e c e ğ i gibi, resim ve tasvir anla­ da Islâmın yasakladığı d i ğ e r şeyleri güzel g ö s t e r ­
m ı n a da gelmektedir. Resimlerle ilgili b a ş k a ha­ m e k gibi bir a m a ç t a ş ı m a k s ı z ı n , b u t ü r resim ve
dislerde "suret", "suver" veya "nukuş" g i b i keli­ benzeri şeylerin evde b u l u n a b i l e c e ğ i n i g ö s t e r m e k ­
meler kullanıldığı halde burada "salib" g i b i h a ç tedir. Kadı lyad ve Ş e v k â n î gibi i s l â m âlimleri, b u
işareti a n l a m ı n a da gelen bir kelimenin kullanıl­ hadisten, b ö y l e bir anlam ç ı k a r m a y ı p yalnızca kü­
m a s ı dikkat çekicidir. B ö y l e c e bu hadiste Peygam­ ç ü k ç o c u k l a r ı n b u t ü r oyuncaklarla o y n a m a s ı n a
berimizin, Hıristiyanlığın s e m b o l ü olabilecek izin verilmiş o l d u ğ u g ö r ü ş ü n ü s a v u n d u k l a r ı halde,
m â h i y e t t e yapılmış nesnelere hiçbir şekilde m ü s a a ­ i m a m Mâlik buna da cevaz vermez .^^ Bize g ö r e
de e t m e d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r . Ö n c e k i dinleri t o p t a n bu iznin sınırlarının, b u yazımızın sonunda toplu
ilga eden bir dinin kurucusunun, o dinlere âit sem­ olarak z i k r e d e c e ğ i m i z şartları h â i z o l m a s ı h â l i n d e
bolik u n s u r l a r ı n evinde veya dikkat ç e k e c e k b a ş k a biraz daha g e n i ş o l d u ğ u anlaşılmaktadır.
yerlerde b u l u n m a s ı n a m ü s â a d e etmesi zaten
B u r u h s a t ı yalnızca k ü ç ü k çocuklarla kısıtla­
beklenemezdi. B u sebeple, O'nun bu şekilde hare­
yanlar, Hz. Aişe'nin o s ı r a d a yaşının k ü ç ü k olduğu­
ket e t m e s i n d e n daha t a b i i b i r ş e y o l a m a z d ı .
n u d ü ş ü n m ü ş olsalar gerekir. G e r ç e k t e n de H z .
K a n â a t i m i z c e Peygamberimizin bu uygulaması,
Aişe'nin Peygamberimizle e v l e n d i ğ i n d e yaşının kü­
yalnız h a ç işareti için değil, fakat her türlü dinlere
ç ü k o l d u ğ u n u bilmekteyiz. Fakat büluğ ç a ğ ı n a eriş­
âit b ü t ü n semboller için de geçerlidir. D a h a sonra­
m e y e n bir ç o c u k l a P e y g a m b e r i n e v l e n m e s i n i n
k i devirlerdeki uygulamalar da bu y ö n d e o l m u ş ve
m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı da b a ş k a bir g e r ç e k t i r . O halde,
c â m i l e r d e veya sivil y a p ı l a r d a kullanılacak olan es­
ki kiliselere âit s ü t u n başlıklarındaki h a ç veya ben­ 29. Aynî'den naklen Keskioglu, Osman, "Islâmda Tasvir ve
zeri b ü t ü n i ş a r e t l e r t a h r i p edilmiştir. Fakat h a ç Minyatürler", tlâhiyat F a k ü l t e s i Dergisi, C.IX, An­
işâreti ile, b ö y l e dinî bir anlam t a ş ı m a y a n d i ğ e r re­ ılara, 1 9 6 1 , s. 16.
simler biribirinden farklı ş e y l e r d i r . B u ikinci t i p 30. Sahih-i B u h a r î Muhtasarı, C,6, s.416.
nesnelerin y a p ı m ı ve kullanımı h a k k ı n d a daha 31. Ahmed bin Hanbel, C. 6, s.225.
ö n c e k i paragraflarda y e t e r l i a ç ı k l a m a y a p ı l d ı ğ ı 32. Buhârî, Kitabu'l-Edeb, 81;Kızlann Oyuncaklarla Oyna­
için, bu hadis m ü n â s e b e t i y l e fazla birşey s ö y l e m e y i ma bahsi, 62; Ebu Davud, C.II, s.581. Müslim'de (Li­
l ü z u m s u z sayıyoruz. bas, 90) ve Nesaî'de (C.8 s, s.213, hadis nu:5352) ka­
lın bir perde üzerinde Hz. Süleyman'ın kanatlı atlannı
gösteren bir resmin Müslümanlar tarafından kullanıldı­
6- B u h â r î ' n i n ve Ebu Davud'un naklettiği
ğını iştıret eden hadisler bulunmaktadır. Bu hadisler,
bir hadis, Peygamberi'imizin H z . A i ş e ile yeni ev­ konumuz açısından oldu§u kadar, Hz. Süleyman'ın at­
l e n d i ğ i g ü n l e r d e g e ç e n bir olayla ilgili o l u p larının durumunu göstermesi bakımından da önemlidir.
şöyledir'^^ 33. Kardavî, a.g.e., 114.
 İSLÂM'IN S A N A T A V E MİMÂRİYE BAKIŞI
H z . A i ş e , o s ı r a d a bülug ç a ğ ı n ı , dolayısıyle de d i ­
nen sorumluluk y a ş ı n ı idrak e t m i ş bulunuyordu.
Fakat o n u n e v l e n d i ğ i s ı r a l a r d a h e n ü z bebeklerle
o y n u y o r o l m a s ı , y a ş ı n ı n pek de fazla o l m a y ı p
g e n ç kızlık ç a ğ ı n d a b u l u n d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r ,
insanların bu ç a ğ l a r d a , hatta birkaç y a ş s o n r a s ı n d a
bile, bu gibi oyuncaklarla o y n a d ı ğ ı , etrafımızda ya­
p a c a ğ ı m ı z k ü ç ü k bir g ö z l e m l e kolayca anlaşılacak­
tır. B u sebeple, bu hadiste g e ç e n olay s ı r a s ı n d a
Hz. Aişe'nin dinen yetişkin ve mükellef birisi oldu­
ğ u n u söyleyebiliriz. Ö y l e y s e , dinin diğer yasakları­
nı ihlal eder m â h i y e t t e o l m a d ı ğ ı a n l a ş ı l a n b u gibi
tasvirler, H z . A i ş e için m ü b a h oluyorsa, diğer k i m ­
seler için de m ü b a h olmalıdır.
B u hadiste ü z e r i n d e d u r m a m ı z g e r e k e n
i k i n c i h u s u s , y u k a r ı d a k i hadislerde g e ç e n perde
ve ö r t ü l e r d e k i resimlerin m â h i y e t i n i sarahatle bil­
m e d i ğ i m i z halde, b u n l a r ı n neler o l d u ğ u n u bilme-
mizdir. B u n l a r ı n hepsi de canlı varlıklara aittir ve
Peygamberimiz, h a n ı m ı n ı n bunlarla o y n a m a s ı n a
m ü s â a d e etmekle k a l m a y ı p , A i ş e vâlidemizle bu
konuda latife bile etmiştir.
B u hadiste ö n e m l i g ö r d ü ğ ü m ü z ü ç ü n c ü
h u s u s ise bu hadisin, mealini az sonra v e r e c e ğ i ­
miz Seb'e Suresi 13. â y e t t e dile getirilen "Sü/ey-
man'a ı;apılan temâsil'in (heykellerin)," at hey­
keller o l d u ğ u n u izah etmesidir.
db) Â y e t l e r i n ı ş ı ğ ı a l t ı n d a t a s v i r m e s e ­
lesi:
Tasvir konusundaki bellibaşlı hadisleri b ö y ­
lece izah ettikten sonra, şimdi â y e t l e r e geçebiliriz.
H e m e n ş u n u belirtelim k i , Kur'an-ı Kerim'de put
ve put y a p ı m ı n ı yasaklayan, hatta böyle kimselerin
ç o k şiddetli azaplara çarptırılacağını s ö y l e y e n pek-
ç o k â y e t bulunmakla birlikte, tasvir y a p ı m ı n ı n leh
ve aleyhinde h e r h a n g i bir â y e t mevcut değildir.
Fakat heykel (temâsil) h a k k ı n d a iki â y e t bulunmak­
tadır. K u r a n - ı K e r i m ' i n iyi tetkik edilmesi h â l i n d e
her tasvir veya timsalin put a n l a m ı t a ş ı m a d ı ğ ı an­
laşılmaktadır. Kuran'da put karşılığı olarak ensab
ve sanem gibi kelimeler g e ç m e k t e olup bunlar ç o k
açık ve şiddetli bir şekilde ı ^ s a k l a n m ş t ı r . "Timsaf
kelimesinin ç o ğ u l u olan " t e m â s i l " . Enbiya suresi­
n i n 5 2 . â y e t i n d e "put" a n l a m ı n d a kullanıldığı hal­
de, Seb'e Suresi I S . â y e t t e t a p m a k m a k s a d ı ol­
m a k s ı z ı n yapılan heykelleri ifâde ettiği g ö ­
r ü l m e k t e d i r . Buradan hareketle,her " 7 / m s a r i n ,
y a n i tasvirin put, her musavvirin de put y a p a n
kimse a n l a m ı n a g e l m e d i ğ i n i s ö y l e m e k icap eder.
1- Tasvir meselesine ışık tutacak olan b i r k a ç
â y e t b u l u n m a k t a d ı r . B u n l a r d a n bir tanesi, Seb'e
suresi 13'te yeralmakta olup şöyledir;
"Onlar, Süleyman'a mihraplardan (kale­
lerden, konaklardan, câmilerden), heykeller­
den, büyük büyük havuz benzeri çanaklardan,
283
sabit kazanlardan ne dilerse kendine (Süley­
man'a) yaparlardı. Çalışın ey Dâvud kaumi şük­
redin.'^'^
B u â y e t t e g e ç e n "temâsil' kelimesini b ü t ü n
tefsirciler ve mealciler T ü r k ç e y e "heykel" olarak
aktarmışlardır. Aynı kelime, y u k a r ı d a da işâret etti­
ğimiz gibi. Enbiya Suresinin 5 2 . â y e t i n d e "tapıl­
mak için yapılan heykeller" a n l a m ı n a geldiği
halde, burada hiçbir şekilde b ö y l e bir anlam ifâde
etmemektedir. A k s i takdirde Kur'an-ı Kerim'in bir­
ç o k yerinde ö v g ü y l e bahsedilen, Allah'tan b a ş k a
b i r ş e y e t a p m a s ı asla m ü m k ü n olmayan H z . S ü l e y -
man'a putperestlik s u ç l a m a s ı y a p m ı ş oluruz k i , bu
b ü y ü k bir haksızlıktır. O halde Seb'e suresinde ge­
ç e n bu kelimenin tapmak veya benzeri maksatlarla
y a p ı l m a y a n heykellere delâlet ettiği açıktır.
34. Bazı tefsirciler tam boy yapılan bu heykellerin, nebi ve
evliya heykelleri olup, mabetlere konulduğunu ve bu­
nun, onların şeriatında yasak olmadığını söylemektedir­
ler (Hafız ibni Hacer ve Ebu Aliyye'den naklen Osman
Şekerci, a.g.e, s. 40-41). Bize g ö r e bunların nebi ve
evliya gibi dinî hüviyete sahip kimselerin heykeli olması
ve mabetlere konulmuş olması m ü m k ü n değildir. Bu
heykellerin Hz. Süleyman'ın sarayında ve at heykelleri
olması bize daha mantıklı gelmektedir.
35. Seb'e Suresinin 13. âyetinde dile getirilen bu gerçeği,
bir de tefsir metodu açısından incelemek gerekmekte­
dir. Burada evvela şu soru akla gelebilir:" Hz. Muham-
med'den önceki peygamberler için geçerli olan hüküm­
ler bizim için de geçerli midir? "Hanefî fıkhına göre,
eski peygamberler için geçerli olan hükümler, eğer ki­
tap ve sünnetle neshedilmemişsc, bizim için de geçerli­
dir (Abdülvahhap Hallaf, İ s l â m H u k u k Felsefesi,
çev. H.Atay, Ankara, 1973, s. 245). Burada karşımı­
za, bu âyetin neshedilip edilmediği (yani Kur'an-ı Ke-
rim'deki bu hükmün, daha sonra gelen başka bir âyet
tarafından kaldınlıp kaldınimaması) meselesi çıkmakta­
dır, islâm âlimleri arasında bu konuda oldukça geniş
tartışmalar ve fikir ayrılıklan mevcuttur. Bu konudaki
tartışmalan kısaca özetleyecek olursak, bâzı tefsircilerin
Kur'an'da neshin fiilen vukubulmadığını, bâzılarının, bu
ayetl'erin sayısının çok az olduğunu bâzılarının ise bir
âyetin ancak başka bir âyetle ncshedilebileceği görüşü­
nü savunduklarını görürüz. Yine bâzı tefsirciler, nâsih-
mensuh olayının, sadece a h k â m ve muamelat için ge­
çerli olup haber mahiyetindeki âyetler için geçerli ol­
madığı kanâatindedirler. Eski Hanefî âlimlerinin bir kıs­
mı, yukarıda da arzettiğimlz gibi, bir âyetin Kur'an ve
sünnetle neshedilebileceğini söylemiş iseler de, yeni
İslâm âlimlerinin daha büyük ekseriyeti, Kur'an
âyetlerinin ancak başka bir âyetle ncshedilebileceği gö­
rüşündedirler. Doğrusu da bu olmak gerekir. Zira,
Kur'an-ı Kerim eksiksiz, ilâvesiz ve değişmez bir şekilde
günümüze ulaştığı halde. Peygamberimizin sözlerinin
ne yazıkki ya tamamı günümüze ulaşamamış, ya A l ­
lah'ın resulünün (A.S.) söylemediği şeyler, O'nun sözle-
riymiş gibi takdim edilmiş, ya da bazı değişikliklere uğ­
ratılmıştır. Netice olarak, haber mahiyetindeki Seb'e
suresinin 13. âyeti neshedilmiş gözükmemektedir ve
bu sebeple hükmü hâlen geçerlidir. Zâten, âyetin sonu­
nun "çalışın ey Dâvud kavmi, şükredin" şeklinde takbih
edici mahiyette değil de olumlu bir ifâdeyle bitmiş ol­
ması da bunu göstermektedir. Eğer Süleyman'ın yaptığı
bu iş, kötü birşey olmuş olsaydı, ikaz edilmesi gerekir­
di. 1-latta Allah'ın Hz. Süleyman'a verdiği şükredilmesi
gereken bu nimetler arasında tasvir ve timsaller de var­
dır (Keskioğlu, O.,a.g.e. 12). Bundan da anlaşılacağı
üzere, bu gibi tasvirlerin yapılmasında esas olan iyi niyet
ve maksattır.
 284 Doç.Dr.Nusret ÇAM

B u â y e t i n tefsirinde Elmalılı M . H a m d i Y a -
zır ş ö y l e demektedir: "Burada temâsil, melâike,
enbiı;a ve sâlih kimselerin suretleri denilmiş­
tir. Halk görsün de onlar gibi ibâdet etsinler
diK;e mescitlerde bakırdan, pirinçten, sırça­
dan,meermerden bunların suretleri yapı/mış. "Şüphesiz ki ben (Isa), size Rabb'ini-^.den
'Bö])le tasvirlerin yapılmasına Süleyman aley- âyet getirdim. Size gerçekten kuş biçiminde ça­
hisselam nasıl izin verdi' diye sorabilirsin, murdan bir taslak yapıp içine üflerim de
cevaben derim ki, tasvir, yalan ve zulüm gibi Alah'ın izniyle o kuş olur".
aklın takbih ettiği şeylerden değildir. Bazı tef-
sirciler bunların hayvan heykelleri olduğunu G ö r ü l e c e ğ i gibi bu â y e t e g ö r e Hz.lsa, A l ­
söylemektedirler."^^ lah'ın kudretini ve kendisinin peygamberliğini insan­
lara g ö s t e r m e k için ç a m u r d a n bir kuş yaparak, ona
Kur'an'daki S ü l e y m a n Peygamberle ilgili di­ üflemiş ve bu ç a m u r d a n kuş, dirilerek uçmuştur.
ğ e r â y e t l e r i n t ü m ü n ü ve y u k a r ı d a verdiğimiz Ebu Burada şöyle bir soru akla gelebilir."Bu bir mucize
D â v u d ' d a yeralan ve "Sen bilmiyormusun ki, Sü­ olup Cenab-ı Hakk'a âit bir olaydır Bu sebeple
leyman'ın atlarının kanatları vardı" ş e k l i n d e k i bu olay, insanlara teşmil edilemez." Bütün dirilt­
hadisi dikkate aldığımızda, bu heykellerin, din bü­ me olayları gibi, buradaki diriltme olayınm da Allah
y ü k l e r i n i n heykellerinden z i y â d e at heykellerinin tarafından gerçekleştirildiğine tabii ki ş ü p h e yoktur.
o l d u ğ u n u s ö y l e m e k daha isabetli olur k a n â a t i n ­ Fakat, buradaki ç a m u r d a n bir taslağın kuş h â l i n d e
deyiz. Zira Saad s û r e s i n i n 3 1 - 3 3 . â y e t l e r i n d e n ö ğ ­ dirilmesi hadisesi, Allah'a âit bir olay ise de, ç a m u r ­
r e n d i ğ i m i z e g ö r e , Hz. S ü l e y m a n ' a güzel k o ş u atla­ dan kuş figürü yapma işi Hz. isa'ya âittir. Z â t e n bi­
rı sevdirilmişti. S ö z k o n u s u bu âyetler şöyledir: zim konumuzu ilgilendiren husus da burasıdır.
"Hani ona öğleden sonra bir ayağını tır­
nağı üstüne dikip üç ayağının üzerine duran Buradan anlaşıldığına g ö r e , İslâm'da yasak
süratli koşu atları gösterilmişti de 'gerçek ben olan şey, resim yapmanın veya resmin kendisi
mal (yani at) sevgisine Rabbimi zikretmek için değil, onun kötü niyetlerle ortaya konulması­
düştüm' demişti. Nihayet (bu atlar) perdenin dır. E ğ e r H z . S ü l e y m a n ' ı n , bu gibi şeyleri sırf A l ­
arkasına gizlenmişlerdi. (Süleyman dedi ki): lah'ın v e r d i ğ i n i m e t i h a t ı r l a y ı p ş ü k r e t m e s i gibi
'Onları bana döndürün' Hemen ayaklarını,bo­ ferdî, ya da Hz. İsa'nın bu tür faaliyetlerle insanları
yunlarını okşayıp taramaya başladı." iyiliğe y ö n e l t m e k istemesi gibi sosyal bir sebeple
yaparsa dinen bir s a k ı n c a s ı yoktur.
H z . S ü l e y m a n , bu "temâsil'i (heykelleri) el-
betteki, tapmak veya dinin yasaklarını h o ş g ö s t e r ­ Ş i m d i burada ş ö y l e bir soru akla gelebilir:
mek, o n l a r ı ihlal etmek için y a p t ı r m ı ş olamaz. A y ­ "İnsanların mesela, Hz. Süleyman örneğinde
nı ş e k i l d e , ona b u n l a r ı yapan kimselerin, C e n a b - ı olduğu gibi tapmak maksadıyla değil de sırf
H a k k ' ı n yaratma kudretiyle r e k â b e t duygusuyla ha­ ruhlarındaki estetik arzu ile yaptırdıkları tas­
reket ettiği de s ö y l e n e m e z . virlere daha sonra gelen insanlar tapamaz mı
ve bu durumdan onları yaptıranlar sorumlu
"Gerçekte, ben mal (yani at) sevgisine olamaz mı?"
Rabbimi zikretmek için düştüm" şeklindeki âyeti
dikkate a l d ı ğ ı m ı z d a , H z . S ü l e y m a n ' ı n güzelliklere Ş u n u h e m e n belirtelim k i I s l â m d a ameller
karşı ayrı bir iştiyakının b u l u n d u ğ u anlaşılmaktadır. niyetlere g ö r e d i r . Mesela eski devirlerde medrese
A y e t i n s o n u n d a k i "düştüm" ifâdesi b u n u a ç ı k ç a olarak y a p ı l a n birtakım binalar b u g ü n Kavala'daki
g ö s t e r m e k t e d i r . B u r a d a n hareketle, Seb'e 1 3 . M e h m e t A l i P a ş a Medresesi ö r n e ğ i n d e o l d u ğ u
ayette bahsedilen heykellerin ve k o n a k l a r ı n da bir ü z e r e taverna olarak k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Ş i m d i bu
k i b i r veya b a ş k a duygular için d e ğ i l , A l l a h ' ı n durumdan M e h m e t A l i P a ş a ne kadar sorumluy­
C e m â l sıfatını h a t ı r l a t a c a k ş e k i l d e , saf bir estetik, sa, bu tasvirleri herhangi bir k ö t ü niyetle yapma­
y â n i güzellik duygusuyla meydana getirilmiş eser­ m ı ş ve y a p t ı r m a m ı ş olan kimseler de ancak o ka­
ler o l d u ğ u n u söyleyebiliriz. O'nun Gerçekte, ben dar sorumludur; yani sorumlu değildir.
mal (yani at) sevgisine Rabb'imi zikretmek için
düştüm" ş e k l i n d e k i s ö z ü a y n ı zamanda, I s l â m d a
D i ğ e r taraftan, tarihe b a k t ı ğ ı m ı z zaman bir
s a n a t ı n gayesinin ne o l m a s ı g e r e k t i ğ i konusunda
cemiyetin veya dinin m e n s u p l a r ı t a r a f ı n d a n ibâdet
da iyi bir ipucudur. H z . S ü l e y m a n ' ı n bu s ö z ü , Pey­
m a k s a d ı y l a y a p ı l a n nesnelere ancak kendi zaman­
gamber efendimizin N e s â î ' d e yeralan "eğer Allah
larında tapıldığını, bu t a p m a s ü r e c i n i n gittikçe za­
mal vermişse, Allah'ın kerameti senin üzerinde
yıfladığını, b a ş k a topluluklar t a r a f ı n d a n t a p ı l m a d ı -
gözüksün" şeklindeki bir s ö z ü n e ne kadar da ben­
ğını g ö r m e k t e y i z . B u durumda, b ö y l e bir ihtimal
zemektedir!
da ortadan kalkmış o l m a k t a d ı r .

2- Islâmda tasvir meselesine ışık tutabilecek 36. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, Eser
d i ğ e r bir âyet-i kerime de Âl-i İ m r a n Suresinin 4 9 . Yayınevi, İstanbul, tarihsiz, Seb'e 13'ün tefsiri, C. 6,
âyetinde yeralmaktadır. s, 3952.
 İSLÂM'IN S A N A T A V E MİMÂRİYE BAKIŞI
dc) T a r i h î verilerin ışığı a l t ı n d a tasvir
meselesi:
S . K . Y e t k i n gibi b â z ı sanat t a r i h ç i l e r i , O .
Keskioglu gibi bâzı a r a ş t ı r m a c ı l a r ve T . W . A r n o l d
ile K . A . C . Creswell gibi bâzı m ü s t e ş r i k l e r , Islâmda
tasvir konusunu işlerken yalnızca ilk devirlerdeki
olayları değil de E m e v î , A b b a s î , Fatımî ve Selçuklu
devirlerinde y a p ı l m ı ş olan figürlü kabartma ve re­
simleri dikkate alarak sonuca varmaya çalışırlar.
Hatta bunlar, bu süreci O s m a n l ı devletinin sonuna
kadar getirerek Fatih, 11. M a h m u t vb. p a d i ş a h l a r ı n
u y g u l a m a l a r ı n d a n da ö r n e k verirler. B u İslâm dev­
letlerinin u y g u l a m a l a r ı n ı n b ü y ü k bir kısmı, Kur'an-ı
K e r i m ' i n ruhuna uygun d ü ş s e bile, Islâmın tasvir
h a k k ı n d a k i g ö r ü ş ü n ü , daha sonraki bu uygulama­
ları dikkate alarak tesbit ve tayin etmek bizi b â z e n
yanlış neticelere götürebilir. Zira, bunlar islâm dev­
letleri o l m a k l a b i r l i k t e o n l a r ı n y a p t ı ğ ı h e r ş e y i ,
İslâm'ın temel u y g u l a m a l a r ı imiş gibi kabullenmek
gibi bir metod takip e t m i ş oluruz k i , bu d u r u m , di­
n i kendi aslî k a y n a k l a r ı n d a n incelememek demek
olur. Tarihten ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e , islâm devletle­
rinin 1 3 0 0 senelik u y g u l a m a l a r ı n ı n hepsinin b i r
k a l ı p t a n ç ı k m ı ş gibi a y n ı çizgiyi s ü r d ü r d ü ğ ü n ü ka­
bul etmek m ü m k ü n değildir. Hatta biribirine zıt uy­
gulamalar da vardır. Üstelik bu u y g u l a m a l a r ı n bir
kısmı h ü k ü m d a r l a r ı n ş a h s î telakkileri de olabilir.
B u sebeple, tasvir konusunda islâm dininin g ö r ü ­
ş ü n ü anlamak için t u t u l m a s ı gereken en emin y o l ,
daha sonraki devirlerde y a ş a y a n M ü s l ü m a n halkın
ve h ü k ü m d a r l a r ı n tatbikatını değil de, asıl kaynak­
lara inerek bizzat H z . M u h a m m e d ve s a h â b e dev­
rindeki tasvirin d u r u m u n u incelemek olmalıdır. B u
sebeble, s a h â b e l e r d e n ve s a ğ l ı ğ ı n d a Cennetlikle
m ü j d e l e n e n kimselerin tasvire b a k ı ş l a r ı n ı ortaya
k o y m a k daha isâbetli olacaktır.
işte s a h â b e devrinde tasvir konusundaki bu
uygulamalardan bir tanesi şöyledir: "Ve bize sağ­
lam bir rivayetle ulaştığına göre Huzeyfe bin
Yeman'm (r.a.) mühür şeklindeki yüzüğünün
kaşında iki turna sureti ile bunların aralarında
zikrullahtan bazı kelimeler işlenmişti. A y n ı şe­
kilde, Ebu Musa el-Eş'âri'nin ı^üzüğünün kaşın­
da oturmuş bir aslan sureti vardı."'^^ B i r b a ş k a
rivayete g ö r e ise Danyal peygamberin "^^ ü z e r i n d e
biri erkek, diğeri dişi i k i a s l a n ı n , aralanndaki b i r
erkek ç o c u ğ u n u yalar vaziyette g ö s t e r e r ı resimli
bir y ü z ü ğ ü H z . Ö m e r ' e intikal e t m i ş , H z . Ö m e r de
b u n u g ö z l e r i y a ş l a dolu o l a r a k Ebu Musa el-
Eş'ari'ye vermiştir.^^ islâm fıkıhçılan, bu resimleri
dikkate alarak, ü z e r i n d e bu t ü r resim bulunan yü­
zükle namaz k ı l m a n ı n h a r a m o l m a d ı ğ ı h ü k m ü n e
v a r m ı ş l a r d ı r . H z . Ebu H u r e y r e ' n i n y ü z ü ğ ü n d e iki
sinek sureti varmış.'^'^
Peygamberimizin en m e ş h u r sancakların­
dan b i r i t a n e s i n i n a d ı "kartal" a n l a m ı n a gelen
Ukaab i d i . Buna niçin b ö y l e bir ismin verildiği­
n i bilmemekle birlikte, muhtemelen ü z e r i n d e kar­
tal benzeri bir resim o l d u ğ u için bu isimle anıldığı­
285
nı söyleyebiliriz. O n u n sancak ve filamaları genel­
likle s â d e olmakla b e r â b e r , b â z e n istisnaları da
v a r d ı r . M e s e l a Sa'd bin Mâlik a d ı n d a k i birisi, islâm'ı
kabul ettiğini bildirmek için Medine'ye g e l d i ğ i n d e
H z . Peygamber, ona, ü z e r i n d e beyaz renkli hilal
bulunan siyah bir bayrak vererek kabilesinin b a ş ı ­
na reis olarak g ö n d e r d i ğ i n i biliyoruz."^^ E ğ e r tas­
vir, k o n u , maksat vs. dikkate alınmaksızın t ü m ü y l e
yasak edilmiş olsaydı, Peygamberimizin b ö y l e bir
hilale de izin vermemesi gerekirdi. Ç ü n k i çe^tli kay­
naklardan ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e , g e ç m i ş t e t a p ı l a n
nesneler yalnızca insan ve hayvan suretindeki re-
sim, kabartma ve heykellerden ibâret o l m a y ı p , aynı
zamanda ay, yıldız, g ü n e ş ve b u n l a r ı n tasvirlerini de
ihtiva etmekteydi.
M . 8 5 8 yılında ö l e n tarihçi E z r a k î ' n i n "Ah-
b a r u ' l - M e k k e " isimli eserinde y a z d ı ğ ı n a g ö r e ,
H z . Meygamber, Mekke'yi fethederek K â b e ' y e gir­
d i ğ i n d e b ü t ü n p u t l a r ı kırdırmış ve elini duvardaki
ç o c u k isa'yı Meryem'in k u c a ğ ı n d a g ö s t e r e n bir res­
m i n ü z e r i n e koyarak "elimin altındaki hariç, bü­
tün resimleri tahrip ediniz" d e m i ş t i r . Y i n e a y n ı
yazar, Kabe'nin içindeki a h ş a p s ü t u n l a r d a n birisi­
n i n ü z e r i n d e bulunan bu resmin, H . 6 3 yılında A b ­
dullah b i n Z ü b e y r ile Emeviler a r a s ı n d a g e ç e n ve
Kabe'nin tahribine y o l a ç a n halifelik m ü c â d e l e s i n e
kadar yerinde kaldığını işâret etmektedir.'*^
Tarihçi Mukaddesî'nin belirttiğine g ö r e
H z . Ö m e r , Suriye'den gelen ve ü z e r i n d e kabart­
m a insan figürleri b u l u n a n b u h u r d a n ı M e d i n e
C â m i i ' n d e k u l l a n m a k t a m a h z u r görmemiştir.'*'*
37. Mulıammed bin Hasan Şeybanî, Ş e r h - i Siycr-i K e
bir T e r c ü m e s i (şerh ve terc.Antcpli Mehmed Münip),
C.II, İstanbul, 1240, s. 95; Keskioglu, O, a.g.e., s.20.
38. Kur'an'da zikredilen resul ve nebiler arasında Danyal'ın
(Daniel) ismi geçmez. Fakat özellikle Hz.Ali'den gelen
bir rivayete göre, Danyal, Hz. Davud ve Hz. Süley­
man'ın soyundan gelen bir nebidir (Bak. Koksal,
M.Asım, P e y g a m b e r l e r Tarihi, C. 2, Ankara,
1993. S.269.
39. Mehmed Zihnî, Ni'metü'l-lslâm, I-II, Diyarbekir,
1393, C. II, s. 334., dipnot 1.
40. Mehmed Zihnî, aynı eser, aynı sayfa, aynı dipnot. Si­
neğin resmedilmesi pek alışılagelen birşey olmadığı
için buradaki "sinek" ifadesini ihtiyatla karşılamak gere­
kir, muhtemelen bir kuş resmiydi, fakat râvi bunu yan­
lış algılayıp "sinek resmi" demiştir.
41. HamiduUah, İslâm Peygamberi*, II, İstanbul, 1969,
s. 255.
42. Hamidullah, a.g.e., s. 254. Kanâatimizce bu durum,
hilal resminin, putperestlik unsuru olduğunu söyleyerek
bayraklarda ay ve yıldız gibi şeylerin bulunamayacağını
iddia eden bazı kimselere de cevap teşkil etmektedir.
43. el-Ezraki, Ahbar-ı Mekke, (YayınlayanrRüşdi es-Sâlih
Melhaş), Mekke, 1983, C. I , s. 167-168.
44. Yetkin, S.K., İslâm S a n a t ı Tarihi, Ankara, 1954, s.
7; İbn Rustah'tan naklen Arnold, a.g.e., s. 7-8. Ibni
Rustah'ın bildirdiğine g ö r e Hz. Ö m e r ' e Medine
Câmii'nde kullanılmak üzere hediye edilen bu buhurda­
nın üzerindeki resimler M . 783 yıbnda Medine vâlisi ta­
rafından silinmiştir.
Bir buhurdanın küçük birşey olduğunu dikkate aldığı-
 286 Doç.Dr.Nusret ÇAM
Yine H z . Ö m e r ' i n , Hicretin yirmibirinci yılında kes­
tirdiği p a r a n ı n b i r y ü z ü n d e Besmele ve K d i m e - i Ş e -
h â d e t ' i n , d i ğ e r y ü z ü n d e ise Bizans imparatorlarının
resimlerhin b u l u n d u ğ u n u tarihçiler bildirmektedir.'^
e) D a h a s o n r a k i D e v i r l e r d e T a s v i r :
Bilindiği ü z e r e , H z . Peygamber z a m a n ı n d a
y a p ı l a n camilerin h i ç b i r i s i n d e M e d i n e C â m i i ' n i n
a h ş a p minberindeki küçük top şeklindeki iki süs
h â r i ç , s ü s l e m e y e yer verilmemiştir. H z . Ö m e r ise,
az ö n c e s ö y l e d i ğ i m i z gibi, ü z e r i n d e b a z ı figürler
bulunan bir b u h u r d a n ı bu camide kullanmıştır. İlk
devirde camilerde bilinen s ü s unsuru nesneler
bunlardan ibarettir.
A n c a k , E m e v î l e r , özellikle Abdülmelik (Hilâ­
feti 6 8 5 - 7 0 5 ) ve I.Velid ( 7 0 5 - 7 1 5 ) z a m a n ı n d a
m â b e t l e r i n i , C e n n e f i h a t ı r l a t a n ç o k zengin nebati
motiflerle ve a l t l a r ı n d a n nehirler akan k ö ş k resim-
leriyle tezyin etmişlerdir. Daha sonraki d i ğ e r b ü t ü n
İslâm ülkelerinde o l d u ğ u gibi o n l a r ı n mabetlerinde
de canlı varlıkların resimlerine rastlanılmaz. Fakat,
bilinen en eski E m e v î s a r a y ı olan ve Halif I.Velid
z a m a n ı n d a ( 7 1 1 - 7 1 5 ) y a p ı l a n Kusayr-ı A m r a sara­
y ı n d a erkek, k a d ı n , hayvan, bitki ve zodyak b u r ç ­
l a r ı n d a n meydana gelen p e k ç o k resim vardır. A y ­
rıca, o n l a r ı n Kasru'l- H a y r u l - G a r b i (728), M ş a t t a
(743 ?) ve Hırbetü'L-Mefcir ( 7 4 3 - 7 4 8 ) gibi sarayla­
r ı n d a insan dahil p e k ç o k canlı varhgm kabartma
resimleri b u l u n m a k t a d ı r . Mısır'daki T o l u n o ğ l u dev­
letinin ikinci h ü k ü m d a r ı H u m a v e r y h (883-895) ise
s a r a y ı n d a k i bir o d a y ı kendisinin ve cariyelerinin
a h ş a p heykelleri ile süslemiştir.'*^
işte M . 7 0 5 - 9 0 0 gibi erken diyebileceğimiz
devirlerde y a p ı l m ı ş olan bu resimleri dikkate alan
L a m m e n s ve o n u n t a k i p ç i l e r i o l a n A r n o l d ile
Creswell gibi bazı sanat tarihçileri, Islâmın ilk de­
virlerinde tasvir y a p ı m ı n ı n yasak olmadığını, resim
y a s a ğ ı n ı n islâm d i n i n e g i r e n Yahudilerin ve B i ­
zans z a m a n ı n d a ortaya ç ı k a n ikonaklazm'*^ hare­
ketinin bir sonucu olarak sonradan ortaya çıktığını
iddia ederler. A r n o l d , islâm'da tasvir y a s a l ı n ı , Me­
dine'deki g e n i ş bir Y a h u d i n ü f u s u n a ve b u n l a r ı n -
Talmud'daki pasajları hadis ş e k l i n d e y a y m a l a r ı n a
bağlamaktadır.'*^ Creswell daha da ileri giderek,
Islâmiyeti kabul eden Y a h u d i asıllı Ka'b el-Ahber
( ö l . 6 5 2 veya 654) ve V e h b bin M ü n e b b i h ' i n , Ebu
H u r e y r e (Öİ.679) ve Abdullah ibni Abbas (Öİ.698)
gibi hadisçiler vasıtasıyla bu y a s a ğ ı n Islama sokul­
d u ğ u n u ileri sürmektedir.'*^ B u m ü s t e ş r i k l e r (mese­
la A r n o l d ) , bir taraftan tasvir y a s a ğ ı n ı n i s l â m ' d a
sonradan ortaya ç ı k m ı ş o l d u ğ u n u s ö y l e r k e n , d i g e r
taraftan da E m e v î l e r ' d e n b a ş l a y ı p , O s m a n l ı impa­
r a t o r l u ğ u n u n sonuna kadar uzanan g e n i ş bir za­
m a n diliminde tasvir y a p ı m ı ile ilgili ö r n e k l e r ver­
mektedirler. Tabii b u gibi ifâdeler, bu müsteşriklerin
farkına varmadan düştükleri çelişkilerdir.
T a r i h î g e r ç e k l e r i n ışığı altında o n l a r ı n bu id­
d i a l a r ı n ı kabul e t m e k elbette m ü m k ü n değildir.
H e r ş e y d e n ö n c e , kiliselerdeki Isa, M e r y e m ve Aziz
i k o n a l a r ı n ı n putperestlik ifâde ettiği g e r e k ç e s i y l e
ilk olarak Anadolu'da 7 2 6 yılında ortaya ç ı k a n Iko-
naklazm, Y a h u d i l i ğ i n değil, islâm'ın putperstlige
d u y d u ğ u tepkinin, Hıristiyan toplumunda uyandır­
dığı tesirin bir neticesidir. Zira puta t a p m a n ı n ve
put y a p m a n ı n yasak o l d u ğ u Yahudilik ve Yahudi­
ler, Bizans idâresi altındaki yerlerde daha ö n c e de
mevcuttu.Eger ikonakcılık'da Y a h u d i tesiri olsaydı,
b u n u n daha ö n c e zuhur etmesi gerekmez m i y -
di?^^ B u hareketin, Müslümanların Hırıstiyanlara
l e r ş ı siyâsî üstünlük s a g l a m a a n ı n h e m e n arkasın­
dan zuhur etmesi bu g ö r ü ş ü m ü z ü d o ğ r u l a m a k t a d ı r .
Burada yanlış anlamaya meydan vermemek
için bir hususu beliritmeden g e ç e m e y e c e ğ i z : Yuka­
rıda b i r ç o k yerde işâret ettiğimiz gibi, M ü s l ü m a n ­
lar, saraylarda veya daha b a ş k a sivil y a p ı l a r d a ç e ­
şitli canlı varlıkların resimlerini y a p m ı ş olmakla bir­
likte, dinî ta'zime sebep olabilecek, ya da t a p ı n m a
hissi u y a n d ı r a b i l e c e k Peygamber veya evliya re­
simlerine c â m i l e r d e hiçbir şekilde yer v e r m e m i ş l e r ­
dir. H a t t a hayvan ve kuş figürlerine c a m i , tekke,
medrese, t ü r b e , darüşşifa, kervansaray, kale gibi
y a p ı l a r ı n dış cephelerinde sıkça rastladığımız Sel­
çuklu, M e m l û k l û devri y a p ı l a r ı n d a bile, dinî b a k ı m -
mız zaman, bu figürlerin dikkati çekmeyecek kadar
küçük olduğu anlaşılacaktır. Üstelik bunun yüksek bir
yere asılı olarak kullanılması veya namazdan önce bir­
kaç dakikalığına kullanılıp tekrar camiin bir köşesine
konulması sebebiyle bu resimlerin namaz kılan kimse­
lerin dikkatini dağıtmaktan uzak olduğu anlaşılır. Bu
sebeple Hz. Muhammed'in (a.s), namaz kılarken dik­
katini dağıttığı için kaldırttığı perde hadisi ile
Hz.Ömer'in bu uygulaması arasında çelişki yoktur.
45. Yetkin, S.K., a.g.e., s. 8. Hz. Ömer'in, kestirdiği pa­
ralarda Bizans imparatomnun resmini koymasını, tabii
ki ona duyduğu yakınlığa bağlamak yanlış olur. İslâm
halifesinin bu tatbikatı, o zamanlarda Bizans parasının
şimdiki Amerikan Doları gibi bütün Eski Dünyada bili­
nip geçerli olması sebebiyle Islâmdaki bu ilk paranın
onlara benzetilmek arzusundan başka birşey değildir.
46. Yetkin, S.K., i s l â m Mimarisi, Ankara, 1965, s.49.
47. 726 yılları ile 787 yılları arasında Anadolu'da görülen
dinî tasvir aleyhtarı hareket.
48. Arnold, T.W., a . g . e , s.lO.
49. Creswell, K.A.C., a.g.e., s.165.
50. Müsteşrikler, ikonaklazm hareketinde Yahudi tesiri
ararken delil olarak Hıristiyan tarihçi Theophanes'in
bir ifâdesini gösterirler. Buna göre, "Lazkiye'li bir Ya­
hudi bir gün aceleyle Emevî Halifesi Yezid'e gelerek
eğer imparatorluğundaki kiliselere konulmuş olan bü­
tün kutsal ikonlan kıracak olursa kendisinin kırk yıl bü­
tün Arapların başında kalacağını müjdelemiş, fakat
onun şeytanî emrini daha halkın büyük çoğunluğunun
duymasına fırsat kalmadan Yezid, aynı yıl (26 Ocak
724 günü) ölmüştür" (Creswell, K . A . C . , a.g.e., s.
163). Başka bir Hıristiyan tarihine göre de bu Yahudi,
Tiberias'lı olup Yezid, bu fermandan yaklaşık ikibuçuk
yıl sonra ölmüş, yerine geçen Velid, bu müneccim ve
büyücü Yahudi'yi, kehânetinde yanıldığı için öldürt­
müştür (Creswell, a . g . e , s. 146). Biz biliyoruz ki, Ye-
zid'den sonra tahta II.Velid değil, Hişam geçmiştir.
Görüldüğü gibi bu konuda Hıristiyan kaynakları dik­
katli olmadıkları gibi, ittifak halinde de değildir.
Kehânetinde böyle yalan çıkarak öldürülen bir Yahu­
di'nin, ikonlan kırma konusunda Müslümanlara ne öl­
çüde tesir ettiği elbette şüpheyle karşılanmalıdır.
 İSLÂM'IN S A N A T A V E MİMÂRİYE BAKIŞI
dan h ü r m e t duyulan kimselerin resimlerine t a ş ,
tuğla, çini veya sıva ü z e r i n e işlendiğini bilmemek­
teyiz.Bu sebeple Hıristiyanlıkta İsa ve Meryem'den
b a ş k a b i r ç o k aziz resimlerine kiliselerde rastladığı­
mız halde, İslâm'da d ö r t halifeden b a ş k a M e v l â n a ,
H a c ı B e k t a ş , Abdülkadir-i Geylânî gibi dinî b a k ı m ­
dan saygı duyulan kimselerin resimleri de mabet­
lerde asla yeralmaz. B u t ü r resimlere ancak, m i n ­
y a t ü r ve a l b ü m resimleri gibi ancak sınırlı s a y ı d a
ve belli kültür seviyesindeki kimselerin istifa edede-
bilecegi e ş y a l a r d a rastlamak i m k â n ı vardır. B ö y l e
din büyüklerinin h â t ı r a s ı n ı ve sevgisini g ö n ü l l e r d e
canlı tutmak için dinî y a p ı l a r d a tutulan y e g â n e y o l ,
b u n l a r ı n isimlerini güzel hatlarla y a z ı p y ü k s e k yer­
lere k o y m a k t ı r . Peygamberimizin isminin levhalara
yazılıp a s ı l m a s ı n d a n b a ş k a , O s m a n l ı l a r z a m a n ı n d a
bir de "hilyecilik" g e l e n e ğ i ortaya çıkmıştır. B u
bilyeler. Peygamberimizin şemâil-i şerifesi'ni (sima­
sını, s a ç ı n ı , e n d a m ı n ı , güzel ahlâkını) dile getiren
levhalar olup, O'nun m ü b a r e k simasını h a y â l e n de
olsa zihinde c a n l a n d ı r m a k arzusunun ü r ü n ü d ü r .
B u sebeple İslâm s a n a t ı n d a Hıristiyanlığa benzer
bir ikonografiden s ö z e t m e k m ü m k ü n değildir.
S ö z k o n u s u m ü s t e ş r i k l e r i n "Kur'an'da ve
tslâmın ilk zamanlarında tasvir yasağı yoktur,
fakat bu yasak, Müslümanlığı kabul eden Ya­
hudilerin, kendi kutsal kitaplarındaki tasvirle
ilgili hükümleri hadisçiler vasıtasıyle îslâma
soktukları" şeklindeki bir g ö r ü ş de d o ğ r u değildir.
H e r ş e y d e n ö n c e , daha ö n c e izah ettiğimiz gibi,
İslâm dininde tasvir, mutlak m â n â d a yasak değil­
dir. Yasak olan putperestliktir. B u iki k a v r a m ı biri-
birinden ç o k iyi a y ı r m a k gerekir.
E ğ e r ilk c a m i i n M . 6 2 2 yılında M e d i n e
C â m i i o l d u ğ u n u ve İslâm m i m â r i s i n d e ilk figürlü
resimlerin de 7 1 1 - 7 1 5 yılları a r a s ı n a tarihlenen
Kusayr-ı A m r a ' d a ortaya çıktığını kabul edersek
o n l a r ı n iddiasının t a m aksine, daha sonraki devir­
lerde değil de, Islâmın ilk yüzyılı içinde tasvir yasa­
ğı v a r m ı ş gibi g ö z ü k m e k t e d i r . Bize g ö r e tasvir ya­
s a ğ ı n ı n "önce çıkması, sonra çıkması" diye bir
h â d i s e s ö z k o n u s u o l m a y ı p , mesele b ü y ü k ö l ç ü d e
iktisadî d u r u m ile ilgilidir. İlk devirlerde "resimli
perdenin yastık yapılarak kullanılması" ve
"Hz. Aişe'nin kanatlı atlarla oynaması" örnekle­
rinde o l d u ğ u ü z e r e M ü s l ü m a n l a r daha b a ş ı n d a n
beri evlerinde b ö y l e bir ruhsata sahip oldukları hal­
de, bunları yaygınlaştırıp geliştirmek gibi ne bir fik­
re, ne de e k o n o m i k g ü c e sahip o l m u ş l a r d ı r . M ü s ­
l ü m a n l a r , ne zaman k i , Suriye, Mısır, Irak ve İran'ı
fethederek oralardaki ç o k zengin s ü s l e m e l e r e sa­
h i p saray ve m â b e t l e r i g ö r m ü ş ve bu t ü r eserleri
g e r ç e k l e ş t i r e b i l e c e k m a d d î i m k â n ve ustalara ka­
v u ş m u ş l a r , işte o zaman M ü s l ü m a n l a r evlerinde
belli şartlar d â h i l i n d e sahip oldukları bu r u h s a t ı iş­
leyip g e l i ş t i r m e k i m k â n ı n a k a v u ş m u ş l a r d ı r . Ş u r a s ı
e n t e r e s a n d ı r k i , b u r u h s a t ı n sınırlarını biraz zorla­
yarak s a r a y l a r ı n d a erotik resimlere yer vermekten
ç e k i n m e y e n E m e v î l e r bile yaptırdıkları c â m i l e r d e ,
Allah'tan b a ş k a birşeyi hatırlatır d ü ş ü n c e s i y l e canlı
hiçbir y a r a t ı ğ ı n resmine izin v e r m e m i ş l e r d i r . B ü ­
287
t ü n tarih boyunca islâm ülkelerinde ç o k sıkı bir ş e ­
kilde s ü r ü p gideri b u anlayış ile Peygamberimizin,
namazda dikkatini d a ğ ı t a n perdeyi Hz. Aişe'ye in­
dirtmesi ve o n u n da bundan yastık y a p m a s ı , y â n i
onu dinî olmayan sivil bir a m a ç l a d e ğ e r l e n d i r m e s i
a r a s ı n d a k i b a ğ ve devamlılık g â y e t açıktır.Diğer bir
deyişle, c â m i l e r d e namazda dikkati ç e k e c e k figürlü
s ü s l e m e l e r d e n sahabeler de, E m e v î l e r de, Abba­
sîler de, Gazneliler de, Selçuklular da, O s m a n l ı l a r
da a y n ı derecede s a k m m ı ş l a r d ı r . ^ ^ O halde, tasvir
meselelesinin bu y ö n ü , b ü t ü n t o p l u m ve devirlerde
h e m e n h e m e n a y n ı şekilde anlaşılmıştır diyebiliriz.
Değişik olan husus, bu tasvirlerin k o n u l a r ı , ü s l û p ­
ları, yapılış teknikleri, azlık ve ç o k l u ğ u d u r .
Müsteşriklerin görüşlerinin tam tersine, tas­
vire en az yer veren islâm t o p l u m u , mesela erken
devirdeki E m e v î l e r o l m a y ı p , daha g e ç devirlerdeki
O s m a n l ı l a r d ı r . E m e v î l e r ' d e n b a ş k a A b b a s î l e r , Fati-
m î l e r , Gazneliler, S e l ç u k l u l a r , H a r e z m ş a h l a r ve
daha p e k ç o k islâm devletleri, gerek s a r a y l a r ı n d a ,
gerekse diğer b i r ç o k sivil y a p ı l a n n d a figürlü resim­
lere yer verdikleri halde O s m a n l ı l a r , sivil y a p ı l a r d a
kullandıkları çiniler h a r i ç , h e m e n h e m e n h i ç iltifat
e t m e m i ş l e r d i r . Fakat, çini, tabak, l e ğ e n , ibrik, ku­
m a ş gibi kullanım e ş y a l a r ı n d a zaman zaman tasvir­
lere rastlamak m ü m k ü n d ü r . H a t t a O s m a n l ı devri
m i n y a t ü r l e r i n d e , d i ğ e r b ü t ü n islâm m i n y a t ü r l e r i n d e
o l d u ğ u gibi bol miktarda insan, melek ve hayvan
resmine r a s t l a m a k t a y ı z . Zira bunlar, t a p m a k veya
Allah'ın yaratma kudreti ile y a r ı ş m a k , ya da dinin
k ö t ü g ö s t e r d i ğ i şeyleri iyi g ö s t e r m e k için y a p ı l m ı ş
nesneler o l m a y ı p , kitaptaki bilgilerin, sıkıcı olmak­
tan kurtarılarak daha rahat o k u n m a s ı ve iyi anlaşıl­
m a s ı için y a p ı l m ı ş r e s i m l e r d i r . Ö ğ r e t i c i m â h i y e t t e k i
bu m i n y a t ü r l e r daha ç o k tarih k i t a p l a r ı n d a bulun­
makla birlikte, bir a m e l i y a t ı n nasıl y a p ı l a c a ğ ı n ı , ila­
cın nasıl h a z ı r l a n a c a ğ ı n ı vs. g ö s t e r i r m â h i y e t t e t ı p
ve eczacılıkla ilgili kitaplarda da mevcuttur. Daha
z i y â d e sultanlar, ş e h z â d e l e r ve devrin ileri gelen
ilim ve siyâset a d a m l a r ı için h a z ı r l a n a n bu m i n y a ­
t ü r l e r d e n bazıları ise öğretici olmaktan ç o k estetik
gâyelerle yapılmış, g ö n ü l açıcı resimlerdir.
Burada bir konuya daha işâret etmek gere­
kir: Selçuklular ve O s m a n l ı l a r , hadis, tefsir, k e l â m
gibi dinî m u h t e v a l ı kitapları tezhip etmekle birlikte
onları hiçbir şekilde resimlememişlerdir. Hele
iran'da o l d u ğ u gibi K u r ' a n - ı K e r i m ' i resimlemek
yoluna asla g i t m e m i ş l e r d i r . Meseleye d i ğ e r Islâmî
h ü k ü m l e r ç e r ç e v e s i n d e baktığımızda bunun m a n t ı ­
ğını anlamak h i ç de zor o l m a y a c a k t ı r . Zira, M u ­
kaddes bir kitaba konulacak bu tür resimler, İjaşka
bir maksatla değil de sırf o kitapta g e ç e n olaylan
veya mesajlan (mesela R a h m a n s û r e s i n d e g e ç e n
51. Tabii bunu söylerken Selçul<lular'ın mesela Afyon Ulu
Câmii minberinin kapı kanadında yaptıklan karşılıklı iki
horoz motifinin varlığının farkındayız. Fakat bunlar
nebatî motifli kabartmaların arasında, neredeyse tanı-
namayacak kadar stilize edilmiş şekilde yeralamaktadır.
Bu gibi zor tanınacak kadar üsluplaştınlmış figürlere
Selçuklular devri camilerinde daha bir-iki yerde rastla­
mak mümkündür.
 288 Doç.Dr.Nusret ÇAM
"Rahman olan Allah Kur'anı öğretti" şeklindeki
bir ifâdeyi) anlatmak için y a p ı l s a bile, i n s a n ı n bu
ö r n e k t e o l d u ğ u ü z e r e Allah tasavvurunun m ü ş a h ­
has ve m ü c e s s e m bir şekil a l m a s ı n ı sağlar. B ö y l e
resimlerin, ikonografik anlam t a ş ı y a c a ğ ı ve okuyu­
cunun, bu resimler sayesinde Allah'ı, (c.c), g ö z ü n d e
sarıklı, c ü b b e l i , sakallı bir kimse imiş gibi canlan­
d ı r m a s ı n a sebep o l a c a ğ ı a ç ı k t ı r . A y n ı d u r u m ,
mabetlere konulacak resim ve heykeller için de ge­
çerlidir ve M ü s l ü m a n l a r bundan da her zaman için
uzak d u r m u ş l a r d ı r . Ş e k i l itibariyle h i ç b i r cisme
benzemeyen, b ü t ü n tasavvurlardan uzak, fakat sı­
fatları itibariyle her aklın kabul e d e b i l e c e ğ i bir A l ­
lah'ın Hıristiyanlıkta o l d u ğ u gibi m ü ş a h h a s bir var­
lık olarak a l g ı l a n m a s ı n a sebep olabilecek bir dav­
r a n ı ş , Islâmî bilgilere sahip h e m e n herkesin kolay­
ca t a h m i n e d e b i l e c e ğ i gibi İslâm i n a n c ı ile hiçbir
şekilde b a ğ d a ş a m a z . İşte kiliselere ve İncil'lere ko­
nulan ve isa'yı, ince yüzlü, i r i g ö z l ü , kalem kaşlı,
o r t a d a n yana d o ğ r u ikiye ayrılmış ve omuzuna
d ü ş m ü ş d ü z saçlı, hafif sakallı, uzunboylu, n a r i n
bedenli olarak g ö s t e r e n i k o n l a r ı s â y e s i n d e d i r k i
b u g ü n D ü n y a d a k i b ü t ü n Hıristiyanlar tanrıyı b ö y l e
bir varlık olarak tasavvur eder olmuşlardır. Halbuki
M ü s l ü m a n l a r ı n inandığı Allah'ın b ü t ü n tasavvur ve
benzetmelerden uzak o l m a s ı , Hırıstiyanlarda oldu­
ğu gibi t a n r ı y a atfedilecek herhangi bir resmin ya­
pılmasını da m ü m k ü n kılmamıştır.
Allah'ın şeklinin nasıl b i r ş e y o l d u ğ u n u bil­
meden y a p ı l a n resimlerin O'na a i t m i ş gibi telakki
edilerek takdim edilmesi ise, Islâmî a ç ı d a n insanla­
rı elbette şirke g ö t ü r m e k t e n b a ş k a bir işe yaramaz.
İşte İslâm d i n i n i n karşı çıktığı ş e y budur. Buradaki
diğer bir espiri de, m a d d î ve insan elinin eseri olan
bir cismin, y â n i resmin veya heykelin, t a m a m ı y l e
m ü c e r r e t bir varlık olan Allah'ın yerine g e ç m e m e s i
a r z u s u d u r . Y o k s a , d u y g u l a r ı m ı z l a kavradığımız mad­
dî b i r varlık o l a n i n s a n ı n k e n d i s i n e b a k m a k
g ü n a h olmadığı halde, onun g ö l g e s i veya
aynadaki g ö r ü n t ü s ü mahiyetindeki resmine
veya fotoğrafına b a k m a n ı n g ü n a h olduğunu
iddia etmenin m a n t ı ğ ı n ı k a v r a m a k m ü m k ü n
d e ğ i l d i r . B i r i n s a n ı n aynada g ö r ü n t ü s ü n ü elde et­
m e k veya aynadaki g ö r ü n t ü s ü n e b a k m a k nasıl k i
h a r a m o l m u y o r s a , tasvir y a p m a n ı n veya tasvire
b a k m a n ı n da haram o l m a m a s ı gerekir. Aslına ba­
kılırsa b u g ü n resim y a p m a y a n , resim y a p t ı r m a y a n
veya resimle iç içe olmayan kimse y o k gibidir.
B u k o n u n u n daha i y i a n l a ş ı l m a s ı için
I s l â m m , güzel s a n a t l a r ı n diğer bir dalı olan şiir me­
selesine bakışını da kısaca dile getirmek istiyoruz.
Bilindiği gibi Kur'anı Kerim'de ( 2 6 : 2 2 4 - 2 2 7 )
İslâm'ın aleyhine şiir yazan şâirler yalancılıkla s u ç ­
l a n ı p ağır b i ç i m d e tehdit ve takbih edildikleri hal­
de, bu s a n a t ı İslâm için kullanan şâirler, bizzat
peygamberimiz t a r a f ı n d a n h i m â y e ve teşvik edil­
m i ş l e r d i r . H a t t a Peygamberimiz, İmrü'l-Kays'ı la­
netlediği halde. Hassan ismindeki bir ş â i r d e n tak­
dirle b a h s e t m i ş t i r . ^ ^ B u bakış açısı, resim için de
geçerlidir. Zira bir kişi, olay veya tabiat, ölçülü s ö z
ve kelimelerle anlatılırsa şiir; şekil, renk ve desen­
le anlatılırsa resim olur; aradaki fark budur.
Ö z e t l e s ö y l e m e k gerekirse, kendisine bakıl­
m a s ı g ü n a h olmayan nesnenin resminin y a p ı l m a s ı
ve resmine b a k ı l m a s ı g ü n a h değildir, ancak kendi­
sine bakılması g ü n a h olan nesnenin tasvirine bak­
m a k da g ü n a h olabilir k a n â a t i n d e y i z . Tabii bu ikin­
ci d u r u m u n bâzı istisnaları da vardır.
Tasvir konusundaki bu â y e t , hadis ve tarihî
olaylardan şöyle bir s o n u ç çıkarabiliriz: Tasvirle i l ­
gili â y e t l e r , tasvir y a p ı m ı n a putperestlik gayesi
h â r i ç , m ü s â m a h a l ı g ö z ü k t ü ğ ü halde, Ebu Bekr b i n
el-Ârabî (öl. M . 1 1 4 8 ) ve N e v e v î (öl, 1 2 7 7 ) gibi
daha sonraki bâzı islâm âlimleri, y u k a r ı d a zikretti­
ğimiz hadislere dayanarak tasvirin aleyhinde o l ­
m u ş l a r d ı r . Halbuki bu hadislerden bazıları g e r ç e k ­
ten de tasvir y a p ı m ı n ı n aleyhine g ö z ü k s e bile, h e m
tasvirin lehinde olan y u k a r ı d a verdiğimiz hadisle­
rin, h e m de Seb'e suresi'nin 13 ve A l - i I m r a n Su-
resi'nin H z . Isa ile ilgili 4 9 . âyetlerinin ışığı altında
d e ğ e r l e n d i r m e k gerekir. Tasvir k o n u s u n d a k i bu
verileri d e ğ e r l e n d i r i r k e n , yazımızın b a ş ı n d a işâret
ettiğimiz "insanların yaratılışında güzele güzelli­
ğe olan me^/linin ve ruhunda taşıdığı birşeyler
yapma, bunları yaparken de tabiatı örnek al­
ma" arzusunun d o ğ u ş t a n mevcut o l d u ğ u n u dikka­
te a l m a m ı z gerekir. Burada ü z e r i n d e d u r m a m ı z
gereken d i ğ e r bir husus da s a n a t ı n eğitim, ö ğ r e t i m
ve iletişimde inkâr edilemez yeridir. K a n â a t i m i z c e ,
tasvir konusunda g e r ç e k ç i bir sonuca ancak bu ş e ­
kilde varabiliriz.
Bunlar kadar ö n e m l i bir husus da, t a s v i r l e ­
rin t a p m a k v e y a A l l a h ' ı n y c i r a t m a füliyle
rekabet d ü ş ü n c e s i y l e yapılıp yapılmadığı,
c e m i y e t i n v e y a k i ş i n i n fl^tisâdî d u r u m u n u
sarsıcı m â h i y e t t e olup o l m a d ı ğ ı ve hangi ko­
n u l a n ihtiva e t t i ğ i hususudur. Tasvirin h a r a m
mı, m e k r u h m u , m ü b a h mı o l d u ğ u meselesi bunla­
ra bağlıdır. E ğ e r bir tasvir, t a p m a k veya Allah'ın
yaratma kudretine karşı rekabet için y a p ı l m a m ı ş ­
sa, dinin k ö t ü g ö s t e r d i ğ i şeyleri iyiymiş gibi g ö s t e r ­
miyorsa, o n u n k o y d u ğ u esaslara ters d ü ş m ü y o r s a
h a r a m o l d u ğ u n u s ö y l e m e k m ü m k ü n değildir. B u
tasvirin, g ö l g e meydana getirecek şekilde o l u p o l ­
m a m a s ı n ı n da hiçbir ö n e m i y o k t u r . H a t t a bu tas­
virler, H z . İsa'nın ç a m u r d a n bir k u ş yaparak insan­
lara Allah'ın büyüklüğünü g ö s t e r m e k istemesi gibi
bir maksatla yapılırsa tavsiye edildiğini söylemek b i ­
le m ü m k ü n d ü r . Keza, H z . Süleyman'ın kendisi için
yapılan tasvirleri, "Allah'a şükür etmesine yam-
yan bir vasıta ve nimeti olarak kabul etmesi'
maksadıyla yapılması hâlinde de tavsiyeye ş â y a n d ı r .
Tasvir için vardığımız bu genel neticeleri, şiir,
r o m a n , h i k â y e gibi sanatlar için de söyleyebili-iz.
Islâmda tasvirin Hıristiyanlık ve Budizm gibi
dinlerin aksine ibâdetin bir p a r ç a s ı o l m a m a s ı , hat­
ta namaz kılınan yerlerde b u l u n m a s ı n ı n m e k r u h
52. Hamidullah, M . , İ s l â m Peygamberi, s. 62.
 İSLÂM'IN S A N A T A V E MİMÂRİYE BAKIŞI
sayılması, M ü s l ü m a n l a r ı n y a p ı l a r ı n d a , k i t a p l a r ı n d a ,
kullandıkları e ş y a l a r d a , estetik ihtiyaç ve duyguları­
nı değişik bir dille ifâde e t m e n i n yollarını aramala­
rına sebep o l m u ş t u r . B u n u n sonunda islâm s a n a t ı
daha ö n c e k i mevcut s a n a t l a r ı n aksine figüratif ve
natüralist bir sanat olmaktan kurtulup m ü c e r r e t bir
sanat h â l i n e g e l m i ş ve hiçbir dinde g ö r ü l m e y e c e k
kadar gelişmiş bir sanat olan hat s a n a t ı ortaya çık­
mıştır. Eger tasvir, islâm'da m â b e t l e r d e h o ş karşı­
l a n ı p , d i ğ e r b i r ç o k dinde o l d u ğ u gibi g ü n l ü k hayat­
ta da fazlasıyla teşvik g ö r m ü ş olsaydı, Hrıstiyan B i ­
zans ve R o m a ya da S a s a n î s a n a t ı n ı n kopyesi du­
rumuna d ü ş e c e k ve g e o m e t r i k k o m p o z i s y o n l a r ı y -
la, m u k a m a s l a r ı y l a , h a t a y î ve r û m î bezemeleriyle,
üsluplaştırılmış minyatürleriyle v.s. herhalde b u g ü n
orijinal bir sanat olma hüviyetini elde edemeyecek­
t i , işte islâm dininin, tasviri i b â d e t mahallerinde ret,
fakat g ü n l ü k kullanımda bazı kısıtlamalarla kabul et­
mesi, bunu 5,0parken de d i ğ e r dinlerin sembolleri
durumundaki şekillere kesin tavır t a k ı n m a s ı , islâm
s a n a t ı n ı n , orijinal bir sanat o l m a s ı n ı sağlamıştır. Fa­
kat b u gelişme, h e m e n birden ortaya ç ı k m a m ı ş ,
yaklaşık ikiyüz yıllık bir zaman sonradır k i , islâm sa­
natı k e n d i orijinallerini yakalamaca başlamıştır.
f) K u r ' a n - ı K e r i t n ' i n e s k i ş e h i r l e r e
m i m a r î eserlere bakışı:
i s l â m ' d a sanat meselesinin daha iyi anlaşıl­
m a s ı için, o n u n m i m â r î y e bakışını da gözler ö n ü n e
sermek gerekmektedir. Kur'an-ı Kerim'de bu ko­
nuya d o ğ r u d a n d o ğ r u y a temas eden bir â y e t olma­
makla birlikte, O r t a - D o ğ u ülkelerinde y a ş a y a n  d
( Â r a f / 7 4 ; F e c i r / 6 ) , Semud ( H a c c / 4 5 ; Fecir/9) ve
Mısır Krallığı (Fecir/10) gibi eski kavimlerin yap­
tıkları ş e h i r l e r ve m i m a r l ı k eserleri h a k k ı n d a bâzı
i ş â r e t l e r b u l u n m a k t a d ı r . Fecir Suresinin 6 - 1 1 .
âyetleri bu konuda bilhassa önemlidir:
"Görmedin mi Rabb'ın Âd kavmine ne
yaptı, O sütunları bulunan İrem şehrine. Oy/e
ki, onun şehirler arasında bir benzeri ı^ratılma-
mıştı. Vâdide ka\^alan kesip ^ntan Semud'a,
Kazıklar sahibi^ Firavun'a. Onlar ki, ülkelerin­
de azgınlık edip Hakk'a başkaldırmışlardı."
B a ş k a bir â y e t de şöyledir:
"Siz, her y ü k s e k yere bir alâmet bina edip
boş ş e y / e m i uğraşırsınız? Ebedî kalacağınızı
umarak âbideler edinir m i s i n i z ? " ( Ş u a r a / 1 2 8 - 9 ) .
Mealini verdiğimiz bu âyetler, gösteriş,
ö v ü n m e veya Allah'ı unutturup sırf e ğ l e n c e vesilesi
289
olacak b i n a l a r ı n y a p ı l m a s ı n ı h o ş k a r ş ı l a m a m a k t a ­
dır, i s l â m fıkhına g ö r e e ş y a d a esas olan ibahadır
(mübahlıktır), yani e ş y a n ı n kendisi, -mesela domuz
eti gibi b i r k a ç nesne h a r i ç - h a r a m değildir. B u se­
beple islâm dini, ister â b i d e v î , ister s â d e olsun, b i ­
n a n ı n kendisine karşı değildir. O'nun karşı o l d u ğ u
ş e y , lüks, israf ve gösteriştir.
Halbuki Kur'an-ı K e r i m , S e b ' e / 1 3 . â y e t i n d e
S ü l e y m a n Peygamber için y a p ı l a n saray, "hey-
ke/", b ü y ü k ç a n a k ve kazanlardan sitayişle bahset­
tikten sonra N e m i Suresinin 4 4 . â y e t i n d e bu saray­
dan biraz daha teferrutalı olarak bahseder. B u â y e ­
te g ö r e S ü l e y m a n ' ı n k ö ş k ü n d e cama benzer say­
d a m maddeden y a p ı l m ı ş bir yer vardır. S a l t a n a t ı y -
la ö ğ ü n e n ve o zaman h e n ü z M ü s l ü m a n o l m a y a n
Saba Melikesi, bu saydam yeri su dolu havuz sana­
rak oradan g e ç e r k e n e t e ğ i n i t o p l a m ı ş , fakat H z .
S ü l e y m a n ' ı n , "o camdan y o p i / m ı ş bir salondur"
demesi ü z e r i n e mahcup o l m u ş ve H z S ü l e y m a n ' ı n
d i n i n e g i r m i ş t i r . K u r ' a n - ı K e r i m ' i n b u konudaki
mesajı açıktır. Buna g ö r e , yalnızca i n a n ç ve a h l â k
b a k ı m ı n d a n değil, M ü d ü m a n l a n n kültür, sanat m e -
denivetçe de d i ğ e r kavimlerden ileri o l m a l a r ı gere-
İdr ve Cenab-ı H a k , bundan ancak s e v i n ç duyar.
ve
O halde, israf ve g ö s t e r i ş olur d ü ş ü n c e s i y l e
c â m i l e r i n çini, k a l e m i ş l e r i , o y m a m e r m e r vs. ile
tezyinine karşı ç ı k m a n ı n bir a n l a m ı da yoktur. Zira
bunlar Islâmın izzet ve şerefini temsil ettiği m ü d ­
d e t ç e d â i m a iyidir ve hatta gereklidir. E ğ e r islâm
iyi, güzel ve hak bir din ise, bunun da a y n ı şekilde
t a k d i m e d i l m e s i g e r e k i r . D a h a d o ğ r u s u zarf
m e s â b e s i n d e olan dinî y a p ı l a r ı n , mazrufa (zarfın
içindeki mesaja), y â n i Islâmın kendisine uygun o l ­
m a s ı gerekir. E ğ e r A l l a h g ü z e l s e , Allah'a i b â d e t
edilen yerlerin de O'nun ş â n ı ile m ü t e n â s i p o l m a s ı
icap eder. işte bunun içindir k i , C e n â b - ı H a k ,
"Allah'ın ismi, {yükseltilmesine müsâade
ettiği evlerde (câmilerde) anılır.Orada sabah ve
akşam O'nu teşbih ederler" ( N u r / 3 6 ) d e m i ş t i r .
Y i n e a y n ı sebeple M ü s l ü m a n l a r , eski devletlerin
yaptıkları kiliselerin k a r ş ı s ı n a daha güzel ve hey­
betli c â m i l e r inşa etmek arzusunu t a ş ı m ı ş l a r d ı r .
Mesela Ankara'da O g ü s t t a p ı n a ğ ı n ı n y a n ı b a ş ı n d a k i
H a c ı B a y r a m C â m i i , istanbul'da A y a s o f y a ' n ı n kar­
şısındaki Sultanahmet C â m i i b ö y l e bir r u h ve gay­
retle ortaya çıkmıştır. T ü r k l e r bu c â m i l e r i n i b ö y l e
y a p m a s a y d ı da mesela o l d u k ç a basit bir gecekon-
53. "Kazıklar sahibi" ifâdesi, birçok tefsirde "Firavunun as­
kerleri için yere çakılan çok sayıda kazık" şeklinde
yorumlanmaktadır. Fakat bizim kanâatimize g ö r e
bunlar, Eski Mısır'da şehirleri süslemek veya kötü ruh­
lardan korunmak maksadıyla dikilen ve bir örneği İs­
tanbul Sultanahmet Meydanı'nda bulunan ucu sivri,
dört köşe, heybetli dikili taşlar olmalıdır. Bu "kazıkla­
rın", A d ve Semud kavimlerinin yaptığı şeylerle bira-
rada zikredilmiş olması, bunların da birer âbide oldu­
ğunu göstermektedir.
 290 Doç.Dr.Nusret ÇAM

du benzeri d ö r t duvar ile o n u ö r t e n d ü z bir ö r t ü ­ -Berk,N.,"İslâm Sanatında Plastik ve İfade", îlâhi-

den meydana g e t i r m i ş o l s a l a r d ı , herhalde b u g ü n
M ü s l ü m a n l a r b u eserleriyle iftihar edemeyecek,
t a m tersine A y a s o f y a ' n ı n a z a m e t l i kubbesi ve .
O g ü s t t a p m a ğ ı n ı n sütunları altında ezilecekti.
i s l â m d i n i , m ü ş r i k kavimlerden kalan bina
ve benzeri ş e y l e r e de karşı değildir. H a t t a , O , bun­
ları, g e ç m i ş kavimlerin kültür ve yaşantılarının na-
sd o l d u ğ u n u daha sonra gelen kavimlerin bilmesi
için bir a r a ç olarak g ö r ü r . Mesela Âl-i Imran sure­
sinin 1 3 7 . , En'am Suresinin 1 1 . ve Nahi Suresinin
3 6 . âyetleri şöyledir.
"Yeryüzünde gezip dolaşın da
yanların sonunun ne olduğunu görün"
suretiyle K u r ' a n - ı K e r i m , i n s a n l a r ı , g e ç m i ş cemi­
yetlerden kalan bina ve harabeleri g ö r ü p ibret al­
maya davet etmektedir. H a t t a m a n a s t ı r a n l a m ı n a
gelen "saı;ma"lara d o k u n u l m a m a s ı n ı s ö y l e y e n bir
hadis de mevcuttur.^'^ G e ç m i ş putperest veya b a ş ­
ka bir dine mensup t o p l u m l a r ı n yaptıkları mabet
veya şehirlerin yıkılmasını ya da da hor g ö r ü l m e s i ­
n i isteyen s ö z l e r e ne Kur'an-ı Kerim'de, ne de ha­
dislerde rastlamak m ü m k ü n d ü r . T a m tersine, mea­
lini v e r d i ğ i m i z bu gibi â y e t l e r , M ü s l ü m a n l a n n bu
kalıntılar s â y e s i n d e eski kavimler h a k k ı n d a bilgi
s â h i b i o l m a s ı n ı i s t e m e k t e d i r . O halde i s l â m ' d a
tarihî eser d ü ş m a n l ı ğ ı da yoktur. Zira, eger bunlar
y o k edilirse, y e r y ü z ü n d e ibret almak için insanlar
neyi g ö r e b i l e c e k ve bu gibi â y e t l e r i n h ü k m ü nasıl
gerçekleşebilecektir?
Eger İslâm ö n c e s i tasvirlere ve tarihî eserle­
re karşı bir d ü ş m a n l ı k olsaydı ve bunlar b ö y l e bir
dinî sâikle i m h a edilselerdi b u g ü n Mısır, Suriye,
T ü r k i y e , Iran, İrak ve d i ğ e r M ü s l ü m a n ülkelerin
müzelerini dolduran e ş y a l a r ı n hiçbirinin mevcut ol­
m a m a s ı gerekirdi. Fakat fethedilen ülkelerin g e ç m i ş
dinlerine âit dinî semboller imha edilmediği gibi ö n
p l â n a çıkarılmasına da m ü s â a d e edilmemiştir.
yat Fakültesi Dergisi, sayı 4, Ankara, 1955, s.49-43.
-Creswcll, K.A.C., "The Lawfulness of Painting in
İslam ", Ars Islamica, vol. XI-XII, Michigan, 1946,
pp. 159-165.
-al-Faruqi, Ismail, "Figurative Representation and
Drama: Their Prohibition and Transfiguration in Islamic
Art, Islamic Art Common Principles Forms and The­
mes", Proceedings of the International Sympostium
held in Istanbul, Damascus, 1989 s. 261-269.
-Grabar, O., İslâm Sanatının Oluşumu (çev. Nur­
han Yavuz), İstanbul, 1988, s. 58-79.
- Hamidullah,Muhammed, İslâm Peygamberi(çev.
M.Said Mutlu-Salih Tuğ), C.II, istanbul, 1969, s.59-64.
yalanla­ -Hamidullah, M . , Islâma Giriş (çev. Kemâl Kuşçu),
demek Ankara, 1976, s. 256-260.
- Ipşiroğlu, M., Islâmda Resim Yasağı ve Sonuçla­
rı, İstanbul, 1973.
- Karaman, H . , Gün/ü/c Haı/atımızda Haramlar ve
Helaller, istanbul, 1982, s. 54-58.
- Kardavi, Y., İslâm'da Helal ve Haram (çev. Mus­
tafa Varlı), Ankara, 1970, s. 109-126.
- KeskioC|u,0., "Islemda Tasvir ve Minyetürler", Anka-
rallâhi^at Fckültesi Dersis!,CIX,Ankara,1961,all-23.
- Kutub, M . , İslâm Düşüncesinde Sanat (çev. Akif
Nuri), istanbul, 1979.
- Lammens, H . , "L'Atitude de l'Islam primitif en fa­
ce desarts figures", Journal Asiatique, ilme serie, IV,
1915, pp. 239-279.
- Massignon, L.,"islâm Sanatlarının Felsefesi" (Çev.
Burhan Toprak), Din ve Sanat, istanbul, 1962, s.5-22.
-Meriç,RM, Türk Tezyini Sanatları, istanbul, 1934.
- Mustafa Sabri, İslâm'da Münakaşaya Hedef
Olan Meseleler (sadeleştiren Osman Nuri Gürsoy), is­
tanbul, 1978.
- Papadopoulo, A., "Sur I'Esthetique de I'Art Musul-
man. Islamic Art Common Principles Forms and The­
mes", Proceedings of the International Symposium
held in Istanbul, Damascus, 1989, s. 178-188.

BİBLÎYOĞRAFYA: - Reşit Rida, Imam, "Hükmü't-Tasv4r ve Sun'u's-Su-

ver ve't-Temâsil
-Akseki, A . H . , Tasvir ve Ittihaz-ı Suver. Kâmil Mi­
ras tarafından haberdar edildiğimiz (Sahih-i Buhari Muh­ - Sabunî, Tefsirü Âyâtu'l- Ahkâm, C. 2, Şam, ta­
tasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi, C. 6, s. 534) bu eseri rihsiz, s. 391-422.
aramalarımıza rağmen bulamadık.) - Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Terce-
mesi (tere. Kâmil Miras), C. 6, Ankara, 1969 s. 414-
- Arnold,T.W., Painting in islam, Oxford, 1929.
4 2 1 ; C. 12, Ankara, 1978, s.116-117.
-Arvasi, S.A., Dii/alektiğimiz ve Estetiğimiz, istan­ Şekerci, O., İslam'da Resim ve Heykelin Yeri, is­
bul, 1982. tanbul, 1974.
- Atasoy, N . , "Tasvir", İslâm Ansiklopedisi, C. - Wensinck, A.J., "Suret", İslâm Ansiklopedisi, C.
XI, istanbul, 1970, s. 48.
1 2 / 1 , İstanbul, 1974, s.32.
- Yetkin, S.K.,islâm Sanatının Mahiyeti, İlahiyat
-Ayvazoğlu, B., Aşk Estetiği, İstanbul, 1982. Fakültesi Dergisi, C.I, Ankara, 1952, s. 44-47.
- Yetkin,S.K., İslâm Sanatı Tarihi, Ankara, 1954,
Ayvazo9lu,B.,/s/âm Estetiği ue/nsan,İstanbul, 1989.
s.6-10.
- Aydın,M., "İslâm'ın Estetik Görüşü", Kubbealtı
-Yetkin,S.K., islâm Mimarisi, Ankara, 1965,
Akademi Mecmuası,Ekim 1986,Yıl 15, sayı 4, s.9-24.
s.48-51.
- Baltacıoğlu, I . H . , "Türk Sanat Gelenekleri", Yıllık
Araştırmalar Dergisi, C.l, Ankara, 1957.s. 1-24. 54. Ahmed ibni Hanbei, Müsned, C. 1, s. 300.
 IDAKÎLÎtMID)!
I. G İ R İ Ş :
A) Eski Yugoslavya'da Tarikatlerin
Tarihçesi:
gm^ ü n ü m ü z e kadar Yugoslavya'da tarikatler
J _ h a k k ı n d a derli t o p l u bir a r a ş t ı r m a y a p ı l -
\ j | m a m ı ş t ı r . Y a p ı l a n a r a ş t ı r m a l a r ı n ç o ğ u , ta-
J rikat veya tekkelerin son faaliyet durumla­
rını ve tekke ş e y h l e r i n i t a n ı t m a k l a y e t i n m i ş l e r d i r .
N i t e k i m bir ç o k a r a ş h r m a c ı n ı n O s m a n l ı İ m p a r a ­
t o r l u ğ u n u n ç e k i r d e ğ i n i n o l u ş m a s ı n d a , Avrupa'ya
a ç ı l m a s ı n d a , Islamın Balkanlarda kalıcı olarak yer­
l e ş m e s i n d e aktif rol alan tarikatlerin asıl gaye, he­
def ve felsefelerini incelemeden, sadece son d ö ­
nemlerde dejenerasyona u ğ r a m ı ş şekliyle var olan
tarikatlerin zikir şekillerinden, mensup o l d u ğ u tari­
k a t ı n dahi g e r ç e k felsefesini t a m a n l a m ı y l a kavra­
maktan uzak ş e y h l e r i n dedikleriyle yetinmeleri ko­
nuya ne kadar y ü z e y s e l y a k l a ş t ı k l a r ı n ı n a ç ı k bir
ifadesidir. B u arada ş u n u da belirtmek gerekir k i ;
son d ö n e m d e bu konuyla ciddi şekilde ve derinliği­
ne m e ş g u l olan Alexandre P o p o v i ç ' i n çalışmaları^
Balkanlarda t a s a w u f i h a r e k e t i n g e r ç e k m a n a d a
a n l a ş ı l m a s ı n d a g e n ç a r a ş t ı r m a c ı l a r a ışık tutacak
niteliktedir. B i z i m ise bu kısa e t ü t ç a l ı ş m a m ı z d a
daha ziyade. Balkanlarda ve bilhassa eski Yugos­
lavya s ı n ı r l a n dahilinde tarikatlerin r a ğ b e t g ö r m e -
lerindeki sebeblerden, yayılış gayelerinden, özellik­
lerinden, felsefelerinden ve halk üzerindeki tesirle­
rinden ve bu tesirlerin ne şekilde g ü n ü m ü z d e yan­
sıdığından s ö z e t m e ğ e gayret sarf e d e c e ğ i z .
Bilindiği gibi her t a r i k a t ı n temelinde "Isla-
mı ya]^mak" ve "İnsan nefsini terbiye etmek"
b u l u n m a k t a d ı r . B u iki temel unsura ö n c e l i k verme
o r a n ı tarikatlere g ö r e d e ğ i ş m e k t e d i r . Bazı tarikat-
lerde Islamı y a y m a k birinci derecede ö n e m taşır­
ken, bazılarında aksine insan nefsini terbiye etmek
hususunun ö n p l â n d a g e ç t i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r . T a r i -
katlerde g ö r ü l e n bu farklı anlayışın ö n e m i üzerin­
de durmak ve elde edilen olumlu veya olumsuz so­
Dr.Mehmet IBRAfflM
n u ç l a n tesbit ederek, b u g ü n e kadar g ö z a r d ı edilen
bazı ihtimallere işaret etmek istiyoruz.
Y u g o s l a v y a ' n ı n herhangi bir b ö l g e s i n d e be­
lirli halk kitlesi t a r a f ı n d a n benimsenen tarikat, bir
b a ş k a b ö l g e d e k ö k e n i ayrı olan d i ğ e r bir halk kitle­
si t a r a f ı n d a n hor g ö r ü l e b i l i y o r . Buna biraz daha
açıklık getirecek olursak, A r n a v u t ' l a r t a r a f ı n d a n
benimsenen tarikat, B o ş n a k l a r , P o m a k ' l a r - T o r b e ş -
ler^ ve T ü r k l e r a r a s ı n d a pek benimsenmiyor veya
b u n u n bazen aksi de o l d u ğ u görülebiliyor. Yugos­
lavya'da farklı milli k ö k e n l e r e sahip bu halk t o p l u ­
luklarının tarikatları s e ç m e l e r i n d e ; ö n c e d e n sahip
oldukları kültür b i r i k i m i , örf, â d e t ve geleneklerin
ö n e m l i ö l ç ü d e etki ettikleri g ö r ü l m e k t e d i r . B u say­
d ı ğ ı m ı z milli d e ğ e r l e r i n B a l k a n l a r d a ve bilhassa
Yugoslavya'da Islamın y a y ı l m a s ı n d a ve y e r l e ş m e ­
sinde ne derece ö n e m l i rol aldıklarını son zaman­
larda y a p ı l a n ilmi ç a l ı ş m a l a r da açık şekilde ortaya
çıkarmıştır.
B ü t ü n tarikatlerin temelinde Allah'a u l a ş m a
ve y a k l a ş m a felsefesi b u l u n m a k t a d ı r . A n c a k , bu
tek hedefe u l a ş m a k için farklı methodlara b a ş v u r ­
d u k l a r ı g ö r ü l m e k t e d i r . N i t e k i m , "Allah'a giden
1 POPOVİÇ, A . , L'islam Balkkanique- "Les musulman du
Sud-est eurropecn la periode post- ottoman, Osteuro-
pa institut, Berlin-1986; Popov^ç, A.-Veınsten, G., Les
ordres mystiques dans l'islam,- "Les ordres mystiques
musulmans du sud-est eurpeen dahs la periode post-ot-
tomane", s.83-99, Paris-1986; Popovıç, A . , "Les mu­
sulmans du sud-est europeen dans la periode post-otto-
mane", journal Asia'tique, CClJ<III/3-4, Paris, 1975,
s.317-360.
'2 TORBEŞ-POMAK: Halk arasında islamiyet! kabul edip
Makedonca ve Bulgarca konuşan halk topluluğuna ve­
rilen addır. Devlet tarafından ise resmi olarak "Make­
don veya Bulgar Müslümanlan" adlandırılmaktadır. Bu­
na karşılık Pomak ve Torbeşlerin çoğu kendilerini Türk
olarak hissetmektedirler. Ancak son dönemlerde yapı­
lan bilimsel a r a ş t r m a b r getek Pomaklarn gerekse Boş­
nakların X-XL yüzyılda Balkanlara göçeden peçenek,
Kuman Türk boylarından olduğu görüşü yaygındır.
 292 Dr.Mehmct İBRAHİM
yollar, varlıkların sayısı kadar çoktur"^ denil­
mektedir. B u y a y g ı n olan deyimi, Kur'an da ; "Al­
lah'a varrnak için vesilelere sarılın"^ âyetiyle
a n l a t ı l m a k istenen hususun bir b a ş k a ifadesi ola-.
rak g ö r m e k m ü m k ü n d ü r .
İ n s a n l a r ı n yaratılışlarında k â i n a t ı n sırrı ola­
rak her ferd birbirinden farklı bir mizaca, d ü ş ü n c e ­
ye, duyguya ve ş e k l e sahip olarak yaratılmıştır. İn­
san ş a h s i y e t i n d e kudret ve yaratıcılık d e r i n l e ş i p
e n g i n l e ş t i k c e , bir ferdin ö t e k i l e r d e n farklılığı da
fazlalaşır. H e r birimizin b a ğ ı m s ı z bir â l e m olduğu­
muz fikri kendimizde hasıl olur.^ A n c a k bunun ka­
dar g e r ç e k olan bir d i ğ e r husus ta i n s a n ı n sosyal
bir varlık o l d u ğ u g e r ç e ğ i d i r . D i ğ e r bir deyişle, insa­
nı t o p l u m dışı bir varlık olarak g ö r m e k veya dü­
ş ü n m e k m ü m k ü n değildir. İ n s a n kendi fikir, duygu
ve d ü ş ü n c e s i n i t o p l u m u n d i ğ e r fertleri t a r a f ı n d a n
p a y l a ş ı l m a s ı n ı ve benimsenmesini de ister. O hal­
de insan ş a h s i y e t i n i n farkına varmak, h e m de bir­
liğin tadını ç ı k a r m a k ihtiyacını hissetmektedir.^
Buraya kadar y a p t ı ğ ı m ı z izahatlarla sergile­
meye çalıştığımız b u inceliği ç o k i y i kavrayan ta­
savvuf ehli, tarikatler aracılığıyla bir yandan ferdin
m ü s t a k i l d ü n y a s ı n a (personalite, individualite), bir
yandan da i n s a n ı n sosyal varlık y a p ı s ı n d a k i birlik
ve beraberlik ü n i t e s i n e halk kitlelerini p e ş i n e tak­
m a y ı b a ş a r m ı ş l a r d ı r . B u n a g ö r e "tarikat" ş e r i a t
(islam hukukuj'ın g ö s t e r d i ğ i hedefe varmak için bir
vesile veya takib edilen "yo/", kişisel karektere g ö ­
re de bir vaziyet veya tutumdur.^ B u n d a n dolayı
"şeriat" (islâm hukuku) tek o l m a s ı n a r a ğ m e n tari­
katler ç o k t u r .
T a r i k a t l e r i n takib ettikleri m e t h o d , ^ zikir
usulleri,^ siyasi (politik) tavırları^'^ a ç ı s ı n d a n bir ta­
kım sınıflandırmalara tabi t u t u l d u ğ u da g ö r ü l m e k ­
tedir. Fakat t a r i k a t l a r ı n sınıflandırılmasında temel
ö l ç ü olarak "bir tek Allah'a, Hz.Muhammed'in
Peygamberliğine ve Kur'an-ı Kerim'in Allah'ın
kitabı olduğuna" inanılması hususları alınmakta­
dır. B u üç e s a s ı t e m e l alan tarikatlar "ehli kıble
(ehli s ü n n e t ) olarak kabul edilirken, bunun dışında
kalanlar ise "batini" (ehli s ü n n e t dışı) tarikatlar
olarak g ö r ü l m e k t e d i r . ^ ^
Tarikatlarda g ö r ü l e n bu farklılıklara r a ğ m e n
"ehli kıble" ve "batini" a y r ı m ı y a p m a d a n b ü t ü n
tarikat h i z m e t l e r i n i n i k i n o k t a d a y o ğ u n l a ş t ı ğ ı n ı
söyliyebiliriz. Birincisi, Islamı yaymak, ikincisi fer­
din (insanın) nefsani ve ruhani eğitimini s a ğ l a m a k .
B u iki unsurdan birincisinin asli, ikincisinin de va­
sıta unsuru o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r .
Tarikatların aslî hedef olarak seçtikleri Islamı
yayma hususunda o l d u k ç a b a ş a r ı kazandıkları, bil­
hassa son zamanlarda y a p ı l a n a r a ş t ı r m a l a r l a orta­
ya k o n m u ş d u r u m d a d ı r . Daha d o ğ r u s u bunların ba­
şarısında, Islamı karşı tarafa tebliğ etme n o k t a s ı n ­
da s a v a ş ve kılıç yerine, g ö n ü l e hitabı tercih etme­
lerinin ö n e m l i bir etken o l d u ğ u g ö z l e n m e k t e d i r .
Tarikat m e n s u p l a r ı islamı benimsetmek ve
sevdinnek için güzel k o n u ş m a , güzel d a v r a n ı ş ve
ö m e k yaşayış gibi her türlü meziyetlerini a z â m i bir
şekilde ö n p l â n a ç ı k a r m ı ş l a r d ı r . ^ ^ B u n l a r ı n ikna
yoluyla kabul ettirdikleri islam kılıçtan ve vergiden
k a ç m a gibi usullere dayalı sunî d a v r a n ı ş l a n a ş a r a k
samimi i n a n ç şeklinde kendini g ö s t e r m i ş t i r . ^ ^ Bal-
kanlar'da islamın kısa zamanda benimsenmesinde
tarikat m e n s u p l a r ı n ı n ö n e m l i ö l ç ü d e etkili o l d u ğ u
inkar edilemez bir gerçektir. Ne var k i , b a ş l a n g ı ç t a
tarikatlar, O s m a n l ı devletinin B a l k a n l a r a y e r l e ş ­
mesinde o l u m l u y ö n d e n hizmet e t m i ş k e n , daha
sonraki d ö n e m l e r d e ise bazı tarikatlar o n u n ç ö k ü ­
ş ü n ü h ı z l a n d ı r m a rolü almışlardır.^'* N i t e k i m bun­
lardan biri B e k t a ş i tarikatıdır. Ondokuzuncu yüz­
yılda O s m a n l ı l a r ı n hasta o l d u ğ u bir d ö n e m d e orta­
ya ç ı k a n otorite b o ş l u ğ u n d a n istifade ederek bir
t a k ı m isyanlara, suikastlere ve tertiplere ö n c ü l ü k
ettikleri bilinmektedir.-^^ Son zamanlarda ise tari­
katları y ü c e l t e n "ilmi" d e ğ e r l e r i n yerine, hayalleri,
hisleri ö n plana g e ç i r e r e k ve gerçeklik d ü n y a s ı bir
tarafa b ı r a k ı l a r a k her şeyi k e r a m e t anlayışıyla
a ç ı k l a m a y a ç a l ı ş m a l a r ı , t a r i k a t l a r ı n gerilemesine
ve y o z l a ş m a s ı n a sebep o l m u ş t u r .
B. Eski Yugoslavya'da Tarikat Hare­
k e t l e r i ve İ s l a m m Y a y ı l m a s ı :
O s m a n l ı l a r ı n Balkanlara y e r l e ş m e s i n d e tek­
kelerin ve tarikat ş e y h l e r i n i n ü s t l e n m i ş olduklan
3. Hadis (Hz.Muhammed'in sözü ve işi) olduğu söylen­
mektedir. Bunun yanında tasavvuf ehlinin yaygın ola­
rak kullandığı bir deyimdir.
4. Kur'an-ı Kerim, 5/3, Suudi Arabistan Kralbğı bası­
mevi, Medine 1987.
5. Hamidullah, Muhammed, Initiation a I'islam, Paris-
1970, s,67.
6. Öztürk, Yaşar Nuri, Tasavvufun Ruhu ve Tarikat­
ler, Sidre yayıncılık, lstanbul-1988, s.104.
7. Arnold, T.W., İ n t i ş a r ı İ s l a m T a r i h i , (Tercüme,
A.Y.Ocak), Türk Tarihi Kurumu Basımevi, Ankara-
1 9 7 1 , S.86.
8. Tarikatler izledikleri metodlara göre üçe aynlmaktadır:
Tarik-i Ahyar, Tarik-i Ebrar, Tarik-i Şuttar . Bu esasa
dayanarak "Ruhani" ve "Nefsani" olmak üzere de ikiye
aynidıkları bilinmektedir.
9. Tarikatler zikir usullerine göre: Kıyam-i (zikirlerini ayak­
ta yapanlar), Kuud-i (oturarak zikir yapanlar), Haf-i (zi­
kirlerini gizli yapanlar), Cerh-i (zikirlerini sesli yapanlar)
diye dörde ayrılmaktadır.
10. Politik esasa dayanan sınıflandırma da ise: Ortodoks
(Ehli sünnet içi) ve Heterodoks (Ehli sünnet dış:) olarak
aynlmaktadır.
11. Özürk, Y . N . , Tasavvufun Ruhu s. 107.
12. Barkan, Ö m e r Lutfi, "İstila Devrinde Kolonizatör Türk
Dervişleri ve Zaviyeler", s.279-353, Vakıflar Dergisi,
Sayı II, Ankara-1964.
13. Osmanlı idare sisteminde, Islamı kabul edenler "öşür",
kabul etmeyenler gayr-ı müslim ise "cizye" vergisine ta­
bidirler.
14. Öztürk, Y.N.,"Yugoslavya'da Tasavvufi Hayat ve Tek­
keler', s.223-238, Türkiye Yazarlar Birliği Ydlığı,
Ankara-1986.
15. Barkan, Ö . L . , a.g.m., s . l 8 6 .
 ESKİ Y U G O S L A V Y A S I N I R L A R I D A H İ L İ N D E T A R İ K A T H A R E K E T L E R İ
g ö r e v l e r ve yaptıkları faaliyetlerin ö n e m i ve derin­
liği bilhassa son zamanlarda y a p ı l a n a r a ş t ı r m a l a r l a
g ü n ışığına ç ı k m a k t a d ı r .
O s m a n l ı fetihlerinin Balkanlardaki ö n c ü l e r i
ve ilk m i m a r l a r ı tarikat ş e y h l e r i o l m u ş t u r . T ü r k -
Islâm tarihi b a k ı m ı n d a n İDÜyük ö n e m t a ş ı y a n Bal­
k a n l a r ı n fetihinde ç o k dikkat çekici olan bir nokta
v a r d ı r k i o da ş u d u r ; Balkanlar O s m a n l ı ordusu­
nun gelip askeri a ç ı d a n feth etmesinden ç o k daha
ö n c e tarikat akıncıları t a r a f ı n d a n bir anlamda feth
edilmiş, d i ğ e r bir deyişle O s m a n l ı buraya geldiğin­
de yerli halkın psikolojik olarak bu fethe hazır hale
getirildiği son derece elverişli bir ortamla karşılaş­
tı.^^ Balkanlarda Türk-Islam a d ı n a bir g ö n ü l fethi
g e r ç e k l e ş t i r e n l e r i n b a ş ı n d a özellikle B e k t a ş i ' l e r i n
ö n e m l i rol o y n a d ı ğ ı n ı , g ü n ü m ü z d e dahi y o l kav­
ş a k l a r ı n d a y ü z l e r c e B e k t a ş i tekkesinin varlığın ko­
r u m a s ı ile a ç ı k l a m a k m ü m k ü n d ü r .
B u n u n y a n ı n d a yeni feth edilen topraklar­
da, hırıstiyan halkın O s m a n l ı idaresiyle uyum s a ğ ­
l a m a s ı n d a tarikatlerin kaynaştırıcılık (katalisatör)
g ö r e v i yaptıkları söylenmektedir.-^^
O s m a n l ı l a r ı n B a l k a n l a r d a k ı s a zamanda
köklü bir şekilde y e r l e ş m e s i n i sadece buraya kadar
b a h s e t t i ğ i m i z tarikatlerin faaliyetlerine b a ğ l a m a k ,
d o ğ r u değildir. Balkanlarda O s m a n l ı ' l a d a birlikte
İslâm'ın y a y ı l m a s ı n d a tarikat şeyhlerinin ö n e m i ol­
d u ğ u kadar, burada I X . ve X . a s ı r d a O r t a As­
ya'dan g ö ç e t m i ş P e ç e n e k , K ı p ç a k , K u m a n , Avar
ve Vardoriot gibi T ü r k b o y l a n n ı n halen eski anane­
lerini k a ı ^ e t m e d i k l e r i , sahip olduklan bu örf, â d e t
ve geleneklerin de felamı kabul etmelerinde ö n e m l i
katkıları o l d u ğ u görüşü yav^ındır.^^ Ç ü n k ü , aynı
milli d e ğ e r l e ı e bağlı birbirinden haberaz İki k a r d e ş
topluluğun k a r ş ı l a ş n a s ı n d a ortaya çıkabilecek bir
ç o k sorunun halli kolayca m ü m k ü n olabilmiştir.
X'dan X I V . yüzyıla kadar Balkanlarda Slav
a k ı n l a r ı n a maruz kalan bu T ü r k b o y l a n b ü y ü k öl­
ç ü d e lisanlarını k a y b e t m i ş l e r , ^ ^ fakat eski örf,
â d e t ve geleneklerini devam ettirmişlerdir.^^
O n l a r ı n bu şekilde örf, â d e t ve gelenekleri­
ne sıkı sıkıya bağlı kalmaları o n l a r ı n kolayca Os­
m a n l ı idaresini ve I d â m dinini benimsemelerine
yol a ç m ş t ı r . Nitekim özellikle B o ş n a k ve Pomak-
lar'ın İslam ı kabul etme hususu bu sebeblere b a ğ ­
lanmaktadır.^^
Eski Yugoslavya'da Islamın yayılması hadi­
sesinde bu yukarda saydığımız iki g ö r ü ş ü n y a n ı n d a
ü ç ü n c ü bir g ö r ü ş e de yer verildiği g ö r ü l m e k t e d i r .
N i t e k i m bu g ö r ü ş e g ö r e ; X111-XIV. yüzyılda eski
Yugoslavya t o p r a k l a r ı n ı n b ü y ü k bir b ö l ü m ü n d e
hakimiyetini s ü r d ü r e n B i z a n s ' ı n zayıflamış olma­
sıyla ortaya ç ı k a n otorite b o ş l u ğ u , t o p l u m d a kar­
g a ş a , yolsuzluk ve bir ç o k a n a r ş i olaylarının y a ş a n ­
m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r . ^ ^ B u k a r g a ş a ve a n a r ş i
d ö n e m i n d e Slavların b a s k ı ve y a ğ m a l a r ı n a maruz
kalan A r n a v u t l a r O s m a n l ı y ı bir k u r t a r ı c ı olarak
293
g ö r m ü ş l e r d i r . B u n d a n dolayı huzur ve s ü k û n e t i n
s a ğ l a n m a s ı için O s m a n l ı idaresine y a r d ı m c ı o l a n
A r n a v u t l a r ı n b ü y ü k b ö l ü m ü Islâmiyeti kabul etme­
lerine vesile o l d u ğ u s ö y l e n m e k t e d i r . ^ ^
II. ESKİ Y U G O S L A V Y A ' D A O S M A N L I
DÖNEMİNDE TARİKATLERİN FAALİYET
DURUMU:
O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n b a t ı y a d o ğ r u fü­
tuhatta gazilerle birlikte tarikat ş e y h l e r i n i n katıldı­
ğını, y o l k a v ş a k l a r ı n d a , b o ş ve tenha arazilerde
tekke ve zaviyelerini kurarak, k ı s a zamanda bu
bölgeleri dini, sosyal ve kültür merkezi haline ge­
tirdiklerini söylemiştik. G ö r ü n ü ş t e sadece bir dini
kuruluş gibi s a n ı l a n tekkelerin, aslında y ö r e halkı­
n ı n sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını k a r ş ı l a y a n bir
k u r u m olarak ta faaliyet y a p t ı k l a r ı g ö r ü l m e k t e ­
dir.^^ Tarikatlerin halk ü z e r i n e ç o k y ö n l ü faaliyet­
lerini g ö r e n z a m a n ı n O s m a n l ı idarecileri, tarikat
ş e y h l e r i n e araziler b a ğ ı ş l a y a r a k kendi b ö l g e l e r i n e
y e r l e ş m e l e r i n i istemişlerdir.^^ O s m a n l ı d ö n e m i n ­
de tarikatlerin dini, sosyal sanat ve eğ i t i m alanla­
rında yaptıkları ç o k y ö n l ü faaliyetlerini ayrı nokta­
lar halinfile izah etmeye çalışacağız.
A. Tarikatlerin dini faaliyetleri:
Buraya kadar yaptığımız izahatlardan kolay­
ca anlaşıldığı ü z e r e tarikatler, Islamiyetin yerli halk
t a r a f ı n d a n benimsenmesinde ö n e m l i rol o y n a m ı ş ­
lardır. Ç o ğ u tarikat ş e y h ve dervişlerinin "tekkeye
gelen yo/ camiden geçer prensibine bağlı kal­
dıklarını g ö s t e r m e k t e d i r . ^ ^ •
16. Okiç, Tayyib, "Bir Tenkidin Tenkidi" ,s.221-255, A . Ü .
İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 2, Ankara 1953.
17. Okiç, Tayyıb"San Saltuk'a Ait Bir Fetva",s.43-59 ,A.Ü.
ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 1, Ankara 1952.
18. "Sari Saltuk" Bektaş-i müridi olduğu, asıl isminin Mu-
hammed Buhari olarak söylendiği bilinmektedir. Okiç,
T., "Sarı Saltuk....s.46.
19. Hasluck, F. W., B e k t a ş i Tetkikleri, (Tercüme, Ragıp
Hulusi), İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul 1928, s.36.
20. Köprülü, Fuad, İslam Ansiklopedisi "Bektaşilik"
maddesi, vol. 2, Ankara-1976.
21. Gölpınarlı, Abdülbaki,"Islam-Türk İllerinde Fütüvvet
Teşkilatı ve Kaynaklan," (s.3-354), I.Ü. İktisat Fakül­
tesi M e c m u a s ı , yıl 1949-1950, sayı l-4,lst£nbul 1951
22. Paliknjşeva, -Tomovskki, K., "Les Tekkes en Macedo-
ne aux XV11I et XIX siecle", s.203-211, Atti del secon-
do congresso internazionale di orte Turcka, (26-29
semtembre 1963-Venezia) Institut universitario orienta-
le, Napoli-1965.
23. Hasluck, F.W s.85.
24. Handziç, Mehmed, "Islamizacija Bosne i Hercegovine"
Islamska Dioniçka Ştamparija, posebno izdanije, s.3-
34, Sarejevo 1940.
25. Truhclka, Ciro, "Joş o tcstamentu gosta radina i o pa-
tarcnima", s.363-382, Glasnik Zemaljskg Muzeja u Sa­
rajevo, br. X X V , Sarajevo 1913; Okiç, T., "Bir Ten-
kid S.232.
26. Handziç, M s. 18.
 294 D r . M e h m e t İBRAHİM

Eski Yugoslavya'da tekke mimarisini incele­ O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n Balkanlara yap­

d i ğ i m i z d e , B e k t a ş i tekkeleri dahil içinde mescidi tığı a k ı n l a r e s n a s ı n d a , gazilerle birlikte tarikat
b u l u n m a y a n bir tekke mimarisine r a s t l a n m a m ı ş ­ ş e y h l e r i n i n de b u l u n d u ğ u bilinmektedir.''^ Tarikat
t ı r . ^ ' O s m a n l ı n ı n en u ç k ö ş e l e r i n e kadar teşkilatı­ ş e y h l e r i fütuhat hareketlerine k a t ı l m a n ı n y a n ı n d a
nı g ö t ü r m e y i b a ş a r m ı ş olan tarikatler, i n s a n ı n ru­ b o ş ve tenha arazilerde mürşitleriyle beraber yer­
hani ve nefsani degerierine ö n e m vererek, Islamın l e ş e r e k zaviye ve tekkelerini de inşa e t m i ş l e r d i r .
ç e v r e halkı t a r a f ı n d a n kolayca kabul edilmesine Tekkelerin ç o ğ u n l u k l a y o l k a v ş a k l a r ı n d a , ş e h i r çı­
vesile o l m u ş t u r . D i n i , rengi, ırkı ve d ü ş ü n c e s i ne kışı ve girişini s a ğ l a y a n yollar ü z e r i n d e k u r u l m u ş
olursa olsun, insan denilen varhgı laikiyle sevmek, o l m a s ı bilhassa dikkat çekicidir. Buralarda her ge­
h a k k ı n a saygı g ö s t e r m e k , hata ve kusurlarını h o ş - ç e n yolcuya b a r ı n a k ve yemek i m k â n ı s a ğ l a n m ı ş
g ö r m e k tekkenin en b a ş t a gelen gayelerinden biri o l m a s ı tarikatların insanlar a r a s ı d a y a n ı ş m a y a ne
o l m u ş t u r . Islamın insanlara karşı olan sevgi b a ğ ı ­ ö l ç ü d e ö n e m verdiklerini g ö s t e r m e k t e d i r .
nın en açık şeklini tarikatlerde g ö r ü y o r u z .
Balkanlarda islamiyetin ilk t o h u m l a r ı n ı n ta­
N i t e k i m , K a l k a n d e l e n (Tetova) H a r a b a t i rikatlar t a r a f ı n d a n atılması, tarikatların temel ilke­
Baba B e k t a ş i tekkesi külliyesinin (kompleksinin) lerinden s a y ı l a n "derin insan sevgisi, yüksek
mescid kapısı ü z e r i n d e yazılı "Bektaşi nefesi" bu­ hoşgörü ve karşılıksız hizmeti" esas a l m ı ş olma­
nun güzel bir ö r n e ğ i n i teşkil etmektedir^^ (Res.l). ları ve bu hususun halkın dikkatini b ü y ü k ö l ç ü d e
ç e k m i ş olmasıyla açıklanabilir. Genelde b ü t ü n tari­
Nefes'in transkripsiyonu:
katlar, ilkeleri itibariyle ç o k g e n i ş ufuklu, insana
Talib isen ey ümmi erenlerin gel irfanına sevgi ve saygıyı temel esas olarak g ö s t e r m e k t e d i r .
Tarikatlardaki bu özellik ve tarikat erlerinin bun­
Olma nâdane mükaren gerçeğin gel inanma
dan kaynaklanan tavırları, M ü s l ü m a n l a r l a Hıristi­
Can kulağını aç ve mükemmel olanı dinle yanlar a r a s ı n d a sevgi ve k a y n a ş m a zeminin kurul­
m a s ı n d a ö n e m l i rol oynamıştır."^'^ Özellikle tekke­
Yaptığın ha{;ır duaları cihan sultanı kabul bu-
lerin iktisadi ve sosyal alana ö n e m vermeleri, din,
);ursun.
dil, ırk farkı g ö z e t m e k s i z i n herkese t o l e r a n s l ı ve
G ü n ü m ü z Türkçesiyle : d ü r ü s t d a v r a n m a l a r ı yerli halk t a r a f ı n d a n r a ğ b e t
£ y cahil, eğer dervişlerin bilgisine ulaşmak g ö r m e l e r i n e vesile o l m u ş t u r . Tekkeler "hangi di­
istersen nin mensubu olursa o/sun"halkla karışıp kayna­
ş a r a k halk kitlelerini y ö n l e n d i r m e d e ö n e m l i ö l ç ü d e
Onlara (cahillere) ya/cm olma gerçeğe doğru r o l o y n a m ı ş l a r d ı r . N i t e k i m tarikatlerin ç e v r e halkı
yaklaş ü z e r i n d e tesirlerini g ö r e n z a m a n ı n O s m a n l ı dev­
Kalb kulağını aç ve mükemmel olanı dinle leti idarcileri, bu tür k o l o n i z a t ö r dervişlere ara­
ziler b a ğ ı ş l a y a r a k kendi t o p r a k l a r ı n d a y e r l e ş m e ­
Yaptığın hayır duaları yaratıcın (Sultanın)
lerini sağlamışlardır.2^
kabul etsin.
Y u k a r d a k i "Ne/es"in ilk d ö r t l ü ğ ü n d e n ko­
Balkanlar'da y a k ı n tarihlere kadar m ü s l ü -
layca anlaşılacağı ü z e r e ;tekkelerin cehalete şiddet­
m a n l a r ı n dini, sosyal ve kültürel yaşayış tarzını in­
le karşı çıktıkları, g e r ç e ğ e ve m ü k e m m e l i t e y e ulaş­
c e l e d i ğ i m i z d e tasavvufi motiflerin belirgin şekilde
m a n ı n sadece ilim ve irfan ile olabileceği, Allah'a
b u l u n m a s ı , ç o ğ u ailede tarikat anlayış ve g e l e n e ğ i ­
karşı y a p ı l a c a k her çeşit d u a n ı n ancak bu şekilde
nin devam ettiğini g ö s t e r m e k t e d i r . Son d ö n e m l e r ­
kabul olacağı fikri herkese tavsiye edilmektedir.
de y a p ı l a n a r a ş t ı r m a l a r , O s m a n l ı l a r ı n Avrupa'ya
a ç ı l m a s ı n d a B e k t a ş i m ü r i d i "Sarı Saltuk"un çok T a r i k a t ş e h l e r i h a l k ı n ilgisini ç e k e b i l m e k
ö n e m l i rol o y n a d ı ğ ı n ı ^ ^ h a k k ı n d a h a l â bir ç o k ef­ için, tekkelerde belirli g ü n l e r d e herkese açık va­
sanenin dilden dile dolaştığı g ö r ü l m e k t e d i r . San ziyette merasimler ve e ğ l e n c e l e r d ü z e n l e m i ş l e r -
Saltuk (01.1264)2° tarihi o l d u ğ u kadar efsanevi bir 27. Okiç, T., "San Saltuk s.51.
ş a h s i y e t olarak t a n ı n m a s ı Balkanlarda y a ş a y a n
28. Radiç, A., "Naşi Turcf, s.7-8, Novi Behar, XI1I/19-22,
halk ü z e r i n d e ona atfedilen kerametten kaynak­ Saraievo-1940.
l a n m a k t a d ı r . Sarı Saltuk'un m ü s l ü m a n l a r a r a s ı n d a
29. Palil<njşeva, G.-Tomovski K., "Les Tekkes s.22.
sevildiği kadar hırıstiyanlarca da b e n i m s e n m i ş o l ­
31. Lalaj, P., "Feja dhe gjuha Shqiiptare, s.105-123, Stu-
m a s ı , m e z a r ı n ı n yedi ayrı yerde o l d u ğ u n u n s ö y l e n ­
dime Historike,nu.39, Triane-1969.
mesi ve hatta kilise avlularında m e z a r ı n ı n bulundu­
32. Hasluck, F.W s.885.
ğ u n d a n bahsedilmesi, tarikat ş e y h l e r i n i n sahip ol-
dukları y ü k s e k h o ş g ö r ü y ü g ö s t e r m e k t e d i r . 33. İbrahimi, Mehmet, "Kalkandelen (Tetovo)'de Harabati
Baba (Sersem Ali Baba) Bektaşi Tekkesi, s.42-56, MU-
B a l k a n l a r d a t a r i k a t l a r ı n y a y ı l m a s ı n d a en l i K ü l t ü r , sayı 45, Ankara-1985.

ö n e m l i d e r v i ş l e r d e n biri olarak zikrettiğimiz S a r ı 34. İbrahimi, M . , "Prilog kon teketo kako kulturno pros-
Saltuk'la b a ş l a y a n gayret. Seyit A l i (Öl. 1300) vetna institucija vo zapadna Makedoniji ", s.87-98, Bi-
orski Nauçni Sobiri, X I , Zbornik, Tetovo-1991.
gibi bir ç o k tarikat ş e y h i t a r a f ı n d a n devam ettiril­
miştir. 35. İbrahimi, M . , Prilog kon s.89.
 ESKİ Y U G O S L A V Y A S I N I R L A R I D A H İ L İ N D E T A R i K A T H A R E K E T L E R İ
dir. " B u merasimler e s n a s ı n d a herkese p a r a s ı z
yemek dağıtıldığı ve ikramlarda b u l u n d u ğ u bilin­
mektedir.-^^
Tekkelerin bu gibi faaliyetleri Hıristiyan hal­
kın dahi b ü y ü k ilgisini çekmiştir. B u sebebledir k i ,
tekkelerin Hıristiyanlar t a r a f ı n d a n ziyaret edilmesi
g e l e n e ğ i g ü n ü m ü z d e dahi devam etmektedir.
B . Tarikatlerin S o s y a l ve E ğ i t i m A l ­
nındaki Faaliyetleri:
Tekkeler halk a r a s ı n d a dini y a p ı l a r olarak
t a n ı n m a s ı n a ragmen sosyal alanda faaliyet g ö s t e ­
ren kurumlar olarak da bilinmektedir. N i t e k i m ,
tekke komplekslerinde (külliyelerinde) semahane
(zikir y a p ı l a n yer)'nin t ü r b e n i n y a n ı n d a a ş evinin,
misafir hanenin, konak yerlerinin yiyeceklerin de­
p o edildiği yerler ve h a y v a n l a r ı b a r ı n d ı r m a k ü z e r e
a h ı r l a r ı n b u l u n u ş u , tekkelerin d i n i y a p ı l a r kadar
aynı zamanda sosyal y a p ı özellikleri taşıdıklarını
da g ö s t e r m e k t e d i r . Tekkelerin bu ç o k y ö n l ü faali­
yetlerini g ü n ü m ü z d e en iyi şekilde aksettiren Kal-
kandelen (Tetova) Harabati Baba B e k t a ş i tekkesi
ile Ohri'de Zeynel A b i d i n Halveti tekkesi (Res.2)
s a y ı l m a k t a d ı r . B u iki tekkede g e ç t i ğ i m i z yüzyıl,
herkese g ü n d e bir defaya mahsus olmak ü z e r e ye­
mek dağıtıldığı s ö y l e n m e k t e d i r . ' ' ^
B u gelenek Yugoslavya'da d i ğ e r tarikatlere
ait tekkelerde bayram g ü n l e r i , ramazan ve a ş u r e
a y l a r ı n d a d i n , d i l , ırk g ö z e t m e k s i z i n arzu eden
herkese iftar sofraları kurulduğu ve a ş u r e n i n dağı­
tıldığı bilinmektedir.''^ G ü n ü m ü z d e bazı tekkelerde
Ramazan aylannda halk t a r a f ı n d a n iftar getirilme­
si ve a ş u r e a y l a r ı n d a a ş u r e n i n dağıtılması eski ge­
l e n e ğ i n hala devam ettiğini g ö s t e r m e k t e d i r . Belirli
k ö y ve kasabalarda halk kendileri a r a s ı n d a bir sıra
koyarak tekkeye iftar g ö t ü r m e g e l e n e ğ i n i devam
ettirmektedirler. Tekkeye g ö t ü r ü l e n bu iftar yeme­
ğ i n d e n sadece tekke hizmetinde bulunanlar, kasa­
ba veya k ö y d e misafir olanlar faydalanabilirler.
Tekkelerin bu gibi sosyal hizmetleri y a n ı n ­
da, yolda kalmış, fakir ve kimsesizlere de kapısını
açık t u t t u ğ u , bunlara tekke şeyhleri t a r a f ı n d a n me­
ziyetlerine (becerilerine) g ö r e g ö r e v verildiği bilin­
mektedir.'"^ N i t e k i m tekkelerde buna bağlı olarak
çeşitli zanaat ve sanat faaliyetlerine de yer veril­
miştir. Tekkeler a y n ı zamanda, ö l ü m h a s t a l ı ğ ı n a
yakalanan, ruhani b u n a l ı m g e ç i r e n ve çaresizlik
içinde kalan kimselerin derdine d e r m a n arayan
hayır kuruluşları gibi de faaliyet g ö s t e r m i ş l e r d i r .
Tekkelerin din, d i l , ırk farkı g ö z e t m e k s i z i n
herkesin derdine ç a r e l e r a r a m a s ı , farklı din men-
suplan t a r a f ı n d a n da ziyaret edilmesine ve ilgiyle
izlenilmesine de vesile o l m u ş t u r .
O s m a n l ı d ö n e m i n d e Yugoslavya'daki mev­
cut tekkelerde eğitim a l a n ı n a büyük ö l ç ü d e ö n e m
verildiği g ö r ü l m e k t e d i r . Tekkelerde kalabalık sayı­
da Derviş ve müridlerin b u l u n m a s ı belirli bir tasav-
vufi e ğ i t i m e tabi tutulduklarını g ö s t e r m e k t e d i r . ' ' ^
295
N i t e k i m tekke k ü t ü p h a n e l e r i n d e zengin bir kitap
katalogunun b u l u n m a s ı bu d ü ş ü n c e m i z i doQrulayci
niteliktedir.Tekke k ü t ü p h a n e l e r i n d e tasavvuf eser­
lerin y a n ı n d a , tefsir, hadis, edebiyat, c o ğ r a f y a , ta­
rih ve hatta astroloji kitaplarının dahi b u l u n m a s ı ,
ilmin her çeşidine ö n e m verdiklerini h a t ı r l a t m a k t a ­
dır. Fakat buna ragmen, tekkelerde sıralı bir eğiti­
m i n yapıldığından söz etmek imkansızdır. Sadece
"Asitane" s t a t ü s ü n d e o l a n tekkelerde sıralı bir
e ğ i t i m d e n s ö z etmek m ü m k ü n d ü r . B e k t a ş i tekke­
lerinden g ö r e v yapan şeyhlerin b ü y ü k bir ihtimalle
D i m e t o k a (Yunanistan) B e k t a ş i asitanesinden,'*^
Halveti tekkelerinde g ö r e v y a p a n l a r ı n ise Prizren
Halveti asitancsinden, d i ğ e r tarikatlere ait tekke
ş e y h l e r i n ise İstanbul, K o n y a ve Bursa asitanele-
rinde eğitim g ö r d ü k l e r i k a y n a k l a r ı n verdiği bilgiler
arasındadır.'*''
C . T a r i k a t l e r i n K ü l t ü r ve S a n a t A l a n ­
larındaki Faaliyetleri:
O s m a n l ı d ö n e m i n d e Yugoslavya'da tekkele­
rin kültür ve sanat merkezi olarak faaliyet g ö s t e r ­
diklerini, g ü n ü m ü z d e en bariz bir şekilde aksetti­
ren Kalkandelen (Tetova) H a r a b a t i Baba B e k t a ş i
Tekkesi, Ü s k ü p (Skopje) Rufaî Tekkesi (Plan 1),
Prizren Halveti Tekkesi ve Struga H a y a t i Baba
Halveti Tekkesi s a y ı l m a k t a d ı r . B ü t ü n bu tekkeler­
de tarikat felsefelerini ifade eden şiirlerin değişik
yazı çeşitleri (Sülüs, Nesih, Talik,)'yle yazılmış o l ­
m a s ı gelişmiş bir edebiyat ve hat s a n a t ı n ı n var o l ­
d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . Özellikle Harabati B e k t a ş i
tekkesinin duvar y ü z e y l e r i n d e n B e k t a ş i nefesleri­
n i n , panolar içinde yer alan yazılış şekli, edebiyat
ve hat s a n a t ı n ı n en güzel ö r n e k l e r i n i teşkil etmek­
tedir (Res.3). Turâbî'*^ gibi m e ş h u r B e k t a ş i şairle­
r i n i n "Ne/es"leri b u l u n m a s ı ilgi çekicidir. T e k k e
y a p ı l a r ı n ı n inşa tarihleri rakamlarla değil, ebcet
h e s a b ı y l a verilmiş o l m a s ı , B e k t a ş i l e r i n şiirde ne
kadar usta olduklarını g ö s t e r m e k t e d i r .
Bazı tekkelerde s ü s l e m e ve resim s a n a t ı n a
da ö n e m verildiği görülür. A h ş a p , alçı ve t a ş üzeri­
ne işlenen bitkisel motifler ve geometrik figürler­
den tekke ş e y h l e r i n i n ince ruhlu bir ş a h s i y e t e sa-
36. Hafız, NimetiJİlah, "Yugoslavya'da B e k t a ş i Tekke­
leri", s.57-66, "Çevren", I V / 1 1 , Priştine -1976.
37. Palikruşeva, ".-Tomovski, K., "Les Tekkes....s.206.
38. Oy, Aydın, "Kalkandelen'de Harabati Baba Tek­
kesi", s. 18-29, "Çeviren" 8/4, Priştine 1980.
39. Paliknışeva, ".-Tomovski, K., Les Tekkes s.208.
40. Kara, Mustafa, Tekkeler ve Zaviyeler, Dergah ya­
yınları. İstanbul 1980, s. 126.
41. Trifunovski, J.F., "O tekijama u donjcm slivu Bregalni-
ce", s.255-258, Prilozi za Oricntalnu Filozofiju, nu. 12-
13, 1962-1963, Sarajevo 1965.
42. Okiç, Tayyib, "Bir Tenkid s.231.
43. Elezoviç, Glişa, "Dervişki Redovi Muslimanski Tekije u
Skoplju", s.9-19, Glasnik Stara Srbija, Skopje 1925.
44. Ergun, Saadettin Nuzhet. B e k t a ş i Şairleri, Devlet
Matbası, İstanbul 1930, s.37.
 296 D r . M e h m e t İBRAHİM
h i p oldukları a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u n u n y a n ı n d a tek­
kelerde duvar resimlerine r a s t l a n m a s ı resim sana­
tına da verilen ö n e m i h a t ı r l a t m a k t a d ı r .
Yugoslavya'da hemen hemen b ü t ü n Mevle­
vi tekkelerinde ve bazı B e k t a ş i ve Rufaî tekkelerin­
de dahi m u s i k î aletlerine r a s t l a n m ı ş o l m a s ı geliş­
m i ş bir musiki s a n a t ı n ı n varlığını işaret etmektedir.
T e k k e l e r i n b u ç o k y ö n l ü faaliyetlerine ce­
vap verecek bir tekke mimarisinin de kendiliğin­
den geldiğini söylüyebiliriz. Tekke külliyesi içinde­
ki y a p ı l a r , bazen gelişi güzel bazen de sistematik
bir p r o g r a m a t a b i tutularak inşa edilmişlerdir.'^^
N i t e k i m , Harabati Baba B e k t a ş i Tekkesi içindeki
y a p ı l a n n d i n i ve sosyal a m a ç l ı olmak ü z e r e iki b ö ­
l ü m d e inşa edildiğini ve dini y a p ı l a r ı n g ü n e y d e ,
sosyal y a p ı l a r ı n da kuzeyde o l u ş u , bu i k i hedefe
yönelik belirli bir p l â n ve programa g ö r e inşa edil­
diklerini g ö s t e r m e k t e d i r .
S o n u ç olarak tekkelerin, o d ö n e m d e v e r m i ş
oldukları bu ç o k y ö n l ü hizmet ve faaliyetlerin gü­
n ü m ü z d e bir ç o k sosyal kuruluş t a r a f ı n d a n ancak
karşılanabildiğini s ö y l e m e k gerekir.
III. E S K i Y U G O S L A V Y A ' D A M E V C U T
TARiKATLER V E TEKKELER:
Eski Yugoslavya sınırları dahilinde tarikat,
tekke ve tasavvufi h a y a t ı n belkide en hareketli o l ­
d u ğ u kısımlar Bosna-Hersek, Makedonya ve K o -
sova b ö l g e l e r i s a y ı l m a k t a d ı r . B u b ö l g e l e r d e tari-
katlerin yayılış ve y e r l e ş m e hadisesinin temelinde
burada var olan milli unsur ve karakterlerin ö n e m ­
li tesirleri görülür. Ö r n e ğ i n , bilhassa Arnavutlar ta­
r a f ı n d a n benimsenen B e k t a ş i t a r i k a t ı , istisnaları
dışında B o ş n a k l a r , T ü r k l e r ve Pomaklar a r a s ı n d a
h o r g ö r ü l m ü ş t ü r . Buna karşılık B o ş n a k l a r tarafın­
dan r a ğ b e t g ö r e n M e v l e v i , H a l v e t i , K a d i r i ve
N a k ş i b e n d i tarikatleri A r n a v u t l a r a r a s ı n d a pek
r a ğ b e t g ö r m e m i ş t i r . T ü r k l e r ve Pomaklar a r a s ı n d a
bilhassa Halveti, R u f a î , ve N a k ş i b e n d i tarikatleri
daha yaygındır.
Tarikatlerin milli unsur ve karektere g ö r e
bu dağılım şeklinin tesadüfi olmadığı kanatindeyiz.
B u halk t o p l u l u k l a r ı n ı n tarikatleri s e ç m e l e r i n d e
milli d e ğ e r l e r , örf, â d e t ve gelenek gibi kültür biri­
kimleri ö n e m l i derecede rol oynamışlardır.'*^ A y n ı
zamanda bu halk t o p l u l u k l a r ı n ı n O s m a n l ı idare
sisteminde üstlendikleri g ö r e v l e r i n de, tarikat s e ç ­
melerine tesir ettiği g ö r ü l m ü ş t ü r . Tarikatlerin milli
ve kültür birikimlerine g ö r e dağılım şeklini daha iyi
anlayabilmek için, O s m a n l ı ' d a n ö n c e eski Yugos­
lavya'da hangi milli ve kültür d e ğ e r l e r i n i n bulundu­
ğ u , siyasi ve sosyal h a y a t ı n ne durumda o l d u ğ u n u
iyi bilmek gerekir. Y o k s a bu gibi d e ğ e r l e r i g ö z
ö n ü n d e b u l u n d u r m a d ı ğ ı m ı z takdirde tarikatlerin
farklı milletler a r a s ı n d a k i dağılımı h a k k ı n d a yapa­
cağımız tespitler pek isabetli olmayabilir.
A r n a v u t l a r ı n b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u B e k t a ş i tari-
katini ve bu tarikat aracılığıyla Islamı b e n i m s e m i ş
olmaları, onların Osmanlılar d ö n e m i n d e , Bektaşi
tarikatinin bir uzantısı olan "ı/eniçeri" müessese­
sinde aktif rol a l m ı ş o l m a l a r ı y l a açıklanabilir.'*^
B u n u n y a n ı n d a uzun zaman Slav a k ı n l a r ı n a maruz
kalan A r n a v u t ' l a r ı n O s m a n l ı y ı kurtarıcı bir unsur
olarak g ö r m e l e r i , islamı kitleler halinde kabul et­
melerine vesile o l m u ş t u r . ' ' ^
B u n a karşılık B o ş n a k l a r ise; Mevlevi ve
Halveti t a r i k a t ı n ı n h a k i m o l d u ğ u O s m a n l ı saray
ç e v r e s i y l e y a k ı n ilişki i ç i n d e o l m a l a r ı sebebiyle,
b u n l a r ı n daha ziyade Mevlevi ve Halveti tarikatle-
rini s e ç m e l e r i n e sebep o l m u ş t u r . B o ş n a k l a r ı n Os­
m a n l ı idaresinde bu üst g ö r e v l e r e getirilmeleri ge­
rek s a v a ş kabiliyetleri ve fiziki yaratılışlarının uy­
gun o l m a s ı , gerekse O s m a n l ı y a karşı s a d a k a t l a r ı n -
dan kaynaklanmaktadır."*^
Türklerin b ü y ü k bir kısmının Halveti tarika­
tına r a ğ b e t g ö s t e r m e s i , T ü r k i n s a n ı n ı n a n l a y ı ş ve
g e l e n e ğ i n e Halveti tarikatının y a k ı n oluşu ve Os­
m a n l ı p a d i ş a h l a r ı n ı n ç o ğ u n u n Halveti t a r i k a t ı n d a
olmasıyla izah edilebilir. T ü r k l e r a r a s ı n d a B e k t a ş i
t a r i k a t ı n a karşı tavır alanların b u l u n m a s ı , B e k t a ş i
ş e y h i B a l ı m Sultan ile b a ş l a y a n O s m a n l ı - B e k t a ş i
ç e k i ş m e s i n d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı kanatindeyiz. G ü n ü ­
m ü z d e T ü r k l e r a r a s ı n d a B e k t a ş i tarikatı ve hatta
B e k t a ş i m e n s u b l a r ı dahi hor g ö r ü l m e k t e d i r .
Yugoslavya'da tarikatlerin coğrafi b ö l g e l e r e
g ö r e dağılımı biraz ö n c e b a h s e t t i ğ i m i z milli unsur­
ların yerleşim b ö l g e l e r i n e g ö r e farklılık g ö s t e r m e k ­
tedir. Bosna-Hersek'te B o ş n a k ' l a r ı n y a ş a d ı ğ ı böl­
gede Mevlevi, N a k ş i b e n d i ve H a l v e t i t a r i k a t ı n ı n
y a y g ı n o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . Dolayısıyla b u böl­
gede inşa edilen tekkelerin ç o ğ u n l u ğ u bu tarikatle-
re aittir. Ç o ğ u n l u k t a A r n a v u t ' l a r ı n ve T ü r k ' l e r i n
yaşadığı Kosova b ö l g e s i n d e B e k t a ş i ve Halveti ta­
rikatinin Ticani, Sa'di, Sinani ve Hayati ş u b e l e r i n e
ait tekkeler yaygındır. T ü r k l e r i n , A r n a v u t l a r ı n ve
P o m a k l a n n y a ş a d ı ğ ı M a k e d o n y a b ö l g e s i n d e ise;
Halveti t a r i k a t ı n ı n H a y a t i kolu, B e k t a ş i ve Rufaî
tarikatleri yaygın bir şekilde b u l u n m a k t a d ı r .
O s m a n l ı d ö n e m i n d e eski Yugoslavya t o p ­
r a k l a r ı n d a yayılan ve faaliyet g ö s t e r e n tarikat ve
tekkelerin sayısı h a k k ı n d a kesin bir bilgiye sahip
değiliz. Evkaf k a y ı t l a r ı n d a n , vakfiyelerden, tekke
yapılarının kalıntılarından m ü s l ü m a n l a r ı n yaşadığı
h e m e n h e m e n her k ö y ve kasabada bir tekkenin
var o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u g ü n ise Yugoslav­
ya'da 1 4 4 adet t e k k e n i n faaliyet g ö s t e r m e s i , ^ ^
45. İbrahimi, M . , "Harabati Baba Tekke vo Tetovo", "El-
Hilâl, Islamski Kultcren i informativen vesnik,
god.3,br.l3, Mart-1990, Skopje , s.7.
46. Hafız, N . , 'Yugoslavya'da...s.59.
47. Öztürk, Y . N . , "Yugoslavya'da Tasavvufi s.235.
48. Hafız, N . , "Yugoslavya'da Mevlevi Tekkeleri", s.173-
178, Mevlana vc Y a ş a m a S e v i n c i , Konya Turizm
Derneği Yayını, Ankara - 1978.
49. Ayverdi, Ekrem Hakkı, Avrupa'da O s m a n l ı Mimari
Eserleri, cilt 3, kitap 3, Fetih Yayınları, İstanbul -
1 9 8 1 , S.108.
50. "Yugoslavya Islami Tarikat ve Dervişler Birliği" başkan-
 ESKİ Y U G O S L A V Y A S I N I R L A R I D A H İ L İ N D E T A R İ K A T H A R E K E T L E R İ
zengin bir tasawufi hayatm burada var o l d u ğ u n u
göstermektedir.
Y a p t ı ğ ı m ı z inceleme sonucu faaliyetlerine
devam eden tarikatlerin sayısı sadece 8'dir. Bazı
a r a ş t ı r m a c ı l a r ise Sa'di, Sinani ve Ticani gibi H a l ­
veti tarikatinin şubelerini bir b a ş k a t a r i k a t m ı ş gibi
d ü ş ü n d ü k l e r i n d e n tarikat sayısını 1 1 olarak ver­
mektedirler.^^ K a n a a t i m i z c e b u tespit d o ğ r u y u
y a n s ı t m a m a k t a d ı r . Tarikatler, gerek O s m a n l ı d ö ­
n e m i n d e ( 1 3 8 5 - 1 8 1 2 ) gerek Krallık Yugoslav­
y a ' s ı n d a ( 1 9 1 8 - 1 9 4 1 ) gerekse K o m ü n i s t d ö n e m i
Yugoslavya'sında (1945-1990) yaşayan Boşnak,
A r n a v u t , T ü r k , P o m a k ve H a t t a islamiyet! kabul
eden ç i n g e n e l e r i siyasi, sosyal, kültürel b a k ı m ı n ­
dan etkisi altında t u t m u ş l a r d ı r . M ü s l ü m a n halkın
ü z e r i n d e g ü n ü m ü z d e dahi tesirleri hissedilen tari­
katler a r a s ı n d a ; B e k t a ş i , Halveti (Sa'di, S i n a n i ,
T i c â n î , Hayati), Rufaî, Mevlevi, N a k ş i b e n d i , Kadiri
ve M e l a m i tarikatlerini sayabiliriz. Fakat, faaliyet
y ö n ü n d e n daha aktif ve belirli bir k a l a b a l ı k halk
kitlesini p e ş i n d e s ü r ü k l e y e n tarikatler a r a s ı n d a
B e k t a ş i , Rufaî, Halveti, Mevlevî ve N a k ş i b e n d i ta­
rikatlerini gösterebiliriz.
1. B e k t a ş i T a r i k a t ı :
O s m a n l ı siyaset tarihine d a m g a s ı n ı vuran
ana k u r u l u ş l a r d a n biri B e k t a ş i tarikatıdır. O s m a n l ı
İ m p a r a t o r l u ğ u n u n kuruluşu, yükseliş ve d ü ş ü ş d ö ­
nemlerinde B e k t a ş i t a r i k a t ı n ı n aktif r o l aldığını,
Y e n i ç e r i O c a ğ ı n ı n da B e k t a ş i l e r i n fikri ve ü r ü n ü
o l d u ğ u n u y u k a r ı d a söylemiştik. O s m a n l ı n ı n ilk d ö ­
nemlerinde, Yugoslavya'da d i ğ e r tarikatlere g ö r e
halkın büyük ç o ğ u n l u ğ u n u n Bektaşi tarikatına
mensup olduQu g ö r ü l m e k t e d i r . B a ş l a n g ı ç t a , Bek­
taşi tarikatına g ö s t e r i l e n bu yakın alaka, bu b ö l g e ­
lerde islami hareketin ilk olarak B e k t a ş i misyoner­
leri ile b a ş l a t ı l m a s ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . B u ­
nun y a n ı n d a d i ğ e r bir g ö r ü ş te, Y e n i ç e r i o c a ğ ı n a
a l ı n a n g e n ç l e r i n ç o ğ u n u n bu b ö l g e l e r d e n seçilme­
si, Y e n i ç e r i m ü e s s e s e s i n i n ise B e k t a ş i t a r i k a t ı n ı n
bir uzantısı o l m a s ı sebebi, B e k t a ş i t a r i k a t ı n ı n ter­
cih edilmesine vesile o l m u ş t u r . H e r i k i g ö r ü ş ü
savunanların ortaklaşa kabul ettikleri husus; XV1I1.
yüzyıl sonuna kadar Yugoslav^'da bilhassa Maka-
donya ve Kosova bölgesinde halkın b ü y ü k ç o ğ u n l u ­
ğ u Bektaşi tarikatine mensup o l d u ğ u fikridir. Evkaf
kayıtlan ve tarihi belgder ü z e r i r e yapılan a r a ş t ı r m a ­
lar, hemen hemen her köy ve lasabada bir Bektaşi
tekkesinin gösterilmesi, biraz ö n c e bahsettiğimiz g ö ­
rüşleri d o ğ r u l a m a k t a d ı r XIX. yüzyılın sonuna kadar
Makedonv^ ve Kosova bölgesinde Bektaşi td<keleri-
nin Dimetoka (Yunanistan) B e k t a ş asithanesine
bağlı olarak faaliyet yaptıkları bilinmektedir.^"^
B e k t a ş i tarikatının ikinci P î r î olarak t a n ı n a n
Balım Sultan (Öl. 1516) ile b a ş g ö s t e r e n O s m a n l ı -
Bektaşi sürtüşmesi, II.Sultan Mahmut
( Ö 1 . 1 7 4 5 ) ' u n Y e n i ç e r i o c a ğ ı n ı k a p a t m a s ı ve Bek­
taşi tarikatını y a s a k l a m a s ı , daha ö n c e b a ş g ö s t e ­
ren s ü r t ü ş m e l e r silahlı ç a t ı ş m a l a r a dönüşmüştür.^'^
X V I I I . yüzyıldan sonra O s m a n l ı Imparatorlugu'nun
297
zayıflamaya y ü z t u t m a s ı , bu b ö l g e l e r d e devlet oto­
rite b o ş l u ğ u n u n b a ş g ö s t e r m e s i n e sebeb o l m u ş ­
tur. B u n u fırsat bilen bazı b ö l g e idarecileri Osman­
lı devletiyle B e k t a ş i a n l a ş m a z l ı ğ ı n ı k ö r ü k l ü y e r e k
B e k t a ş i tekkelerini kendi siyasi ve ş a h s i a m a ç l a r ı
d o ğ r u l t u s u n d a y ö n l e n d i r m e y e çalışmışlardır. B u
gibi hadiselerin en g ü z e l ö r n e ğ i n i K a l k a n d e l e n
H a r a b a t i Baba B e k t a ş i tekkesinde g ö r m e k t e -
yiz(Res.4). Z a m a n ı n Kalkandelen idarecisi Recep
P a ş a - b e y kendi siyasi emelleri için Harabati baba
tekkesini bir askeri ü s olarak kullandığı bilinmekte­
dir. Kalkandelen'de O s m a n l ı devletine karşı Recep
P a ş a ile b a ş l a y a n isyan haraketleri; O ğ l u A b d u r ­
rahman P a ş a - b e y (Öl. 1838) d ö n e m i n d e de devam
etmiştir.^^ B u ve benzeri gibi B e k t a ş i tekkelerinin
düzenledikleri isyanlar daha ziyade batı Makedon­
ya, Kosova ve Arnavutluk'ta b a ş g ö s t e r m e s i bil­
hassa dikkat çekicidir. O s m a n l ı ' n ı n Balkanlardaki
son d ö n e m l e r i n d e A r n a v u t l a r ı n O s m a n l ı y a k a r ş ı
başlattıkları isyanlarda B e k t a ş i tekkelerinin parma­
ğı o l d u ğ u fikri y a y g ı n d ı r . N i t e k i m , X I X . yüzyılın
s o n l a r ı n a d o ğ r u B e k t a ş i t a r i k a t ı n a mensup olanla­
rın b ü y ü k bir ç o ğ u n l u ğ u Arnuvat asıllı o l d u ğ u söy­
lenmektedir.^^ B u d ö n e m d e B e k t a ş i tekkelerinin
üniversel a n l a y ı ş t a n belirli bir milli kisfeye b ü r ü n -
dükleri g ö r ü l m e k t e d i r . B u gibi hadiseler, B e k t a ş i
t a r i k a t ı n ı n A r n a v u t l a r d ı ş ı n d a bir ç o k t a r a f t a r ı n ı
kaybetmesine vesile o l m u ş t u r (Res.5).
X I X . Yüzyılda M a k e d o n y a ve Kosova b ö l ­
gelerinde siyasi ve sosyal alanda halkı b ü y ü k ölçü­
de y ö n l e n d i r e n H a r a b a t i Baba T e k k e s i (Res:3)
X X . yüzyılda halktan gereken d e s t e ğ i g ö r e m e y i n ­
ce halk ü z e r i n d e eski otoritesini yitirmiş, zamanla
ş e y h ve dervişlerin 1 9 2 0 yılında tekkeyi terketme-
leriyle faaliyeti son b u l m u ş t u r . T e k k e 1 9 6 8 ' d e
o n a r ı l a r a k turistik a m a ç l a r için k u l l a n ı l m a y a b a ş ­
lanmıştır (Res.6,7). Devlet t a r a f ı n d a n 1 9 4 9 - 1 9 5 0
yılları a r a s ı n d a k a m u l a ş t ı n l a n Vakıf mallan son za­
manlarda ç ı k a n y e n i bir kanunla asıl sahiplerine
iade edilmesi s ö z konusudur. En kısa zamanda
T e k k e n i n eski faaliyetine d ö n e c e ğ i n i zannediyo­
ruz. B e k t a ş i tekkelerinin kapanmalanndaki sebeb,
B e k t a ş i şeyhlerinin ilmi g e r ç e k l e r d e n ve halkın di­
n i ihtiyaçlarına cevap vermekten uzak oldukların­
dan k a y n a k l a n m a k t a d ı r .
lığını ve aynı zamanda Prizren Rufaî Telekesi şeyhliğini
yapan Cemali Efcndi'nin bize sunmuş olduğu kayıtlar­
dan tesbit edilmiştir.
51. Popoviç, A,, "Les ordes mystiques musulmans du sud-
est evropeen dans la periode post - ottoman", s.63-
95, Popoviç A-Venstein, G; Les Ordes Mistiques Dans
L'islam, Paris 1986.
52. Hasluck, F.W., a . g . c , s.86.
53. Morina, irfan, "Kosova S a l n a m e s i n d e K a l k a n d e ­
len K a z a s ı - 1 8 9 4 " , s.73-85, "Çeviren", yıl V, No. 16,
Priştine 1977.
54. İbrahimi, M . , "Prilog kon s.91.
55. Hasluck, F.W., a.g.e., s.56.
56. PalikruşGva, ".-Tomovski,K., "Les Tekkes s.208.
57. Hasluck, F.W., a.g.e., S.51.
 298 D r . M e h m e t İBRAHİM
O s m a n l ı l a r ı n 1 9 1 2 yılında Yugoslavya top­
raklarını terk etmesiyle burada y a ş a m ı n a devam
eden m ü s l ü m a n l a r ı n B e k t a ş i t a r i k a t ı n a karşı r a ğ ­
betinin azaldığını g ö r m e k t e y i z . Ç o ğ u Bektaşi tekke­
sinin N a k ş i b e n d i veya Halveti tarikatine d ö n ü ş t ü r ü l ­
mesi bu g ö r ü ş ü m ü z ü doğrulayıcı niteliktedir.
Kırallık d ö n e m i Y u g o s l a v y a ' s ı n d a ( 1 9 1 8 -
1 9 4 1 ) B e k t a ş i tekkeleri halk ü z e r i n d e k i tesirini
k a y b e t m e y e devam e t m i ş ve bir ç o k t e k k e n i n
ş e y h l e r t a r a f ı n d a n terkedilmesiyle harabeye d ö n ­
m ü ş l e r d i r . B e k t a ş i tekkelerini ayakta tutabilecek
maddi g ü c ü t e m i n edemeyen ş e y h ve dervişler ya­
şadıkları evlerinde faaliyetlerine devam ettikleri b i ­
linmektedir.
Komünist d ö n e m i Yugoslavya'sında (1943-
1990) B e k t a ş i tekkelerinin etki alanı daha da da­
ralmaya devam e t m i ş t i r . B u d ö n e m d e B e k t a ş i
tekkeleri A r n a v u t l a r a r a s ı n d a da b ü y ü k ö l ç ü d e
d e s t e ğ i n i k a y b e t m i ş , buna karşılık ç i n g e n e l e r ara­
sında r a ğ b e t g ö r m e y e başlamıştır.
G ü n ü m ü z d e Yugoslavya'da faaliyetine de­
v a m eden B e k t a ş i t a r i k a t l a r ı n d a n Dzakovica Ü s -
k ü p (Skopje), M a n a s t ı r (Bitola) (Res.8), Pirlepe'ye
b a ğ l ı Kanatlar k ö y ü tekkelerini sayabiliriz. Ü s -
küp'teki B e k t a ş i tekkesi burada y a ş a y a n Ç i n g e n e ­
ler (Romlar) t a r a f ı n d a n faaliyeti devam ettirilmek­
tedir. Ç i n g e n e l e r i n s e m b o l ü haline gelen bu tek­
ke, d i ğ e r iki B e k t a ş i tekkesine nazaran daha fazla
mensubu ve daha aktif bir rol oynadığını söyliyebi-
liriz. N i t e k i m b u tekkede ç i n g e n e l e r i n siyasi ve
kültürel faaliyetlerini y ü r ü t t ü ğ ü bilinmektedir.
Dzakovica'daki B e k t a ş i tekkesinin de belidi
g ü n l e r d e zikirlerine devam ettiği, ancak halk ara­
s ı n d a gereken ilgi g ö s t e r i l m e d i ğ i bilinmektedir.
S o n yıllarda Kosova islam Birliği M e ş i h a t ı n ı n bu
b ö l g e l e r d e başlatıldığı y o ğ u n faaliyetler sonucu bir­
ç o k B e k t a ş i tarikatı mensubunun tekkeyi terk edip
cami ile yakın alaka k u r m a s ı n a sebep o l m u ş t u r .
Pirlepe'ye bağlı Kanatlar k ö y ü n d e k i Bektaşi
tekkesi, son ş e y h i n 1 9 8 8 yılında ölmesiyle kapan­
m ı ş d u r u m d a d ı r . Bu tekkenin sadece belidi günler­
de açıldığı (aşure ayında), d i ğ e r zamanlarda ise ka­
palı o l d u ğ u s ö y l e n m e k t e d i r .
Son d ö n e m l e r d e h a l k ı n B e k t a ş i t a r i k a t ı n ı
k ü ç ü k g ö r m e ve alaycı gözle bakma hadisesi var­
dır. B u n d a n dolayı B e k t a ş i tarikatı m e n s u p l a r ı n ı n
dahi B e k t a ş i mensubu o l d u k l a r ı n ı halk a r a s ı n d a
gizledikleri g ö r ü l m e k t e d i r . ^ ^ B u n u n sebebi de,
halk a r a s ı n d a B e k t a ş i tarikatı Aleviliğin bir uzantısı
o l d u ğ u fikri hasıl o l m u ş , bu da Bektaşlerin d i ğ e r
m ü d ü m a n l a r a r a s ı n d a d ı ^ a n m a s ı n a ves'ie o l m u ^ u r .
2. Halveti tarikatı:
Halveti tarikatı, adını kurucusu Ebu Abdul­
lah Siracuddin Ö m e r b. Ekmeluddin El-Halveti
(Ö1.1349)'den almaktadır.
Yugoslavya'da Halveti tarikatı d i ğ e r tarikat­
lara nazaran halk ü z e r i n d e etkisi daha fazla görül­
mektedir. Tekkeler ü z e r i n e y a p t ı ğ ı m ı z incelemeler
burada en h a k i m t a r i k a t ı n Halveti'lik o l d u ğ u n u
g ö s t e r m i ş t i r . Esasen B e k t a ş i t a r i k a t ı n ı n a r d ı n d a n
Yugoslavya'da en b ü y ü k h i z m e t l e r i H a l v e t i ve
Rufaî tarikatlerinin verdiği bilinmektedir. Halveti
tekkeleri Y u g o s l a v y a ' n ı n her b ö l g e s i n d e ve her
halk kitlesinde taraftar b u l m a s ı , bu tarikatın ne ka­
dar y a y g ı n o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . Yugoslav­
ya'da Halveti t a r i k a t ı n ı n Sa'di, T i c a n i , Hayati ve
Sinani kollarının (şubelerinin) r a ğ b e t g ö r d ü ğ ü an­
laşılmaktadır.
Halvetilik Yugoslavya'da farklı z ü m r e l e r i te­
siri altına alabilme özelliğini g ö s t e r e n ender tari-
katlerden biri sayılmaktadır.
Halveti t a r i k a t ı Yugoslavya'ya y e r l e ş m e s i ,
tarikatın ikinci piri Seyid Yahya Şirvani (Öl. 1457)
d ö n e m i n d e olduğu söylenmektedir.^^ G ü n ü m ü z d e
Yugoslavya'da 27 halveti tarikatına mensup tekke­
n i n faaliyetine devam ettiği bilinmektedir. Bu söy­
lediğimiz tekke sayısı Halveti t a r i k a t ı n ı n değişik
ş u b e l e r i n e aittir. Bu tekkelerden l O ' u Sa'di, 9'u
Hayati, 6'sı Ticani ve 3'ü Sinani gibi Halveti ş u b e ­
lerinden sayılmaktadır.^^
Halveti t a r i k a t ı n a ait bu ş u b e l e r i n b ö l g e l e r e
g ö r e dağılımı şöyledir: Hayati koluna ait tekkelerin
ç o ğ u Batı Makedonya ve Kosova b ö l g e s i n d e bu­
l u n m a k t a d ı r . Bu ş u b e l e r e ait tekkelerden gerek fa­
aliyetleriyle gerek mimarisiyle en ö n e m l i olarak
g ö r d ü ğ ü m ü z Ohri "Zeynel Abidin" Tekkesi'dir
(Res.9). Ohri'nin merkezinde küUye (kompleks) ha­
linde olan bu tekke g e n i ş bir alanı k a p s a m a k t a d ı r .
Külliye içinde cami, semahane, t ü r b e , misafirhane,
şadırvan ve derviş evi gibi yapılar b u l u n m a k t a d ı r .
T e k k e l e r d e belirli g ü n l e r d e y a p ı l a n zikir
ayinleri halk a r a s ı n d a ve hatta y a b a n c ı turistler ta­
rafından ilgiyle izlenmektedir. T e k k e n i n halk ara­
s ı n d a ilgisi g ü n g e ç t i k ç e çoğaldığı ve g e n ç l e r i ken­
di safına ç e k m e y i b a ş a r d ı ğ ı ve yeni yeni ü y e l e r e
sahip olduğu g ö z l e n m e k t e d i r .
Hayati kolunun ikinci ö n e m l i tekkelerinden
biri Struga'daki H a l v e t i T e k k e s i s a y ı l m a k t a d ı r
(Res. 1 0 , 1 1 ) . Bu tekkenin de b ü y ü k bir canlılıkla
faaliyetine devam ettiği g ö r ü l ü r . Tekkede mescid,
semahane, t ü r b e ve misafir o d a s ı b u l u n m a k t a d ı r .
Tekkede belirli g ü n l e r d e tasawufi sohbetler ve zi­
kirler y a p ı l m a k t a , halk t a r a f ı n d a n da ilgiyle izlen­
mektedir. K ı r ç o v a (Kiçevo)'da Halveti t a r i k a t ı n ı n
Hayati koluna bağlı olan tekke, belirli aralarla faa­
liyetine devam etmektedir. H a l k ü z e r i n e etkisi b i ­
raz ö n c e saydığımız O h r i ve Struga tekkelerinden
daha azdır. K ı r ç o v a tekkesinde ilginç olan husus
semahanenin yazlık ve kışlık b ö l ü m l e r i n i n o l m a s ı ­
dır. Yaz mevsimlerinde yapılan zikirler, tekke avlu-
58. Palikruşeva, G.-Tomovski, "Les Tekkes....s.206.
59. Gölpınarlı, A., T ü r k i y e ' d e Mezhepler ve TariUat-
1er, stanbul 1969, s. 138.
60. Öztiirk, Y . N . , 'Yugoslavya'da Tasawufi s.234.
61. Hafız, N . , "Yugoslavya'da Mevlevi s. 176.
 ESKİ Y U G O S L A V Y A S I N I R L A R I D A H İ L İ N D E T A R İ K A T H A R E K E T L E R İ
sunda ş a d ı r v a n etrafında sedirlerle çevrili ve a h ş a p
çıtalarla örtülü semahanede y a p ı l m a k t a d ı r . Rodo-
viş'te Hayati koluna bağlı bir tekkenin o l d u ğ u an­
cak maddi imkansızlıklardan tekkenin onanlama-
dığı ve zikirlerin ş e y h i n evinde yapıldığı s ö y l e n ­
mektedir. Makedonya'da H a y a t i koluna bağlı tek­
keler merkezi, Kırçova'daki ş e y h e bağlı olarak faa­
liyetine devam etmektedir.
T i c a n î koluna ait Halveti tekkeleri ise daha
ziyade Kosova ve D o ğ u Makedonya'da yaygındır.
Kosova b ö l g e s i n d e , Prizren, D z a k o v i ç a ve M a m u -
ş a ' d a faaliyetlerine devam eden Ticani koluna ait
Halveti tekkeleri, Makedonya'daki tekkelerden da­
ha aktif d u r u m d a d ı r l a r .
Halveti tarikatının Sinani koluna ait tekke­
ler Pirizren ve Dzakovica'da b u l u n m a k t a d ı r . Sinani
kolunun ş e y h silsilesi, Halveti Ş e y h i Yusuf S ü n b ü l
Sinani'ye (Öl. 1529) b a ğ l a n m a k t a d ı r . ^ ^
Halveti t a r i k a t ı n ı n Sa'di koluna ait tekkeler
de Bosna Hersek ve Kosova b ö l g e l e r i n d e daha
yaygındır. Sarayeva'da "İskender Paşa Tekkesi",
BjcIina'da " Ş e y h Seyfina Tekkesi" Prizren'de
Sa'di tekkeleri b u n l a r ı n en güzel ö r n e k l e r i n i teşkil
etmektedir.
Halveti tarikatınında toplu olarak y a p ı l a n zi-
kirierine "devran" denilmektedir.
Halveti t a r i k a t ı n ı n y u k a r ı d a s a y d ı ğ ı m ı z şu­
beleri bir felsefeyi ve a y n ı m a n a y ı ifade etmekte­
dirler. Farklı isimlerde a d l a n d ı r ı l m a s ı da tekkenin
kurucusu o l d u ğ u ş e y h i n isminden kaynaklanmak­
tadır. Halveti tarikatının şubelerini farlı bir tarikat-
m ı ş gibi g ö s t e r m e k bizce yanlıştır. N i t e k i m bazı
a r a ş t ı r m a c ı l a r bu h a t a y ı bilerek veya bilmeyerek
tekrarladıkları görülür.
3 . Rufaî tarikatı:
Rufaî tarikatı en eski tasavvuf kuruluşların­
dan biri o l d u ğ u ve k u r u c u s u n u n A h m e t Rifaî
(Öl. 1182) o l d u ğ u söylenmektedir.^'^
Rufaî t a r i k a t ı , eski Yufoslavya'da bilhassa
M a k e d o n y a ve K o s o v a b ö l g e s i n d e y a y g ı n d ı r .
1 9 3 9 yılında sadece Makedonya'da Kalkandelen,
Ü s k ü p , Iştip, M a n a s t ı r ( Bitola), K ö p r ü l ü (Veles),
Kumanova ve Ohri'de 9 Rufaî tekkesinin varfığın-
dan bahsedilmektedir.^'* G ü n ü m ü z d e ise faal du­
rumda olan Rufaî tekkelerinin sayısı sadece 5 tir.
Bunlardan 2'si Makedonya'da 3'ü de Kosova'da
b u l u n m a k t a d ı r . Makedonya'da faaliyetine devam
eden Rufaî tekkelerin b a ş ı n d a "Şeyh Mehlet İs­
mail Efendi" tekkesiyle, R a d o v i ş Tekkesini saya­
biliriz. Kosova'da Rufaî t e k k e l e r i n d e n bulunan
Prizren, Orahovac ve ipek (Peç)'teki tekkelerdir.
Bosna-Hersek'te ise sadece Sarayevo'da bir Rufaî
tekkenin faal o l d u ğ u söylenmektedir.'^^
Rufaî tarikatı da d i ğ e r b ü t ü n tarikatlar gibi
kurucusunun a r d ı n d a n bazı bozulma ve y o z l a ş m a ­
lara maruz kalmıştır. B u g ü n Rufaîlik d e n d i ğ i n d e
299
akla bazı garip g ö s t e r i l e r gelmektedir. A t e ş l e oy­
nama, v ü c u d a şiş ve h a n ç e r saplama gibi halkın i l ­
gisini ç e k e b i l e c e k bir ç o k acayip hareket y a p ı l ­
maktadır. B u gibi zikir çeşitleri, tarikatın sonradan
malettiği özelliklendir. Nefsi terbiys etmek, nefsani
duygulara ve vücuda ızdırap ç e k t i r m e fikri en belir­
gin haliyle Rufaî tarikatında görülmektedir.
Yugoslavya'da Rufaî tekkelerinin gerek m i ­
marisiyle gerek faaliyeti ile en iyi temsil eden Ü s ­
k ü p (Skopje)'deki Ş e y h M e h m e t ismail Efendi tek-
kesidir. Tekkede belirli g ü n l e r d e y a p ı l a n zikirleri
halk b ü y ü k ilgi ile izlemektedir. 1 9 7 8 yılında Var-
dar ve Morava film şirketleri Rufaî zikirlerini bel­
gesel yayın olarak hazırladılar.^^ Ü s k ü p ' t e k i Rufaî
külliyesi içinde semahane, mescid, t ü r b e , misafir
o d a s ı ve D e r v i ş evi b u l u n m a k t a d ı r . T e k k e n i n
1 8 3 0 yılında g e n i ş çaplı bir tamirden geçtiği söy­
lenmektedir.*^^
Rufaî tarikatına ait ikinci tekkenin ise Priz­
ren'de b ü t ü n Yugoslavya tarikatlar ve D e r v i ş l e r
biriiğinin reisliğini ve aynı zamanda T e k k e Şeyhli­
ğini yapan Cemali Efendi'nin tekkesidir.
4. Kadiri tarikatı:
Eski Yugoslavya'da Halveti t a r i k a t ı kadar
yaygın olan ikinci tarikat Kadiri tarikatıdır. B u tari­
katın kurucusu olarak İslam tarihinin m e ş h u r m u ­
tasavvıflarından Abdulkadir Ebu M u h a m m e d Gey-
lani (Öl. 1 0 7 7 ) g ö s t e r i l m e k t e d i r . ^ ^ Kadiri tarikatı­
n ı n , B e k t a ş i ve Halveti tarikatı a r d ı n d a n bu b ö l g e ­
lerde Islamm g ö n ü l ve sevgi yoluyla y a y ı l m a s ı n d a
ö n e m l i rol üstlendiği bilinmektedir.
Eski Yugoslavya'da Halveti tekkelerin sayı­
s ı n d a n sonra ikinci sıra tekkeye sahip olan Kadiri
tarikatıdır. Kosova, Bosna-Hersek ve M a k e d o n ­
ya'da 15 tane K a d i r i t a r i k a t ı n a ait tekke v a r d ı r .
S a r a y e v o ' d a "Silahtar Mustafa Paşa" ve
"Hadım Ali Paşa" tekkelerini sayabiliriz. Make­
donya'da Kadiri t a r i k a t ı n a ait 3 tekkenin faaliyet
g ö s t e r d i ğ i bilinmektedir. Geriye kalan tekkeler ise
Kosova b ö l g e s i n d e b u l u n m a k t a d ı r . Kadiri tekkele­
rinin sayısı ç o k olmamakla beraber etkin bir faali­
yetlerinden söz etmek zordur.
62. Palikaışeva, G., "Dervişkiot red Halveti vo Makedoniji",
s.105-119, Zbornik na Ştipskiot Naroden Muzey,
b r . l . Ş t i p 1959.
63. Boşkov, V.-lshak, F., "Rufaîskoto Tekke vo Skopjc",
s. 179-191, Glasnik na institutot za nacionalna istorija,
b r . l , kn.2, Skopje 1958.
64. Popoviç A . , "Les ordes mystique s.79.
65. Hasluck.F.W., a . g . e , s.88.
66. Tanaskoviç, D., "Presentation de cinq temoıgnagcs fil-
mcs sur les ordes mystiques Yougoslave", s.101-104,
Popoviç, A.-Vernsteın, G.; Les ordes Mystiques dans
L'islam, Edicion de L'ecole des hautes, Paris 1986.
67. Boşkov, V.-tshak, F., a . g . e , s. 184.
68. Köprülü, F., T ü r k E d e b i y a t ı n d a İlk M u t a s a w u f -
lar, Ankara- 1984, s. 1 8 1 .
 300 Dr.Mehmet
5. N a k ş i b e n d i tarikatı:
N a k ş i b e n d i tarikatı Balkanlar'da O s m a n l ı n ı n
son d ö n e m l e r i n d e r a ğ b e t g ö r m e y e b a ş l a d ı ğ ı bilin­
mektedir. N i t e k i m , X V I I I . yüzyılda bir ç o k B e k t a ş i
ve Halveti tekkesinin N a k ş i b e n d i tekkesine d ö n ü ş ­
t ü ğ ü n ü daha ö n c e söylemiştik.
1 9 3 8 - 1 9 3 9 yılına kadar Makedonya ve K o -
sova'da 4 N a k ş i b e n d i tekkesinin faaliyet g ö r d ü ğ ü
bilinmektedir.^^ Bosna Hersek'te Sarajevo'da Y e ­
diler tekkesi (Res. 12), Fonica'da Ş e y h Sırri Baba
tekkesi, Oglavak'ta Ş e y h H ü s e y i n Baba tekkesi ve
Visoko'daki N a k ş i b e n d i tekkeleri g ü n ü m ü z d e dahi
faaliyetlerine devam etmektedir.
S o n d ö n e m l e r d e halk a r a s ı n d a d i ğ e r tari­
katlardan bir u z a k l a ş m a sezilirken, buna karşılık
N a k ş i b e n d i tarikatine r a ğ b e t artmaktadır.^*^ Nakşi­
bendi t a r i k a t ı n a y e n i yeni giren şahısların mevcu­
diyeti az değildir. N a k ş i b e n d i t a r i k a t ı n d a g ö r ü l e n
bu g e l i ş m e l e r Bosna Hersek'teki gibi M a k e d o n y a
ve Kosova'da daha az g ö r ü l m e k t e d i r . Sarajevo ve
Visoko'daki N a k ş i b e n d i tekkeleri en aktif olanlar­
dan s a y ı l m a k t a d ı r .
6. Mevlevi tarikatı:
O s m a n l ı d ö n e m i n d e Makedonya'da Üs-
k ü p ' t e . M a n a s t ı r (Bitola)'da, Istip'te, Veles ( K ö p r ü -
lü)'de, Kosova'da, Prizren'de, Bosna-Hersek'te,
Sarajevo'da kayda d e ğ e r ü ç t a n ı n m ı ş Mevlevi tek­
kesinden bahsedilmektedir.^^ G ü n ü m ü z d e Make­
donya ve Kosova'da Mevlevi tekkelerinin izine da­
h i rastlamak m ü m k ü n değildir. 1 9 3 9 yılında bu
b ö l g e l e r d e o r t a k l a ş a olarak tek bir Mevlevi tekke­
sine sahip oldukları s ö y l e n m e k t e d i r . ^ ^ B u n u n ya­
n ı n d a Ü s k ü p ' t e "bitpazara" karşı 1 9 5 4 yılma ka­
dar faaliyet g ö s t e r e n bir Mevlevi tekkesinden bah­
sedilmektedir. T e k k e Ş e y h i n i n T ü r k i y e ' y e g ö ç et­
mesiyle t e k k e n i n faaliyeti d u r d u ğ u halk a r a s ı n d a
söylenmektedir.
Bosna Hersek'te Sarajevo'da 1 9 5 9 yılında
yıkılan B e n d b a ş ı Mevlevi tekkesinden s ö z edil­
mektedir. B u t e k k e n i n de faaliyeti 1 9 2 4 yılında
dunnuştur.^^
G ü n ü m ü z d e M a k e d o n y a ve Kosova b ö l g e ­
sinde Mevlevi tarikatına ait ne bir tekkeye ne de bir
tarikat mensubuna rastlamak m ü m k ü n değildir.
Buna karşılık Bosna-Hersek'te Mevlevi T a r i k a t ı n a
ait izleri g ü n ü m ü z d e dahi g ö n n e k m ü m k ü n d ü r .
IV. Y U G O S L A V A Y A ' D A T A R I K A T V E
TEKKELERİN ORGANİZASYON ŞEKLİ:
O s m a n l ı d ö n e m i n d e . t a r i k a t ve tEkkeler"Me-
şihat-ı Celile-i Islamiye veya devletin dini ve şer'i
h ü k ü m l e r i n i yerine getiren reanni en yüksek kurulu­
şa bağlı olarak faaliyetlerine devam etmişlerdir. B u
d ö n e m d e tarikat ve tekkelerde kandilerine mahsus
bir t e ş k i l a t l a n m a d a n bahsetmek m ü m k ü n değildir.
O s m a n l ı ' l a n n 1 9 1 2 yılında Yugoslavya'dan
ç e k i l m e s i , burada y a ş a m a l a r ı n a devam eden m ü s -
l ü m a n l a n n yeniden t e ş k i l a t l a n m a s ı n a ihtiyaç du­
yulmuştur.
İBRAHİM
Avusturya-Macaristan idaresi a l t ı n d a y a ş a ­
yan Bosna-Hersek m ü s l ü m a n l a r ı n ı n , 2 4 . 1 0 . 1 8 8 2
t a r i h i n d e ö z e l bir beyanatla Islami t e ş k i l a t l a r ı n ı
k u r m a l a r ı n a m ü s a d e edilmiştir. Müslümanların
o l u ş t u r d u k l a r ı bu d i n i teşkilat Reis ve d ö r t meclis
ü y e s i n d e n ibarettir^'* T e k k e ve tarikatler b u islami
teşkilatın i ç i n d e faaliyetlerini devam ettiklerini b i ­
linmektedir.
M a k e d o n y a , Kosova ve Sancak b ö l g e s i n d e
y a ş a y a n m ü s l ü m a n l a r ı n d u r u m u , 1 4 . 0 3 . 1 9 1 4 ta­
rihinde S ı r b i s t a n - T ü r k i y e b a r ı ş a n l a ş m a s ı y l a belir­
lenmiştir. B u a n l a ş m a y a g ö r e merkezi Niş'te olan
b i r "Başmüftülük"ün o l m a s ı n a karar verilmiş­
t i r . ^ ^ Kırallık d ö n e m i Y u g o s l a v y a ' s ı n a ( 1 9 1 8 -
1 9 4 1 ) m ü s l ü m a n l a r ı n t e ş k i l a t l a n m a s ı bu "Baş-
müftülük" s t a t ü s ü n d e devam e t m i ş , ancak mer­
kez, Niş'ten Belgrad'a t a ş ı n m ı ş t ı r . 1 9 2 4 yılına ka­
dar dini k a r a r l a r ı b a ş m ü f t ü İ s t a n b u l ' d a k i hilafete
(Halife-Şeyhü'l-Islâm) b a ğ l ı o l a r a k karar g e t i r m e
i m k a n ı n a sahiptir. 1 9 2 4 yılında T ü r k i y e ' d e hilafet
ortadan k a l k ı n c a burada y a ş a y a n m ü s l ü m a n l a r ı n
yeniden t e ş k i l a t l a n m a s ı n a ihtiyaç d u y u l m u ş t u r . ' ^
1 9 3 0 Yugoslavya Kırallığı a n a y a s a s ı n ı n 6 4 . mad­
desine, b a ş m ü f t ü l ü k y e r i n e "Yugoslavya İslam
Birliği" adını a l m a s ı ö n g ö r ü l m ü ş t ü r . ^ '
Krallık d ö n e m i Y u g o s l a v y a ' s ı n d a tarikat ve
tekkelerin faaliyeti resmi bir kanuna g ö r e faaliyet
y a p m a d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . Devletin tarikat ve tek­
keleri İslam teşkilatının içinde d e ğ e r l e n d i r d i ğ i bilin­
mektedir. B u d ö n e m d e tekkeler tarikat şeyhlerinin
ş a h s i gayretleriyle faaliyetine devam e t m i ş l e r d i r .
Tekkeler, devlet t a r a f ı n d a n resmi bir legimiditete
sahip d e ğ i l d i r l e r . ' ^
Komünist d ö n e m i Yugoslavya'sı (1943-
1990) a n a y a s a s ı n d a 1 9 5 2 yılma kadar tarikat ve
tekkelerin faaliyetlerini belirtecek bir madde bu­
l u n m a m a k t a d ı r . ' ^ Tarikat ve tekkeler İslam teşki­
latına ait bir b i r i m olarak g ö r ü l m e k t e d i r . 1 9 5 2 yı-
lında ilk olarak sadece Bosna Hersek b ö l g e s i n d e
69. Palikruşeva, G.-Tomovski, K., a.g.e, s.262.
70. Öztürk.Y.N., "Yugoslavya'da s. 109.
71. Chajiç, Cemal, "Dzemaluddin Rumi i Mevlevizam u
Bosni i Hercegovini", (p,85-108), Prolozi za orijentalnu
Fllozofiju, XXIV, Sarajevo 1976.
72. Palikruşeva, G., "Dervişkiot red s.106.
73. Hafız, N . , 'Yugoslavya'da Mevlevi s. 174.
74. Hadziç, O.N., "Barba Muslimana za wrska i \okufsko -
mîrifetsku autonomju, Bosna-Hercegovina u Austroın-
garskom upravom,(s.56-10]),Geca Kon, Belgrad-1938.
75. Karçiç, F., Poçetokot i oblikuvanjeto na sovremenata
Muslimanska vjerska administracija vo Jugoslovenskite
zem^, "H-Hilal" islamski kulturen informati\en vesnik,
god. 4, br. 22, Oktomvri-Noemvri-1991, Skopje, s.7.
76. Popoviç, A., L'islam Balkanique s.316.
77. Şukriç, N . , "Islamska Zacdnica u Bosni i Hercegovini
nakon oslobodzenja" (s. 153-168), tslam i Muslimani u
B i H , Sarajevo 1977.
78. Begoviç, M . , 'Drganizadja Isbmste vjerske zaednioe u
KrajeMni Jugoslawji" (s.375-387), arhiv za pravne i druşt-
vene nauk;, god, XXIII, tn.XXVIl, Br.5, Belgrod 1933.
79. Begoviç, M . ; a.g.e., S.378.
 ESKI YUGOSLAVYA SıNıRLARı DAHILINDE TARIKAT HAREKETLERI 301

# J

Resim 1: Kalkandelen Harabati Baba Tekkesi'ndeki Bektaşi nefesi.

Resim 3: Harabati Baba Türbesi'ndeki bir

başka Bektaşi nefesi.

Resim 2: Ohri Zeynel Abidin Halveti Tekkesi. Resim 4: Kalkandelen Harabati Baba Bektaşi
Tekkesi nde hazire kısmı ve türbe yapıları.
 302 Dr.Mehmet IBRAHIM

iı-ifıtrirMîitı
R e s i m 5: A r n a v u t l u k - K o r ç a T u r a n B a b a B e k t a ş i T e k k e s i ( F . Y e n i ş e h i r l i o g l u ) .

R e s i m 6: H a r a b a U B a b a B e k t a ş i T e k k e s i n d e
g ö z e t l e m e k u l e s i ve g ü n ü m ü z d e m o t e l o l a r a k
kullanılan bir yapı.

R e s i m 7: H a r a b a t i B a b a T e k k e s i n d e h a r e m d a i r e s i .
 ESKI Y U G O S L A V Y A SINIRLARI D A H i L i N D E T A R İ K A T H A R E K E T L E R İ 303'

Resim 10: S i r u g a HalveU T e k k e s i nde c a m i y a p ı s ı .

Resim 8: M a n a s t ı r H a s a n Baba T e k k e s i . Resim 9: O h r i Halveti T e k k e s i S e m a h a n e n i n iç

kismı.
 304 Dr.Mehmet IBRAHIM

Resim 12: Saraybosna Yediler Tekkesi.

Resim 13: Blagay Halveti Tekkesi. Resim 1 1 : Struga Halveti Tekke yapısı.
 ESKİ Y U G O S L A V Y A S I N I R L A R I D A H İ L İ N D E T A R İ K A T H A R E K E T L E R İ
tarikat ve tekkelerin faaliyetleri yasaklanır. B u böl­
gelerde tarikat ve tekke faaliyetleri kanunen yasak
o l m a s ı n a r a ğ m e n , tekkelerin yine de gayri kanuni
olarak faaliyetlerine devam ettiği bilinmektedir.
M a k e d o n y a , Kosova ve Sancak b ö l g e s i n d e
ise tekkelerin faaliyetlerini resmi kılacak bir kanu­
n u n o l m a d ı ğ ı , gelişi güzel olarak faaliyetlerine de­
vam ettikleri g ö r ü l m e k t e d i r . ^ ^
Tarikat ve tekkelerin kendileri a r a s ı n d a kur­
dukları bir organizasyona ilk olarak 1 9 7 0 yılında
rastlıyoruz. B u tarihte Yugoslavya tarikat ve tekke
dervişleri o r t a k l a ş a olarak yaptıkları ilk t o p l a n t ı d a
"Yugoslav];a îslami Tarikat Dervişleri Federas­
yonu (Union des Ordes De Dervisches Islamique
En Yugoslavie)'nu kurdular.^ ^Bu organizasyon bü­
tün mevcut tarikat, ş e y h ve tekkeleri bir çatı altın­
da t o p l a m a y ı b a ş a n n ı ş t ı r . A r a d a n 2 yıl g e ç m e d e n
1 9 7 4 yılında bu teşkilat genişletilerek "Yugoslav­
ya tslami ve Tarikat ve Dervişler Birliği" (Co-
munaute des ordes de Dervisches Islamique En Y u -
goslavie) adıyla faaliyetine devam e t m i ş t i r . ^ ^ a r i k a t
ve tekkelerin bir organizasyon altında toplanmalan,
faaliyetlerine belirli bir hareketlilik ve canlılık kazan­
dırdı. N i t e k i m , 1 9 7 8 yılında müstakil- olarak "Hu"
a d ı n d a kendi bültenlerini ç ı k a r m a y a b a ş l a d ı l a r . ^
Yugoslavya'da son d ö n e m l e r d e y a ş a n a n de­
m o k r a t i k hareketlerden sonra m ü s l ü m a n l a r ı n da­
ha ö n c e sahip oldukları Islami teşkilatlarında bazı
değişikler y a p ı l m a s ı ihtiyacı g ö r ü l d ü . 1 9 9 0 yılında
Yugoslavya islam Birliği Riyasetinin ç a l ı ş m a p r o g ­
r a m ı n ı belirleyecek y e n i bir anayasa h a z ı r l a n d ı .
H a z ı r l a n a n bu yeni anayasa taslağı orada y a ş a y a n
müslümanların oluşturduğu kamuoyu yoklamasın­
dan sonra y ü r ü r l ü ğ e g i r d i . Tarikat ve tekkelerin
o l u ş t u r d u k l a r ı organizasyonda bu y e n i a n a y a s ı n ı n
k a p s a m ı içinde t u t u l m u ş t u r . Buna g ö r e ; eski Y u ­
goslavya islam Biriigi Meclisinde, M e ş i h a t ve Müf­
tülük meclislerinde ve b ü t ü n ç a l ı ş m a o r g a n l a r ı n d a
tarikat ve tekke m e n s u p l a r ı n ı n da üyeleri o l m a s ı
şartı k o n u l m u ş t u r . ^ ' ^ Tekkelerde g ö r e v yapan g ö ­
revliler de, İslam Birliği Riyaseti kadrosunda sayı­
lıp, m a a ş l a r ı n ı bu k u r u l u ş t a n a l m a k t a d ı r l a r . ^ ^
Yugoslavya'nın dağılmasıyla ortaya çıkan
yeni devletler, burada islâm Biriigi teşkilatının ye­
niden g ö z d e n g e ç i r i l m e s i ihtiyacı d o ğ a c a k t ı r . A n ­
cak, ş i m d i d e n bu değişikliğin nasıl o l a c a ğ ı n ı kestir­
mek ç o k zordur. Ö n ü m ü z d e k i g ü n l e r bu y e n i y a p ı ­
lanmayı gösterecektir.
V. DEĞERLENDİRME:
- O s m a n l ı ' l a r ı n B a l k a n l a r d a ilk y e r l e ş m e d ö ­
n e m i n d e tarikatlerin ö n e m l i roller üslendiklerini,
O s m a n l ı d ö n e m i n d e de d i n , d i l , ırk farkı g ö z e t ­
meksizin halka dini, sosyal ve kültürel faaliyetlerde
b u l u n d u k l a r ı n ı daha ö n c e k i b ö l ü m l e r d e s ö y l e m i ş ­
tik. Buraya kadar y a p t ı ğ ı m ı z a ç ı k l a m a l a r d a n ko­
layca anlaşıldığı ü z e r e eski Yugoslavya'da gelişmiş
bir tasavvufi h a y a t ı n o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r .
- O s m a n l ı l a r ı n 1 9 1 2 yılında B a l k a n l a r ı ter-
ketmesiyle, burada y a ş a m l a r ı n ı s ü r d ü r e n m ü s l ü ­
305
m a n l a r ı n dini ihtiyaçlarına tarikat ve tekkeler tara­
fından cevap verilmeye çalışılmıştır.
- B u g ü n Y u g o s l a v y a ' d a tasavvufi h a y a t ı
ayakta tutan ve y ü r ü t e n B e k t a ş i T a r i k a t ı dışındaki
tarikatlardır. En yaygını olan tarikatlar a r a s ı n d a sı­
rasıyla Halveti, R u f a î , K a d i r i ve N a k ş i b e n d i t a r i ­
katlarını sayabiliriz. Makadonya ve Kosova b ö l g e ­
sinde Halveti, K a d i r i ve Rufaî tarikatları b a ş sıra­
larda yer a l m a k t a d ı r . B u n a karşılık B o s n a - H e r ­
sek'te ise N a k ş i b e n d i ve Halveti t a r i k a t ı ö n sıralar­
da b u l u n m a k t a d ı r . G e r ç e k anlamda tasavvufi ha­
y a t ı n ve anlayışın Bosna Hersek'teki tekkelerde
o l d u ğ u n u söyleyebiliriz (Res. 13).
-Kosova ve M a k e d o n y a ' d a k i t e k k e l e r d e ,
ş e y h l i ğ i n babadan o ğ u l a g e ç m e s i u s û l ü , tarikat
ş e y h l e r i n d e k i kalitenin d ü ş m e s i n e sebep o l m u ş t u r .
Tarikatlerde "Şeyhliğin evladiyelik oluşu" tekke
ş e y h l e r i n i n ehliyetli eller yerine, miras sahiplerine
g e ç m e s i n e sebep o l m u ş ve bu gelenek k o r k u n ç bir
seviye d ü ş ü k l ü ğ ü n e y o l a ç m ı ş t ı r . M a k e d o n y a ve
Kosova b ö l g e s i n d e tekke muhitlerinde bu gelenek
daha yaygın bir şekilde g ö r ü l m e k t e d i r . Buna karşı­
lık Bosna-Hersek'te tarikat ş e y h i n d e aranan vasıf­
larda bilgi birinci- derecede ö n e m l i d i r . B u n a g ö r e
Makedonya ve Kosova'da tekke ş e y h l e r i n i n kanti-
te b a k ı m ı n d a n ç o k o l m a s ı n a r a ğ m e n , kaliteli bir
tasavvuf ş e y h i n e rastlamak zordur. B u n a karşılık
Bosna Hersek'te ise d u r u m t a m a m e n farklıdır.
T e k k e ş e y h l e r i n i n sayısı az o l m a s ı n a r a ğ m e n kali­
teli tarikat ş e y h l e r i n e rastlamak m ü m k ü n d ü r . H a t ­
ta, fakültede p r o f e s ö r olarak ç a l ı ş a n b a z ı Tarikat
Ş e y h l e r i n i n de o l d u ğ u bilinmektedir.
G e ç e n yıl, Makedonya İslam Birliği M e ş i h a ­
tı a d ı n a M a k e d o n y a b ö l g e s i n d e tekke ş e y h l e r i n i n
icazetlerini bizzat y a p t ı ğ ı m i n c e l e m e d e , sadece
Makedonya'da 6 0 tane ş e y h i n o l d u ğ u ortaya çıktı
bu tekke ş e y h l e r i n i n ç o ğ u , Islami ve tasavvufi bil­
giler b a k ı m ı n d a n son derece yetersiz seviyede sa­
y ı l m a k t a d ı r l a r . T e k k e ş e y h l e r i i ç i n d e okuma-yaz-
ma bilmeyenler, namaz s ü r e l e r i n i layıkıyla okuya-
m ı y a n l a r , tasavvufi ve tarikat konusunda en iptidai
bilgilerden habersiz olanlar ç o k t u r .
Kosova b ö l g e s i n d e ise 5 5 tekkenin faaliyet
g ö r d ü ğ ü n ü ve bu tekkelere bağlı 6 0 b i n dervişin
veya m ü r i d i n o l d u ğ u bilgilerimiz a r a s ı n d a d ı r .
T e k k e ve dervişler k a b a r ı k bir s a y ı y a sahip
o l m a s ı n a r a ğ m e n , halkın g e n ç ve e n t e l l e k t ü e l ke­
simi ü z e r i n e tesiri azdır.
S o n u ç olarak Makedonya ve Kosova b ö l g e ­
sinde halk t a r a f ı n d a n tarikat ve tekkelere r a ğ b e t i n
g ü n g e ç t i k ç e a z a l d ı ğ ı g ö r ü l ü r k e n , b u n a karşılık
Bosna-Hersek'te tarikat ve tekkelere g e n ç nesiller
arasında rağbet artmaktadır.
. 80. Silajdziç, K., Proho, 1., et ex...." La Coummunaute Isla­
mique en Yuougoslavie, Documents Nord-Africains,
Etude sociales Nord - Africanes, (Traduit., J.V.de Pe-
mille) 16.06.1952.
81. Şukriç, N . , a . g . c . S.159.
82. Popoviç, A . ' LesOrdes s.83.
83. Popoviç, A . , a.g.e., s.83,
84. Hafız.N., "Yugoslavya'da Mevlevi s. 175.
85. "Ustav Rijaseta islamske Zajednice u Jugsiaviju" Sareje-
vo 1990.
306 D r . M e h m e t İBRAHİM

*1

Çizim : Üsküp (Skopje) Rifai Tekkesi (E. H. Ayverdi'den).

 IIÜIREMLAMMI
MÎ^AMNAMl *
^^•.v.•î^.^•;'.•.•A^^^•^
ulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı , d i ğ e r ülkelerdeki
Tj M ü s l ü m a n toplulukları gibi, yaşadıkları
f j : yerlerde b i r ç o k dini ö r g ü t l e r ve kurumlar
'^iH:!İİ:ji o l u ş t u r d u l a r ve o n l a r ı asırlar boyunca ya­
ş a t m a y a muvaffak oldular. B u dini örgütleri şehir­
lerdeki M ü s l ü m a n cemaat teşkilatları ile köylerdeki
camilere y a r d ı m heyetleri, kurumları ise B a ş m ü f t ü -
lük, müftülükler ve camiler o l u ş t u r u y o r d u . Bulga­
ristan m ü s l ü m a n l a r ı n kadılık denilen şeriat mahke­
meleri de vardı. O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u d ö n e m i n ­
de kurulan bu dini teşkilatlar ve kurumlar varlıkları­
nı Bulgar idaresi d ö n e m i n d e de devam ettirdiler.
O n l a r ı n s t a t ü l e r i ve faaliyetleri çeşitli yasalar ve
a n t l a ş m a l a r l a teminat altına alındı. 1S95 yılında
Bulgar H ü k ü m e t i ilk olarak Bulgaristan M ü s l ü m a n ­
larının dini örgütleri konusunda 3 3 maddelik geçi­
ci bir Nizamnameyi kabul etti. Nizamname 15 Ey­
lül 1 8 9 5 ' t e Prensin 6 3 n u m a r a l ı emirnamesiyle
tastiklenerek y ü r ü r l ü ğ e girdi. "Müslüman Idare-i
Ruhaniyyelerine Dair Talimatname" a d ı n ı taşı­
yan bu y ö n e r g e y l e , Bulgar H ü k ü m e t i müftülükle­
rin ve vakıf heyetlerin g ö r e v l e r i n i tespit etti.^ B u
geçici y ö n e r g e Bulgar Çarlığının k u r u l u ş u n a kadar
yürürlükte kaldı.
1 9 0 8 yılında Bulgaristan bağımsızlığını ilan
etti ve Çarlık oldu. Bulgar bağımsızlığının onaylan­
m a s ı a m a c ı ile O s m a n l ı H ü k ü m e t i ile Bulgaristan
a r a s ı n d a 19 Nisan 1 9 0 9 tarihinde istanbul'da bir
p r o t o k o l i m z a l a n d ı . Protokole Bulgaristan Müslü­
m a n l a r ı n müftülükleriyle ilgili olarak 8 maddelik
bir de s ö z l e ş m e eklendi. B u s ö z l e ş m e ile Bulgaris­
tan'daki müftülüklerin s t a t ü s ü ve görevleri belirlen­
di. S ö z l e ş m e y l e Sofya'da bir B a ş m ü f t ü l ü g ü n bulun­
m a s ı ve o n u n Bulgaristan'daki müftülerin dini ve
hukuki işleri konusunda istanbul'daki M e ş i h a t Ma­
k a m ı ve Bulgaristan Mezhepler Bakanlığı ile ilişki­
lerinde aracılık yapma g ö r e v i ö n g ö r ü l d ü . 1 9 0 9 ta­
rihli T ü r k - B u l g a r S ö z l e ş m e s i B a ş m ü f t ü l ü g e b ü t ü n
Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı ü z e r i n d e d e n e t i m ve
k o n t r o l yetkisini de v e r i y o r d u . Bulgaristan'daki
müftülerin işlemlerini, c a m i , mescid vs. gibi islam
dini k u r u m l a r ı n ı , k u r u m l a r ı n i m a m , hatip, m ü e z z i n
IJDraiHlLEWW
Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU
gibi görevlilerini ve mütevelli heyetlerini kontrol ve
teftiş etmek B a ş m ü f t ü l ü g ü n g ö r e v i n e veriliyordu.
B a ş m ü f t ü , n i k â h , b o ş a n m a , vasiyet, miras, y e t i m
mallarının y ö n e t i m i gibi konularda müftülere tavsi­
yelerde bulunabiliyordu. Aynı zamanda B a ş m ü f t ü ­
l ü g e Bulgaristan'daki i s l â m vakıfları, m ü s l ü m a n l a ­
rın e g i t i m - ö g r e t i m k u r u m l a n ü z e r i n d e de yetki ve
g ö r e v veriliyordu.^
Balkan S a v a ş l a r ı n d a n sonra 2 9 Eylül 1 9 1 3
tarihinde istanbul'da O s m a n l ı Devleti ile Bulgaris­
tan a r a s ı n d a Barış a n t l a ş m a s ı i m z a l a n d ı . B u ant­
l a ş m a n ı n 2 n u m a r a l ı ekini o l u ş t u r a n Bulgaristan
müftülükleri ile ilgili yeni bir S ö z l e ş m e de a y n ı ta­
rihte istanbul'da i m z a l a n d ı . B u belgeyle Bulgaris­
tan'daki m ü f t ü l ü k l e r ö r g ü t ü yeniden d ü z e n l e n d i .
1 9 0 9 s ö z l e ş m e s i n i n t e k r a r ı niteliğindeki bu y e n i
belgede, Bulgaristan müftülükler ö r g ü t ü n ü n B a ş -
m ü f t ü l ü k ç e h a z ı r l a n a c a k bir T ü z ü k l e (Nizamname
ile) d ü z e n l e n e c e ğ i de belirtildi. Ö n g ö r ü l m ü ş olan
Bulgaristan müftülükler t ü z ü ğ ü 2 3 Mayıs 1919'da
Ç a r iradesiyle o n a y l a n d ı . 2 6 Haziran 1 9 1 9 tarihli
ve 6 5 sayılı B u l g a r resmi gazetesinde "Bulgar
Çarlığı Dahilinde Müslüman Müessesat-ı Dini­
lme, İdare ve Teşkilatı Nizamnamesi" adıyla ya­
y ı n l a n a r a k yürürlüğe girdi. ^
B u t ü z ü k Bulgar resmi gazetesinde y a y ı n ­
l a n d ı k t a n sonra M ü e s s e s a t - ı Diniye ve Vakfiye
M ü d ü r ü M e h m e t Celil t a r a f ı n d a n T ü r k ç e ' y e t e r c ü ­
me edilip Çiftçi Birliği M a t b a a s ı n d a 10 N i s a n
1920'de basıldı. B u n u n T ü r k ç e ve Bulgarca ikinci
baskısı 1 9 2 4 yılında Sofya'da "Fatinov" Matbaa­
sında yapıldı.
* Bulgaristan Çarlığı dahilinde Müslüman Müessesat-ı
Diniye, İdare ve Teşkilatı Nizamnamesi (Ustav za Du-
lıovnoto Ustroystvo i Upravlenie na Müsülmanite v
Tsarstvo Bılgariya), Sofiya, 1924.
1. Muhacir, s.38, 30.04.1910, s.39,4.05.1910.
2. Osman Keskioglu, Bulgaristan'da Türkler, Anka­
ra, 1985, s.39-40.
3. Bilâl N.Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Ankara,
1986, s..68-69.
 308 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

1 8 9 m a d d e y i kapsayan b u t ü z ü k a ş a ğ ı d a m ü f t ü ve müftülüklerin ş e r i a t l a ve ilamlarla ilgili

belirtilen b ö l ü m l e r d e n o l u ş m a k t a d ı r : y a z ı ş m a l a r ı ise T ü r k ç e y a p ı l ı y o r d u , ama b u n l a r ı n
I . Genel h ü k ü m l e r , da Bulgarcaya çevirileri isteniliyordu.^

II a. Cemaati Islamiye Heyetleri, "Genel hükümler" b ö l ü m ü n d e yukarıdaki

b. Cemaati Islamiye E n c ü m e n l e r i ,
c. Cemaati Islamiye E n c ü m e n l e r i n i n va­
zife ve selâhiyeti,
d. Cemaati Islamiye b ü t ç e l e r i ,
e. E n c ü m e n l e r i n kasaları ve h e s a p l a r ı ,
f. Cemaati Islamiye kalem o d a s ı ,
III. ibadethaneler, hademe-i ilmiye ve be-
deniyesi,
I V . İ b a d e t h a n e l e r ve dini ayinler,
V a. Müftü ve müftü vekilleri,
b. Müftü ve müftü vekâletlerinin kalem
odaları,
V I a. B a ş m ü f t ü l ü k ,
b. B a ş m ü f t ü l o g ü n kalem o d a s ı ,
n o k t a l a r ı belirten t ü z ü k , müftülüklerle ilgili daha
birçok hükümleri getiriyordu. Bunlar arasında;
Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı n ı n dini işlerinin Başmüf-
tü, müftü ve müftü vekillerince yürütülmesi; Müftü­
lerin ve müftü vekillerinin s a y ı l a n ve o t u r a c a k l a r ı
yerlerin Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Bakan­
lığınca belirlenmesi; Müftü ve m ü f t ü vekillerinin
B a ş m ü f t ü n ü n gerek g ö s t e r m e s i ü z e r i n e Dışişleri ve
Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n c a a t a n m a s ı gibi h ü k ü m l e r
yer alıyordu. A y r ı c a müftü ve müftü vekili adayla­
r ı n d a n belli şartlar a r a n ı y o r d u . B u şartlar a r a s ı n d a
a d a y l a r ı n h ü k ü m g i y m e m i ş ve Bulgaristan yurttaşı
o l m a s ı , resmi dili k o n u ş a b i l m e s i ve okur-yazar o l ­
m a s ı , s a y g ı d e ğ e r ve yetenekli o l m a s ı , otuz yaşını
ikmal e t m i ş b u l u n m a s ı , icazatname yahud "Nüv-
vab"dan ş a h a d e t n a m e s i o l m a s ı veya Başmüftülük-
teki Mahkeme Şeriye-i Aliye de imtihan v e r m i ş ol­
m a s ı gibi ş a r t l a r isteniyordu. Adaylara a y r ı c a şu
a ş a ğ ı d a k i altı dersten yazılı s ı n a v vermek zorunlu-
ğu da getiriliyordu:

V I I . Ş e r i y e mahkemeleri, 1. D ü r e r ,
VIII. Vakıflar, 2 . Mecelle,
I X . Son hükümler.'^
3. Vesayye ve Feraiz,
B u h ü k ü m l e r d e n de g ö r ü l d ü ğ ü gibi, t ü z ü k
4 . M ü n a k e h a t ve Mufarekat,
Bulgaristan T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığın yalnız Müftü­
lüklerini değil, a y n ı zamanda b ü t ü n dini teşkilatla­ 5. Mahkeme usulleri k a n u n l a r ı ,
rını ve k u r u m l a r ı n ı d ü z e n l e m e k t e d i r . Ayrıca bu tü­ 6. Usuli kitabeti Resmiye ve S â k k i - Ş e r i .
z ü k Bulgaristan T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığı h a k k ı n d a
o tarihe kadar y a y ı n l a n m ı ş en ayrıntılı tarihi b i r B u derslerden yetenekli g ö r ü l m e y e n l e r müf­
belgedir. t ü veya müftü vekili olarak a t a n a m a z l a r d ı . S ı n a v -
lardaki b a ş a r ı l a r ı n a ve k ı d e m l e r i n e g ö r e müftüler
T ü z ü ğ ü n "Genel hükümler" bölümünde
üç, müftü vekilleri iki sınıfa ayrılırlar ve ona g ö r e
Bulgaristan'da y a ş a y a n M ü s l ü m a n l a r ı n dinlerinde
m a a ş alırlardı. M a a ş l a r ı Bulgaristan Dışişleri ve
ve ayinlerinde serbest oldukları belirtiliyor ve şöyle
Mezhepler Bakanlığı b ü t ç e s i n d e n ö d e n i r d i . Müftü­
deniliyor:
ler, Bulgar Dışişleri B a k a n ı t a r a f ı n d a n g ö r e v d e n
"Madde 1- Bulgaristan Çarlığı dahilinde alınabilirlerdi. Müftü ve müftü vekilleri d o ğ r u d a n
mütemekkin (sürekli oturan) ueı^ahud muvak­ d o ğ r u y a y a b a n c ı bir devlet dairesi veya görevleriy­
katen mukim bilcümle Müslümanlar, Bulgar le ilişki k u r a m a z l a r d ı . Gerekirse bu ilişkiyi Bulgar
tabaasmdan olsun, ecnebi tabi{^etini haiz bu­ Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı aracılığıyla kura­
lunsun icrai ayinde kavanini meri\^\^e\^i ve bu bilirlerdi.^
Nizamnameyi ihlal etmemek şartiyle hürriyet-i
Müftü ve m ü f t ü vekillerinin birer b ü r o s u ,
diniyeden istifade ederler.
burada çalışan katipleri, arşivi, defterleri v.s. vardı.
Madde 2- Hiçbir Müslüman kanaati di- T ü z ü ğ ü n 1 0 8 - 1 1 3 maddeleri bu b ü r o l a r ı ve ka­
niyye sebebiyle herkes için muta olan kavanin lemleri d ü z e n l e m e k t e d i r . ^
ve nizamat-ı meriye ile bu Nizamname ahkâ­
T ü z ü k t e B a ş m ü f t ü ve o n u n g ö r e v l e r i n e
mını icradan imtina edemez".^
ö n e m l i yer verilmektedir. B a ş m ü f t ü b e ş yıl için
Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı n ı n d i n ve mez­
4. Bulgaristan Çarlığı Dahilinde M ü s l ü m a n M ü e s -
hep işleri, Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Ba­ s e s a t - ı Diniye İdare ve T e ş k i l a t ı Nizamnamesi,
kanlığının d e n e t i m i a l t ı n d a , bu t ü z ü ğ e g ö r e , B a ş ­ Sofya, 1924 s.1,2,3,7,9, 11,12,13,20, 23,25,27,
müftülük, müftülükler, m ü f t ü ve müftü vekilleri ve 33,37.
şeriye mahkemeleri t a r a f ı n d a n yürütülüyordu. B a ş - 5. Bulgaristan Çarlığı s.l.
m ü f t ü ve müftülüklerin y a z ı ş m a l a r ı Bulgarca yapılı­ 6. A . g . belge, s. 1-2.
yor, yalnız İslam cemiyetlerin y a z ı ş m a l a r ı ve m u ­ 7. A . g . belge, s.20-23.
hasebeleri Bulgarca ve T ü r k ç e y ü r ü t ü l ü y o r d u . B a ş - 8. A . g . belge, s.23-24.
 B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 309

müftü ve müftü vekillerince seçilir, Sofya'da oturur rafından ifa olunabileceğini tayin ve o kadar
ve Bulgaristan'daki m ü s l ü m a n mezhebinin temsil­ kısmı tefrik eder.
cisi veya "mürahhasî'diT. Bulgar Dışişleri ve Mez­
Evkaf-ı Islamiye hakkında Büşmüftülük-
hepler B a k a n h g ı , B a ş m ü f t ü a d a y l a r ı n ı inceler, bir
çe yapılması lazım gelen muamelatta mütâ-
liste yapar, b u listeden s e ç i m y a p m a l a r ı için Müftü
İeasını beyan ile vakfın heyet-i umumiye ve hu-
ve müftü vekillerini Sofya'ya çağırır, s e ç i m orada,
susiyesi hakkında talimat ihzar ve itaa ve vari-
Bulgar müfettişinin huzurunda, gizli oy, açık tas­
dat-ı vakfiyenin meşrut lehlerine sarf edilüp
nifle yapılır. En ç o k o y alan seçilir. B a ş m ü f t ü n ü n
edilmediğini tetkik ve takip eder. Müdüriyet
seçildiği, d i p l o m a t i k yolla, istanbul'daki M e ş i h a t
ifa eylediği bütün muamelatını Hariciye ve Me-
M a k a m ı n a duyurulur. M e ş i h a t , Bulgaristan B a ş -
zahip Nezaretine bildirir'.^'^ Bu müessesenin
m ü f t ü s ü n e "menşur ve mürasele-i §eri\;e" verir
k u r u l m a s ı n d a n evvel Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı n ı n
ve seçimi onaylar.^
vakıflarını ve vakıf emlakini k o n t r o l edecek bir t e ş ­
T ü z ü k B a ş m ü f t ü l ü g ü n görevlerini de d ü z e n ­ kilatı yoktu. H e r Cemaati Islâmiye kendi kafasının
lemektedir. B u görevler şöyle s ı r a l a n m a k t a d ı r : t a r t ı s ı n a g ö r e işler, eline geçirdiği vakıf mallarını
fuzuli sarf ederdi. H a t t a 1 8 9 5 yılına kadar Ş a r k ı
1. M ü s l ü m a n l a r ı n d i n i ö r g ü t ü n ü n iyi ve Rumeli m ü s t e s n a o l m a k ü z e r e B u l g a r i s t a n ' ı n bir­
muntazam işlemesini g ö z e t m e k , ç o k k ö y l e r i n d e cemaat idareleri bile tesis e t m e m i ş
2. M ü s l ü m a n hayır k u r u m l a n n ı n gelişmesini ve vakıflar p e k ç o k yerierde tevliyet usulü ile idare
ve m ü s l ü m a n l a r ı n a h l a k ç a y ü k s e l m e s i n i g ö z e t m e k , olunuyordu. V i d i n gibi merkez kasabalarda bile va­
kıf idaresi birkaç ş a h s ı n elinde bulunuyordu. Vakıf­
3. Müftü ve m ü f t ü vekillerine nezaret etmek,
ların halkın eline g e ç m e s i ancak M ü d ü r i y e t i n h i m ­
4. Şeriat hükümlerinin uygulanmasını gö­ m e t i ile husule gelmiştir. Tevliyet suretiyle idare
zetmek ve bu konuda tavsiyelerde bulunmak, o l u n a n vakıfların cemaat idaresine g e ç i r i l m e s i ve
vakıf m a l l a r ı n ı n şevki için â z a m i gayret ve m ü c a ­
5. Medreseleri İslah etmek, bunlara u m u m
dele y a p ı l m ı ş , Filibe'de H a c ı ismail Bey, Şefik Bey
p r o g r a m yaratmak ve N ü v v a p okulunun kurulma­
vakıfları, Karanabat'da Sinan Bey vakfı, Aydos'da
sına çalışmak.'^^
H a c ı O s m a n vakfı, R u s ç u k ' d a Seyid P a ş a tekkesi
T ü z ü k t e B a ş m ü f t ü n ü n Bulgaristan Dışişleri ve vakfı, Ş u m n u ' d a A h m e t Ç a v u ş vakfı v.s. Cema­
ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n c a g ö r e v i n d e n a l ı n a c a ğ ı ati Islamiyelere devir o l u n m u ş t u r . Artık vakıf emla­
da h ü k m e b a ğ l a n m a k t a d ı r . Y a n i s e ç i m l e işbaşına k i n i n satışları evvelki gibi bir ç o k cami e n c ü m e n i n
gelen ve s e ç i m i istanbul'daki M e ş i h a t M a k a m ı n c a keyfine b ı r a k ı l m a y a r a k M ü d ü r i y e t tarahndan ciddi
onaylanan B a ş m ü f t ü istenince yalnız Bulgaristan k o n t r o l altına alınmıştır. A y n ı zamanda M ü d ü r i y e t
Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n ı n bir k a r a r ı y l e emval vakfiyenin himayesi için â z a m i h i m m e t l e r
atılabileceği de belirtilmektedir.^^ sarf e t m i ş t i r . Mesela iskân k a n u n u h a z ı r l a n ı r k e n
vakıfların istisnaiyeti, istimlâk k a n u n u h a z ı r l a n ı r ­
B a ş m ü f t ü l ü ğ ü n , kalem o d a s ı denen bir b ü ­ ken vakıfların mal ve tarlalarının istimlâkten muha­
rosu b u l u n u y o r d u ve burada evrak, y a z ı ş m a , ve fazası gibi b i r ç o k himayelere muvaffak o l u n m u ş -
hesap işlerine bakılıyordu. B ü r o bir naip, bir daire tur.''
m ü d ü r ü , bir ş e r i y e b a ş k â t i b i , evrak m e m u r u ,
kâtipler ve hizmetlilerden o l u ş u y o r d u . Bu persone­ N i z a m n a m e n i n 179'uncu maddesi g e r e ğ i n ­
lin m a a ş l a r ı Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Ba­ ce M ü e s s e s a t - ı Diniyye ve Vakfiye M ü d ü r i y e t i her
kanlığı b ü t ç e s i n i n ilgili b ö l ü m l e r i n d e n ö d e n i y o r d u . sene kendi b ü t ç e s i n i h a z ı r l a y ı p Hariciye ve Meza-
h i p Nezaretine onaya sunuyordu. A y n ı maddeye
T ü z ü ğ ü n 130'uncu maddesi g e r e ğ i n c e g ö r e "bu bütçedeki fazla varidat her sene Bul­
1 9 1 9 yılında B a ş m ü f t ü l ü k t e "Müessesat-ı Diniy- gar Milli Bankasına Umumi Müslüman Fondu-
ye ve Vakfiye Müdüriyeti' adıyla yeni bir M ü d ü ­ na tevdi olunuyordu. Bu sermaye (Umum Müs­
riyet te kuruldu. B u n u n teşkilatı ve görevleri bu N i ­ lüman Fondu) talebe ve muallim yetiştirmeye
z a m n a m e n i n 1 7 6 - 1 7 9 maddelerinde ele alındı.^^ kifayet edecek hadde bâliğ olundukta Başmüf-
M ü e s s e s a t - ı Diniye ve Vakfiye M ü d ü r i y e t i bir Mü­ tülük nezdindeki Divan-ı Ali-i Şeriyenin karart
dür, bir muhasebeci ve üç katipten o l u ş u y o r d u . N i ­ ve Hariciye ve Mezahip Nezaretinin tastiki ile
z a m n a m e n i n 1 7 6 ' n c ı maddesi g e r e ğ i n c e "Müdü­ bu fondla muayyen miktarda fakir ve yetim is­
riyet cevam-î şerife müessesatı hayriye-i saireyi lam etfalinin muhtelif mekatibde tahsili temin
ve bunlara meşrut emlak ve akarat vakfiyeyi olunuyordu" .'^
bunlarm mürtezikalarını tasnif (cihat-ı) tevzi ve
tanzim ile bunların vakfiyelerinde münderiç 9. A . g . belge, s.25-26:
olan cihetlerle taamulen tercih olunagelen ci­ 'lO. A . g . belge, s.26-27.
hetleri ve mürtezikanın evsafı lazimeyi haiz 11. A . g . belge, s. 27.
12. A.g.belge, s.33-36.
olup olmadığını tetkik eder. Ve cevami-i şerife
ve müessesatı hayriyenin vakfiyelerine taamül- 13. A . g . belge, s.35-36.
lerine ve cesamitlerine ve mevki-i ehemmiyetle­ 14. Rehber, S.150, 29.11.1930.
rine göre cihat-ı mezbure hadematı kaç kişi ta­ 15. Bulgaristan Çarlığı ...s. 35-37.
 310 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU
Bulgaristan T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığının
en y a y g ı n ö r g ü t l e r i n d e n d i ğ e r bir tanesi de "Ce­
maati Islamii/elerd'ır." Bunlar ilk olarak Şarkı Ru­
meli vilayetinde v ü c û d a getirilmiş ve I S S l ' d e ha­
z ı r l a n a n "Şarkı Rumeli Cemaat-ı Müslimesi
Hakkmda Talimatname ile faaliyete geçirilmiş­
t i r . ^ ^ Eski Bulgaristan'da (Kuzey Bulgaristan'da) ise
b u ö r g ü t l e r i n faaliyeti 1 8 9 5 yılında "Müslüman
!dare-i Ruhaniı;yelerine Dair Talimatnamenin"
y a y ı n l a n m a s ı ile başlamıştır. Cemaati Islamiye ida­
releri h e m d i n i ve h e m milli m ü e s s e s e l e r o l u p
T ü r k - M ü s l ü m a n t o p l u m u ile devlet a r a s ı n d a bir
bag o l u ş t u r u y o r d u . A y r ı c a bu ö r g ü t l e r kültürel, si­
y a s ı , içtimai, hatta iktisadi cihetlerden M ü s l ü m a n ­
ların varlığı ü z e r i n d e amil ve m ü e s s i r birer m ü e s s e ­
sedir. C e m a a t i Islamiye idareleri M ü s l ü m a n l a r ı n
y a ş a d ı ğ ı h e m e n her k ö y ve kentte b u l u n m a k t a d ı r .
1919 tarihli "Müslüman Müessesat-ı Diniy/e
idare ve Teşkilatı Nizamnamesi" C e m a a t ı Isla­
miye ö r g ü t ü n ü ayrıntılarıyla d ü z e n l e m e k t e d i r . N i ­
zamname "Her Müslüman, mütemekkin bulun­
duğu mmtıka cemaatı islamii/esinin mecburi
azasıdır'der.^^ Y a n i Bulgaristan'da o t u r a n ve
Bulgar yurttaşı olan her M ü s l ü m a n c e m a a t ı n dışın­
da kalamaz.
1 9 1 9 tarihli N i z a m n a m e n i n ikinci b ö l ü m ü
" C e m a a t ı Islamiye Heyetleri" başlığını t a ş ı m a k t a ­
dır. Burada belirtildiğine g ö r e , en az 4 0 M ü s l ü m a n
ailenin yaşadığı her yerde M ü s l ü m a n l a r Dışişleri ve
Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n ı n izni ile C e m a a t ı Islamiye
H e y e t i kurabilirler. M ü s l ü m a n aile sayısı kırkı bul­
m a y a n k ö y l e r ise b i r l e ş e r e k o r t a k l a ş a bir "Cema­
at Heyeti" oluştururlar. A n c a k b i r l e ş e c e k köylerin
merkez olarak benimsenecek k ö y e o n kilometre­
den daha uzak o l m a m a l a r ı gerekir. Birbirinden da­
ha uzak olan k ü ç ü k köyler o r t a k l a ş a bir "Cemaat
Heyeti' s e ç e m e z l e r . "Cemaat Heyeti" kurama­
yan yerler için, b u n l a r ı n işlerini y ü r ü t m e k ü z e r e
ü ç e r kişilik komisyonlar a t a n ı r . Bunlara "üçler ko­
misyonları" denir. Bu komisyonlar s e ç i m l e değil,
y u k a r ı d a n atamayla işbaşına getirilir.
C e m a a t ı Islâmiyelerin tüzel kişilikleri vardır.
B u sıfatla onlar t a ş ı n ı r , t a ş ı n m a z vakıf m a l l a r ı n a
tasarruf edebilirler. Mallan işletebilirler, kiraya ve­
rebilirler, gelirlerini kullanabilirler, cemaat a d ı n a
borca girebilirler, cami ve okullara y a p ı l a c a k bağış­
ları, vasiyetleri kabul edebilirler. B i r cemaati isla-
miye herhangi bir sebeple dagılırsa, bunun elinde­
ki cemaat emlaki en yakın c e m a a t ı islamiyenin ta­
sarrufuna g e ç e r . B u ikinci cemaat de dagılırsa
o n u n m a l l a r ı B a ş m ü f t ü l ü g ü n tasarrufuna aktarılır.
B a ş m ü f t ü l ü k bu mallann h e s a p l a r ı n ı inceleyip b a ğ ­
l a d ı k t a n sonra, p a r a s ı n ı Bulgaristan "Müslüman­
ları Genel Fonu'na aktarır.
C e m a a t ı Islamiye ö r g ü t ü M ü s l ü m a n aileleri­
n i n sayısına g ö r e 5'den 9'a kadar ü y e d e n m ü r e k ­
kep e n c ü m e n l e r t a r a f ı n d a n idare o l u n u r . E n c ü ­
menler k ö y d e b e ş , ilçelerde (kazalarda yedi ve i l ­
lerde (sancaklarda) dokuz ü y e d e n oluşur. E n c ü m e n
üyeleri o ç e v r e d e k i M ü s l ü m a n l a r c a seçilir. S e ç i m ­
ler her üç yılda bir Ş u b a t a y ı n d a yapılır. 2 1 yaşını
d o l d u r m u ş olan Bulgar yurttaşı M ü s l ü m a n l a r , me­
deni ve siyasal haklardan m a h r u m d e ğ i l s e , s e ç m e
h a k k ı n a sahiptirler. Otuz yaşını d o l d u r m u ş olanlar
C e m a a t E n c ü m e n l e r i n e seçilebilirler. E n c ü m e n
üyeliği a d a y l a r ı n d a , T ü r k ç e ve Bulgarca okur-yazar
olmak, b u l u n d u ğ u yerde m a l - m ü l k ve saygın bir k i ­
şiliğe sahip olmak gibi şartlar a r a n ı r . Medrese ve­
ya idadiye tahsili olanlar, mal m ü l k sahibi olmasa­
lar da e n c ü m e n l e r e seçilebilirler.-^^ S e ç i m , Dışişleri
ve Mezhepler B a k a n h g ı n ç a o n a y l a n d ı k t a n sonra
kesinleşir. Bakanlıkça kusurlu g ö r ü l e n s e ç i m l e r bo-
zulabilinir ve yeniden s e ç i m e gidilir, ikinci kez de
s e ç i m y a p ı l m a z s a o zaman Dışişleri ve Mezhepler
B a k a n l ı ğ ı B a ş m ü f t ü n ü n o n a y ı ile İslam C e m a a t ı
E n c ü m e n i vazifesini ifa edecek 3 kişilik bir komis­
yon tayin eder ve bu k o m i s y o n e n c ü m e n i n b ü t ü n
yetki ve g ö r e v l e r i n i üstlenir. S e ç i m s o n u ç l a r ı ke­
sinleştikten sonra e n c ü m e n üyeleri t o p l a n ı p kendi
a r a l a r ı n d a n b a ş k a n , . b a ş k a n y a r d ı m c ı s ı ve s a n d ı k
e m i n i olmak ü z e r e üç kişi s e ç e r l e r . Ö n c e k i e n c ü ­
m e n d e n c e m a a t ı n h e s a p l a r ı n ı ve gelirlerini teslim
alıp g ö r e v e başlarlar. Devir teslim t u t a n a k l a r ı n d a n
birer suret mahalli müftü veya müftü vekilleri vas-
tasıyla Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n a ve B a ş -
müftülüge g ö n d e r i l i r . 2 °
E n c ü m e n l e r "tslam Cemaatını" temsil
ederler, c e m a a t ı n mallarını ve işlerini y ö n e t i r l e r .
E n c ü m e n l e r d e ç o ğ u n l u k l a a l ı n a n kararlar yasal ve
geçerli sayılır. Yetkileri içindeki işlerden dolayı en­
c ü m e n l e r i n cemaate verecekleri zarar ziyandan ve
özellikle yolsuzluklardan e n c ü m e n b a ş k a n ı , b a ş k a n
yardımcısı ve s a n d ı k e m i n i birlikte sorumludurlar.
E n c ü m e n b a ş k a n ı , devlet daireleri ve mahkemeler
ö n ü n d e c e m a a t ı temsil eder ve E n c ü m e n kararları­
nı y ü r ü r l ü ğ e koyar ve uygular.
E n c ü m e n , cami g ö r e v l i l e r i n i n a t a n m a s ı n ı
yapar ya da bunların g ö r e v l e r i n e son verir, din g ö ­
revlilerinin a t a n m a s ı için de müftü ve müftü vekil­
lerine ö n e r i l e r d e bulunur, adaylar g ö s t e r i r , camile­
rin b a k ı m ı n ı sağlar, buralarda çalışanları denetler,
ayrıca Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Bakanlı­
ğının ve müftülüklerin emirlerini yerine getirmek
z o r u n d a d ı r . E n c ü m e n , gelir gider defteri, p r o t o k o l
defteri, kasa defteri, d e m i r b a ş defteri, makbus def­
teri, gelen giden evrak defteri tutar. E n c ü m e n üye­
liği fahridir. Bu g ö r e v i n d e n dolayı e n c ü m e n üyele­
ri ücret veya m a a ş alamazlar. Yalnız s a n d ı k emini­
ne, hizmetlerine karşılık bir miktar para ö d e n i r .
16. B.A., A.M.T.Z.04, Dosya 13-2, s.1-20.
17. Bulgaristan Ç a r l ı ğ ı s . 3 .
18. Bulgaristan Çarlığı s.2-3.
19. A . g . belge, s. 3-4.
20. A . g . belge, s.5-7.
21. A.g. belge, s.6-9.
 B U L G A R İ S T A N MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME
E n c ü m e n l e r her sene gelir gider sarfiyatını
g ö s t e r e n yıllık b ü t ç e l e r hazırlarlar. B ü t ç e tasarıları­
nı, müftülükler ve B a ş m ü f t ü l ü k aracılığıyla Bulgar
Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n a g ö n d e r i r l e r .
B a k a n l ı k b ü t ç e y i onaylamazsa e n c ü m e n e g e r i
g ö n d e r i r , ya da d ü z e l t e r e k bütçeyi onaylayabilir.
E n c ü m e n harcamaları bütçedeki bölümlere
uygun olarak yapılır, bir b ö l ü m d e n ö t e k i n e para
a k t a r ı l a m a z . Okullara ayrılan para, b ü t ç e d e gider
olarak g ö s t e r i l i p . O k u l E n c ü m e n i n e aktarılır. Büt­
ç e d e bir de Yedek Fon bulundurulur. Mali yıl için­
de b ü t ç e n i n bir b ö l ü m ü n d e para kalmazsa bu fon­
dan harcama yapılabilir. B ü t ç e fazlalığı olursa bu­
nun y ü z d e 8 0 ' i Yedek Fona, y ü z d e 20'si de Bulga­
ristan M ü s l ü m a n l a r ı n ı n Genel Fonuna aktarılır. B u
fonlar Bulgar Milli B a n k a s ı n a ya da Ziraat Banka­
s ı n a tevdi olunur, ya da paralarla devlet tahvili sa­
tın alınır. C e m a a t f o n l a r ı , c e m a a t ı n b u l u n d u ğ u
yerdeki yoksullara, yetimlere v.s. h a r c a n ı r . B u fon­
ların sarfiyatı müftü veya müftü vekilleri t a r a f ı n d a n
tastiklenip. E n c ü m e n i n esbap mucibeli k a r a r ı ile
icra o l u n u r . H e r e n c ü m e n , b ü t ç e s i n d e k i gelir
m i k t a r ı n ı n y ü z d e l O ' u n u B a ş m ü f t ü l ü k t e kurulan
"Müessesat-ı Diniı;e ve Vakfi\;e Müdüriı^etine"
tefrik ve tahsis eder. Maliye müfettişleri her zaman
e n c ü m e n l e r i n h e s a p l a r ı n ı denetleyebilirler. E n c ü ­
menler, bir ö n c e k i yılın h a r c a m a l a r ı y l a ilgili kesin
h e s a p l a r ı n ı da, müftülükler aracılığıyla, Dışişleri ve
Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n a gönderirler.^-^
H e r E n c ü m e n i n birer kalem o d a s ı o l u p ,
b a ş k a n ı n nezaretinde s a n d ı k emini t a r a f ı n d a n ida­
re olunur. S a n d ı k emini e n c ü m e n i n z a b ı t n a m e l e r i ­
ni tutar, evrak ve dosyalarını tanzim eder ve kalem
o d a s ı n ı n i n t i z a m ı n d a n sorumludur.^'*
Y u k a r ı d a a d ı g e ç e n dini ö r g ü t l e r l e birlikte
Bulgaristan M ü s l ü m a n l a n n şeriye mahkemeleri de
vardı. O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u d ö n e m i n d e n miras
kalan bu mahkemeler ikinci D ü n y a S a v a ş ı ö n c e s i ­
ne kadar varlıklarını s ü r d ü r d ü l e r . 1919'da çıkarılan
"Bulgaristan Müslümanları Müessesat-ı Dini]je,
idare ve Teşkilatı Nizamnamesi' Bulgaristan'da­
ki şeri m a h k e m e l e r i n i de ayrıntılarıyla d ü z e n l e d i .
Hatta konuyla ilgili bir b ö l ü m e yer verildi (Yedinci
b ö l ü m ) . B u b ö l ü m d e belirtildiğine g ö r e , Bulgaris­
tan'da ü ç çeşit şeriye mahkemesi vardır:
1 / Bidayet şeriye mahkemesi,
2 / istinaf şeriye mahkemesi,
3 / Divan-ı Âli-i ş e r i y e (Yüksek ş e r i y e m a h ­
kemesi).
B u mahkemeler yalnız şeri davalara bakabi­
lirler, ö t e k i davalara bakmaya yetkileri yoktur. N i ­
zamnamede şeriye mahkemelerinin bakabilecekle­
ri davalar altı b ö l ü m olarak s ı r a l a n m a k t a d ı r :
1 / K a n koca a r a s ı n d a k i m a l d a v a l a r ı ve k i ­
şisel davalar.
311
2 / A n a baba ve ç o c u k l a r ı a r a s ı n d a k i kişisel
davalarla mal davalan,
3 / Nikâhın feshi davaları,
4 / Fesat n i k â h davalan,
5 / Nesep davaları,
6 / Miras davalan (veraset m ü n a z a a l a r ı ) .
Ş e r i y e mahkemelerinin bu davalara bakabil­
meleri için tarafların buna razı o l m a l a n gerekiyor­
du. Taraflar şeriye mahkemesine gitmeye razı o l ­
mazlarsa davaya ö t e k i Bulgar m a h k e m e l e r i b a k ı ­
y o r l a r d ı . D o ğ a l olarak ş e r i y e m a h k e m e l e r i yalnız
islam dininden olan Bulgar y u r t t a ş l a r ı n ı n y u k a r ı d a
belirtilen d a v a l a r ı n a bakabiliyorlardı.
Bulgaristan'daki her m ü f t ü ve müftü v e k â ­
letinde birer Bidayet Ş e r i y e M a h k e m e s i bulunu­
y o r d u . B u mahkemeler tek yargıçlı mahkemelerdi.
Bunlarda müftü veya müftü vekilleri hâkimlik g ö r e ­
vi y a p a b i l i y o r l a r d ı . Fakat bu g ö r e v i yapabilmeleri
için B a ş m ü f t ü l ü k t e n " m ü r a s c l e - i ş e r i y e " denen
bir çeşit yetki a l m a l a r ı gerekiyordu. A y r ı c a müftü
ve müftü vekilleri bu g ö r e v i kendi b ö l g e l e r i n d e ya­
pabiliyorlardı.
Bidayet Ş e r i y e M a h k e m e l e r i n i n bir derece
ü s t ü n d e istinaf Ş e r i y e M a h k e m e l e r i bulunmaktay­
dı. B u n l a n n sayısı 1 9 1 9 t ü z ü ğ ü n d e 3 adet olarak
belirtilmektedir. Bunlar Sofya, R u s ç u k ve Filibe
kentlerindeydi. İstinaf Ş e r i y e M a h k e m e l e r i de tek
yargıçlıydı. B u yargıçlar, B a ş m ü f t ü n ü n g ö r ü ş ü alın­
d ı k t a n sonra, Bulgar Dışişleri ve Mezhepler Ba­
k a n l ı ğ ı n ı n isteği ü z e r i n e , K r a l iradesiyle, m ü f t ü
adayları a r a s ı n d a n seçilip a t a n ı r l a r d ı . İstinaf Ş e r i y e
M a h k e m e l e r i n i n kadrosu, bir y a r g ı ç , bir ş e r i y e
kâtibi, bir s a n d ı k e m i n i ve bir hademeden o l u ş u ­
y o r d u . B u n l a r ı n m a s r a f l a r ı ve personel m a a ş l a r ı
Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n a ko­
nan ayrı bir fasıldan ö d e n i y o r d u .
"Divan-ı Âli-i Şeritle" denen Y ü k s e k Ş e r i ­
ye Mahkemesine gelince bu Sofya'da B a ş m ü f t ü ­
lükte bulunuyordu ve bir b a ş k a n ve iki ü y e d e n olu­
ş u y o r d u . B a ş m ü f t ü , bu Y ü k s e k Ş e r i y e Mahkemesi­
nin b a ş k a n ı y d ı . B a ş m ü f t ü n ü n y o k l u ğ u n d a Başmüf­
tü naibi de bu mahkemeye b a ş k a n l ı k edebiliyordu.
Atamayla işbaşına gelen iki ü y e y a r g ı ç t a n , medeni
ve siyasi haklardan y o k s u n , ya da h e r h a n g i bir
s u ç t a n dolayı h ü k ü m g i y m i ş o l m a m a k , Bulgaris­
tanlı olmak ve Bulgarca bilmek, d i n d a ş l a r ı a r a s ı n ­
da saygınlığı o l m a k , otuz y a ş ı n ı b i t i r m i ş o l m a k ,
icazatname veya N ü v v a p okulundan diploma almış
olmak. Yüksek Şeriye Mahkemesi ö n ü n d e sınav
v e r m i ş o l m a s ı gibi şartlarla birlikte hukuk ö ğ r e n i m i
' g ö r m ü ş olmaları şartı da a r a n ı y o r d u .
'22. A . g . belge, s.10-11.23.
23. A . g . belge, s. 11-12.
24. A . g . belge, s. 12-13.
 312 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU
Ş e r i y e Bidayet ve istinaf m a h k e m e l e r i , da­
valara b a k ı p h ü k ü m verdikleri halde. Y ü k s e k Ş e r i ­
ye Mahkemesi davalara bakmaz, yalnız verilen ka­
rarlarda ş e r i a t h ü k ü m l e r i n i n t a m olarak u y g u l a n ı p
u y g u l a n m a d ı ğ ı n a b a k a r d ı . Bilhassa b o ş a n m a ile i l ­
gili k a r a r l a r ı n t ü m ü n ü g ö z d e n geçirirdi. Taraflar,
Bidayet ş e r i y e m a h k e m e s i n i n v e r e c e ğ i kararlara
itiraz edebilirlerdi. O zaman dava ş e r i y e istinaf
mahkemesine havale edilir ve orada yeniden g ö r ü ­
l ü p karara b a ğ l a n ı r d ı . A n c a k ö n e m s i z davalar. B i ­
dayet ş e r i y e mahkemelerinde kesin karara b a ğ l a ­
nırdı. Bunlar üst mahkemeye g ö n d e r i l e m e z d i . İsti­
naf mahkemesi, bidayet mahkemesinden kendisi­
ne havale edilen davaları yeniden karara b a ğ l a y a ­
bildiği halde. Y ü k s e k Ş e r i y e Mahkemesi, davalara
yeniden bakmaz, ancak verilen k a r a r l a r ı usul ve
esas b a k ı m ı n d a n bozabilirdi. Y ü k s e k Ş e r i y e M a h ­
kemesinde şeriatla ilgili bir t e r e d d ü t veya bu mah­
keme üyeleri a r a s ı n d a a n l a ş m a z l ı k ç ı k a r s a , o za­
man Başmüftü, Meşihat Makamına başvururdu.
Ş e r i y e mahkemeleri, bir yandan İstanbul'da
M e ş i h a t M a k a m ı n a , ö t e yandan da Bulgar hukuk
sistemine bağlıydılar. Bulgar hukuk sistemi içinde
Ş e r i y e m a h k e m e l e r i n i n yasal bir yeri vardı. Özel­
likle "Bulgar Hukuk Mahkemeleri Usulü Kar}u-
nunun" b i r ç o k maddesi, Bulgaristan'daki ş e r i y e
mahkemeleri için de geçerliydi. 1 9 1 9 tarihli tüzük,
bu maddeleri teker teker s a y ı y o r d u . Ş e r i y e mahke­
m e l e r i n i n verecekleri kararlar, yetkili Bulgar ma­
k a m l a r ı n c a u y g u l a n ı r d ı . Bulgar m a k a m l a r ı , ş e r i y e
m a h k e m e l e r i n i n k a r a r l a r ı n ı , Bulgar m a h k e m e l e r i
k a r a r l a r ı gibi geçerli saymak ve uygulamakla yü­
kümlüydüler.
Ş e r i y e mahkemeleri üyelerinin ve persone­
linin m a a ş l a r ı Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler
Bakanlığı b ü t ç e s i n d e n ö d e n i r d i . B u Bakanlık, m ü ­
fettişler aracılığıyla şeriye mahkemelerini denetler­
di. Yalnız din işleriyle ilgili konularda şeriye m a h ­
kemeleri B a ş m ü f t ü l ü k ç e teftiş edilirdi.^^
1 9 1 9 tarihli Nizamnamenin hükümleri
ö z e t l e b u n l a r d ı r . T a b i i bu h ü k ü m l e r d e bir ç o k sa­
kat noktalar ve eksiklikler vardır. Bunlar 1 9 2 9 yı­
lında Sofya'da t o p l a n a n Bulgaristan T ü r k - M ü s l ü -
m a n azınlığın Birinci Milli Kongresinde dile getiril­
di ve madde madde s a p t a n ı p Bulgar h ü k ü m e t i n e
sunuldu. Fakat Bulgar H ü k ü m e t i T ü r k - M ü s l ü m a n
azınlığın dile getirdiği istekleri yerine getirmede
hiç ö z e n g ö s t e r m e d i . Tersine kongrede sunulan is­
tekler rafa kaldırıldı. Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı se­
nelerce bu isteklerin icra edilmesini bekledi, ama
ne yazık k i ümitler b o ş a gitti. 1 9 4 4 yılında k o m ü ­
nistlerin iktidara gelmesiyle 1 9 1 9 tarihli Nizamna­
me ile verilen haklar da T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığın
elinden alındı. B u kısıtlamalar 4 5 yıl s ü r d ü . 1 9 8 9
yılı sonunda k o m ü n i s t d i k t a t ö r rejimin yıkılması ile
Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı n ı n d i n i teşkilatlarını ve
k u r u m l a r ı n ı y a ş a t a c a k yeni bir d ö n e m başladı. B u
yeni ş a r t l a r içinde Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı dini
ö r g ü t l e r i n i ve k u r u m l a r ı n ı faaliyete g e ç i r m e k için
çalışmalannı sürdürmektedirler.
25. A . g . b d g c , s.28-32.
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 313
 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU
314

• • -I

• I, .-3
i3
I •J '.l
••O •
•J
l
I • V.'
J \
4.

"1
> • -
\ - - w: - : '.1
'O
r i") •
•1 "A
'S v,
V
-i •1 "-I
•1.

.-.'i

İZ J 1
V ••1.
'A
'I
"V- =*'
-j
J
•ı

"I
•-J
51 • •<
r.
A.
•5.

•o i»
10
«! ıs X 5
X 40
1)
I 3 JU
r (fl «j la n
5 5.
m fi 40

s. LÛ K
S | 5 X
X «I ,0 S
9 c û. o
a
>^ 2 X U O-Fr O
O. tn i- I c(
o .0 t
^ vb o. ta it .9
.s r O
a. ö «o ,0
fi
o
•o- •: -r,-

lu - la
ca
(S R 5 rt 10 i(t)
e i l •U

o î X
•in ö I >• İÜ -e-0 un T.
3 K L/
« «i p g . o
B U L G A R İ S T A N MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 315

.4
5..
•I
^ - S- ? -î, J A^
O,
• ..1
• .A J; - J 3- A
I 1 •-'I

•- J X •''
X
' o -s
-i - •K
-s

K. "S
•1.
, -I
V.
^
-'I
6^
3
3-^
i
1 i I -

.s.
•Jj
.1 1*1 -i" • 'O UJ
i- -i

i 1*
| 2 i = S 8
i- .•-r 3 ^ 2 "S
ili
S -ta
— s. S-z
r 4»
fi tJ Cj P- o o. X
g ° ;-• fx
T. 2 7 u i i a
• X
i' r "U
" o (.. u t a o
« ::

fj K3 lu o.
r «e
o h

l ?• :i !'; i] rı
li ri (1 li ,•; .„ - -f s = -fi r
'Pl .
rî d ra ö> v
^1 r. n K ^ -t?
s. 9

. 10
3S
Ö »i İSİS Ş5
o ...-I r '-'
1- , a a. = s ""^ İS
•; '1 X m C !0
ıZA il o o. .t «3
ır >0 T. I- o.
i- a . «3 r 4° R o
316 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

1-
•fi

»' t-
--.
^5 - ^ 1^ 3 ^ '
I I I
^ -Tİ'
I J

•ti • ) \ s- i s -3'
1 ^ ^ ^> Ti^
•3-
7>
i-

•« > .-1 3

"a ^ uy
'I _5
<3 J
- - ^-^ i 11
-i J

•M - j ^)

2 F i f

•6-
S5
2 5 o- I
D. rt
o 40 . D.
a o 9
C 40
-e- m 5
s a:
o CL.
0) 4Q
2: o g 3

o. a
tş (O
3 S
- «I

i t
Is
1 ^ (S c 5 s

01 I ö s o
I — . CM «^
o >o nn -to
10
o ,
|0 vo 10 I
Uİ. 10 a a il r rj
H o o a
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 317

.) o )— 1^-
I 1 I I I 1
.•<,
• at
\4
•S — 's

•O
-7' '•i
3, ^ ^ *.
•A r J
••i t; j 1'
•3
'v
I 4
•1 #'
1
-3-
'S
o" •s' V
J-
'V •> J
3
W
.-5 l "S •'J
'.a
-t

J •1
.1 •1 J ^
••O

r3 T «i
rr 4)a
rt o
o c
£ 3
i"Icn i
»D T
O O Cû oj
Q.
o 01
^ o
o .I
S 2 t
y >= 3; tn oj
r o o e- g
T r J r5t 'O 3:
O

rl £1. m
uj rf
5
s: r l
2 M

5 3 OJ
li
X
»8 - X
.•^ -J: a It
o- ^
zı
m (O
c5 2 -
11 U ' -. 2Z o İÜ lU X o
0 >-
2 4a ^ •q- ın ^7 4) T u-ı
1 «1
« i: ıs D.
• •' o a.
318 Doç.Dr.Hüseyin MEMlŞOĞLU

1- .-^ 1 3
1 . i
i: -•^ ^
-5
5:1
•a
i'
Ms %3 -3
-> -A'

;j4

13 - 3-
^> -4.

•"j
•A
-'I
•'3
-1( •3 .5
-s
•'i
_ <> --^ I ' i r i
•t"
•i ).
5 n _ :3
* 3

İ'i -v

n o o o
ct
X ü
rr o( - UI 10 o 1 1 ? S
Q. U
s s
O. .0 i2 i >» o.
is U İ l i
«D ,0 \D
8.
s: ja
İli 5 o. ^
3 S
Li. V

IX 31 4J 01 S. O.
s
>P Ki S 5 Q.
«> r*
S w fi "2 o X
c: i: t;
to ırt S
5 8.2 § 8

n " İS. û o N
I
ı! S «3 t
"S O Sn
II
Ğ « A
a ^ rj fi «J a 10 e i
3
ı: .
O r. .'i
o. -S rı o V
06 M
c: r:
T.

O
40
T: s- 5 ti
.1 § 3
1- a\ Şd
u>, r. m g- «o. o
o.
»o S.
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 319

•V a- w
" -ti . j .

••i •:.). v' " - l 3

•i

• .\
'I
'•j
•I A.
• ^
'I
i ''-o 3 U
-i
••j
"1 _3

"3
•Ji

-? :L V -1
;ıi, -j :> -\ 7.1
.'••i
'•'/'•i
-1

o o rj s o ,0 >s
O - ^ (0 (V o
01 ^
n 5 5 le
n. 'i| 5
--
^ rı -< ra
i: n
^* f: *^ ^"
f.. o
r- ^ ?: D. O
rj t.:

o .1.

t.
••t r:
ı> 01 >> o U V
X u T »s a «i

X r: 111
ö n
.1: " M
" a f S >•
I. , • - fc ? 9
(O 3; n U3
S «O fi
-ö-

n.
•• ; . q l i O ,0
İ.1 i- i •e-
1- .< ıj
••••• o r-' ^ ^ •Ol
•6-
;•: cJ b " -j 5 ü
o ct
^
u
H
ai <:
H
u
«3
J-
a. o e- 5S
320 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

S - , -v \i J •} ^'
V, A
•'.)
-\ )• . . . . -tt ^, -t V o '1 _S
•j •* "A • 'O . F "> •
:A -1 " '•• ... -t . ' .1
-! D
• \ •)
i!
••I,

1s \ 1. ..n -^^
".•'i ^ ^
V.

J,5 ^
** • "i, -V '? \ ^5 •
1
- > \/:, • -i - . Jy

.0 i J
a
^
-o .-1)
• 4 ^ r
J •o 'J
^ A.

o o « c! " s fi
« ^ m ; f i? o O o
"a
; ° O 'S
n (• . r t H

; V S -g- OJ (U

S o 9 o f-
f^. ''^ o •' r t --
- o 9 S°
o ; « n (O
£ F= -r CL. (U
o D. T 9 ?
5o; Htf1 ?; e- Q.vg

S. 1^
.4a
t: ili T. T.
.0 ın
" a. s § .i
o. s
S- s I- rt
»o U lu U I
" r" rj t.l O 5 ir.
>•
t:u 1fX
>'- tP :ı: ja (M CM
»-
aj> oj
ti «Ol ş.. o
.1-1 fO
O
' u^ X X u(a ,. o..
o. s
i: n .
B U L G A R İ S T A N MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 321

•K
•K -i
•Ji
1 !>-^\ 3' r O
•r—.
5- I " I •" I
-!•.
•A. I
A-
•5
I " i 3^ Î; "S S :i ^ J.
•il ••3

fi 4 ^ -1 .«

*3 -
J

'kTv
A.
4
•1
Îİ
J 3
\
i l
... - .1 ^ # •
•3
J'.-^ '"i

• t,-
•i i
' M .
A. .a "1 •1. "D •"1
1
O'

r s
' (O ra •4 5 3 -6-
B: § 2
lO (U o- t:
- :;:.ıj -i: 1 ra
.u « o ,a .-^ û. o
- «ı r f'"'
o CJ 2
o, D. =
01 ro
CL - o
(U K
O. D.
-©•

a o î -ta
4» X m
o. s:
S-İÜ

O 1^ r rj S. •6-
Ul PJ s 01
,11 11

r. ra S If y R.
o O)-0-
^ : c.
* e 3 5
u ı'> I- D: 10 A" !- . fi m 3 a.
O 1-
10 -J: fi •in V -(0 S.
t- il 4
İ " 3 ... - S
r> aj u V
322 Doç.Dr.Hüseyin MEMlŞOĞLU

3 t- 5. ••i. h ; .
-o
1" —. -5 >
•73 - ] , \
i ••^ t-
i4
o -V ' a ' i l
- .1^ J

^ * -i >
I ı3- i;)

Tl 7^
X j-' -I
m -

1 "3

3 ^ '-i
•1
lî i:
'A
2.' A-
n
r ^ ^ • ' 5
\>

I «J
z m O) r >-
,0 VD ?o
«3 X
>. I -
O -t»
2 i S "
10 a
s t o
S 10
o •S A
ca o H
e -6- r- C D.
« n İZ
c u I«
0Q 3 ±«3 >S §
^ 8 OX
-e- o. ja

5. S S
10 n o
a.
S. İL
5 3 <o V (0 oIm.«9- 01
Kî a l l u
X s- c3 ıs
o 03 o o ? O

5*8
o s'
i l
9 ^ 2 I
s H
vo ."^ -1^ î o s LÛ i :
w I '^
•4» o rt £ -fi
n X a.
? «a
s-
<7>
>< fi ^ m S. .'O. o
X. n "c
BULGARİSTAN M O S L O M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 323

•J?L •

_ i» ^ _ 4^ 1 i4
•i.
3.^
i-

\ %^ ' -T •%
t- -i 4
î ' î f
M '^ A. A. •3. 3-
_ v ^ K j il i,.
î 4^ J - :^ 1
i- t.'-i'
•s ^ V

a n.
8 «i i s ş
L «J X 2
u£ Ş c
& ş 5 g
§.•1 fi -e-
5. 5 .n
OL. S

3 r
ıs
d. o: D. ^
n. c 40
10 K

>• o
n 2
i: b:
g I H SI
s¥ £e s « -Ö-
-6 S..
2 .
£.4
I I o (Ol

s "2
o.
" S s
o = n. X S3 I
u a >, P I s » S X. t-,*. -.:-'
c X £ İliklin .vQ-a H.;x Jt^>
324 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

. t ? . «I

o S5 '-3
^ V / 3 _ - _\
ıs
^ 1 O M \<5. J:^

\M 's \ ^>
Vl,
^ M.
•!. - r
•^
'i. y
.-'
^
.) 3 0 •A
i-
• -3
.1 ^-
••. Ti
"S. ^' "^3 J
_- "I
^0 -V ;• ;r
-=>• - i ^ "O
-n •o
•"1

ı\<
-1
's: •t, Vj T
V?
A 3- o
3 4 : =^ : 4
'O -
1
"a
-A
'•3 -A
M, •4'
A.
_4- v'^ ~> ^o^ -^.
"1
. —^ . -"i

" s ö C 11
g -İS
tx r. S I
D. <J

2" 2 5 2K 1-
-6-
D. ğ « a- «3 r ^- n

İ2 v5 d 4CI
o -e-
5 K
D. O

5 X _o û. «J -O-
D. o o. <u «J o. n
5 D. c( D. u 10

Û.<;l. i
g -8-vg S6 2 «i-(«ıS 5 s
o 10 2 5« £
I
5|
S. Ş5
5 S. ? v5 8 S
O Ş o
uı . o. t S ıfi
(0 Çl
i t <0 I- c. X
X — m s ct
r- 1- 1* jS o o o t)
X «o
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 325

- o X <
t> . . . . v-, i: ^ o

^" I
I \
-3
'â
^ j: ^ .2 3:? i)
^1
.1 .? V
_ '1
o'
3i3'1 j -
-i
-3

îi il
)' -5

4 - --^ -i
> .1
V .-3

•1 _ "i-
J
.i- J 4
u:,.ı

K -6-
h .t;
o. s
01 to
u •1=1
s ıs
•e- ^ 2
a V Q. CO

M (X ,0 C
- a •e- T »D

5 a.
m ın
2 iî
* a. cn CL 4)
C u
âJ X «^
o 5
1 n
x O
C -T o. s O. u
-T " o; s .- C
«1 JS . •* •
O o. I
, m
o ıs
K o
E-l ^ ^
. r - .o X -e- s.o»
İn t 3 « ^
•11 (O
P m
V. c 8-a
9 4 » 4Û : O
a fi •! * X « o O'
(0 (Q
326 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

_5
S» •V
•V ^ ,5 -ü V- -"^ 3 *'
.1 I I
-< X
")
•s. 3/^
'i
-1 '••'i
")
-A

•O
-.
• '1
\ 'O
\ : it '3 •
'3

"•1
^1 Â
vi
1. ... ^'>.3 J V
4: \ .
Tl
\

i'
•A:
23 •V
o •o
J
••)
*t. 7^ • • -- . .13 '1
•t
-i •1 •o" •y

•o
X Xs
o. 5 c -
,0 ct
o fi
n n a. ü
.0 c
t I
to V

OL U

2 î!
2 2

5-t" O M a. a
If
fa -
K «1 <n (n re •e-

5
1..
5 l
- 8
o.
3V §.5 z. t)
- s t ^1
W2 Sf>İ
(U (D
O fO CV. O.
.1 Cl. S

40 •4»;
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 327

> o
3J 1
•1 .2 > J ^
I ? ^3
a
1
1
'-3, 4 ^
•1

3
Z -4 -
-ı ^
l ^

\>
•3 Ti <ı\- ^1 •". .i-
i-i:
•5 ^
•.Î5:-
a, J \C j
O J I V)
i l
_*1
•ı

. '1
=1

*0
1
- . "'2 .1 • «I
•1

i4 I
-i
O
^1
• "o'
2 i i-
=1 ^ 1 -i

c -©•

-c
a. H

o »o

-e- a
n m

İS ıS
a
5
d
B i
g M
a o. O 10 ct VO u: ti İE

s î (U o
a o
.- n
«3 ftJ ^- S -6-
«5 u ta ..X.

o H
328 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

o _ i.

n
•=rı • _
^. ^ s
Ti -"^ -1.

1; - • i "i
4 1 - - i • n
,4 -S,
4 T; -V i 4
'1
-D
7=>
-. . s O .5
1 •i . J - r J3,
—
3.
1
t •<>
•^
A. ^ :
A.
«
i' * .I ^ '
!• I .•! i . ' I • ••\ I 1 V. '.1 —•_;.-<• \» -

i i-
< 4 i-
•î
^ i •1,

fi a fl s fl K
>• D. a: " X s: z !- I
a. D. o. V
5
K r- 4)40 «
U (UlO - . -
3 " T o
4) H n (U s
r> C o C c; ü u 5 40
m t:
U OJ fi ir • a: 2 n
lO 1*1 p 5 c p.5 c
^ fi a Xa s
namj5oO«>Oû.o
O f ^ İ İ '
di ro C40 5Ç
ro 4â c o I ,0 5?9 a X" ^ I o.
-6- î " s S„ .» ? S.
>. I s i ; ro ro 3" o o
K ro
u r. o 40
40 b
g-5
13 g
İS
!S2
s 5! 15^
^1 T. 40 â l T >0>
«I U
t Qo «
u ^ rt ro
roC İ S
ro vo •m
O. -c rt S'^
o.
Ğ ö = , i o S.
C40 „ - - û. 0. n
40 ro O. ro ¥8 o H « o, n 2 s p: s
5
o o D £ c s s '44 » - O u c x E s > . c
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 329

:^ ^, , A .5
>r v" ^ - ^ r"
j 1. '
1 . ^
-i- i . ^5 A. • ^- K , •

'-î> _
j ^
3 '3_r'
v; •o"
\
) '-I
j.
••) "3 ^: ^ j ^
.1 ' ^ .T 1 •
•1 • TJ , ^ * 1
••-'•I •A

5, •^-^^ ; - \
A.
•y.? D .r -i;

4 a
• - 1 ... fff n«
^ J- '1' ^ 3 . 1 i , -?
•i 1
3 i - j .
"O
1 ^ o j - .)

0 K <a O r .a i- J =
1 s i; •e- s
c H ¥ o
S-6-g.r o I
i 543
5 ^ o
o; (O
rr ı t* c
ra (Q. 5- s Q. « ıs
(O
Ü: M ^
o. £ a. s
(n :!z o 4) T

« o: •€>•
OJ ra
X I- OJflj2
o 3: 9 tC
^ CLVO -e-
S t-
OJ R3 S o r (0
n g „ O
ö u
i O tT U
5 I-'n ra >, a.
5S IS Xn o
2^ 22 =
s:
o. u
I 3: .•+0
5 ^ « ' S i^ t i ~ ' «
o s r «
,9
11 - a£
. 4; ^ i- o
o i. o 5S \û
1 J ^ KJ 2 10 n
r «i
rt = ra 5 c5o-&- 5 S c >x
3 o.
^rf0 S O- ıû
»Xn n 2 >«
Q I
J0^ «j
(O u n re 0} D
O X 7
330 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

1 ^'
1^^ i i- ,y \ 77 je -1
• >
"i 'i --^
^; i - ^ I ^
•1
1^ y j J >.7;
A. — •A
•» "I
•i ^ s A. l,
1
•3 ^• t :~ t- J
T. •> "-1
1
s -\ \ ^'
"^J T: A. 1
•')

'J #
•J
4- ^ J- -1

-1 İS K. S

•i %
J,
• o
•) _ "1
•-{
\û. !^
U

I 'S
O O O fi
ı- rt
O n

j ıta
s u ^ o
ç î
<u s: o O. o
5 «3
•6- ^ a. - u
m 40 P- 5 40 -i.
0) 10
i "
ro -
O ,=
fi o K 10
o. r[
cl 10 [0 ro r.l -
= O
3- Jfi
10 <0
s -ta
R ro X
HX* 3i
s 3
= a: 10

11 r- r v-.
u 4U
i f
10 «71 X
•O)
V
a o i X
5 o. X 10 n o: )r
BULGARİSTAN MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 331

< 1.
1.-1 > • < • , ti»' < ^
•ı
?}, ^ 1 i Vİ
s "i Z ?=» J
1
I \n
'^ -1
3 =
••-if ^1
-S
n
A. •J
-1 -
i - : 'i •"D

4- ?^ J:
5
.i •> j : •
-'s
HI A

\
• t •1 3
••3'

o e
o o K
fi •-
û. ^ ¥
II
a.
c
2 -e iS 3 i
g.3
S S. ş
S
l e°i I
o o.
10
n s
rt
,0
- [- r; -ö- n u ' i X . -P
2 o î i ş Ş ^ r-? o o. s o ? •o _ S o o t-
3 O. O H c: ^
:u a To Sİ ' D. X I £ •©• I n 10
u ı: X
-a -ta S o 2 n X <u o
n (D
.0
ı: s
O! D. c: o
11 - c C lO X
O ro~ X
a i- II i
O .
(O (O

S 2 s 5
(T3
ct I (0
X !•
lu c;
T- -- lu a î. s
ı" .
I £ ^
S S S.
p r o :-. ^, o 13 9
!:! " r.
S: 2
(0 t; ^
J' 2 = a: o fû a s: c <-» T.
SS apg - - s
ri.
|f I g ^ S
p r; - m
.a
ti
•(a
CU ' d. n İl 2 S
s
rt J o o s «J C
0 ct «
- « o rtl S " S. CQ X
§ 5 « -3 £ s s
. X
usa.
lu o n »o >o .10 rT
4«
™ X
O
_ "5 »<
- to n s o. t
I- O
ı-
n ta a V
H --^ •
S ^a X
oj r; n. o o rj
c oc D. L: c
^- S i Ǥ I g
- m '1) tu
X in
n o
(A
X fi
cup M o v 1 i §
i t5: -p
H yo
ca
fi fu "
5s
r»
.; o o .-1 O ^
1-
sı S o r. o
§
n O " <J S i .11 „ (O
g- ^ n X OL. a Su «J
S" ı-\ IJ
lis H 00
û. m îi X
I
^ O § AJ
^ s •(U- 4
" i
£*
O . I
S
5İ
O I i: S I O «j c:
« o - ü • - ^ s n a
o o <u E ; j
4" "
4) o ta O s m a O. OC- T fi
>î I ü
to o u a c; X X « S c- S X c a o «o s
o. s
332 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

-=t .*>
1 -V \ "O J-
' f i '
o ^ I I I
—

i • \-
, • '1
i
\ J' i -1 -rt
•4
W ^ vo • •—

?^ < . -i
1 - 1 •
« •1

d' -1.
1
'-i'
-i;
•A 1- o — ı—
..'ı ••') •J. • '1 4
1 -
\2 •T ^
*> i.
:3 •A
•) 'l
-1

3- ^*
1 •1

D. n: = ra ro O- b
I û. O. •5i ğ >» k
u I "
S S§

5 vû

9
iS 5 n
D. 10

-6-
3 O fl CQ
Si ra 4 •0n w a t
o.
D- 5
•e- 4a u Ol U
. 3
jo «o
o a
D. m o. t-
u o O. to

^1 -J.

3.İ
2 'i i •d V
5 a

u O b
I »> 5 3-<« (M (O
S a
•X. r-. Ol. 3 S5 S.
5, S
O 41 -Cl ^ Bj 2
fO S D. a. q CQ
R IO- ^
s.
B U L G A R İ S T A N MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 333

•-1

1 o-
If -O-
I I •3
T, .1 -;•

.1
•)

"i'

i: •3
• >^ i ) ) -5^
-I \>v
-
'I
")'
j I
"1 3 V
^0
•'i V-, .:, .-.i
••'o -J
3 i- '4i
•J
'1.. •••^ •A 4' V- U
-1 1. '.1

*\
r .5
-"S
^;

S4
^ 9- C 5 a. t- i.
-6- a 3 S
b U p; o

? f -6-
£ i i
3 ^ ¥> T. fi
s: % e s

•: - >
X 15 fi a
h- ta a fi n: T
rr:
ir (u 10 n o. _. (U 5 -tf 1- 2
<" fi
S
3: t H (II 5 e O ıs
a: . S
o ^ s; s Hû
-. T. o -ta
™ ıs o. t 5s5 g. E •e
40- £1 9 s
1 •? >0 s:
% 2
S !? £ o ö .2
6 O
P 5
y H^ lO O
« = î n -S
O Ş 9 o. —
i: O O -6-
İD a "
t- t- O fi "2 S = 10 T. OJ . s
334 Doç.Dr.Hüseyin MEMlŞOĞLU

1
--T A.
K. Q -1 > <
-i 1 I I
—1, ,1 :3
3, .
1
I
••3 ^ . .^i
'O "O
'1
•I •M

••o J-
J J- -o"
o
O
*3
J \ 1 -

4 * r»i o
"a J — «
1 ••3 .M ;
_
'"i
J
•O
1^ .
•1

-1 ^
•-:) 1 4 Tlx

o ; a -e-
— T

r, ,a o. ?
-O-
Q.
2 3

: o

-S-

r.. b
-t ı- s

5 41
•e-
I I- -o- s
•(1 L;
ii 5.a lî s 5
(XıS -e- s g.5 8 •e-
t: •6- 40 s
o; ü 5
D. C
... n: 4? -D- 2 ^ Ş İ İ -&• I
•10
-O 5
- o —
5 s: n I

O -
Cı. 3^
g55 U M.
S fi
«71 ? CO

41 .lU Kg § ; -e- ' c >4

O.
13 m
c .;. • o . Is
B U L G A R İ S T A N MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 335

.4
Ti
1
•'1 J' 1- -«J
I I I
J
? J 1 7^ 3
••>K.

'O
•i •»1 _
: •' ^ Vl -I-

.i s* •1 0
' -"I 1 a'
"1 1 ^4 . '.1
-•\ — ->
••'•D
A. -O'
^0 I
V
7Î 3
"i •3.: •A-
S .j ^
•''3
-i 1-
A • — 'il T-,

-o'
• ^

1- a o A1 o n ot
m ca «5^
s s ^ C ^
u sn
e- !2 oc <u -o-

nts
m 5 ı- HI İD
S ir' K or
>-1: s — J5 t;
s Û.Û.
" inlu
!? "
i : "-^ §
H ,u i 5 g
* O -

5 I 0Q I" X Di Ila01
Jû £ Pl
•G-
ra s I -r> O g o lO 3 a:
£ p:
O. r; -1 a o

" \j lU a
S ^ ^ n u
ın r-
-6- 10 a: r <J Qs h 5«
« '.î S 2 Sın !n S -e S d r g-tf ^
t.
o. c)
- w7 • la
3 s
ıq g " t= 4J a " r: İÜ 01 ITi
s « fi
3: S _ S
* 5SM ^ a; M a. -e-
n oKm c - =0
4J U
Tl-";: ct r,(Uu
lU ? " ^-
U3 o
O la S ra ,11
.- fl- 'iİD
A
w ^ ,~ Ov
— fM fil
lis
5 o " lU
I o C 1. X «
336 Doç.Dr.Hüseyin MEMlŞOĞLU

•1
\ 3 "1
•A
1 o -1
"1
• *> _5

Ş T? J .3
!; 5^ ' I
3
••••b ^ ^ "D J •
•1 A.
" j. 4
.1 - l ' \
•M
•) ^ _ •? 1- - 5 A, •.-4) 'i'
=» .--^
^ -H
1 _
-A
•S •' ;-i .-I "1 A' e
V -'i'1 -7
' ••\ -s, \
-1 -> -> _a
^ ••)• 'i ••) i3
•A
'-3 J -S
"1
S*
i- A
J
. O
? i
2 -J

^5 - a £ o - ^ ^ S p g-is § 5 : S s ört
4^ S su ^t: l'1 o 2 ^. 5 5 ^ g - i I s S| - - s İ ^ , . ja Q.2 •ö- 5
s £ K s§ ; - ^ ^ s s 5 s i I I =§i i : o ^ I §»g s

- ^ ^ s> o s £ s i s s 2 = f 5 , g 1 1 ç i o 1 i ^ r
•6- a o
- ^ " - "^ ' S" o^b Ç ? = ş * | ^ § ^ S Ş >> i o o
5?. o 2 c S § - n S ,0 ıs . I =
S i s . : s i i ^ î i s - s î î j

- | i l 5 , i i « l | i l l i

E u
n c T
^^S"","
cirtuL.
t-S'^o.PC
l.ctr;uû.>>
f . c î c s ^
u U n i E
a o fl " a o
rncSSKc a u
dO ?ZX<oı
fi? XŞ
B U L G A R İ S T A N MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 337

A.

i-
3 S I 1 _1 •3
'5 i
V. i l — -V '.a .5
V M'
' •')
1 -1 - *; — •
1
T,I ••) ...
3;
• ' S

•3

V •-(
1
1?
î
.'t. i' 1 1 -i
'•'i
3; - i ^

-
-Jl

(U 01 •o- I
^: 3 i: 5
- «'t
M 2 £
?3 5 -e-
O.
ü O
«3 »-
-6- üf 2 4»
2 s
2 CM ı: o. D. o
tX o n D. =
OT S. 2
•€•• X X
+1 a fi 3 Sİ
«1 ^ a.
>x 5 5
«s: S
3
3 u X
•O-
fi s >2
M 5
a:
I
a.
K o X
a. r s -t? e- c
•fi
X
M I- S. j î
V 03 a z i e
ö
.. 5- ı: D. 1- 40 î ^ 5 S g. •e-
P S. O-
01; i i ? o s tf «»

. c Di
338 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

1 3
I •I
-4 4j
••>

n "•I I
'1 ^ i ' I .^'^ I
A. •/,
•\ ^
_? A,
.İÜ _ •"J

.1 S ^ : •. J 'v

•••1. i l ) - * . - •) •.•^K ^
-•• Ti 'f 'i ^•
~J - ( t . -1 '.t •;)-
'.1*1
,1 J- A.
—. V -\ _ ->
^'

•'J
'1 \ -'^ --
•J
';)

NA.'
_^• 1 — < j _
o -i 1, 1 •'J
A. i V. •
-1 3

' ^ "1
V 1^
j
1 \ o

ı i i ^ i s i s i s İ s l ı ı & ? : ^ i s t i î 55 ^ip-

? ; " : s i s° ; t ı : - i -ol s i î

° 2ş

Si o o 3 I o o-e-c; , £c;sS: Zcû. vo- o n • S S. ı ct.u ı E c ü S

BULGARİSTAN MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 339

3
"t "i < • '3
ı,J -•
"S-
5 ^ _ '•3
'S •t y i J
2. •A
-1
.A 'i
İS
•3 ' *> • -(
•'J ^^.•^
•i

\ s v'î _ _• j o 4-
A-
i•I
^0 _-
v ••> A.

A. S-
•'J

\
• V 'DM
3.
ki * •
"i o ... 1 .

o •'1 -A.
• i
A. •> .(! ^ -t >^
•'J
•3
"O

•5 lI '•i • ->
•»I
1^ -1- -t' •1 1 .1 •3

4
oj s: 40 S 83İO
2 -6-1 : o
2
? »o
S-e-
2
S.2 u 5 S. o
D; CJ (O •e- S
S t; û .

40 •e-
S o s ra O

5 n
K -G- r 40
co 10 ca f
0) r( K ro 3 •-ox
Û. T.
;ı s: n. y
- s 4? I g o. I
s s s
5 If 3 =
lU m (O « i S S 5n n
L; r- =
fi Q o. I
I I I §1 5
a:. d ti n
... ıc n 1n0 «c
10 Ha — ^ T.
aj 0Q i; i-» 40.
40 1
ı-0 rt VI •O O H

D. a;
340 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

w •V
y a-
h J '
"o
•*|
< 5 -

•) ^ -I
•^ J -'i -1 .- I

• -t •<
•O'
I
4
• )
,.. -.'i
'•'3 •'\ -i -! ' O T)
-'1 • -j —..
-1 •-» A. • _

A.
• V. ••'!. ^•
_}
-3 -"3 •'•)
y V.
•'i I —_ '1 *
i- " J -i \: .4
'I
Zi ;•)
' -O
A. '1 ' l.
'")

A.
^•3
1 1
V I •'J -î -1

A f . i o.
= t: 41 <u 5 -e- (U o o
b 9 9
IX 5
t
r o D. S
— '-'Sİ;
.2 <
o H
- I -ta H
41 m t -6- « O
= -8-
s -
«1 - •0- 4a Js
V 1-
S P P K -e-
-e- 40 43
D. 5 10 R
41 o. 3 fi U
I L_ «1
a: 10 X o
- rj ra z
ıj. V s O « 1.':
•6- -5
£ İS a. K- I n ,a a
4a ı: -o
o. 41 m o = 5i'O
-e- I I 5. S
o. o u P
5 4^
o. a ,a a
ÎQ - r: r >û o 41 lU >- 10 (M 5
— S â 4a "O. R -cr
m _ - a. ^
1^ U tin ı,j
9- o
n .a 11 e. b U
BULGARİSTAN MÜSLÜMANLARININ DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 341

•-a
' '^
•oJ
*.: " >' 1- «»
^ • İ l l i

'^ :i .^ ^ •O >
"J ••!.
M, ••> I -k I ,i 1 I •\ - \2 \2 -1-1 ' *• -i:

J
• ? - ^-
'5 .'^ d ' .3-

•-J -'J
A. -<1 V i)

o ::• 'i
> ^ -1
•i' •^ 'D
I
"."I

•y I -o -I -I
M
•
-i
*>
-3'
"1 •4-4 •V

^ 40
m ti
S 40 r o.
I o -ft-
ra -ta
I- H a t)
K :^ 03

a. O
ti IJ
ıss- 5 - m 10
X
o >r t- OJo
o -r- T O 5 O
o 5 uQ >>.«> 2 3
ın 5 o
•a f: 5. 5
ü to — X
C, û ta - L»
r fi
5 C m
- n -e-
(U t -ta c 1; s a
IK
0 5 2 o " Xo
r. to
m ,3:
(Tl
O
'- t^(U
ö 1» O i:
&!5 . '2
.5 S
s
,0 ı-î
I- .. D. 10
a rO a: s a. X
o .
t: 11 s B
o
n
o
t -
tt ^ ^
j s « la 2
5 ü
o i i n M- U1 tO
o ™
X 4J
a . 5 ._ . .
'01 X ıO> r- (M
to 5 o S s
•i"
cı XH û. X
X X u c »-
342 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

V •—

T ^ : r -v ^ j •) ^ •• j :i
• '-i * '

? . . / N, ^
I d . i

••')
3 S T'.
Vı ,J V •> << •'1 'I
_•. -
— . «> 't — a'
'ı

-i

•-Ki -5
..ı s 2 ^
-i.

•ye, ^ -.; :J
-4

"^ ti J -

-i

-e-
o 40 m vo >- g

Q.L_
-e- ü ° r= ra
- n

•e-
a -e-
19 )S
m -0-

S 5.
•6-,

4^ "

CXv vo
ı: 1-
vû —
00 î - u
•e-
11 -.. O lU «
CM o. ıc
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 343

•t) - s . - o-

' 1 .
5'
•O 's â 5 > i 1 .T
.? o, r ••^ • V J ;
r • •<
3'
-il
1 l
7:1 V _
' -'J
-o d
j'

_y 1. ^
j
-i •A •
"3
5 *J ı 1 • *
•3
.V a. ">
^ ^; ? ^: '3-

* ...
-'ı 1
»1 Mr
1 •'3
.1 1.
ı
•f i •\ i., s
M,
i % • A»
-•I
•s -4 =v ^

_* o: s ^ ^. ta ı ^ • D 10 10 s
o 2 e -6-1 S I Qj la u X ro
—
•-. n
Cu
S
il ^ uo
o
s D. ora
£ rt s .,a I " I
c . u X 5 a. o.
c
i< S g :i H
rt KO
K S XJ *0- ¥2 I î Ş10
1
-^^
ı-

ir o u q 3 c S s 10 s CL F • s 2 2
o î; Ora = £X q
.n 2 s
om o 3 ro « 2 a.
a !" tj 4)
; 40 u - lU,
S 9
"1= 3 O
• I -
i*:
2 = £ ^
ı ,0 ı i1 lU ji .f ss ro
m
Q OJ s u n
.v; " S E
i l i 2 o o " s g-g- -gş
S1^ ^
•J fi " ^ 5 s ps
(O
£ ı Î: i
p. O c r u = ıs 5 «g »Ol o 3 2 ^.2 £
"
O
:i; .0
t: o o
Î: S O S y
c; c; 2 £ U . K İt t€
g 5 ^ 'i =
t:: fc- - t- 1-. «
E ro o s S 2 ! „ Ş " I Ş ^. i 40
o t rî • s £=
r.
1f ilr r-m
g "5q OI X eo-g e i °,S : r ıJ * o s
ro * ly * rfl 41
o tt ı ; -o (O i: a: " s ,
s rr: ^ P U'
ct !,!.(»
- TT U i 1^ i M i l O I;; ^

r: fu > . ^ S t- : r l i g e i l
c ro
'°a m '^•'JL£fi
a fi t-
O
.•s m lû s'" = "> 5 ^ E'"
S.O. ss n o â ı^ 5 a s rt f '-, -6"?ro
S- s go
g-i»eS
O
o o c^u û. ıg «a o
' O o. c On
-.1^ «j ı€ E 10
u X u o X C sa
344 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

\
V> -i'
-5
•A •V
"r H - -s -
o —

1
^ o
_5 >Ü 1
â. _ _J
•'j
i'
i
s I .4 â' I
-o \ I
•S
La — ' ^ . ^ "'.3 _ "

i: ^1
•1. ^•^^
-I _
3 o
•I.
y 's
• Ha •'J
S
•.a .-^ -.^
1
1 — ^
i?.
•1 — »M VI -
A.
•- • A vö

i- d- •2
J.- -^^ 1 4
•r
-I. >
 - ''l
'^ 2' A.

i. •" . Ti
v-'J
-i:
U o ^

01 at D. ı:
«J T.

ta u
a. o
fi c ,0

5. X

X
=: a: - 3 10IQ
10
o. o
ti. o^ <
- lö
"
>-3 ra
r -P 3 3
C1.D.
fo 0}

i d3
ta o
D. -
A3 0)
İ P
- ^n

I İD
rr
s:
o - CJ
UT) o D- î (0) 01 01 C\
o ^ 3 o a. lo >, fi
o. t; , , S . a. H
ci CQ
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 345

fi
J 13 _0 o > — d
i 'J-.
s- r-
• •ı •'o . - ' J <
a'
--İ •6
•r 1 ^ )• I

^0
"3 3 1 V,
•) V

1V
-i
S ' ' . "J" -"t, !-l
i3
•V •O

•') ^• 3 ^

I' l:
J
•1 —
1
-T, S

v4 Z
. l ' -.1

4 ' -
r •' ..i •V
M. o T
'a- ••3
f

5 ^
o -V 1- 1-
2 5
o . . I
3 e- s
31;
ra CD 2
5. «i ^ 5 -e- 5 5 d - - ''î a
D 3: " s ,^ . Ol h 2
o " lu o o „ o 5 - - O
o CJ 5 ır ıfT ^ '-' "
Û.^"" C O O .0
5-1» •3
n ac
Li îi t li "8 =
i- o - X o il U 40>O o
JJ o) rt ta w O ö r
r CJ oj 1- >. O
dJ CJ
3
S S İ S
mu x > -
rr, U o o a o
1» J1 K O

^ S £
il '-^ rl O n m X

I t İV a
o İl o 1) S O
o r]
"t? «a: ac
= ; •. fi T 'O o -e-
S 2
m o
î •» S 5
><
o. a. u c
o

^ H .-.^ S: y. s I; u X X " lu u n x X l_ d cı • T u 1.1 'û. R O co jc S « u u ö

346 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

"-1 A.
.2
«I
:i
J'^
-J
'"s
.'I
••-1
1
11 < o

•1 _'J '-ı
'.-.A
•1
•V '-5 ••-i
*. l
"1
't -5, -"i 7\' 'i -V •A
a
-S ^ -.A •A
"i '1 •5
•••>
t
4 —1

s •A
'•'i
*3
•)

^1 •1 'J « i •| ''i - i '

7^

1;

•'.) -1
4' ''i
•J
-'O

53 ıC ü O
ol o
T3-
>. û .
10 (n
a.:
a. 3
o. ^
rt - -G- r. m

D. ra el o f>s:
X o İÇ ta

M (11
5 ra
Ş 3
ö M (0

r: „
3 5i
21 -

7 "X. ü
rj ıD
O
••- o
r-, n.
3 M : •©•
- X
et •«> 2 «7) 5t; s:
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 347

•1
r A l . "o
'i- -i

V. ./i' \
A.
• ) •i
.!•
S.- •j I J-
1
•U) _r..
V •I •-'I :^ ^. -3 X
1: ^ V. o J
•A •J -
'«1
->•.
'I
••^
i-
1
^ \ • J.' "J 3 -i'
-i •4-, J
-O 5
'1 < 1 3
- •••
< S- i
•i
•-1
.i. •'j'
"3
Ti 'o _ >-
- • 'j -i- •I l -3
J I — <•-' -1
•A ••J --3
.1 -\ ı;- _ 4 1
-i
--s ^ 1 ; -t .5
X 3

2 öf £ o ü y 10 r
î s n ıj £ ^ a: i S 2" t i
2
ş£ s: K - o Q § ° I
10Co
f ^ D. ,0 •jr: O o I- —
El­
c
Cf Q5 ^ ^" s ^
10 u 1,2: (u jC
-Û lus
SJ? j
r lO
O fNİ O
1- o HO ^ I** O f\. o m -p li
2 o
sr 10I ^3XCJ
I- iî *^
lu '-'-(il i: r- w 01
^ 'A T 1-T o " H lO ^«o
8 5 (O X ö ra «I o 10 s 5 î E
1? t .j» s rü X m
ğ s ™
"i S 2 i
2 s s
T
a
orolUr. gS lû s ^ t- M
ta 4Î K Îİ!
tt
o a I =i:=-(5
a.; % <o K M OJ s
(O T; ra (O
t~ X ı~ 'u 1^
lo
0 -p ^ !J a2 S m 1:
s =s c om ^ I o.
t:
-Lr
1I s (- «3 I- î 1-
n o 1-1 ~ fi - ID n . D; Û
'i =: = -b ? ^ « O 2 ^. ra = - i 5 J Ş- 0 s »o
VO J
0 « ,0 ^o „ X ^ w; m 1- •
a 510 - ° 5H
U 1-
§ 5 ^ ,- =^
10 E in J H" "?1 o. X 10 s ^^ os gIf
°' -Ö- H C.== 10 ^ S C c 10
tn 1-
,0 ^^ 1^I s; I- w .11 r c n i
f s- g lU
,1 " -J "«D U
m
-r
o J"
" S O
o: lo 2 = s; ? ü o û
°" ti
* s 5 « £"
1 I ° o C-0- m lu -fi D 3 •s• •s
"•s
o • > >F -^ S «
5o ss" Tl" 4J i - « 3 " M E

«s i ö
f, •* K"; 5 if S X m
oj lU
u ct
O r ^u o't r;>- w I* o
Sera
"5 s Q.f- 1- p " u
- ' ^-
Si
• m K H S ^ "
1- K c 2 " T s: s F s =' s- 5
i.
a 3 R s P S.g.o o a: 10 o X •
01 O D. i_ g
o =^ o ?i n c: Qj İt)
d a s.
Î:
I s m g G ^- Q. 10 " ,0 ; r u n
'8
m
3 s a. s iî C
- CTl -O- lO S Ö ill
10 ;Jor „s - rt 2 T 1,-
? ° I = 2 ıf ^
lO O. S ° r-
t£ft o la
u -5:jr 0 0 0 = y E " S - . 1° .ît S" ı^°-
s: „-
o 01 01w- ı:: o n. 1- t;
o 2voo S ^ ı: -4^ £
c X« o.'" n ,0 O = o o s-o-
- 1 1 c1 i„ o
^ij uö ra 10 a> n] 1 0 S o
S q/l S1- I° 5-
c o; (O XX X X5 •i "
ct X m o. I t (U t- c :J u
A)

rî R o
<u
c C ı r I U U I ?. o
Sffl.1- U E S-c
1 ^ u
u ız u 1*1 W 1~
Q- o s ^ s o
m H X
5";
 348 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

"O
'J > u
J
> >
-( -1 -1
_5
•1.
)• .3
T •.1
-('
•Ji- •j
.1 A.
A.
11-
.4
• ^ A.
-••i
-'j
1. •'S
.- - v A.- "-'I - i
•^
.\ •
A. .1. •'J

'•') J
-( •3 '3 . s J,5
/•-(
'•; \,(,. '> •A

II
kJ I 2.
'ı '.a O
"1
I A. A.
> «t "1
l -
A.
•ı> •1.
. •4
-( <
O v' "O }•

o: Ji K «I X I (O
(O KJ •4a
O S â «ra> «>îi c; o. i I- * 5
1^ a (13

I a f O) c m
O 41 O. -e- X
a T
S g C O « ra 3 ^
O n <= a S O
4» £ 3 ^ X
a fl o
43
I i if oj j - ,a
£ S • yo I a t-O
a :S fi o. 4) A •©- . n •
-e- i) >i fi o fl X X
I a
X Zl =
i? ^ î 4Q U
O S «3
O
«3 a X -6- o
o O «3 O o =
m Q. 5Ş n oc
tn -
X »- -
u fi
L:
i-t (n H fa
o D.
m X c •
X
_ 'J X o ^ o " İT I w i5 = n O « 2
M O ^ ~ M r; s u 10 <o 1=: X ^ s L, S •» X -B- ^ ?
T rti ntu 0:1
1 n O M5.a 4JÎ VD
oj £ Şom
fi « X B s >o X
O X = X î î o H
" I 3 § ^ -? i 2: ^ ^
n
m 5Sî ^5 ,5C fi- rt O O 1" u ? D ^
1^ u 5 no
o - 1* 1- u ?! o ^ •i o. u X :^ 5.
(j (O tr. ^ s- 3- .r. =^ S S
3 b
1^' U İÜ " . o t- m s «3 CL
T
it .r Hû ı ı
u X O ;Î ^ S X >,
e I
I? 40 «X S « S U =
5

o CL
10 40
o X
s i s E
C OS g
>- :î O.
îl X
1-^ D. O
S & .a 4" İl:
ct C 3 « 9 ı; >s § x
s u
fi 40
X
; CO 1 >:
o ,«H X
= M j- -o- X îf
S S I tt « >. rt 4a O 9 İ| o
-3
o i i K ? 2 s
X X
•X
HJ H 5 t
n X lo D.
o •:
o.
« X
.! O
u : -f fi ^ ö " c o
s ^
.0

•<< X « o 2 2 Si !- 40* Cl
a 1;
01 lü
o. 10 lî 10
I
,0 o lU
10
« 3
I
İÎ5 i: o C CL s m u
o
I I u. i: a ct I ri 5 X n
«
X s •g
t; I R
r

ili
B U L G A R İ S T A N M O S L Ü M A N L A R I N I N DlNl TEŞKİLATLARINI DÜZENLEYEN NİZAMNAME 349

'1 >ı
71 3 V _
•'J
"A 1 -t T l -i J) 1! >
4 M-
'•'a 1
^a -.^i
"1 \ '1
I . 3 I
I -
1
-.0
o i J
ıs '•O
• -»I i -
V. •3"
•'•J
•j î 3 .4- j .V
_ * j> i-
\. Tl

11:
\
• i ' •-> .-Aİ
'O A-
il
> *1
A.
«t
? 1 - '2
V. J ^ « •i \
4^
•^ -fi _ ^ .^^ j
•%
J
—.
1
-i V

Vî .V
•y

00 5
I s

Lij § ;j § s-.-.^' i; î i i ' s s g s "-6-§-„ o s ? s . ° 5a s 5s § 1 1 --'g 2 ş

i:e : ; s-M K i'^4^^s: I s ? ^o i 5 . ! ^ s e I j g i g s 8 1 | |

o
Q.
o l

i ja t; <j t- ji « - L- <" '11 D m " " «) o >s c " s >- .r: i-s I m c- c s . İT s 5 5^
 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU
350

i V.
1
T) •)
T? 'i:'
.A <
A. _3
11-4 ^1

•i "v
•'I
O
•r i - -S
.3 '^
3 •, 3 J
1. -1.
4

H 1

' ^
•-1 ^
• -i -'V •ij ^ •'J 13 V
1 d
•'i % -4
»1
\
•^3 t u

,û -i .-"3 =
j; :.• rj o n
rf) - -
u. m
O
^:: ^ 5 5 d 11 ra ^ 3 .
3
S o
o. o .0 Z
X o v •-•
3 '.3
i. 5
I O
r o
? ü 1° rs: <uI
3 tLl r.; O
O =
j r X
CL t- O s
r [- .r.
n - o !•: 't 3 V V
a a D. o
o '-
i' "
o s
i" a X '5
tı - S .5. ?.
>» X
>.40 a.-G-l- «5 3
s
11
o.
« o.
5 î î fi S 5 t; o
11
i on
o o
" "
1^
r
5 3
ü s n
1-1. i ° o le " 1 - 1 0
O E •e- e- S 5 o •X
.1 K
^'l
CO ü
ıs X •*» ? oo 3S
O «3
X 10 I
- U
•r Cı
O S
4=-S
«1 o O. X X X
B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 351

<
r- >
<: a

^1. k.

^ h =^ ^ - ^
• % !
••4

M
•A
•i
- .)
A.
-i •'3 O ^ y, •'^

' ı ' » —

•> }
^3

:-tJ
•-J 'J
s. J

o
r;
>. fi t;
•M 2 ^ 5 9 «1
a- t)
•.i X
r - = §•

•o ı s -tfl s n _ § 2 a. <u
o ^ -x " I .a ||
T

O y iS
1- -o-
.S- S
«j o S
a, z [~ 'fr I mİl
5S
<J fi
4> i 1%
3 S ü 1 ^ 10 o
a. = S = .V 2 D. ..
o S i- 51
u
-P M o 2: r 'fi
1 1 " "
10
u fi X a a
3 u o I 2 • g ct
-.S i I "i ta o.
•f- 1 r lü »o « s S. Ş
11
. vrı
ı\ I... S.,
0 =5
O.
.0 3.
. S
- ;:; £
C
<D
00
S5X
nD . .'î
o X
î ?. 5 " 3 o-
u
V
2T. m O
z ^w
<3 4) s
s: E X û. X
L- Ö ^ »' O n a
5 O • s

(a
352 Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

ı —
72
") '11
.•4
V •i-
A. •A "1;

•"j K.
1 • ' 'i -(
•A -3 ••) •"1 ,
's • "3 -? V '3
••1
'i -^^
i3
1 . - J -
<r
-1 t > 3
•A
f i •'J -* .
"3 Nk.

• < ••')
•I,. 'Mv
r- 1
.1 ' >
•r i A.
-<
3 •-^ j *>•

-1 "1 '1. /i:

•i \ >
-"O f >
'1 J; •A
_J • - i
^ /^ '• -i .5" ^
5-3 3 <4 >
> •1 -v ^•

O
o 4- 2
o oÎT 1 i ^°
S u ,0
^ tn (O
•o a. E I- fi
L»
(M
8

I ^ o o •is
lU 0 I 3: -x. fi
1 10 S. O
-I a.
s - 2 O) O
o !;
y 2 •e-rsi 3
S İ S " o . 5 .
L U 03 O cT s
>- 3 M ..
•r o o .1 . .0 O m
X »- § 0
4J • g ^ r-^ ^ ^ n ev ÖO
X r3
, o o ı- :
K • -(^ t- .< Q. '
L U B n ?:»^
-'-' ^ 5 >^ =i S ; ? o
=0 n
O
T U s 21 • W W
•ta o s o O >> s I fi f £§ı < s;
O
* f; (n m
^- S
m
s Ş E «
c: =: •
*-> 3; , •İİ S u5g Q
I Si o 5
fi • "" r, S j £E5
(O
s 2u * s ?« s M ıs
s S cv.
«j 5 9 ,0 s _ = s S .T o S
İM W u İ S
s: O
5 " « cc o 5 X « O a .|.g.
o
ta
10 X <D «
0
g ^ S
c: ,0 "J2 r, j o ? !j g o ! ='
s H«
İ2
.5 s o 4»
s
r ft
mo ¥ ; ° «¥
T" T o,r, i' 5 J ?• S 2
T " i S O 2
5 O O 5 - I
10 jn - . r £ 0 , -~ " n i- " « i r

40 S
<V> KI ^
£ 3 S Si-
C KH s X E