UOT 82.0:001.92; 82.0:0061.

22

MUALLM MEHMET CEVDETN AZERBAYCANDAK LM VE EDEB FAALYETLER

Setter DURMAZ
Qafqaz niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Bak/ AZERBAYCAN sehdur@yahoo.com, sdurmaz1@qu.edu.az

Elnure RZAYEVA
Qafqaz niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Bak/ AZERBAYCAN elnurerzayeva@rambler.ru

ZET Azerbaycan-Trkiye arasndaki ok ynl mnasebetler uzun yllardr devam etmektedir. XX. yzyln balarndan itibaren daha kapsaml bir hl alm olan mnasebetlerin, zellikle ilm ve edeb ynden inkiaf ettii grlmektedir. Bu gelimede hem Azerbaycanl, hem de Trkiyeli aydnlarn ok byk rolleri ve abalar olmutur. Bir eitim projesi olarak, o dnemde Trkiyeden Azerbaycana gelen muallimler de, iki lke arasndaki alkalar asndan byk nem arz etmektedir. Bu muallimler arasnda, Muallim Mehmet Cevdet, Ahmet Kemal, evket Sreyya Aydemir, smail Hikmet Ertaylan vs. isimler saylabilir. Bu eitim gnllleri, Azerbaycana gelerek burada eitim faaliyetlerinde bulunmulardr. Trk kltrnn yetitirdii vefal, kadirinas bir ahsiyet olan Muallim Mehmet Cevdet de, Hac Zeynelabidin Tayevin davetiyle, 1907 tarihinde stanbuldan Bakye gelmi ve 1908 tarihine kadar buradaki muallimlik vazifesine devam etmitir. Azerbaycanda byk tesir brakm olan Mehmet Cevdetin, mill uurun uyanmasnda ve Azerbaycan Trkesi ile Trkiye Trkesinin birbirine yaknlamasnda nemli katklar olmutur. Bu makalede, XX. yzyln balarnda Trkiye-Azerbaycan arasndaki eitim kprsnde nemli bir ahsiyet olan Muallim Mehmet Cevdetin hayat, edeb ahsiyeti ve Azerbaycandaki ilm ve edeb faaliyetleri ele alnacaktr. Bylece, M. Cevdetin, Azerbaycan-Trkiye arasndaki alkalar asndan olduka nemli olan konumu belirlenmi olacaktr. Anahtar Kelimeler: Muallim Mehmet Cevdet, Azerbaycan, Trkiye, lm ve Edeb Faaliyetler. MUALLIM MEHMET CEVDETS SCIENTIFIC AND LITERARY ACTIVITIES IN AZERBAIJAN ABSTRACT Multi-faceted relations between Azerbaijan and Turkey have been continuing for years. The relations which became more depth at the beginning of the twentieth century are particularly observed that scientifically and literally developed. In this development the efforts of intellectuals from Azerbaijan and Turkey had very important roles. As an educational project, in that period the teachers came from Turkey to Azerbaijan are critically important in terms of the relations between two countries. Among these teachers we can mention the names of teachers such as Mehmet Cevdet, Ahmet Kemal, Sevket Sureyya Aydemir, Ismail Hikmet Ertaylan etc. These Education Volunteers came to Azerbaijan to tender their service. Muallim Mehmet Cevdet who is the appreciative of merit and loyal man grew by Turkish cullture received Haji Zeynelabidin Tagiyevs invitation and came to Baku from Istanbul in 1907 and until 1908 he worked here as a teacher. Mehmet Cevdet who left a major influence in Azerbaijan made an important contribution to the awakening of national consciousness and converges of Azerbaijan Turkish to the Turkish language.

24

JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

Philology and Pedagogy

Muallim Mehmet Cevdetin Azerbaycandaki lm ve Edeb Faaliyetleri

In this article, Muallim Mehmet Cevdets life, his literary figures, and scientific and literary activities in Azerbaijan will be analyzed the outstanding person played an important role in the educational bridge between Turkey and Azerbaijan at the beginning of the twentieth century. Thus, Mehmet Cevdet Muallims positions in terms of the relations between Azerbaijan and Turkey will be determined. Key Words: Muallim Mehmet Cevdet, Azerbaijan, Turkey, Scientific and Literary Activities.

Giri
XIX. yzyln ikinci yarsnda, Rusya'da, ar Japonya malubiyetinin sonucu olarak derin sarsntlar yaanm, arlk istibdadnn zincirleri gevemi, olduka geni bir inklp hareketi balamtr. Rusya Trklerine o gne kadar verilmeyen, Trke tedrisat yapan mektepler amak, Trke gazete ve mecmua neretmek izni verilmitir. Buna bal olarak, Azerbaycann sosyal, iktisad ve siyas hayatnda da baz deiiklikler meydana gelmitir. Bu deiiklikler, Azerbaycan halknn eitim ve kltr hayatn da etkilemitir. Ayn devirde byk bir sanayi ehri olan Bak, Azerbaycann ilim ve kltr merkezi haline gelmitir. Bunun yan sra Azeri Trkleri, Rus ve Avrupa okullarnda okumular, eitim seviyelerini ykseltmilerdir. Bylece Batdaki ve Rusyadaki fikir cereyanlarn tanmlardr. Bu durum, Azerbaycan Trklerini ekonomik ve kltrel adan sratle deitirmitir. Azeri Trklerinin, lkelerinin li menfaatleri dorultusunda uyanmalar, yani mill benliklerine sahip kmalar, lkelerinin istilclar tarafndan ele geirilme abalarna kar birlemelerine sebep olmutur. Bir taraftan Rus okullarn, dier taraftan da Gaspral'nn Usl-i Cedd mekteplerini rnek alan Azerbaycan Trkleri, XIX. asrn sonlar ile XX. asrn balarnda hzla eitim seviyelerini ykseltmeye balamlardr. Bilhassa bu asrn balarnda, Trkiye Trkleri ile eitim ve kltrel ilikilerini gelitiren Azerbaycan Trkleri, kendi konutuklar Trke'yi daha da gelitirmilerdir. Trkiye ve dier karde halklar ile balatlan bu temaslar, bir mddet sonra onlar, dier Trklerle dil ve kltr birliine
Number 30, 2010

sevk etmitir. Gerekten XX. asrn ilk eyreinde, Azerbaycan aydnlar, Trklk uurunun gelimesinde byk roller oynamlardr. (Saray, 1996: 44) Trk dnyasna byk hizmetler vermi olan Azerbaycan aydnlar arasnda, Mehmet Emin Resulzade, Hseyin Cavit, Ahmet Aaolu, Abdulla Sur, Ali Bey Hseyinzade vb. isimler, Trkiyede eitim almlar; orada kan gazete ve dergilerde yazlar yazmlard. Bylece Azerbaycan ve Trkiyeli edipler arasnda bir ba olumu, her iki taraf birbirlerinden ok etkilenmilerdir. Hatta Mehmet Emin Resulzade bu durum iin yle demitir: Azerbaycan genlii saf ve temiz niyetle Trk retmenlerinin talebesi oldular. Namk Keml Mehmet Hadiyi, Abdulhak Hamit Hseyin Caviti, Mehmet Emin Yurdakul da Ahmet Cevat evlatla kabul ettiler. Azerbaycan mefkresi Trkiye mefkresi ile izdiva etti. (Resulzade, 1991: 35) 1905 ylndan sonar matbuatn yan sra mektep, maarif ocaklarnn says da artmaya balamt. Eski molla mekteplerinde, medreselerde sratle slahat balamt. Din dersleriyle birlikte, dnyev, pozitif ilimler de talim olunuyordu. Usl-i Cedd denilen yeni Avrupa sistemli mektepler alyordu. Mektepler, program ve muallim bakmndan da nispeten glenmilerdi. 1906 ylnda ilk defa Azerbaycan muallimlerinin Bakde toplants olmutu. Burada mektep, ders kitab, eitim program meselelerinden baka, mektep talebelerinin sosyal terbiye meselesi de mzakere edildi. Muallimler ve talebeler, sosyal ve kltrel meselelerde Hayriye cemiyetlerinin toplantlarna aktif olarak katlyorlard. Meden maarife ve sosyal ilere hizmet eden Ner-i
25

Setter Durmaz, Elnure Rzayeva

Maarif, Cemiyet-i Hayriye, Nicat vs. cemiyetler kuruluyordu. Talebelerin eitim ve retimleri, donanml ve ada genlerin yetitirilmesi, herkesi dndren genel ve zorunlu bir mesele saylyordu. (Hseynov, 2000: 56) Azerbaycan aydnlar, petrol sayesinde gelen iktisad inkiaf ile zengin olan hayrsever maarifi zenginler ile beraber okullar amak, kimsesiz ocuklar okutmak, mill ve manev eserler neretmek vb. Maksatlarla Hayriye Cemiyetleri kurmaya balamlardr. Azerbaycan mill burjuvas ierisinde ok zengin ve ticarette byk baarlar kazanm iadamlar vard. Bunlar arasnda, bugn byk hrmet ve ihtiramla hatrlanan, maln-mlkn halkn eitim seviyesinin artmasnda ve hayr ilerinde sarf eden Hac Zeynelabidin Tayevin ismini zellikle belirtmek gerekir. Bu hayrsever Azeri Trk, ilk kadn mektebini Azerbaycan'da atrarak Azeri kadnlarnn modern hayata girmelerini salamtr. (Bnyadov,1994: 611) Azerbaycan Trkleri, eitim konusunda Rusya'dan gerektii kadar faydalanamayacaklarn anlaynca, bilhassa 1905'ten sonra Trkiye'ye ynelmilerdi. Trkiye'nin eitim tecrbesinden faydalanmak iin muallim getirme yoluna gittiler. Azerbaycan'a gelen ilk Trk muallimi Ahmet Kemal Bey'dir. "Fyuzat" mecmuasn karan Hseyinzade Ali Bey'in daveti ile Bak'ye gelen Ahmet Kemal, "Balahane" mektebinde vazifeye balamtr. Bu mektebin tedrisat stanbul'dan getirilen kitaplarla yaplmtr. Ahmet Kemal'in olumlu almalarndan sonra retmen ve kitap ihtiyac artm ve stanbul'dan yeni retmenler ve kitaplar getirtilerek eitim almalarna devam edilmitir. (Saray, 1996: 45) H. Z. Tayevin daveti ile stanbuldan gelen Muallim Mehmet Cevdet (nanalp) Fyuzat Drul-Muallim isimli retmenler okulunu kurmu, mill uurun uyanmasnda ve Azerbaycan Trkesinin stanbul
26
JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

azna yaklamasnda byk rol olmutur. Daha sonra stanbuldan Baha Sait, Beiktal Kk Fuat vb. davet edilen retmenler, Trkiye ile Azerbaycan arasnda dil ve kltr birliinin gelimesinde nemli roller oynamlardr. (Saray, 1993: 40) Ayrca, Genceli asilzadelerden olan Refiolu Hac Mehemmed Hseyin Bey, stanbuldan Mehmet Bey isimli bir ahs retmen olarak buradaki okula davet etmitir. Bu okula, ayn ekilde Hayrettin ve Akif Bey isimli muallimler de davet edilmilerdir. (Akpnar, 1994: 217) Azerbaycann byk iri Ahmet Cevatn hatralarndan renildiine gre, onun da retmenlerinden biri, Trkiyeden Gence Medresesine gelmi olan Sevad Cevad isimli muallimdir. Hatta Ahmet Cevad, kendi mahlasn da retmeni Sevad Cevadn isminden almtr. Sevad Cevad, Ahmet Cevadn edeb lemde gelimesinde byk rol oynamtr. iirin kaidelerini, zelliklerini ona retmitir. (Saleddin, 1992: 27) Bundan baka, evket Sreyya Aydemir, 1918 ylnda Trkiyeden Azerbaycann eki (Nuha) ilesinde alm olan HakikatsSibyan isimli okula muallimlik yapmak iin gelmitir. (Aydemir, 2003: 200) Rus yetkililerinin btn engellerine ramen retmen getirme ii devam etmi ve bilhassa 1918de kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti dneminde (19181920) daha da glendirilmitir. Artk bu dnemde Trkiyeden Azerbaycana gelen retmen says 300 gemitir. Azerbaycan ile Trkiye edeb ve maarif ilikileri, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra da devam etmitir. 1923 ylnn Nisan aynda, Azerbaycan Hkmetinin Trkiyeden muallim istemesi zerine, Maarif Vekletince, smail Hikmet Ertaylan (1889 1967) Bakye gnderilmitir. Ertaylan, Bak niversitesi ile Bak Tiyatro Mektebinde, Trk Edebiyat Tarihi; Bak Yksek
Philology and Pedagogy

Muallim Mehmet Cevdetin Azerbaycandaki lm ve Edeb Faaliyetleri

Muallim Mektebinde, Bat Edebiyat Tarihi ve Sanat Tarihi retmenlii yapmtr. 1924 ylnda Bak niversitesi Edebiyat Fakltesi Dekanlna atanan Ertaylan, 1927 ylnda ise Bak niversitesi Senatosu karar ile profesrle ykseltilmitir. Profesrlk tezi olan Azerbaycan Edebiyat Tarihi Bakde bastrlmtr. Ertaylan, 1933 ylnda Ankaraya dnmtr.

retmenlik yapar. Artk beyzadelerle der kalkar, kibar konaklarnda arlanmaya balar. (Arvas, online) Mehmet Cevdet, Drul-Mualliminin son snfnda, retmen olma korkusu yaayan, ders esnasnda pot krma kaygs eken bir rencidir. Bu korkusunu yenmek iin, kendisine byk hrmet besledii Selim Sabit Hocann kapsn alar, elini per ve duasn alr. Selim Sabit Hocann, Cevdete retmenlik mesleinde yol gsterecek olan iki nasihati de vardr: Biri, o zamann mehur Larusun Drul-Muallimin ismindeki koleksiyonunu elde etmesi ve Tedrist- btidiye dergisine abone olmas. Cevdet, retmenlik hakkndaki ilk dncelerini ve kayglarn hatralarnda yle anlatr: Drul-Muallimin-i liyenin son snfn bitirirken dm patlyordu. Nasl hoca olacaktm? Ya ders verirken pot krarsam ne yapacaktm? Nihayet hafiyelerin farkna varamadklar gnlerde merhum Selim Sabit Hocamn Saryerdeki evine Bykdere arkasndan dolaarak ve engin derelerden geerek birka defa gittim. Elini ptm, dua ve teviklerinden mstefit oldum. Merhum bana mehur Larusun DrulMuallimin isminde amel ve teorik koleksiyonunu tavsiye ettii gibi ktphanesinden elli yldr nerettii Tedrisat- btidiye mecmuasna abone olmam da tembih etti. Bu mecmualar bana iyi bir hocalk yapabildi. Derslerimi kendim tenkit etmee altm. ocuklarn sorular neticesinde cevap verip vermediklerini nazar itibara alr, bu mikyas ile derslerimde tekemml edip etmediimi anlamaa alrdm. (Ergin, 1937: 1112) Muallim Cevdet, 19071908 yllar arasnda Bakde retmenlik yapar. Bu srada Tolstoy ve Wilhelm Barthold ile grme imkn bulur. 1910'da Pariste Bergson, Emile Durkheim; Cenevre niversitesinde J. L. Claparede'in derslerini takip eder. 192630 yllarnda Robert Kolej'inde alr. retmenlik yllarnda Ni, Bolu ve Kastamonu
27

Muallim Mehmet Cevdetin Hayat

Bir nesle damgasn vurmu aydn, fikir ve bilim adamlarndan biri, ismiyle msemma Muallim Mehmet Cevdet, 7 Mays 1883te Boluda dodu. Asl ad Mehmed Cevdet olup, soyad kanunundan sonra nanalp soyadn almtr. Babas Mlzm Mehmed Sadi Efendi, dedesi bir tekke eyhi olan Said Efendi'dir. Ailesi, 93 Harbi srasnda (1877 1878) Ni'ten g ederek Bolu'ya yerlemitir. ocukluunu Boluda geiren Mehmet Cevdetin okumaya kar byk bir istidad ve ak vard. lk ve orta tahsilini Boluda yapan Muallim Mehmet Cevdet liseyi Kastamonuda tamamlad. 1901 ylnda stanbula gelerek Drl-Fnn Hukuk Mektebine girdi. Bu mektebe sadece bir yl devam edebildi. Babas hastalannca, rencilerine 1 altn lira aylk veren Drul-Muallimin'in edebiyat blmne kaydoldu. Ayn zamanda Bayezid Camii'nde Arapa derslerine devam etti. Babasnn vefat zerine hukuk renimini nc snfta terk etmek zorunda kald. (Sayar, 2005: 313) Evet, Mehmet Cevdet muallim kar; ama hukuka olan meyli azalmaz. Faklteye devam edemese de kanun kitaplarn, altn ize ize okur, hukukularla girift mevzulara dalar, ince mtalaalarda bulunurlar. Muallim okulunu birincilikle bitiren Mehmet Cevdet, Dru-afaka'da vazife alr. Ancak devlet okullarndaki cretler die dokunmaz. Maana zam talep eder ama muhatap bulamaz. O da Burhan- Terakki ve ems`l-Mektb gibi hususi mekteplerde Number 30, 2010

Setter Durmaz, Elnure Rzayeva

ivelerine ilikin konferanslar verir. (Ata, online) Bir Moskova gezisinde, dostu skender Bey Melikolu'nun tavsiyesiyle, mehur Rus yazar ve dnr Tolstoy ile grmtr. Kendisi, bu grmeden ok istifade ettiini syler. Yine bu gezileri srasnda, mehur arkiyat Barthold ile tanm ve zmnde glk ektii bir vakfiyenin okunmasnda ona yardm ederek, dost olmutur. Bu dostluk daha sonra da devam etmitir. 1926 ylnda bir aratrma seyahati dolaysyla stanbul'a gelen Barthold, Kprl Ktphanesinde yapt aratrmalarda onun yardmna bavurmutur. (Erz, online) Cevdet, stanbula dnnde Rumelihisarnda yerlemitir. Buradaki genlerden ve Robert Kolejindeki Trk muallimlerden birkayla birlikte -Tevfik Fikret de dhil olduu halde - bulunduklar semtteki okulda ders vermilerdir. Cevdet, bu mektepte ve bu muhitte o zamana kadar Darul-Mualliminde, hukukta rendiklerini, Bakdeki tecrbelerini, Rusyadan dnte Avrupadaki tetkiklerini hevesle, evkle talebelerine aktarmtr. 1931 ylnda shhatinin bozulmas yznden ok sevdii ve hayatn vakfettii retmenlik mesleinden ayrlmak zorunda kald. Bir ara stanbul Ktphaneleri Tasnif Heyeti Reisliini yrtt. Ayrca Topkap Saray Ktphanesinde bulunan kitap, harita ve kronikler inceleyen bir komisyonda grev aldysa da, hastal grevini yapmasna engel oldu. Ve 3 Aralk 1935te ebediyete kavutu. Vefatnda 52 yandayd ve daha pek ok hizmet yapabilecek kadar genti. Vasiyeti gerei Edirnekap Mezarlnda, Babanzde Ahmed Naimin yaknnda defnedildi. lm iin Ahmet Remzi Akyrek: "Bir mbeir geldi trihin dedi / Etti Cevdet Cennet-i Me'-v'y c" beytini tarih drmtr. 1970 ylnda evre yolunun almas srasnda Sheyl nver, kabrinin Edirne28
JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

kap ehitlii'ne naklini gerekletirmitir. (Sayar, 2005: 314) Thirl-Mevlev, onun son anlarn yle anlatr: Cevdet Beyi vefatndan bir hafta nce ziyarete gittim. Zor konuuyordu. Bana, u yalanc dnyada birka gn daha misafir olarak kalabileceini syledi ve ilave etti: Aabeyim, ben lme mahkmum. Bunun iin doctor olmak gerekmez. Bir adam ki midesi hibir eyi kabul etmezse, suyu glkle ierse nasl yaayabilir? Bunun zerine teselli iin: Cevdetim, aklamaya hacet yoksa da size manev tbba tevessl etmeyi tavsiye ederim dedim. Cevap olarak unlar syledi: Aabeyim, ben doru bir itikat sahibiyim. Allahm, Peygamberimi severim. (Tlek, 2008: online)

Edebi ahsiyeti
Muallim Cevdet, 1883 ylnda Boluda doup, 1935 ylnda stanbulda vefat etmi retmenlerimizden biridir. Yakn tarihimizin son derece ilgi eken simalarndan biri olan Muallim Cevdet, sanat eserlerine duyduu hayranlktan, kalem erbbna gsterdii saygya, kitaplara olan sevdasndan, arivcilie olan ilgisine kadar birok ynleriyle abidelemi bir ahsiyettir. Onun ok ynl ahsiyetini Ahmet Turan Alkan, bir ke yazsnda yle zetler: smiyle msemma bir muallim, bir eitimci, fakat sradan bir eitimci deil. Bir nesle damgasn vurmu aydnlk kafalardan, fikir ve bilim adamlarndan biri. Bir bilim adam, fakat mrnce akademik sfat tamam, bu unvana lyk grlmemi bir insan. Bir halkiyat (folklor uzman), bir felsefeci, bir etnograf, dilci, ktphaneci ve kitap dostu, edebiyat, tarihi... Hepsinden daha nemlisi, ardnda temiz bir isim ve dostlarnn zihninde berrak ve gzel hatralar brakarak hirete gm unutulmaz bir ahsiyet. (Alkan, 2008: online) Zeki Velid Togan ise, Htralarnda yer verdii Muallim Cevdetten, Trkiyenin tannm aydnlarndan biri olarak bahseder ve zengin ktphanesine vurgu yapar:
Philology and Pedagogy

Muallim Mehmet Cevdetin Azerbaycandaki lm ve Edeb Faaliyetleri

Muallim Cevdet, Trkiyenin tannm aydnlarndan biri. Franszcadan baka Arapa ve Farsa da bilir. Cevdet Beyin Ktphanesi gerekten zengindi. Rusyada baslan eserleri de itina ile toplad grld. (Togan, 1999: 517518) Muallim Mehmet Cevdet'i anlatan arkadalar ve talebeleri adeta sz birlii etmiesine, onun insan ve ahlk vasflarn overler. Muallim Cevdet, biraz asab bir mizaca sahip olmakla birlikte, herkese hrmet eder, nezaket gsterir, kendisine de ayn ekilde davranlmasn beklerdi. Nezih olmayan hareketlerden, luballikten byk bir titizlikle kaard. Babasnda grp skntsn ektii iki ve sefahatten nefret ederdi. Mill ahlkn, mill terbiyenin korunmas ve gelitirilmesinin mekteplere bal olduuna inanrd. Ona gre, bu deerlerde bir dme varsa, mektepler doru yolda deildir demekti. (Erz, online) Onun ok ynl kiiliini oluturan zelliklerden biri, hatta bata geleni, medeniyetimizden gnmze intikal eden eserlere kar duyduu hayranlktr. Ecdat yadigr bu eserlere hor bakldn gren Muallim Cevdet, gzyalarna hkim olamaz, hngr hngr alar. Bu balamda, Muallim Cevdeti, susuz emeleri gzyalaryla aktan byk bilgin olarak tanmlayan Dursun Grlek, onun bu hayranln ve hayran olduu eserlere olan alkaszlk karsndaki hznn u satrlarnda dile getirir: Seltin camilerinden birinin avlusunda abdest almak, tarih mezarlklarn arasnda gezmek, yazma bir eserin aharl sayfalarn evirmek, ke bandaki Osmanl emesinin kitbesini okumak, ecddn hayvanlara bile teml edilen efkat duygusunun canl hitleri olan ku evlerini seyr u temaa etmek, rencilerini tarih meknlarn czibesiyle tantrmak, merhumun en byk zevkiydi. Muallim Cevdet, ecdat yadigr bir eserin ykldn, iinde nice hatralar barndran bir konan yakldn, su medeniyetinin aheser rnekleri olan stanbul emelerine hor bakldn, yazma eserlerin, berat ve
Number 30, 2010

fermanlarn izbe mahzenlere takldn grnce gzyalarna mani olamaz, hngr hngr alamaktan kendini alamazd (Grlek, online) Muallim Cevdetin hassasiyeti yalnz sanat eserlerine kar deildir. O ayn zamanda, kh kimsesizlerin yardmna komaktan byk bir haz duyan son derece merhametli bir insan, kh dostlarn nerede olurlarsa olsunlar ziyaret etmeyi ihmal etmeyen vefal bir dosttur. Yine Grlekin kaleminden aktarlan u hatra, onun merhamet ve vefasna iaret ettii gibi, ayn zamanda olduka ibret vericidir: Muallim Cevdet, Balkan Harbinden sonra stanbul'a gelen mall askerlerden bazlaryla yakndan ilgilenmiti. Bunlardan biri her sabah Beyazttaki a Arnavutun lokantasna geliyor, paras Cevdet tarafndan dzenli bir ekilde verilen orbasn iiyordu. (Grlek, online) Muallim Cevdetin vefas, yalnz dostlarn ziyaretten ibaret deildir. O, feyiz ve ilham ald herkese saygsn esirgemeyen bir olgunlua da sahiptir. Serkan Erol, Muallim Cevdetin hrmet gsterdii belli bal isimleri yle sralar: Son derece vefal bir insan olan Muallim Cevdet, feyiz ve ilham ald herkesi saygyla ve hrmetle selamlyordu. Meslekta Kilisli Muallim Rfat Bilgenin, grd yerde elini pyordu. Yzlerce Trk ve Mslman mehurunu, onun aheseri olan alt ciltlik Kmsul lmndan rendii iin emseddin Samiyi daima kran duygularyla anyordu. Ahmet Mithat Efendiye olan saygs, hayranlk derecesini bile geiyordu. Osmanl Mellifleri adndaki ciltlik eserinden ok yararland iin, Bursal Mehmet Tahiri yere ge sdramyordu. Krk Ambar veya Hezarfen diye nitelendirdii Ord. Prof. Dr. Sheyl nvere, yle bir muhabbet besliyordu ki, Ben ldkten sonra btn defterlerim, vesikalarm, tarihi mhrlerim bu zatn kadir kymet bilir eline gesin demekten kendini alamyordu. (Erol, online) Bir kitap olarak tannan Muallim Cevdet, mrn ktphanelerde, kitaplarda
29

Setter Durmaz, Elnure Rzayeva

ve eitim kurumlarnda geirmitir. Erdoan Erz, kitap dostu Muallim Cevdeti u tespitleriyle deerlendirir: Asl meslei retmenlik olan Muallim Cevdet Bey, tam bir kitap sevdals ve ktphane adamdr. Ktphaneleri dolamaktan, eski el yazmalarn tetkik etmekten byk zevk duyar. Muallim Cevdet, tutumlu bir insan olmakla birlikte, kazancnn byk bir ksmn kitaplara ayrr. Baka alverilerinde pazarlk yapar; fakat i kitap almaya gelince kitaplarn istedii miktarn fazlasn verir. mrn Sahaflar arsnda, Babakanlk Arivinde, eitim kurumlarnda geiren Cevdet, eski kitaplar, antikaclar dolaarak, nice kymetli eserleri, belgeleri kltrmze kazandrmtr. On binden fazla kitabn ve nadide el yazmas eserlerini stanbul Belediye Ktphanesine brakmtr. (Erz, online) Mehmet Cevdetin kitap akn, mehur sahaflardan merhum Raif Yelkenci ise u mahedesiyle gzler nne serer: Mehmet Cevdet, istirahat ve tatil zamanlarn mutlaka kitaplarda geirirdi. Merhumun nazarnda parann hi bir deeri yoktu. Yalnz kitaba sahip olmak isterdi. zellikle son zamanlarda kitaplara ok merak sarmt.Muradnme adnda 829 tarihinde yazlm ve II. Sultan Murada takdim edilmi byk boy kymetli bir eseri bana getirmilerdi. Mehmet Cevdet bu kitab gtrd, haftalarca mtalaa etti. Baz notlar ald. Yalnz fiyat yksek olduu iin satn alamyordu. O srada kendileri gibi kitap merakllarndan biri olan Giresun Ziraat Bankasnn Mdr Fahri Bey izinli olarak stanbulda bulunuyordu. Kitab sahibinin istedii bedelle o ald. Muallim Mehmet Cevdet, bu duruma ok kederlenmiti. Nihayet bir gn Raifiim, Fahri Bey stanbulda olmasayd bu kitab ben alabilirdim. Bu eserin bir parasn Rusyada grmtm. Bu kitap hakknda Franszca bir eser yaynlamlard. Mellifi bugne kadar mehld. Senin vastanla bu kitab grmek, istifade etmek nasip oldu. ok teekkr ederim. Fakat sahip olamadm iin de ok yanarm (Grlek, online)
30
JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

Muallim Cevdet'in, Trk kltr hayatna da byk katklar olmutur. Bunlardan en nemlisi Trk arivciliinin temellerini atmasdr. Hayat boyunca tarih evraklarn ve vesikalarn kymetini savunan Muallim Cevdetin Trk arivciliine katklaryla ilgili, slm Ansiklopedisinin Muallim Cevdet maddesinde, Ahmet Gner Sayar u bilgileri vermektedir: Cumhuriyet'le birlikte Trkiye'de tarih belgelerin bir deer tad bilincinin ortaya kmasnda Muallim Cevdet'in yazlar ve konferanslar ile byk hizmetleri olmu, bu sebeple Trk arivciliinin kurucusu saylmtr. Cevdet Paa Ktphanesi belgeleri bata olmak zere Ayasofya, Defterhne, Evkaf, Maliye, Meihat, Bahriye, Tophane, Adliye belgeleri, Maarif Vekleti evrak ve defterleriyle baveklet ve Hariciye belgeleri onun elinden gemitir. Muallim Cevdet'in gayretleri sonucunda btn ariv belgeleri 1935'te hkmetin kard bir nizamnme ile koruma altna alnmtr. Ayrca ktphaneler iin fihristlerin hazrlanmasnda hizmetleri grlmtr. Muallim Cevdet, 970'i yazma olan toplam 8753 cilt kitab, eitli tarih belge, yaz ve levha ile notlarn ieren birok defter ve zarf vakfetmitir. Onun lmnden sonra notlarndan bazlar Sheyl nver tarafndan hazrlanan defter ve dosyalarla yok olmaktan kurtarlmtr. (Sayar, 2005: 314) Telif ettii eserleri, eitli mecmualarda yaynlanan makaleleri, muhtelif vesilelerle verdii konferanslar ile de Trk irfanna byk hizmetlerde bulunmu aydnlarmzdan olan Muallim Mehmet Cevdetin mstesna ahsiyetine dair izahlarmz Grlekin u veciz ifadesiyle noktalayalm: te bugn Edirnekap Mezarl'nda, Mehmet Akifin hemen yan banda maher sabahn bekleyen Muallim Cevdet, Trk kltrnn yetitirdii byle vefal, byle kadirinas bir ahsiyet ve tam anlamyla ''ayakl ktphane''ydi. (Grlek, online)
Philology and Pedagogy

Muallim Mehmet Cevdetin Azerbaycandaki lm ve Edeb Faaliyetleri

Eserleri
1. Zamanmzda Usl i na ve Muhabere (stanbul, 1341): Sade ve ak bir slupla mektup, arzuhal, ilmhaber vb. yazmay gstermek amacyla kaleme alnmtr. 2. ark lyadas ehname (stanbul, 1928): Maarif Vekletinin liseler iin Dnya Edebiyat aheserlerinden baz rnekler yaymlama projesi kapsamnda Cevdet Beye de ran iri Firdevsnin ehnamesinin tercmesi verilmitir. Firdevs ve eseri hakkndaki bir mukaddimeden sonra ehnamenin bir zetinin ve baz destanlarn tercmesinin yer ald eser, yaymndan ksa bir sre sonra harf inklb gerekletirildiinden liselerde okutulamamtr. 3. Askeri Din Dersleri (stanbul 1928). 4. Spor Ruhu (1928): ngilizceden evrilen bu derlemede mellifin Eski Trklerde Spor Terbiyesi balkl bir yazs bulunmaktadr. 5. bn-i Batutann Seyahatnamesinin Ahilikle ilgili ksmna hazrlad Arapa zeyildir. (stanbul, 1932). 6. Mderris Ahmed Naim (stanbul, 1935). 7. Tarihi Szlk: Ancak alt formas baslan eser mellifin vefatndan dolay tamamlanamamtr. Osman Nuri Ergin, baslan ksmlar Muallim Cevdetle ilgili kitabna eklemitir. Muallim Cevdetin dil, mitoloji, terbiye, mill tarih ve biyografi konularnda 75 makalesi yaymlanmtr. Onun Trk kltr dnyasna en byk katks stanbul Belediyesine balad, bugn Taksimde Atatrk Kitaplnda korunan ariv ve kitaplardr. (Sayar, 2005: 314)

kknden halletmenin yegne aresi, bir muallim mektebi aarak, muhtelif seviyede muallimler yetitirmektir. Bunun iin zaman geirmeyerek, Trkiye'ye mracaat ederler; bu iin stesinden gelebilecek bir muallimin gnderilmesini isterler. stanbul`da yaplan toplantda Burhan- Terakki Mektebinin Mdr Hakk Bey sz alr: Bu vazifeyi hakkyla becerebilecek birini tanyorum; Mehmet Cevdet tam biilmi kaftan! der. Muallim Cevdet, byle bir hizmete atanmaktan heyecan duyar, seve seve Bak`ye koar. Hamiyetli zenginleri, hayrsever mminleri derler, toplar ve onlarn yardmlar ile Fyuzat ad verilen retmen okulunu aar. Birok derslere kendi girer kar, gece gndz tanmaz, mesai st alr. (Arvas, online) Evet, Mehmet Cevdetin Bakye gelmesine vesile olan Hakk Bey, her zaman onun tarafndan sayg ve hrmetle hatrlanr. Kendi hatralarnda da onun iyiliinden baka bir ey grmediini, ona Bakye gelmesinde vesile olduu iin her zaman minnettar olacan ifade eder. Mehmet Cevdet, Bakye geliini yle anlatyor: O aralk Kafkasyada, Bak slam Cemiyeti, ora iin adam aryormu, beni buldular. Gittim. Orada zihnim ok ald. Rusay rendim. kinci sene sonunda Rusya hkmetinin mdahalesi sonucunda mektep kapand. slam Cemiyeti bana tazminat verdi. Aaolu Ahmet Beyin gazetesinde yaz yazdm, konferanslar verdim (Ergin, 1937: 12) Cevdet, Baky ok sever. Geldikten ksa bir sre sonra o zaman Ankarada, damad Miralay Arif Beyin yannda bulunan annesine bir mektup yazar. Bu mektupta onun Bak hakkndaki fikirlerini aka grmek mmkndr: Bakde Hac Zeynelabidin Tayev Efendiden anszn telgraf almtm. Hemen birka gn iinde Zaptiye Nezaretinden pasaportumu, Maarif Nezaretinde gereken memurlardan iz31

Muallim Mehmet Cevdetin Azerbaycandaki lm ve Edeb Faaliyetleri

Azerbaycan'da almas dnlen mekteplerin muallim ihtiyalarn temin etmek, en mhim ve en g meseledir. Meseleyi
Number 30, 2010

Setter Durmaz, Elnure Rzayeva

nimi aldktan sonra Alman vapuru ile Batuma ktm. Orada iki gn kaldm. Trenle Tiflise geerek bir gece bir gndz ve yine bir gece sonra Bakye indim. Hac Zeynelabidin Tayevin evine gittim. Ev sylerim size, ev deil bir saray. Beyolunun en byk otelleri yle ssl ve mkemmel deil. Kapcya ahsm anlattktan sonra efendinin yanna ktm. Buralarda yle bizde olduu gibi el pmek deti yok. slm kanunlar zere yalnz musafaha ediyorlar. Ben bunu oraya gidince elini vermesinden anladm. Zaten stanbulda iken, Bak Mslmanlarnda bu gzel musafaha snnet-i erifesinin yapldn bilirdim. Oturduk, konutuk. Beni sevdi. Beni niin getirttiini, Bakde maarifin ilerlemesi iin, beni bu ilere bakmak zere DrulMuallimin mdrln kabul etmem lzumunu syledi. Sonra beni oturacam yere gnderdi. Pekiyi. Yeni, Drul- Muallimin iinde bir yer. Mektep de yeni yaplm. Masraf, Hac Efendiye ait. ehir de pek gzel. stanbulda byle temiz, byk caddeler yok. ehir halknn drtte slm, bir ksm Rustur. Lisan Anadolu Trkesi gibidir. Elhamdlillah slm merkezindeyim. (Ergin, 1937: 97) Annesine yazm olduu dier mektuplarnda da Baky ne kadar ok sevmi olduunu, derslerinin ne kadar ho getiini, talebeleriyle ilikilerinde nasl muvaffak olduunu doya doya anlatmtr. Azeriler, bu krmz fesli, k yelekli, saati kstekli stanbul efendisini yle severler ki anlatlamaz. ocuklar ard sra koar, kadnlar nl muallimi grebilmek iin camlara, cumbalara karlar. Bir zaman sonra talebeleri de onun gibi fes giymeyi arzular. Feshaneye yzlerce viner, bayrak krmz, nariei fes smarlar, pskllerini hocalar gibi yana sarktrlar. Muallim Cevdet, hem Osmanl-Azeri mnasebetlerini scak tutar, hem de onlarn rflerine ananelerine dnmelerini salar. (Arvas, online) Baknn insanlar, Trkiyeyi Mehmet Cevdetle tanm ve sevmilerdi, dersek hi yanlm olmayz. Hi meyhaneye gitmeyen,
32
JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

iki imeyen, her trl sergzetlerden uzak olan Muallim Mehmet Cevdet, halk iin ideal bir tip olarak yaard. (Ergin, 1937: 98) Onun almalar yalnz mektebe mnhasr kalmam, btn Azerbaycan Trklerini hedef almtr. Onlarn uyannda, kendisi ve yetitirdii talebeler byk rol oynamlardr. Azerbaycan Trkleri, onun mmtaz ahsiyetinde, o gne kadar yakndan tanyamadklar, merak ettikleri Osmanl Trklerini tanm, sevmi ve gnlden balanmlardr. Sonraki yllarda yetitirdii talebeler, Azerbaycann her tarafna yaylmlar, Osmanl ve Azerbaycan Trklerinin yaknlamasnda tesirli olmulardr. Muallim Mehmet Cevdet'in, Azerbaycan Trkleri arasndaki din ve frka ekimelerinin ortadan kaldrlmasnda, mill benliin alanmasnda da byk hizmetleri olmutur. (Erz, online) Cevdet, Bakde ir Ahmet Kemal, Ahmet Aaolu ve -Azerbaycanl olmakla beraber stanbulda yksek tahsil grm olanDoktor Ali Hseyinzade ile birlikte almtr. Daha sonra yine Dru-afaka mezunlarndan Beiktal Fuat da Bakye gitmitir. erif Bilge Han, Cevdetin bunlar kadar inklp olmadn sylyor. Olabilir. Fakat Cevdet de bunlarn hizmetlerini yazlarnda, hatralarnda ehemmiyetle kaydetmeden ekinmiyor. Mesel evrak arasnda grlen birka trl yaz rneklerinden yaplm bir koleksiyonun zerine yazm olduu bir fkrada: Bakde stanbul yazs retmeden evvel bu yaz taammm etmiti. Ali Bey Hseyinzade, Ahmet Kemal ve benim sayemde stanbul rik hatt oralarda intiar etti. Bilhassa Ahmet Kemal ile ben, iki mektebe ve dolaysyla sekiz mektebe hkimdik. Yzlerce talebemize rik hattn retmitik. (Ergin, 1937: 99100) Onun bu hayrl almalar, maalesef uzun srmemitir. Geirdii sarsntdan kurtulan Rus hkmeti, onun almalarndan tedirgin olmaya balamtr. Mslman Ner-i
Philology and Pedagogy

Muallim Mehmet Cevdetin Azerbaycandaki lm ve Edeb Faaliyetleri

Maarif Cemiyeti'ne ar basklar yapmaya baladlar. Bu basklar sonunda Cemiyet, onu Trkiye'ye geri gndermek zorunda kald. Ayrca tazminat ad altnda olduka ykl bir para deyerek, minnetini ifade etti. Muallim Mehmet Cevdet, bu parann, kendisine, ok arzulad Avrupa gezisini yapabilme imknn saladn syler. Ner-i Maarif Cemiyeti, Cevdete verdii 1908 tarihli tasdiknamede, bu hakikati aka syleyememi, onun ayrln yle ifade etmee mecbur kalmt: Kafkasyada en parlak bir Mslman merkezi olan Bakde geen yl bir Drul-Muallimin-i slam amak teebbsnde bulunmu ve bunun iin stanbula vekil gndererek mezunlarndan Mehmet Cevdet Beyi ehre 172 ruble mdrlk maala davet etmitik. Bunu yapmakta maksadmz ilkretime iyi muallimler yetitirmekti. Ama istediimiz ve beklediimiz gibi kabiliyetli ve mnevver biri tedarik edilemedi. Drul-Mualliminin mevcut iki ihtiyat ubesindeki az renciyle birinci snfn amak mmkn olmad. Buna gre meclis, son bu iki ubenin ayda 172 ruble alan bir mdrle idaresi kbil olmadna gre mdrlnn sona ermesi ile Mehmet Cevdet Beyin stanbula avdetine ve kendisine aylk fazla mevacip (maalar, aylklar) verilmesine karar verdi. (Ergin, 1937: 102) Cevdet, buralarda ok byk intiba ve tesir brakmt. Sade halk gibi Azerbaycann aydnlar da onu ok sevmilerdi Bunu Ahmet Caferolunun, Ahmet Aaolunun hatralarnda grmek mmkndr. Onlar ve genellikle Azerbaycan halk onun yapt iyilikleri ve hizmeti hibir zaman unutmamlard. Ahmet Aaolu, Muallim Cevdetin Azerbaycandaki faaliyetlerinin semeresini yle zetler: Cevdet'in kurmu olduu (Fyuzat) adndaki Drul-Muallimini kendisinden sonra Hseyinzade Ali yrtt ve bu mektep, Azerbaycan Trklerinin uyannda en messir bir mil oldu. Onun yetitirdii talebe sayesindedir ki Azerbaycan dili stanbul TrkeNumber 30, 2010

sine yaklaa yaklaa bu gn iki lehe arasnda hemen fark kalmam gibidir. Yine Ahmet Aaolu, 1918de, Cevdetin Drul-Mualliminde verdii bir konferans mnasebetiyle Tercman- Hakikat gazetesine yazm olduu bir ba makalede, Cevdetin Bakdeki hizmetlerini uzun uzadya yazdktan sonra unlar ilve ediyor: Ben dn Cevdet Beyi dinlerken bu hadiseyi tahattur ve on drt sene evvelki maziye nazar ediyorum. Cevdet Beyin kurmu olduu DrulMuallimin, vasi bir messese eklini almtr. Buradan neet etmi yzlerce efendi, Kafkasyann muhtelif kelerine, merkezi aarak Trkistann her tarafna Trk irfann samlardr Osmanl Drul-Mualliminin menkbesi zikrolunurken bu hususun unutulmamas icap eder. Ahmet Caferolu da kendi hatralarnda, Mehmet Cevdetten beklenen btn hizmetleri mbalaasz yaptn, yeni vatanna abuk sndn syler. Daima arbal, ciddi ve sakin tabiatyla Azerbaycanda byk sayg kazandn ve Muallim Mehmet Cevdetin muallimlik srrna kelimenin tam anlamyla vkf olduunu ifade eder. Azerbaycann inkiafnda ve ykselmesinde kendi varln ortaya koymaktan ekinmediini belirtir. Ahmet Cferolunun kaleminden Muallim Cevdetin dier ynleri zetle yledir: "Cevdet kendisinden beklenen btn hizmetleri bil mbala yapt. Yeni vatanna ok abuk snd. Byk bir sabrla btn mklatlar yendi. Daima cidd, ar ba ve sakin tabiatyla Azerbaycann Baksnde byk bir muhabbet kazand. Cevdet; mrebbilik srrna kelimenin tam manasyla vakft. Emektar hoca, Azerbaycann inkiafnda ve ykselmesinde kendi varln koymaktan ekinmedi Bunlardan baka, Mehmet Cevdetin, H. Z. Tayeve ok byk bir saygsnn ve sevgisinin olduunu gryoruz. Kendi de burada bulunduu mddete ondan ok iyilik ve ihsan grdn anlatm. Bir hkmdar saray kadar byk ve o nispette terifata tabi olan konana gittikleri zaman, Ta33

Setter Durmaz, Elnure Rzayeva

yev, kendisini ve Ahmet Kemali yanna artr, elini ptrr ve onlar dizinin dibinde oturturmu. Cevdet; stanbula geldikten sonra da Zeynelabidin Tayev ile rabtay kesmemi; frsat dtke onu hatrlamaktan uzak kalmamtr. Azerbaycanda mill hkmet teekkl edince, Trkiyeye rk, dil hatta din birlii dolaysyla yaknl daha artmt. te o srada Azerbaycanda yeni mektepler almasna balanm ve her taraftan oraya bir muallim akn olmutur. Bu maksatla Rsyaya gitmek isteyen genler iin bu yolun ilk yolcusu olan Cevdetin, tavsiye mektubu bu vesile ile nere deer mahiyettedir: Hac Cenaplar; hemen herkesten evvel Kafkasya Mslmanlarnn terakkisi iin rehberlik eden devletli sizsiniz. Senelerce devam eden almanzn Cenab- Hak meyvesini verdi. Rusya ve Avrupa Drul-Fnunlarnda, sanayi mekteplerinde, paranzla okuttuunuz genler bugn Azerbaycann saadetini hazrlamak zere i bana geldiler. Sizin koruduunuz muharrirler, muallimler, talebeler yeni Trk ilinin hadimi bulunuyorlar. 1415 sene evvel almasna yardm ettiiniz Bak Ner-i Maarif cemiyetine ait Drul-Muallimini idare ederken bu mill aknz yakndan grm, Zt- linize minnettar kalmtm. Tanr Tel Hazretlerine ok kr ki, 14 yldr hayal-i azizini kalbimde tadm cnibinize yeni evlatlar takdim etmee muvaffak oluyorum. Sami, Kemal, Fethi adlarn tayan bu genler, stanbul Drul-Muallimininden ktktan sonra Almanyann DrulMuallimininde de bulunmulardr. Bakde mill mektepler alrken ve Trk dili buralarda yaatlrken, bu zeki ve namuslu muallimlere ok ihtiya olacaktr. Kafkasyann her derdine deva bulmak isteyen ve her nevi tekemmlnden sevinen Zt- devletlerine, bu bir sr fazilet genlerini tantrken sizi selmlar ve 14 yllk hicran iinde mahpus kalan hrmetlerimi arz eylerim (Ergin, 1937: 100101) Muallim Mehmet Cevdet, Trkle ve maarife ettii hizmetlerden dolay Azerbaycan
34
JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

halk tarafndan her zaman saygyla anlm ve bundan sonra da anlacaktr. Ahmet Caferolunun ifadesiyle: Kadirinas Azeri halk, kendi byklerini asla unutmad gibi, Cevdetin de Azerbaycan iin yapt iyilikleri ve hizmetleri hibir zaman unutamayacaktr. Elverir ki bu kadirinasl gsterecek frsat olsun.

Sonu
XX. asrn balar Azerbaycan halknn tarihine millete kendine dn ve uyan devri olarak bilinmektedir. Rusya mparatorluunun tarihinde gerekleen siyas, sosyal deiiklikler ayn zamanda Azerbaycann kltrel hayatnda Maarifilik ve Hayriyecilik harektnn genilemesine yardmc olmutur. Ksa sre sonra mill maarifilik tarihimizde silinmez bir iz brakm kltrelmaarif cemiyetleri faaliyete balam ve inkr olunmaz hizmetler gstermilerdi. (Babal, 2003: 223) te u izahlar gsteriyor ki, 1905ten sonra Kafkasyada mektep amak, halk okutmak ve uyandrmak iin bir cereyan, bir kmldanma olmutur. Ve bu kmldanmann banda da Baknn en zengini olan Hac Zeynelabidin Tayev bulunmutur. Alacak mekteplere muallim yetitirmek zere bir muallim mektebi almasna ve bunun iin de stanbuldan bir muallim getirilmesine karar verilmitir. te kymetli Muallim M. Cevdetin Bakye getirilmesi bu lzuma mebnidir ki, bu da 1323 senesine msadiftir. Muallim Mehmet Cevdet, Bak slm Cemaati'nin davetiyle 1907 tarihinde Bakye gelmi ve 1908 tarihinde Bakdeki muallimlik vazifesi son bulmutur. Bu tarihlerden onun Bakde sadece 16 ay kald anlalmaktadr. Bak'de kurulmasna n ayak olduu Fyuzat adl retmen okulunda mdrlk ve muallimlik yapm, Ahmed Aaolunun kard gazetede yazlar yazm ve konferanslar vermitir. Bakdeki mnevver kitaplar stanbula sevk etmi ve btn tedrisat stanbul kiPhilology and Pedagogy

Muallim Mehmet Cevdetin Azerbaycandaki lm ve Edeb Faaliyetleri

taplarndan yapmaya balamtr. Bu dier mekteplere de rnek olmutur. Bundan sonra stanbul kitaplar ile Bak kitaplar arasnda kuvvetli bir temas balamtr. Ve az zaman iinde btn Kafkasya stanbul evrak matbuasyla dolmutur. Cevdet, Ahmet Aaolu ile Hsevinzade Ali Bey'in yardmlar ile Azerbaycan'da Osmanl kltrn doru olarak tantmaya muvaffak olmulardr. Daha sonra stanbul'dan gelen Baha Sait ve Beiktal Kk Fuat gibi muallimler, Trkiye ile Azerbaycan arasndaki dil ve kltr birliinin gelimesinde nemli roller oynamlardr. Muallim Cevdet ve arkadalar, Azerbaycan'da birka sene gibi ksa bir sre kalmalarna ramen, braktklar mspet tesir ve kazandklar baar dolaysyla, bundan sonra Trkiye'den daha ok retmen getirtilmesine vesile olmulardr, Rus yetkililerin kardklar btn engellere ramen bu retmen getirme ii devam etmi, bilhassa mstakil Azerbaycan hkmeti zamannda bu ie daha da hz verilmitir. 1917 ve 1919 yllarnda Trkiye'den Azerbaycan'a giden retmen says 300' gemitir. Maarif sahasndaki bu gelimeler, Ouz Trklerinin iki grubunu ilk defa birbirine dil ve kltr ynnden bu kadar yaknlatrmtr. (Saray, 1996: 4445) zetle; Muallim Cevdetin Azerbaycandaki faaliyetleri neticesinde: 1. Azerbaycan Trkleri, onun mmtaz ahsiyetinde, o gne kadar yakndan tanyamadklar, merak ettikleri Osmanl Trklerini tanm, sevmi ve gnlden balanmlardr. 2. Genler ve bilhassa ocuklar Osmanlca konumaya balamlardr. Hatta i bykler arasnda bile sohbet esnasnda Osmanlca bir kelime, bir cmle sylemek bir zarafet yapmak derecesine varmtr. 3. Talik bozmas olan yazlar yerlerini rikya brakmtr.
Number 30, 2010

4. ilik, Snnlik yznden birbirine el vermeyen halkn ocuklar bir arada okumaya balamlardr. 5. Sonraki yllarda yetitirdii talebeler, Azerbaycann her tarafna yaylmlar, Osmanl ve Azerbaycan Trklerinin yaknlamasnda tesirli olmulardr.
KAYNAKA 1. AKPINAR, Yavuz (1994). Azeri Edebiyat Aratrmalar, stanbul: Dergah Yaynlar. 2. ALKAN, Ahmet Turan; Muallim Cevdet Bey, Eriim: 13.08.2010, t.alkan@zaman.com.tr 21.09.2008 Muallim Cevdet Bey 3. ARVAS, Ahmet Srr; Sra D Bir Muallim: Muallim Cevdet, Eriim: 11.08.2010. http://www. turkiyegazetesi.com 4. ATA, Bahri; 19. Yzyln Sonlarnda Bolu'da Eitim Ve Bolulu Eitimci Muallim Cevdet, Eriim: 11.08. 2010, http://www.egitim.aku.edu.tr/ bahriata1.doc 5. AYDEMIR, evket Sreyya ( 2003). Suyu Arayan Adam, stanbul: Remzi Kitabevi. 6. BABALI, Mmmdli (2003). XX. srin vvllrind Azrbaycanda Milli Oyan V Maarifilik Hrkat Journal of Qafqaz University, Journal of Qafqaz University, Fall 2003, Number 12. 7. BNYADOV, Z. M.; YUSUFOLU, Y.B. (1994). Azerbaycan Tarihi, (En Kadim Zamanlardan XX. Asra dek, c.1,) Bak: Azerbaycan Devlet Neriyat. 8. ERGN, Osman (1937). Muallim M. Cevdetin Hayat, Eserleri ve Ktphanesi, stanbul: Bozkurt Basmevi. 9. EROL, Serkan; Muallim Cevdetin Vefas, Eriim: 13.08.2010, http://www.turkcebilgi.com/kose_ _yazisi_ 10. ERZ, Erdoan; Muallim Cevdet, Mektep ve Medrese, Eriim: 11.08.2010, www.egitim.aku.edu.tr/ mcevdet.htm 11. GRLEK, Dursun; Susuz emeleri Gzyayla Aktan Byk Bilgin: Muallim Cevdet, Eriim: 11.08.2010, http://www.osmanli.org.tr/makaleler4-249.html 12. HSEYNOV, MR Celal Firidun, (2000). rneklerle XX. Asr Azerbaycan Edebiyat (Hazrlayanlar: Kemal Yavuz, Erol lgen), stanbul: Birleik Yaynclk. 13. RESULZADE, Memmed Emin (1991). srimizin Syavuu, Bak: Genlik. 14. SALEDDIN, Ali (1992). Azerbaycann Grkemli Adamlar, Ahmed Cevad, Bak: Genlik.

35

Setter Durmaz, Elnure Rzayeva

15. SARAY, Mehmet (1996). Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. 16. SARAY, Mehmet (1993). Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi1(Azerbaycan Trkleri Tarihi), stanbul: Nesil Yaynclk. 17. SAYAR, Ahmet Gner (2005). Muallim Mehmet Cevdet Maddesi, slam Ansiklopedisi, c. 30, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. 18. TOGAN, Zeki Velidi (1999). Htralar, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. 19. TLEK, Vehbi (2008). Eitimci ve Yazar Muallim Cevdet, Trkiye Gazetesi, Eriim: 13.08.2010. http://www.rehberim.net/forum/islamve insan216/ 298-tarihten-sayfalar-kaynak-vehbitulek-turkiye 13.html

36

JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

Philology and Pedagogy