Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Frat University Journal of Social Science

Cilt: 17, Say: 1 Sayfa: 173-183, ELAZI-2007

OSMANLIDA SIBYAN MEKTEPLER VE LKRETMN

RGTLENMES
Sbyan Schools And Organization Of Primary Education During The
Ottoman Period
Zlf DEMRTA
Frat niversitesi, Mu Eitim Fakltesi, Mu.
ZET
Osmanllar, Seluklulardan ve dier Trk devletlerinden sbyan mekteplerini devraldlar.
Bu okullarda okutulan temel ders Kurann yznden okunmas olmakla birlikte dini bilgiler, yaz
ve aritmetik de retiliyordu. lk zamanlarda Osmanl toplumunun ilkretim alanndaki
ihtiyacn karlayan sbyan mektepleri zaman ierisinde meydana gelen deimelere kar
duyarsz kalarak bu toplumsal ihtiyac karlayamayacak duruma geldiler, yap ve ileyilerinde
gerekli reformlar yapmay reddettiler. Devlet, sbyan mekteplerini iyiletirmede glkle
karlanca bunlarn yerine usul-i cedide denilen yenilik taraftar okullar at. Bylece
Osmanlda iki bal bir ilkretim yaplanmas ortaya kt. Devlet yenilik taraftar olan okullar
destekleyince, sbyan okullar kendi kaderleri ile ba baa kald ve Osmanlnn son dnemlerine
kadar varlklarn srdrdler. 1923 te kurulan Cumhuriyet ynetimi 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i
Tedrisat Kanunu ile sbyan mekteplerinin varlklarna son vermi ve eitim-retimi tek at
altnda toplamtr.
Anahtar Kelimeler: Osmanl mparatorluu, ilkretim, Sbyan mektepleri.
ABSTRACT
The Ottoman Empire inherited the primary school (Sbyan Mektebi) system from Seljuk
and other Turkish states. Reading Quran was a compulsory course in these schools. Issues related
to religious matters, learning to write and arithmetic were also taught to the students in these
schools. Although Sbyan Schools were serving the needs of Ottoman Society at the beginning,
later on they become not functional and not meeting the Societys needs as they were indifferent to
changes and development in social life and as they were refusing to reform the school system.
Since the Empire/State faced with the difficulties in reforming this school system, it decided to
found pro-innovation Usul-I Cedide Schools instead. It was then when two kinds of primary
education systems in the Ottoman Empire emerged. The Ottoman Empire continuously supported
these pro-innovation schools whilst neglecting Sbyan Schools. This inevitably left these schools
in bad conditions. Even though this was the case, they continued o survive up until the last period
of the Empire. The Turkish Republic founded in 1923 abolished Sbyan Schools altogether with
the law of Tevhid-i Tedrisat dated on the 3rd of March, 1924 which brought about a new
educational system to come in action.
Key Words: Empire of Ottoman, primary education, Schools of Sbyan.

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (1)

GR
Kk bir beylik olarak kurulan, hzla gelien, byk bir imparatorluk olarak
ktada hkm sren Osmanllar ile ilgili merak uyandran birok konu vardr. Yedi asr
ayakta kalan bir imparatorluun eitim sistemini nasl oluturduu, bu sistemi nasl
ilettii ve sbyan mekteplerinin ilkretimdeki yeri de merak edilen konulardan biridir.
Gnmzde btn eitimciler, retmen yetitirme sorunun nasl zmlendiine ok
nem vermektedirler. Sbyan mekteplerinde retmen yetitirme sorununun nasl
zmlendii de nem arz etmektedir. Aratrmada bu sorulara yantlar aranmtr.
Aratrmada Ne idi sorusuna yant arayan (Karasar, 1995) ve toplumsal olaylarn
gemiteki durumu inceleyen (Seyidolu, 2000) tarihsel aratrma yntemi kullanlmtr.
Bu yntemle Osmanl mparatorluunda retimin ilk yaplanmas, bu yapnn ierisinde
ilkretimin yeri ve ilkretimin ilk basaman oluturan sbyan mektepleri ile ilgili
ulalan bilgi, belge ve kaynaklar deerlendirilmitir. Ulalan kaynaklardan, sbyan
mekteplerinin nasl ortaya kt, toplumsal deimeleri nasl izledii, bu deiimler
dorultusunda yap ve ilevlerinde ne gibi deiiklikler yapt sorularna yantlar
aranmtr.
SIBYAN MEKTEPLERNN LK DNEMLER
Osmanllarn ilkretim seviyesindeki okullarna genel olarak "sbyan mektebi"
veya "mahalle mektebi" denilmektedir. Sbyan mekteplerine mekteb veya kttab,
yoksul ocuklar iin alanlara da kttab- sebil veya mekteb-i sebil de deniyordu
(Ergn, 2005). Bu okullar, Seluklulardan ve teki slam lkelerinden devralnmt. Bu
okullara darttalim , mektephane, muallimhane veya darlilm de deniyordu
(Akyz, 1994). Kttab veya mekteb, yaz retilen yer anlamna gelir, burada nceleri
sadece yaz retiliyordu. Ancak sonra temel islm bilgiler de bu okullarda verilmeye
balanmtr.
Sbyan mektepleri, okuma-yazma, baz din bilgiler ve basit hesap ilemlerinin
verildii ilkokullardr. Hemen her mahallede bulunduu iin "Mahalle Mektepleri" veya
ta bina olarak ina edildii iin "Tamektep" de denilen bu okullar rgn eitimin ilk
basaman olutururlard. Okuma-yazmann yannda ahlk terbiye verilmesi de
amalanyordu. ocuu erden sakndrmak ve hayra sevk etmek, Osmanl cemiyetinin
eitim felsefesiydi. Sbyan mekteplerinde bugnk gibi snf, ders saati ve teneffs
ayarlamas yoktu. Sabahtan ikindiye kadar ders verilir, yalnz le paydosu
yaplabiliyordu (Halis, 2005).

174

Osmanlda Sbyan Mektepleri...

nceleri sbyan mektepleri iin zel olarak yetitirilmi retmenler olmad gibi,
okul denebilecek binalar yoktu. Mescitleri kirletebilecekleri dncesi ile, onlara
mescitlerde yer verilmeyince bu okullar zel evlerde, mescit ve cami kenarlarnda vs. yer
bulmu (Ergn, 2005), her mahallede ve hemen her kyde almlard. Bu okullar, bizzat
devlet tarafndan yaptrlmayp padiahlar, sadrazamlar, vezirler gibi devletin st
kademesinde yer alan kiiler, ilim sahipleri ve halk arasndaki madd gc iyi olanlar
tarafndan yaptrlrd. Genellikle okulu yaptranlar, bu kurumun etkinliklerini
yrtebilmesi iin her trl ihtiyacn karlayabilecek gelir kaynaklar tahsis ederlerdi.
Okul yaptrldktan sonra okulun bakm ve onarm harcamalar ile personel ve renci
giderleri iin yeterli gelir kaynaklar vakfedilirdi. Bylece eitim-retim iin devlet
hazinesinden para harcanmadan hizmetler srdrlrd.
ocuklarn sbyan mektebine balama ya, 5-6 civarnda idi. Bitirme ise 13-15
yalar arasnda, bulu anda olurdu. Balama, zellikle Osmanllarda "amin alay"
denilen, ocuklarn ve retmenlerin katld, ilahiler okuyarak o yerleim yerinde
yry yaplan bir trenle olurdu. Okul genelde tek bir dershane eklinde olup farkl
seviye ve yalarda ocuklar barndrrd. Bu ortamda dayak olaylar da fazlaca olurdu.
Kttab veya Mekteb retmenlerine muallim deniliyordu. Muallimler genellikle
o mahalle veya camiin imam da olurlar; imamlarn eleri de kz rencilere retmenlik
yapabilirdi. Muallimler genellikle fazla itibar grmezlerdi. Kttab retmenleri eitli
zamanlarda ve Kurann bitiminde, rencilerden ve ana babalarndan hediyeler alrlard.
Fatih Sultan Mehmetin yaptrd bir programa gre, Eyp ve Ayasofya
medreselerinde sbyan mektebi retmeni olmak isteyen renciler genel medrese
programlarndan ayr bir program izleyecektir. Bu programda Tartma Kurallar ve
retim Yntemi vb. dersler bulunacak, Fkh gibi medreselerin en temel ve zor
derslerinden biri yer almayacaktr. Ancak Fatihin yaptrd bu program bir sre sonra
kaldrlm, yz yllarca geleneksel biimde sbyan mektebi retmeni salama dzeni
srp gitmitir. Geleneksel dzene gre sbyan mektebi retmeni olarak aada
belirtilen kiilerden biri olmak yeterliydi (Akyz, 2003) :
Cami imam ve mezzinleri,
Biraz okur yazar olan, orta yal ve arbal kiiler,
len bir retmenin uygun nitelikleri tayan olu,
Baz hafz ve okumu kadnlar.
Tm Mslman toplumlarda, sbyan mekteplerinin genellikle tek temel dersi,
Kurann, anlam aklanmadan, yalnzca okunuunun retilmesi idi. Osmanl sbyan
mekteplerinde ocuklara ayrca temel dini bilgiler ve uygulamalar, ahlak bilgileri, ibadet
175

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (1)

ve yetenekli ocuklara anne babalarnn istei zerine hafzlk retilirdi (Akyz, 1994;
Trk, 2003). renciden ylda Kurann ezberlemesi istenirdi. Ama bu, ou zaman
ezber olmaz, Kurn'n hatmi olurdu. Hatim yapan ocuk Kuran batan sona bir kez
yznden okur ve baz sayfalarn ezberlerdi. Programn iinde yaz da vard. Yaz, iir ve
ataszleri zerinde olurdu. Bu derslere ek olarak hikyeler, aritmetik ve ibadet ekilleri de
retiliyordu. On yana kadar Kurn' hatmeden ocuk, daha sonra kelime bilgisi,
hitabet, dilbilgisi, edebiyat, tarih gibi ek konular zerinde yl daha alabilirdi.
Perembe leden sonra ve Cuma gnleri tatil idi.
Okul programlarnda bulunan yaz retimi ok baarsz oluyordu. 1862 ylndan
itibaren stanbuldaki 36 sbyan okulunda yeni bir harf retme biimi denenmeye
baland. Devlet bu okullara parasz ta tahtalar, ta kalemler ve divitler datt. Daha
sonra ayn amaca ynelik numune iptidaileri kuruldu. Selnikli retmenlerden bir ekol
ortaya kp yeni bir yaz retme ve alfabe biimi ortaya kard. ok sert tepkiler gren
bu akm, ilkretim slahatn bir "Elifba" slahat haline dntrd. "Hakikisiyle,
"Tecrb"siyle binlerce Kolay Elifba yazld (Ergn, 2005).
Sbyan mekteplerinde dllendirme ile ilgili belgelere ilk zamanlarda rastlanmaz.
Akyzn aratrmasna gre, rencilerin dllendirilmeleri ile ilgili ilk yasal belge,
Tanzimat dneminde, muhtemelen Nisan 1847 tarihli olarak sbyan mektebi
retmenlerine hitaben yaynlanan, bir Tlimattr (Akyz 2004) .
Bu Tlimat ile falaka dinde olmad iin kaldrlmakta, rencilerin
cezalandrlma biimleri yumuatlmakta, dllendirme olarak da retmenin ocua
vc szler sylemesi, onu yan banda oturtmas vs., gibi bir uygulama
getirilmektedir.
ETMDE KURUMLAMAYA DORU LK ADIMLAR
Trk ilkretim sistemi 19. yzylda byk deimelere urad. 1824 te II.
Mahmut, yaynlad bir fermanla ilkretimi mucburi yapm ve her eyden evvel
din zaruretlerin retilmesi snrlarna sktrmtr (Aslan,1991). lkretimi zorunlu
hale getiren padiah ferman, Yenieri Ocann kaldrlmas ile ilgili uralar ile Rus ve
Msr savalar gibi nedenlerden dolay, stanbulda bile 1839 a kadar yeterince
uygulanamamtr (Akyz, 1994). Tara okullarna ise bu zorunluluu gtrecek ve
denetleyecek bir makam bulunmamaktadr (Baaran, 1994). 1850lerden itibaren devlet
ilkretim kademesini denetim altna almak iin pek ok giriimlerde bulundu. Reform
yanllarna dertsek verdi. Buna ramen ilkretim kademesinin tam denetim altna
alnmas ancak Cumhuriyet dneminde mmkn olabildi (Ergn, 2005).
176

Osmanlda Sbyan Mektepleri...

1845 ylnda eitim ilerini grecek bir Geici Eitim Kurulu (Meclis-i
Maarif-i Muvakkat) oluturulmu, bu kurul, eitim sistemini ilk, orta ve niversite
sisteminde basamaklandrmtr. Kurul, ayrca kalc bir Eitim Kurulu (Meclis-i
Maarif-i Daimi) kurulmasna da karar vermitir. Bu karar dorultusunda 1846 ylnda
kalc bir Genel Eitim Kurulu (Meclis-i Maraif-i Umumiye) kurulmutur. Kurul,
ilkretimin sbyan derecesinde zorunluluu, dayan eitim kurumlarndan kaldrlmas,
ilkokulu bitirme snavlarnn konulmas ve baaranlarn ortaokula (rdiye) alnmas gibi
nemli kararlar alan, devlet kurumlar iinde dorudan doruya ve srekli olarak eitim
ilerini dzenlemekle ilk kurul durumunda olmutur. Bu dorultuda grev yapacak olan
Okullar Genel Mdrl (Mekatib-i Umumiye Nezareti) ise 8 Kasm 1846 tarihinde
kurulmutur (Trk, 2003).
1856 ylnda yaymlanan Islahat Ferman, eitim ilerinin daha derli toplu ve ciddi
biimde yrtlmesini kapsamakta ve Bakanlar Kurulu (Meclis-i Vkela) iinde bir de
Eitim Bakan (Maarif Nazr) bulunmas gerektiini belirtmektedir. Bu karar
dorultusunda 17 Mart 1857 tarihinde Eitim Bakanl (Maarif-i Umumiye Nezareti)
kurulmu ve bakanlk dzeyinde ilk eitim rgt olmutur. lk Milli Eitim Bakan
Abdurrahman Sami Paa (1857-1861) ve ilk mstear da bilim adam Hayrullah
Efendidir. Bakanlk, kuruluundan drt yl sonra, 3 Mart 1861 tarihinde Bakanln
grevleri ile ilgili bir ynerge (talimat) hazrlanmtr. Bu ynergeye gre; Bakanln
grevleri zet olarak aadaki gibi sralanmtr (Erdoan, 2000 ; MEB, 2001; Trk,
2003).
1. Yksekokul olan Harbiye, Tbbiye ve Bahriye dnda kalan tm okullar Eitim
Bakanlna balanmtr.
2. Eitim kurumlar, ilkokul (sbyan mektebi), orta okul (rdiye) ve yksek
okullara ayrlmtr.
3. lkokul, Mslman ve Mslman olmayanlara gre ayr ayr olacak, teki
retim kurumlar ortak olacak ve Trke eitim yapacaktr.
4. Bir ileri retime snavla girilecektir.
5. retmenlik bir meslek olarak kabul edilecektir.
6. nceden kurulan Eitim Kurulu yannda deiik amal, srekli ve geici
kurullar da kurulabilecektir.
Bu dorultuda, 10 ubat 1864 ylnda, Bakann emri ile, ilkretim, orta ve yksek
retim genel mdrlkleri (daire) kurulmutur. 1866 ylnda da ders kitaplarn
hazrlamak zere Yaymlar Dairesi (Telif ve Tercme Dairesi) kurulmutur. Bylece
177

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (1)

aama aama hem genel mdrlkler olumaya, hem de ynetimsel ve akademik iler
ayrmaya balamtr.
Trk Eitim Tarihinde, eitimi dzenleyen ilk kapsaml metin Eitim Bakan
Saffet Paa nn nclnde hazrlanan 1 Eyll 1869 tarihli Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi dir (Genel Eitim Tz). Bu nizamname ile tefti ve deerlendirmeye
ilikin esaslar, eitim hakk, eitim ynetimi, okul kademelerinin belirlenmesi, eitim
denekleri, retmen yetitirme ve yerletirme, tara rgt ve snav sistemleri gibi
konular yer almaktadr (Aslan, 1991; Akyz, 1994; Baaran, 1994; MEB, 2001; Nafi,
2002; Trk, 2003). Nizamname 169 madde iermekte olup, ilkretimle ilgili olan
maddeleri unlardr:
Birinci madde: Osmanl Devletinde bulunan okullar, birincisi gzetimi ve ynetimi
devlete ait olan Mekatib-i Umumye (Genel Okullar); ikincisi yalnz gzetimi devlete,
tesisi ve ynetimi fertlere ve cemaatlere ait olan Mekatib-i Hussiye (zel Okullar)
olmak zere ikiye ayrlr.
nc madde: Her mahalle ve kyde en az bir mektep, Mslman-Hristiyan
kark yerlerde her toplum iin bir mektep bulunacaktr.
Drdnc madde: Sbyan mekteplerinin ina, tamir ve retmen masraflar ilgili
toplum tarafndan karlanacaktr.
Beinci madde: retmenler yaplacak nizamnameye gre seilip atanacaktr.
Altnc madde: Sbyan mekteplerinin sresi 4 yldr. 4 yldan sonra, hafzla
almak isteyen renciler bir sre daha okulda kalabilirler.
Hristiyan sbyan mekteplerinde kendi dinleri ve Osmanl Tarihi kendi dilleri ile
okutulacaktr.
Dokuzuncu madde : Kzlarn 6-10, erkeklerin 7-11 yalar arasnda mektebe
devamlar zorunludur.
On birinci madde: Okula devam etmeyen ocuklar, retmen tarafndan mahalle
muhtarna haber verilerek anne veya babas ya da en yakn akrabas ihtiyar meclisine
getirtilerek ocuun okula gnderilmesi teklif ve ihtar olunur.
On ikinci madde: ocuunu okula gndermeyen anne-babaya ayda kez tebli
yaplr, yine gndermez ise maddi durumuna gre be kurutan yz kurua kadar para
cezasna arptrlr, ocuk yine okula gnderilmez ise zorla okula getirilir.
On beinci madde: Bir yerde iki sbyan mektebi varsa, bunlardan biri kzlara, teki
erkeklere ayrlacaktr. Bir mektep olan yerlerde, kzlar iin mektepler yaplncaya kadar
onlar erkek ocuklarla ayn mektebe gidecekler, fakat onlarla kark oturmayacaklardr.
178

Osmanlda Sbyan Mektepleri...

On yedinci madde: Ayr kz sbyan mekteplerinin hoca ve diki ustalar kadn

olacak, fakat yeterli sayda ehliyetli muallimler yetitirilene kadar yal ve iyi ahlakl
adamlardan muallim atanabilir.
Genel ve zel okullar ayrm, her mahalle ve kyde bir okul almas, retmen
atamasnda dzenleme yaplmas, sbyan mekteplerinin srelerini belirlemesi, okula
devam zorunluluu getirmesi ve bunu takibe balamas, Nizamnamenin olumlu ynleri
olarak kabul edilebilir. Ancak, baz maddeleri ise olumsuz ynler iermektedir:
Sbyan mekteplerinin ina, tamir ve retmen masraflar ilgili toplum tarafndan
karlanmas, ilkretimin paral olacan gsterir. Oysa gnmzde ilkretimin parasz
olmas ilkesi benimsenmektedir. Mslman-Hristiyan kark yerlerde her toplum iin bir
mektep almas ve Hristiyan sbyan mekteplerinde kendi dinleri ve Osmanl Tarihi
kendi dilleri ile okutulmas aznlklarn Osmanl toplumu ile btnlemesini engellemi
ve bamszlk isteklerinin krklenmesine olanak salamtr. Kz ve erkek sbyan
okullarnn ayrlmas ve kz sbyan mekteplerinin hoca ve diki ustalar kadn olmas,
laiklik ve karma eitim ilkesi ile uyumamaktadr.
Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde sz edilen ilkretim zorunluluu 1876
tarihli Kanun-i Esas (Anayasa) de yer alm ve bu tarihten itibaren de Anayasalara da
gemitir. Bu Anayasann maddesi eitimle ilgili olup gnmz dili ile aadaki
ekilde ifadesini bulmutur (Akyz, 1994; Trk, 2003) :
Madde 14- Osmanl bireylerinin tmne retimin ilk aamas zorunlu olacak ve
bunun ayrnts zel olarak dzenlenecektir.
Madde 15- retim serbesttir. zel yasasna uymak kouluyla her Osmanl genel
ve zel retim yapmaya yetkilidir.
Madde 16- Btn okullar devletin gzetimi altndadr. Osmanl uyruunun eitimi
birlik ve btnl hedefleyecek, ancak, deiik halklarn inanlaryla ilgili noktalara
zarar verilmeyecektir.
II. Merutiyet dneminde politik zorlamalar dolaysyla devletin ilkretim
politikas etkinlemeye balad. Mal yardmlar, retmen meselesi, okul yapmlarna ve
retim ara ve gerelerine katlmalar eklinde Devlet lkedeki ilkretimi kontrol altna
almaya alt. Genel bir ilkretim yasas karma almalarna giriildi. lkretim
mfettileri getirildi. lkretimin zorunlu ve parasz olma ilkeleri herkese kabul
edilmeye balanld (Ergn, 2005).
1913 de Tedrisat- ptidaiye Kanun- Muvakkati (lkretim Geici Yasas)
karlm ve 1961 ylna dek bu geici yasann bir ok maddesi yrrlkte kalmtr.
Yasa, ilkretimin zorunlu ve Mektib-i ptidaiye-i Umumiye de parasz olduunu
179

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (1)

hkme balamtr. O zamana kadar ptida ve Rd adlaryla mevcut olan okullar

birletirilmi ve Mekatib-i ptidaiye-i Umumiye adn almtr. lkretim bu ekilde 6 yl
olarak tespit edilmi ve her biri 2 yl sreli devreye ayrlmtr (Akyz, 1994).
LKRETMDE YENLK YAPMA HTYACI
Tanzimat dneminde, sbyan mekteplerinde ynetimin baboluunu, retimin
sre ve niteliini bir dzenleme yolunda almalar yapld. 1847 de sbyan mektepleri
iin ynetmelik yapld. Bu ynetmelie gre yedi yana basan ocuklarn sbyan
mektebine alnaca; ana-babasnn istei ile drt ve daha yukar yata olan ocuklarn da
alnabilecei; a nfusunun okula devamnn zorunluluu ve okul sresinin drt yl
olduu; baarsz renciler iin bu srenin yl daha uzatlabilecei yer almaktadr
(Baaran,1994).
19. yzyln son eyreinde ilkretim kurumlar eitlenmeye baland. "Sbyan
mektebi" terimi yenilikleri reddeden vakf ilkokullar tarafndan kullanlmaya baland.
Bunun yannda "iptidai mektep"ler ortaya kmtr. Bunlar, Eitim Bakanl veya zel
dernek ve kiiler tarafndan kurulmu ilkokullard. Ayrca yine bu dnemde ky ve kent
iptidaileri de retim sresi bakmndan ayrlmaya, dershane ve retmen says
bakmndan eitlenmeye balamtr (Ergn, 2005).
II. Abdlhamit dneminden itibaren Osmanl ilkokullarnda bir "Usul- Cedide"
tartmas balad. Yeni alan okullara mekatib-i iptidaiye (iptida mektepler) ve usli cedide mektepleri denildi. Bu okullar Maarif Nezaretine baland. Eitim sreleri
yl, ky okullarnn eitim sreleri ise drt yl olarak belirlendi. Evkaf Nezaretine bal
olan ve eski durumunu koruyanlara ise ya yine sbyan mektepleri ya da usl-i atika
mektepleri denmeye devam edildi. Maarif nezaretinin ilkretimdeki dzenlemeleri bu
okullar hemen hi etkilememi, bunlarn retmenleri, eitim ve retimdeki yeni
gelimelere ya kaytsz kalm ya da onlar engellemeye almtr. Eski ve yeni usul ve
retim metodu karsnda ilkokul retmenleri arasnda fiil tecavzlere varan sert
ekimeler oldu. Ynetim yeni usul taraftarlarn tuttu. Eski usul taraftarlar da vakflara
sndlar. O zaman Rusya ynetimindeki Trk topraklarnda yanklanan hatt esas
geliimini, mcdelesini orada srdren ilkretimdeki bu usul- cedde, o zaman bize
gre yeni, ama Avrupann oktan terk ettii bir eski metot idi. Bu hareketin ana esaslar
unlar idi (Akyz, 1994; Ergn, 2005):
lkokul medreseden ayrlacakt.
lkokullarn kendine zg retmenleri olacak, mahalle imam ve karsnn
retiminden kurtarlacaktr.
180

Osmanlda Sbyan Mektepleri...

retmen sadece hediye deil aylk alacakt.

Okuma-yazma retiminde "heceleme" usul terk edilecek ve "usul- saftiye" veya
"meddiye" denilen yeni usul okuma getirilecekti. Bu usul, her harfi ayr ayr
deerlendirerek harf zerinden okuma retmek demekti.
Eskiden yalnz okuma retimine nem veriliyor, yazma hnerine pek nem
verilmiyordu. zellikle kzlara okuma yazma retilmiyordu. Yeni usul, yazya ve kzlara
da yaz retilmesine nem verilmesini istiyordu. Ayrca kz ocuklar iin ayr ilkokullar
almas isteniyordu.
retim bu programa gre yaplacak ve her yaa gre ders kitaplar yazlacakt.
Sbyan mekteplerinde reform yapmak ok zor oluyordu. Mal ynden bu okullar
genellikle vakflara ait olduu iin, kendiliinden bir zerklik iinde bulunuyordu.
Muallimler ve evresindeki banazlar da devletin buralarda yapaca deiikliklere kar
kyorlard (Ergn, 2005). Zamanla programnda ve almalarnda deiiklikler
yaplmakla beraber Sbyan Mektepleri Cumhuriyet Dnemine kadar varln
srdrmtr.
29 Ekim 1923 te Cumhuriyet kurulduunda, Osmanl Devletinden kalan
medreseler ve sbyan mektepleri gibi geleneksel okullarn yannda Batl tarzda alm
Rdiye, dadi, Sultani gibi orta retim ve ptida ilkretim kurumlar ile aznlk ve
yabaclara ait okullar da varlklarn srdrmektedir. Bu kurumlar milli bir ama
gtmekten ok, birbirine zt grl insanlar yetitiriyordu. lkedeki retim
dankln gidermek ve birlii salamak amacyla 3 Mart 1924 te 430 sayl Tevhid-i
Tedrisat Kanunu karlmtr. Bu Kanunla, lkedeki tm bilim ve retim kurumlar
Maarif Vekaletine balanm, eriye ve Evkaf Vekaleti ya da zel vakflarca idare edilen
tm medrese ve mektepler Maarif Vekaletine balanmtr. Bylece btn eitim ve
retim kurumlar Eitim Bakanlna balanarak retimin tek elde yrtlmesi
salanm, Trk eitim tarihinde en uzun sre yaam olan medreseler ve sbyan
mektepleri kapatlm ve eitimde laiklik ilkesine doru nemli bir adm atlmtr.
SONU
Osmanllarn ilkretim seviyesindeki okullarna genel olarak "sbyan mektebi"
denmekte ve bununla birlikte baka adlarla da anlmaktadr. ocuklarn sbyan mektebine
balama ya, 5-6 , bitirme ya ise 13-15 civarndayd. Bu okullarda nceleri sadece yaz
retilirken, sonra temel islm bilgiler de verilmeye balanmtr. Temel ders genellikle
Kurann, anlam aklanmadan, yalnzca okunuunun retilmesi idi. renci ylda
Kurn' ezberler ya da Hatim ederdi. On yana kadar Kurn' hatmeden ocuk, daha
181

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (1)

sonra kelime bilgisi, hitabet, dilbilgisi, edebiyat, tarih gibi ek konular zerinde yl daha
alabilirdi.
nceleri sbyan mektepleri iin zel olarak yetitirilmi retmenler olmad gibi,
okul denebilecek binalar yoktu. Mescitleri kirletebilecekleri dncesi ile, onlara
mescitlerde yer verilmeyince bu okullar zel evlerde, mescit ve cami kenarlarnda vs. yer
bulmu, her mahallede ve hemen her kyde almlard. Bu okullar, devlet adamlar, ilim
sahipleri ve madd gc iyi olan halktan kiiler tarafndan yaptrlrd. Okulun masraflar,
genellikle okulu yaptranlar veya vakflar tarafndan karlanrd. Sbyan mektebi
muallimleri genellikle o mahalle veya camiin imamln da yaparlar, eleri de kz
rencilere retmenlik yapabilirdi. Muallimler eitli zamanlarda ve Kurn'n bitiminde,
rencilerden ve ana babalarndan hediyeler alrlard.
1824 te ilkretim zorunlu yaplm ve her eyden evvel din zaruretlerin
retilmesi ile snrlanmtr. 1850lerden itibaren devlet ilkretim kademesini denetim
altna almak iin pek ok giriimlerde bulunmu ve reform yanllarna dertsek vermi ise
de mparatorluun yklmasna dek ilkretim tam olarak denetim altna alnamamtr.
19. yzyldan itibaren eitimin kurumsallamas abalar balam ve bir Bakanlk
rgt ortaya kmtr. Daha sonra ilkretim, orta ve yksek retim genel
mdrlkleri kurulmu, bylece aamal bir ekilde rgt yaps olumaya balamtr.
Sbyan mektepleri zamanla toplumun ihtiyalarna cevap veremeyince
iyiletirilmek istenmi, ancak bu okullarn Vakflar Bakanlna bal olmasndan dolay,
bunun yaplmas mmkn olamamtr. Bunun zerine bir "Usul- Cedide" tartmas
balam, yeni alan okullara usl-i cedide mektepleri denilmi ve bu okullar Eitim
Bakanlna balanmtr. Eitim Bakanlnn ilkretimdeki dzenlemeleri sbyan
mekteplerini hemen hi etkilememi, bunlarn retmenleri, eitim ve retimdeki yeni
gelimelere ya kaytsz kalm ya da onlar engellemeye almtr. Bu eski-yeni
ekimesinde ynetim yenilik taraftarlarn desteklemitir. Zamanla programnda ve
almalarnda deiiklikler yaplan sbyan mektepleri Cumhuriyet Dnemine kadar
varln srdrm ve 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile kapatlarak
tarihteki yerini almtr.

182

Osmanlda Sbyan Mektepleri...

K AY NAK L AR
Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi (Balangtan1993e), Kltr Koleji Yaynlar No:4,
stanbul, 1994.
----------- , Tanzimattan Cumhuriyete Eitimde dl ve Gnmz Eitimi Asndan Bir
Deerlendirme (1839-1923), Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Yl:5, Say: 49, Mart 2004.
---------- , Eitim Tarihimizde Gnmze Kadar retmen Yetitirilmesi ve Salanmas
lkeleri, Uygulanmalar , ada Eitim Sistemlerinde retmen Yetitirme Ulusal Sempozyumu,
Cumhuriyet niversitesi Kltr Merkezi, Sivas, 21-23 Mays 2003.
Aslan, Battal, lkretim Kurumlarnda alan Snf retmenlerinin Tefti Raporu ile
Deerlendirilmesi zerine Bir Aratrma, G.. Gazi Eitim Fakltesi, Ankara, 1991.
Baaran, . Ethem, Trkiye Eitim Sistemi, Ankara, 1994.
Erdoan, rfan, ada Eitim Sistemleri, Sistem Yaynclk, stanbul, 2000.
Ergn, Mustafa, Medreseden Mektebe Osmanl Eitim Sistemindeki Deime, Trkiye
Sanal Eitim Bilimleri Ktphanesi, http://www.egitim.aku.edu.tr/ergun3.htm. 29.01.2005.
Halis,

Enver,

Osmanl

Eitim

Sistemi,

http://www.ilkadimdergisi.com/136/kapak-

enver.htm.29.01.2005.
Karasar, Niyazi, Bilimsel Aratrma Yntemi, Ankara, 1995.
Milli Eitim Bakanl, 2002 Yl Banda Milli Eitim, Ankara, 2001.
Nafi, Mahmud Cevdet bn eyh, Maarif-i Ummiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve
craat, Yayna Hazrlayanlar: Mustafa Ergn, Tayip Duman, Sebahattin Arba ve H. Hseyin
Dilaver, MEB Yaynlar No: 3473, Ankara, 2002.
Seyidolu, Halil, Bilimsel Aratrma ve Yazma El Kitab, Kurti Matbaas, stanbul,2000.
Trk, Ercan, Dnden Bugne Milli Eitim Bakanl Kurulu ve Tarihsel Sre, Bilim ve
Akln Aydnlnda Eitim, Yl:4, Say: 44, MEB Basmevi, 2003.

183

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (1)

184