Osmanlı Eğitim Sistemi

Osmanlı devleti de diğer devletler gibi kendi vatandaşlarını kendi

düşünceleri doğrultusunda yetiştirmek amacıyla eğitim-öğretim
müesseseleri kurmuştur.Devlet ve çoğunlukla vakıflar aracılığıyla
kurulan ve devletin kuruluşundan yıkılışına kadar çeşitlenerek
gelişen bu müesseseleri iki ana guruba ayırabiliriz.

I)Örgün Eğitim Müesseseleri

II.)Yaygın Eğitim Müesseseleri
I)Örgün Eğitim Müesseseleri:

Bu müesseseler belirli yaş ve bilgi seviyesine gelmiş insanları belirli

zaman ve disipline göre yetiştirmek amacıyla kurulmuş
müesseselerdir.Bu eğitim müesseseleri askeri ve sivil olmak üzere
iki kısma ayırabilir.

Sivil Eğitim Müesseseleri

Sibyan Mektepleri
İlk tahsil veren bu okullar 5-6 yaşlarındaki çocuklara okuyup
yazmayı bazı dini bilgileri ve dört işlemden ibaret olan matematik
dersini verirdi.İslam’dan öncede küttap adıyla Hire de varlığı görülen
bu okullar daha önceki Türk devletlerinde ve Osmanlı Devletinde
çeşitli adlarla anılmıştır(Darul Talim,Mektep mahalle mektebi
vs..)Osmanlılarda bu okulların hocalarına muallim veya şakirt
denirdi.Talebelerine de talebe suhte,tilmiz gibi isimler verilirdi.

1846’ya gelindiğinde dört yıllık eğitim veren Sibyan mekteplerinde

elifba,Kur’an , ilmihal, tecvit,harekeli Türkçe,Muhtasar Ahlakı
memduha risalesi,sülüs,ve nesih yazıları öğretiliyordu.Tanzimat’tan
sonra 3 yıllık mektebi iptidai olarak faaliyet göstermeye başlar.

Osmanlılar devrinde kız çocukları da bu mekteplerde erkeklerle

birlikte okumuşlardır.Bununla beraber Osmanlı da kız ve erkek
çocuklarının ayrı ayrı okuduğu okullarda mevcuttu.
Sibyan mekteplerinde öğretim görevlisi olarak medrese mezunları
görev yapmışlar daha sonra ise bu ihmal edilmiş, medrese mezunu
olmayan kişiler de hocalık yapmaya başlamışlardır.Kızlara ait
mektepler de ise yaşlı kadınlar öğretmenlik yapmıştır.

Medreseler
İslam tarihinde medrese orta ve yüksek seviyede eğitim ve öğretim
veren müesseselerinin ortak adıdır.Daha önceki devirlerde olduğu
gibi Osmanlı’da da şahıslar tarafından tesis edilen ve yaşaması için
vakıflar kurulan medreselerin hocalarına müderris ve yardımcılarına
muid denirdi.

Medrese talebelerine ise danişmend,suhte veya talebe diye

adlandırılırdı.Osmanlıda ilk medreseyi Orhan Gazi 1331’de İznik ’te
kurulmuştur.Osmanlı Medrese teşkilatında ilk köklü değişim Fatih
Sultan Mehmet zamanında olmuştur.Fatih kanunnamesi ni
hazırladığı sırada Molla Hüsrev ve ali Kuşçunun içinde bulunduğu
bir maarif komisyonuna “kanuni talebe-i ulum”u hazırlatmış böylece
Osmanlı medrese sistemi hazırlanmış oldu.
Osmanlı medreselerini umumi medreseler ve ihtisas
medreseler olarak ikiye ayırabilir:
Umumi Medreseler
1.Haşiye-i Tecrit (Yirmili)Medreseler:Bu medreseler Seyyid Şerif
Cürcani ’nin Haşiye-i Tecrit adlı eserinden almıştır.Daha çok fıkhi
eserlerin okutulduğu bir medrese olarak eğitim vermiştir.
2.Miftan(otuzlu) Medreseleri
3.Kırklı Medreseler
4.Ellili Medreseler
5.Sahn-ı Seman Medreseleri:Bu medreseler fatih Sultan Mehmet’in
İstanbul’da kurduğu külliyede bulunan 8 medresedir.Bu
medreselerde fıkıh
usulü:Fıkıh ,hadis ,tefsir ,astronomi (heyet) hendese,tıp gibi ilimler
okutulmuştur.
6.Altmışlı Medreseler
7.İhtisas Medreseleri
 a)Darul Kura
 b)Darul Hadisler
 c)Daru’ş şifa lar
Osmanlı Medrese sistemindeki ikinci en büyük gelişme Kanuni
Sultan Süleyman devrinde meydana gelen gelmiştir.Kanuni devri
her sahada olduğu gibi medrese teşkilatında da zirveyi ifade
eder.Kanuni Sulan Süleyman ,Süleymaniye külliyesinin inşa ettikten
sonra burada tesis ettiği medreselerde Sahn-ı Seman
medreselerinin üstünde medreseler kurmayı planlarken diğer
tarafından da Osmanlı medreselerinin payelerini yeni bir sisteme
göre tekrar tanzim etmiştir.Buna göre Osmanlı medreselerinin şu
şekli aldığı görülmektedir:
1.İbtidai hariç medreseleri
2.Hareketi Hariç medreseleri
3.İptidai dahil medreseleri
4.Hareketi Dahil Medreseleri
5.Musile i Sahn Medreseleri
6.Sahnı Seman Medreseleri
7.İbtidai Altmışlı Medreseleri
8.Hareketi Altmışlı Medreseleri
9.Musile i Süleymaniye Medreseleri
10.Süleymaniye Medreseleri
11.Darul Hadis Medresesi
XV.ve XVI asırda en yüksek seviyelerine ulaşmış olan Osmanlı
Medrese sistemi XVII asırdan itibaren gerilemeye
başlamıştır.XVIII.asırda Süleymaniye medreselerine Musileyi
Süleymaniye’den sonra Havarnisi Süleymaniye adıyla yeni bir
medrese ,XVIII.asırda da camilerde tedrisatı sürdüren dersiyeler
ilave edilmişse de medreselerin kalitelerinin düşmesi
önlenememiştir.

Medreselerin bozulma sebepleri genelde şu şekilde sıralanmıştır:

 a)Meval-i zadelerin zuhuru
 b)İlim sahiplerinin ağa ve paşalara intisapları
 c)Müderris ve kadıların cehaleti
 d.Cehaletle fazlın birbirinden fark olunmaması
Sistemdeki bozulmanın önüne geçmek için bir çok düzenlemeler
yapılmıştır.Özellikle II.Mahmut devrinde medreselerin ıslahının
mümkün olmaması nedeniyle padişah Avrupa usulu bir eğitimin
kurulmasına teşebbüs ettive bir fermanla ilköğretimin mecburi ve
parasız olacağı ilan etti.
I.Meşrutiyet devrine gelindiğinde medreselerde beklenen ıslahatlar
yapılmış ve medreselerde Riyaziye,tabiiye,tarih,coğrafya,Farsça,ve
Osmanlıca dersleri okutulmaya başlamıştır.1914 yılına geldiğinde
Islahı medaris nizamnamesi çıkarılmış ve İstanbul medreseleri Darul
hilafetil aliyye medreseleri adı altında toplanmıştır.Bu medreseler
Tali kısmı evvel,Tali kımı Sani ve Ali kısmı olarak üç kısma ayırılmış
ve her kısmı dört sene olan medreseler toplan 12 yıllık bir eğitim-
öğretim vermiştir.

Her üç kısımdada dini ilimler, Arapça Türkçe,Farsça,Tarih,Riyaziye

ve Tabiatı Fen dallarında dersler okutulmuştur.

Medresenin Elemanları
 a)Müderris:Belirli bir tahsilden sonra icazet ve beratla ders
veren kimselere müderris denirdi.Tek haneli medreselerde
bir;sahnı seman gibi çok haneli medreselerde ise her haneye
bir müderris tayin edilirdi.
Osmanlı medreselerinden mezun olan öğrenciler Anadolu da vazife
alacaksa Anadolu Kazaskeri Rumeli de görev alacaksa Rumeli
kazaskerini meclislerine devam eder ve matlab defterine mülazım
olarak kaydedilir ve sırası gelinceye kadar beklerdi buna nöbet
denirdi.Sırası gelen müderris önce yirmili bir medreseye atanır
sonrasında terakki etmesine göre kırklı,altmışlı ve daha yüksek
payeli medreselere çıkabilirlerdi.Her padişah devrinde en yüksek
payeli medreseler genelde değişikliklere uğranıştır.Bir müderris
terakki ettikten sonra istekli olduğu medreseye başka talip yoksa
hemen oraya nakledilir başka istekli varsa aralarında sınav
yapılırdı.İmtihan yazılı ve sözlü olarak iki kısımda yapılırdı.

 b)Muid:Teknik anlamda müzakereci müderrisin derslerini

tekrarlayıp izah eden müderris yardımcısı anlamına
gelir.Danişmendler arasında en liyakatliler arsından seçilen
muidler hem müderrisin derslerini tekrarlar hem de öğrenciler
arasında disiplini sağlardı.Görev süreleri iki yıl olan muidlik
müessesesi II.Meşrutiyetten sonra kaldırılmıştır.
 c)Danişmend:Öğrenci anlamında kullanılmıştır.Genelde
medrese öğrencileri için kullanılan bir addır.Danişmendler
Sibyan mekteplerini veya o seviyedeki özel bir eğitimi
 tamamladıktan sonra medreselere girerlerdi.Böylece haşiye i
tecrit medreselerinden birinde tahsiline başlayan danişmend
daha sonra müderrisinden icazet alarak kırklı bir medreseye
oradan da ellili bir medreseye son olarak ta sahnı seman veya
Süleymaniye’ye girerek bitirir ve mülazemet için
beklerdi.Osmanlı medreselerinin en büyüklerinde bile talebe
sayısının 20’ye ulaşmadığı görülür.
Tanzimat Döneminde Eğitim
Bu dönemde bir yanda klasik Osmanlı Eğitim ve öğretim
müesseseleri devam ederken bir yandan da her seviyede Avrupa
eğitim-öğretim müesseseleri açılmaya başlamıştır.İlk önce askeri
alanda yaygınlaşan Avrupai mektepler daha sonra sivil sahada da
gelişti.

İlköğretim
1)İbtidailer Osmanlı klasik çağının Sibyan
mektepleridir.Rüştiyeler açılınca onlara öğrenci hazırlayan
mekteplerede iptidai adı verildi.Bu mektepler 8 Nisan 1847
yılında düzenlenen program ve yönetim şekliyle yeni bir düze
kavuşmuştur.
Öğretim süresi dört yıl olan bu okullara yedi yaşına basan kız ve
erkek çocuklara ilkokul seviyesinde bir eğitim-öğretim verilirdi.6
Ekim 1913 Tedrisatı iptidaiye kanunu ile Fransız okulları sistemine
uyarak Rüştiye ve iptidaiye birleştirilerek altı yıllık Mektebi İptidai
haline getirilmiştir.Bu okullarda Türkçe,tecvit ,ilmihal,hatt, Osmanlı
tarih ve coğrafyası, yurttaşlık bilgisi,resim Müzik ve beden terbiyesi
programa girmiş ve 1924’e kadar devam etmiştir.Bu devirde
iptidailer yedi yaşına basan çocuklar için mecburi hale getirilmiş ve
ceza olarak falaka yasaklanmıştı.
Ortaöğretim
1)Rüştiyeler:
II.Mahmut döneminde sıbyan mekteplerinin yetersiz olduğu
görülerek bu mekteplere sınıfı sani olarak açılır.Bunlar idadilere
basamak olmasından dolayı ortaokul seviyesinde mektepler olarak
değerlendirilir.Önceleri dört yıl olan bu okullar daha sonra altı yıl
olmuştur.Rüştiyelerin ilki 1838 tarihinde açılan mektebi Maarifi
adliyedir.1874-75 döneminde 400’e yakın rüştiye mevcuttu.1867’ye
kadar bu mekteplere Müslüman çocuklar alınırken bu tarihten sonra
ise gayri Müslimler de alınmaya başlanmıştır.Bu maksatla adaylar
Türkçe imtihana tabi olmuşlardır.Bu okullarda dinin
ilimler,hesap,coğrafya,hatt,hendese ,cebir ,usulü defter,resim ,müzik
gibi dersler görülmüştür.
2)İdadiler:
Orta öğretimde ikinci ademe olarak eğitim-öğretim veren
mekteplerdir.1869 Maarifi Uumiye nizamnamesi ne göre idadiler
Rüştiye mezunu olan oalna Müslim ve gayri Müslim çocukların bir
arada öğretim yaptıkları yerlerdir,1000 haneden fazla yerlere idadi
kurulacaktır,idadilerin bütün masrafları vilayet maarif idadisi
sandığından karşılanacaktır,İdadileri süresi üç yıl olacak ve şu
dersler okutulacaktır:
Türkçe,kitabet,Fransızca,mantıkkavaniniOsmaniye,coğrafya,tarih,ce
bir hesapidefter tutma,kimya resim dersleri okutulmuştur. Bu
nizamnamedeki hedefler ise maalesef belirlenen sürede
tutturulamamıştır. 3)Sultaniler: İdadiler seviyesinde Fransızca ve
Türkçe ile eğitim ve öğretim yapaşn bir mekteptir.1 Eylül 1868
tarihinde Galatasaray Sultanisinin açılışıyla maarifimize giren bu
Fransız modeli mektepler hazırlık devresiyle birlikte 9 yıllık bir süreyi
kapsamaktadır. Bu mektebin açılışı sultan Abdülaziz’in
1867 Paris ziyaretine dayanır. Sultanide Türkçe
Fransızca,Grekçe,ahlak,Latince,tarih,coğrafya,matematik,kozmograf
ya,mekanik,fizik,kimya,ekonomi güzel konuşma sanatı ve resim
dersleriokutulurdu, Daha sonra Arapça ve Farsça
okutulmuştur.Darüşşafaka ve Robert koleji de sultani tipi
okullardandır. Yükseköğretim

Bunlar üniversite karşılığı olan darülfünun ve yüksek okullardır.

1)Daru’l Fünun:
İlk kez 12 Ocak 1863’te açılan darül funun bu tarihten sonra birkaç
kez kapanıp açılmış1908 tarihine gelindiğinde İstanbul darülfünunu
olarak adı değiştirilmiş ve yeniden teşkilatlandırılmıştır.1912 de
şubeler fakülteye çevirilmiş ve I.Dünya savaşında Almanya’dan fen
edebiyat ve hukuk alanında 20 profesör çağırılarak üniversitelerin
kadroları güçlendirilmeye çalışılmıştır.

2)Yüksek Okullar:
  a)Mektebi Mülkiyeyi Şahane:
Osmanlıda ilk sivil yüksek okuldur.Kaymakamlık ve müdürlük gibi
mülki idarede görevlendirilecek memurlar için açılan bir yüksek
okuldur.Öğretim süresi önce iki yıl olarak belirlenmiş daha sonra
dört yıla çıkarılmıştır.1915’te Darül fünunun hukuk fakültesine
bağlanmıştır.

 b)Mektebi Tıbbiyeyi Mülkiye:

Sivil tabip yetiştirmek maksadıyla kurulmuş bir
mekteptir.Başlangıçta beş yıl olan bu okul daha sonra altı yıla
çıkarılmıştır.1915’te üniversitenin tıp fakültesine bağlanmıştır.

 c)Mektebi Hukuki Şahane:

Tanzimat sonrası açılan batı tipi mahkemelere eleman yetiştirmek
amacıyla kurulan mekteplerdir.1909’da Darülfünunun hukuk
fakültesi haline geldi.

 d)Hendeseyi Mülkiye Mektebi:

Memleketin sivil mühendis ihtiyacını karşılamak amacıyla
kurulmuştur.Cumhuriyet döneinde yüksek mühendis mektebi adıyla
faaliyetlerine devam etmiştir.

 e)Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi:

Ziraat ve baytarlık alanında memleketin ihtiyacını karşılamak
amacıyla kurulan dört yıllık bir yüksek okuldur.

Klasik Dönem Askeri Mektepleri

Acemioğlanlar Ocağı
Pençik ve devşirme usulleriyle toplanan çocuklar Türk-İslam
terbiyesine göre yetiştirilmek üzere Türk ailelerinin yanına verilir
sonra Acemioğlanlar ocağına alınırlardı.Burada bir taraftan askeri
eğitim alırken diğer taraftanda enderuna hazırlayıcı eğitim
verilirdi.I.Murat devrinde Çandarlı Kara Halil Paşa ve Molla
Rüstem’in tavsiyeleriyle kurulan bu ocak 1826’da Yeniçeri Ocağı
kapatılınca bu ocak ta kaldırıldı.
Yeniçeri Ocakları
Acemioğlanlar mektebinden sonra titiz bir imtihanla seçilen
kabiliyetli gençler Enderun Mektebine diğerleri de asker olmak üzere
Yeniçeri Ocağına alınırlardı.61 bölükten oluşan bu kuvvetler yeniçeri
ağasına bağlıydı.

Enderun Mektebi
Topkapı sarayı içinde bulunan ve orduya kurmay yetiştiren yüksek
seviyede önemli bir mekteptir.Osmanlıya has olan bu mektepler ilk
olarak II.Murat zamanında Edirne de kurulmuştur.Fatih Sultan
Mehmet zamanında sadece kurmay asker yetiştirmekten başka
birde mülki ve idari kadronun da yetiştirildiği bir mektep haline
gelmiştir.Gittikçe zayıflayan Enderun mektebi 1 Temmuz 1909’da
lağvedilmiştir. Yüksek Seviyedeki Askeri Mektepler

I)Mühendishane-i Bahr-i Hümayun :

Osmanlının batıya açılan ilk kapısıdır.1773’te Baron De Tott’un

tavsiyesiyle ve Cezayirli Hasan Paşann gayretleriyle Haliç
Tersanesinde açılmıştır.Bu mektepte ordunun ihtiyaç duyduğu
denizci subaylar yetiştiriliyor ve topçu eğitimi veriliyordu.

II)Mühendishane-i Berri Hümayun: III)Selim devrinde kurulan bir

yüksek okuldur.Topçu subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishane-i
bahri Hümayun’dan ayrılarak kurulmuştur.Öğretim süresi dört yıldır.
III)Tıbhane-i Amire ve Cerrahhane-i Ma’mure: Sadece Müslüman tıp
adamlarının yetiştirilmesi amacıyla kurulmuş Darüşşifanın devamı
olan okuldr.Eğitim süresi dört yıldır.
IV)Mektebi Fünunu Harbiye: Açılan askeri okulların ihtiyaçlarını
karşılamak amacıyla kurulmuştur.

VI.Yaygın Eğitim Müesseseleri: Her yaş ve seviyedeki insanlara

medrese ve mektepler dışındaki yerlerde verilen eğitimdir. Bu
yaygın eğitim kurumları camiler,tekkeler,saraylar,darü’l hikmet
İslamiye,darulmesnevi,kütüphaneler,sahaflar,loncalar,ulemaevleri,kı
raathaneler olarak sıralanabilir.