1-İLK TÜRK DEVLETLERİ’NDE EĞİTİM ve BİLİM: Türk tarih ve edebiyatının ilk yazılı kaynakları olan Orhun(Köktürk)

Kitabelerini Köktürk devletine aittir.

Türkler sırasıyla Köktürk, Uygur, Arap ve Latin alfabelerini kullanmışlardır.
İlk Türk Devletleri’nde ilk kez “Örgün Eğitim” kurumlarına Uygurlarda rastlanmıştır. .(Nedeni: Yerleşik Hayat)
Bu durum onların çok uzun yıllar çeşitli Türk ve yabancı devletlerin saraylarında kâtiplik, bürokratlık, tercümanlık,
danışmanlık ve öğretmenlik yapmalarına olanak sağlamıştır
-Uygurlar dışında örgün eğitim yoktur. (Nedeni: Göçebe Hayat)
-Uygurlar kâğıdı ve matbaayı Avrupalılardan önce kullanmışlardır.
Türklerin, On iki Hayvanlı Türk Takvimi’ni yapmaları Türklerin bilimsel faaliyetlere önem verdiklerini göstermektedir
İlk Türk devletlerinde başlıca sanat dalları: Oymacılık, Halıcılık, Dokumacılık, Dericilik, Maden işlemeciliği.
2) TÜRK – İSLAM DEVLETLERİ’NDE EĞİTİM ve BİLİM: Türk – İslam Devletleri’nin en önemli eğitim kurumları
Medreselerdir. Medreseler ilk defa Karahanlılar Dönemi’nde kurulmaya başlanmıştır.
Karahanlılar Dönemi’nde yaşayan Kâşgarlı Mahmud, ilk Türk haritacısı ve filoloğudur. Kâşgarlı Mahmud’un yazdığı
Dîvan-ı Lügat’it Türk adlı eser bir ansiklopedik sözlüktür. Türkçenin Arapçadan üstün olduğunu ispatlamak ve Araplara
Türkçe öğretmek amacıyla yazılmış eğitim tarihimizin en önemli eserlerindendir. Bu eser sadece bir sözlük değil, Türklere
ait ilk haritanın da yer aldığı ve Türk kültürünün anlatıldığı bir eserdir.
İlk Türk İslam yazılı edebî eseri olarak kabul edilen ve Yusuf Has Hacip tarafından yazılan bir siyasetname olan Kutadgu
Bilig’de, mutluluğun temel şartının bilgiye bağlı olduğu ifade edilmiştir.
Anadolu’nun ilk medresesi Tokat Niksar’da Danişmentliler tarafından açılan Yağıbasan Medresesi’dir. Tıp eğitimiyle
ön plana çıkmıştır.
İlk Selçuklu medresesini Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey, Nişabur’da açmıştır. Nizamiye Medresesi Büyük
Selçuklu devletinin hükümdarı Alparslan zamanında vezir Nizamülmülk tarafından Bağdat’ta açılmıştır. Selçuklularda
öğretim ücretsiz hâle getirilmiş ve öğrencilere maaş bağlanmıştır. Bu medrese, ilk üniversite olarak bilinmektedir.
Nizamiye Medreselerinin kuruluş amaçları ise;
*Selçuklu topraklarında yıkıcı ve bölücü faaliyetleri önlemek için bilim insanı yetiştirerek fikre fikir ile karşılık
vermek,(Batıniler yani Haşhaşiler ile mücadele etmek)
*Devletin yönetim kademeleri için memur yetiştirmek,
*Din adamı ihtiyacını karşılamak ve Oğuzların İslam inançlarını pekiştirmek,
*Bilim insanı yetiştirmek ve onların bilgilerinden devlet ve ülke yararına faydalanmaktır.
-Melikşah Dönemi’nde kurulan rasathanede ünlü astronom ve matematikçi Ömer Hayyam çalışmalar yapmış, bu
çalışmalar sonucunda Celalî Takvim oluşturulmuştur.
Türk İslam Devletleri Bilim İnsanları
Farabî: Felsefe, fizik, astronomi, mantık, müzik ve siyaset alanında eserler vermiştir. Aristo mantığını en iyi kavrayan ve
açıklayan kişi olduğu için ikinci öğretmen anlamına gelen “Muallim-i Sâni” unvanıyla anılmıştır.
İbni Sina: Tıp, Fıkıh, mantık, astronomi ve felsefe alanında eserler verdi. Batı’da Avicenna olarak bilinir. El-kânûn fi’t-tıb
adlı tıp kitabı Batı’da uzun süre ders kitabı olarak okutulmuştur.
Biruni: Matematikçi, astronom, tarih ve coğrafya alanında eserler vermiştir.
Harezmi: Cebir biliminin kurucusu olarak kabul edilen Harezmi, matematikçi, astronom ve coğrafyacıdır.
El-Cezeri: günümüzde haberleşmede kullanılan denge kurma ve ayarlama bilimi olan sibernetikin kurucusu olarak kabul
edilir.

3) OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM VE BİLİM: Örgün eğitim, belli bir mekânda planlı ve programlı yapılan eğitimdi. Yaygın
eğitim ise örgün eğitim dışında kalan bütün eğitim faaliyetleriydi.
A-ÖRGÜN EĞİTİM KURUMLARI (DÜZENLİ EĞİTİM)
1-Sıbyan Mektepleri 2-Medreseler 3-Askeri eğitim(Acemi Oğlanlar Ocağı, Yeniçeri Ocağı) 4-Enderun Mektebi( Devlet
memuru yetiştirilmesi amacıyla açılmış saray okuludur. ) 5-Saray Eğitimi (Enderun, Şehzade eğitimi, Harem)
B-YAYGIN EĞİTİM KURUMLARI: Camiler, Lonca Teşkilatı (Selçuklularda Ahi), tekkeler, zaviyeler, saraylar, köşkler, dergâh,
konak – evler, kütüphaneler, sahaflar, kıraathaneler

NOT: Osmanlı’da orta ve yükseköğretimin temeli medreselerdi. Medreseler ile topluma ve devlete gerekli din,
ilim ve devlet idaresinde ihtiyaç duyulan elemanlar yetiştiriliyordu. Osmanlı Devleti’nin ilk medresesi, Orhan Bey
tarafından İznik’te kurulmuştur. Medreseyi bitirenlere verilen diplomaya icazetname adı verilmiştir.-Medreselerde, bilim
dallarına göre ihtisaslaşma (uzmanlaşma) söz konusuydu.( Örnek: Darültıp: Tıp eğitimi verilir. Darülhadis: Hadis eğitimi
verilir. Darülkurra: Hafızlar yetiştirilir. Darülhendese: Matematik ve astronomi eğitimi verilir.)
Osmanlıda medreselerin bozulma nedenleri:
1-Avrupa’da eğitim ve bilim alanında meydana gelen değişmelerin takip edilememesi
2-Müderrislerin(medrese hocasının) yetersiz olması
3-Akli bilimlerin(matematik, astronomi, felsefe ve mantık gibi )göz ardı edilmesi
4-Beşik uleması anlayışının ortaya çıkması(yani bazı ulema çocuklarına on beş yaşından önce müderrislik verilmeye
başlanması)
5-Yöneticilerin bilim alanındaki çalışmalara desteğinin azalması
6-Rüşvet ve iltimasın yaygınlaşması,
Medreselerin ıslahı için fermanlar ve layihalar(raporlar) hazırlanmış, Kâtip Çelebi ve Koçi Bey ıslaha ilişkin fikirler
üretmişlerdir. Medreseler Cumhuriyet’in ilanından sonra 3 Mart 1924 tarihinde yürürlüğe giren Tevhid-i Tedrisat Kanunu
ile kaldırılmıştır.

OSMANLI’DA BİLİM İNSANLARI

Sabuncuoğlu Şerafeddin: Tıpçıdır. Tıpta deneye önem vermiştir.
Piri Reis: Kitab-ı Bahriye adlı coğrafya eserinde dünyanın yuvarlaklığı, gel git olayı, pusulanın kullanılması ve Amerika
kıtasının varlığına değinmiştir.
Takiyüddin Mehmet Efendi: Ünlü bir astronomdur. XVI. yüzyılda İstanbul’da ilk rasathaneyi kurmuştur.
Katip Çelebi: Tarih ve coğrafya dalında çalışmalar yapmıştır. “Cihannüma” adlı eserinde birçok ülkeyi tanıtmıştır.
Hezarfen Ahmet Çelebi: IV. Murat Dönemi’nde Galata Kulesi’nden Üsküdar’a uçmuştur. Bu olay insanlık tarihinin ilk
uçuşudur.
Lagari Hasan Çelebi: XVII. yüzyılda yaşamış ve insanlık tarihinde ilk kez roketle uçan kişidir.
Evliya Çelebi: Osmanlı coğrafyasıdır. Gezdiği yerlerin coğrafi özelliklerini, tarihini, idari yapısını, gelenek ve göreneklerini
10 ciltlik “Seyehatname” adlı eserinde toplamıştır
Tanzimat Sonrası Osmanlı Eğitim Sistemi: Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’ın ilanından sonra açılan okullar şu şekilde
sıralanabilir. a-Rüştiye: Ortaokul b-İdadî: Lise c-Sultani: Fransız okulları örnek alınarak açılan lise seviyesinde okul
d-Dârülfünun: Üniversite
Osmanlı’da Azınlık ve Yabancı Okulları: Modern eğitim sistemlerini, yeni ders araç ve gereçlerini, yabancı dil
öğretilmesini ve Osmanlı Devleti’nin Batı’ya açılmasını sağlamışsa da yıkıcı faaliyetlere zemin hazırlaması, azınlıklar
arasında milliyetçiliğin yayılması, Osmanlı bütünlüğünün parçalanması ve Rum, Ermeni isyancı liderlerinin bu okullarda
yetişmiş olması bakımından zararlı bir unsur olmuşlardır.

4) CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE EĞİTİM VE BİLİM

Mustafa Kemal, Millî Mücadele’nin henüz sonuçlanmadığı bir ortamda Maarif Kongresi’ni (1921) toplayarak Türkiye’nin
millî bir eğitim sistemi kurması gerektiğini vurgulamıştır.1924 Anayasası’nda ilköğretimin zorunlu ve parasız olduğu
karara bağlanmıştır.1933 yılında üniversite reformu yapılmıştır. Bu reform ile birlikte İstanbul Üniversitesi, Yüksek Ziraat
Enstitüsü, Orman Fakültesi ve Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi gibi üniversiteler açılmıştır. Halkın okuma yazma oranını
artırmak amacıyla “millet mektepleri” açılmıştır.
Atatürk Dönemi’nde eğitim ve kültür yapılan inkılaplar:
1-Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun çıkarılması 2- Yeni Türk Harflerini Kabulü 3. Üniversite reformu 4-Türk dil Kurumunun
kurulması 5-Türk Tarih Kurumunun kurulması.
NOT: Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği-1924) Kanunu ile bütün okullar Eğitim Bakanlığı’na bağlanmış ve bu sayede
eğitim-öğretim birliği sağlanmıştır. Böylece eğitimdeki ikilik ortadan kaldırıldı.
Cumhuriyet Dönemi’nde Bilim: Astronomi çalışmalarıyla ünlenen Fatin Gökmen Kandilli Gözlemevi’nin kurucusudur.
Cahit Arf, Matematik alanındaki çalışmaları ile öne çıkmıştır ve 10 TL nin arka yüzünde resmi bulunmaktadır.
Deri hastalıkları üzerinde çalışmalar yapan Hulusi Behçet, kendi adıyla anılan Behçet Hastalığı’nı keşfetmiştir. Mazhar
Osman psikiyatri konusunda kendi ekolünü oluşturmuştur. Tarih Biliminde ise Halil İnalcık ön plana çıkmıştır.

1-) İLK TÜRK DEVLETLERİ’NDE SANAT

Hunlar ve Köktürklerde taşınabilir sanat eserleri ortaya çıkarken Uygurlarda ise yerleşik hayatı seçmelerinden dolayı
taşınamaz sanat eserleri de görülmektedir. Kent mimarisinin örneklerini veren Uygurlar evler, saraylar, tapınaklar inşa
ederek mimaride ileri gitmişlerdir. Uygurların yaptığı duvar resimleri (Fresk) portre sanatının ilk aşamasıdır. Uygurlar
Minyatür sanatında da ilerlemişlerdir.
İlk Türk devletleri demircilik, dericilik, dokumacılık, maden ve ahşap işçiliği alanında ileri gitmişlerdir.

2-)TÜRK – İSLAM DEVLETLERİ’NDE SANAT

Türk – İslam Devletleri’nde resim yapılmasındaki dini endişe sanatkârları minyatür sanatına yöneltmiştir

3-) OSMANLI DEVLETLERİ’NDE SANAT

Fatih Döneminde yapılan Topkapı Sarayı Osmanlı Devleti'nin Yükselme Dönemi'nde yapılmış en önemli mimari eserdir.
Avrupa sanat akımlarının etkisinin görüldüğü saraylar şunlardır: Dolmabahçe Sarayı, Çırağan Sarayı, Yıldız Sarayı ve
Beylerbeyi Sarayı’dır.
Matrakcı Nasuh, Levni Osmanlı’nın başlıca minyatür sanatçılarındandır.
Avrupalıların mavi çinilerle bezenmiş olmasından dolayı “Blue Mosque” yani Mavi Cami diye isimlendirdikleri Sultan
Ahmet Camisi, Sedefkar Mehmet Ağa tarafından yapılmıştır.
Mimar Sinan’ın, çıraklık eseri Şehzade Camii (İstanbul), kalfalık eseri Süleymaniye Camii (İstanbul) ve ustalık eseri
Selimiye Camii (Edirne). Ayrıca Mihrimah Sultan Camii, Mostar Köprüsü de Mimar Sinan’ın diğer ünlü eserleri
arasındadır.
Osman Hamdi Bey:1– Sanayii Nefise(Güzel Sanatlar) Mektebi’ni kurdu.2 – Bugünkü Arkeoloji müzesi kurdu.
3- “Kaplumbağa Terbiyecisi” resmi ünlü resimlerinden biridir.
Osmanlı Devleti, Hattatlık, Minyatür, Tezhip, Ciltçilik, Çinicilik sanat dallarında gelişme göstermiştir.
4-)CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE SANAT
Mimari Alanındaki Gelişmeler: Mimar Kemaleddin Bey, Emin Onat, Zühtü Müridoğlu gibi mimarlar önemli eserler
vermişlerdir.
Müzik Alanındaki Gelişmeler: Cemal Reşit Rey, Ulvi Cemal Erkin, Hasan Ferit Alnar, Ahmet Adnan Saygun ve Necil Kazım
Akses "Türk Beşleri" olarak müzik alanında eserler vermişlerdir. Cumhuriyetimizin onuncu yılında bestelenen
“Onuncu Yıl Marşı” nın bestecisi Cemal Reşit Rey’dir.
Cumhuriyet Dönemi’nde resim sanatının gelişmesinde İbrahim Çallı, Abidin Dino gibi ressamların katkısı vardır.