III.

Ulusal Karadeniz Ormanclk Kongresi 20-22 Mays 2010 Cilt: IV Sayfa: 1456-1466

TRABZON VE YRESNDE DOAL OLARAK BULUNAN BAZI MEYVEL BTKLERN YETME TEKNKLER VE PEYZAJ MMARLIINDA DEERLENDRLMES
Banu BEKC1, Deryanur DNER1, Mustafa VAR1, Zeki YAHYAOLU2
1

Karadeniz Teknik niversitesi, Peyzaj Mimarl Blm, Trabzon, bekcibanu@hotmail.com, deryanur@yahoo.com, mustafavar@hotmail.com 2 Karadeniz Teknik niversitesi, Orman Mhendislii Blm, Trabzon

ZET
Peyzaj Mimarlnn vazgeilmez elerinden birisi de bitkisel obje ve bunlarn oluturduklar bitki kompozisyonlardr. Bu aratrmada, Trabzonun doal bitki rts ierisinde yer alan, estetik ve ilevsel zellikleri bakmndan peyzaj mimarlnda deerlendirilebilecek, dikkat ekici ve yre halk tarafndan kullanlan yararl bitki taksonlarnn zelliklerinin yan sra yetitirme yntemleri de ele alnmtr. Trabzon ve yresinde doal olarak yetien Laurocerasus officinalis Roem, Rosa canina L., Sorbus torminalis L. Crantz, Sorbus aucuparia L., Crateagus monogyna Roem., Arbutus unedo L., Vaccinium arcthostophyllos L., Corylus avellana L., Pyrus communis L. alma konusu olarak ele alnan bitki trleridir. lk olarak bitkilerin, meyve ve iek gzellii, sonbahar renklenmesi, gvde kabuu ve yararlanma (yenilebilme) zellikleri tespit edilerek, bitkilendirme kompozisyonlarnn ana ilkelerine uygun olarak nerelerde kullanlabildikleri belirlenmitir. Gnmzde peyzaj tasarmlarnda kullanlan bitkisel materyallerde karlalan en nemli problem blgede doal yetien trlerin fidanlklarda hi ya da yeterli say ve zellikte bulunmaydr. Fidanlklarda ve seralarda blgenin doal trleri yerine egzotik bitkilerin bulunmas tasarmcnn bitki tercihini snrlandrmaktadr. Bu nedenle almada, Trabzon ve yresinde doal olarak yetien, peyzaj mimarlnda kullanlmas uygun olan baz trlerin retimleri zerinde durularak peyzaj mimarlna kazandrlmas amalanmtr.

THE EVALUATION OF SOME FRUIT CROPS IN THE LANDSCAPE ARCHITECTURE IN TRABZON AND IN IT'S DISCTRICT ABSTRACT
Laurocerasus officinalis Roem, Rosa canina L., Sorbus torminalis L. Crantz, Sorbus aucuparia L., Crateagus monogyna Roem., Arbutus unedo L., Vaccinium arcthostophyllos L., Corylus avellana L., Pyrus communis L. as naturally grown in the region of Trabzon are the plant species that are considered in this case of study. Firstly, plant's fruit and flowers beauty, autumn colouration, body shell and exploit (ediable) features are confirmed, and determined where they are used in accordance with the main principles of planting compositions. Today the most important problems in plant materials that are used in landscape designs are not having found native and proper quality of plant material. Having found exotic species instead of natural species in nurseries and greenhouses are restricting the choice of plants of the designers. Therefore, in this study, the appropriate species in the landscape architecture and grown naturally in Trabzon and in it's district are emphasized and aimed to be won to the landscape architecture.

1. GR Son yllarda doal evreden hzla uzaklap kendi oluturduu yapay evrede yaamaya balayan insan, doaya olan zlemini onu korumaya almakla gstermeye balamtr. Hzl kentleme, sanayileme, nfus art gibi evre sorunlar insanlar doa ile i ie olabilecekleri mekanlar daha ok tercih etmeye yneltmitir. Kentin ak yeil alan

1456

sistemine katkda bulunan ve rekreasyonel faaliyetlere olanak salayan kentsel yeil alanlar kent iin olduka nemli alanlardr (Konakl ve nder, 2005). Kentsel yeil alanlar insanlara saladklar temiz hava, bol gne ve serbest hareket etme imkan ile toplum iin daha salkl, dengeli, yenileyici ve yararl bir ortam oluturmaktadr (Smardon, 1990). lkemizin odunsu ve otsu trleriyle bu trlerin farkl biyoorafik blgelerde, farkl yetime koullarnda oluturduu kompozisyonlarda peyzaj tasarmlar iin olduka iyi bir potansiyele sahiptir. Trkiyenin birbirinden farkl iklim ve toprak koullarna sahip eitli blgelere ayrlm olmas ve Gneybat Asya ile Gney Avrupa arasnda bir kpr grevi grmesi; eitli kltr bitkilerinin ve Avrupada yabani olan trlerin birounun ana vatannn Anadolu olmas da bu potansiyelin asl sebebidir (Akdoan, 1972). 9.000den fazla bitki taksonundan en iyimser olarak 1000 tanesinin, rahatlkla kentsel ve krsal alanlarda kullanlabilme zellii baz botaniksel aratrmalar ile az sayda gerekletirilen peyzaj amal adaptasyon ve deerlendirme almalarnda ortaya konulmutur. Buna karn maalesef gnmzde peyzaj uygulamalarnda baz alanlarda bitkisel materyal olarak neredeyse %8090 orannda egzotik bitkilerin kullanldn grlmektedir (Var, 1992; Sarba, 1998). Bitkilendirme denince ormanclkta genel olarak, aalandrma anlalmaktadr (epel, 2004). Aalandrma almalarnda kullanlacak trlerin erozyon nlemedeki koruyucu etkisinde doal trlerin daha etkili olduunu gstermektedir. Menashe (2001), erozyon kontrol almalarnda kullanlacak tr veya trlerin doal tr olmas gerektiini belirtmektedir. Bununla birlikte doal trler, evrenin iklim ve toprak yaps gibi tabiat artlar dikkate alndnda evreye uyum gstermi materyal temin etmek asndan da son derece nemlidir. Ayrca, tohum ve fidan temininin srekli ve en ekonomik ekilde salanmasnn, erozyon kontrol almalarnn temelini oluturmas da doal trleri nemli bir kaynak olarak ne karmaktadr (Yahyaolu ve ark, 2006). 1996 ylnda imzalanan ve Trkiyeninde taraf olduu CITES szlemesine gre; taraf lkeler yabani hayvanlarn ve bitkilerin ok eitli ve gzel biimleriyle yeryznn doal sistemlerinin yeri doldurulamaz bir paras olduunu ve gerek mevcut gerekse gelecek kuaklar iin korunmasnn zorunlu olduunu kabul etmilerdir (Yiit ve ark., 2002). Bulunduumuz zaman gz nne alndnda sadece ekonomik deere sahip trlerin retimi, aratrlmas ve sadece bu trler zerine younlalmas, dier trleri korumak anlamna gelmeyecektir. Dnya, biyoeitliliin korunmas ynnde almalar yapmaktadr. Gnmzde kymetsiz gibi grlen bir trn kymeti zamanla anlalmaktadr. Bunun iin ekonomik deeri yksek olan asli trlerimizi retmenin yannda tali rnlerimizde retilmeli, bu trlerimize de hayat hakk tannmaldr. Bu nedenle tali trlerimizin retimine ynelikte aratrmalar hzlandrlmaldr (Koak, 2006). Krsal ve kentsel alanlarda ihtiyaca ynelik ekolojik ncelikli, nitelikli, ilevsel ve estetiksel ak yeil alanlarn tasarlanmas ancak peyzaj planlamasnn ve tasarm srecinin doru ve eksiksiz uygulanmas ile gerekletirilmektedir. Bu srecin her aamasna gereken nem verilmeden yaplan evre tasarm almalarnn baarl sonular ortaya koymas beklenemez (iman ve ark, 2008). Peyzaj mimarl almalarnda bitki materyali CO2 tutulmas ve O2 retimi, hava neminin arttrlmas, rzgarn hznn ve grltsnn azaltlmas, scakln mevsimlere gre dengelenmesi, gne nlarnn etkisinin azaltlmas, glgeleme, topran su ekonomisi zerinde olumlu etkileri gibi ekolojik, erozyon kontrolu, evlerin stabil hale getirilmesi, irkinliklerin ya da grnmesini istemediimiz objelerin gzlenmesi amacyla

1457

perdeleme, snr eleman, yn gsterici, mekan oluturucu, dikkat ekici, lek gsterici vb. pek ok ilevlere sahiptir (Var,1996). Bitkilendirme tasarmnda kullanlan bitki trlerinin estetik zelikleri ve birbirleri ile bir arada uyumlu bir ekilde kullanlmalar olduka nemlidir. Bu nedenle tasarmlarda kullanlacak bitki trlerinin nitelikleri ve birbirleri ile hangi tasarm ilkesine gre bir araya getirileceinin ok iyi bilinmesi gerekmektedir (Robinson, 2004). Trabzon ve yresinde doal olarak yetien Laurocerasus officinalis Roem, Rosa canina L., Sorbus torminalis L. Crantz, Sorbus aucuparia L., Crateagus monogyna Roem., Arbutus unedo L., Vaccinium arcthostophyllos L., Corylus avellana L., Pyrus communis L. peyzaj mimarlnda odun deerinden ok iek gzellii, meyve gzellii ve sonbahar renklenmeleri bata olmak zere, genel form zellikleri, deiik ykselti basamaklarnda yetiebilme gibi avantajlar ve zellikle ifal meyveleri ile Avrupa, Amerika ve Uzakdou peyzajnda geni yer bulmakta ve hatta aratrmalara konu olmaktadr (Atay, 1987; Kayack, 1982). Bu nedenle yaplan bu almada deerlendirmeye alnan bitkilerin, meyve ve iek gzellii, sonbahar renklenmesi, gvde kabuu ve yararlanma (yenilebilme) zellikleri tespit edilerek, bitkilendirme kompozisyonlarnn ana ilkelerine gre nerelerde kullanlabildikleri belirlenmi ve retim ekilleri zerinde durulmutur. 2. MATERYAL ve YNTEM Aratrma materyali olarak Trabzon il snrlar ierisinde doal olarak yetien baz odunsu trler seilmitir. Birinci aamada bu trlerin peyzaj mimarl asndan zellikleri ve kullanm tipleri, ikinci aamada bu trlerin retim yntemleri zerinde durulmutur. 2.1. Seilen Bitki Trlerinin Peyzaj Mimarl Asndan Deerlendirilmesi Bitkilendirme tasarmnn birinci hedefi, sadece mekan deil, grsel nitelii yksek mekanlar oluturmaktr. Bitkilendirmede mekann karakterlerini ve niteliini oluturan ikinci nemli e bitkisel strktrde yaprak, kabuk, iek ve meyvenin detaylardr. Dekoratif ve grsel karakterli bitkilendirme trleri de baarnn anahtar olarak gsterilebilir (Robinson 2004). Bitkilendirme de, yl ierisinde gzel bir etki oluturabilmek iin, ksa sreli ho etki yaratan dzenlemeleri arttrmak gerekir. deal dzenlemeler yapabilmenin n koulu d koullara dayankl, kabuk, srgn, yaprak vb. zellikleri ile cezp edici ve sreklilii olan bitkilerle almaktr. Peyzaj mimarlnda yaplan proje tasarmlarnda grsel nitelikli mekanlar oluturmann yan sra, kullanlacak bitki materyalinin iek, meyve, yaprak, gvde, form, dallanma ve renklenme gibi dendrolojik zellikleri de tasarma yn veren en nemli etmenlerdir. Bu bitkinin iek rengi, sonbahar renklenmesi ya da kaligrafik dallanmas olabilir. Tablo 1de Trabzon ve yresinde doal olarak yetien Laurocerasus officinalis Roem, Rosa canina L., Sorbus torminalis L. Crantz, Sorbus aucuparia L., Crateagus monogyna Roem., Arbutus unedo L., Vaccinium arcthostophyllos L., Corylus avellana L. ve Pyrus communis L.n karakteristik zellikleri ve peyzaj mimarlna katklar zerinde durulmutur.

1458

Tablo 1. Seilen bitki trlerinin peyzaj mimarlna katks Bitki Ad iek-Yaprak Meyve Form

Laurocerasus officinalis

Rosa canina

Sorbus torminalis L. Crantz

Sorbus aucuparia

Peyzaj Mimarlna Katks Herdemyeil olmasnn yan sra beyaz iekleri ve koyu krmz bordomsu meyveleri ile peyzaj mimarlnda it bitkisi ve alle aac olarak kullanlabilir. Dank bir forma sahip olmas, beyaz pembemsi iekleri ve krmz meyveleri ile park ve bahelerde canl it ve sorumlu alanlarda, ev bitkisi olarak kullanlabilir. Dzgn gvdesi, beyaz iekleri, ak kahverengi meyveleri ve krmz renklenmesi ile peyzaj mimarlnda alle aac, rzgar perdesi ve erozyon kontrolnde kullanlabilir. Sonbaharda yapraklarnn kzarmas, maysta beyaz ieklerinin amas ve meyvelerinin olgunlatn da krmz bir renk almas ile peyzaj mimarlnda pek ok alanda kullanlabilir. Beyaz iekleri, krmz meyveleri ve sonbaharda sarturuncu sararmas ile peyzaj mimarlnn vazgeilmez bir trdr. Ayn zamanda kurak, fakir topraklarda da yetiebilir.

Crateagus monogyna

1459

Arbutus unedo

Vaccinium arcthostophyllos L.

Corylus avellana L.

Pyrus communis

Herdemyeil olmas beyaz iekleri ve krmz meyveleri ile peyzaj mimarlnda soliter aa olarak kullanlabilir. it bitkisi olarak deerlendirilebilir. Youn dallar, beyaz iekleri ve mor meyveleri ile park ve bahelerde snr eleman olarak kullanlabilir. Meyveleri sevilerek yenir. Sonbaharda renklenmesi asndan deerlendirilir. Gvde yaps, yaprak durumu ve farkl ieklenme gzellii ile tercih edilebilmektedir. Habitusu, beyaz iekleri ve gz dolduran meyve gzellii ve sonbar renklenmesi ile konut bahelerinin vazgeilmez bitkisidir.

Laurocerasus officinalis, herdem yeil 6m ve daha fazla boylanabilen kk bir aa ya da ok dall aldr (Var ve Ayaz , 2004). Ak yeil renkteki gen srgnler tyszdr. Uzun, erit eklinde deri gibi sert yapraklar 5-15cm uzunluundadr (Kayack, 1982). Bulunu yeri ve iklim artlarna gre genellikle Nisan aynn ilk haftasndan itibaren ieklenmeye balar, bir eksen etrafnda dik duran salkm tipinde olup, dekoratif ieklere sahiptir (Var, 1992). Meyveler 8mm apnda (12mm kltr formlarnda) koyu krmzdansiyahms mora kadar renklenme gsterir. Ana trden baka Laurocerasus officinalis Room. cv. Angustifolia adl kltr formu Vakfikebirde bulunmu olup, yaprak ve iek zellikleri belirgin ekilde farkldr (Var,1992). Rosa canina, 3-3,5m boylanabilen sk dall yavan tepeli bir aldr (Var,1992).NisanMays aylarnda tek tek yer alr. Youn bir ieklenme gsterir. Ak pembe-beyazms pembe iekleri vardr. Sonbaharda olgunlaan parlak krmz meyveleri marmelat yapmnda deerlendirilir. Karayolu evlerinde, orta refj, kurak ve kayalk alanlarn bitkilendirmelerinde kullanlabilir (Var, 1992). Sorbus torminalis L. Crantz, kn yapran dken, 20-25 m boyunda yuvarlak tepeli bir aatr. Tomurcuklar yeil ve tysz, gen srgnleri tyldr. 6.5-12 cm boyunda, 5-11 cm enindeki yapraklar genellikle 3-5 lopludur. Yapraklarn st yz ak yeil, alt yz nceleri tyl sonra plaktr. Yapraklar dklmeden nce kzarr. iekler

1460

beyaz renklidir. 20-60 iek bir araya gelerek bileik yalanc emsiye tipi kurul oluturur. Zeytin byklndeki meyve nceleri yeil, olgunlanca ak kahverengidir (Dirr, 1977). Sorbus aucuparia, 10-15m boyunda bir aatr. Yapraklar tek tys, 9-15 yaprakktan oluur. Yapraklarnn kenarlar dili, biimleri elips gibi, ular sivri ve alt yzleri ise tyldr. Maysta aan iekleri beyaz renkli olup, iek kurullar emsiyemsi salkm durumludur. 1,5cm apnda olan meyveleri nce sar, olgunlanca parlak ak krmz bir renk alr. Sonbahar renklenmesi krmzdr (Dirr, 1977). Crateagus monogyna, kn yapran dken, ounlukla boylu al ya da 8-10 m boylanabilen kk bir aatr. Kahverengi, yeil-krmz renkteki gen srgnler plak veya taze iken tyldr. Aaca ismini veren dikenler eri deil, dz olup tek tekdir. Tomurcuklar kk, yuvarlakadr. 4-5 cm boyundaki yapraklar derin 3-7 lopludur. Bu loplarn ular yaln veya ift dilidir. st yzleri koyu yeil, alt yz mavi-yeil ve tyldr. Mays aynda aan beyaz iekler emsiyemsi salkm tipinde kurullar olutururlar. Sonbaharda olgunlaan krmz renkli meyvenin iinde tek tohum bulunur. Sonbahar renklenmesi sar-turuncudur (Dirr, 1977). Arbutus unedo L., genellike 4-6mlik boylu bir al, bazen 8-10mlik kk bir aa halinde herdemyeil bir bitkidir (Var, 1992). iekler beyaz krem veya ak pembe renkli, bileik salkm tipindedir. Meyveleri kre biiminde, 1-2cm apnda, yzeyi prtkl, nceleri yeilimsi, olgunlukta ate krmzs veya portakal rengindedir. 4-5 tohumlu etli bir meyvesi vardr. Bazen iek ve meyveyi ayn anda bitki zerinde grmek mmkndr. Vaccinium arcthostophyllos L., ounlukla 1-2m, bazen 3mye kadar boylanabilen, kn yapran dken, ek, srgn ve sonbahar renklenmesi gsteren ok dekoratif bir aldr. Mays aynda amaya balayan iekler beyaz, ounlukla pembe-krmz renkli lekeli, an eklinde ve salkm halinde kurullar olutururlar. Yenilebilen meyveleri krmz renkte, olgunlanca siyahms bir renk alr. Sonbaharda kzaran yapraklar ve bitkinin genel srgn gzellii nedeniyle peyzaj mimarl alannda ok ynl bir kullanm potansiyeline sahiptir (Var, 1992). Corylus avellana L., 6 m'ye kadar boylanabilen, yaygn tepeli bir aldr. Srgnlere almal dizilmi yapraklar hafif loplu, 5-12 cm boyunda, yuvarlaka ya da geni yumurta eklinde, kenarlar ift sral dili ve sivri damla uludur. Ayann st yz koyu yeil ve plak, alt yz damarlar boyunca tyl olup sonbaharda sararr. Sonbaharda oluan silindirik erkek iekleri son sene srgnlerinde birka bir sap zerinde aa sarkar ve k akta geirir. Dii iek kurullar ise k tomurcukta geirir. Meyve sonbaharda olgunlar. Meyveyi saran u ksm ak meyve rts (kupula) meyveyle ayn uzunlukta veya ender olarak meyveden biraz uzundur. Fndk yumurta biiminde 1.5-2 cm boyundadr (Anin ve zkan, 1993). Pyrus communis, kn yapraklarn dken, geni tepeli, 15-20 metre boylanabilen, gri gvdeli bir aatr. Yuvarlak oval yapraklar sivri ulu olup kenarlar dzdr. st yz yeil, alt yz ak yeildir, her iki yz de tyszdr. Yapraklar sonbaharda dklmeden nce kzarr. Yapraklanmadan nce aan iekler 5 beyaz ta yaprakldr, tomurcukken pembe lekelere sahiptir. Olgun meyveleri pembemsi sar renkli kresel biimde olup 2-4 cm apndadr. Sulu meyvenin tad buruk ve dokusu kumludur. Peyzaj mimarl alanda zellikle iek gzellii ve meyvelerinden dolay kullanlr. Parklar ve konut bahelerinde deerlendirilebilir (Var, 1992).

1461

2.2. Seilen Bitki Trlerinin Temel Tasar lkelerine Gre Deerlendirilmesi Bitkilere yaptmz estetik karakter analizlerinin temelinde grsel analizler yatmaktadr. Bitki tasarmnda estetik, bize, trler hakknda grsel mesajlar verir. Bu yzden kompozisyonda, bitki tasarmnn grsel analizinin iyi yaplmas gerekmektedir (Robinson, 2004). Tasarmclar bitkileri hem ilevsel hem de estetik adan tm karmaklklar ile hassas bir ekilde kullanmak isterler. Tasarmclarn baars mevcut fiziksel ve evresel faktrlere bal olduu gibi yapnn niteliine ve tasarmn srdrlebilirliine de baldr. Tasarmc tasarm ilkelerini ne kadar zenle kullanrsa tasarm o kadar baarl olur (Carpenter ve Walker, 1990). Tasarmda bitki materyalinin foksiyonel ynden kullanmn grsel kontrol, hareket kontrol, iklim kontrol, grlt kontrol, hava kirlilii kontrol, erozyon kontrol olarak 6 grupta toplamak mmkndr (Theodore,1991). evresel faktrler insanlar ve yaamlarn etkiledikleri gibi bitkilerin yaam alanlarn ve yetime koullarn da etkiler. Peyzaj uygulamalarnda kullanlan bitkilerin geliimlerini bu faktrlerin nasl etkileyeceini bilmek, bitkilendirme tasarm ile ilgilenen insanlar iin olduka nemlidir. Bitkilendirme tasarm, estetik karakterler ve ekolojik istekler (taksonomik ilikiler) olarak ikiye ayrlarak deerlendirilmelidir (Robinson, 2004). Peyzaj mimarlar bitkilerin hem ilevsel hem de estetik tm karmaklklarna duyarl olmak zorundadrlar ki yaptklar tasarmlarda etkili olabilsinler. Bir tasarmcnn baars, o anki tm fiziksel ve evresel faktrleri bir arada deerlendirmesine baldr. Dendrolojik zelliklerine bal olarak bitki materyalinin yapnn evre ile ilikisini salamada, birbiriyle uyum gstermeyen evreyi birletirmede, peyzaj uygulamalarnda baz noktalarn vurgulanmasnda, mimari elemanlarn sertliini azaltmada vb. gibi etkilerde estetik ynden kullanm olanaklar da sz konusudur (Ayalgil, 1992). Dou Karadeniz blgesinin doal trleri olan bu trlerin ok az peyzaj mimarlnda deerlendirilmektedir. Peyzaj mimarlnda soliter, alle ve grup halinde kullanlabilecek bu trlerin her birinin farkl kullanm alanlar vardr. Herdemyeil olan trlerin dnda dier trlerin sonbaharda yapraklarnn sararmalar ya da kzarmalar peyzaj mimarlnda renk ve izgisellik kriterlerinde olduka sk kullanlan zelliklerdendir. Bununla birlikte ieklenme ve meyve gzellikleri bitkilendirme tasarmlarnda eitlilik ve renk kriteri olarak kullanlmaktadr. Bitkilerin belirli zelliklerinin (sonbahar renklenmesi, iek, meyve ve vb.) n plana karlarak srekli kullanlmas tasarmlarda tekrar kriterinin kullanlmasn salamaktadr. Bitkilerin gvde (habitusu) ve kabuk yaps tasarmlarda tekstr zelliini n plana karmaktadr. Ksacas peyzaj mimarlnda kullanlan bu trlerin dendrolojik, ekolojik ve fonksiyonel zellikleri bitkilendirme tasarmlarna yn vermektedir. 2.3. Seilen Bitki Trlerinin retim ekillerinin rdelenmesi Trabzon ve yresinde doal olarak yetien Laurocerasus officinalis Roem, Rosa canina L., Sorbus torminalis L. Crantz, Sorbus aucuparia L., Crateagus monogyna Roem., Arbutus unedo L., Vaccinium arcthostophyllos L., Corylus avellana L. ve Pyrus communis L.in kent peyzajndaki kullanmnn arttrlmas ve daha kolay ulalabilmesi iin retim tekniklerinin iyi bilinmesi gerekmektedir. Bilimin ilerlemesi ile birlikte trler zerine yaplan almalarda eitlilik gstermektedir. Tablo 2de retim teknikleri ele alnan trler yalnzca bilimsel almalar dorultusunda ele alnmtr.

1462

Tablo 2. Seilen bitki trlerinin retim ekilleri Bitki Ad Bitkilerin retim ekilleri Karayemiin oaltma yntemleri; tohumla, kk srgnleriyle, elikle, daldrmayla, ayla ve doku kltr ile yaplmaktadr. Kalitesi iyi olan tiplerin oaltlmasnda kk srgnleri ve elikle oaltma yaygn olarak kullanlmaktadr. ok az miktarda da olsa tohumla retim yaplmaktadr. Kuburnu meyvelerinden elde edilen tohumlarn ekimi ile retilir (Ilsulu, 1992). Tohumu zor imlendii iin tohum katlamaya alnmaldr. Bu ilemler ya asitle andrma yada hormon veya vitamin uygulamalardr. elikle retimi yaplabildii gibi btn gl eitlerinde olduu gibi kuburnuda a ile de oaltlabilmektedir. elikle oaltma en uygun ekonomik oaltma eklidir. Fazla miktarda kk srgn verdii iin kk srgnleriyle kolaylkla oaltlabilmektedir (Ilsulu, 1992). Doku kltr ile oaltmada explant bana 2-3 arasnda bitki olumaktadr. Ancak kklenmede zayf kald grlmtr (Rout ve ark., 1999) Baytop (1998)a gre sorbus torminalis L. Crantz meyvelerinin ierdii baz kimyasallar (blastakolin), dorudan imlenme engeli oluturduundan, tohumlar 4 aylk souk katlamaya alnmaldr (Var ve Bekci, 2006; rgen, 1992; Gltekin ve ark., 2007). elikle retimi %10larda kald iin ok etkili bir yntem olarak kullanlmaktadr. Son yllarda doku kltrnde yaplan almalarda olduka iyi sonular elde edilmitir.

Laurocerasus officinalis

Rosa canina

Sorbus torminalis L. Crantz

Sorbus aucuparia

Sorbus aucupariann 2-3 ylda bir bol tohum tutmas ve tohum veriminin %3-5 orannda olmas gnmzde bu bitkinin soyunu devam ettirmesinin ne kadar hayati bir zorluk ierdiini gzler nne sermektedir (rgen, 1992). B u nedenle ilkbaharda ekilecek tohumlarnn mutlaka katlama ilemine tabi tutulmas gerekmektedir (Var ve Bekci, 2006; rgen, 1992; Gltekin ve ark., 2007). elikle retimi olduka zor bir trdr. Doku kltr ile retiminde baar elde edilmitir (Chalupa, 1983; 1992; Lall ve Mandegaran, 2006).
Tohumlarna eitli ilemler uygulanarak ekilebilir. elikle retimi kolaydr. Kalem as yntemi kullanlarak retilebilir. A uygulamas fidanlkta yaplacaksa gz as tercih edilmelidir (Gltekin, 1994). Doku kltr ile retimi de mevcuttur. retimi yar odunlam eliklerin yan sra yaz sonu ya da sonbaharda ekilen tohumlarla gerekletirilir. Daldrma ve a ile de retimi mevcuttur.

Crateagus monogyna

Arbutus unedo Vaccinium

1463

arcthostophyllos L.

Yaban mersini ounlukla elikle oaltlmaktadr. Bu amala yumuak ve sert odun elikleri kullanlmaktadr. Ayrca, dip srgnleri ile, a ile, tohumla, daldrma ile, toprak alt gvdeleri ile (rizom) veya doku kltr ile oaltmakda mmkndr. Ancak son yllarda yaban mersininin oaltlmasnda yaygn olarak yumuak odun elikleri kullanlmaktadr. Austos aynda toplanan tohumlar katlamaya alndktan sonra ekimi gerekletirilir. Tohumla oaltlabilir. Alama yntemi ile de istenilen bireyler elde edilir.

Corylus avellana L.

Pyrus communis

3. SONU ve NERLER Doal bitki rts olduka zengin olan lkemizdeki peyzaj mimarl uygulamalarnda bu zengin kaynaktan yeterince yararlanlamamaktadr. Kamu kurumlar, rekreasyon alanlar, refjler ve zellikle ev bahelerindeki bitkisel uygulamalarda kullanlan bitkilerin byk bir ksmn yabanc orijinli egzotik bitki trleri oluturmaktadr. Bunun yan sra krsal alanlarda doal peyzajn yeniden kazandrlmasna ynelik yaplan rehabilitasyon almalarnda bile birok yabanc orijinli bitki trne yer verilmekte bu nedenle de bozulan mevcut yap giderek daha kt bir durum almaktadr. alma kapsam ierisinde ele alnan Trabzon yresinin doal trleri peyzaj mimarlnda ok nemli bir yer tutmaktadr. Doal trlerimiz gerek ieklenme ve meyve gzellikleri gerekse de sonbahar renklenmeleri ile bitkilendirme tasarmlarnn vazgeilmez elemanlardr. Gnmzde doal trlere kar ilginin giderek artmas yaplan almalar bu yne doru ynlendirmektedir. Doal trlerin tasarmclar tarafndan fark edilmesi ve talep edilmesi fidanlklarn ve seralarn bu trleri temin edebilmek iin retim almalar yapmasna neden olacaktr. Bu ilemde d piyasadan talep edilen egzotik trlerin almn azaltarak dviz kaybn engelleyecektir. Doal bitki trlerinin peyzaj mimarlndaki bitkilendirme tasarmlarnda nerelerde ve nasl kullanldnn aratrld bu almada, Laurocerasus officinalis Roem, Rosa canina L., Sorbus torminalis L. Crantz, Sorbus aucuparia L., Crateagus monogyna Roem., Arbutus unedo L., Vaccinium arcthostophyllos L., Corylus avellana L. ve Pyrus communis L.in trlerinin dendrolojik zellikleri, nerelerde kullanldklar ve nasl retildikleri zerinde durulmutur. Literatrde yaplan almalarda bitkilendirme tasarmlarnda tasarm kriterleri zerinde ok fazla durulduu grlmektedir (Robinson, 2004). Yaplan bu almada deerlendirilen bitki trlerinin dendrolojik zelliklerinin tasarm kriterleri ile nasl bir etkileim ierisine girdikleri aratrlarak, ieklenme ve meyve gzelliklerinin eitlilik ve renk ilkesine, sonbahar renklenmesinin renk ve tekrar ilkesine, gvde ve kabuk yapsnn tasarmda tekstr zelliini n plana kard tespit edilmitir.

1464

4. KAYNAKLAR Akdoan, G., 1972. Orta Anadolu Step Bitki rtsnde Bulunan Baz Otsu Bitkilerin Peyzaj Planlamasnda Deerlendirme mkanlar zerine Bir Aratrma, Ky leri Bakanl Yayn No: 198, Toprak Su Genel Mdrl Yayn, Say 282, Ankara Anin, R., zkan, ZC., 1993 Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta) Odunsu Taksonlar, KT Yaynlar Genel Yayn No: 167, Faklte Yayn No: 10, Trabzon Atay, ., 1987, Kent i Aalandrmalarnda Kullanlacak Aa, al ve Sarlc Bitki Trlerinin Seim Klavuzu, stanbul, s:87 Ayalgil, Y., 1992. Bitkilendirme Tasarm, stanbul niversitesi, Orman Fakltesi Peyzaj Mimarl Blm, Baslmam Ders Notlar, stanbul Baytop, K., 1998, Trke Bitki Adlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Sevitv Basm Evi, Ankara, s:174 Chalupa, V., 1983, In Vitro Propogation of Willows (Salix spp.), European Mountain Ash (Sorbus aucuparia L.) and Black Locust (Robinia pseudoacacia L.) Biologia Plantarum, 25,4, p: 305-307 Chalupa, V., 1992, Micropopagation of European mountain-ash (Sorbus aucuparia L.) and wild service tree (Sorbus torminalis (L.) Cr.), In Bajaj YPS, ed. High-tech and micropropagation, II (8), Biotechnology in Agriculture and Forestry, Berlin 211226 epel, N., 2004, Orman Erozyon likisi, Erozyonla Mcadele, Tema Vakf Yaynlar, Yayn No:26, Laibib Yalkn Matbaas Dirr, M., 1977, Manual of Woody Landscape Plants, Stpes Publshng L.L.C, pages: 439442 Gltekin, E., 1994, Bitki Kompozisyonu, ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi, Ders Kitab, No:10, Adana Gltekin, H.C., Glc, S., elik, S., Grvelik, N., ztrk, G., 2007, Katlama srelerinin vez (Sorbus L.) tohumlarnn imlenmesi zerine etkisi, Sleyman Demirel niversitesi Orman Fakltesi Dergisi, Seri: A, Say:2, Sayfa:42-50 Kayack, H., 1982, Orman ve Park Aalarnn zel Sistemetai, III. Cilt, stanbul niversitesi Orman Fakltesi Yayn No:3013, stanbul Koak, M., 2006, Baz Sorbus L. (vez) Trleri Tohumlarnn imlenme ve Fidecik Geliimi zerine Hormonal lemin Etkisi, Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, 64 Konakl, N., nder S., 2005, Arboretum kavram ve Seluk niversitesi kampus alan iin arboretum oluturulmas zerine bir aratrma, Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, 19(35), s:16-29 Lall, S., Mandegaran, Z., 2006, Shoot multiplication and adventitions regeneration in Sorbus aucuparia, Plant Cell, Tissue and Organ Culture 85, 23-29. Ilsulu, K., 1992, la ve Baharat Bitkileri, Ankara Lall, S., Mandegaran, Z., 2006, Shoot multiplication and adventitions regeneration in Sorbus aucuparia, Plant Cell, Tissue and Organ Culture 85, 23-29. Menashe, E., 2001, Bio-Structural Erosion Control: Incorporating Vegetation in Engineering Designs to Project Puget Sound Shorelines, February 13, at Puget Sound Research, a Conference Relating to the Puget Sound/Georgia Basin Ecosystem in Bellevue, WA Robinson, N., 2004, The Planting Design Handbook (Second Edition), ISBN 074630358, England, page: 284

1465

Rout, G.R, Samantaray, S., Mottley, J., Das, P., 1999, Biotechnology of the rose a review of recent prgress, Scientia Horticulturae, Volume 81, ssue 3, p: 201-228 Sarba, M., 1998. Trkiyede Endemik Bitkilerin llere Dlm, Zonguldak Karaelmas niversitesi, Bartn Orman Fakltesi (Baslmam), Bartn Smardon, R.C., 1990. Perception Aesthetics of The Urban Environment: Review of The Role of Vegetation, Landscape and Urban Planning, 19(1990), Elsevier Science Pub.B.V., Amsterdam, 105-120. iman, E.E., Korkut, A., Etli, B., 2008, Tekirda Valilii Tren ve Park Alan Peyzaj Tasarm Sreci, Tekirda Ziraat Fakltesi Dergisi, 5(2), s: 119-129 Theodore, D.W., 1991. Planting Design, Van Nostrand Reinhold rgen, S., 1992, Orman Aalar Islah, ..Orm.Fak.Yaynlar Rek No: 3395, Faklte No:442. stanbul, Yayn No: 293, sy: 313-318 Yahyaolu, Z., lmez, Z., Eminaaolu, ., Temel, F., Gktrk, A., 2006, Artvin-oruh Havzasnda Doal Olarak Yetien Baz al ve Aak Trlerinin Fidan retim Tekniinin Aratrlmas, TBTAK, Tarm, Ormanclk ve Veterinerlik Aratrma Grubu, Artvin, Sayfa: 24-29 Yiit, N., olak, E., Ketenolu, O., Kurt, L., Szen, M., Hamzaolu, E., Karata, A., zkurt, ., 2002, evre Etki Deerlendirme (ED), evre Ve Orman Bakanl, Ankara, 1100 Var, M., 1992, Kuzeydou Karadeniz blgesi doal odunsu taksonlarnn peyzaj mimarl ynnden deerlendirilmesi zerine aratrmalar, K.T.. Fen Bilimleri Enstits Doktora Tezi, Trabzon Var, M., 1996, Bitkilendirme Tasarm Ders Notu (Baslmamtr) Var, M., Ayaz, F.A., 2004, Changes in Sugar Composition n Cherry Laurel (cv.oxygemmis) Fruit During Development and Ripening, Pakistan Journal Botanica 36(2):389-394 Var, M., Bekci, B., 2006, Akaaa yaprakl vez (Sorbus torminalis L. Crantz.) ve Ku vezi (Sorbus aucuparia L.)nin tohumla retiminde farkl ekim ortamlarnn imlenme zerindeki etkileri, evre ve Orman Bakanl Yayn No:316, DKOA Yayn No:28, sayfa:71-78.

1466