OSMANGAZ NVERSTES MH.MM.FAK. NAAT MH.

BLM KARAYOLU DERS NOTLARI Gidemediin Yer Senin Deildir Halil Rfat Paa 1 mil = 1,60934 km 1 feet = 0,3048 m
1 in = 2,54 cm

ERK 1. Ulamla ilgili tanmlar 2. Ulam trleri ve kyaslanmalar 3. Ulam trlerinin tarihsel geliimi 4. dev: Traffic Calming. Tarih: 2002 Kasm sonu. En ok 5 sayfa. 5. Karayolu ile ilgili tanmlar 6. Trafikle lgili Tanmlar 7. Trafiin Deiimi 8. Trafik Akm Cinsleri 9. Yolculuklara Ait Balca zellikler 10. Trafik Ak 11. Yollarn Kapasitesi 12. Yol Geometrik Standartlarnn Seimi

1.GR
1

Ulam: nsanlarn ve nesnelerin belirli bir amaca ynelik olarak yer deitirmeleridir. Ulatrma: Yararl olduu varsaylan bu yer deitirme ilemlerinin yerine getirilmesidir. Seyahat veya yolculuk: Bu verilen tanmlara gre insan sz konusu olduunda ulam kelimesi yerine bu kelimelerinin kullanlmas daha uygundur. Tama: nsanlar ve nesneler iin kullanlan ulatrma kelimesi yerine kullanlmas baz durumlarda daha anlaml olacaktr.

2.ULAIM TRLER VE KIYASLANMALARI Ulatrma; sz konusu alt yapnn trne gre aadaki gibi snflandrlabilir; 1-) Kara Ulatrmas a) Karayolu Ulatrmas b) Demiryolu Ulatrmas 2-) Su Ulatrmas a) Denizyolu Ulatrmas b) -su Yolu ( gl-nehir-kanal ) Ulatrmas 3-) Hava Ulatrmas 4-) Boru Hatlar

lkemizdeki yol alar: lkemizde gerek anlamda planl ve modern yapmnn 1 Mart 1950de Bayndrlk Bakanl bnyesinde kurulan Karayollar Genel Mdrl (KGM) ile balad sylenebilir. KGM bnyesinde yol tip vardr. Otoyol: zellikle transit trafie tahsis edilen, belirli yerler, artlar dnda k olmayan yaya, hayvan ve motorsuz aralarn giremedii ve ancak izin verilen motorlu aralarn yararland, trafiin zel kontrole tabi tutulduu kara yoludur. Uzunluu 1774km'dir.

Devlet yolu: nemli blge ve il merkezlerini, deniz, hava, demiryolu istasyonu, iskele, liman ve alanlarn birbirine balayan birinci derecede ana yollardr. Ayn zamanda lkeyi komu lkelere balayan yollardr. Uzunluu 31400km'dir. l yolu: Kk il merkezlerini birbirine, ile ve kasabalar il merkezlerine balayan, iki eritli yaplan 2. Ve 3. Snf standartl, yzeyleri genelde asfalt kapl yollardr. Uzunluu 29693km'dir. Turistik yol: En yakn yol ile turistik merkez arasnda kalan yollara verilen isimdir. Yapm ve bakm, Turizm Bakanlnca salanan finansmanla Karayollar Genel Mdrl tarafndan yaplmaktadr. Ky yolu: Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn sorumluluundaki, kyleri birbirine, kasabalara veya anayollara balayan, genelde toprak yollardr. Uzunluu yaklak olarak 300.000km'dir. Orman yolu: Orman Bakanlnn sorumluluundaki, orman rnlerinin ile, kasaba ve kylere tanmas iin ina edilen, genellikle toprak yollardr. ehirii yollar: Belediyelerin sorumluluundadr. lkemizde demiryolu inaat 1866da zmir-Aydn hatt ile balamtr. Cumhuriyet ilanndaki 2000 kmlik yol a 1940lara kadar hzla gelitirilmi, ancak daha sonra karayollarnn glgesinde kalmtr. lkemizde Demiryollarnn inaatndan Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanlar naat Genel Mdrl (DLH) sorumludur. letme iini ise Devlet Demiryollar (TCDD) yapmaktadr. lkemizdeki mevcut demiryolu uzunluu 9000 kmdir. Tama sistemleri arasnda seyahat hz, duraa yrme, durakta bekleme, tattan indikten sonra ulalmak istenen noktaya varma asndan farklar vardr. Bu konuda otomobil sistemleri her durumda zaman tasarrufu salar. Ama uzun mesafelerde metro sistemleri daha avantajldr. Yukarda belirtilen ulatrma ekillerinin yerine getirilmesinde eitli ulatrma sistemleri kullanlr. Tanacak olan yolcu ve yk durumuna gre tercih edilen ulatrma sistemi kapasite, hz, ekonomiklik, emniyet, kaynak vb gibi faktrler ynnden sz konusu lkenin gelimilik dzeyine uygun olmaldr. 3. ULAIM TRLERNN TARHSEL GELM

nsanlar ilk alarda daha ok avlanma, yiyecek elde etme ihtiyacnda olduu iin elde ettikleri maddeleri ncelikle srkleme yoluna gitmilerdir. Bu faaliyetler tekerlein bulunmasna kadar devam etmitir. Tekerlein icadndan sonra insanlar, hayvanlar ehliletirip arabalarda kullanmaya balamlardr. Uzun sre bu aamada kalan insanolu, ancak 1800lerde motorlu aralar icat edebilmitir. 1802de ngiliz Robert Trivitik ilk lokomotifi gelitirdi. Ancak yaygn olarak kullanlan ilk lokomotif George Stevenson tarafndan 1829da bir yarma iin yapld. 1880lerde karayolu aralar gelitirildi ve bundan itibaren gelimeler ok daha hzl oldu. Bugn rekor amacyla retilen ses hzna ulaan otomobiller mevcuttur. 1908de Wright kardelerin icad olan uak, insanoluna ok daha geni ufuklar amtr. Bugn en hzl ulam ekli havayollaryla salanmaktadr. nsanolunun tekerlein icadndan gnmze kadar ulatrma ve buna bal olarak uygarlk aadaki ekil 1e uygun bir gelime izlemitir. Grld gibi son yzylda gelime hayli yksektir. ekilden grafiin sonsuza doru gittii izlenimi domaktadr. Uzay almalar sonucu buna uyacak gelimeler salanmtr. ekil 1. Ulatrma ve uygarlk gelime erisi

-2000

-1000

0 Yl

1000

2000

Ama uygarlkta yaplan ilerlemeler insanlara avantajlar saladysa da, bu avantajlarn yannda baz dezavatajlar da getirmitir. Nfusun hzla artt ve snrl kaynaklarn olduu dnyamzda ulam konusunda baz problemler meydana gelmitir. zellikle lkemizde bulunduumuz konumdan dolay ulatrma faaliyetleri olduka fazla olmaktadr.

Hz

4. DEV: Traffic Calming. Tarih: 2002 Kasm sonu. En ok 5 sayfa.

5. KARAYOLU LE LGL TANIMLAR Ara: Karayollarnda kullanlabilen motorlu, motorsuz ve zel amal tatlar ile i makineleri ve lastik tekerlekli traktrlerin genel addr. Tat: Karayolunda insan, hayvan ve yk tamaya yarayan aratr. Karayolu: Her trl tat ve yaya ulam iin kamunun yararlanmasna ak olan arazi erididir. ift Ynl Karayolu: Her iki yndeki trafiin de kulland yol tipidir. Tek Ynl Karayolu: Sadece tek yndeki trafiin kulland yol tipidir. Blnm Karayolu: Bir orta rfjle ayrlm yol tipidir. Yol ekseni: Yol kaplamasnn ortasndan getii varsaylan izgiye (dorultuya) denir. Rfj (ayrc): Tat yollarn veya blmlerini birbirinden ayran, bir taraftaki tatlarn dier tarafa gemesini engelleyen karayolu yapsdr. erit: Aralarn gvenlii yolculuu iin tat yolunun iaretlerle ayrlm blmdr. Trmanma eridi: zellikle iki eritli, kentler aras yollarn dalk rampa kesimlerinde kullanlan ve yava seyreden aralara ayrlan yolun en sa kenarndaki erittir. Park eridi: Yol kenarnda aralarn park etmeleri iin ayrlm erittir. Emniyet eridi: Yksek standartl yollarda, tatlarn trafii aksatmayacak biimde durmalar iin yaplan erittir. Hzlanma eridi: Bir yan yoldan anayola giren tatlarn anayoldaki trafik akmna gvenle karabilmeleri iin hzlanmalarna olanak salayan belirli bir uzunluktaki ilave kaplama geniliidir. Yavalama eridi: Anayolda dz olarak giden trafik akmndan bir yan yola ayrlacak olan tatlarn bu yan yola gvenle girebilmeleri iin yavalamalarna olanak veren belirli bir uzunluktaki ilave kaplamadr. Cep: Tatlarn ksa sreli durular iin faydalandklar belirli uzunluktaki, geniletilmi yol ksm.
5

Kavak: Birden fazla gelen trafik akmlarnn kesitii yerlerdir. Geki (gzergah): Bir yolun arazi zerinde izledii dorultudur. Plan: Yolun yatay bir dzlem zerindeki izdmdr. Alinyiman: Yol planndaki dz ksmlara denir. Yatay kurba (kurp, viraj): Yol plannda dz ksmlar arasndaki eri ksmlara denir. Boykesit (profil): Plandaki yol ekseni bir doru boyunca alr ve bunun dey bir dzlem zerinde izdm alnrsa elde edilir. Boykesit zerinde, belli bir kyas hattna gre arazinin doal durumu ile yolun bitmi durumu gsterilir. Enkesit: Yolun herhangi bir noktasnda eksen hattna dik dorultuda alnan kesittir.

ekil 2. Tipik bir yol enkesiti ve yol elemanlar ev: Bir dolguda platformun d kenar ile doal zemin, yarmada ise hendek taban ile doal zemin arasndaki eik yzeye denir. Enine eim: Yol yzeyine den ya sularnn platformu bir an nce terkedebilmeleri iin yol enkesitine eksenden banket ya da kaplama d kenarna doru olmak zere her iki tarafta verilen eime denir. Boyuna eim: Yola boyuna dorultuda verilen eime denir. Dey kurba: Boykesitteki eri paralarna verilen isimdir.

Rampa: yolun ykselerek gittii ksma denir. ni: Yolun alalarak gittii ksma denir. Tepe (kapal) dey kurp: Bir rampay bir ini, rampay daha az eimli bir rampa veya bir inii daha dik eimli bir ini izlediinde aradaki eriye verilen isimdir. Dere (ak) dey kurp: Bir inii bir rampa, inii daha az eimli bir ini veya bir rampay daha dik eimli bir rampa izlediinde aradaki eriye verilen isimdir.

ekil 3. Tepe ve dere dey kurp tipleri Toprak ii (tesviye): Yol yzeyine dzgn bir ekil verilmesi iin doal zeminin dzeltilmesi gerekir. Bu amala baz yerler kazlr, baz yerler doldurulur. Bu ilere verilen isimdir. nce tesviye (reglaj): Tesviye yzeyinin uygun enine ve boyuna eim de verilerek bir greyder yardm ile son olarak dzeltilmesi ilemine verilen isimdir. Drenaj: Yolu kar, yamur, dolu, sel su baskn vb gibi yerst ve yer alt sularndan korumak amacyla suyun kontrol altna alnp uzaklatrlmasn amalayan sistemlerdir. Menfez: Srekli olarak akan ya da ya sonucu oluan kk akarsular yol gvdesinin bir tarafndan dier tarafna geirmek iin kullanlan yaplardr. Alt yap: Yolun toprak ileri sonunda daha nceden saptanan kot ve enkesit ekline getirilmi ksmna denir.
7

st yap: Yolun trafik yklerini tamak ve bu yk taban zemininin tama gcn amayacak ekilde taban yzeyine datmak zere alt yap zerine ina olunan ve alt temel, temel ve kaplama tabakalarndan oluan ksmdr Sanat yaps: Menfez, drenaj tesisleri, kpr, tnel ve istinat duvar gibi yaplara verilen genel isimdir. Alt temel (temel alt): Tesviye yzeyi zerine serilen ve genellikle kum, akl, krma ta, yksek frn crufu gibi granler malzemelerden ina oluna tabakadr. Kaplamadan gelen trafik yknn taban zerine yaylmasnda zerinde bulunan temel tabakasna olan yardm yannda, su ve don tesirlerine kar tampon blge vazifesi de gren bu tabakann tekili ile daha pahal malzemeden ina olunan temel tabakasnn kalnl azaltlm, bylece ekonomi salanm olur. Taban zemininin durumuna gre nadir olarak bu tabakadan vazgeilebilir. Temel: Alt temel ve kaplama tabakalar arasna yerletirilen ve granlometrisi ile dier koullar belirli olan doal kum, doal akl veya krma ta ile az miktarda balayc ince malzemeden oluan tabakadr. Grevi kaplamadan gelen trafik ykn taban zerine yaymaktr. Kaplama: Temel tabakas zerine ina olunan ve trafiin dorudan doruya temas ettii, bitml karmlar, beton, parke vb malzeme ile yaplan tabakadr. Grevi dzgn bir yuvarlanma yzeyi temin etmektir. Anma tabakas: En stteki kaplama tabakasna verilen isimdir. Binder tabakas: Anma tabakasnn altndaki kaplama tabakasdr. Banket: Yol kaplamasnn iki yannda, kaplamaya bitiik ve kaplama kenar ile ev ba arasnda kalan ksma denir. Platform: Yolun enine ynde blntsz ve kaplama ile banketlerden oluan ksmna denir. Hendek: Yolun yarma kesimlerinde banket ile yarma evi arasnda uzanan ve yol platformu ile yarma evine gelen ya sularnn toplanp akt kanaldr. Derinlii blgenin ya durumuna gre deiir. gen veya yamuk ekilli olabilir. Kafa hendei: Yarmalarda, yamalardan akan ya sular erozyon yolu ile evin bozulmasna neden oluyorsa, ev tepesinden bir miktar aada yine gen veya yamuk kesitli olmak zere yaplan hendeklerdir.
8

Bordr: Kent ii yollarda kaplama ile daha yksek kotta bulunan yaya kaldrm arasna veya kaplama ile orta refj arasna yerletirilen, genellikle ta ya da betondan yaplm kenar talardr. Bordr oluu (kanivo): Kent ii yollarda kapla ve yaya kaldrm zerine den ve enine eimden dolay bordr kenarnda biriken ya sularnn yol boyunca kolayca ve belirli bir genilik iinde kalacak ekilde akmas iin kaplamann en d kenarndan daha dk kotta olmak zere bordr ile kaplama arasna yerletirilen enkesit ksmdr. Rgar (baca): Bordr kenarnda birikip oluk boyunca akan ya sularnn yola ve yol temeline zarar vermeden kanalizasyon veya yamur suyu drenaj ebekesine akmasn salayan yaplara denir. Korkuluk: Tatlarn yoldan darya kmalarn ya da blnm yollarda dier platforma girmelerini nlemek amac ile gerekli kesimlerde platform d kenarlarna konan engellerdir. Kenar ta: Yolun dorultusunu ve snrlarn gstermek zere yol kenarna belirli aralklarda konan elemanlardr. Kamulatrma genilii: Yolun yapmna balanmadan nce geki boyunca kamulatrlmas gereken yeterli genilikteki araziye denir. Trafik Adas: Trafik akmlarn ayrmak veya ynlendirmek amacyla daha ok kavaklarda yol kaplamas zerine genellikle ykseltilmi ada eklinde veya iaretleme yoluyla yaplm trafie kapal alandr. Cadde: ehrin blgelerini birbirine balayan ana yollardr. Sokak: ehrin blgeleri iinde oturma, i yerleri ve eitli tesislere ulamay salayan yoldur. Viyadk: eitli sebeplerle arazi paras zerinde yol yapmak mmkn olmadnda kpr zerine kurulmu otoyol parasdr. Tip Enkesit: Yolun standart llerini ve inaat zelliklerini ayrntl olarak gsteren enkesittir. Genel olarak, platform, kaplama ve banket genilikleri, hendek boyutu, ev eimleri, enine eim, st yapya ait tabakalar ve bunlarn kalnlklar-malzeme cinsleri ile kamulatrma genilii belirtilir. Radyal (Insal) Yol: Bir kentin merkez blgesi ile kenar blgelerini birbirine dorudan balayan yol.
9

evre Yolu: Bir kentin ksmen veya tamamen etrafndan geen ve genel olarak radyal (nsal) yollar dik olarak kesen, anayol karakterindeki yoldur. Servis Yolu: Komu bina, tesis ve mlkleri anayola balayan yardmc yoldur. Yeni yol inaat srasnda malzeme oca, su kayna vb yerlere ulamay temin, ayrca trafiin geici olarak kullanmas iin zel olarak yaplm yollara da bu isim verilir. ev Kaz: Dolgu ve yarma evlerinin doal zemini kestii noktalar belirtmekte kullanlan kazktr. ev Eimi: Dolguda platformun d kenar ile doal zemin, yarmada hendek taban ile doal zemin arasnda uzanan yzeyin eimidir. Refj eridi: Sola dn yapacak tatlarn yavalayabilmelerine ve bekleyebilmelerine olanak salayan ve orta refjn daraltlmasyla yaplan yeterli uzunluktaki ek erit. Baba: Tat trafiine kapal bir alann, trafiin geldii yerlerine, tatlarn bu alan girmesine mani olacak ekilde konmu engeldir. Yaya Kaldrm: Yolun sadece yayalarn kullanmasna ayrlan ksmdr. Genellikle ehir ii yollarn her iki tarafna, kaplamadan daha yksek kotta ina edilir. Kaplama ile yaya kaldrm arasnda bordr vardr. Yaya Bariyeri: ift platformlu yollarda yayalarn bir taraftan dier tarafa gemelerini nlemek amacyla iki platform arasnda konmu engeldir. Yaya Korkuluu: Yayalarn yola inmelerini nlemek amacyla yaya kaldrmlarnn kenarlarna veya tat trafiine kapal alanlarn etrafna konan ve ok zaman demir veya zincir malzeme kullanlarak yaplan engeldir. Kot: Dikkate alnan bir noktann deniz yzeyinden veya balang olarak alnan bir kyas dzleminden yksekliidir. Kyas Kotu: Dier noktalara ait kotlarn bulunmas srasnda baz olarak kabul edilen kot. Siyah izgi: Yol boykesitinde arazinin oluturduu izgidir. Siyah Kot: Yol boykesitinde herhangi bir noktaya ait doal zemin kotu. Krmz izgi: Yol boykesitinde yolun oluturduu izgidir. k ve ini eimli dz ksmlar ile bunlar arasndaki erisel dey kurbalardan oluan hattr. Krmz izgi

10

yolun bitmi durumunu gsteriri. Boykesitte krmz izginin stnde kalan ksmlar kazlacak, altnda kalan ksmlar doldurulacak demektir. Krmz Kot: Yol boykesitinde krmz izgi zerindeki herhangi bir noktaya ait kot. Gr Uzunluu: Belli ykseklikteki bir gzn (genellikle direksiyonda bulunan bir otomobil srcsnn gznn yol yzeyinden ykseklii) normal gidi ynnde ve grn trafik tarafndan kapatlmad durumda, yol yzeyindeki veya belirli ykseklikteki bir cismi grebildii uzaklk. Duru Gr Uzunluu (Duru Uzunluu, Fren Emniyet Uzunluu): Tat srcsnn yol zerinde grd bir engele arpmadan durabilmesi iin gerekli minimum gr uzakldr. Bu uzunluk, reaksiyon uzunluu ile fren uzunluunun toplamna eittir. Reaksiyon Sresi: Tat srcsnn yol zerinde bir engel grmesi ile bu engele kar uygun tedbiri (fren, sinyal, direksiyon krma vs) almaya balamas arasnda geen sredir. Bu sre srcnn fiziki yapsna, ya durumuna, o andaki yorgunluk derecesine, dikkat durumuna, alkoll olup olmamasna vb faktrlere bal olup testlere gre 0,5-0,25 sn arasnda deimektedir. Hesaplamalarda genellikle 0,75 veya 1,0 sn alnr. Duru Sresi: Tat srcnn durma gereini hissettii an ile tatn frenleme sonucu tam olarak durduu an arasnda geen sredir. Reaksiyon Uzunluu: Tatn reaksiyon sresi iinde ald yoldur. Fren Uzunluu: Tatn durmas iin frene basld yer ile tatn tamamen durduu yer arasndaki mesafedir. Bu uzunluk tatn hzna, tat tekerlei ile yol arasndaki srtnme katsaysna ve yolun eimine baldr. Duru Uzunluu: Tatn duru sresi iinde kat ettii mesafedir. Reaksiyon uzunluu ile fren uzunluunun toplamndan oluur. Geme (Sollama): Bir tatn kendisi ile ayn ynde giden dier bir tatn nne kurallara uygun olarak gemesidir. Gei Gr Uzunluu: Bir tatn nnde giden baka bir tat kurallara uygun ve gvenli bir ekilde geebilmesi iin, srcnn grebilmesi gereken minimum uzunluk. Dever: Yatay kurbalarda tatlarn maruz kald merkezka kuvvetinin etkisini azaltabilmek iin, yol enkesitine kurba boyunca, ieriye doru verilen enine eimdir.
11

Yanal Kuvvet: Enine eim ve kurbalarda merkezka kuvvetinden ileri gelen ve tata hareket dorultusuna dik ynde etkiyen kuvvettir. Esnek Kaplama: Taban yzeyi ile her noktada temas olan ve kendisine gelen yk taban yzeyine yayan bir st yap ekli. Bu tip st yaplarn bnyesinde gerilme direnci yoktur. Asfalt yol kaplamas bu tiptendir. Rijit Kaplama: Tat trafii altnda herhangi bir biimde ekil deitirmeyen, hesab srasnda gerilme direnci de dikkate alnan yol kaplamasdr. Beton yol kaplamas bu tiptendir. Agrega: akl, krlm ta, kum, cruf gibi bir yol kaplama malzemesinin iri mineral ksm. Bitm: Bir Petrol rn olan, rengi siyahtan koyu kahverengiye kadar deiebilen, yaptrc zellii olan viskoz bir sv veya kat maddedir. Asfalt: Balca bileeni bitm olan, stldnda yava yava eriyerek svlaan ve rengi siyahtan koyu kahverengiye kadar deiebilen kat veya yar kat bir balayc malzemedir. Krma Ta: Yol inaatnda daha ok temel tabakasnda kullanlan ve doal dere akl yada iri kaya paralarnn konkasrle krlmasyla elde edilen malzeme. Mcr: Tek boy, krlm, keli ta malzeme. Cruf: elik endstrisinin bir yan rn olan malzeme. Moloz: Geirgen dolgularda kullanlan dzensiz ekil ve boyuttaki talar. Genellikle ta ocaklarnda dinamitlemeyle elde edilir. Derz: Beton yollarda plaklar arasnda braklan boluk.

6. TRAFKLE LGL TANIMLAR Trafik: nsan, hayvan, motorlu ve motorsuz tatlarn yaptklar her trl harekettir. Trafik Hacmi: Bir yoldan veya yolun bir eridinden birim zamanda geen ara saysdr. Genelde saatlik, gnlk ve yllk olarak verilir.

12

Trafik Younluu: Herhangi bir anda yolun birim uzunluundaki tat saysdr. Birim uzunluk olarak genellikle 1 km alnr. Trafik Saym: Bir yolun herhangi bir noktasndan belli bir sre iinde geen tatlarn saylp kaydedilmesi ilemidir. Bazen cinslerine gre ayrlarak, bazen de ayrarak saylr. Kavak Saym: Bir kavaktan geen tatlarn, gittikleri yn de dikkate alnarak saylmalardr. Proje Trafii: Bir yolun projelendirilmesi safhasnda kullanlan ve dikkate alnan proje yl iin yoldan geecei tahmin edilen trafik miktardr. Takip Aral: Ayn trafik eridi zerinde birbirini takiben gitmekte olan iki tattan ndekinin en arkas ile arkadakinin en n arasndaki mesafedir. Kapasite: Bir yoldan veya yolun bir eridinden birim zamanda geebilecek maksimum ara saysdr. Hz: Birim zamanda alnan yoldur. Genelde uzunluk birimi olarak km, zaman birimi olarak saat alnr.

V= L
t

formlyle gsterilir.

Ortalama Hz: Belli bir yol kesiminde, alnan mesafenin seyir sresine (hareket halindeyken geen zaman) oranlanmasyla bulunan hzdr. rnek: Ankara-Eskiehir arasndaki 240 kilometrelik yolun yarsn 60 km/sa, dier yarsn 40 km/sa ile giden aracn bu yoldaki ortalama hz nedir? Cevap: Zaman=Yol/Hz formlnden, ara yolun ilk yarsn, 120/60= 2 saatte alr, ikinci yarsn ise 120/40=3 saatte alr. Toplam sre 2+3=5 saat olur. Toplam yol, toplam zamana blnrse, 240/5= 48 km/sa bu yoldaki ortalama hz olur. Seyahat Hz: Belli bir yol kesiminde, alnan mesafenin, toplam sreye (hareket halindeyken ve dururken geen zaman) oranlanmasyla bulunan hzdr. Noktasal Hz: Bir tatn, yolun belli bir noktasndan getii andaki hzdr.
13

Ortalama letme Hz: Belli bir yol kesiminden geen aralarn hepsinin ortalama hzlarnn ortalamasdr.

7. TAIT HAREKETLER VE TRAFN GENEL ZELLKLER Tat Srcs yolda aracn kullanrken uymas gereken baz kurallar vardr. Yolu projelendirenler, yolda her zaman yeterli gr mesafesini salamaya alrlar. Duru Gr Uzunluu Tat srcsnn yol zerinde grd bir engele arpmadan durabilmesi iin gerekli minimum gr uzakldr. Duru Uzunluu veya Fren Emniyet Uzunluu da denir. Bu uzunluk, reaksiyon uzunluu ile fren uzunluunun toplamna eittir. Lr = V.tr edilmelidir. Fren uzunluu iin aracn hareket halindeki ve frenleme srasnda kaybettii enerjiler eitlenir. Tatn fren izi sonunda durmasyla kinetik enerjisi ( 0 ) olacandan, fren izi bandaki kinetik enerji ile fren izi boyunca yapt i eit saylacaktr.
1 .m.V 2 2

formlnden reaksiyon sresinde alnan yol bulunabilir. Burada

reaksiyon sresi olarak 0,75 sn alnmas uygun olacaktr. Formlde birimlere dikkat

= 1 . G .V 2 = G.L f .f G.L f .s
2 g

Burada f srtnme katsaysn, s

ise yolun eimini gstermektedir. Sonu olarak; duru gr uzunluunun forml yle olacaktr:
2 L d = V.t r + V . 1

2.g f s

Bu formlde birimlere dikkat edilmelidir. Projelendirme safhasnda salanmas gereken minimum gr uzunluklar fren uzunluu bakmndan, yolun en elverisiz durumuna gre hesaplanmaldr. Bunun iin de yol yzeyinin slak hatta buzlu olduu kabul edilir. Bu srada esas alnacak hz proje hzdr.

14

Fren uzunluunun hesaplanmas srasnda kullanlan srtnme katsaysna ait deerler deiik kaplama tipleri ve yzeyin durumuna gre aadaki tabloda verilmitir. Ancak, tablodaki deerlerde, tatn hz, lastiin eski veya yeni oluu ile esneklik derecesi, ayrca tatn fren gc gibi faktrlerin etkisi altnda kk farklar olabilecei belirtilmelidir.
Tablo 1. Deiik kaplama tipleri ve yzeyin durumuna gre srtnme katsaylar

Yol Yzeyinin durumu Yol Kaplamas Kuru Islak, temiz Islak, hafif amurlu Asfalt 0,60 0,35 0,25 Beton 0,75 0,55 0,40 Parke 0,60 0,40 0,30 Bazalt ufak parke 0,45 0,25 0,15 Granit ufak parke 0,50 0,35 0,25 Kuru, Kuru, Ya, zincirli Zincirsiz zincirli Kar 0,55 0,45 0,20 Buz 0,35 0,15 0,15

Ya, Zincirsiz 0,10 0,05

Tablo 2. Eimsiz ve kuru asfalt yolda deiik hzlar iin duru uzunluklar Hz (km/sa) 10 30 50 70 90 120 Duru uzunluu (m) 2,72 12,13 26,77 46,68 71,85 119,37

Gei gr uzunluu Bir tatn nnde giden baka bir tat kurallara uygun ve gvenli bir ekilde geebilmesi iin, srcnn grebilmesi gereken minimum uzunluktur. ki ve eritli yollarda, hzl giden tatlar iin yava giden tatlar sollayp geme olanann salanmas gerekir. Aksi halde yava giden tatlarn arkasnda uzun kuyruklar oluur ve yolun kapasitesi der. Bu duruma zellikle rampalarda rastlanr. Ayrca bu hallerde, arkadaki srclerin sabrszlanp uygun olmayan koullarda ndeki tatlar gemeye
15

almalar kazalar arttrr. Proje hzna gre bulunacak gei uzunluu yolda salanmaya allr. Kardan ara gelip-gelmemesine gre iki ekilde gei uzunluu hesaplanr: 1. Kardan gelen tat yok V1 hzyla giden A tat, V2 hzyla giden B tana d kadar yaklatktan sonra yolun sol eridine geecek ve ayn hzla devam ederek, B tatnn d kadar nne getikten sonra kendi eridine geri dnecektir. A arac geii tg kadar zamanda tamamlar. Bu srada ald yol, B aracnn ald yolla, d boluklarnn toplamndan oluur. Lg =V1.tg =d + V2.tg + d Buradan,
L1 = 2.d.V1 V1 V2

forml elde edilir.

ekil 3b. Sollama ile gei uzunluu Tablo 3. Kar ynden tat gelmediinde farkl hzlara gre gei uzunluklar (m) Sollayan tatn hz (km/sa) 60 80 100 10 km/sa 216 352 530 Sollanan tatla hz fark 15 km/sa 20 km/sa 144 234 352 108 176 216

2. Kar ynden gelen tat var

16

V1 hzyla giden A tat, V2 hzyla giden B tana d kadar yaklatktan sonra yolun sol eridine geecek ve ayn hzla devam ederek, B tatnn d kadar nne getikten sonra kendi eridine geri dnecektir. Ancak bu srada kardan V3 hzyla gelen C tatnn kazaya sebep olmamas gerekir. Bu nedenle C arac, A aracnn hizasna geldiinde, A tatnn kendi eridine dnm olmas gerekir. L k = L g + V3 . t g Buradan L1 =
2.d .(V1 + V3 ) forml elde edilir. V1 V2

TRAFN DEM Trafik eitli sebeplerle bir takm periyodik deiimler gsterir. rnein; Trafik gnein domasyla balar ve gnein batmasyla azalr, gece ok aza iner. Souk iklimli yerlerde yazn trafik artar. Tatil gnleri ehirii trafik azalrken, ehird trafik artar. Trafik kazalar da trafikle beraber artar.

Trafiin balca periyodik deiimleri unlardr:

1) Gnlk Deime Trafiin gn iinde saatlere gre deimelerini ifade eder. Sabah erken saatlerde balayan trafik 7.30-9.30 arasnda bir maksimum deere ulatktan sonra yava yava azalr, le saatlerinde hafif bir arttan sonra tekrar azalmaya balar ve akam saat 17.00-19.00 saatleri arasnda gene bir maksimum deere ular. Bu akam maksimumu kn daha sivri olmakla beraber, yazn havann daha ge kararmas nedeniyle daha
17

yaylmtr. Yani kn insanlar havann karard 17.00 saatleri civar evlerine dnmeye balarken, yazn ise hem hava scaklnn uygun olmas, hem de havann aydnlk olmas nedeniyle daha ge evlerine dnebilmektedirler. Sabah maksimum trafii daha ok konut blgelerinden merkeze giden aralardan kaynaklanr, akam maksimum trafii ise merkezden konut blgelerine dorudur.

ekil 4. Trafiin gn iinde deiimi 2) Haftalk Deime Trafiin hafta iinde gnlere gre deimesidir. ehirii ve ehirdnda haftalk trafik deiimleri byk farkllklar gsterir. ehiriinde Pazartesi ve Cumartesi gnleri maksimum olurken, Pazar gn minimum olur. ehirdnda ise Pazar gn maksimum deere ulalr.

18

ekil 5. Trafiin hafta iinde deiimi 3) Aylk Deime Trafiin ay iinde haftalar gre deimesini ifade eder. nsanlarn maalarn aldklar veya demelerin younlat gnlerde trafik artar. 4) Yllk Deime Trafiin yl iinde aylara gre deimesini ifade eder. Gn iindeki trafik deiimi gibi gnele balantldr. Gnein daha fazla tesirli olduu yaz aylarnda trafik artar. ok scak iklimli yerlerde ise tersi olabilir. Orta iklimli yerlerde Mays ve Ekim aylar ortalama trafie yakn deerlerdedir. Saymlarn ortalamaya yakn aylarda yaplmas daha doru olacaktr.

19

ekil 6. Trafiin yl iinde deiimi 8. YOLCULUKLARA AT BALICA ZELLKLER Yolculuklar bir fayda salayabilmek amacyla yaplmaktadr. Ancak yolcululuun yaplp yaplmamas salanacak faydayla beraber uzunluk, cret vb baka unsurlara da baldr. Bunlardan en nemlisi uzunluk-yolculuk ilikisidir. Genel olarak bakldnda mesafeler uzadka yaplan yolculuklar azalmaktadr.

ekil 9. Her trl yer deitirme erisi Ancak, sadece tatlarla yaplan yolculuklara bakldnda daha farkl bir durum ortaya kmaktadr. ok ksa mesafelerde insanlar yrmeyi tercih etmekte, ancak mesafe
20

uzadka tatla yaplan yolculuklar artmaktadr. Mesafeler daha da uzadnda gene yolculuklarn says azalmaya balamaktadr.

ekil 10. Tat seyahatleri ile ilgili yolcu mesafe diyagram cret tarifeleri de yolculuklar etkileyen nemli bir faktrdr. rnein yolculuk parasz olsa, yolcu says pratik olarak sonsuz olacak demektir. nsanlar yayan gitmek yerine en ksa yolculuklarda bile tatlar tercih edeceklerdir. Ancak, yolculuk paral olduunda yolcu says gittike azalr ve cret bir deere ulatktan sonra yolcu says da sfr olur. imdi uzakl dikkate almadan, ayn uzaklk iin cretlerin deitirildiini dnelim. Uygun cret tespiti balbana bir problem olarak ortaya kmaktadr. cret az olduunda yolcu says fazla olacak, buna karn alnan dk cretler nedeniyle toplam gelir az olacaktr. cret ok olduundaysa, yolcu says az olacaktr. Ancak toplam gelir gene az olacaktr. Sistem asndan nemli olan karn yani, toplam gelirle gider arasndaki farkn maksimize edilmesidir. Bunun iin de optimum (en uygun) cret aratrmas yaplmaldr. Aadaki ekil eitli cret tarifeleri iin yolcu-mesafe diyagramn gstermektedir. Burada y0 en dk, y5 ise en pahal crettir.

21

ekil 11. eitli cretlere gre yolcu saysndaki deiim.

10. NSANLARA AT BAZI ZELLKLER Yol ve kaldrm zerindeki trafik iaretleri gndz net grlmekle beraber gece yok gibi olurlar. Bu yzden yolun ve iaretlerin aydnlatlmas gerekir. Yetersiz aydnlatmalarda gz kapa alr, bu durumda k vurunca parlayan reflektrler gibi hafif k kaynaklar dahi grlebilir. Geceleyin koyu mavi ve krmz renkler, siyahtan ve birbirlerinden glkle ayrlabilirler. Sar ve yeil ise beyaz gibi berraklar. Bir insann trafik artlarn, zel olarak herhangi bir tehlike halini grmesi, anlamas ve ona gre alnacak tedbiri tasarlamas yani karar almas ve kararn uygulanmas iin geen zamana reaksiyon sresi denir. Genelde 0.5-2 saniye arasndadr. Bu sre 35-45 yalar arasnda bir yerden itibaren ya arttka byr, rnein 70 yanda %50 daha fazla olduu grlr. Uykusuzluk, monoton skc bir seyahatin uzamas, yksek kotlu gzergahlarda temiz hava tesirinden yorgunluk grlebilir. Yorgunluun reaksiyon zamann arttrd ve tehlikeler karsnda canll zayflatt unutulmamaldr. Ayrca yemek sonrasnda da insanlarn uykular gelir. Alkol almak fiziksel canll, mantk kalitesini zayflatr. Dikkatli kalma kabiliyeti artar. Yani reaksiyon zaman artar. nsanlarn bir ksm sabrsz kabul edilir. ofrlerin sabrszlklarna birka rnek unlardr: Hz artlarna aykr olarak yksek hzla seyretmek.

22

Gereksiz tehlikeli manevralar yapmak. Sinyallere uymamak, yeil yanmadan ilerlemek, krmzda durmamak, dur iaretlerine uymamak

ndeki arac yakn takip etmek. Zigzag yaparak ilerlemek Kendi hzn en iyi hz kabul ederek, daha yava gidenlere ve daha hzl gidenlere sinirlenmek

YAYALARA AT ZELLKLER Yayalarn normal hz 0,90-1.25 m/sn dir. Ancak sakatlar, yallar ve ocuklar daha yava yrrler. Yayalar genelde ofrlerden daha sabrsz olurlar.

SRCLERE AT DAVRANILAR Seyahat uzunluu ve aracn ya, hza etki eder. Hzl seyredenler yol ekseni zerinde gitmek eiliminde olur. Yolculara yaknl bulunan ofrler bulunmayanlardan daha yava gitmektedirler. 75km/sa den fazla hzl gidenler kazalara ve kural inemelerine, 45-65 km/sa ile gidenlerden daha ok katlmaktadrlar.
-

ehre yaklamakta olan ofrler ehri terketmekte olanlardan daha hzl gitmektedirler.

Uzun yol ofrleri, yeni ara ofrleri, 25-29 ya arasndaki ofrler hz snrlarn daha ok iner. 40-49 ya arasndaki erkekler ve 30-39 ya arasndaki kadnlar hz snrlarna daha ok uyarlar.

ehir dnda alan ofrler daha hzl gitme eilimindedirler. Kadn ofrlerde erkeklere yakn hzlarla gider.

TRAFK AKII
23

Trafik hacmi-hz-younluk arasndaki temel ilikiler Bir yoldan veya yolun bir eridinden birim zamanda geen ara saysna trafik hacmi denir. Genelde saatlik, gnlk ve yllk olarak verilir. Herhangi bir anda yolun birim uzunluundaki tat saysna ise trafik younluu denir. Birim uzunluk olarak genellikle 1 km alnr. Yoldaki kesim ortalama hz yani belli bir yol uzunluunu kat etme sresinden hareketle bulunan hz (V), trafik hacmi (q) ve younluk (k) arasnda q=k.V eklinde genel bir bant vardr. Bunlardan trafik hacmi ile hz arasnda aadaki iliki vardr:

ekil 7. Trafik hacmi-hz ilikisi

Yoldaki trafik hacmi ok az ise srcler birbirlerinden bamszdrlar ve istedikleri hz ile gidebilirler. Srcler birbirlerini etkilemezler. Bu durumda yaplan hza serbest hz (Vf) denir. Bu durumda hz sadece yol artlaryla snrldr. Yoldaki trafik arttka hz azalmaya balar ve trafiin belli bir deerine kadar (A-B aras) akm serbest yani srcler birbirlerini fazla etkilemeyecek ekilde devam eder. Bu deerden sonra hz iyice dmeye balar ve tatlarn birbirlerine olan etkileri artt iin yolda kararl olmayan bir trafik akm balar. Bu kararsz durumda (B-D aras) akm iindeki bir

24

tatn ksa bir duraklamas derhal arkaya intikal eder ve akmda dalgalanma, kuyruk olumasna yol aar. Nihayet belli bir trafik miktarndan sonra kararsz akmdan da teye olmak zere zorlamal bir trafik akm balar (D-E aras). Bunun en son hali trafiin kilitlenmesi yani akmn tamamen durmasdr. Bu durumda yol, aralarn byklklerine bal olarak en fazla sayda ara alr ve aralarn arasnda ok az mesafeler kalr. Trafik hacmi ile younluk arasndaki iliki ise aadaki ekilde grld gibidir. Yolda hi tat yoksa hacim sfr demektir. Bunun zt hali, trafik akmayacak kadar ok tat varsa, bu mmkn olan en youn durumdur (Kj). Bu duruma da aralar tampon tampona demektir ve buna tkanklk younluu ad verilir. Bu durumda da akm olmad iin trafik hacmi yine sfr olacaktr. Bu iki snr deer arasnda younluun belli bir kritik deerine (Kc) karlk gelen bir trafik hacmi vardr (Qc) ve bu o yoldan geebilecek en fazla tat saysdr.

ekil 8. Trafik hacmi-younluk ve younluk-hz ilikileri Yaplan gzlem sonularna gre, serbest akm durumunda trafik hacmi ile hz arasnda dorusala yakn bir iliki vardr. Kolaylk olmas bakmndan bu iliki dorusal kabul edilebilir. Bu ilikinin forml;
k V = Vf .1 kj

eklindedir.

Eer bu forml q =V.k eklindeki hacim formlnde yerine konursa;

25

 k2 q = Vf . k kj

forml elde edilir.

Bu formlde younluk deerinin 0'dan kj'ye kadar deiimi iin grafik izilirse, hacim ile younluk arasndaki ilikiyi gsteren grafik elde edilir. Bu eride maksimum hacime (qm) dersek, bu geebilecek maksimum hacimi gsterir. Buna yolun trafik ak kapasitesi veya basite yolun kapasitesi denir. Bu hacime karlk gelen younluk ise k m dir. Bu durumdaki ortalama hz ise Vm dir. Maksimum hacim deerini bulmak iin denklemin trevini alp 0' a eitlemek yeterlidir.
dq = Vf dk

2.k .1 kj

=0

Burada Vf 0'a eit olamayacandan, k m =

kj 2

olur.

Bu denklemden yararlanarak maksimum hz deerini bulmak istersek;

k j Vf Vm = Vf .1 = 2 2.k j

Maksimum hacim deeri ise aadaki formlden bulunabilir.

q m = Vm .k m

Vf .k j 4

Hz ile hacim arasndaki ilikiyi incelerken, ncelikle daha nceki hz-younluk denklemi dzenlenmelidir.

k = k j .1 V V f
Bunu hacim denkleminde yerine koyduumuzda;
V2 q = k j . V Vf

denklemi elde edilir. Bu denklem sayesinde hz-hacim

grafii izilebilir.

rnek: Bir yoldaki serbest ak hz 55 mil/sa ve skklk younluu 367ara/mildir.

26

a)

Verilenleri km cinsinden ifade ediniz.

b) Dorusal hz-younluk ilikisi kabulyle maksimum hacimdeki younluu, maksimum hacmi ve hz hesaplaynz. Cevap: a) 55 mil/sa = 55*1,60934 = 88,5137 km/sa 367ara/mil = 228,0438 ara/km b) km= kj / 2 = 228 / 2 = 114 ara/km qm = Vf.kj / 4 = 88,5137.228,0438 / 4 = 5046,25 ara/sa c) Vm= 88,5137 / 2 = 44,26 km/sa

Hz-hacim-younluk ilikileri tek grafik zerinde gsterilirse u ekildedir:

27

11. YOLLARIN KAPASTES Yeni yaplacak bir yola, hizmet mr boyunca karlaabilecei trafii ngrlen koullar altnda geirebilmesi iin verilecek genilik ne olmaldr? Bunun yannda, mevcut bir yolun trafik art karsnda daha ne kadar ve hangi koullarda hizmet gsterebilecei, ya da dnlen yeni bir dzenlemenin trafik koullarnda ne gibi deiiklikler getirebilecei gibi hususlarda bir karara varabilmek iin bir yolun btn olarak veya bir eridinin geirebilecei trafik miktarnn yani kapasitesinin bilinmesi gerekir. Bir erit veya yolun kapasitesi; belli bir zaman boyunca bir veya iki ynde geebilecek maksimum tat saysdr. Bu deerin zerinde yolun enkesit ve boykesit durumu, gr olana, yatay ve dey kurblarn durumu, kaplama durumu ve src davranlar ile tat cinsleri gibi pek ok faktrn etkisi vardr. Dier yandan, bir yolun belli bir zaman iinde fazla tat geirmesi istenilen bir durum olmakla beraber, her trl ulamda, yolu kullananlar bakmndan hz, gvenlik ve konfor hususlarnda belli bir dzeyin altna inilmemesi de istenir. Bu nedenle tek bir kapasite tanm yetersiz kalr, deiik kapasite tanmlar yaplmaldr. Temel kapasite: deal trafik ve yol koullar altnda, bir yolun dikkate alnan bir kesitinden, bir saat boyunca bir veya iki ynde geebilen maksimum yolcu otomobili says bu yolun temel kapasitesi olarak tanmlanr. Genellikle, iki ve eritli yollarda her iki yn, ok eritli yollarda ise tek yndeki tat says esas alnr. Tanmda esas alnan ve aada sralanacak olan ideal yol ve trafik koullarna uygulamada pek rastlanmad iin teorik kapasite de denir. deal yol ve trafik koullar: Bir yndeki trafik iin en az iki eridin bulunmas, btn tatlarn aa yukar ayn hzda (48-64 km/sa arasnda) olmas, yolda hi ticari tat bulunmamas yani sadece otomobil trafiinin bulunmas, yolun erit ve banket geniliklerinin yeterli olmas, yol kenarlarnda gr snrlandran engellerin bulunmamas, kurp yaraplar ile kurbalardaki enine eim yani dever miktarnn yeterli

28

olmas, dier yollar ile edzey kesimeler, yaya geitleri vb. gibi trafik akn gletirecek ksmlarn mevcut olmamas gibi hususlardr. Her yn iin iki yada daha ok trafik eridi olan ok eritli yollarda temel kapasite, genel bir deer olarak, erit bana 2000 otomobil/sa olarak kabul edilir. Sollama olanann snrl olanann snrl olduu iki eritli yollar iin bu deer toplam olarak 2000 otomobil/sa, dolaysyla erit bana 1000 otomobil/sa alnr. Sollama iin kullanlmak zere orta eridi bulunan eritli yollarda ise iki ynde toplam 4000 otomobil/sa temel kapasitenin olduu kabul edilir. Buna gre eritli yollarda, bir yn iin temel kapasite, 2000 otomobil/sa olmaktadr. Mmkn kapasite: Bir trafik eridinin veya btn olarak bir yolun mmkn kapasitesi, hakim yol ve trafik koullar altnda eridin veya yolun nazara alnan bir kesitinden bir saat boyunca bir veya iki ynde geebilen maksimum tat saysdr. Hakim yol ve trafik koullar: Yolun fiziki zelliklerine bal olanlar ile yol zerindeki trafiin karakterine bal olanlar olmak zere iki grupta toplanr. Birinci grup koullar, yolda onarm vb gibi bir dzenleme yaplmadka deimez. kinci gruptaki trafik koullar ise gnlere hatta gn iinde saatlere gre deiir. Bu iki gruba ek olarak, havann sisli, yal, souk, scak oluu ve yol yzeyinin slak, karl veya buzlu bulunuu gibi atmosferle ilgili hususlar da bir yolun geirebilecei trafik miktar zerinde etkili olan faktrlerdir. Bir erit veya yolun mmkn kapasitesi temel kapasitesinden daha kktr. Pratik kapasite: Trafiin ar tkanmalar ile kazalara ayrca, srclerin hz, takip aral ve sollama gibi hususlarda tat ynetimlerindeki bamszlk ve olanaklarn normalin zerinde snrlandrmaya sebep olmayacak bir younlukta bulunmas halinde, hakim yol ve trafik koullar altnda bir eridin veya btn olarak yolun bir kesitinden bir veya iki ynde ve bir saatte geebilen maksimum tat says bu erit veya yolun pratik kapasitesi olarak tanmlanr. Pratik kapasite tanmlamasnda belirtilen trafik koullar subjektif hususlar olup bunlar iin belirli ller konulmas ok zordur. rnein, bir srcnn kentii yolda normal karlayabilecei skklk krsal yolda fazla saylabilecei gibi gvenlik kavram, hz, sollama frsat gibi dier hususlardaki deerlendirmeler de srcden srcye deiir. Dolaysyla deiik pratik kapasite deerleri verilmesi gibi sakncal bir durum ortaya kmaktadr. Bunun sonucu olarak, bu konuda ABDde pratik kapasite tanmndaki koullarn deien durumlarn dikkate alan hizmet dzeyi kavram getirilmi ve bu kavram lkemiz dahil pek ok lkede benimsenmitir.
29

Tatlarn birbirine etkisi, zellikle lke yol ann byk ksmn oluturan iki eritli yollarda
1.

grlr

ve

bu

husustaki

deerlendirmelerde

aadaki

kriterler

kullanlmaktadr. Hz farklar: Yoldaki trafik miktar ok az ise srcler istedikleri hzda gitmede bamsz olacaklar iin yolda grlen hzn maksimum ve minimum deerleri arasndaki fark byk olur. Yaplan gzlemlere gre bu gibi yollarda hzlarn 50120 km/sa arasnda deitii anlalmtr. Trafik miktar arttka alt snrda kk bir azalma olursa da st snrda yani yksek hzlarda byk bir dme grlr. Hz fark yksek olan yollarda trafik gvenlii azdr.
2.

letme hz: Yoldaki trafik miktar arttka sollama olana azalacandan yolda yaplabilecek hz, arzu edilen hzn ok altna der. Buna gre, yoldaki iletme hz ne derece dkse tatlarn birbirlerine olan etkileri de o kadar fazla demektir.

3.

Takip aral: Trafik hacmi arttka tatlarn birbirlerini takip aralklar azalacaktr. Gzlem sonularna dayanlarak, tatlar arasndaki aralk 9 saniye ise bu iki tat srcsnn birbirini etkilemedii kabul edilir. O halde trafik akmndaki 9 saniyeden az aralklarn oran hareketleri kstlanan tatlarn miktarn karakterize eder. Poisson oran dalmna gre bu oran;
p(t 9) = e 3600
9.N

Burada e=2,718

rnein yoldaki trafik miktar N=400 tat/sa ise, 9 saniyeden byk aralk oran %37, tat miktar N=500 tat/sa ise, 9 saniyeden byk aralk oran %29 olur. Dier yandan, pek ok lkede, krsal blgedeki iki eritli ve iki ynl bir yolda srclerin %30 unun yolculuklarndan memnun olmas halinde bu yoldaki skkln normal bir dzeyde olduu, yani tatlarn birbirlerini fazla etkilemedikleri kabul edilmektedir. Buna gre, gzlem sonular esas alnacak olursa, bu nispet iki yn iin toplam 800 tat/sa lik bir trafik miktarna tekabl eder.
4.

Geme frsat: Trafiin az olduu bir yolda bir src iin sollama olana fazladr. Trafik arttka bu olanak azalr. Hesap ve gzlemlere gre, sollama says 800 tat/sa lik trafik miktarna kadar artmakta, daha sonra bir sre sabit kalmakta, 1300 tat/sa den sonra hzla azalmaktadr.

30

HZMET DZEY Verilen bir erit veya btn olarak bir yolda, deiik trafik hacimlerine kar gelen farkl gelen farkl iletme koullarna ait kombinasyonlardan herhangi birini ifade eder. Hizmet dzeyinin deerlendirilmesinde balca faktrler, hz ve ulam (seyahat) sresi, trafik kesiklikleri ve kstlamalar, manevra serbestlii, gvenlik, src konfor ve huzuru ile tat iletme masrafdr. Ancak bu faktrlerin bir ksmnn saysal deerlendirilmede dikkate alnmasnn ok zor oluudur. Ulam gvenlii, src konfor ve huzuru gibi. Bu nedenle hizmet dzeylerinin deerlendirilmelerinde iletme hz ile, hizmet hacminin temel kapasiteye orannn esas alnmas uygun kabul edilmitir. Burada esas alnan iletme hz; bir srcnn verilen bir yol zerinde, uygun hava ve hakim trafik koullar altnda, hibir zaman her kesim iin nceden tespit edilmi olan gvenli proje hzn amamak koulu ile salayabilecei en yksek ulam hzdr. Hizmet hacmi ise, belli bir zaman aral iinde, seilen veya tayin olunan hizmet dzeyinin ngrd iletme koullarnn salanmas durumunda, verilen bir erit veya yoldan, ok eritli yollarda bir ynde, iki yada eritli yollarda her iki ynde geebilen maksimum tat saysdr. Zaman belirtilmedii hallerde hizmet hacmi saatlik hacimdir. Yukardaki esaslar erevesinde, iyiden ktye A, B, C, D, E ve F gibi alt hizmet dzeyi tanmlanmtr. Bu farkl hizmet dzeylerinin genel zellikleri eitli tip yollar iin ayn olmakla beraber saysal deerlerde farkllklar vardr. ki eritli, iki ynl bir yol iin her hizmet dzeyinin genel zellikleri aadaki gibidir. (A) Hizmet Dzeyi: Trafik younluu az, dolaysyla serbest akm hali vardr. Hz, srcnn arzusu, hz snrlar ve yolun fiziki koullar tarafndan kontrol edilir. Dier tatlarn varlndan dolay manevra olanaklarnda kstlama yok denecek kadar azdr. Dolaysyla, srcler arzu ettikleri hzlar aynen veya ok az fark ile yapabilirler. (B) Hizmet Dzeyi: Trafik akm kararl akm grnmndedir. letme hz bir lde trafik koullarndan dolay kstlanmaya balar. Hz, sollama vb gibi hususlarda src davranlarndaki serbestlik makul bir ldedir. Hz azalmas ar deildir. Bu hizmet dzeyinde alt snr (en dk hz, en yksek trafik hacmi) krsal yollarn projelendirilmesinde esas alnabilir. (C) Hizmet Dzeyi: Kararl akm olmakla beraber hz ve manevra olanaklar trafik miktar ile daha fazla etkilenir. Srclerin ounluunun kendi hzlarn semede, erit deitirmede veya ndeki bir tat gemede serbestlikleri kstlanmtr. Bununla
31

beraber nispeten tatmin edici bir iletme salanabilir. Bu dzeye kar gelen hizmet hacmi kentii yollarn projelendirilmelerinde esas alnabilir. (D) Hizmet Dzeyi: Trafik akm kararsz akma yakndr. Trafik hacmindeki deimeler ve akmdaki geici kstlamalar iletme hznda nemli dmelere yol aabilirse de kabul edilebilir bir iletme hzna ulamak mmkndr. Srclerin manevra serbestlikleri az, konfor dk, fakat ksa mesafeler iin kabul edilebilir llerdedir. (E) Hizmet Dzeyi: Trafik akmnda kararszlklar vardr ve ksa sreli duraklamalar meydana gelebilir. (D) hizmet dzeyindekinden daha dk ve 50 km/sa mertebesinde bir iletme hz elde edilebilir. Yolda temel kapasiteye eit veya ok yakn bir trafik hacmi mevcuttur. (F) Hizmet Dzeyi: Trafik akm temel kapasitenin altndadr ve zorlamal ak durumu sz konusudur. Sk sk ksa ve uzun sreli duraklamalar grlebilir.

lkemizde yeni yol yapm srasnda esas alnan hizmet dzeyi (C) dir. (A) ve (B) hizmet dzeyleri iin yaplan yollar gereinden fazla pahal olmaktadr. (D) hizmet dzeyinde yaplacak yollar ise ksa sre sonra trafikteki hzl art sebebiyle yetersiz kalmakta ve (E) dzeyinde bir hizmet vermektedir. Bu hem akmn kararsz oluu hem de iletme koullarnn kt olmas sebebiyle istenmez.

32

KAPASTE ANALZ ou zaman yol zerinde farkl performanslara sahip aralar bir arada bulunur. Bu yzden hacim sadece ara/sa olarak verilmemelidir. Trafik ierisindeki ara cinsleri de belirtilmelidir. rnein 1500 ara/sa lik %100 otomobilden oluan bir trafik iletme hz ve younluk bakmndan 1500 ara/sa lik fakat %50 si ar aralardan oluan trafikten farkl olacaktr. Ayrca hacimlerin dalm da nemli bir konudur. Trafik analizleri genellikle yolun en skk olduu duruma younlar. 24 saat iinde trafik byk farkllklar gsterir. Hatta 1 saat iinde dahi trafikte nemli dalgalanmalar oluur. Bu dalgalanmalar da dikkate alnmaldr. Aadaki ekil sabah 8-9 saatleri arasndaki zirve saat iindeki trafik deiimini gstermektedir.

Maksimum Saatlik Hacim: 24 saat iinde en ok aracn getii saatteki hacimdir. Zirve Saat Faktr (ZSF):

33

HZMET HACM VE HZMET DZEY

Maksimum Hizmet Hacmi kavram bir karayolunun hizmet dzeyini belirlemek iin olduka nemlidir. Fakat ideal koullar uygulamada ok seyrek gerekleir. Maksimum Hizmet Hacmini edeer hizmet hacmine dntrmek baz dntrme metotlar gereklidir. Mevcut koullarda verilen bir hizmet dzeyi iin mevcut artlarda en yksek hizmet hacmi gerek ara saymlarndan elde edilebilir. Bylece karayolunun hizmet dzeyi belirlenebilir. Mevcut koullarda hizmet hacmini hesaplamak iin dzeltme faktrleri kullanlr. HHi = MHHi * N * fw * fHV * fp Tablo 6.1 HHi: i hizmet dzeyindeki mevcut artlardaki N eritli (bir ynde) yolun hizmet hacmidir. N: erit says fw : erit genilii ve yanal aklk etkisi fHV : Trafik akmndaki otomobiller dndaki aralarn etkisi iin dzeltme katsays (kamyon, otobs ve karavanlar iin) fp : deal olmayan src topluluu iin (devaml kullanclar olmamas durumu iin) dzeltme katsays HHi = cj * (q/c)i * N * fw * fHV * fp

erit Genilii ve/veya Yanal Aklk Dzeltmesi

erit genilii 12 ft den azsa ve/veya yolculuk yaplan kaplamaya 6 ft den daha yakn bir yan engel varsa (rnein bariyer veya telefon direi) dzeltme yaplmaldr. Dar eritler ve yan engeller trafiin yavalamasna yol aar. nk psikolojik konfor azalr
34

ve src manevralarna ve kaza nleme seeneklerine snrlar gelir. Bu da ideal artlarda salanacak kapasiteden bir azaltma yaplarak salanmaya allr. Eer yolun her iki yannda farkl uzaklklarda engeller varsa ikisinin ortalamas kullanlr. rnein 6 eritli yolda 11 ft geniliindeki eritler varsa ve yol kenarnda 4 ft ve yol ortasnda 0 ft uzaklkta engeller varsa, fw=0,92 olur.

Ar Tat Dzeltmesi
Kamyon, otobs ve karavanlar yol kapasitesine ters etki yaparlar. Performans karakteristikleri (yava hzlanma ve dk fren zellii) ve boyutlar (uzunluk, ykseklik ve genilik) nedeniyle dzeltme gereklidir. deal artlar trafik akmnda ar tat olmamasn ngrmektedir. Bu nedenle fHV ar tat dzeltme katsays kullanlr. Bu katsay iki aamal bir ilemle bulunur. lk adm her bir kamyon, otobs ve/veya karavan iin otomobil edeerini bulmaktr. Bu deer bir kamyon vb dier cins aracn trafik akmnda karlk geldii oto saysdr. Bu oto edeerleri, kamyon iin ET, otobs iin EB ve karavan iin ER dir. Ancak ara cinsi yannda eimler de bu deerlerin belirlenmesinde olduka nemlidir. Bunun sebebi eimle ar tatlarn performanslarnn dmesi ve dier tatlarn byk boyutlar nedeniyle gr zorlatrmasdr. Aadaki tabloda arazi yzey durumuna gre oto edeerleri verilmektedir. Bu tablo 0,5 milden uzun olmayan %3 den fazla ve 1 milden uzun olmayan %3 den az eimli yol kesimleri iin oto edeer katsaylarn arazi tipine gre vermektedir. Tablo 6.3 Dz Arazi: Eim ve yatay ve dey aliynmanlarda ar tatlar otomobillerle ayn hzlarda gidebilirler. Bu genellikle %1-2 den fazla olmayan ksa trmanlar ierir. Dalgal Arazi:

Dalk Arazi:

f HV =

1 1 + PT .( ET 1) + PB .( E B 1) + PR .( E R 1)

35

Formlde P ler ara oranlardr. E ler ise edeerlik katsaylardr. rnek: Dalgal bir arazideki otoyoldaki trafik iinde kamyonlar %10, otobsler %7 ve karavanlar %3 oranndadr. Burada ar tat dzeltme katsaysn hesaplaynz.
f HV = 1 = 0,67 1 + 0,10 .( 4 1) + 0,07 .( 3 1) + 0,03 .( 3 1)

Bu demektir ki; bu yolda ar tatlar nedeniyle, yol kapasitesinde, ideal yol koullarndakine gre %33 azalma olmaktadr.

Src Dzeltmesi
deal artlarda srclerin yolu ok kullandklar ve ok iyi bildikleri kabul edilir. Bu hafta ii yolu kullananlar iin gerekten byledir. Ancak zellikle hafta sonlarnda ve dinlenme alanlar yaknlarnda yabanc srcler bulunur ve bu da yol kapasitesinin azalmasna yol aar. Bununla ilgili fp src dzeltme katsaylar tablosu aadadr. Tabloda yabanc srcler nedeniyle %10 ile %25 arasnda kapasite azalmas belirtilmektedir. Bu deerler yol ve evre artlarna baldr. Bu kararn verilmesi bir mhendislik karar gerektirir. rnek: Her iki ynde 3 er eridi olan 6 eritli bir otoyol dalgal arazide yaplmtr ve 70 mil/sa proje hzna gre 10 ft lik eritlerle ve her iki yanda ve ortada 2 ft kenarda engeller vardr. Bir yndeki hafta ii ve zirve saat hacmi 2200 aratr. Bunlarn 700 tanesi en skk 15 dakika iinde gelmektedir. Eer trafik iinde %12 kamyon, %10 otobs ve %2 karavan varsa hizmet dzeyini belirleyiniz. HH= q15 * 4= 700 * 4= 2800 ara/sa
f HV = 1 = 0,625 1 + 0,12 .( 4 1) + 0,10 .( 3 1) + 0,02 .( 3 1)

HHi = cj * (q/c)i * N * fw * fHV * fp 2800=2000 * (q/c) * 3 * 0,85 * 0,625 * 1 (q/c) = 0,878 Tabloda bu deer D hizmet dzeyine karlk gelmektedir. rnek: nceki rnekte, yol kapasitesine ulamadan ka ek ara trafie eklenebilir?

36

Yol kapasitesi E hizmet dzeyinde oluur. Bu durumda (q/c) ise 1 olur. HHE = cj * (q/c)E * N * fw * fHV * fp HHE =2000 * 1 * 3 * 0,85 * 0,625 * 1 = 3187,5 ara/sa
ZSF = q 2200 = = 0,786 q15 * 4 700 * 4

q= HH * ZSF = 3187,5 * 0,786 =2505 ara/sa (2505-2200=305) ara trafie eklenebilir.

OK ERTL YOLLAR
ok eritli yollar, otoyol standartlarnn altndadr. nk onlar tam eriim kontroll deildir ve baz durumlarda ters yndeki yollar bir orta refjle blnmemitir. Burada ncelikle ehir d ve banliy yollaryla ilgilenilecektir. Analiz genel olarak otoyollara benzer. Kapasiteler ayndr. Forml yledir: HHi = cj * (q/c)i * N * fw * fHV * fp * fE Burada sadece yolun yerine gre deien fE dzeltme katsays terimi eklenmitir. Bu deerle ilgili tablo da aadadr. Blnm yol : Fiziksel bir engelle iki ters ynn ayrlmasdr. Blnmemi yol : Sadece orta erit iaretlemesi vardr. rnek: Bir banliy ok eritli yolu, toplam 4 eritlidir (her ynde 2 erit). Blnmemi yoldur. 11 ft erit genilii, 8 ft kenarda telefon direkleri vardr. 60 mil/sa proje hz vardr ve srcler yolu iyi bilmektedirler. Karayolu dalgal bir arazidedir ve zirve saatte bir ynde 1600 ara/sa hacim vardr. (%10 kamyon, %5 otobs ve %1 karavan) ve ZSF=0,90 dr. Hizmet dzeyini belirleyiniz. HHi = cj * (q/c)i * N * fw * fHV * fp * fE HH=q / ZSF= 1600 / 0,9 =1777,78 ara/sa Cj= 2000 ara/sa/e fw=0,95 ET=4 fHV=0,704 (q/c)=1777,78 / (2000*2*0,95*0,704*0,8*1) =0,831 Bu deer E hizmet dzeyine karlk gelmektedir.
37

N=2 fp=1 ER=3

EB=3

38

eitli kapasite tanmlar Hizmet Dzeyi Kapasiteyi etkileyen koullar Hizmet Dzeyi le ilgili rnekler

12. YOL GEOMETRK STANDARTLARININ SEM

39