Modern Fiziin Douu

Yazar Do. Dr. Mustafa ENYEL Yrd. Do. Dr. A. enol AYBEK

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra, ada fiziin temellerini oluturan; Siyah cisim masn, Foto elektrik olay, In elektronlar tarafndan salmasn, Atomlarda elektronlarn belli enerji dzeylerinde bulunabileceini, In dalga ve parack zelliklerinin olduunu reneceksiniz.

indekiler
Giri Siyah Cisim Imas Fotelektrik Olay Compton Olay Frank-Hertz Deneyi In Parack-Dalga kilemi zet Deerlendirme Sorular 23 23 27 30 32 34 34 35

 Ek Okuma Kaynaklar

37

alma nerileri
Bu niteyi almadan nce 1. niteyi bir kez daha gzden geiriniz. nitede ok kstl olarak bahsedilen kavramlar daha iyi anlayabilmek iin Ek okuma kaynaklarndaki kitaplara mracaat ediniz.

ANADOLU NVERSTES

MODERN FZN DOUU

23

1. Giri
20. yzyln balarnda ileri srlen zel relativite ve kuantum teorisi bu gne kadar yaplan varsaymlarn yeniden gzden geirilmesine hatta yeni varsaymlara ihtiya olduunu ortaya koymutur. zel relativite ve kuantum kuramlar bu yzden modern fiziin douu olarak kabul edilmektedir. Istlan bir cismin nm yapt biliniyordu, fakat yaylan enerjinin mann dalgaboyuyla olan balants tam olarak aklanamyordu.nk sorun klasik fizik kuramndan kaynaklanyordu. Bu sorunu sezen Planck; yazd Normal Spektrumun Enerji Dalm Yasas adl makale ile yaylan enerjinin mann dalgaboyuyla deiimini tam olarak aklad. Planck; stlan cisimden yaylan enerjinin srekli olmayp kesikli deerler alabileceini ne srerek olay aklad. Bu nitede kuantum kuramna giri olarak kabul edilebilecek, klasik fizik kuramyla aklanamayan scak cisimlerin yayd enerjinin mann dalgaboyu ile deiimi siyah cisim masndan yararlanlarak, n madde ile etkileimi fotoelektrik olay yardmyla, yksek enerjiye sahip nlarn elektronlarla etkileimi Compton salmasyla ve Frank-Hertz deneyiyle aklanacak , n dalga-parack ikilemi hakknda bilgi verilecektir.

2. Siyah Cisim Imas

Doadaki btn cisimler scaklklarna bal olarak ma yaparlar ve ma termik ma olarak adlandrlr. Bir cismin yayd termik ma enerjisi, cismin scaklnn bir fonksiyonu olarak Stefan-Boltzmann yasas ile verilmektedir. Bu yasaya gre stlan cismin ortama yayd enerji; Q= A t T4 2.1

Siyah cisim: Isy tamamen souran yada yayan cisimlere siyah cisim denir.

Burada cismin sy yayma yada sourma yetenei, Stefan sabiti (=5,67.10-8 W/m2 K4), A cismin yzeyi, T cismin mutlak scakl (Kelvin cinsinden) ve t zaman olarak verilmektedir. Cismin yayma sabiti yanstc yzeyler iin sfr deerini alrken, enerjinin tamamn yayan veya souran cisimler iin bir deerine ular. Doadaki her cisim ma enerjisini yaymasnn dnda, ayn zamanda ma enerjisini sourur. Bu nedenle eitlik 2.1 de sabiti iin sy sourma yada yayma yetenei ifadesi kullanlmtr. Istlan bir cismin yayd enerjinin dalgaboyuna gre deiimini aklamak iin siyah cisim tanmndan yararlanlr. Gne bir siyah cisim olabilir mi ?

AIKRETM FAKLTES

24

MODERN FZN DOUU

RNEK 2.1:

Gnein yzey scakln 5700K kabul ederek birim zamanda gnein yzeyinden yaylan enerjiyi hesaplaynz. (Gnein apn R=1,4.1010 m alnz). Problemi Stefan-Boltzmann yasasn kullanarak zebiliriz, ancak ncelikle gne yzeyini hesaplamak gerekir. Gne bir kre olarak kabul edildiinde yzeyi,
2 1,4 . 1010 A = 4 R , A= 4 2 2 hesaplanr. Buradan; 2

ZM:

A = 6,16 . 1022 m 2
4

Q = AT 4

Q= 1 5,67 . 10-8 6,16 . 1022 5700

Q = 3,7 . 1030 Joule olarak elde edilir. Istlan bir cismin yayd enerjinin bilinmesinin yan sra, hangi dalga boylarnda ma yaptnn bilinmesi de nemlidir. Bu soruyu Stefan-Boltzmann yasasna bakarak cevaplamak mmkn deildir. Bu ifadeyi siyah cisim masnn tanmn yaparak aklayalm. Siyah cisim, teorik bir cisim olup zerinde kk bir delik bulunan ii boaltlm herhangi bir ekle sahip, cisim olarak kabul edilir. Byle bir cismin iine giren nlar, cismin i duvarlar tarafndan ardk yansmalar sonucu sourulur. Bunun aksine eer kutunun ii ayn scaklkta ise, kk delikten darya yaylan ma bu scakla baldr. Bu durum siyah cisim masnn elektromagnetik dalga yaylm olduu sonucunu gstermektedir. ekil 2.1 de bir siyah cisim ematik olarak gsterilmitir.

k Ik

ekil 2.1: Siyah Cisim inde Ardk Yansmalar Sonucu Sourulan Ik

Siyah cisim mas ile ilgili yaplan deneyde, fakl scaklkta, ma enerjisinin yaynlanan nmn dalgaboyuna gre deiimi ekil 2.2de grlmektedir. ekilden de grlecei gibi, her scakla ait ma enerjisinin maksimum deeri farkl dalgaboylarnda meydana gelmektedir. Scaklk arttka ma enerjisinin maksimum deerlerine karlk gelen dalgaboyu klmektedir. Bu durum Alman Fizikisi W. Wien tarafndan;

ANADOLU NVERSTES

MODERN FZN DOUU

25

maxT= 2,898.10-3 m.K

2.2

ifadesiyle aklanmtr. Burada max ma enerjisinin maksimum deerine karlk gelen dalgaboyu, T ise scaklktr. Bu eitlik daha sonra Wien kayma yasas olarak adlandrlmtr.

iddet

4000 K 3000 K 2000 K

ekil 2.2: Siyah Cisim Imasnn Dalgaboyuna Gre Scaklktaki iddeti

RNEK 2.2:

6000 maksimum dalgaboylu ma yapan cismin scakln hesaplaynz.

ZM:

maxT= 2,898.10-3 m.K denkleminde = 6000 = 6.10-7 m deeri yerine konulursa;

T= 2,898 . 10-3 m K 6 . 10-7 m = 4830 K

olarak bulunur.

Wien kayma yasas,siyah cisim masnn ksa dalgaboylar iin deneysel verilerle uyumlu olmasna ramen dalgaboyu bydke bu uyum ortadan kalkar. Bununla birlikte Rayleigh ve Jeans, Maxwell kuramndan hareketle, kendi adlaryla anlan Rayleigh-Jeans ma yasasn bulmulardr. Bu yasada Wien ma yasasnn tersine yalnzca uzun dalgaboylar iin doru sonu vermekte, ksa dalgaboylarna gidildike son derece yetersiz kalmaktadr. Yukarda verilen yasalarn hibiri siyah cisim masn tam olarak aklayamamaktadr. Stefan-Boltzmann yasas mann scakln drdnc kuvvetiyle deitiini gsterirken, Wien yasas iddetin maksimum deerine karlk bir dalgaboyu bulunabileceini gstermektedir. Rayleigh-Jeans yasas ise byk dalgaboylu malar iin anlaml olmaktadr. Bu noktada Alman fizikisi Max Planck, sorunun elektromagnetik mann tanmndan kaynaklandn farketti.

AIKRETM FAKLTES

26

MODERN FZN DOUU

Plancka gre maddenin ma enerjisini yaymas ve sourmas dnld gibi srekli olmayp, kesikli deerler de alabilir. Bu dnceden hareketle Planck 3.nitede bahsedilecek varsaymlarna dayanarak ekil 2.2de verilen siyah cisim masnn dalm enerjisini kard. Enerji dalm fonksiyonunu;
3 2 E = 2 h / c h/kT e -1

2.3

eklinde belirledi. Bu eitlikte verilen c k hz, k (k= 1.38 x 10-23 j/K) Boltzmann sabiti, T scaklk ve h ise Planck sabitidir. Burada , E , ile + d frekans aralndaki ok kk frekansa karlk gelen, sourulan veya yaylan ma enerjisi olarak verilmektedir. Siyah cisim de mmkn btn frekanslarda sourduu veya yaydna gre, sourulan veya yaylan toplam ma enerjisi h bir birim enerjinin tam katlarna eittir. Bu durumda Siyah cisim tarafndan sourulan veya yaylan enerji; En = nh 2.4

ifadesiyle verilir. Eitlikte verilen n = 1, 2, 3 ... gibi tamsaylardr. Burada matematiksel ilemlerin tamamnn verilmediini vurgulamak zorundayz. Planckn ileri srd termik ma yapan bir cismin yayd enerjinin kesikli deerlere sahip olmas, mann veya n tanecikli yapya sahip olduunu ortaya koyan deneylerden biri olarak kabul edilmektedir.

RNEK 2.3:
eV: Bir elektronun bir voltluk gerilim altnda sahip olduu enerji deeridir ve birimi 1eV= 1,6.10-19 J'dr.

Frekans 6.1014 Hze eit olan n enerjisini hesaplaynz. E= h denkleminde =6.1014 Hz deeri yerine konulursa; E= 6,625.10-34 J. s 6.1014 s-1 E= 3,98.10-19 J olarak bulunur, ancak sonucun eV birimiyle verilmesi daha kullanldr. Buna gre n enerjisi; E=2,49 eV ekliyle sylenir.

ZM:

ANADOLU NVERSTES

MODERN FZN DOUU

27

3. Fotoelektrik Olay
Bir elektromagnetik dalga, metal zerine drldnde metalden elektron koparr. Bu olay ilk kez Hertz tarafndan farkedildi. Hertz yapt deneylerde havas boaltlm ortamda bulunan metal zerine k drldnde kvlcmlarn ktn gzledi, ancak bunun zerinde detayl bir alma yapmad. Fotoelektrik olayn aklamas Einstein tarafndan yaplmtr. Einstein fotoelektrik olay, metal zerine yeterli frekansa sahip nlar drldnde ortaya kan kvlcmlarn belirli enerjiye sahip elektronlar olduunu ortaya koymutur. Fotoelektrik olay aklamakta kullanlan basit bir deney dzenei ekil 2.3te gsterilmitir. ekilde havas boaltlm bir cam tp iinde anot (pozitif ykl) ve katot (negatif ykl) iki elektrot bulunmaktadr. Devrede iki elektrot arasndaki voltaj deitirmek iin bir ayarlanabilir voltaj kayna konmutur. Eer katot zerine yeterli enerjide k drlrse katottan elektron kopacaktr. Katottan kopan elektronlarn bir ksm anoda arptnda devreden geen akm oluturacaklardr.

A e

ekil 2.3: Fotoelektrik Olay Aklamakta Kullanlan Dzenek

Bu durumda devredeki ampermetreden fotoelektronlarn (katottan kopan elektronlarn) oluturduu akm llebilecektir. Katot zerine gnderilen n frekansna bal olarak voltaj kayna yle bir V0 deerine ayarlanabilir ki ampermetreden akm deeri okunmaz. Bu durumda katottan elektron kopmuyor veya kopan elektronlar yeterli enerjiye sahip olmadklarndan anoda kadar ulaamyor demektir. Bu voltaj deeri durdurma potansiyeli olarak adlandrlr. Ayn zamanda bu deer hareketli elektronlarn kinetik enerjisine karlk gelir. Bu deneyden aadaki sonular karlabilir. Herhangi bir metal katot iin fotoelektronlarn salverilmesi katot zerine drlen n belli bir frekans gemesinden sonra meydana gelir. Bu frekansa eik frekans denir ve her metal iin bu deer farkldr. Katodun birim zamanda serbest brakt fotoelektronlarn says, katot zerine drlen n iddetiyle doru orantldr. Katot zerine drlen n iddeti deitirildiinde, fotoelektronlarn kinetik enerjisi deimez. Fotoelektronlarn kinetik enerjisi, den n frekans deitiinde deiir. Katot zerine drlen kla, kopan fotoelektronlar arasnda bir zaman fark llmez. Fotoelektrik akm, katodun kimyasal bileimiyle ilgilidir.

AIKRETM FAKLTES

28

MODERN FZN DOUU

Bu deneysel sonularn ikinci ve beincisini klasik kurama gre aklamak mmkndr. Ancak dierlerini klasik kurama gre aklamak mmkn deildir. Klasik kurama gre katottan elektronlarn koparlabilmesi , katot zerine drlen n iddetine baldr, baka bir deyile katot yzeyinden bir elektron koparabilmek iin yzey birimi bana belirli bir k enerjisinin yzeye aktarlmas gerekir, bunun iin de ok uzun sre gereklidir. Aksine sonularda da ifade edildii gibi, n drlmesi ile fotoelektronlarn olumas arasnda bir zaman fark gzlenmemektedir. Bu durumda yukardaki deney sonularn klasik kuramn dnda dahas kuantum kuram iinde aklamak gerekir. Einstein, Planckn ortaya att kuantum kuramndan da yararlanarak fotoelektrik olay yle aklamtr. Katottan fotoelektronlarn salverilmesi katottaki elektronlarn drlen ktan bir foton sourmasyla oluur. Frekans olan fotonun enerjisi E = h eitliiyle verilir. Elektronu katottan koparabilmek iin gerekli minimum enerjiye i fonksiyonu ad verilir. Eer foton i fonksiyonundan fazla enerjiye sahip ise, bu fazla enerji fotoelektrona = 1 m 2 kinetik enerji kazandrr. K 2 Bu sonular; h = W + K eitliiyle ifade edilir. Burada katot zerine den fotonun enerjisi h ,W katodun i fonksiyonu, K ise katottan salverilen fotoelektronlarn kinetik enerjisidir.

1 : Uzunluk ls birimi olup atomik dzeydeki byklklerde daha ok kullanlr ve bykl 1.10-10 m'ye eittir.

RNEK 2.3:

Dalgaboyu 3000 olan bir foton potasyum zerine drlyor. Potasyumun i fonksiyonu 2,3eV olduuna gre, fotoelektronlarn kinetik enerjisini hesaplaynz. h = W + K denkleminde yerine c konularak denklem yeniden d zenlenirse; K = hc - W

ZM:

0: 0 'a karlk gelen dalgaboyudur ve eik dalgaboyu olarak adlandrlr

olur. Verilen deerler bu denklemde yerine konursa; K= 6,625 . 10 -34 J . s 3.10 8 ms-1 3.10 -7 m 1,6 . 10 -19 J - 2.3eV = 1,84 eV

olarak bulunur.

ANADOLU NVERSTES

MODERN FZN DOUU

29

0 W

ekil 2.4: Fotoelektrik Olayda, Drlen Fotonun Frekansna Gre Fotoelektronlarn Kinetik Enerjisindeki Deiim

Fotoelektronlarn kinetik enerjisi ile katot zerine den fotonun frekans arasndaki deiim ekil 2.4te verilmitir. ekilde verilen 0 deeri eik frekans olarak adlandrlr. Fotonun bu frekansndan daha byk frekanslarda katottan fotoelektronlar salverilmeye balar ve her metal iin farkl 0 deerleri llr. Fakat fotoelektronlarla foton arasndaki deiim her zaman dorusaldr. fonksiyonunun katot olarak kullanlan metalin cinsine bal olduu ifade edilmiti, bu metallerden bazlar Tablo2.1de verilmitir. Fotoelektrik olay zetlemek gerekirse, fotoelektrik olay, n doasnda var olan, n parack zelliini ortaya koyan deneylerden biridir. In metal yzeyinden elektron koparabilmesi iin, frekansnn belirli bir deerden daha byk olmas gerekir. Metal zerine gnderilen n enerjisinin bir ksm elektronlar yzeyden koparmaya harcanrken, geri kalan ksm kopan elektronlarn kinetik enerjisinde kullanlr.
Tablo 2.1: Baz Metallerin Fonksiyonu Metal Altn Bakr Gm Lityum Kalsiyum Sodyum Platin Potasyum Fonksiyonu 4.82 4.70 4.33 2.50 3.20 2.30 5.30 2.3

AIKRETM FAKLTES

30

MODERN FZN DOUU

4. Compton Olay
In foton denilen h enerjili paracklar olduunu ortaya koyan deneylerden biri de Compton olaydr. Eer fotonlarn parack zellikleri varsa, siyah cisim masnda ve fotoelektrik olayda ifade edildii gibi, fotonlarn madde ile etkileimlerinde momentumun ve enerjinin korunumu ilkelerinin de salanmas gerekir. Bu olay ilk kez gzlemleyen Amerikal Fiziki A.H. Compton olmutur. Compton xnlarnn elektronlarla arpmalarn, iki kat maddenin birbirine arpmasna benzeterek olay aklamtr. ekil 2.5de bir fotonla bir elektronun arpmas ematik olarak gsterilmitir.
salan x-n

E' , P'

x-n

E,P

Ee , P e

ekil 2.5: Bir Foton ile Elektronun arpmas

Mademki bir arpma sz konusudur, o halde momentumun ve enerjinin korunumu ilkeleri, dier btn arpma olaylarnda olduu gibi,bu arpma iin de salanmaldr. Ancak burada fotonlarn k hzna sahip paracklar olduu ve zel relativite teorisi de gznnde bulundurulmaldr. Bu durumda k hzna yakn hzlarda hareket eden bir paracn toplam enerjisinin, nite 1.8de; E2 = p2 c2 + m0c2 eitliiyle verildii hatrlanmaldr. Bu eitlik fotonlar iin dzenlendiinde, fotonlarn durgun ktleleri olmadndan (m0 = 0) ; E = pc eklini alr. Fotonun momentumu ise; p=E c p=h c 2.7 2.8 2.6

olacaktr. Buna gre ekilde verilen foton-elektron arpmas iin momentumun korunumu ilkesi x-ekseni iin;

ANADOLU NVERSTES

MODERN FZN DOUU

31

p = p'cos + pecos y-ekseni iin; 0 = p'sin - pesin

2.9

2.10

eitlikleriyle yazlabilir. Burada p' fotonun, pe ise elektronun arpmadan sonraki momentumudur. Dier yandan enerjinin korunumu; pc + m0c2 = p'c + Ee 2.11

eitliiyle yazlabilir. Burada m0c2 bykl elektronun durgun ktlesinden dolay sahip olduu enerjidir. Ee ise elektronun arpmadan sonraki toplam enerjisidir ki momentumu cinsinden;
2 Ee = p e2 c 2 + m0 c 4

2.12

eitliiyle verilir. Momentumun korunumu olarak verilen 2.9 ve 2.10 eitlikleri; pecos = p - p'cos pesin = p'sin eklinde dzenleyip, eitliklerin her tarafnn kareleri alnp toplanrsa; p e2 = p 2 + p'
2

2.13

- 2pp'cos

2.14

eitlii elde edilir. E 2.11de verilen ifadesini yalnz brakp karesini alrsak; Ee2 = pc
2

+ p'c

+ m0 c 2

+ 2 m0 c 2 pc - p'c - pc p'c

2.15 Ee2

eitlii elde edilir. te yandan 2.12 ve 2.14 denklemlerinden yararlanarak deerleri yerine yazlarak; p - p' = 1 1 - cos m0 c p p'

2.16

elde edilir. Bu ifade de p ve p' momentumlarnn yerine 2.8 eitliinden yararlanarak frekanslar iindzenlersek yukardaki eitlik 1 -1= h 1 - cos ' m0 c 2 yazlabilir. Bu eitlii fotonlarn dalgaboylar iin dzenlersek; 2.17

= ' - = h 1 - cos m0 c
eklinde dzenlenebilir. Burada h m0 c landrlr ve c ile gsterilir.
AIKRETM FAKLTES

2.18 ifadesi Compton dalgaboyu olarak ad-

32

MODERN FZN DOUU

RNEK 2.4:

Dalgaboyu 2 olan x-nlar elektronlarla salmaya uruyor. X-nlar gelen demet ile 45 lik ayla saldna gre,salan x-nlarn dalgaboyunu hesaplaynz. 2.18 eitliinde =45 ve gelen x-nlarnn dalagaboyu = 2 yerine konulursa;

ZM:

' - = h 1 - cos m0 c ' - 2 = 0,0243 1 - cos450 ' = 2,0071

olarak bulunur.

Yukardaki denklemden nn 2 dan daha byk olamayaca aka grlmektedir. te yandan, sac ortamn cinsine ve gelen fotonun dalgaboyuna bal olmayp, yalnzca salma asna bal olarak deimektedir. Eer fotonun arpt elektron atoma zayf bir ekilde balanmsa, fotonun enerjisindeki deiim kk, dalgaboyundaki deiim byk olacandan fark da byk olacaktr ve llebilecektir. Eer elektron atoma skca balanmsa, fotonun enerjisindeki deiim byk fakat dalgaboyundaki deiim kk veya hi olmayacaktr. Bu durumda fotonun elektron ile deil de atomun tamam ile arpt dnlr ve elektronun ktlesi yerine atomun tm ktlesini hesaba katmak gerekir. te yandan nn llebilir byklkte olmas iin gelen fotonun enerjisinin yeterince byk olmas gerekir

5. Frank-Hertz Deneyi
Bohr atom modeline gre, bir atomdaki elektronlar ekirdek etrafnda belirli enerji seviyelerinde hareket ederler. Elektronlarn enerjilerini arttrarak, temel durumda bulunan (ekirdee en yakn elektronlar) elektronu daha st enerji seviyelerine karmak veya atomdan koparmak mmkndr. Temel durumda bulunan elektronu daha st enerji seviyelerine karmak iin yeterli enerjiye uyarma ve atomdan uzaklatrmak iin gerekli enerjiye ise iyonlama enerjisi denir. Frank Hertz atomlarn uyarma gerilimlerini ekil 2.6da verilen deney dzenei yardmyla lmtr. Dk basnta gaz bulunan bir tp iinde, katodun karsna elek biimindeki bir anodun arkasna toplayc elektrot konmutur. Toplayc elektrot ile anot arasna, katot ile anot arasna uygulanan gerilimin tersi, sabit bir V0 voltaj uygulanmaktadr. Bunun nedeni elektronlar iin bir potansiyel duvar veya engeli oluturmaktr. Katot ile anot arasna bir voltaj uygulandnda aradaki elektronlar Coulomb kuvveti nedeniyle anoda doru hareket ederler. Anottan geen elektronlarn enerjisi yeteri kadar byk deilse, elektronlar bu potansiyel duvarn geemeyeceklerdir. Elektronlarn enerjileri yeteri kadar bykse, potansiyel duvarn ap toplayc
ANADOLU NVERSTES

MODERN FZN DOUU

33

elektroda arparak devreden geen akm oluturacaklardr. Bu durumda V0 voltaj sabit tutulurken katot ve anot arasna uygulanan V voltaj arttrlarak, uygulanan gerilime bal olarak devreden geen akm llebilir. Atomun uyarlma gerilimi, devreden geen akmn uygulanan gerilime gre deiimi izilerek, belirlenebilir. ekil 2.7de civa buhar iin I f(v) erisinden den uyarlma enerjileri belirlenebilir. ekilden de grld gibi civa atomundaki elektronlarn birinci enerji seviyesi 4,9eV deerini alrken ikinci enerji seviyesi 9,8eV deerini almaktadr. Yani cva atomunun her bir enerji seviyesi arasndaki fark 4,9eVtur. Bu da gsteriyor ki, atomlarda elektronlar ancak belli enerji seviyelerinde bulunabilmektedir.
K

TE A

V 0

V ekil 2.6: Frank-Hertz Deneyinde Kullanlan Dzenek

Katot ve anot arasna uygulanan voltaj V0 deerinden kk olduu srece, elektronlarn enerjileri toplayc elektroda ulamasna yetmeyeceinden devreden akm gemez. V0 deerinden daha byk V deerlerinde elektronlar potansiyel duvarn geerek toplayc elektroda ulaacaklarndan devreden geen akm sfrdan balayarak artmaya balayacaktr. Bu durumda elektronlar ile tp iindeki gaz atomlar arasndaki arpmalar, enerji kayb olmadndan, esnek arpmalardr, ancak uygulanan gerilim arttka elektronlarn kinetik enerjileri artar.

i (A) cva buhar (cva buhar) 4,9V

4,9V 4,9V

4,9V

V 0

10

20

30

V(volt)

ekil 2.7: I-V Grafii, Civa Atomundaki Elektronlarn Enerji Seviyeleri

AIKRETM FAKLTES

34

MODERN FZN DOUU

Elektronlarn kinetik enerjileri uygulanan voltaja bal olarak yle bir deere gelir ki, gaz atomunda temel durumunda bulunan bir elektronu bir st seviyeye kartabilecek deere ular. Bu durumda atomdaki elektronlar hareketli elektronlarn enerjilerini sourarak bir st enerji seviyesine kar ve devreden geen akm deeri azalr. Akmn bu deerine karlk gelen voltaj, gaz atomunun birinci uyarlma enerjisine denktir. Uygulanan voltaj arttrlmaya devam edildiinde hareketli elektronlarn kinetik enerjileri yine artmaya balar ve buna bal olarak devreden geen akm da artmaya balar. Akmda gzlenen art ikinci iyonlama enerjisine kadar devam edecek, ikinci iyonlama enerjisinden sonra akm tekrar azalarak olay bu sray izleyecektir.

6. In Dalga-Parack kilemi
Young ve Fresnelin yaptklar deneyler, yansma, krnm, giriim deneyleri, n dalga yapsn ortaya koyan deneylerdir. te yandan siyah cisim mas, fotoelektrik olay ve Compton salmas deneylerinden de grdmz gibi n tanecik yapya sahip olduu ifade edilmektedir. In bu ikili davran n dalga-parack ikilemi olarak bilinmektedir. In hem dalga hem de tanecik zellii gstermesi balangta eliki gibi dnlebilir, ancak bilinmektedir ki bir eliki yoktur. Max Bornun maddenin de k gibi dalga zelliini gsterebilecei fikri ve de Broglienin hareketli her tanecie bir dalgann elik edecei varsaym n hem dalga hem de tanecikli yapda olaca dncesini gelitirdi. Niels Bohr btnleme ilkesine gre dalga ve parack karakterleri btnleyicidir, ikisi ayn anda gzlenemez. Yaplan lmn cinsine gre bu iki karakterden biri gzlenir. Bu durumda hibir model tek bana n btn zelliklerini belirlemede kullanlamaz. Ancak iki model birbirinin tamamlaycs olarak birletirilirse gzlenen k davranlarnn tamamn anlamak mmkn olur.

zet
Planck siyah cisim masyla, yaylan veya sourulan enerjinin srekli biimde olmayp, kesikli enerji deerleri aldn ortaya koyarak siyah cisim masndaki ma enerjisinin dalgaboyuna ne ekilde bal olduunun gsterdi. Bylece klasik fiziin cevaplayamad bir problem zlm oldu. Fotoelektrik deneyi ile Einstein n tanecikli yapda olduunu kantlamtr. Einsteina gre k foton denilen taneciklerden olumaktadr. In sourulmas veya yaynlanmas sresince fotonlarn olumas veya kaybolmas, fotonun tmn kapsayacak biimde meydana gelir. Fotoelektrik olayda h enerjili fotonlar metal zerine drldnde enerjilerinin bir ksm metaldeki elektronlarn bal olduklar atomlardan skmek iin kullanlrken bir ksm kopan elektronlarn hareketlerinde kullanlr. Bu olay metal zerine den fotonlarn

ANADOLU NVERSTES

MODERN FZN DOUU

35

enerjilerini metaldeki elektronlara aktarmasyla meydana gelir.Bu durumda metal zerine den fotonlarn enerjisi h ise; h= K + W eitliiyle verilir. Compton yksek enerjili fotonlarn elektronlarla arpmasyla saldn ve bu arpmada fotonun dalgaboyundaki kayma miktarnn,

' - = h 1 - cos m0 c
kadar olduunu gstermitir. Bu durumda materyaldeki elektronlar atoma sk bir ekilde balanmlarsa kk, zayf ekilde balanmlarsa byk olacaktr. Compton salma deneyini aklarken fotonlarla elektronlarn arpmasn iki kat maddenin birbiriyle arpmas gibi dnm ve sonuta n tanecik karakterinde olduunu ifade etmitir. Huygens ve Fresnelin yaptklar krnm, giriim deneylerinde n dalga karakterinde olduu ifade edilmitir. Ancak daha sonra siyah cisim mas, fotoelektrik olay ve Compton salmas gibi deneylerde n tanecik karakterinin de olduu ortaya konulmutur. Bohr bu ikilemi dalga ve parack hareketleri btnleyicidir, ikisi ayna anda gzlenemez. Yaplan lmn cinsine gre bu iki karakterden biri gzlenir ifadesiyle ortadan kaldrmtr.

Deerlendirme Sorular
1. Aadaki ifadelerden hangisi siyah cismi tanmlar? A. In tamamn souran cisimlerdir. B. In tamamn souran veya yayan cisimlerdir. C. In tamamn yayan cisimlerdir. D. In tamamn souran veya yanstan cisimlerdir. E. In tamamn yanstan cisimlerdir. 600nm maksimum dalgaboylu ma yapan cismin scakl ka Kdir? A. 4830 B. 4530 C. 5830 D. 5530 E. 5500

2.

AIKRETM FAKLTES

36

MODERN FZN DOUU

3.

nsan vcudu tarafndan yaylan nn maksimum dalagaboyu ne kadardr (Vcut scakln 37 alnz)? A. 15 B. 10,3 C. 9,3 D. 9,3 E. 10,3 Dalgaboyu 5000 olan fotonun enerjisi ka eVtur? A. 2,60 B. 2,00 C. 2,49 D. 3,49 E. 3.00 fonksiyonu 4,8 eV olan altn plaka zerine 2000 dalgaboylu fotonlar drldnde, altn plakadan kopan fotoelektronlarn kinetik enerjileri ka eVtur? A. 1,9 B. 1,4 C. 2,4 D. 1,0 E. 3.0 Bir metal iin eik frekans, 0 , 6.1013 hertz olarak llyor. Bu metalin i fonksiyonu ka eVtur? A. 0,20 B. 0,25 C. 0,30 D. 0,35 E. 0,40 Fotoelektrik deneyinde devreden geen akm oluturan fotoelektronlarn says aadakilerden hangisine baldr? A. In frekansna B. In iddetine C. In dalgaboyuna D. Fotoelektronlarn kinetik enerjilerine E. In hzna, fonksiyonu 2,35 eV olan sodyumdan elektron koparabilmek iin zerine drlecek n frakans en az ka hertz olmaldr? A. 5,68.1014 B. 5.1014 C. 6,68.1014 D. 7,68.1014 E. 4,68. 1014

4.

5.

6.

7.

8.

ANADOLU NVERSTES

MODERN FZN DOUU

37

9.

fonksiyonun tanm iin aada verilen ifadelerden hangisi dorudur? A. Metalde bulunan atomlarn hareketi iin gerekli enerji B. Metalden kopan elektronlar hareket ettirmek iin gerekli enerji C. Hareketli elektronlar durdurmak iin gerekli enerji D. Metal zerine gnderilen n enerjisi E. Metalden elektron koparabilmek iin gerekli enerji

10. Bir Compton salmas deneyinde, arpma sonrasnda elektron ve fotonun hareket dorultularnn gelen fotonun hareket dorultusu ile yaptklar alar srasyla 30 ve 90 dir. Gelen fotonun enerjisini hesaplaynz (cos30 =0,86, sin30 =0,5, cos90 =0, sin90 =1). A. 0,5 MeV B. 3,7 MeV C. 3,7 keV D. 0,37 MeV E. 3 eV

Ek Okuma Kaynaklar
Beiser A., Concepts of Modern Physics, McGraw-Hill Book Company, 1967. Eisberg R., Resnick R., Quantum Physics, John Wiley & Sons,1976. Erbil H.,Kuantum Fizii, zmir,1990. Gndz E., Modern Fizie Giri, zmir,1988. Karaolu B., Modern Fizik, stanbul, 1997. Modern Fizik, Anadolu . Akretim F. Lis. Tam. Prog., Eskiehir 1991.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. B 2. A 3. C 4. C 5. B 6. B 7. B 8. A 9. E 10. D

AIKRETM FAKLTES