T.C.

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES

MAKNA MHENDSL BLM

RULMANLI VE KAYMALI YATAKLARDA SRTNME VE DNAMK DAVRANI DENEY FY

HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. Erdem KO Ar.Gr. Mahmut Can ENEL

EYLL 2011 SAMSUN

RULMANLI VE KAYMALI YATAKLARDA SRTNME VE DNAMK DAVRANI DENEY 1. DENEYN AMACI Bu deneyde, farkl tr malzemelerden oluan kaymal yataklarn yatak boluklarna yerletirilerek yzey iftleri arasnda oluan srtnme iin srtnme katsaylarnn belirlenmesi ve karlatrlmas amalanmtr. Ayrca rulmanl yataklar yatak yuvalarna yerletirilip sarkaca ykleme yaplarak da sistemin dinamik davran belirlenmeye allmaktadr.

2. TEORK ESASLAR Yataklar, bir parann dierine gre bir veya birka ynde izafi(bal) hareketine minimum bir srtnme ile imkan veren, paray harekete uygun biimde konumlandran, kuvvet dorultusunda harekete engel olan makina elemanlardr[1]. Yataklar, konstrksiyonlarna gre kaymal, yuvarlanma elemanl(rulmanl) ve hassas cihaz yataklar olarak grupta incelenmektedir. Kaymal yataklarda yatak elemanlarnn bir sv ya filmi ile birbirinden ayrlmas ve hareketi salamas, rulmanl yataklarda ise; yzeyler arasnda yuvarlanma elemanlar yardmyla yuvarlanma hareketi salanmas sz konusudur. Ksacas yatak; birbirine gre izafi hareket eden iki yzeyi birbirinden ayran, metal-metal temasn nleyen dnme hareketini kolaylatran, srtnme ve anmay minimum seviyede tutan destek elemanlar eklinde tanmlanmaktadr. ekil 1de kaymal ve rulmanl yataklarn ematik gsterimi verilmitir[1].

(a) Kaymal yataklar

(b) Rulmanl yataklar

ekil 1. Kaymal(a) ve rulmanl yataklarn(b) ematik gsterimi[1]

Temasta olan ve izafi hareket eden iki cismin temas yzeylerinin harekete veya hareket ihtimaline kar oluan diren kuvvetine srtnme kuvveti denilmektedir. Srtnme kuvveti harekete ters ynde olumaktadr. Yzeyler arasnda oluan srtnme, srtnme katsays ile ifade edilmektedir. Srtnme katsays(), srtnme kuvvetinin byklnn(Fs) normal kuvvetin byklne(Fn) oran olarak ifade edilmekte olup eitlik (1)de verilmitir(ekil 2). = (1) Srtnme kuvvetinin bykl, srtnme yzey alanna bal olmayp yzey malzemesine(dkme demir, alminyum, elik) ve yzey yapsna(kayma, yuvarlanma durumlar) bal olarak deiim gstermektedir. Srtnme de yzey yaplarna bal olarak ekil 2de verildii gibi (3) farkl srtnme hali sz konusudur. Bunlar; statik srtnme, kayma srtnmesi ve yuvarlanma srtnmesidir. 2

Fn Fs

F Fs

F
n

Fs

(a) Statik srtnme

(b) Kayma srtnmesi

(c) Yuvarlanma srtnmesi

ekil 2. Statik(a), kayma(b) ve yuvarlanma(c) srtnmesi

Statik srtnme, izafi hareket halinde olan iki kuru parann temas yzeylerindeki srtnme durumu olup yzeyler birbiri zerinde przleri temas ederek kayar. Yzeyler arasnda nc bir malzeme yoktur(ekil 2.a). Kayma srtnmesi, dnme hareketine ters ynde temas yzeyleri arasnda oluan srtnmedir(ekil 2.a). Yuvarlanma srtnmesi, yuvarlanma hareketine kar temas yzeylerinde oluan direntir(ekil 2.c). Yuvarlanma halindeki srtnme katsays genellikle kayma halindekinden daha kktr[1].

3. DENEY DZENE Deney dzeneinde, farkl tr kaymal yataklar yerletirilip uygun yklemeler yaplarak srtnme katsaysnn belirlenmesi hedeflenmektedir. Ayrca yatak boluklarna rulmanl yataklar yerletirilerek dnen elemanlarda dinamik analiz gerekletirilmektedir. Ksaca, deney dzeneiyle iki ayr deney yaplabilmektedir. Bunlar; kaymal yataklardaki srtnme katsaysnn ve sistemin dinamik davrannn belirlenmesi deneyleridir. Deney dzenei ve elemanlar ekil 3de verilmi olup, duvara monte edilebilecek ekilde tasarlanm mekanik bir yapdan olumaktadr. Deney dzenei, duvara montaj iin 4 sabitleme delii(2) bulunan bir levha(1), hareketi salayan sarka(3), sarkaca yerletirilen ykler(4), moment retimini salayan bir kablo sarc(5), niform ktle dalmna sahip bir dnel savrulma diski(6), rulmanl yatak(9) ve kaymal yatak zarflarnn(8) kolayca yerletirilmesini salayan yatak yuvalarndan(7) olumaktadr. Deney dzeneinde kullanlan kaymal yatak zarflar(8) ekil 3de grld gibi yarm daire eklinde tasarlanm olup 180 yata olarak bilinmekte ve kuru srtnme prensibine gre elik mile destek olmaktadr. Deney dzeneinde kullanlan kaymal ve rulmanl yataklar aada verilmitir: - 2 adet dkme demir(GG25) malzemeden kaymal yatak - 2 adet pirin malzemeden kaymal yatak - 2 adet PTFE malzemeden kaymal yatak - 2 adet rulmanl yatak(bilyal)
ekil 3. Deney dzenei ve elemanlar

4. DENEY DZENENDE KUVVET VE MOMENT DENGES Deney dzeneinde, sisteme ait kuvvet ve moment dengesinin oluturulabilmesi iin ekil 4de grld gibi sistemin serbest cisim diyagramnn izilmesi gerekmektedir. ekil 4deki serbest cisim diyagramndan faydalanlarak savrulma diski, kablo sarc ve sarkacn kuvvet ve moment dengesi oluturulmaktadr. Bu sayede sarkata, sadece y dorultusunda sarkaca eklenen yklerden(G) dolay bir kablo ekme kuvvetinin(S) olutuu grlebilmektedir. Deney dzeneinde kuvvet ve moment dengesinde kullanlacak parametreler aada verilmitir: Fn=Normal kuvvet (N) Fs=Srtnme kuvveti (N) g =Yerekimi ivmesi (m/s2) G =Yklerin arl (N) GS=Dnen elemanlarn arl (N) J = Dnen elemanlarn ktlesel atalet momenti (kg.m2) S = Kablo ekme kuvveti (N) m= Yklerin ktlesi (kg) mS=Dnen elemanlarn(savrulma diski, kablo sarc ve mil) ktlesi (kg) r = Yatak yarap (m) R= Kablo sarcnn yarap (m) = Dnme as () = Savrulma diskinin asal hz (rad/s) = Asal ivme (rad/s2)

x Fs

mat
y

Fn Gs

ekil 4. Sistemin serbest cisim diyagram

ekil 4deki sistemin serbest cisim diyagram dikkate alnarak; savrulma diskinin merkezine gre oluturulan moment dengesi eitlik (2)de verilmitir: = 0 = . + . . y ynndeki kuvvet dengesi eitlik (3)de ifade edilmitir: = 0 = (3) (2)

ekil 4deki sarkaca ait serbest cisim diyagram dikkate alndnda Newtonun kinci Kanununa gre sarkacn teetsel ivmesi(at = R) sarkacn asal ivmesi ile sarkacn yarapnn arpmna eittir. Bu durumda kuvvet dengesi eitlik (4)deki gibi; = 0 = = 4 (4)

elde edilmitir. Eitlik (3) ve (4)deki kablo ekme kuvvetleri(S) deerlendirildiiinde; = = + elde edilmektedir. Eitlik (1) ve (5)den srtnme kuvveti; = ( + ) eklinde yazlr. Bu srtnme kuvveti(Fs) eitlii, eitlik (2)de kullanlrsa; = 0 = . + ( + ) . (7) (6) (5)

elde edilmektedir. Eitlik (7)de gerekli dzenlemelerin yaplmasyla sistemin dinamik hareket denklemi aadaki gibi elde edilmitir. . + . 2 . . . = . + . . Deneyde kullanlan geometrik ve fiziksel byklkler Tablo 1de verilmitir: Tablo 1. Geometrik ve fiziksel byklkler r=8,5 mm =0,0085 m R=41 mm = 0,041 m mS= 23,35 kg (8)

Yatak yarap(r)

Kablo sarc yarap(R) Dnen elemanlarn ktlesi(mS) (savrulma diski, kablo sarc ve mil) Dnen elemanlarn arl (GS) (savrulma diski, kablo sarc ve mil) Dnen elemanlarn ktlesel atalet momenti(J) Yklerin ktlesi(m) Yklerin arl(G)

GS=229 N J=0,2506 kg.m2 m=02,0387 kg G=m.g=020 N

5. KAYMALI YATAKLARDAK SRTNME KATSAYISININ BELRLENMES Bu deney dzeneiyle iki ayr deney yaplabilmektedir. Bunlar; kaymal yataklardaki srtnme katsaysnn belirlenmesi ve sistemin dinamik davrannn belirlenmesi deneyleridir. Kaymal yataklardaki srtnme katsaysnn belirlenebilmesi iin pirin, PTFE ve dkme demir malzemeden yaplm kaymal yataklarn(180 yatak) yatak yuvalarna yerletirilerek deney dzenei aada anlatld gibi hazrlanr. Deney dzenei, deney iin hazrlandktan sonra da ykler sarkaca eklenerek dinamik davran denkleminde asal ivme() 0 olarak alnp her bir malzeme iin srtnme katsays deerleri elde edilebilmektedir.

5.1. Deney Dzeneinin Hazrlanmas Deney dzeneinde srtnme katsaysnn belirlenebilmesi iin iki kaymal yatan(180 yatak)(2), savrulma diskinin her iki yannda yer alan yatak yuvalarna ekil 5deki gibi yerletirilmesi gerekmektedir. Kaymal yataklar yatak yuvalarna yerletirebilmek iin ilk nce savrulma diski; kablo sarcnn ucunda bulunan elik milden(1) tutularak yavaa yukar doru kaldrlr. Yatak yuvalarndaki kaymal yataklar(2) karlp yerine yeni yataklar yerletirilir. Savrulma diski ve kablo sarc yavaa yataklar zerine oturtularak deney dzenei deney iin hazr hale getirilir.

ekil 5. Kaymal yataklarn yatak yuvalarna yerletirilmesi

5.2. Deneyin Yapl Kaymal yataklardaki srtnme katsaysnn belirlenmesi deneyinin yapl aada ksaca anlatlmtr(ekil 6): Deney dzeneinde iki ayr kaymal yatak 5.1 Deney Dzeneinin Hazrlanmas blmnde anlatld gibi yatak yuvalarna yerletirilir. Sarka, harekete balayana kadar ykler sarkaca srasyla eklenir. Her bir kaymal yatak iin ne kadarlk bir yklemenin yaplmas gerektii Tablo 2de verilmitir. Dnel savrulma diskinin harekete balad yk(G) not edilir. Eitlik 10daki dinamik davran denkleminde asal ivme() 0 alnarak yerletirilen kaymal yatak iin srtnme katsays hesaplanr. Farkl malzemelerde retilmi dier kaymal yataklar da yatak yuvalarna yerletirilip deney tekrarlanarak Tablo 2deki gibi srtnme katsays tablosu oluturulur.
Savrulma diski Kablo sarc elik mil

Kaymal yatak

Yk

ekil 6. Kaymal yataklardaki srtnme katsaysnn belirlenmesi deney dzenei

Her bir kaymal yatak iin yklerin arl(G), kayma srtnme katsays ve literatrde yer alan srtnme katsays deerleri Tablo 2de verilmitir.
Tablo 2. Kullanlan yatak trleri iin yklerin arl ve srtnme katsays deerleri

Yatak tr Pirin malzemeden retilmi kaymal yatak PTFE malzemeden retilmi kaymal yatak Dkme demir(GG25) malzemeden retilmi kaymal yatak

Yklerin Arl [N] (G) <9

Kayma Srtnme Katsays () <0,18

Literatrde verilen srtnme katsays (L) 0,18

<10

<0,20

0,040,22

<11

<0,22

0,180,24

5.3. Kaymal Yataklardaki Srtnme Katsaysnn Hesab Kaymal yataklardaki srtnme katsaysnn belirlenebilmesi iin hzn sabit olmas yani ivmenin 0 olmas gerekmektedir. Bu nedenle eitlik (8)deki ana denklemde asal ivmenin() 0 alnmasyla eitlik (9)daki denklem elde edilmitir. = 0 . + . . = 0 (9) Eitlik 9daki denklemden srtnme katsaysnn ekilmesiyle; = . . ( + ) (10)

elde edilmektedir. Eitlik (10)daki denklemden srtnme katsays(), kablo sarcnn yarapnn(R) artmasyla artarken; yatak yarapnn(r) artmasyla azalmaktadr. Ayrca, dnen elemanlarn arl(Gs) ve yklerin arl(G) da srtnme katsaysn etkilemektedir. Her bir kaymal yatak iin sarkac harekete geiren kuvvet farkl olduundan srtnme katsays deerleri de farkllk gstermektedir. rnek: Deney dzeneinde yatak yuvasna dkme demir(GG25) malzemeden retilmi bir kaymal yatak yerletirilerek yzeyler arasnda oluan srtnme katsaysnn deeri hesaplanmak istenmektedir. Bunun iin eitlik (10)daki denklemden yararlanlmaktadr. Deney dzeneiyle ilgili fiziksel ve geometrik byklkler: kablo sarcnn yarap(R) 41 mm, yatak yarap(r) 8.5 mm, dnel savrulma diski, kablo sarc ve milden oluan dnen elemanlarn arl(GS) 229 N olarak bilinmektedir. Kaymal yatan yerletirilmesiyle savrulma diskini harekete geiren kuvvetin(G) 9 N olduu grlmtr. Bu durumda srtnme katsays: = . 41 9 = = 0,182 . ( + ) 8,5 (229 + 9)

olarak bulunur. Dier kaymal yataklar iin de deneyler yaplarak srtnme katsays tablosu oluturulur ve srtnme katsays deerleri Tablo 2deki katalog deerleriyle karlatrlr.

6. SSTEMN DNAMK DAVRANIININ BELRLENMES Deney dzeneiyle yaplabilecek ikinci deney ise; sistemin dinamik davrannn belirlenmesi deneyidir. Bunun iin rulmanl yataklarn yatak yuvasna yerletirilerek deney dzenei aada anlatld gibi hazrlanr. Deney dzenei, deney iin hazrlandktan sonra da sarkaca ykleme yaplp eitlik (8)deki dinamik davran denkleminde srtnme katsays() 0 alnr. Bylece asal ivme(), asal hz(), izgisel hz(V), geen sre(t) gibi parametreler teorik ve deneysel olarak hesaplanarak sistemin dinamik davran belirlenir. 6.1. Deney Dzeneinin Hazrlanmas Deney dzeneinde sistemin dinamik davrannn belirlenebilmesi iin iki rulmanl yatan(3), savrulma diskinin her iki yannda yer alan yatak yuvalarna ekil 7deki gibi yerletirilmesi gerekmektedir. Rulmanl yataklar yatak yuvalarna yerletirebilmek iin ilk nce savrulma diski; kablo sarcnn ucunda bulunan milden(1) tutularak yavaa yukar doru kaldrlr. Yatak yuvalarndaki yataklar karlp yerine rulmanl yataklar(3) yerletirilir. Savrulma diski ve kablo sarc yavaa yataklar zerine oturtularak deney dzenei deney iin hazr hale getirilir.

ekil 7. Rulmann yataklara yerletirilmesi 6.2. Deneyin Yapl Sistemin dinamik davrannn anlatlmtr(ekil 8): belirlenmesi deneyinin yapl aada ksaca

Deney dzenei, 6.1 Deney Dzeneinin Hazrlanmas blmnde anlatld ekilde rulmanl yatak savrulma diskinin miline yerletirilerek yatak yuvasna dzgn bir ekilde oturtulur. Sarkaca belirli bir yk yklenerek savrulma diskinin bir tur dnmesi iin geen sre tutulur. Fiziksel ve geometrik byklkler(G, R, J, m) kullanlarak teorik olarak asal ivme() ile geen sre(t) hesaplanr ve deneysel olarak geen sreyle karlatrlr. Uygun denklemlerden faydalanlarak teorik ve deneysel asal hz() ve izgisel hz(V) hesaplanlp karlatrlr. Yk(G) deiimine karlk deiim grafikleri elde edilir. 8

Savrulma diski Kablo sarc elik mil

Rulmanl yatak

Yk

ekil 8. Sistemin dinamik davrannn belirlenmesi deney dzenei

Sistemin dinamik davrannn belirlenebilmesi iin sarkaca yklenen yk en az 1 N arlnda olmas gerekmektedir. 6.3. Dinamik Byklkler ve Hesab Sistemin dinamik davrann belirleyebilmek iin rulmanl yataklarn, yatak yuvalarna yerletirilmesi gerekmektedir. Rulmanl yataklardaki srtnme katsays ok kk olduundan eitlik (8)deki dinamik davran denkleminde srtnme katsays() 0 olarak alnmtr. = 0 . + . 2 = . (11) Eitlik (11)den asal ivmenin() ekilmesiyle aadaki eitlik elde edilmektedir. = . + . 2 (12)

Asal ivmenin() belirlenmesiyle savrulma diskinin izgisel hz(V), savrulma diskinin dn as(), savrulma diskinin asal hz() ve savrulma diskinin bir tur dnmesi iin geen sre(t) belirlenebilmektedir. Dnme hareketi iin asal ivmeye karlk gelen dn as eitlik (13)de verilmitir: 1 = . . 2 (13) 2 Eitlik (13)den savrulma diskinin bir tur dnmesi iin geen sre(t) ekilip savrulma diskinin bir tur dn = 2 olarak alnrsa; teorik olarak geen sre(t) hesaplanabilmektedir. Savrulma diskinin bir tur dnmesi iin geen srenin deneysel olarak da belirlenmesiyle teorik ve deneysel sreler karlatrlabilmektedir. = 2. = 2.2 (14)

Eitlik (12)den asal ivmenin() ve eitlik (14)den savrulma diskinin bir tur dn iin geen srenin(t) bulunmasyla asal hz() hesaplanabilmektedir. = . (15)

Asal hzn(), kablo sarcnn yarapyla(R) arplmasyla izgisel hz(V) bulunmaktadr. = . 9 (16)

rnek: Deney dzeneinde, rulmanl yataklar yatak yuvalarna yerletirilerek sistemin dinamik davran belirlenmek istenmektedir. Deney dzeneinde sarkaa 2 Nluk bir yk aslmtr. Deney dzeneiyle ilgili fiziksel ve geometrik byklkler: kablo sarcnn yarap(R) 0,041 m, dnen elemanlarn ktlesel atalet momenti(J) 0,2506 kg.m2, yklerin ktlesi(m) 0,204 kg ve yklerin arl(G) 2 N olduuna gre; savrulma diskinin asal ivmesini(), savrulma diskinin bir tur dnmesi iin geen sreyi(t), savrulma diskinin asal hzn() ve izgisel hzn(V) teorik ve deneysel olarak hesaplaynz. Savrulma diskinin asal ivmesi(): = . 0,041 2 = = 0,327 / 2 2 + . 0,2506 + 0,204 0,0412

bulunur. Savrulma diskinin bir tur dnmesi iin geen sre(t): = 2. = 2.2 = 2.2 = 6,2 0,327

olarak hesaplanr. Deneysel olarak savrulma diskinin bir tur dnmesi iin geen sre(t1): 1 = 6,5 olarak belirlenmektedir. Teorik asal hz() ve deneysel asal hz(1): = . = 0,327 6,2 = 2,03 / 1 = . 1 = 0,327 6,5 = 2,13 / olarak belirlenir. Teorik izgisel hz(V) ve deneysel izgisel hz(V1): = . = 2,03 0,041 = 0,083 / 1 = 1 . = 2,13 0,041 = 0,087 / olarak hesaplanr. Farkl ykler iin ayn hesaplamalar tekrarlanarak Tablo 3 oluturulur.
Tablo 3. Sistemin dinamik davrann belirlenmesi deneyinde bulunan teorik ve deneysel parametreler Yk (N) 1 2 3 4 5 10 [/ ] (Asal vme) 0,169 0,327 0,490 0,653 0,815 1,625 t [s] (Teorik sre) 8,77 6,2 5,06 4,39 3,93 2,78 t1 [s] (Deneysel sre) 9 6,5 5 4,5 4 3 [/] (Teorik asal hz) 1,48 2,03 2,48 2,867 3,203 4,518 1 [/] (Deneysel asal hz) 1,521 2,13 2,45 2,939 3,260 4,875 V [m/s] (Teorik izgisel hz) 0,060 0,083 0,100 0,118 0,131 0,185 V1 [m/s] (Deneysel izgisel hz) 0,06 0,09 0,10 0,12 0,134 0,20

10

7. STENENLER - Tablo 2deki gibi farkl kaymal yatak malzemeleri iin srtnme katsaylarn hesaplayarak srtnme katsays tablosu oluturunuz. - Literatrde yer alan srtnme katsays deerleriyle karlatrarak her bir yatak iin hata miktarn bulunuz. - Rulmanl yataklardaki dinamik davran deneyinde farkl ykler iin Tablo 3te verilen teorik ve deney parametreleri hesaplayarak Tablo 3 oluturunuz. - Yk deiimine karlk asal ivme, teorik ve deneysel sre, asal hz ve izgisel hz grafiklerini iziniz. 8. KAYNAKLAR [1] E.KO. Makina Elemanlar Cilt-II, 2. Bask, Nobel Yaynlar, Adana, 2006 [2] GUNT TM 232, Experimental Instructions, Bearing Friction Apparatus, Hamburg, Germany, 2010.

11