Temel zemin etkilemesi; oturma ve yap hasar

Foundation soil interaction; settlement and structural damage

Altay Birand

Ortadou Teknik niversitesi, Ankara, Trkiye

ZET: Organik zeminlerin varl dnda yap hasarnda genelde etkin olan oturma, elastik oturma ve
konsolidasyon oturmas olarak iki bileenden oluur. Elastik oturma, ani oturma olarak da tanmlanr ve
yapm sresince yap yk zemine intikal ederken oluur. Konsolidasyon oturmas ise, tamamlanmas uzun
zaman alan bir sretir. Yapda yapsal hasar oluturan oturma, bu iki elemann toplamndan meydana gelir.
zellikle n yklenmeye maruz kalm zeminlerde elastik oturma, toplam oturmann nemli bir ksmn
kapsar. Bu nedenle her iki oturma bileeninin byklnn saptanmas yapnn rijitliine ek olarak nem
tar. Bu teblide nce temelde yap hasar yaratabilecek olan hareketleri saptayabilmek iin mevcut olan
kriterlere ve limitlere ilikin bilgiler sunulmakta, takiben 0.80 m kalnlnda, 32.4m ye 26.4m boyutlarndaki
bir dikdrtgen radyenin Brown, Fraser-Wardle, "ayrk eleman" yntemi kullanlarak hesaplanan oturma
bileenleri aklanmakta, yukardaki bilgiler nda, hesaplanan toplam ve farkl oturmalarn Yap Hasar
oluturma potansiyeli deerlendirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Elastik oturma, toplam oturma, yap hasar, oturma kriterleri

ABSTRACT: Setttlement components are elastic and consolidation. The former is almost instantaneous
whereas the latter is time dependent. Damage on structures occurs as a result of their combination. For
preconsolidated soils elastic settlement is predominant. Thus it becomes relevant to determine their relative
magnitudes. In this paper, the settlement criteria to cause damage is given and then an actual mat foundation
is analyzed using different settlement methods. Cause of observed damage is then identified on the basis of
the calculations and the criteria.
Keywords: Elastic settlement, total settlement, structural damage, settlement criteria

1 GR

hasar
yaratabilecek
olan
hareketleri
saptayabilmek iin mevcut olan kriterlere ve
limitlere ilikin bilgiler sunulmakta, takiben 0.80
m kalnlnda, 32.4m ye 26.4m boyutlarndaki bir
byk dikdrtgen radyenin Brown, Fraser-Wardle
ve ayrk eleman yntemi kullanlarak
hesaplanan oturma bileenleri aklanmakta,
yukardaki bilgiler nda, hesaplanan toplam ve
farkl oturmalarn Yap Hasar oluturma
potansiyeli deerlendirilmektedir.

Bina temellerindeki yap-zemin etkilemesinde

gz nne alnmas gereken bir olay zeminin
oturma karakteridir. Organik zeminlerin varl
dnda yap hasarnda genelde etkin olan oturma,
elastik oturma ve konsolidasyon oturmas olarak
iki bileenden oluur. Elastik oturma, ani oturma
olarak da tanmlanr ve yapm sresince yap yk
zemine intikal ederken oluur. Konsolidasyon
oturmas ise, tamamlanmas uzun zaman alan bir
sretir. Yapda yapsal hasar oluturan oturma, bu
iki elemann toplamndan meydana gelir. zellikle
n yklenmeye maruz kalm zeminlerde elastik
oturma, toplam oturmann nemli bir ksmn
kapsar. Bu nedenle her iki oturma bileeninin
byklnn saptanmas yapnn rijitliine ek
olarak nem tar. Bu teblide nce temelde yap

2 ELASTK OTURMA VE TOPLAM OTURMA

BLEENLER
Yar ap r olan ve q yayl yk tayan bir
dairesel temel temelin merkezi altndaki oturma:
63

yaplacak olan hesaplarda salt radye rijitliinin

kullanlmasnn
uygun
olduu
grne
2
varlmtr.Radyenin 0.08 MN/m yayl yk
tad kabul edilmitir.

2(1 ' ) 2 qr
(1)
G'
olarak yazlabilir.(Timoshenko ve Goodier,1951).
Burada st=Toplam Oturma, G= Zeminin Toplam
Gerilmelere gre Kayma Modl=G= Zeminin
Efektif Kayma Modl, =Total Gerilmelere Gre
Poisson Oran, '=Efektif Poisson Orandr. Dier
yandan dairesel temelin merkezi altndaki elastik
oturma yle verilir:
st =

se =

(1 )qr
G

4 RADYE VE ZEMNN ZELIKLERI

Radyenin zelikleri:
Er=Radyenin Elastik Modl, 25x103 MN/m2
t=Radyenin Kalnl, m
r=Edeer dairesel radyenin yarap, r=16.5 m
q=Radye yk MN/m2
Zeminin zelikleri:
s=Toplam gerilmelere gre Poisson Oran=0.50,
'=Efektif gerilmelere gre Poisson Oran=0.10 ,
E= Toplam gerilmelere gre Elastik Modl =55.0
MN/m2, E== Efektif gerilmelere gre Elastik
Modl =40.0 MN/m2, n yklenme oran= 3.0

(2)

=0.5 olarak alnr. (2) ve (1) oranlandnda:

se
1
=
s t 2(1 )

(3)

bantsna varlr. Bu iliki ekil 1de

sunulmutur.
n yklenmi zeminlerde Efektif Poisson
Oran s, genellikle s<0.3 olup minimum deeri
0.1 dir (Charles,1976). Efektif Poisson orannn
pek ok n yklenmi zeminde 0.3 den daha dk
olduu bilinmektedir Charles,1976).

5 HESAP YNTEM
Radyenin ve zeminin yukardaki zelikleri
kullanlarak deiik yntemlerle oturma hesaplar
yaplmtr. Bunlar aada sunulmaktadr.
5.1 Brown Yntemi
Bu yntemde dikdrtgen radye, ayn alan
kapsayan
bir
edeer
daire
radyeye
dntrlmtr.Bu suretle hesaplanan radye yar
ap r=16.5 m dir. Brown (1969) uyarnca elastik
oturma hesab iin Radye-Zemin Etkileiminde
kullanlan Rijitlik parametresi:
K=

Er
2 t
(1 z )
Ez
r

(5)

Bu yntemle yaplacak olan hesaplarda z,

zeminin Poisson oran ve Ez, zeminin Elastik
modl olup, efektif ve toplam parametreler
kullanldnda yukarda verilmi olan deerlerden
geerli olan deeri alrlar.
Bu alma, K<0.08 olmas halinde radyenin
esnek, K5.0 olmas halinde ise rijit olduunu
sylemektedir. Radyenin rijitlii; farkl oturma
miktarlarn etkileyen bir yap-zemin etkileme
parametresi olarak ortaya kmaktadr. Esnek
radyelerde radye altndaki temas basnc miktar
eit bir dalm gsterir. Oturma dalm ise farkl
oturma gsterir. Aksi halde oturma dalm eit
miktarda olmakla beraber temas basnc dalm
eit olmaz ve radye altndaki zeminin zeliine

ekil 1. Oturma bileenlerinin oran

3 PROBLEMN SUNUMU
Sekiz katl bir binay tayan 0.80 m kalnlnda,
32.4 metre x 26.4 metre boyutlarndaki bir
betonarme dikdrtgen radyenin oturma bileenleri,
deiik yntemlerle hesaplanacaktr.Bu bina en st
kata ykselirken atlaklar olumutur. Binann st
yap rijitlii asndan bir deerlendirilmesi
yaplarak rijit elemanlarn yeterli olmad
saptanm ve atlak olumasn aaklamak iin
64

gre niform olmayan bir dal ekli gsterir.

Rijitlik parametresi (K) kullanlarak ilgili abaklara
girildiinde edeer radyenin merkezindeki
oturma oturma hesabnda kullanlacak olan tesir
katsaylar bulunur. Bu katsaylar ile yukarda
aklanan toplam ve efektif zemin zelikleri,
aadaki (6) bantsnda yerlerine konularak
oturma deerleri (s) hesaplanr.
s = qr

1 2
I
E

(6)
ekil 2. Radye ve hesap noktalar

Merkez ile evre arasndaki farkl oturma deerleri

() ise ilgili abaa log10K deeri ile girilerek
bulunacak olan deerin (m) aadaki bantda
kullanlmas ile saptanr:
m=

xE z
(1 z )qr
2

Bu yntemle yaplacak olan hesaplarda

z=Zeminin Poisson oran ve Ez zeminin Elastik
modl olup, efektif ve toplam parametreler
kullanldnda yukarda verilmi olan deerlerden
geerli olan deeri alrlar. B dikdrtgenin ksa
kenar, I merkezdeki oturma iin, Iij ise noktalar
arasndaki farkl oturmalar; ilgili noktalar alt
indis olarak temsil eden farkl oturma iin
kullanlan tesir katsaysdr. Tesir katsays KN, bu
amala hazrlanm olan abaklardan elde edilir.
Radye geometrisinin ve rijitlik katsaysnn
fonksiyonudur. q radyenin tad yk ve t radye
kalnldr.

(7)

Bu ynteme ait hesap sonular Tablo1de

grlmektedir.
Tablo 1. Hesap sonular. (Oturma (mm) dir.)
m
(K)
se
(st)
()
0.65
0.039
36.0
11.7
Eu,u
0.59
0.060
64.0
E,'

()
19.3

Tablo 2. Fraser ve Wardlea gre oturma durumu

Rijitlik says K; radyenin esnek olduunu

gstermektedir. Bu, farkl oturmann nem
kazandn gsterir. Elastik Oturmann Toplam
Oturmaya oran 0.56 olmaktadr. (3) bantsna
gre de bu oran 0.56 olarak hesaplanmaktadr. Bu
durumda, yapnn ykselmesi ile beraber
oturmalarn byk ksm oluacak ve yapda
beklene mimari hasar belirecei gibi yapsal
hasarn olumas da kendini gsterebilecektir.

I
IA = 1.5
IAB = 0.38
IAD = 0.54

Hudson ve
Shephard (1999) bir radyenin
merkezindeki oturma miktarlar ile merkez-keler
arasndaki farkl oturma miktarlarn hesaplamak
iin bir yntem nermitir. Radye ve ad geen
keler ekil 2de sunulmutur.
Hesaplarda kullanlan bantlar aada
verilmektedir:
(8)

1 2
I
E

(9)

s = qB

st

43.0

79.0

(mm)

/L

Elas.

Top. Elas. Top.

11.0
15.6

20
28

0.8
0.9

1.5
1.7

Elastik oturmann toplam oturmaya oran 0.54

olmaktadr. Bu oran ve oturma miktarlar yukarda
hesaplanan deerlerle uyumlu grlmektedir. Bu
sonu, dikdrtgen radyenin edeer radyeye
evrilerek yaplan hesabn, kullanlabilir bir
yntem olduunu gstermitir.

5.2 Hudson ve Shephard Yntemi

4 Er (1 z ) t 3
KN =
3
Ez
B3

se

5.3 Ayrk Elastik Eleman Yntemi

Agarwal ve Hudson (1970)de Elastik zemine
oturan bir prizmatik elastik dikdrtgen eklindeki
cisime etkiyen bir nokta ykn yaknndaki dey
oturma, radyenin her iki yndeki boyutlarnn bir
Elastik Uzunluun (ls) katndan fazla olmas
durumunda radyenin boyutlarndan etkilenmez
demektedir.
Elastik uzunluk ls yle tanmlanmaktadr:

65

Er t 3
ls =

2
12(1 r )k r

0.25

(10)

ekil 3te AD temelinin ABCD noktalarnn A,

B, C, D noktalarna oturmas ile oluan durum
grlmektedir.

r=Radyenin Poisson Orandr ve kr aadaki gibi

tanmlanmaktadr:
kr =

4G z r0
1z

(11)

Gz=zeminin kayma modl z Poisson Orandr.

R0 yle tanmlanr:
E 1z
r0 = 0.8t r
2
Gz 1 r

ekil 3. Greceli oturma

0.33

(12)

Bu ekilde ; farkl oturmay, LAD temel

uzunluunu gstermek zere /LAD oturma orann
temsil eder. BB maksimum oturmay (smax)
gsterir. as dnme ve as asal arplmay
iaret eden sembollerdir. Bir yapda oluacak
hasar, bu deerlerin belli snrlara ulamas sonucu
oluur. Bu konuda Skempton ve McDonaldn
(1956) almas, nc niteliinde grlebilir. Bu
almada mimari hasar (bir binada duvar ve
blmelerde atlama vb) grlmesi iin 1/300
asal arplma snr ngrlm ve bu zeliin
hibir zaman 1/500 gememesi nerilmitir.
Yapsal hasarn ( kolon ve kirilerde, yapnn
tayc elemanlarna sirayet eden atlamalar)
olumas iin ayn deer 1/150 olarak verilmitir.
Polshin ve Tokar (1957), yukarda tanmlanan
/L, ve ortalama oturma kriterlerini teklif
etmitir. Bu almada ii dolu ereve elik ve
beton yaplar iin =1/500 ila 1/200 deerleri
nerilmi olup bu deerler Skempton ve
McDonaldin nerisi ile uyumludur.

Yukarda z indisi tayan elemanlar iin

akland gibi gereken hallerde toplam veya
efektif deerler kullanlr. Hesap sonular Tablo
3de zetlenmitir.
Tablo 3. Hesap sonular

r0

r0

kr

kr

6.19
ls

(m)

7.52
ls

(m)

906.2
kz
(MN/m)

1100.9
kz

(MN/m)

1.11

1.18

2415.6

1342.0

(m)

(m)

(MN/m)

(MN/m)

Buradan gerek radyenin oturma miktarnn hesab

iin kulanlacak modller (11) ile yle bulunur:
k ZE =

4 x18.3 x16.5
= 31.17 MN / m
1 0. 5

k ' ZE =

4 x18.3 x16.5
= 19.5MN / m
1 0. 1
2

Elastik Oturma =

9ls
k ZE

ve

11.8 x0.08
= 0.028m
31.17

ya da 28.0 mm
2

Toplam Oturma =

9l ' s
k ' ZE

= 12.53 x0.08 = 0.051m

19.5

ya da 51.0 mm
Bu sonular ilk hesap yntemi ile elde edilenlere
daha yakndr. Scott (1981), ile tanmlad ve
3ls deerine eit olan Elastik Uzunluk hesab iin
benzer bantlar nermektedir.
ekil 4. Basit kirite eilme ve kesme sonucu atlama

6 ZN VERLEBLR HAREKET SINIRLARI

66

Bu grlere ek olarak Burland ve Wroth (1974)

konunun snr streyn asndan ele alnmasn
nermilerdir. Bu neride aratrmaclar Polshin
ve Tokarn (1957) almasn gz nne alarak
binay kiri olarak dnm ve bu kiriin
kesidinin en ucundaki diyagonal kesme ve eilme
momenti nedeni ile kesme halleri iin 0.075 snr
streyni kullanarak bu iki hal iin hesap
yapmlardr. Bu gr ekil 4de sunulmaktadr.
Bu kriterin ilgin bir yn; bina yksekliinin
de hesaba alnmasdr. Bu yaklam sonucunda
elde edilmi olan kriterler aada gsterilmitir.
Asal arplma kriteri ayn zamanda 1/150 kriteri
ile akmaktadr.
Bu kriterin L/H>1.5 snrndan sonra etkin
olduu ve giderek Polshin-Tokar kriterine
yaklat gzlenmektedir. Polshin-Tokar kriteri
aslnda yma duvarlar iin nerilmi olmakla
beraber, kimi ereve yaplarda da geerlilii
kantlanm bulunmaktadr.

8 SONULAR
Arazide gzlenmi olan bir olay analiz edilmi ve
aadaki noktalar zerinde durulmutur:
Temellerde farkl oturmalar nedeni ile meydana
gelen
deiik
mekanizmalar
sonucunda
oluabilecek greceli oturma trlerinin hasara
yol amas iin gerekli snrlar gzden
geirilmitir.
rnee temel-zemin etkilemesi ile oluan
toplam
oturma
ve
farkl
oturmalarn
hesaplanmas iin kimi deiik yntemler
uygulanm, buradan elde edilen sonular
karlatrlarak bunlarn kabul edilebilir
mertebelerde yakn olduklar gzlenmitir.
n
yklenmi zeminlerde elastik oturma
miktarlarnn toplam oturma miktarnn nemli
bir ksmn oluturduu, bu nedenle saptanmtr.
Bu nedenle elastik oturma hesabnn yaplarak
snr oturma kriterleri uygulandnda yap
rijitliinin yetersiz olmas halinde ortaya
kabilecek
olumsuzluklarn
ortadan
kaldrlabilecei grlmektedir.
Literatrdeki
izin verilebilir farkl oturma
tanmlar ile bu tanmlara ait snrlar gzden
geirilmi, rnek olaydaki hesap sonularnn bu
snrlarn aldn gstermesi, yapda gzlenen
hasarn nedenini belirlemitir.

7 GZLENEN ATLAKLARIN
DEERLENDRLMES
Fraser ve Wardle yntemi uyarnca yaplan
hesaplarda elde edilen elastik oturma miktarlarna
bal greceli hareket sonucu ekil 5de
grlmektedir.
(Elastik
Oturma)
Toplam
oturmann ise bu miktarn 2 kat kadar olduu
yukarda hesaplanm idi. Oturma miktar,
snrlarn tesindedir. Binann yaplrken hasar
grmeye balamas; hasarn daha ok elastik
oturma hareketine bal olduunu aklamakta ve
bu aamada binann takviye yolu ile rijitliinin
arttrlmasnn ileride daha ileri atlamalarn
olumamas
asndan
olumlu
etkisini
aklamaktadr.

REFERANSLAR
Brown, P.T. 1969. Numerical analysis of uniformly uoaded
circular rafts on deep elastic foundations. Geotechnique,
19 3, pp 399-404
Burland, C.P. and Wroth C.P. 1974. Settlement of buildings
and associated damage. State of the Art Rewiev. Proc.
Conf of Settlement, Cambridge Pantech Press London
pp 351-578
Charles, J.A. 1976. The use of one dimensional compression
tests and elastic theory in predicting deformations in
rockfill embankments. Canadian Geotechnical Journal
13, 3, pp 189-200
Fraser, R:A. and Wardle, L.J. 1976. Numerical analysis of
rectangular rafts on layered foundations. Geotechnique ,
vol 26, no 4, pp 530- 613
Hudson J.B. and Shephard. M.S. 1999. Computer methods in
applied mechanics & engineering 23,3, 263 Prediction
of elastic settlement of rectangular raft foundation.
Palmer, L.A. and Barber, E.S. 1940. Soil displacement
under a circular loaded area. Proc. Highway Research
Board , vol 20, pp 279-286; 319,332.
Polshin, D.E. and Tokar R.A. 1957. Maximum allowable
non uniform settlement of structures. Proc. 4th Inter.
Conf. SMFE , vol 1, p 402.
Scott, R.F. Foundation engineering Balkema. 1980
Skempton A.W. and MacDonald D.H. 1956. Allowable
settlement of buildings Proc. Inst. Of Civil Engineers,
Part 3 vol 5 pp 727-768.

ekil 5. Deiik kriterlere gre oturma snrlar

67

68