Kohezyonsuz zeminlerdeki sığ temellerin taşıma gücünün deformasyon

odaklı değerlendirmesi

A deformation based assessment of the bearing capacity of shallow foundations

on cohesionless soils

Sami Oğuzhan Akbaş

Gazi Üniversitesi, Ankara, Türkiye

ÖZET: Sonlu eleman yöntemi kullanılarak, kohezyonsuz zeminler üzerinde bulunan sığ temellerin taşıma gü-
cü, özellikle yük-deformasyon araşındaki ilişki dikkate alınarak incelenmiştir. Teorik taşıma gücü, çeşitli ze-
min ve temel geometrisi koşullarında sonlu eleman yöntemi ile hesaplanan taşıma gücü ile karşılaştırılmıştır.
Teorik taşıma gücüne karşılık gelen deformasyon seviyeleri belirlenmiştir. Temel genişliğinin %5 veya
%10’u seviyesindeki deformasyonlara sebep olan yükler ile teorik taşıma kapasitesi arasındaki ilişki grafiksel
olarak sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Sığ temeller, taşıma gücü, kohezyonsuz zeminler, sonlu eleman yöntemi

ABSTRACT: Using finite element method (FEM), the bearing capacity of shallow foundations on
cohesionless soils was investigated, focusing on the load-settlement relationship. Theoretical bearing
capacities were compared to those that were obtained using FEM, under various soil conditions and shallow
foundation geometries. The deformations that correspond to the theoretical bearing capacity were determined.
Relationships between loads that correspond to deformations that are equal to 5% and 10% of the foundation
width and the theoretical bearing capacity were introduced.
Keywors: Shallow foundations, bearing capacity, cohesionless soils, finite element method

kapasiteler ile numerik olarak elde edilen taşıma

1 GİRİŞ
Tüm temeller, üst yapının aktardığı yüklerin temel
zemininde yarattığı en yüksek gerilmenin bir göçme
meydana gelmeden taşınabilmesi ve oluşan defor-
masyon miktarlarının yapının izin vereceği oturma
miktarlarını aşmaması sağlanacak şekilde tasarlan-
malıdır. Göçme yüklerinin hesabı ve deformasyonlar
tasarım sırasında genellikle ayrı birer analiz olarak
ele alınsa da, temel ve üst yapı davranışı açısından
bakıldığında birbirleri ile etkileşim içinde oldukları
tartışmasızdır. Günümüzde, bir çok özel yapı için,
yük-deformasyon ilişkisinin tasarım esnasında ola-
bildiği kadar hassas bir biçimde tahmin edilmesi ge-
rekmektedir. Bu sebeple, çeşitli temel ve zemin tip-
leri için taşıma gücünün deformasyona bağlı
değişimini belirlemek önem taşımaktadır.
Bu çalışmada, sonlu eleman yöntemi kullanılarak,
kohezyonsuz zeminler üzerinde bulunan sığ temelle-
rin taşıma gücü, özellikle yük-deformasyon arasın-
daki ilişki dikkate alınarak incelenmiştir. Çeşitli ze-
min koşulları ve temel geometrilerinde Vesic (1975)
ve Hansen (1970) yaklaşımları ile hesaplanan teorik
güçleri karşılaştırılmıştır. Ayrıca, bu kapasitelere
karşılık gelen deformasyon seviyeleri belirlenmiş-
tir.
Çalışmanın son kısmında temel genişliğinin %5
ve %10’una karşılık gelen deformasyonlardaki taşı-
ma güçlerinin teorik taşıma gücü ile ilişkisi incele-
nerek, taşıma gücü ile deformasyonlar arasında bir
ilişki oluşturulmasına çalışılmıştır.
2 SONLU ELEMAN MODELİ
Eurocode 7’de de belirtildiği gibi, zemin-yapı etkile-
şimini içeren analizlerde hem zeminin hem de yapı-
nın davranışını yeterince iyi temsil edebilecek ge-
rilme-birim deformasyon ilişkileri kullanmak son
derece önemlidir. Çoğu zemin, bir hiperbol ile tasvir
edilebilen, son derece nonlineer gerilme-birim de-
formasyon eğrilerine sahiptir. Düşey birim defor-
masyon (ε1) ile deviatorik gerilme (q) arasındaki hi-
perbolik ilişki şu şekilde ifade edilebilir:

133
 1 q
− ε1 = (1)
2E 50 1 − q / q a
burada qa = kesme mukavemetinin asimptotik değe-
ri, E50 = gerilmeye bağlı zemin modülüdür.
Bu çalışmada da zemin davranışı modülün geril-
meye bağlı olduğu hiperbolik bir model ile tanım-
lanmıştır (Schanz ve diğerleri, 1999). Bu modelde
yükleme ve yükün kaldırılması halindeki modüller
birbirinden farklıdır. Kullanılan model plastik de-
formasyonları ve dilatasyon davranışını da içermek-
tedir. Model hakkında detaylı bilgi başka kaynaklar-
da verilmektedir (Brinkgreve, 2002).
Betonarme temel yapısı ise Mindlin’in kiriş teori-
si temel alınarak modellenmiş sonlu elemanlardan
oluşmaktadır. Bu elemanlar kesme ve eğilmeye bağlı Şekil 1. Üç eksenli basınç testinin modellenmesi.
kiriş deformasyonlarına izin vermektedirler. Ayrıca
yeterli gerilmeye ulaşıldığında plastik davranış gös- 1000
termektedirler. = 345 kPa
3
Kullanılan sonlu eleman yönteminin zemin-temel Deney
800
etkileşimini ne derecede temsil edebildiğini görmek Numerik Model
ve güvenilirliğini ölçmek amacıyla Texas A&M Deviator Gerilme (kPa)
Üniversitesinde genişlikleri 1 m ile 3 m arasında 600
olan ve siltli kum zeminde bulunan sığ temeller üze-
rinde gerçekleştirilen yükleme deneylerinden 3 = 138 kPa
(Briaud ve Gibbens, 1994) yararlanılmıştır. Bu de- 400
neylerin seçilme sebebi zemin parametrelerinin arazi
ve laboratuvarda gerçekleştirilen çok sayıda ve çeşit- 200
li test ile belirlenmiş olması ve yük-deformasyon öl- 3 = 34.5 kPa
çümlerinin kalitesinin yüksekliğidir.
0
0 5 10 15
2.1 Model Kalibrasyonu
Texas A&M Geoteknik Test Alanı’nda bulunan siltli Birim Dusey Deformasyon (%)
kumun mümkün olduğu kadar gerçekçi şekilde mo- Şekil 2. Üç eksenli basınç testi sonuçlarının sonlu eleman mo-
dellenebilmesi için, kullanılan hiperbolik modelin del sonuçları ile karşılaştırılması.
parametrelerinin seçimi büyük önem taşımaktadır.
Bu parametrelerin seçimi için kullanılan testlerden
en önemlileri üç değişik çevre basıncı (34.5 kPa, 138 2.2 Model Performansı
kPa, 345 kPa) altında gerçekleştirilen konsolidas-
yonlu-drenajlı (CD) üç eksenli basınç testleridir. Bu Bir önceki bölümde belirlenen zemin parametreleri
testler, presiometre ve rezonant kolon deneyleri so- kullanılarak Texas A&M Üniversitesinde gerçekleş-
nuçlarından yararlanarak tespit edilen zemin modülü tirilen 5 adet sığ temel yükleme deneyi sonlu eleman
ile sondaj deliği kesme testi, koni penetrasyon ve metodu ile modellenmiştir. Deneyler, siltli kum ze-
standart penetrasyon testleri sonuçlarından elde edi- min üzerinde bulunan, yaklaşık 0.75 m derinlikteki,
len içsel sürtünme açıları da temel alınarak sonlu 1 m, 1.5 m, 2.5 m ve iki adet 3 m genişlikteki kare
eleman yöntemi ile simüle edilmiştir. Simetriden ya- şeklinde betonarme temel üzerinde gerçekleştirilmiş-
rarlanılarak üç eksenli basınç numunesinin sadece tir. Zemin su seviyesi yaklaşık 5 m derinliktedir.
1/4’ü modellenmiştir (Şekil 1). Üç eksenli basınç Testler ve sonlu eleman modelinden elde edilen so-
testinden deneysel olarak elde edilen gerilme-birim nuçlar Şekil 3’de gösterildiği gibi oldukça uyumlu-
deformasyon eğrileri sonlu eleman modelinden elde dur. Bu sonuçlar kullanılan sonlu eleman yönteminin
edilenlerle Şekil 2’de karşılaştırılmıştır. Gözlenen ve özellikle hiperbolik zemin modelleme tekniğinin
son derece yüksek uyum modellemede kullanılacak basınç altındaki sığ temellerin kohezyonsuz zemin-
zemin parametrelerini de belirlemiştir. Bu paramet- lerde davranışını başarılı bir şekilde temsil edebildi-
relerden en önemlileri içsel sürtünme açısı (φ’) = ğini göstermektedir.
36o, dilatasyon açısı (ψ) = 3o, zemin modülü (E50) =
16000 kPa olarak sayılabilir.

134
3 TEORİK TAŞIMA GÜCÜNÜN lıkta ve sıkı zeminler Tablo 1’de verilen ortalama
GÜVENİLİRLİĞİ parametreler ile temsil edilmiştir. Bu parametreler
Terzaghi ve Peck (1967) tarafından hazırlanan ve
Kohezyonsuz zeminler üzerindeki sığ temellerin ta- çokça kullanılan kohezyonsuz zeminlerin SPT N de-
sarımında taşıma kapasitesi (Qtcp) genel olarak aşa- ğeri, relatif sıklığı ve sürtünme açısı arasındaki iliş-
ğıdaki şekilde hesaplanır: kiyi veren tablonun ortalama değerleri baz alınarak
belirlenmiştir. Bu değerlerin pratikte sıkça rastlanan
Qtcp = Af qult = (0.5 B γ Nγ ζγs ζγd ζγr ζγi ζγt ζγg kohezyonsuz zeminlerin bir çoğunu kapsadığı söy-
+ γ D Nq ζqs ζqd ζqr ζqi ζqt ζqg) Af (2) lenebilir.
10000 Tablo 1. Ortalama zemin parametreleri
B = 3m Relatif Sıklık Ortalama φ’ SPT N Ortalama Zemin
Degeri Modulu (kPa)
8000 Gevşek 32 4-10 6000
Orta 36 10-30 16000
Sıkı 40 30-50 32000
B = 2.5m

6000 Pratikte çokça kullanılan sığ temel boyutları olması

Yuk (KN)

dolayısıyla temel genişliği (B) 1 m ve 3 m arasında

alınmış, temel derinliği (D)’nin temel genişliğine
4000 B = 1.5m
oranı olarak da 0 ile 0.5 arası kullanılmıştır.
Sonlu eleman yönteminden elde edilen taşıma
gücünün Eşitlik 2’den elde edilen teorik taşıma gü-
B = 1m cüne oranı çeşitli temel genişlikleri, temel derinlikle-
2000
ri ve zemin tiplerine göre Şekil 4’de verilmiştir. Te-
Test orik taşıma gücü kolayca görülebileceği üzere çoğu
Numerik Model durumda oldukça güvenli olup, numerik kapasiteye
0
0 50 100 150 200 250 300
oranı 6.1 ile 0.95 arasında değişmektedir. Teorik ta-
şıma gücünün küçük boyutlu, yüzeysel temeller ve
Deformasyon (mm) relatif sıklığı yüksek zeminler için daha güvenli so-
Şekil 3. Sığ temel test sonuçlarının numerik sonuçlarla karşı-
nuçlar verdiği görülmektedir. Güvenilirliğin bazı du-
laştırılması. rumlarda gereğinden fazla olduğu söylenebilir.
6
burada Af = temel alanı, B = temel genişliği, D =
temel derinliği, γ = zemin efektif birim ağırlığı, Nγ '=32
ve Nq = taşıma kapasitesi faktörleri, ζxy = modifi- '=36
kasyon faktörleridir. Modifikasyon faktörlerinin al- 5 '=40
tında bulunan harfler hangi taşıma kapasitesi faktörü D/B = 0
D/B = 0.25
ile ilişkili olduklarını (Nγ ya da Nq) ve ne tür bir mo-
D/B = 0.5
difikasyonu içerdiklerini (r -zemin rijitliği, s - temel 4
şekli, d - temel derinliği, i -yük eğikliği, t - temel ta-
banının eğikliği ve g - zeminin eğikliği) belirtir. Nγ
Qtcfe/Qtcp

ve Nq Eşitlik 3 ve Eşitlik 4’te verilmiştir:

3

N q = e π tan φ tan 2 (45 + φ / 2) (3)

2
N γ = 2( N q + 1) tan φ (4)

1
Eşitlik 2 ile hesaplanan taşıma gücü Terzaghi
(1943), Vesic (1975) ve Hansen (1970)’in çalışmala-
rına dayanır. Bu eşitlik ve modifikasyon faktörleri
ile ilgili detaylı bilgi Kulhawy ve diğerleri (1983)’de 0
1 1.5 2 2.5 3
bulunabilir.
Eşitlik 2 yardımı ile hesaplanan teorik taşıma gü- B (m)
cü (Qtcp), çeşitli zemin ve temel geometrisi koşulla- Şekil 4. Sonlu eleman taşıma gücünün teorik taşıma gücüne
rında sonlu eleman yöntemi ile hesaplanan taşıma oranı.
gücü (Qtcfe) ile karşılaştırılmıştır. Gevşek, orta sık-

135
Burada eklenmesi gereken diğer bir husus da, sonlu şıma kapasitesine daha küçük oturma değerlerinde
eleman yönteminden elde edilen taşıma kapasitesi ulaşıldığı belirlenmiştir.
değerlerinin (Qtcfe) çok büyük deformasyonlara kar-
şılık geldiğidir. Bu deformasyonlar temel genişliği-
nin % 31’i ile % 197’si arasında değişmektedir. 5 DEFORMASYONA BAĞLI TAŞIMA GÜCÜ
HESABI

4 TEORİK TAŞIMA GÜCÜ - DEFORMASYON Şekil 3’te görüldüğü gibi, pratikte yükleme testleri-
İLİŞKİSİ nin sürdürülebildiği deformasyon seviyelerinde, ko-
hezyonsuz zeminler üzerinde bulunan sığ temellerin
Sığ temeller için tasarım esnasında Eşitlik 2 ile he- tipik yük-deformasyon eğrileri asimptotik değerlere
saplanan teorik taşıma gücü Qtcp’ye hangi deformas- ulaşmaz. Bir önceki bölümde belirtildiği gibi, Eşitlik
yon seviyelerinde ulaşılabileceğini bilmek bazı tasa- 2 yardımı ile hesaplanan teorik taşıma gücü de çeşit-
rım durumlarında önem taşıyabilir. Teorik olarak li koşullar altında oldukça değişken ve ulaşılması
elde edilen taşıma kapasitesi Otcp’nin çeşitli temel güç deformasyon seviyelerine karşılık gelebilmekte-
geometrileri ve zemin koşullarında karşılık geldiği dir. Bu sebeplerle, taşıma gücünü yük-deformasyon
deformasyonlar Şekil 5’te gösterilmiştir. eğrilerinden belirleme konusunda mühendise yol
gösterecek kesin kurallar bulunmamaktadır. Taşıma
80 gücünü her ayrı koşulda, mühendisin kişisel yoru-
75 '=32 muna ihtiyaç bırakmayacak şekilde önceden belir-
'=36 lenmiş bir deformasyon seviyesine karşılık gelen
70 yük olarak tanımlamak faydalı olabilir. Temel geniş-
'=40
65 D/B = 0 liğinin %5 veya %10’u seviyesindeki deformasyon-
lara sebep olan yükler (Q5%, Q10%) birçok araştırma-
Deplasman / Temel Genisligi (B) (%)

60 D/B = 0.25
D/B = 0.5 cı tarafından yükleme testlerinde taşıma kapasitesi
55 olarak kabul edilmektedir (Briaud ve Gibbens 1994).
50 Bu düşünceden hareket ile, bu çalışmanın son kıs-
mında Q5% ve Q10% ile teorik taşıma kapasitesi Qtcp
45
arasındaki ilişki araştırılmıştır. Şekil 6 ve Şekil 7’de
40 Qtcp ile Q5% ve Q10% arasındaki ilişki, 1 m ve 3 m
35 arasındaki temel genişlikleri, çeşitli temel derinlikle-
ri ve üç değişik sıklıktaki zemin için gösterilmiştir.
30 Şekil 6 ve Şekil 7’de gösterilen ilişkiler, perfor-
25 mansa dayalı temel tasarımında özellikle temelin
gerçekçi deformasyon seviyelerinde taşıyabileceği
20
en büyük yükü teorik yük taşıma kapasitesi ile ilişki-
15 lendirmesi bakımından faydalı olacaktır.
10
5 6 SONUÇLAR VE YAPILMASI GEREKEN EK
0 ÇALIŞMALAR
1 1.5 2 2.5 3
B (m) • Texas A&M Üniversitesinde gerçekleştirilen de-
Şekil 5. Teorik taşıma kapasitesinin ulaşıldığı deformasyon se- ğişik boyutlardaki beş adet sığ temel yükleme de-
viyeleri. neyi sonlu elemanlar yöntemi ile modellenmiştir.
Testler ve sonlu eleman modelinden elde edilen
Şekil 5’de görüldüğü gibi, sığ temellerin teorik taşı- yük-deformasyon eğrileri birbirleri ile oldukça
ma kapasitelerinin ulaşıldığı deformasyonlar çok uyumludur. Bu sonuçlar kullanılan sonlu eleman
büyük farklılıklar gösterebilmektedirler. Yüksek yönteminin ve özellikle hiperbolik zemin model-
relatif sıklıkta bir zeminde inşa edilen, 1 m genişli- leme tekniğinin basınç altındaki sığ temellerin
ğindeki yüzeysel bir temelde bu değer yaklaşık %5 kohezyonsuz zeminlerde davranışını başarılı bir
iken, temel genişliğinin yarısı kadar derinlikte gö- şekilde temsil edebildiğini göstermektedir.
mülü halde bulunan ve gevşek bir zeminde inşa edi-
len 3 m genişliğinde bir temelde taşıma kapasitesine
ancak oturmalar temel genişliğinin %77’si iken ula-
şılmaktadır. Genel olarak, taşıma kapasitesine ulaşı-
lan deformasyonun temel genişliği ve temel inşa de-
rinliği (D) ile artmakta olduğu görülmektedir.
Temelin oturduğu zeminin relatif sıklığı arttıkça, ta-

136
 10 dukça güvenli olup, numerik kapasiteye oranı 6.1
'=32 ile 0.95 arasında değişmektedir. Teorik taşıma
9 '=36 kapasitesinin küçük boyutlu, yüzeysel temeller ve
'=40 relatif sıklığı yüksek zeminler için daha güvenli
8 D/B = 0 sonuçlar verdiği görülmektedir.
D/B = 0.25 • Sığ temellerin teorik taşıma kapasitelerinin ula-
D/B = 0.5 şıldığı deformasyonlar temel genişliğinin % 5’i
7
ile % 77’si gibi çok büyük bir aralıkta yer almak-
tadır. Genel olarak, taşıma kapasitesine ulaşılan
6 deformasyonun temel genişliği ve temel inşa de-
Qtcp / Q5%

rinliği (D) ile artmakta olduğu görülmektedir.

5 Temelin oturduğu zeminin relatif sıklığı arttıkça,
taşıma kapasitesine daha küçük oturma değerle-
4 rinde ulaşıldığı belirlenmiştir.
• Kohezyonsuz zeminler üzerinde bulunan sığ te-
3
mellerin tipik yük-deformasyon eğrileri asimpto-
tik değerlere yükleme testlerinin genelde sürdürü-
lebildiği deformasyonlarda ulaşmamaktadır.
2 Temel genişliğinin % 5 veya % 10’u seviyesin-
deki deformasyonlara sebep olan yükler (Q5%,
1 Q10%) birçok araştırmacı tarafından yükleme test-
lerinde taşıma kapasitesi olarak kabul edildiğin-
0 den, Q5% ve Q10% ile teorik taşıma kapasitesi Qtcp
1 1.5 2 2.5 3
arasındaki ilişki grafiksel olarak sunulmuştur.
B (m) • Çalışma, eksenel simetrik olarak modellenebilen
Şekil 6. Qtcp ile Q5% arasindaki iliski. kare veya dairesel temellerle sınırlıdır. Bir sonra-
ki aşama, üç boyutlu sonlu eleman modelleme
kapasitesi bulunması halinde diğer temel şekille-
5 rini de içermelidir. Zemin içsel sürtünme açısı,
'=32 zemin elastisite modülü, temelin oturduğu derin-
'=36 lik ve temel genişliği hesaplarda dikkate alınmış-
'=40
tır. Bunların dışında zemin ön yükleme basıncının
4 D/B = 0
etkisi de araştırılmalıdır.
D/B = 0.25
D/B = 0.5
REFERANSLAR
3 Briaud, J-L. & Gibbens, R. 1994. Predicted and measured
performance of five spread footings on sand. Geotechnical
Qtcp / Q10%

Special Publication No. 41, Proc. ASCE Specialty

Conference: “Settlement ‘94”. NY: ASCE.
Brinkgreve, R.B.J. 2002. Plaxis Manual. Rotterdam: Balkema.
2 Hansen, J.B. 1970. A revised and extended formula for bearing
capacity. Bulletin No. 28: 5-11. Copenhagen: Danish
Geotechnical Institute.
Kulhawy, F.H., Trautmann, C.H., Beech, J.F., O’Rourke, T.D.
& McGuire, W. 1983. Transmission Line Structure
1
Foundations for Uplift-Compression Loading. Palo Alto,
California: Electric Power Research Institute.
Schanz, T., Vermeer, P.A. & Bonnier, P.G. 1999. Formulation
and verification of the hardening-soil model. Beyond 2000
in Computational Geotechnics: 281-290. Rotterdam:
Balkema.
0 Terzaghi, K. 1943. Theoretical Soil Mechanics. New York,
1 1.5 2 2.5 3
NY: John Wiley and Sons.
B (m) Terzaghi, K. & Peck, R.B. 1967. Soil Mechanics in
Şekil 7. Qtcp ile Q10% arasindaki iliski. Engineering Practice. 2nd. Ed. New York, NY: John Wiley
and Sons.
Vesic, A.S. 1975. Bearing capacity of shallow foundations. In
• Teorik taşıma gücü (Qtcp), çeşitli zemin ve temel H. Winterkorn & H. Y. Fang (ed), Foundation Engineering
geometrisi koşullarında sonlu eleman yöntemi ile Handbook. New York, NY: Van Nostrand Reinhold.
hesaplanan taşıma gücü (Qtcfe) ile karşılaştırılmış-
tır. Teorik taşıma kapasitesi çoğu durumda ol-

137
138