T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MOTORLU ARALAR TEKNOLOJS

BENZNL MOTORLAR YAKIT VE ATELEME SSTEMLER 3

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. ELEKTRONK ATELEME VE YAKIT SSTEMLER (BRLEK SSTEMLER)....... 3 1.1. Elektronik Ateleme ve Yakt Sisteminin Devre Elemanlar........................................ 4 1.2. Elektronik Ateleme ve Yakt Sisteminin Arzalar...................................................... 6 1.3. Elektronik Ateleme ve Yakt Sisteminin Ayar ve Verim Kontrol............................. 7 1.4. Elektronik Kontrol nitesine Giren Bilgiler................................................................. 8 1.5. Elektronik Kontrol nitesine (ECU) Bilgi Veren Elemanlar ....................................... 9 1.5.1. Devir ve N Sensr..................................................................................... 11 1.5.2. Mutlak Basn Sensr ........................................................................................ 11 1.5.3. Debimetre (MAF Sensr) .................................................................................. 12 1.5.4. Lamda Sondas (Oksijen) .................................................................................... 12 1.5.5. Batarya Geriliminin Deiiminin Hesaplanmas (ECU nun Kendi erisinde).. 13 1.5.6. Motor Soutma Suyu Scaklk Sensr ............................................................... 14 1.5.7. Emme Havas Scaklk Sensr........................................................................... 14 1.5.8. Darbe Sensr...................................................................................................... 15 1.5.9. Elektronik Ateleme Kumandas ......................................................................... 15 1.5.10. Vuruntu Sensrleri............................................................................................. 15 1.5.11. Hz Gsterge Sensr ........................................................................................ 16 1.5.12. EGR Is Sensr ................................................................................................ 16 1.5.13. Yksek Rakm Sensr...................................................................................... 16 1.5.14. Yakt Scaklk Sensr ...................................................................................... 16 1.5.15. Turbo arj Basn Sensr ................................................................................ 17 1.5.16. Egzoz Geri Basn Bildirim Sensr ................................................................. 17 1.5.17. Kick- Down Sensr.......................................................................................... 17 1.5.18. Yakt Kontrol Anahtar ...................................................................................... 17 1.5.19. Stop Lambas Sensr ....................................................................................... 17 1.5.20. Debriyaj Sensr ............................................................................................... 17 1.6. Elektronik Kontrol nitesinin Bilgi Gnderdii Elemanlar ....................................... 17 1.6.1. Enjektrler ........................................................................................................... 19 1.6.2. Ateleme Sistemi ................................................................................................. 19 1.6.3. Karbon Kanister alteri ....................................................................................... 21 1.6.4. EGR (Egzoz Dnm Sistemi) .......................................................................... 21 1.6.5. ift Rle .............................................................................................................. 22 1.6.6. Diagnostik kaz Lambas ..................................................................................... 23 1.6.7. Yakt Pompas...................................................................................................... 23 1.6.8. Beyin Entegre Soutma Fonksiyonu ................................................................... 23 1.6.9. Elektronik Gaz Kelebei Kontrol ...................................................................... 24 1.6.10. Diagnostik Soketler ........................................................................................... 25 1.6.11. Motor Rlanti Hz Aktatr ........................................................................... 25 UYGULAMA FAALYET-1 ........................................................................................... 30 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 37 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 39 2. MOTOR ALIIRKEN DAGNOSTK TEST CHAZINDAN IKAN VERLER ....... 39 2.1. Diyagnostik Test Cihaz ile Sistemlerin Kontrolleri Arzalar ve Ayarlar................. 40

2.1.1. Rlanti Ayar ....................................................................................................... 40 2.1.2. Emisyon Ayar..................................................................................................... 41 2.1.3. Arza Testleri ....................................................................................................... 42 2.1.4. Verim Kontrol.................................................................................................... 45 2.1.5. EGR Sistemi ........................................................................................................ 46 2.1.6. Egzoz Manifolduna Hava Pskrtme Sistemi ..................................................... 48 2.1.7. Karbon Kanister ve alteri................................................................................... 49 2.1.8. Katalitik Konvertr.............................................................................................. 52 UYGULAMA FAALYET-2 ........................................................................................... 56 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 81 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 83 CEVAP ANAHTARI ............................................................................................................. 84 KAYNAKA ......................................................................................................................... 86

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI
525MT0079 Motorlu Aralar Teknolojisi Otomotiv Elektro Mekanikerlii Benzinli Motorlar Yakt ve Ateleme Sistemleri 3 Benzinli motorlarda birleik ateleme ve yakt sistemlerini tantan, kontrollerini, arzalarn, ayar ve bakmlarn diagnostik test cihaz ile yapabilme becerisi kazandran bir renme materyalidir. 40/32 Benzinli Motorlar Yakt Ve Ateleme Sistemleri-2 modln baaryla tamamlam olmak. Benzinli motorlar yakt ve ateleme sistemlerinin bakm ve onarmn yapmak

SRE N KOUL YETERLK MODLN AMACI

Genel Ama
Benzinli motorlarn yakt enjeksiyon ve elektronik ateleme sistemlerinin almasn renecek ve arza tehisi, ayar ve bakm ilemlerini diagnostik test cihazlaryla yapabileceksiniz.

Amalar
Yakt enjeksiyon ve elektronik ateleme sisteminin genel kontroln diagnostik test cihaz ile yapabileceksiniz. Yakt enjeksiyon ve elektronik ateleme sisteminin bakm ve onarmn ara katolouna gre yapabileceksiniz.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

Atlye ortam, eitim seti, grsel dokmanlar, bilgisayar ve projeksiyon cihaz, birleik yakt ve ateleme sistemine sahip bir motor, o araca uygun diagnostik test cihaz ve gerekli gvenlik ekipmanlar. Modln iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralaryla kazandnz bilgileri lerek kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgileri lerek deerlendirecektir.

iii

GR GR
Sevgili renci, Bu modl sonunda gnmz tatlarnda kullanlan son teknoloji rn yakt ve ateleme sistemleri ile ilgili bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Bilindii gibi daha nce kullanlan karbratrl yakt sistemleri ve klasik ateleme sistemleri, yakt tketiminin fazlal, emisyon deerlerinin yksek olmas gibi yetersizliklerinden dolay terk edilmi sistemlerdir. Bu sistemlerin yerini bu modlde reneceiniz birleik sistemler, yani ateleme ve yakt sisteminin tek bir nitenin ats altnda bulunduu sistemler almtr. Benzinli motorlar yakt ve ateleme sistemleri, hzla gelimektedir. Bu geliime ayak uydurabilecek kalifiye elemanlara duyulan ihtiya ise her geen gn artmaktadr. Sanayi tamirciliinin yerini, gnmzde byk bir hzla yetkili servisler almaktadr. Arza tehisi konusunda usta tecrbesi, yerini bilgisayar destekli modern cihazlara (diagnostik cihazlara) brakmaktadr. Bu modl baar ile tamamlayan siz sevgili renciler, bu modlde edindiiniz bilgi ve becerilerle birleik yakt ve ateleme sistemi test cihazlarn kullanabilecek yeterlie ulaacaksnz. Dolaysyla sanayinin ihtiya duyduu teknik elemanlar sizler olacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Bu renme faaliyeti sonunda; benzinli motorlarn elektronik ateleme ve yakt sistemlerinin devre elemanlarn tanyacak ve almalarn bileceksiniz.

ARATIRMA
Benzinli motorlarda elektronik ateleme ve yakt enjeksiyon sistemi eitlerini aratrnz. Aratrma ilemleri iin internet ortam ve yetkili servisler ve okul ktphanesinden yararlannz.

1. ELEKTRONK ATELEME VE YAKIT SSTEMLER (BRLEK SSTEMLER)

Elektronik ile salanan kontrol ve tehis imkanlarnn gelitirilmesi, yakt enjeksiyon sistemleri ile elektronik ateleme sistemlerini entegre motor kontrol sisteminde birletirmektedir. Pskrtme ve ateleme gibi sistemler dijital bir motor kumandasnda bir araya getirilmitir. Bylece iki sistem birbirine daha iyi uyum salamakta ve elektronik teknolojisi, motorun zel alma durumlarnn belirlenmesinde birer lm noktas olan sensrlerden daha ok yararlanlmasna olanak vermektedir. Sensrler, ateleme ve benzin pskrtme iin ortak kullanlrlar. Bu ekilde, iki ayr sistem yerine tek bir sistem kullanlmtr. Gelitirilmi olan bu sistem maliyeti arttrmaktadr; fakat bunun yannda motor gc, yakt tketimi ve emisyon deerlerinde gelimelerin salanmasna yardmc olmaktadr. Tm bunlarn sonucunda da daha dzgn alma ve sr konforu elde edilmektedir. Benzinli bir iten yanmal motorun yksek performansla alabilmesi iin art yerine getirebilmesi gereklidir. Bunlar: yi bir hava yakt karm, Yksek kompresyon, Uygun ateleme zaman ve gl kvlcmdr. Motorun almas ile ilgili olarak eitli sensrler (bilgi toplama elemanlar), elektronik kontrol nitesine bilgi ulatrrlar. ECU (elektronik kontrol nitesi) bu bilgilerden yararlanarak, belleindeki programlarn da yardmyla aadaki uygulamalar yapma yeteneine sahiptir.

Enjeksiyon (yakt pskrtme) sresini ve skln ynetmek yani sral dzende zaman ayarlanm (1-3-4-2) bir ilemle her bir silindir iin hesaplanm miktardaki yakt salamak. Uygulamada zararl gaz klarn azaltarak, motor iin en uygun termodinamik etkinlii garanti altna almak amac ile hava/yakt orannn yapld srada belirlenen en uygun deer iinde kalmasn salamak. Ateleme zamann (avans) elektronik yolla kumanda ve kontrol etmek. evresel parametreler ve ykler deiirken motorun dzgn bir ekilde almasn salamak iin belirli sensrler yoluyla alnan motor hzlarna gre, hava debisini ayarlamak. Program uygulamak suretiyle RAM belleinde kaytl bulunan eitli sensrlerdeki olas alma arzalarn tespit etmek ve motorun acil koullar altnda bile almasn salamak maksadyla yanl verileri veya alnamayan veriler yerine bellekten yenilerini koymak. Baland zaman izlenen ve bellee geirilen alma arzalarn, test soketi yoluyla test cihazna iletmek.

1.1. Elektronik Ateleme ve Yakt Sisteminin Devre Elemanlar

Aadaki ekillerde elektronik ateleme ve yakt sisteminin devre elemanlarn ve ara zerindeki yerleri grlmektedir. Ancak bu her arata bu paralarn ayn ad, ayn yer ve ayn ekilde olaca anlamna gelmemektedir. Hatta ayn markann farkl modellerindeki aralarda dahi, elektronik ateleme ve yakt sistemi devre elemanlar ara zerinde farkl yer ve ekillerde gsterilmi olabilir. Bir dier husus da farkl ara ve modellerdeki ateleme ve yakt sistemi devre elemanlarn eitlilik gsterebileceidir. Aadaki ekil 1.1de sistem elemanlar grlmektedir.

ekil 1.1: Birleik yakt ve ateleme sistemi giri bilgisi veren elemanlarn yerleri

1. Yakt deposu 2. Elektrikli yakt pompas 3. Yakt filtresi 4. Yakt datm borusu 5. Basn regltr 6. ECU 7. Ateleme bobini 8. Ateleme distribtr 9. Bujiler 10. Enjektr 11. Soukta ilk hareket enjektr 12. Rlanti devir ayar vidas 13. Gaz kelebei 14. Gaz kelebei alteri 15. Hava lcs 16. Hava scaklk sensr 17. Lamda sondas 18. Termik zaman alteri 19. Motor scaklk sensr 20. Ek hava supab 21. Rlanti karm ayar vidas 22. Referans iareti alglaycs 23. Devir says alglaycs 24. Batarya 25. Kontak anahtar 26. Ana rle 27. Pompa rlesi 28. Titreim amortisr ekil 1.2de enjeksiyon sistemi elemanlarnn ara zerindeki yerlerini grebilirsiniz.

ekil 1.2 :Birleik ateleme ve yakt sistemi devre elemanlarnn ara zerindeki yerleri

1. Aktif karbon filtre 2. Yakt buhar selenoid valf balants 3. Enjeksiyon-ateleme kontrol sistemi 4. Sigorta ve rleler 5. Test soketi 6. Enjektrler 7. Devir sensr 8. Rlanti adm motoru 9. Kelebek valfi konum sensr 10. Genel sistemi koruyucu sigorta 11. Debimetre

12. Hava scaklk sensr 13. Ara hz sensr 14. lamda sensr 15. n kablo balants 16. Motor su scaklk sensr 17. asi balants 18. Ateleme bobini 19. Zamanlama sensr 20. Vuruntu sensr 21. Kam mili zamanlama deitirici solenoid valfi 22. Yakt buhar kesme solenoid valfi

1.2. Elektronik Ateleme ve Yakt Sisteminin Arzalar

Motor arzalarnn kontrol edilmesine motorla ilgili temel sistemlerin incelenmesiyle balanmas nemlidir. Aadaki; Motorun almamas, Dzensiz rlanti, Zayf hzlanma gibi sorunlar var ise motorla ilgili temel sistemlerin incelenmesiyle balanmaldr. Bu, bizim zamandan ve paradan tasarruf etmemizi salayacaktr. Ara zerindeki temel sistemleri u ekilde sralayabiliriz: Elektrik g besleme sistemleri o Ak o Eriyebilen sigorta teli o Sigorta

Gvde asi balants Yakt sistemleri o Yakt hatt o Yakt filtresi o Yakt pompas Ateleme sistemi o Buji o Yksek gerilim kablosu o Ateleme bobini Emisyon kontrol sistemi o PCV sistemi o Vakum kaa

Bu sistemlerdeki arzalara genelde kablo demeti soketlerinin birbiriyle iyi temas etmemesi neden olur. Btn kablo demeti soketlerinin kontrol edilmesi ve bunlarn gvenli bir ekilde balandklarnn dorulanmas nemlidir. Bu sistemler btn bu karmak yapsna nazaran daha az arza vermektedirler. Arza durumunda; temel sistemlerin ve kablolarn kontrol ncelikli olarak yaplmaldr.

1.3. Elektronik Ateleme ve Yakt Sisteminin Ayar ve Verim Kontrol

Elektronik ateleme ve yakt sistemi zerinde yaplan ayar ilemleri geleneksel motorlara oranla yok denecek kadar azalmtr. Sistem yol ve yk artlarndan doabilecek mahzurlar yok edecek ekilde tasarlanmtr. Bata ateleme sistemi olmak zere sistem zerindeki hareketli para says ok aza indirilerek mekanik arzalar azaltlmtr. Yakt sistemi egzoz normlar maksimum iyiletirmeye cevap verecek ekilde ayarlanmtr. Deien yol ve yk artlarn alglayan beyin; gerekli olan en iyi karm orann salayacak ekilde tasarlanmtr. Sistem bununla da kalmayarak sr esnasnda oluabilecek arzalara kendisi mdahale eder konuma gelmitir. Elektronik kontrol nitesi (ECU) arzal paralar devre d brakarak kendi belleindeki deerlerle motorun almasna katk salamaktadr. Diagnostik test cihaz ile sistemlerin kontrolleri, arzalar ve ayarlar blmnde, elektronik yakt sisteminin paralarnn arza, skme, takma ve bakm ilemleri ile ilgili bilgilere ulaabilirsiniz. Bunun nedeni, yeni sistem aralarn motor nitesindeki arza tehislerinin bir btn olarak dnlmesi gerektiidir. Birleik yakt enjeksiyon ve ateleme sistemi ile donatlm olan bir ara zerinde alrken aadaki nlemler alnmaldr. Ak kutup balarndaki elektrik balant ular gerekli ekilde balanmam veya gevek durumda ise motoru harekete geirmeyiniz. Motoru altrmak iin asla hzl ak arj cihaz kullanmaynz.

Aknn hzl ekilde arj edilebilmesi iin ncelikle aracn elektrik sisteminden ayrlmas gereklidir. Ara boyandktan sonra scaklk derecesinin 80 dereceyi at bir kurutma frnna giriyorsa; enjeksiyon-ateleme elektronik kontrol nitesinin sklmesi gereklidir. Kontak anahtar ON pozisyonundayken, kontrol nitesinin oklu soketini asla kartmaynz. Aracn zerinde elektrik kayna yapmadan nce aknn negatif kutup ban ayrnz.

Bu sistemin daimi ekilde akma bal olan ve zerinde dzeltme deerlerinin bulunduu bir bellee sahip olduunu unutmaynz. Aky devreden karma ilemi bu gibi bilgilerin kaybolmas ile sonulanr ve ancak belli bir kilometre kat edildikten sonra geri kazanlr. Bu sebeple bu gibi ilemler snrlandrlmaldr.

1.4. Elektronik Kontrol nitesine Giren Bilgiler

Bu blmde elektro kontrol nitesi (ECU) nin mkemmel ateleme zaman ve pskrtme miktarn ayarlayabilmesi iin ne tr bilgilere ihtiya duyduunu reneceiz. Sistemde kullanlan elektronik kontrol nitesi bir mikro-bilgisayardr ve bilgisayarn temel eleman da bir mikroilemcidir. Mikro-bilgisayarn program hafzasna motorun deiik alma koullarndaki almasn belirleyen btn veriler nceden kaydedilmi bulunmaktadr. Elektronik kontrol nitesi pskrtlecek yakt miktarnn hesaplanmasnda, kullanlacak hava miktarna ve motor devir bilgilerine ihtiyac vardr. Bilgisayar, hava lcs sinyali, devir sinyali ve dier alglayclardan gelen sinyalleri birletirip motorun alma koullarna gre pskrtlmesi gereken yakt miktarn hesaplar. Bu deerlendirmeye gre enjektrleri altran elektrik palslarnn uzunluunu ayarlayarak enjektrlere gnderir. Palslar uzadka enjektrlerin ak kalma sreleri de uzayacandan pskrtlen yakt miktar artar. lme ve alglama nitelerinden gelen bilgiler bilgisayar tarafndan deerlendirilir ve pskrtlecek yakt miktarnn belirlenmesinde yararlanlr. Bilgisayar ve alglayclar, kontrol sistemini olutururlar. Emilen havann miktar motorun yk durumunun gstergesidir. Pskrtlen yakt miktarnn belirlenmesinde emilen havann miktar temel deiken olarak kullanlr. Pskrtlen yakt miktarnn belirlenmesinde motor devri dier temel deikendir. Bu iki deikene gre belirlenen yakt miktarna temel yakt miktar denir. Motorun emdii btn hava, hava lcsnden geer. Hava miktarnn llmesi, motorun mr boyunca motorda meydana gelen anma, yanma odasnda karbon birikmesi, supap ayarlarndaki deiiklikler gibi btn deimeleri hesaba katar. Emilen hava nce hava lcsnden gemek zorunda olduundan kap annda emilen hava silindirlere ulaamadan hava lcsnn elektrik sinyali bilgisayara ular. Bylece, bilgisayar pskrtlen yakt artrarak kap iin gerekli olan zengin karmn motora gitmesini salar. Elektronik kontrol nitesi, birleik sistemlerde (yakt ve ateleme sistemi) adndan da anlalabilecei gibi yalnzca silindirlere pskrtlecek yakt miktarn ayarlamakla kalmaz, ayn zamanda ECU kendisine gelen bilgiler dorultusunda motora en uygun olan avans

miktarn da belirler. Bunu yaparken ECUya, motor devri, pistonlarn konumu, motor soutma suyu scakl, emme manifoldundan giren havann scakl, gaz kelebeinin alma miktar, emme manifoldundaki vakum miktar gibi birtakm bilgilere ihtiyac vardr. Aralarda marka ve modellere gre ECU, deiik bilgilere ihtiya duyar. imdi bunlar srasyla grelim: Emme manifoldundan geen hava miktar Motor devir says Soutma suyu scakl, Egsoz gazndaki oksijen miktar Pistonun konumu Motor soutma suyu scakl Emme manifoldundan geen havann scakl Rlanti devri Gaz kelebei akl Motor vuruntu sinyali Ara hz Havann mutlak basnc lk hareketin alglanmas Batarya voltaj Vites konumu.

1.5. Elektronik Kontrol nitesine (ECU) Bilgi Veren Elemanlar

nceki blmde ECU nun mkemmel ateleme zaman ve pskrtme miktarn ayarlayabilmesi iin ne tr bilgilere ihtiya duyduunu renmitik. Bu bilgileri reten ve ECUnun kullanmna sunan elemanlar yani sensrler bu blmde incelenecektir. Hz alglaycs volan dililerinden sinyal alr. Enjektrlerin almasn salayan tetikleme sinyali, volandaki referans iareti alglaycsna gre dzenlenir. ECU, pskrtlmesi gereken temel yakt miktarn emilen hava miktarna ve motor devrine gre hesaplar. Her kursta emilen hava miktar hesaplandktan sonra, pskrtlecek yakt miktar ve ateleme noktas iin temel sinyal olarak kullanlr. Motorun tam istenen ekilde alabilmesi iin bu temel sinyal, motorun scaklna, emilen havann scaklna, gaz kelebeinin aklna, vb. bilgilere gre dzeltilir. Hafzaya kaydedilmi bulunan bir alma program, alglayclarn gnderdikleri sinyallerin mikroilemciye akn kontrol eder. Mikroilemci, hafzaya kaydedilmi olan deerlerle alglayclar tarafndan motordan llen deerleri karlatrarak, motorun herhangi bir andaki alma koullarn hesaplayabilir. Eer normal alma koullarndan sapmalar varsa mikroilemci, yakt ve ateleme sistemlerinin bilgisayardaki k katlarna gerekli dzeltme sinyallerini gnderir. k katlar da ateleme bobinini ve enjektrleri buna gre kontrol ederler. ekil 1.3te ECU iin gerekli olan bilgileri veren elemanlar gsterilmitir.

ekil 1.3: ECUya gerekli bilgi girii

Motronik yakt enjeksiyon sisteminin blok emas aada grlmektedir.

10

1.5.1. Devir ve N Sensr

N y ve motor devrini izlemek zere dzenlenmi ve endktif tipte bir sensrdr. Krank mili arka balans arlna dili kasna tespit edilmitir. Dili kasnann zerinde bulunan diler tarafndan manyetik alanda deiiklik yaplmas ile sensrde sinyal meydana gelir. Bu ekilde sensr motor blouna tespit edilmi olup, araln ve asal konumun kontrol edilip ayarlanmas gerekmemektedir. Sensrn nnden geen diler sensr ile kasnak arasndaki aral deitirir. Sonu olarak devaml ekilde manyetik alan deiimi devir adedine bal olan bir alternatif voltaj yaratr. Dili zerinde 58 adet dile iki adet eksik eit bir aralk bulunmaktadr. Bo di aral tarafndan belirlenen referans noktas ( N)yi oluturur. ekil 1.4 te devir ve N sensrn grebilirsiniz.

ekil 1.4:Devir ve N sensr

1.5.2. Mutlak Basn Sensr

Kontak akken atmosfer basncn, motor altktan sonra ise emme manifoldu basn veya vakumunu lerek ECU ya elektriksel olarak bildiren bir elemandr. ECU ya gelen bu bilgi ile ECU, emilen hava miktarn alglar, buna gre enjektrn alma sresini ayarlar. Sensrn iinde basnca gre direnci deien bir eleman (load- cell) bulunmaktadr. Bu diren sabit hava kab zerine yerletirilmitir. Emme manifoldu ierisindeki vakum deitike direncin deeri deiir, bu diren deiimine gre ECU, manifold vakumunu alglar. Mutlak basn sensrnn yapt bir dier grev ise; kontak ilk ald anda emme manifoldundaki basn, atmosfer basncna eit olduu iin bu andaki basn bilgisi, ECU tarafndan hafzaya referans bilgi olarak alnr. Motor alt zaman bu bilgiye gre alma dzenlenir. Ara seyir halinde iken rakm farkll olursa, gaz pedalna bir defa tam baslrsa, deimi olan rakm fark mutlak basn sensr tarafndan ECU ya bildirilir ve yeniden ateleme avans ve yakt pskrtme dzenlemesi yaplr. ekil 1.5 te mutlak basn sensrn grebilirsiniz.

11

ekil 1.5: Mutlak basn sensr

1.5.3. Debimetre (MAF Sensr)

Hava debimetresi, stlm film tabakas trndedir. alma prensibi; motora giren emilmi havann iinden getii alana yerletirilmi olan stlm bir diyafram esasna dayanmaktadr. Film tabakas halindeki diyafram kendisi ile temas halinde bulunan bir stc diren tarafndan sabit bir scaklkta (120 derece hava scaklnn zerinde) tutulur. lme kanalndan geen hava ktlesi diyaframn ssn alp gtrme ve dolays ile bunu sabit bir scaklkta tutma gibi bir durum ortaya koyduu iin stma direncinden bir akm gemesi icap eder ve bu akm uygun bir Wheatstone kprs ile llr. Bu sebeple llen akm hava ktlesi ak ile doru orantldr. ekil 1.6 da maf sensr ve wheatstone kprs almasn grebilirsiniz.

ekil 1.6: Maf sensr ve Wheatstone kprs almas

1.5.4. Lamda Sondas (Oksijen sensr)

Oksijen sensr (lamda sondas) katalitik konvertrden nce egzoz manifolduna mmkn olduu kadar yakn bir yere monte edilmitir. Bu sensr egzoz gazndaki artk oksijen orann ler. Bu oran motora yanma iin gnderilen yakt-hava karm oranna ait l olarak oksijen paynn olumasn mmkn klar. Sensrn bu oksijen miktarna bal olarak gnderdii sinyale gre ECU karmn zengin veya fakir olduuna karar verir. Bylece enjektrlerin ak kalma srelerini ayarlar. Karm orannn kontrol her saniye yaplr ve egzoz gazlarnn yanm olarak atlmasn ve katalizatre gelen gazlarn iinde yanmam gaz orannn en dk seviyede olmasn salar. Sensrn ierisinde bulunan zirkonyum dioksit (ZrO2 seramik madde) ok ince mikro delikli, platinyum tabakasyla kapldr. D ksm egzoz gazna maruz olan sensrn i ksm atmosfere doru havalandrlm olup bilgisayara bir kablo ile baldr. Bu farkl ortamlarda bulunan (egzoz

12

gaz elektrodu ve d hava elektrodu ) elektrotlar gerilim retirler. Sadece kurunsuz benzinle kullanlabilen sensr aslnda galvanik bir pildir. EURO 3 emisyon standardna sahip aralarda, katalitik konvertr veriminin kontrol amacyla konvertr kna ikinci bir oksijen sensr konulmutur. ekil 1.7de bu sensrleri grebilirsiniz.

ekil 1.7: Lamda sensr ve ikinci bir oksijen sensr

1.5.5. Batarya Geriliminin Deiiminin Hesaplanmas (ECU nun kendi ierisinde)

Elektromanyetik enjektr elemannn yukarya ekilme (alma) zaman ve aaya dme (kapanma) zaman, batarya gerilimine baldr. Enjektrde meydana gelen gecikmelerin dengelenmesi iin, ECU pskrtme zamann, geriliminin dmesi halinde azaltr. Bir bataryann gerilimi, bataryadan ekilen akm ne kadar fazla olursa, batarya ne kadar souk olursa ve bataryann dolumu ne kadar ktyse, o nispette der. zellikle k artlarnda motor souk iken ilk altrmada bu durumlar geerlidir. Enjektr elemannn yukarya ekilme geciktirilmesi veya impuls sonunda aaya dme zamanlar bir mili saniyede gereklemektedir. Yukarya ekilme batarya gerilimine fazla, buna karlk aaya dme ise batarya gerilimine daha az bamldr. ebeke gerilimi ne kadar dkse, motorun yakt almas o kadar azalr. Bu sebepten dolay gerilimin dmesi, pskrtme zamannn gerilime bal olarak uzatlmas ile dengelenir. ECU voltaj dmesi ve ykselmesini kendi iinde hesaplayarak pskrtme srelerini aknn voltaj deiimlerinden korur. ekil 1.8de ECU yu grebilirsiniz.

ekil 1.8: Elektronik kontrol nitesi

13

1.5.6. Motor Soutma Suyu Scaklk Sensr

Bu sensrn alglama paras motor soutma suyu ile irtibatl bir ekilde olmak zere termostat gvdesinin yaknna yerletirilmitir. Sensre ait alglayc eleman, NTC (negatif scaklk kat sayl) termistr, korucu pirin bir gvde ierisine yerletirilmitir. Scaklk art ile direnci azalan bir elemandr. Motorun scaklk derecesine gre deien bir diren gsterir. Bu ekilde sensrdeki diren deiimine gre, kontrol nitesi yakt enjeksiyonu iin komut verebilecek ve motorun ilk hareketi ve souk almas srasnda gerekli yakt zenginletirilmesi salanacaktr. ekil 1.9da soutma suyu scaklk sensrn grebilirsiniz.

ekil 1.9: Soutma suyu scaklk sensr

1.5.7. Emme Havas Scaklk Sensr

Emme havas scakl sensr baz aralarda hava debisi sensrnden ayr olabilir. Scaklk arttka elektrik direncinin dt bir NTC(negatif scaklk katsayl) termistrden olumutur. Kontrol nitesinin giri devresi bir gerilim blc eklinde dzenlenmi olduu iin bu gerilim kontrol nitesindeki diren ile NTC sensrn direnci arasnda blnmtr. Sonu olarak kontrol nitesi voltaj deiimleri vastasyla sensrdeki diren deiiklerini deerlendirerek scaklk hakknda bilgi elde eder. ekil 1.10da emme havas scaklk sensrn grebilirsiniz.

ekil 1.10: Emme havas scaklk sensr

14

1.5.8. Darbe Sensr

Kaza durumunda, otomobilde bulunanlarn gvenliini artrmak iin, kabin iinde src koltuunun altnda bir darbe sensr mevcuttur. Bu sensr, yakt besleme pompasn devre d brakarak, yakt enjeksiyon sisteminden dar szacak yakt sebebi ile yangn kmas ihtimalini azaltr. Darbe sensr, konik bir yuvaya oturtulmu elik bir bilye ve bu bilyeyi yerinde tutmas iin bir mknatstan oluur. iddetli bir arpma halinde, bilye manyetik kuvvetin etkisinden kurtulur ve yakt pompasnn asi balantsn keserek normalde kapal olan elektrik devresini aar. Dolaysyla da enjeksiyon sisteminin yakt beslemesini keser.

1.5.9. Elektronik Ateleme Kumandas

Mikro-bilgisayar, ateleme asn her defasnda iki ateleme olay arasnda yk ve devir says gibi sensrlerden faydalanarak hesaplar. Olaya ait deeri, hafzaya alnm karakteristik alandan alr. Mikro-bilgisayar, motor scakl, emilen havann scakl, gaz kelebeinin konumu ve devir byklklerine bal olarak, bu karakteristik deeri dzeltir ve bylece daima en uygun ateleme ann temin eder. Elektronik ateleme ayar, zellikle yakt sarfiyatna pozitif etki yapan iki nemli avantaj salar. Bu avantajlar; devir says hakkndaki bilgiyi, krank mili zerindeki devir says sensrnden veya st l nokta sensrnden alr. Bu sayede vuruntu snrna olan emniyet uzakl azalr ve ateleme as maksimum dnme momenti erisine daha iyi uyum salar. Dijital olarak depo edilen karakteristik alann imknlar vastasyla, ateleme as, her iletme durumunda, dier alandaki ateleme ayar deiikliklerini etkilemeden, uygun bir ekilde ayarlanabilir. Bu durum yakt sarfiyatn azaltr.

1.5.10. Vuruntu Sensrleri

Vuruntu sensrleri, emme manifoldlarnn alt yannda ve srayla 1-2 ve 3-4 silindirleri arasnda olmak zere motor blou zerinde bulunmaktadr. Motorda vuruntu olduu zaman motor blounda belli bir frekansta titreimler oluur. Bu olay piezo-elektrik kristali zerinde mekanik yank yaratr ve bu da kontrol nitesine bir sinyal gnderir. Bu nite byle bir sinyale dayanarak bu olay ortadan kayboluncaya kadar ateleme avansn azaltmak (3 dereceden en fazla 9.7 dereceye kadar) iin nlemler alr. Daha sonra avans kademeli olarak esas deere doru geri ekilir. Bu sensrler yanl tork anahtar ile sklmay nlemek iin burca sahiptir. Yenileri ile deitirilirse, motor blou ile sensrn temas yzeyi arasna rondela veya im koymaynz.ekil 1.11de vuruntu sensrn grebilirsiniz.

ekil 1.11: Vuruntu sensrleri

15

1.5.11. Hz Gsterge Sensr

Hz gsterge sensr (ara hz sensr) bir Hall etkisi sensrnden olumakta ve diferansiyel kna yerletirilmi bulunmaktadr. Bu sensr kontrol nitesine, frekans aracn hzna gre deien bir sinyal gnderir. Kontrol nitesi de bu bilgileri motor rlantisini ayarlayan aktatrn daha iyi ynetilmesini ve CUT-OFF (hz kesme sistemi) stratejisi iin kullanlr. ekil 1.12de hz gsterge sensrn grebilirsiniz.

ekil 1.12: Hz gsterge sensr

1.5.12. EGR Scaklk Sensr

EGR valfi ierisinde bulunan sensr, EGR gaznn ve EGR sistemindeki arzalar gzlemek ve tehis etmek iin kullanlr. EGR scaklk sensr bir termistrden meydana gelmitir ve almas su scaklk sensr ile emme havas scaklk sensrlerine ok benzer. Sensrn gnderdii sinyaller diagnostik sisteminde kullanlr. EGR teknik deerleri, EGR sensrnde sabit bir scaklk oluturacak ekilde tespit edilmitir. EGR sistemi devrede iken EGR gaznn scakl belli bir seviyenin altnda olduu, bu sensr tarafndan tespit edildii zaman, motor ECU bu EGR sisteminin arzal altna karar verir (EGR valfi dzgn almyor.) ve gsterge panelinde bulunan motor kontrol n yakarak srcy uyarr. Ayn ekilde EGR scakl ok yksek ise EGR valf srekli olarak ak demektir ve yine srcy uyarr.

1.5.13. Yksek Rakm Sensr

Yksek dalk blgelerde az olan hava younluu, fakir bir karm gerektirir. Hava ler tarafndan llen ak hacmi, dk hava younluundan dolay, ancak az bir hava kitlesi akmna tekabl eder. ECU, bu hatay her geniletilmi olan kademeye gre pskrtme zamann belirleyerek dengeleyebilir. Bundan baka yksek blgelerdeki g kayb ksmen dengelenir ve yksek yakt sarfiyatna yol aan fazla zenginletirmeden de saknlr.

1.5.14. Yakt Scaklk Sensr

Bu sensr, yakt haznesi ile basn reglatr arasna konulmutur. Bir moladan sonra motor scakken altrld zaman yakt haznesinin scakl standart seviyenin zerine karsa sensr devreyi aar. Scaklk sensr, yakt haznesi scakl standart seviyenin altna derse devreyi kapatr. Motor scakken altrld zaman, scaklk sensr ECU ya bir topraklama sinyali gnderir. Bu sinyalle ve dier sensrlerden (rnein; krank mili konum

16

sensr, soutma suyu scaklk sensr) gelen sinyallerle birlikte ECU, yakt enjektrlerinin ak kalma zamann belirler ve dolaysyla motorun scakken alma zelliklerini uygun duruma getirir.

1.5.15. Turbo arj Basn Sensr

Turbo-arj basn sensr, turbo-arj basncn (emme manifoldu basncn) tespit eder. Yaps ve almas manifold mutlak basn sensr ile ayndr. Eer turbo-arj basnc anormal bir ekilde ykselirse, ECU motoru korumak iin yakt gndermeyi keser.

1.5.16. Egzoz Geri Basn Bildirim Sensr

Egzoz gazndaki basnc len sensr egzoz gaz basncna gre sinyal reterek ECU ya bildirir. ECU ald sinyalle enjektrleri kontrol eder.

1.5.17. Kick- Down Sensr

Bu sensr bir anahtar grevi grmektedir. Gaz pedalnn hemen altndaki taban demesinin stne yerletirilmitir. Gaz kelebeinin tam alma snrn aacak kadar gaz pedalna basld zaman, kick- down anahtar (sensr) devreye girer ve motor ECU suna bir sinyal gnderir. Bu sinyal ECU tarafndan g zenginletirmesi iin kullanlr.

1.5.18. Yakt Kontrol Anahtar

Bu anahtar bir sensr gibi davranarak yaktn sper veya kurunsuz benzin olduu hakknda ECU ya bilgi verir. Motor ECU su deiik oktan saylarnda olan benzin iin iki set halinde avans as bilgisi ile donatlmtr. Motor ECU su oktan saysnn dk olduu bilgisini ald zaman, daha kk avans as ile ilgili bilgileri kullanr. Eer motor ECU suna uygun benzin kullanld bilgisi gelirse daha byk avans as ile ilgili bilgileri kullanr.

1.5.19. Stop Lambas Sensr

Bu sensr frenlere basldn tespit etmek iin kullanlr. Bu sensr de bir anahtar gibi kullanlr. Sensrn rettii sinyal voltaj stop lambalarna gnderilen voltaj ile ayndr. Sensrn gnderdii sinyal esas olarak yakt kesme esnasndaki motor devrinin kontrol iin kullanlr. Yakt kesme devri frenlere basld anda dk tutulur.

1.5.20. Debriyaj Sensr

Bu sensr bir anahtar gibi alr. Debriyaj pedalnn altna yerletirilmitir ve debriyaj pedalna baslp baslmadn alglar. Gnderdii sinyal egzoz emisyonlarn azaltmak iin yakt kesme esnasndaki motor devrinin kontrol iin kullanlr.

1.6. Elektronik Kontrol nitesinin Bilgi Gnderdii Elemanlar

ECU, iletme elemanlaryla motorun almasna mdahale eder. Bu komuta sistemi iinde yer alan elemanlar; Yakt sistemine (enjektrlerin pskrtme miktarna) Ateleme sistemine (ateleme avans miktarna)

17

Karbon kanister ve alterine (Karbon kanisterdeki yakt buharna) EGR ye (artan azot oksit emisyonlarnn mdahalesine) ift rleye ( bobin, pompa vb. elemanlarn elektrik ynetimi) Diagnostik ikaz lambasna ( olas arzalarn srcye iletimi) Elektronik gaz kelebeine (yke gre hava kontrol ynetimi) Yakt pompasna (yaktn sisteme tanmasnn kontrol) mdahale eder. ekil 1.13te ECUnun kumanda ettii elemanlar gsterilmitir.

ekil 1.13: ECUnun kumanda ettii elemanlar

Motronik yakt enjeksiyon sisteminin blok emas aada grlmektedir.

18

1.6.1. Enjektrler
Enjeksiyon sistemleri, motora alma koullarna uygun olarak gerekli zamanda gerekli miktardaki yakt salamak zere dzenlenir. Enjeksiyon-ateleme sistemi asal dnme hz, giri havas younluu, geriye dnk younlama kontrol diye bilinen bir lm sisteminden yararlanmaktadr. Pratikte sistem motor tarafndan emilen hava miktarn lmek iin motor hz (min-1) ile hava younluunu ( basn ve scaklk derecesini ) kullanmaktadr. Her bir motor evriminde, her silindire emilen havann miktar sadece emme havas younluuna bal olmayp, ayrca silindir kapasitesi ve volumetrik verime baldr. Hava younluu motor tarafndan emilen havann younluu olarak alnmakta ve emme manifoldunda llen mutlak basn ve scakla gre hesap edilmektedir. Volumetrik verim silindirin dolma kat says ile ilikili bir parametredir. Bunun hesaplanmas motorun alma aralnda yaplan deneysel testler ile yaplr ve ECUnun belleine yerletirilir. Emilen hava miktar bir kere saptandktan sonra, sistemin istenen yakt karm konsantrasyonu iin yeterli yaktn salanmas gerekmektedir. ekil 1.14te enjektrler ve almasn grebilirsiniz.

ekil 1.14: Enjektrler ve almas

Enjeksiyon sonu veya zamanlama palsi verilmeye baland zaman, kontrol nitesinde ilenmitir ve motorun hzna ve emme manifoldundaki basnca gre deiir. alma esnasnda, ECU her bir silindir iin bir enjektr olmak zere, drt enjektrn srayla ve zamanlama deerine gre alma zamann, tam yanma oranna mmkn olduunca yakn bir hava-yakt karm oluturmak iin hesaplar. ECU bu hesaplamalardan sonra enjektrlerin ak kalma sresini kontrol etmek suretiyle pskrtme miktarn kumanda etmi olur.

1.6.2. Ateleme Sistemi

ok deiik prensiplerle alan sistemler mevcuttur. Bu deiiklik ara modellerine gre de farkl olabilir. G modlleri ile birlikte bir yksek gerilim distribtr enjeksiyonateleme kontrol nitesinin iinde yer almaktadr. Mara bastktan sonra ECU aadaki giri parametrelerine gre kendisine ait bellek haritasndan deerler alarak temel avansa kumanda eder. Bu parametreler; Motor dn hz, Emme manifoldundan elde edilen mutlak basn deeridir

19

ekil 1.15te ateleme bobinlerini grebilirsiniz.

ekil 1.15: Ateleme bobinleri

Bu avans, giri havasnn ve soutma suyunun scaklna gre dzeltilir. Avans as ayrca aadaki koullar altnda dzeltmeye tabi olur; Mar basma esnasnda, Geici olarak gaz verme ve yavalama durumunda, Yakt kesme durumunda, Dnme hzn dengelemek durumunda, Otomatik vites kontrol nitesi tarafndan talep edildiinde (dili deiimi). Elektronik kontrol nitesi ierisinde programlanm bulunan bir harita sayesinde motor ykne, manifolda emilen hava ve motor suyunun scaklna gre avans ayarn hesaplama yeteneine sahiptir. Atelemeyi, ateleme sras gelen her bir silindir iin geciktirme olana mevcut olup bu durum, vuruntu ve zamanlama sensrleri tarafndan kaydedilen deerler yoluyla alglanr. ekil 1.16da ECU program haritasn grebilirsiniz.

ekil 1.16: ECU program haritas

20

1.6.3. Karbon Kanister alteri

Bu valfn grevi aktif karbon filtresi tarafndan ekilip emme manifolduna yneltilen yakt buhar miktarn enjeksiyon-ateleme kontrol nitesi aracl ile kontrol altna almaktr. ekil 1.17de karbon kanister ve alterini grebilirsiniz.

ekil 1.17: Karbon kanister alteri

Yakt buharlarnn, karm ar ekilde zenginletirmesini nlemek iin besleme olmadnda bu valf kapal kalmaktadr. Enjeksiyon-ateleme kontrol nitesi bu valfi aadaki ekilde kumanda eder: lk altrma esnasnda solenoid valf, yakt buharlarnn karm ar ekilde zenginlemesini nlemek iin kapal kalr. Bu durum motor scakl nceden belirlenmi bir eik derecesine eriinceye kadar kalr. (65C civar) Motor sndnda, ECU solenoide sinyalin bo/dolu oranna gre almay dzenleyen (modle eden) kare dalga bir sinyal yollar. Bu ekilde ECU karm konsantrasyonunda nemli deiiklikler olumasn nlemek zere gnderilen yakt buharnn miktarn kontrol altna alr.

1.6.4. EGR Sistemi (Egzoz Dnm Sistemi)

Yanma sonucu yanma odasnda yksek scaklklarda ve yksek basn altnda, azot oksitleri meydana gelir. Bunu nlemek iin egzoz gazlarnn kk bir blm emme manifolduna sevk edilmek suretiyle, yanma odasnda meydana gelen scaklk ve basn drlr. Bu sayede azot oksit oran % 60a kadar azaltlr. Bir egzoz gaz geri sevk supab, egzoz gaznn egzoz manifoldundan emme manifolduna akna kumanda eder. Motor souk iken ve gaz kelebei tamamen veya tamama yakn aldnda ayrca rlantide veya gecikme halinde egzoz gaz geri gnderme sistemi kt bir hareket hali meydana getirebilir. Bu sebepten dolay sistem; Devir says lme cihaz, Manyetik kumandal vakum anahtar (alteri)

21

Vakum kumandal vakum anahtar (alteri) Vakum geciktirme supab gibi, alma artlar ve gerektiinde vakum zerine egzoz gaz geri gnderme supabn kapatan eitli kumanda (kontrol) elemanlar ile donatlmtr. ekil 1.18de EGRsistemini grebilirsiniz.

ekil 1.18: EGR sistemi

Bu sistem, ABD ve Japonyada kullanlan benzin motorlu tatlarda zorunlu olarak kullanlmaktadr. Geri verilen egzoz gaz oran iyi ayarlanmad takdirde, rlanti ve souk almada motorun veriminde dme grlr. Beyin iki durumun arasnda bir tanma alan (haritas) ile pnomatik (haval) bir kumanda supab vastasyla devreyi kontrol eder. Bilgisayar, iletme koullarna bal olarak kesit alann deitirerek, emme sistemine verilen gaz miktarn ayarlar. Sisteme verilen gaz, karmda yanma hzn drerek, yksek yanma scaklnn neden olduu NOX oluumunu, verimi fazla etkilemeden nler.

1.6.5. ift Rle

Sistemin ak voltaj ile beslenmesini salamak iin otomotiv uygulamalarnda kullanlan tipte ikiz bir rleye yer verilmitir. Bu tek bir gvde iine yerletirilmi normalde ak tip olan iki ayr rlenin birlemesiyle elde edilen bir alet olup, grevi, elektronik kontrol nitesi ile yakt enjeksiyon ve ateleme sisteminin ana elemanlarna (pompa, bobin v.b.) elektrik beslemesi yapmaktr. Sistemin akdeki voltaj deiimlerinden korunmas gerekmektedir. Voltaj deiimine mdahale edilemez ise pskrtme sresi gibi nemli deikenler aknn voltaj dalgalanmasna braklm olacaktr. Bu olayda yakt pskrtme palsi (sinyali) srelerini etkiler. ekil 1.19da ift role grlmektedir.

ekil 1.19: ift rle

22

1.6.6. Diagnostik kaz Lambas

Ara motorundaki dzensiz ateleme, dzensiz pskrtme, dzensiz emisyon verileri, uygun olmayan yakt gibi problemleri, srcye bilgi vermek amacyla kullanlan gsterge lambasdr. ECU tarafndan kumanda edilmektedir ve kontak akken yanar, marla birlikte snmesi gerekir. ekil 1.20de diagnostik ikaz lambasn grebilirsiniz.

ekil 1.20: Diagnostik ikaz lambas (motor arza lambas)

1.6.7. Yakt Pompas

Yakt pompas, yakt deposu iinde zel bir muhafaza ierisinde yer alr. Bunun amac elektrik motorunun ar derecede snmasn nlemek ve kmrlerin ve komtatrn temizlenmesidir. ekil 1.21 de yakt pompasn grebilirsiniz.

ekil 1.21: Yakt pompas

Pompa, pozitif yer deitirmeli tiptedir. Rotor kontrol nitesinin kumandas altnda, ikili rle tarafndan direkt olarak ak voltaj ile beslenerek alr.

1.6.8. ECU Entegre Soutma Fonksiyonu

Btn bu karmak iler ve ortamn scakl ECU nn ok snmasna sebep olur. ECU kendisini soutacak fan da kontrol eder. ekil 1.22de ECU entegre soutmasn grebilirsiniz.

23

ekil 1.22: ECU entegre soutma

1.6.9. Elektronik Gaz Kelebei Kontrol

Silindir dnda karm oluturan buji ile atelemeli motorlarda gc belirleyen ana faktr, silindirin doldurulmasdr. Elektronik gaz kelebei ise gaz kelebei hareketini, ECU yardmyla yapar. Gaz kelebei, gaz pedal ve gaz kelebei alterini tek bir nite halinde toplamtr. ECU, srcnn isteine bal olan gaz kelebei araln hesaplar; motorun o andaki artlarna uygun olan ayarlamalar yapar; daha sonra da gaz pedal konumuna gre vites kutusuna sinyali gnderir. Gaz kelebei alteri, karlkl iki potansiyometresi ile beraber, hareketlendirme komutlarna tam ve doru cevap verir. ekil 1.23 te elektronik gaz kelebei kontrol sistemi grlmektedir. ekil 1.23te elektronik gaz kelebeini grebilirsiniz.

ekil 1.23: Elektronik gaz kelebei

Bu alt sistem motor alrken srekli olarak gaz kelebei boluklarn etkileyen hesaplamalar, sensrlerle kontrol eder. Sistemin yanl uyarlara kar verdii ilk tepki, gereinden fazla olan sensrlere ve verilere bal olan operasyonlar geri evirmektir. Eer gereinden fazla sinyal yoksa gaz kelebei orijinal pozisyonuna gelir. Motronik sistemler, atelemeyi, enjeksiyonu ve pek ok fonksiyonu ynetmek iin elektronik gaz kelebei kontroln, ECU iletimi ile birletirir. Bu sistem elektronik gaz kelebei iin ECU yu gerekli hale getirmektedir.

24

1.6.10. Diagnostik Soketler

ECUnun kontrol ayar ilemleri bu soketler sayesinde yaplmaktadr. zerlerindeki pin saysna gre adlandrlrlar. Genellikle 3, 5, 16 pinli diagnostik soketler kullanlmaktadr. Her marka ve modele gre ara zerindeki yeri deiebilir. Ara zerindeki yeri arza tespit cihazlarnn belleine yklenmitir. Cihaz zerinde marka ve model sorgulanarak yeri tespit edilir. ekil 1.24te diagnostik test cihaz ve soketleri grebilirsiniz.

ekil 1.24: Diagnostik soketler

1.6.11. Motor Rlanti Hz Aktatr

Bu ayarlayc, kelebek valf gvdesi iine ilave bir hava akn (gaz pedalnn serbest kalmas zerine kelebekten gelen hava akna paralel olarak) az veya ok aarak motor rlanti hzn, yk durumu ne olursa olsun sabit tutan bir elektrik motorundan oluur. Datcnn dnmesi ile verilen aklk elektronik kontrol nitesinin zel bir ksm tarafndan gnderilen elektriki palslar ile kontrol altnda tutulur. Bu elektrik motorunun dn ynne bal olarak datc milinin iki yne de dnmesine sebep olur. ekil 1.25te elektronik gaz kelebei kontrol sistemi grlmektedir.

ekil 1.25: Motor rlanti hz aktatr

Aadaki arza bulma ve giderme klavuz cetvellerinden faydalanarak arza tehislerini pratik olarak yapabilirsiniz .

25

Arza Bulma ve Giderme Klavuz Cetveli 1

Ana Belirtiler

ALITIRMA Zor almyor alyor

RLANTDE ZORLANMA

Srte Zorlanma

Motor dnyorken

alyor

olmayan

Dk rlanti hz

Motor dnmyor

Motor soukken

Yan Belirtiler

Motor tekliyor ve yava

hzl Motor scak olduunda Tam olmayan yanma

Yksek rlanti hz dk

fakat

Dzensiz rlanti

Dalgalanma x x x x x x

Her zaman

Starter

Mar Rlesi

Mar Motoru x Park/Ntr Anahtar x Volan ve Tahrik Plakas Ktlesel Hava Ak Sensr Devresi Rlanti hz kontrol aktatr Yakt basn regltr ECT sensr devresi Sktrma Piston segmanlar Avans ayar Zamanlama iaretleri Enjektr PCM Klima devresi Biyel yata Krank mili yata Yakt kalitesi Bujiler Yakt pompas Yakt hatlar Ateleme devresi

x x x x x x x x x x x

Doru

Kontrol Noktas

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

x x x x x x x x x x

x x x x x x x x

x x

x x

x x x

x x

x x x x

x x x x

26

Vuruntu

Arza Bulma ve Giderme Klavuz Cetveli 2

Ana Belirtiler

ALITIRMA
almyor

Zor alyor

RLANTDE ZORLANMA

Srte zorlanma

motor

Yksek rlanti hzdk rlanti hz

Motor scak olduunda

Yan Belirtiler
Motor dnmyor.

Motor tekliyor ve yava hzlanyor.

x

fakat

Doru olmayan hzl rlanti

Tam olmayan yanma

Starter alyor dnmyor.

Motor dnyorken

Dk rlanti hz

Motor soukken

Dzensiz rlanti

Kontrol Noktas

Emme havas scaklk sensr devresi Gaz pedal balants TP sensr devresi Silindir kapa Debriyaj Frenler uygun ekilde serbest kalmyor Oksijen sensr devresi Krank mili konum sensr Ak voltaj

x x x x x x

x x x x

27

Dalgalanma Vuruntu
x

Her zaman

Arza Bulma ve Giderme Klavuz Cetveli 3 Ana belirtiler

Motor durumu Dierleri Yakt doldurma

Kontrol Noktalar

Yakt kalitesi Yakt basn regltr Yakt pompas Yakt hatlar Yakt aktatr MAF sensr devresi ECT sensr devresi Enjektrler ECM TP sensr devresi Buji Klima devresi Yakt kaa Gaz pedal balants Debriyaj Pedal serbest brakldnda frenler srtnyor. Sktrma Piston segman Avans ayar Oksijen sensr devresi

x x x x x x x x x

x x x x x x x x x x

x x x x x x x x x x x x x x x

28

Yakt doldurmak yakt geri fkryor.

Motor ar snyor.

Klima devrede iken

Ar yakt tketimi

Yan Belirtiler

Gaz pedaln serbest braktktan sonra

Gaz pedalna basldktan hemen sonra

almadan hemen sonra

Motor ok souk

zor

Arza Bulma ve Giderme Klavuz Cetveli 4 Ana belirtiler

Motor durumu Dierleri Yakt doldurma

Gaz pedalna basldktan hemen sonra

Yan Belirtiler Kontrol Noktalar almadan sonra

Emme havas scaklk sensr devresi Soutma svs kaa Soutma fan Isl anahtar Radyatr ve radyatr kapa Termostat Timing belt Motor soutma svs pompas Ya pompas Silindir kapa Silindir blou ECT vericisi Krank mili konumu sensr Havalandrma valf hortumu- tkal Kanister filtresikirlenme Yakt kesme valfalma

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

29

Yakt doldurmak zor yakt geri fkryor.

Gaz pedaln serbest braktktan sonra

hemen

Motor ar snyor.

Klima devrede iken

Ar yakt tketimi

Motor ok souk

UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Motoru altrnz.

neriler
Otomatik vites kutulu aralarda motoru altrmadan nce vitesi N veya P konumuna alnz. (Gvenlik nedeniyle mar motorunun dier durumlarda almas mmkn deildir). Benzin enjeksiyonlu aralar gaza basmadan altrnz (souk veya scak). Motor alr almaz anahtar braknz. Enjeksiyon ikaz lambas kontak aldktan 3 saniye sonra sner. Snme durumunu kontrol ediniz. Katalizatr ar snma ikaz lambas yanyorsa aracn katalizrnn soumas iin bekleyiniz. Diagnostik test soket balantsn cihaza balaynz. Eer ara zerinde soket balant yerini bilmiyorsanz; cihaz altrp marka ve model bilgilerini girerek ara diagnostik test soket balantsnn yerini bulunuz. Cihaz arac tanyp ECU ile iletiime geince arac altrnz. Cihaza kumanda ederek sistemlerin kontrollerini sorgulaynz. Eer sistemdeki arzann yeri tahmin edilebiliniyorsa direkt olarak arzal sensr, aktivatr veya motor parasnn arzasna bakabilirsiniz. alan motor zerinde diagnostik arzasn kontrol ediniz. Cihaz herhangi bir arza verir ise o arza ile ilgili elemanlarn kablo soket balantlarn kontrol ediniz. (Bu ilemden nce cihazdan arza kodu veya arza ismi silinmelidir.) Arza gememi ise arzann yerini basamak basamak cihazda sorgulaynz. (Bu ilem iin cihaz sizi ynlendirmektedir.) ECU ya uygun pin balants ile osiloskopu balaynz. Osiloskopta elde edilen grnty katalog deerleri ile karlatrarak sonuca varnz. Birleik yakt ateleme sistemlerinde genel olarak rlanti ayarndan sz etmek doru deildir. Sistem rlanti ayarn ECU nun kontrol altnda yol ve yk artlarna gre ok hassas olarak yapmaktadr. Fakat snrl sayda da olsa potansiyometre ile rlanti ayar ilemi vardr. Aadaki sistemde ise rlanti ayar bir potansiyometre ile yaplmaktadr. Potansiyometreden ald bilgiyi baz alan ilemci rlantiyi dzenler.

Diagnostik test cihaz ile sistemleri kontrol ediniz.

Rlanti yapnz.

ayarn

30

Araca egzoz gaz analiz cihazn balaynz. Aracn egzozuna, cihazn probunu taknz. Katalog deerleri ile cihaz lm deerlerini karlatrnz.

Potansiyometre ile rlanti ayar NOT: Ara alma scaklnda olmaldr. Eer deerler katolog deerleri ile birbirini tutmuyorsa rlanti potansiyometresi saa sola evrilerek istenen deerler salanmaldr. Deerler deimiyorsa potansiyometre kablo balantlarn kontrol ediniz. Gerekiyorsa potansiyometreyi deitiriniz. Rlanti Devrinin Kontrol Primer devre tarafna bir takometre balaynz veya veri balant soketini arza tespit cihazna balaynz. Mara basnz ve motoru rlanti pozisyonunda altrnz. Yakt basncnn hissedilip hissedilmediini anlamak iin hortuma bastrnz. Rlanti devrini okuyunuz.

Rlanti 700- 800 min-1 arasnda olmaldr. ( +/- 50 toleransla) NOT: Kontrol yapmadan nce bujilerin, enjektrlerin, rlanti devir aktatrlerinin, kompresyonunun vs. normal olup olmadn kontrol ediniz. Kontrol Koullar

31

Motor soutma suyu scakl 80 ila 95 dereceye varana kadar motoru altrnz. Lambalar, elektrikli soutma, fan ve btn aksesuarlar kapatnz. anzman ntr duruma alnz (otomatikde P veya N durumunda). Direksiyon simidi ne doru dz konuma getiriniz (hidrolik direksiyonlu aralar). Arza tespit cihazn soketini arataki yerine balaynz. Cihazn arac tanyp tanmadn kontrol ediniz. Motoru altrnz. Arza test kontroln Cihaz ynlendirerek arza test kontrol yapnz. yapnz. Eer arata arza varsa cihazda arzal olan sensr, aktvatr, makine paras vb. arzas grlecektir. Arza, arza tespit cihaznn eidine gre hata kodu veya direk olarak arzal parann ismini verecektir. Herhangi bir arza kodu veya arza ismi yoksa arzann olmad anlalr. Beslemevoltaj:12V Diren:10-20Ohm Sinuzoidal bilgi: motor rlantide alyor.

EGR sisteminin kontroln yapnz.

Konnektr(leri) kontrol ediniz. Konnektr(leri) inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. Direnci kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Manyetik ventilden konnektr sknz. Manyetik ventilin iki pini arasndaki direnci lnz. Belirtilen direnle karlatrnz. Alternatif olarak manyetik ventilin fonksiyonunu iki pini arasna ak voltaj uygulayarak kontrol edebilirsiniz. Manyetik ventilden "klik" sesi gelmelidir. Besleme voltajn kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Manyetik ventilden konnektr sknz. Atelemeyi anz, motoru altrnz veya motoru eviriniz ve bir konnektr terminali ile aknn negatif terminali arasndaki voltaj lnz. kinci terminali kontrol ediniz. kisinden biri ak voltajna eit olmaldr. Eer deilse kablolamay, varsa rleyi veya g besleme kontrol nitesi ve sigortay kontrol ediniz.

32

ECUya olan balanty kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektrleri manyetik ventil ve ECU dan sknz. Bir konnektr terminali ile ECU konektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Dier terminalleri de kontrol ediniz. Bulunan deerlerden ikisinden biri 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Manyetik ventil aktifletirmesini kontrol ediniz. ECU nun sinyal pini ile asiye osiloskop balaynz. Motoru altrnz ve gsterilen osiloskop grnts ile karlatrnz.

Egzoz manifolduna hava fleme sistemi manyetik ventili Beslemevoltaj:12V Egzoz manifolduna Diren: 35 - 60 Ohm hava pskrtme Konnektr(leri) kontrol ediniz. Konnektr(leri) inceleyiniz sisteminin kontroln ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi yapnz. olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. Direnci Kontrol Ediniz Atelemeyi kapatnz. Manyetik ventilden konnektr sknz. Manyetik ventilin iki pini arasndaki direnci lnz. Belirtilen direnle karlatrnz. Alternatif olarak manyetik ventilin fonksiyonunu iki pini arasna ak voltaj uygulayarak kontrol edebilirsiniz. Besleme voltajn kontrol ediniz Atelemeyi kapatnz. Manyetik ventilden konnektr sknz. Motoru altrnz ve bir konnektr terminali ile aknn negatif terminali arasndaki voltaj lnz. kinci terminali kontrol ediniz. kisinden biri ak voltajna eit olmaldr. Eer deilse kablolamay, varsa rleyi veya g besleme nitesi ve sigortalar kontrol ediniz. ECU ya olan balanty kontrol ediniz. Atelemeyi kapatnz. Konnektrleri manyetik ventil ve ECU dan sknz. ki konnektr terminalinden biri ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Dier terminali kontrol ediniz. Bulunan

33

deerlerden ikisinden biri 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Buharlama haznesi bir boaltma manyetik ventili ile donatlmtr. Beslemevoltaj:12V Diren:15-40Ohm ve motor rlantide alyor.

Topraa giden pinler: 4

Hazne boaltma valfi

Diren: Besleme voltaj: Akm:

Karbon kanister ve alterinin kontroln Statik Kontrol yapnz. Hazne boaltma valfi aadaki basamaklar izlenerek kontrol edilebilir. Diren llmesi: Atelemeyi kapatnz. Hazne boaltma valfinin konnektrn sknz ve bobinin iki terminali arasndaki direnci lnz. Diren, tipine bal olarak; 15 ohm ile 75 ohm arasnda deiebilir. Kablolamay kontrol ediniz. Atelemeyi kapatnz. Hazne boaltma valfini, konnektrn ve ECU soketini sknz. Hazne boaltma valfini, konnektr terminali ile ECU soketinde karlk gelen terminali arasndaki direnci lnz. Diren 1 ohm dan kk olmaldr. Eer deilse, kablolamay ve konnektrleri kontrol ediniz ve eer gerekli ise onarnz. Voltaj kontrol: Atelemeyi kapatnz. Hazne boaltma valfinin konnektrn sknz. Motoru altrnz ve

15 - 75 ohm 12 V 250 mA

34

konnektrn pozitif terminalindeki voltaj lnz. Besleme voltajnn olup olmadn kontrol ediniz. Eer besleme voltaj yoksa, rleyi kontrol ediniz ve varsa sigortay kontrol ediniz. Ayrca rle ile hazne boaltma valfi arasndaki kablo balantsn kontrol ediniz. Dinamik Kontrol Hazne boaltma valfinin sinyalini kontrol etmek iin bir osiloskop kullanlr. Alttaki ekilde hazne boaltma valfinin ECU tarafndan kontrol srasndaki voltaj resmi gsterilmektedir. Osiloskobun bir lm pinini hazne boaltma valfinin sinyal kablosuna ve dierini aknn asisine balaynz. Motoru altrnz ve hazne boaltma valfnn pulslar ile tetiklenip tetiklenmediini kontrol ediniz. Tetikleme frekans ECU ya gre deiir. Valfin tetiklenmesi ayrca motor scakl, motor devri, motor yk ve dier etkenlerden etkilenir (Valfe srekli olarak gcn verildii sistemler de vardr).

asiye bal hazne boaltma valfine ait bir osiloskop resim rnei. ECU nun valfe g vermedii zamanda, voltaj 12 V a eittir.
ECU nun valfe g verdii zamanda, voltaj 0 V a eittir. Mekanik Tan Grsel inceleme: Konnektrler ve kablolamay hasara kar kontrol ediniz. Hazne boaltma valfi ile emme manifoldu arasndaki ve hazne boaltma valfi ve karbon filtresi arasndaki hortum balantsn hasara kar kontrol ediniz. Hazne boaltma valfini mekanik krlmaya kar kontrol ediniz. Eer gerekli ise onarnz. Mekanik kontrol: Konnektr hazne boaltma valfindan kartnz ve valfn iki konnektr arasndaki balantnn kapandn kontrol ediniz. Hazne boaltma valfine 12 V balaynz ve balantnn aldn kontrol ediniz. Katalizrn verimi, CO ve HC leri oksitleme yetenei ile test belli olur. Elektronik kontrol nitesi (ECU) arka oksijen sensrnn knn n sensr kna uymaya

Katalitik konvertr ediniz.

35

baladn kontrol etmek iin n ve arka oksijen sensrlerinin k sinyallerini kyaslar. Katalizr eskiyince arka oksijen sensrnn sinyal izi, n sensr izinin sinyal izine yaklar. Bunun nedeni katalizr oksijenle doymu hale gelir ve HC ve CO yu H2O ve CO2ye yeni halindeki gibi ayn verimlilikle dntremez. Tamamen eskimi bir katalizr n ve arka sensr klar arasnda %100 uyum gsterir. Katalitik konvektrn verimi, n ve arka oksijen sensrlerinin faaliyetleri kyaslanarak llr. ki sr periyodunda 170 saniyelik izleme periyodunun ikisinde %60 tan fazlas n ve arka sensr sinyalleri uyum gsterirse ECU bir kod k verir ve arza ikaz lambas yanar. lmler aadaki koullarda yaplr. ECU kapal evrimde alyor. Motor hz 1800 ila 3200 min-1 arasnda olmaldr. Kataliz scakl 372 derecenin zerinde Kanister boaltma ilevi 0.9 dan fazla Vites deitirilmiyor. Motor yk 1.4 milisaniye ile 4.5 milisaniye arasndadr. NOT: Yakt enjeksiyon ve elektronik ateleme sistemlerinin yaplar aralarn marka ve modeline gre deiir. Yukarda anlatlan ilem sralar aratan araca farkllk gsterebilir.

36

LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

1. Aadakilerden hangisi yakt sisteminin eleman deildir? A) Yakt pompas B) Enjektrler C) Karbon kanister ve alteri D) Bobin Aadaki sensrlerden hangisi ateleme sistemiyle direkt olarak balantldr? A) EGR scaklk sensr B) Beyin entegre soutma fonksiyonu C) Motor rlanti hz aktvatr D) Devir ve N sensr Aadaki sensrlerden hangisi kaza annda devreye girerek yakt pompasnn yakt kesmesi iin ECU ya bilgi verir? A) Stop lambas sensr B) Debriyaj sensr C) Darbe sensr D) Kick- down Sensr ECU yakt sistemine kumanda eder. Dorudan kumanda ettii dier sistem hangisidir? A) Ateleme sistemi B) Soutma sistemi C) Mar sistemi D) Yalama sistemi Ateleme sistemi avans dzeneini ECU kontrol eder. Bu kontrol yaparken aadaki hangi sensrn bilgisini kullanmaz? A) Darbe sensr B) Motor emme havas scaklk sensr C) Motor soutma suyu scaklk sensr D) Vuruntu sensr Aadaki sorularn cevaplarn doru ve yanl olarak deerlendiriniz. 1. ( ) Benzinli bir iten yanmal motorun maksimum performansla alabilmesi iin art yerine getirebilmesi gereklidir. Bunlar: yi bir hava yakt karm Yksek kompresyon Uygun ateleme zaman ve gl kvlcm 2. ( ) Arata arza aranmaya, sensrlerden balanr.

2.

3.

4.

5.

37

3. ( ) Motor soutma suyu scaklk sensr ECU ya bilgi verir. 4. ( ) Vuruntu sensr ECU ya bilgi verir. ECU da ateleme avansna mdahale ederek vuruntuyu nler. 5. ( ) Enjektrlerin pskrtme sresine sadece lamda sondas karar verir. 6. ( ) EGR, egzozdan kan NOX miktarn drmek iin emme manifolduna yanm egzoz gaz gnderir. 7.( ) Ara zerindeki diyagnostik balant soketleri arza kontrol amacyla ECU bilgilerini diyagnostik test cihazna iletilmesini salar. 8.( ) Yakt pompasn yakt deposu iine monte etmenin amac motorun n ksmnda pompay monte edecek yerin olmamasdr.

9.( ) ECU nun pskrtecei yakt miktarna karar vermesini salayan iki nemli bilgi girdisi vardr. Bunlar motor devir bilgisi dieri de emilen hava miktar bilgisi. 10.( ) Depoda oluan yakt buharn toplar, sonrada motorun gce ihtiyac olduunda, yanmas iin toplanan yakt motora gndeririz. Bu ii karbon kanister ve alteri yapar. Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz. Cevaplarnz doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

38

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Birleik yakt ve ateleme sistemlerinin arzalarn; diagnostik cihaz ve multimetre ile kontrollerini bileceksiniz.

ARATIRMA
Diagnostik test cihazlarnn eitlerini aratrarak, almalarn reniniz. Egzoz emisyonlarn azaltmak iin kullanlan sistemleri aratrnz. Yakt ekonomisi iin gnmzde kullanlan sistemleri aratrnz.

2. MOTOR ALIIRKEN DAGNOSTK TEST CHAZINDAN IKAN VERLER

Diagnostik test cihazlar elektronik kontrol nitesinden (ECU) gelen diagnostik bilgilerini analiz eder. Diagnostik cihazlar elektronik sistemlerin hzl ve hassas olarak kontrol edilmelerini ve sonularn net bir ekilde okunmasn salar. zel soket balantsyla bu cihazlar genelde akden beslenirler. Soket balandnda cihaz nce kendi almasn kontrol eder. Cihazlarn birok fonksiyonu vardr. Bunlar: Voltmetre fonksiyonu Devre kontrol Sinyal retme veya sinyal arama fonksiyonu Diagnostik fonksiyon.

ekil 2.1de diagnostik test cihazn grebilmektesiniz.

ekil 2.1: Diagnostik test cihaz

39

Motor alrken diagnostik test cihazndan baz deerlere baklabilir(Bu deerlerin elde edilebilmesi iin uygun soket ve balantlarn salanmas gerekmektedir). Test cihaz ile izlenebilen deerler: Egzoz emisyon deerleri Avans deerleri Motorun anlk devir deerleri Voltmetre lm deerleri Devre sreklilii deerleri Sinyal retme ve sinyal arama fonksiyonu deerleri Arza tespit deerleri Arza dzeltme ynetim deerleri Ateleme diagnostii deerleri Vakum (motor yk durumu) deerleri Primer ve sekonder devre deerleridir

2.1. Diyagnostik Test Cihaz ile Sistemlerin Kontrolleri Arzalar ve Ayarlar

Bu blmde diagnostik test cihaz ile sistemlerin kontrolleri, arzalar ve ayarlar anlatlacaktr. Gerekli grlen yerlerde paralarn sklp taklmas ve arzalarn giderilmesi iin bilgiler de verilecektir.

2.1.1. Rlanti Ayar

Yeni aralarda egzoz emisyonlarn ayarlama ilemi bulunmamaktadr. Euro normlarna gre egzoz standartlar ok daha dk emisyon deerlerini zorunlu tutmaktadr. Bu sebeple yksek emisyonun olutuu rlanti deerlerini azaltmak iin rlantiye mdahale gerekmektedir. Bu mdahale kukusuz hassas bir alglama (sensrler ile), ne yaplmas gerektiine karar verilmesi (ECU ile) ve kararn uygulanmas (aktvatrler ile) olmaktadr. Bu nedenle dardan rlantiye mdahaleyi gerek duyulmamaktadr. Lamda sondas, bozulan emisyon deerlerini ECU ya bildirir. ECU da gerekli rlanti dzenlemelerini yapar.

2.1.1.1. Rlanti Devrinin Kontrol

Primer devre tarafndan bir takometre balayn veya veri balant soketini arza tespit cihazna balaynz. Mara basn ve motoru rlanti pozisyonunda altrnz. Yakt basncnn hissedilip hissedilmediini anlamak iin hortuma bastrnz. Rlanti devrini okuyunuz. ekil 2.2de arza tespit cihaznn balant soketini grebilirsiniz.

40

ekil 2.2: Arza tespit cihaznn balant soketi

Rlanti 700- 800 min-1 arasnda olmaldr. ( +/- 50 toleransla) Birleik ateleme ve yakt sistemleri rlantiye en doru mdahaleyi yapabilmek iin sensrlerden bilgileri toplar. Bu bilgiler ile aktvatre mdahale eder. Rlanti kontrol valfi, gaz kelebeinin yanndan geen bir tpn iine yerletirilmitir. Kontrol nitesi, her alma durumunda en uygun rlanti devri iin bu aleti kontrol eder. ekil 2.3te valfin i yapsn grebilirsiniz.

ekil 2.3: Valfin i yaps

2.1.2. Emisyon Ayar

Emisyon kontrol sisteminin amac aracn egzozundan kan zararl gazlar, zararsz hale getirmektir. Egzozdan kan gazlar: Hidrokarbonlar (HC) Karbon monoksit (CO) Karbon dioksit (CO2) Nitrojen oksitler (NO) Kkrt dioksit (SO2) Fosfor (P) Kurun (Pb) ve dier metallerdir. Egzoz emisyonlarn drmek iin aralarda kullanlan yaktn kalitesinde nemli gelimeler salanmtr. Gnmzde kullanlan aralarda da bu tr yaktlar yakacak ekilde

41

tasarlanmaktadr. Bu tr nlemler atmosfere salnan karbon monoksit ve hidrokarbon orann %96 orannda azaltmtr. Gnmz aralarnda emisyon deerleri ara ynetim sistemi tarafndan kontrol edilmektedir. Harici bir ayar yoktur. Sistem, emisyonla ilgili bir hata verdiinde sistemdeki elemanlarn kontrol diagnostik test cihaz ile yaplr. Arataki arza, eer ynlendirme varsa diagnostik arza lambasn yakarak arza gsterir. ekil 2.4te egzozdan kan gazlar belirtmektedir.

ekil 2.4: Egzozdan kan gazlar

Otomobillerden kaynaklanan evre kirlilii otomobil reticilerini egzoz emisyonlar dk aralar retmeye zorlamtr. Emisyonlar drmek iin katalitik konvertr, EGR, egzoz manifolduna hava pskrtme sistemi vb. sistemler kullanlmaktadr.

2.1.3. Arza Testi

Arza tespit cihazlar ile sistemde meydana gelen arzalar grlebilmektedir. Otomobil reticileri rettikleri araca uygun yazlmda arza tespit cihazlar retmektedir. Gnmzde motor test cihazlar yerini arza tespit cihazna brakmaktadr. Cihaz arataki btn sensrlerin, aktvatrlerin, kontrol nitelerinin, kontrol, arza ve tehisini yapabilmektedir.

2.1.3.1. Diagnostik Sisteminin Otomatik Kontrol

ECU, giri ve k sinyallerini kontrol eder. (Baz sinyalleri her zaman ve bazlarn n grlen durumlarda kontrol eder.) ECU bir anormallik bulduunda, diagnostik arza kodunu kaydeder ve sinyali Data Link Soketine (diagnostik soketine) gnderir. Diagnostik sonular gstergedeki diagnostik ikaz lambasndan veya diagnostik test cihaz ile okunabilir. Diagnostik arza kodlar, ECU da akden g geldii srece saklanr. Ancak diagnostik arza kodlar, ak kutup ba veya motor kontrol nitesi soketi ayrldnda veya diagnostik test cihaz tarafndan silinir. Sistem gerekirse elektronik kontrol nitesinin de kontroln yapar. Deimesi gerektiinde yeni ECU, soket balantlar kurulduktan sonra almaya balar. NOT 1: Sensr soketi, kontak anahtar ak durumdayken alrsa diyagnostik arza kodu kaydedilir. Bu durumda, ak negatif kutup ban 15 saniye veya daha fazla bir sre skn, bu durumda diyagnostik hafzas silinir. Diyagnostik arza lambas aadaki durumlarda yanar veya sner. Arka arkaya iki sr evriminde ayn arza tespit edilir ve devam ederse diyagnostik ikaz lambas otomatik olarak yanar.

42

Art arda sr periyodu bir arza alglanmazsa diyagnostik ikaz lambas otomatik olarak sner. Art arda iki sr periyodundan sonra bir arza alglanacak olursa bir diyagnostik arza kodu ECU belleine kaydedilir. kinci sr periyodunda arza alglannca diyagnostik ikaz lambas yanar. Ateleme kesiklii halinde bir diyagnostik arza kodu kaydedilir ve arza alglanr alglanmaz diyagnostik ikaz lambas yanar. Ayn arza 40 sr periyodunda alglanmaz ise ECU belleindeki diyagnostik arza kodu otomatik olarak silinir. NOT 2: Isnma evrimi, motor soutma suyu scaklnn, motorun almasndan itibaren en az 5 C den asgari 70 C ye ulat yeterli ara almasna denir. Bir Sr evrimi, kapal dng almasnn balamasn takiben motorun mar basmas dahil, ara almasndan meydana gelir. Diagnostik test cihaz soketi, ara diagnostik soketine uygun adaptr kullanlarak balanr. Sistem ara motorundaki arzalar kodlamtr. Bu kodlara rnekler aada verilmitir. Cihazdan kan bu kodlar arzann nerede olduunu anlamamza yarar. Gelimi diagnostik test cihazlar arzaya nasl mdahale edilebileceini de gsterebilmektedir. Ara arza tehisinde ve yaplacak ilemlerin sralamasnda en nemli dier yardmc, ara kataloudur.

2.1.3.2. Diagnostik Arza Kodlar

Arza kodlar aracn marka ve modeline gre deiebilir. Aadaki tabloda

Diagnostik Arza Kodlarna rnekler verilmitir.

Arza Kodlar P0030 P0031 P0032 P0036 P0037 P0038 P0106 P0107 P0108 P0112 P0113 P0116 P0117 erik Istc Akm Arzas (sra 1) Istc Devresi Dk (sra 1) Istc Devresi Yksek (sra 1) Istc Devresi Arzas (sra 2) Istc Devresi Dk (Sra 2) Istc Devresi Yksek (Sra 2) MAP Sensr Rasyonellii MAP Sensr Kademe Kontrol Dk MAP Sensr Kademe Kontrol Yksek Emme Havas Scakl Dk Girii Emme Havas Scaklk Devresi Yksek Girii Motor Soutma Svs Scaklk Sensr Devresi Kademesi/ Performans Problemi Motor Soutma Svs Scaklk Devresi Dk Giri Hafza MIL O O O O O O O O O O O O O O O O X O O O O O O O O O

43

P0118 P0121 P0122 P0123 P0130 P0131 P0132 P0133 P0134 P0136 P0137 P0138 P0140 P0171 P0172 P0230 P0261 P0264 P0267 P0270 P0262 P0265 P0268 P0271 P0300 P0301 P0302 P0303 P0304 P0325 P0335 P0336 P0340 P0420 P0444 P0445 P0501 P0506 P0507 P0562

Motor Soutma Svs Scaklk Devresi Yksek Giri Gaz Kelebei Pozisyonu Sensr Devre Kademesi/ Performans Problemi Gaz Kelebei Pozisyonu Sensr Devresi, Dk Girii Gaz Kelebei Pozisyonu Sensr Devresi, Yksek Girii Oksijen Sensr, Devre Arzas (Sra 1, Sensr 1) HO2S,Devre Dk Girii(Sra 1, Sensr 1) HO2S,Devre Yksek Girii(Sra 1, Sensr 1) HO2S,Devre Yava Cevaplama(Sra 1, Sensr 1) Oksijen sensr devresi, hibir faaliyette bulunamad. Oksijen Sensr, Devre Arzas (Sra 2, Sensr 1) HO2S,Devre Dk Girii(Sra 2, Sensr 1) HO2S,Devre Yksek Girii(Sra 2, Sensr 1) HO2 Kademe Kontrol Sistemi ok Fakir(Sra 1) Yakt Sistemi ok Zengin (Sra 1) Yakt Pompas, Devre Arzas Enjektr Devresi Dk Girii (Silindir-1) Enjektr Devresi Dk Girii (Silindir-2) Enjektr Devresi Dk Girii (Silindir-3) Enjektr Devresi Dk Girii (Silindir-4) Enjektr Devresi Yksek Girii (Silindir-1) Enjektr Devresi Yksek Girii (Silindir-2) Enjektr Devresi Yksek Girii (Silindir-3) Enjektr Devresi Yksek Girii (Silindir-4) Rasgele hatal ateleme belirlendi. Hatal ateleme belirlendi (Silindir-1) Hatal ateleme belirlendi (Silindir-2) Hatal ateleme belirlendi (Silindir-3) Hatal ateleme belirlendi (Silindir-4) Vuruntu Sensr Devresi Hatas(Sra 1) Krank Mili Pozisyon Sensr, Devre Arzas Krank Mili Pozisyon Sensr Devresi Aralk D Eksantrik Mili Pozisyon Sensr, Devre Arzas Ana Katalizr Performansnn Ktlemesi(Sra 1) EVAP Emisyon Kontrol Sistemi Boaltma Kontrol Valf Devresi Ak EVAP Emisyon Kontrol Sistemi Boaltma Kontrol Valf Devresi Ksa Ara Hz Sensr Kademesi/ Performans Rlanti Devri Beklenenden Dk Rlanti Devri Beklenenden Yksek Sistem Voltaj Dk

O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O

O X O O O O O O O O O O O O O O X O O O O O O O O O O O O X O O O O O O O O O O

44

2.1.3.3. Diagnostik kaz Lambas Kontrol, Arza Bulma ve Giderme

Arza Gsterge Lambas, arata bir problem olduunu srcye haber vermek iin yanar. Kontak anahtar alr almaz (mar konumuna gelmeden nce), arza gsterge lambas srekli yanarak motorun normal altn gsterir. Aadaki paralar arzalandktan sonra arza gsterge lambas gerekli uyarlamalar var ise yanar. Istlm oksijen sensr Manifold mutlak basn sensr Gaz kelebei konum sensr Motor soutma suyu scaklk sensr Rlanti hz aktvatr Enjektrler ECU yani elektronik kontrol nitesi ekil 2.5te arza ikaz lambasn gsterge zerinde grebilirsiniz.

ekil 2.5: Arza ikaz lambas

2.1.3.4. Kontrol
Kontak anahtarn atktan sonra, lambann yaklak 5 saniye yanp sonrada sndnden emin olun. Eer lamba yanyorsa, kablo gurubunda ak devre, atm bir sigorta ve yanm bir ampul olup olmadn kontrol edin.

2.1.4. Verim Kontrol

Yakt enjeksiyon ynetimi stratejilerinin amac; motora alma koullarna uygun olarak, gereken zamanda doru miktardaki yakt salamaktr. Yakt enjeksiyon-ateleme sistemi Devir-Younluk-Lamda olarak tanmlanan, asal dnme hzn, emilen hava younluunu ve karm konsantrasyonunu (geriye dnk kontrol) len dolayl bir lme sistemi kullanr. Uygulamada, sistem motor tarafndan emilen hava miktarn lmek iin; motor devri (min-1) ve hava younluunu (havann basn ve scakln) kullanr. Her bir motor evriminde motor tarafndan emilen hava miktar, sadece emilen havann younluuna bal

45

olmayp, ayn zamanda silindir kapasitesi ve volmetrik verime de baldr. Hava younluu motor tarafndan emilen havann younluu olarak alnr ve emme manifoldunda llen mutlak basn ve scaklk deerlerine gre hesaplanr. Volmetrik verim; motorun alma aralnda yaplan deneysel testlere gre llen ve daha sonra elektronik kontrol nitesinin belleine kaydedilen silindir dolma kat says ile ilgili bir parametredir. Emilen hava miktar belirlendikten sonra; sistem, istenilen karm konsantrasyonuna gre gereken miktardaki yakt salamaldr. Enjeksiyon sonu veya besleme zamanlama pals, elektronik kontrol nitesinin belleinde kaytl olup, emme manifoldundaki basnca ve motor devrine bal olarak deiir. Gerekte bunlar; her silindir iin bir enjektr olmak zere, drt enjektrn art arda almasna ve almann zamanlamasna, stokiyometrik orana mmkn olduunca yakn bir hava yakt karm oluturmak iin elektronik kontrol nitesi tarafndan yaplan ilemlerdir. Hava yakt karmnn stokiyometrik deerler civarnda deiimini salamak, hem katalitik konvektrn doru olarak uzun mrl almas, hem de kirlilie sebep olan emisyonlar azaltmak iin gereklidir.

2.1.5. EGR Sistemi

Egzoz iindeki NOx gaznn miktarn azaltmak iin EGR sistemi kullanlr. Bu sistem, pnomatik veya elektronik kontroll olabilmektedir. Gnmzde daha ok motor ynetim sistemine entegre edilmi sistemler kullanlmaktadr. ekil 2.6 da EGR sistemini grebilirsiniz.

ekil 2.6: EGR (1. Kelebek (damper) 2. EGR valf 3. Soutma su balants)

46

Hzlanma veya ar motor yklerine bal olarak yanma odas iindeki scakln ykselmesiyle NOx gaz retimi de artar. nk yksek scaklklar havadaki nitrojen ile oksijenin birlemesine neden olur. Bu yzden NOx retimini azaltmann en iyi yolu yanma odas iindeki scakl aaya ekmektir. Egzoz gazlar esas olarak karbondioksit (CO2) ve su buharndan (H2O) meydana gelmitir. EGR sistemi yanmann meydana geldii scakl drebilmek iin egsoz gazlarnn kk bir ksmn emme manifoldu ierisinden motora gnderirr. ekil 2.7de EGR sisteminin almasn grebilirsiniz.

ekil 2.7: EGR sisteminin almas

Hava yakt karm ile egzoz gazlar birbirleri ile kartklar zaman, hava-yakt karm ierisinde bulunan yaktn oran doal olarak der (karm daha fakir olur), ve buna ilaveten, bu karmn yanmas ile meydana gelen snn bir ksm egzoz gaz tarafndan gtrlr. Yanma odasna alnan maksimum scaklk bylece der ve aa kan NOx gaz miktar azalr. EGR sistemi, rlantide, tam gazda ve motor soukken devreye girmez. EGR sisteminde devridaim yaptrlan egzoz gaz miktar EGR vakum modlatr tarafndan kontrol edilir. Bu gereklidir nk egzoz manifoldu iindeki basn atmosfer basncnn zerinde veya altnda dalgalanmalara maruz kalr. Ayn zamanda motordaki yk az olduu zaman emme manifold vakumu gldr. Bu yzden EGR sistemi tarafndan devridaim edilen egzoz gaznn miktar kontrol edilemez ise gereinden daha fazla egzoz gaz devridaim edilir. Bu durum motorun almasnn bozulmasna neden olacaktr. Motor yknn az olduu durumlarda da EGR nin almasna gerek yoktur. nk NOx miktar tam yklerde artmaktadr. Egzoz gaz, silindir kapandaki 4. silindirde bir balant borusu yardmyla alnr. Motor kontrol nitesi haritalar erevesinde elektro-motoru ynetir ve bir gaz kelebeini iletir. Gaz kelebeinin pozisyonuna gre belirli bir miktarda egzoz emme manifolduna geer ve emilen temiz hava ile kartrlr. Muhafaza kapandaki egzoz gaz devridaim potansiyometresi gaz kelebeinin konumunu belirler. Bylece egzoz gaz devridaim supabnn konumunu tespit etmek mmkn olur. ekil 2.8de EGR sisteminin i yapsn grebilirsiniz.

47

ekil 2.8: EGR sisteminin i yaps (1. kelebek mili kontrol motoru 2. kelebek mili)

2.1.6. Egzoz Manifolduna Hava Pskrtme Sistemi

Egzoz sistemine hava pskrtme sistemi de, egzoz emisyon sistemlerinden birisidir. Bu sistem egzoz gazlar iinde bulunan CO (karbon monoksit) ve tamamen yanmadan atlan HC (hidro-karbon) molekllerinin yaklmasn salamak iin egzoz manifolduna hava pskrtr. ekil 2.9da egzoz manifolduna hava pskrtme sistemini grebilirsiniz.

ekil 2.9: Egzoz manifolduna hava pskrme sistemi

Egzoz da bulunan kirletici gazlarn CO (karbon monoksit) ve tamamen yanmadan atlan HC (hidro-karbon) emisyonlarnn azaltlmas amacyla egzoz manifoldunun iine egzoz supabnn tam arkasna hava pskrtlr. Pskrtlen bu basnl hava motordan hareketini alan bir kompresr tarafndan retilir. Hava enjeksiyonun etkili olmas aadaki koullara baldr.

48

H/Y karmnn durumuna; egzoz gazlarndaki emisyonlarn hava ile iyice karmasna ve oksitlenmenin iyi olmasna . Egzoz-hava karmnn scaklna ve basncna. Egzoz-hava karmnn reaksiyon zamanna. Egzoz gazlarndaki scaklk dmesinin minimum olmasna. Egzoz gazlarnn hava ile karmasnda yeterli reaksiyon hacminin olmasna.

Hava pskrtlmesinin amac, motorda oluan CO ve HC emisyonlarn minimuma indirmektedir yani CO ve HCyi hava ile reaksiyona sokarak miktarn azaltmaktadr. HC ve CO emisyonlarnn en uygun miktarda olduu bir hava-ak oran vardr. Egzoz manifolduna %20 hava pskrtld zaman HC ve CO emisyonlarnn azald grlmtr. Bununla birlikte hava aknn artmasyla CO emisyonlarnda bir d meydana gelmektedir, buna ramen HC emisyonlarnda az da olsa bir ykselme vardr. Sonu olarak egzoz gaz emisyonlar eski duruma oranla kontrol altna alnmtr. Uygulanan havann miktar, motorun hzyla doru orantldr. Motor hz arttka buna bal olarak pompa hz ve rettii hava miktar artmakta ve HC ve CO emisyonlar azalmaktadr. Fakat belli bir noktadan sonra CO dmeye devam ederken HC emisyonlar artmaya balamaktadr. Bunun nedeni ise; artan hava akndan dolay havann soutucu etkisidir ve HCnin oksitlenme hznn azalmasdr. Hava/Yakt oran zengin olduu zaman klasik sistemde CO ve HC oran yksek olmaktadr. Egzoz gazna hava pskrtld zaman CO ve HC oranlarnda byk bir azalma grlmektedir. ekil 2.10da egzoz manifolduna hava pskrtme sisteminin almasn grebilirsiniz.

ekil 2.10: Egzoz manifolduna hava pskrtme sisteminin almas

2.1.7. Karbon Kanister ve alteri

Bu valfin grevi, aktif karbon filtresi tarafndan ekilip emme manifolduna yneltilen yakt buhar miktarn, enjeksiyon-ateleme kontrol nitesi aracl ile kontrol altna almaktr. Yakt buharlarnn karm ar ekilde zenginletirmesini nlemek iin besleme olmadnda bu valf kapal kalmaktadr. Enjeksiyon-ateleme kontrol nitesi bu valfe aadaki ekilde kumanda eder:

49

lk altrma esnasnda solenoid valf, yakt buharlarnn karm ar ekilde zenginlemesini nlemek iin kapal kalr. Bu durum motor scakl nceden belirlenmi bir eik derecesine eriinceye kadar kalr. (65C civar) Motor sndnda, ECU solenoide sinyalin bo/dolu oranna gre almay dzenleyen (modle eden) kare dalga bir sinyal yollar. Bu ekilde ECU karm konsantrasyonunda nemli deiiklikler olumasn nlemek zere gnderilen yakt buharnn miktarn kontrol altna alr. Motor normal sr esnasnda alyorken vakum sinyal borusunda yksek bir vakum oluur bu vakum, vakum kesme valfinin yukar doru kalkarak almasn salar. Ayrca manifolddan temiz hava borusu ile gelen temiz hava kanisterin dibinden yukar doru yaylr. Bu yukar doru yaylan temiz hava yakt buharlarn da alarak ak olan valften buhar tahliye borusuna girer. Tahliye borusundan da emme manifolduna ular ve karm ile birlikte yaklr. Kanister karbon filtresi 48 000 km (30 000 mil) de ya da 2 ylda bir deitirilmelidir. Otomobillerin yakt depolar plastik materyallerden yaplmaktadr. Dolgu boaz ise yakt deposu ile btn olarak veya sonradan birletirerek yaplmaktadr. Ayn ekilde iki ynl havalandrma valfi doldurma borusuna bitiik veya ayr da yaplabilir. Ayrca arlk kontrol valfte daha alta da yerletirilebilir. Bu dzenleme ile ieride balant oluur; bir havalandrma borusu k, bir dolgu boaz balant borusu ve bir de ar ak (overflow) hortumu. Yakt tank hzl bir ekilde tam olarak doldurulursa hava ve buharlar, dolgu boazndan yukar doru hareket ederek doldurma borusunun azndan darya kaar. Bu kaaklar buhar eklinde olduu gibi sv eklinde de olabilir. Sistemdeki arlk kontroll valfin grevi yakt deposu tam olarak doldurulduunda, dolgu boaznn azndaki emisyon kaaklarn toplamaktr. Bu i arlk kontroll valfn ine ve kresel ksmnn yukarda tutulmasyla atmosfere olan kaaklar nlenerek salanmaktadr. Bir geri dn yardmyla kaak yaktlar depoya geri gnderilir. Motorlarda yakt besleme sistemleri yakt ounlukla enjeksiyon sistemine pompalar. Besleme sisteminde durgun yaktn snp buharlamasn nlemek iin yaktn bir ksm geri dn borusu yardm ile depoya geri gnderilir. Bundan dolay motorla yakt deposu arasnda srekli bir yakt sirklsyonu vardr. Bu sirklasyon yakt scaklnn dengede tutulmasn salar. Bununla birlikte yakt depoya snm olarak dndnden depodaki yaktn hacmi artar, dolaysyla da depodaki basnc ykseltir ve depoda da doru kabarr. Ayn ekilde ar sramalar (dalgalanmalar) ve scaklk art yakt buharlatrarak yakt deposundaki basnc ykseltir. Yakt deposu basnc belirli bir deeri (bu genellikle 0,3 bar civarndadr) anca iki ynl havalandrma valfi yay tansiyonunu yenip valfi iterek fazla basnc atmosfere aar. ekil 2.11de karbon kanister ve alter sisteminin almasn grebilirsiniz.

50

Arlk Sistem Hava Alma

Yakt Pompas Aktif Karbon Yakt Filtresi Yakt Datm Yakt Basn Reglatr Enjektrler Emme

Aktif Karbon Filtresi Selenoid Valfi

ekil 2.11: Karbon kanister ve alter sisteminin almas

Aralarda yolculuk esnasnda ve zellikle motor soukken ilk alma esnasnda yakt deposu yakt tketiminden dolay yava yava boalr. Bu da yakt tank hacminin azalmasna neden olur. Benzer ekilde yolculuk sonunda havann soumas veya geceleri scakln dmesi nedeniyle yaktn scakl der. Yakttaki scaklk dmesi de yaktn hacmini azaltr. Yakt tanknda basncn dmesi tankn ierisinde bir vakumun olumasna neden olur. Eer vakum alnmazsa yakt tanknn ieri doru bzlmesine (kelmesine) neden olur. Bunun srekli ve iddetli olmas yakt deposuna zarar verir. Vakumu nlemek iin iki ynl havalandrma valfinde ieri doru alan lastik bir valf vardr. Bu valf depodaki basn 0,1 barn altna dtnde havann ieri girmesine msaade eder. Motor rlantide alyorken veya duruyorken kesici valfin diyaframna vakum etki etmeyeceinden dolay kanisterden yakt buhar emme manifolduna giremez yakt tankndan buharlaan yakt geni havalandrma borusundan en yksek noktaya kadar ykselir. Bu esnada souk ve geni olan dolgu boaznn yzeyinin etkisiyle yakt buharnn bir ksm younlaarak tekrar depoya akar geri kalanlar ise buharlama basncnn etkisiyle yakt buhar hatt yolu ile kanistere giderler. Kanisterde bulunan aktif karbonlar aynen bir snger gibi yakt buharn emer. ekil 2.12de sistemin almasn grebilirsiniz.

51

ekil 2.12: Sistemin almas

2.1.8. Katalitik Konvertr

Egzozdan kan zararl maddeleri zararsz maddelere dntrmek iin aralara taklr. Seramikten yaplan ve gzenekleri katalitik etki salayan maddelerle (katalizr) kapl katalitik dntrcnn iinden geen egzoz gazlar reaksiyona girerek zararsz maddelere dnr. Dizellerde ayrca is paracklarn yakalamak iin ek bir sistem vardr. Bazen performans arttrmak iin katalitik dntrcnn iptali gndeme gelmektedir. Bu durum araca ek g salayacaktr ancak evrenin kirlenmesine neden olduu iin kanlmas gereken bir durumdur. Aracn egzozundan zararl gazlar ktnda bundan yine en ok kendimiz ve yaknlarmz zarar grr. Katalitik konvertr yerine bazen katalitik dntrc de denilebilir. En yaygn uygulamas otomobillerdedir. Bir katalitik konvertrn yapt, tam olarak yanmam hidrokarbonlara ikinci bir yanma ve kirletici gazlara bir indirgenme ortam salamaktr. Bu yanma ve indirgenme birtakm katalizrler (platin, palladyum ya da rodyum) kullanlarak yaplr. kinci yanma ilemi motor dnda gerekletiinden bundan ie dntrlebilir enerji elde edilmez. ekil 2.13te katalitik konvektr grebilirsiniz.

ekil 2.13: Katalitik konvertr.

52

Kimyasal tepkimeler; yollu bir katalitik konvertr de aadaki tepkime e zamanl olarak meydana gelir: Karbonmonoksitin yaklarak karbondioksite evrilmesi: 2CO + O2 2CO2 Azot oksitlerin azota indirgenmesi: 2NO O2 + N2 Yanmam hidrokarbonlarn (yani yanmam yaktn) karbon dioksit ve suya dntrlmesi, yani yaklmas: CxHy + nO2 xCO2 + mH2O Bu tepkime, dengeli alma noktasnda, yani yakt-hava karm ne zengin ne de fakirken dengededir. Fakir karmla allrken yukardaki ilk iki tepkime ncsnden daha ok gerekleir. Zengin karmla allrken ise nc tepkime dier ikisinden daha ok gerekleir, yani karmn zengin olmas nedeniyle tam olarak yanamayan yakt, katalitik konvertrde yaklr. Bir benzin motorundan kan egzoz gazlarnn scakl rlantide 300-400 Cye tam ykte ise 900 Cye kadar ulaabilmektedir. Ortalama alma scakl 500-600Cdir. Yksek bir evrim performansna sahip olabilmesi iin katalitik dntrclerin 400-800 C scaklk bandnda almas gerekmektedir. Eer kan egzoz gazlarnn scakl 8001000 Cye kadar karsa soy metaller sinterlemeye yol aar buda nemli bir lde termal yalanmay hzlandrr. deal motor scaklnda alan bir konvertr kabaca 100.000 km (60.000 mile) ye kadar yksek evrim performansyla alr. Motorda geri ateleme veya tekleme olursa ki bunun sebebi ksmi hz ve yk durumunda ok fakir bir karmn olumasdr ve bu olay egzoz gazlarnn scakln 1400 Cye kadar karrsa katalitik malzemeler erimeye yz tutar ve konvertrn iindeki bal petei eklindeki pasajlarn katalitik aktivitelerinin tamamen bozulmasna yol aar. Kararl bir ekilde 300 Cnin zerindeki koullarda alan yeni bir konvertrn verimi, karbonmonoksit (CO) deeri iin %98-%99 arasnda, hidrokarbon (HC) iin ise %95in zerindedir. Fakat 300 Cnin altndaki deerler iin katalitik konvertr pratik olarak verimsizdir. Katalitik konvertrn snme scakl (light off) olarak bilinen %50 verimle alt scaklk bazen reticiler tarafndan bir artname olarak bile kullanlmaktadr. Ar scak egzoz gazlarnn aktif materyalleri bozmas sonucu katalitikler verimlerini kaybederler. Bu bozulma konvertrn aktif alanlarnn dolmasna, zehirlenmesine ve soy metallerin yksek scaklkta uzun sre kalmas sonucu soy metallerin sinterlenmesine neden olur. Bu durum verimli aktif alanlarn azalmasna ve konvertrn gazlar pasajlardan geerken tm gazlar dntrecek yeterli zaman bulamamasna neden olur. Benzine katlan fosfor ve kurunun aktif alanlarla uzun sren temas bu alanlarn dolmasna sebep olur ve egzoz gazlarnn bu alanlar ile kimyasal etkileimini engellerler. Bu duruma katalitik aktif maddenin zehirlenmesi denir. Kk miktarlardaki kirli kurunsuz benzinde katalitik konvertr uzun periyotlar da zehirleyebilir. Katalitiin hzl snma ve dk (light-off) scakla ulamas iin dk bir termal atalete sahip olmas gerekir. Bu durumda aktif maddeler verimli hale daha abuk gelir. Bu sre normalde bir dakika olmaldr, fakat istenen deer 30 saniyeye kadar dmektedir. Bu durum genelde konvertr manifoldun yakn bir yerine yerletirmekle olur. Bylelikle snme scaklna ulamak iin geen sre azalr.

53

Fakat konvertr manifolda ok yakn olursa egzoz gazlarnn ssnn gvenli alma scaklnn stne kmasna ve ar metallerin birikimine neden olur ve konvertrn mr ksalr. Konvertrn evrim veriminin yksek deerlere ulaabilmesi iin, motor stokiyometrik hava-yakt orannda almaldr. Motor yklerinin artmas sonucu nitrojen oksit miktar da artar, bu durum genelde hava/yakt karm fakir olduu durumlarda oluur. Bu emisyonlarn en aza indirilmesi iin karmn hep zengin olmasnn nemi byktr. ynl katalitik konvertr susturucu nnde ve egzoz manifolduna olduka yakn bir yerde olmaldr. ynl katalitik konvertr normalde paslanmaz elikten yaplm silindirik veya oval bir d yapya sahiptir n ve arka ular konik veya yar konik ekildedir. Bu yap kirli ve temizlenmi egzoz gazlarn tayan ksa borular birletirecek bir ekildedir. Silindirik veya oval ekildeki d yzeyin iinde, yzeyleri aktif materyal ile kimyasal tepkimeye girerek temizlenmi bir katalitik yatak vardr. Bu yapnn iinde de ok sayda ve aralarnda ok kk gei boluklar bulunan yaplar bulunmaktadr. ekil 2.14te katalitik konvektrn iyapsn grebilirsiniz.

Gvde

Seramik tayc

Alminyum oksit kaplama

Katalizr platin

ekil 2.14: Katalitik konvektrn i yaps

54

Katalizrn verimi, CO ve HC leri oksitleme yetenei ile belli olur. Motor kontrol modl (ECU) arka oksijen sensrnn knn n sensr kna uymaya baladn kontrol etmek iin n ve arka oksijen sensrlerinin k sinyallerini kyaslar. Katalizr eskiyince arka oksijen sensrnn sinyal izi, n sensrn sinyal izine yaklar. Bunun nedeni katalizr oksijenle doymu hale gelir ve HC ve CO yu H2O ve CO2ye yeni halindeki gibi ayn verimlilikle dntremez. Tamamen eskimi bir katalizr n ve arka sensr klar arasnda %100 uyum gsterir.

55

UYGULAMA FAALYET lem Basamaklar

Distribtrden tetiklemeli distribtr motordan sknz taknz.

UYGULAMA FAALYET
neriler

Distribtre gelen buji kablolarn alnz. Distribtre gelen kablo soketini sknz. Skm esnasnda sklme pozisyonunu iaretleyiniz (Aralarda distribtrn skme takma konumunun belirlenmesi amacyla pim ile veya cvata ile krank mili dnse dahi distribtr senteye gelecek ekilde oturacak sistemler gelitirilmitir). Distribtr motora balayan balant elemanlarn alnz. Distribtr motora takmak iin; distribtr motordaki yerine oturtun. Eer pimli veya cvatal tipse pimin ve cvatann tam oturmasna dikkat ediniz. aretleyerek skm iseniz iaretlerin karlamasna dikkat ediniz. Gerekirse cihazla sentenin kontroln yapnz. Distribtr balant elemanlar ile motora sabitleyiniz. Buji kablolarn ve kablo soketini taknz. Manyetik tutucuyu sknz, kontroln yapnz ve yerine taknz.

Manyetik Tutucuyu skmek iin; Distribtr sknz. Distribtr kapan sknz. Manyetik tutucuyu distribtr tablasnda bulunan 2 adet viday sknz. Manyetik tutucunun kontrol; Multimetreyle 2 ile 3 ular arasndaki direnci lnz.

56

Okunan deerleri ara katalog deerleriyle karlatrnz. Gerekiyorsa tutucuyu deitiriniz. Manyetik tutucuyu takmak iin; Tutucuyu tablaya balaynz. Tutucunun soket kablosunu distribtr k kanalna dikkat ederek distribtr kapan taknz. Distribtr taknz. Bujileri sknz, Gerekli gvenlik nlemlerini alnz. kontroln yapnz, yerine Bujileri skmeden nce buji yuvalarn basnl hava taknz. ile temizleyiniz. Buji kablolar mmkn olduunca u ksmdaki soketlerden tutarak karnz. DKKAT ! Asla kablodan ekerek zorlamaynz. Jumastik atelemeli motorlarda bujiyi alabilmek iin jumastik bobini alnz. Bobin zerlerindeki kablo balantlarn sknz ( Bobin skme ileminde zel aparat gerekebilir). Bobini alnz. Bujiyi, buji lokmas ile sknz. DKKAT ! Bujiyi uygun takmla sknz. Motorun durumunu buji elektrotlarnn durumuna bakarak sylemek mmkndr. Aada farkl alma artlarndaki bujiler grlmektedir.

Normal alm bir buji

Zengin karmla alm bir buji

57

Fakir karmla alm bir buji Buji elektrotlar ak kahverengi ise motorun iyi durumda olduunu gsterir. Buji elektrotlar siyah ise yakt karmnn zengin olduunu ya da buji s yayma orannn ok yksek olduu dnlmelidir. Yanl buji olabilecei de akldan karlmamaldr ( scak buji yerine souk buji kullanm). Buji elektrotlar beyaz renkte iseler yakt karmnn ok fakir olduunu ya da elektrot s yayma oran ok dk yani bujinin scak tipte olduunu ve yanarak eridiini gsterir. Elektrotlar buji temizleyicisi ya da tel fra ile temizleyiniz. NOT: Platin ulu bujiler temizlenmez ve ayarlanmazlar. Ancak ok ar pislenme var ise ksa bir sreliine cihaza tutarak temizleyiniz. Bujiler temizlendikten sonra ayarlanmaldrlar. (Ayar sentil yardm ile yaplr.) Gerekli ayar deeri iin ara katalouna baknz.

Yanl Buji Ayar

Yanl

Doru

Ayar ve bakm yaplan veya deimesine karar verilen buji, buji yuvasna oturtun. Mmkn ise elle bujiye yol verin. Eer bu mmkn deilse azami dikkat gstererek bujiyi yerine taknz. Soketten tutarak buji kablosunu buji klipsine oturtunuz. Jumastik atelemeli ise; bobini yerine oturtarak, gerekli soket balantlarn yapnz.

58

Buji kablolarn sknz, kontroln yapnz, yerine taknz.

Buji kablolar mmkn olduunca u ksmdaki soketlerden tutarak karnz. Ohm metre ile kablolarn direnlerini kontrol ediniz. (llen diren deerleri uygun katalog deerlerini salamaldr.)

Buji Kablolarnn kontrol; Bujiler monte edilirken soket ksmlarndan tutarak yerine oturtunuz. Not: Jumastik ateleme sistemlerinde buji kablosu olmad iin herhangi bir ilem yaplmaz. Elektronik kontrol nitesinin kontroln yapnz ve deitiriniz.

ECU Ular

Konnektrleri kontrol ediniz: Konnektrleri inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. Kontrol nitesinin arzal olduundan pheleniyorsanz, tm sensrler ve tahrik elemanlarnn gerektii gibi altndan ve dier kontrol nitelerinden gelen sinyallerin gerektii gibi alglandndan emin olunuz. Sonra kontrol nitesinin besleme voltaj ve asi balantlarn kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. ECU konnektrn kartnz. Kaynak voltaj balantlarnn yerini bulunuz. Atelemeyi anz. Karlkl gelen konnektr terminal(leri)i ile aknn negatif terminali arasndaki voltaj lnz. Bulunan deerler ak voltajna eit olmaldr. Eer deilse kablolamay ve sigortay kontrol ediniz.

59

Atelemeyi kapatnz. asi balantlarnn yerini bulunuz. Karlkl gelen konnektr terminalleri ile aknn negatif terminali arasndaki direnci lnz. Bulunan deerler 1 Ohm'dan kk olmaldr. Deitirmesine karar verilen ECU nun soket balant kulesi alnr. ECU bal bulunduu yerden sklr. Yenisi taklr. Soket balant kulesi yerine oturtulur. NOT: Motor alrken ECU asla skmeyiniz. Kablo gurubu soketi klipsli olabilir. Skerken klipsi alnz. ECU montajndan sonra sistem elemanlarndan tantlmas gereken elemanlar var ise tantnz. Ateleme bobinini kontroln yapnz ve deitiriniz.

NOT: Bu lmlerin gereklemesi iin kontan ak olmas gerekmektedir. Statik Ateleme bobininin birincil ve ikincil direnlerini lnz. Ateleme modlnn pozitif terminalindeki voltaj lnz. Voltaj, ak voltajna eit olmaldr. Voltaj ak voltajndan daha dk ise pozitif terminalin balantsn kesin ve lm yenileyiniz. Ateleme bobininin birincil direncini kontrol ediniz. Ateleme modln kontrol ediniz. Ateleme modl ve ateleme modl arasndaki elektrik donanmn gzden geiriniz. Voltaj hala ak voltajndan daha dkse ateleme kilidini kontrol edin. Ateleme kilidi ve ateleme bobini arasndaki elektrik donanmn gzden geiriniz. Dinamik Motoru altrn ve bir osiloskopla birincil voltaj lnz. 0V G kaynan kontrol ediniz. 12 V

60

Avans kontroln yapnz.

Ateleme modln kontrol ediniz. Bobinin deitirilmesine karar verilirse buji kablosunu soketlerinden tutarak alnz. Bobine gelen kablo balant ve soketini alnz. Bobini klipsine dikkat ederek alnz. Motor blouna kelepe ile bal ise kelepe balantsn aldktan sonra bobini alnz. Yeni bobini yerine oturtunuz. Balama elemanlarn oturtunuz. Kablo ve soket balantlar balaynz. Birleik Ateleme ve yakt sisteminde avansa mdahale edilememektedir. Sistem motor yk ve devir artlarna gre temel avansa hkmetmektedir. Vuruntu sensr gibi dier faktrler avansta dzenleme yaparlar. Ancak avansn kontrol ileminde fabrikaca verilen iaretlerin (genelde krank kasna ve volan zerinde) katalog deerleri ile uyup uymadn kontrol ediniz. Eer var ise, hatal montaj kusuru araynz. Bu ilem iin avans tabancas kullannz. Elde edilen deerleri katalog deerleriyle karlatrnz.

Avansn kontrol Devir N sensrn sknz, kontrollerini yapnz.

Soket balantsn skn. Sensr muhafazaya balayan cvatay skn. Konnektrleri kontrol ediniz: Konektrleri inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz.

61

Direnci kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr alglama sensrnden sknz. Bobinin alglama sensrnn iki pini arasndaki direnci lnz. Belirtilen direnle karlatrnz. Atelemeyi kapatnz. Konnektr alglama sensr ve ECU dan sknz. Her bir bobin konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminaller arasndaki direnci lnz. Bulunan deerler 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer varsa koruma balantsn kontrol ediniz: ematik olarak koruma terminalinin direkt asiye veya ECU ya balandn kontrol ediniz. Direkt asiye balysa: Atelemeyi kapatnz. Alglama sensrnden konnektr sknz. Koruma konnektr terminali ile ak negatif terminali arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. ECU ya balandnda: Atelemeyi kapatnz. Konnektr alglama sensr ve ECU dan sknz. Her koruma konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Sensr sinyalini kontrol ediniz: ECU nun sinyal pini ve asiye bir osiloskop balaynz. Motoru altrnz veya motoru eviriniz ve verilen osiloskop grnts ile karlatrnz. Diren:200-800 Ohm Sinuzoidal bilgi: Motor rlantide alyor.

Pinler arasnda Kontrol tamamlanan veya deitirilen sensr, muhafaza zerindeki yerine oturtun. Sensr muhafazaya civatas ile balayn. Sensrn soketini takn.

62

Vuruntu nleyici sistemin kontroln yapnz.

Konnektrleri kontrol ediniz: Konnektrleri inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. ECUya olan balanty kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Vuruntu sensr ve ECU dan konnektr sknz. Her bir vuruntu sensr konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminaller arasndaki direnci lnz. Bulunan deerler 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Eer varsa koruma balantsn kontrol ediniz: ematik olarak koruma terminalinin direkt asiye veya ECU ya balandn kontrol ediniz. Direkt asiye balysa: Atelemeyi kapatnz. Konnektr vuruntu sensrnden sknz. Koruma konnektr terminali ile negatif ak terminali arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. ECU ya balandnda: Atelemeyi kapatnz. Konnektr vuruntu sensr ve ECU dan sknz. Her koruma konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Sensr sinyalini kontrol ediniz: Vuruntu sensrnn negatif pini ve sinyal pini arasna osilaskop balaynz. Kk bir ekile sensrn yanna veya stne tkladnzda bir k sinyali oluacaktr. Diren: ok yksek Sinuzoidal bilgi: sensre kk bir ekile tklandnda k voltaj

63

Topraa giden pinler: 15 Osiloskop ekrannda primer ve sekonder devre diyagram zerinde arza tehisi yapnz. Distribtr kapan sknz.

Ohm metre yardmyla Primer ve Sekonder devrelerin kontrol yapnz. Uygun olmayan diren deerleri durumunda bobin balantlar sklerek deitiniz. Primer ve sekonder kontrolleri sadece ohmmetre ile deil diagnostik test cihaznn osiloskop fonksiyonu ile de kontrol edebilirsiniz. Cihazn balantlar yaplp arac altrnz. Osiloskop fonksiyonunda oluan n izgilerine bakarak arza tehisini yapnz. (Gnmz aralarnda kullanm azalmtr.)

Tek noktal ve ok noktal enjeksiyon sistemlerinin yakt basncn lnz.

Arka koltuun altndaki iki tapay bastrnz ve koltuu kaldrnz, sonra yakt pompasnn kontrol panelini ayrnz. Yakt hatlarnn ve i basncn azaltmak iin nce pompa sklm olarak motoru altrnz ve kendiliinden durana kadar bekleyiniz. NOT: Ana yakt hortumu borusu kmadan basncn dtnden emin olunuz.

64

Ak (-) kutup ban skn ve sonra yakt pompas kablo demeti soketini balaynz. Yakt manometresi adaptrn kullanarak, Yakt manometresini yakt filtresine taknz. Aknn (-) kutup ban balaynz. Yakt pompas tahrikine ak voltaj tatbik ediniz ve yakt pompasn altrnz. Yakt basnc uygulanm olan basn gstergesinden veya balantlardan yakt kaa olup olmadn kontrol ediniz. Motoru altrnz ve rlantiye alnz. Yakt basncn ln. Standart deer: 350kPa

Yakt basn testi

Yaplan lmlerin sonucu, standart deerler arasnda deilse, olas nedeni belirlemek zere aadaki tabloyu kullannz ve gerekli onarm yapnz. Durum Yakt basnc ok dk Muhtemel Neden a. Tkanm yakt filtresi b. Yakt basn reglatrnn yanl taklmasndan dolay, geri dn tarafnda yakt kaa Giderilmesi a. Yakt filtresini deitirin. b. Yakt Pompasn deitirin.

Motoru durdurunuz. Be dakika bekleyiniz. Yakt manometresinde bir deime olup olmadn kontrol ediniz. brenin dmesi durumunda dme orann izleyiniz. Aadaki tabloyu dikkate alarak nedenlerini belirleyiniz ve onarnz.

65

Durum Motor durduktan sonra yakt basnc yava yava dyor. Motor durduktan sonra yakt basnc hemen dyor.

Muhtemel Neden a. Enjektr kaa

Giderilmesi a. Enjektr deitirin.

a. Yakt pompasnda bulunan ek valf ak

a. Yakt pompasn deitirin.

Elektrikli yakt pompasn sknz ve taknz.

Yakt hortumundaki basnc azaltnz. Hortumu ve gstergeyi sknz. Hortumun ucunda bulunan oringi deitiriniz. Yakt hortumunu datm borusuna balayn ve n grlen torkla sknz. Yakt kaaklarn kontrol ediniz. Yakt deposunun i basncn azaltmak iin yakt deposu kapan karnz. Yakt seviyesi vericisinin balant vidalarn sknz, sonra yakt vericisini yakt deposundan karnz.

Yakt gsterge ekipman ve yakt deposu

Yakt pompas zerindeki yakt deposu gsterge ekipman balantsn alnz. Gerekli tamir ve bakm ilemlerinden sonra pompa ile birlikte depo ierisinde alan gsterge ekipmann birletirme eleman ile birletiriniz. Pompa ve dier balantlarn depo ierisinde rahat alr durumda olmasna dikkat ediniz. Pompay depo gvdesine balayan vidalar taknz. Contay dzgn oturtarak cvatalar sknz. Yakt deposu kapan kapatnz.

66

Yakt basn reglatrn sknz ve taknz.

Yakt hatt ve regltr

Basn reglatrne bal olan geri dn yakt hattn yakt dklmemesine dikkat ederek sknz. Basn reglatrn enjektr rampasna balayan balant rekorunu alnz. Basn reglatr ile ilgili ilemler yapldktan sonra basn reglatrn enjektr rampasna balaynz. Geri dn yakt hortumunu balaynz. Yakt deitiriniz. filtresini Yakt hortumlar ve borularnn i basnlarn aadaki ilemleri uygulayarak drnz. Arka koltuk minderlerini kardktan sonra, yakt pompas kablo demetini sknz. Motoru altrn, kendiliinden durmasn bekleyiniz, sonra kapa kapatnz. Ak negatif(-) terminalini sknz.

Yakt pompas kablo gurubu soketini karnz.

Yakt filtresi ve pompas

67

NOT: Filtre plastik bir muhafaza ierisinde olabilir. Yakt hortumu kelepe balantlarn sknz. Yakt filtresi somunlarn yerinde tutarak halka bal cvatalar karnz. DKKAT ! Artk yaktn sramasn nlemek iin bir bezle yakt filtresini kapatnz. Yakt filtresi montaj cvatalarn karnz, Yakt filtresini yerinden sknz. Yakt filtresini deitirdikten sonra yakt kaaklarn kontrol ediniz. Yeni filtre ynne dikkat edilerek taknz. Halka bal cvata ile yerlerine tekrar balaynz. NOT: Yakt filtresi zerindeki yn iaretlerine dikkat ediniz. Enjektr rampasn Sistem zeride atlak olup olmadn kontrol edin. sknz ve taknz. Yakt sznts ve kaaklar gzle kontrol ediniz.

Skme
Yaktn yere dklmesini nlemek iin yakt borularndaki artk basnc drn. Enjektr soket balantlarn sknz. Yakt besleme, soukta ilk hareket ve basn reglatr balantlarn sknz. Datm borusunu yakt enjektrleri ile birlikte beraber sknz.

Yakt datm sistemi paralar DKKAT! o Datm borusunu skerken enjektrleri drmemeye dikkat ediniz. o Enjektr skerken yaktn dar akabileceini dnerek dikkatli olunuz.

68

Gerekirse sknz.

zel

aparat

kullanarak

enjektr

Yakt datm borusu

1. Yakt besleme 2. Datm borusu 3. Soukta ilk hareket enjektr balants 4. Basn reglatr 5. Geri dn Gerekli bakm ve kontroller yapldktan sonra Enjektr rampasn yerine oturtunuz. Yakt besleme, soukta ilk hareket ve basn reglatr balantlarn yapnz. Enjektr soket balantlarn yapn. Enjektrler deitirilmi ise ECU ye yeni enjektrleri tantnz. Enjektrleri sknz, kontrol ediniz, temizleyiniz ve taknz.

Ara marka ve modeline gre enjektrn alnmasna engel olan kablo, hortum ve filtre gibi paralar sknz. Enjektrleri, enjektr rampas ile birlikte alnz. Bunun iin rampa balantlarn sklnz. Rampa zerindeki klipse basmak suretiyle enjektrleri alnz. Enjektrleri enjektr test cihazlarna balatarak kontrollerini yapnz. (Cihaz enjektr temizleme ilemini de yapabilmektedir). Enjektr test cihaznda arzal olduu anlalan enjektr dierinden bamsz olarak yenisi ile deitiriniz. Fiziki olarak aadaki kontrolleri yaplabilirsiniz.

69

alma sesi kontrol: Bir stetoskop kullanarak, rlantide enjektrlerin klik sesi karp karmadn kontrol ediniz. Motor devri arttka sesin daha ksa aralklarla gelip gelmediini kontrol ediniz.

Steteskop kullanarak enjektr alma sesi kontrol

NOT: Yandaki bir enjektrden gelen sesin, datm borusu zerinden almayan bir enjektre iletilmemesine dikkat ediniz. Bir stetoskop bulmanz mmkn deilse enjektrn almasn parmanzla kontrol ediniz. Herhangi bir titreim hissedilmemesi durumunda, kablo soketini, enjektr veya ECU den gelen sinyali kontrol ediniz.

Enjektrlerin fiziki alma kontrol

Terminaller Arasndaki Diren lm ki terminal arasndaki direnci lnz

Enjektrlerin Terminalleri Arasndaki lm

70

Enjektrlerin dier kontrolleri; Aada iki osiloskop resmi gsterilmitir. Osiloskop resmi 1de, enjektr geen voltaj llmtr. Pals A n enjeksiyon sinyalidir, Pals B ana enjeksiyon sinyalidir. Bu osiloskop resminde, enjektrn 100 V den yksekte aktive olduunu grebilirsiniz.

Voltaj bir enjektrn gerekten aktive edildiinin en iyi gstergesidir . Osiloskop resmi 2 enjektrden geen akm gstermektedir. Piezo eleman bir kondansatr gibi davranr. Alma srasnda alnan energy kapanma srasnda tekrar serbestlenir. D n enjeksiyon sinyalinden nce enjektrn almasdr. E n enjeksiyon sinyalinden nce enjektrn kapanmasdr. F ana enjeksiyon sinyalinden nce enjektrn almasdr. G ana enjeksiyon sinyalinden nce enjektrn kapanmasdr. Piezo common rail enjektr iin zellikler: diren: 200 Kohm besleme voltaj: 90- 160 V akm: 5-10 A Elektirksel tan:

71

Statik Durum Bu lmleri gerekletirmek iin, enjektrleri soketlerini kartnz. lmleri: Piezo elemannn direncini lnz. Sonu: 180 ile 250 Kohm arasnda. Dinamik Durum lmleri: Motoru altrnz ve bir osiloskop ve elektrik akm kskac kullanarak enjektrn bir kablosundaki akm lnz. Sonu: Eer ECU enjektr aktive etmiyorsa, 0 A: Ray basncnn yeterince yksek olduunu kontrol ediniz (enjektrler eer ray basnc 90 bar dan daha dkse aktive olmaz). Kablolamay kontrol ediniz. Sistem parametrelerini kontrol ediniz. Soketi enjektre tekrar balaynz. Gerekli ilemlerden sonra enjektrler klipslerine dikkat edilerek enjektr rampas zerindeki yerlerine taklnz. Kablo, hortum ve filtre balantlarn yerlerine taknz. Basn reglatr enjektr rampas zerinde deil ise hava alma tapasndan yakt sisteminin havasn alnz. (Eer basn reglatr enjektr rampas zerinde ise sistemden hava almaya gerek yoktur)

Gaz kelebei potansiyometresinin kontroln yapnz ve gerekiyorsa deitiriniz.

Arza tespit cihaznda potansiyometresinin arzal

gaz olup

kelebei olmad

72

sorgulaynz. Komple motor testi ile veya hatann gaz kelebeinde olduu dnlyorsa sadece gaz kelebeinin kontrol iin cihaz ynlendiriniz. Motor rlantideki, ksmi yklerdeki ve tam ykteki kontrol deerlerine baklarak arzann olup olmadna baknz. Eer arza var ise gaz kelebei potansiyometresini yenisi ile deitiriniz. Deiiklikten sonra motor yeniden rlantide, ksmi ykte ve tam ykte kontrol ediniz. Besleme voltaj: 5V k voltaj: 0 - 5 V Diren: 3.500 - 5.500 Ohm (+ ve - arasnda) Sinuzoidal bilgi: boaz dzeni alrken k sinyali.

Topraa giden pinler: 47 Konnektr(leri) kontrol ediniz: Konnektr(leri) inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. Direnci kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr kelebek pozisyon sensrnden sknz. Sensrn pozitif ve negatif konnektr pinleri arasndaki direnci lnz. Belirtilen direnle karlatrnz. Besleme voltajn kontrol ediniz. Atelemeyi kapatnz. Konnektr kelebek pozisyon sensrnden sknz. Atelemeyi anz. Pozitif konnektr terminali ile aknn negatif terminali arasndaki voltaj lnz. 5 V olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz, sonra ECU ya olan balanty kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Kelebek pozisyon sensr ve ECU dan konnektr

73

sknz. Tm konnektr terminalleri ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminaller arasndaki direnci lnz. Bulunan deerler 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Pozisyon sensr sinyalini kontrol ediniz: ECUnun sinyal pini ile asiye osiloskop balaynz. Atelemeyi anz ve boaz dzenine basn ve serbest braknz. Gsterilen osiloskop grnts ile karlatrnz. Bir voltmetre de kullanabilirsiniz. Gsterilen karakteristikle karlatrnz. Hava scaklk sensrnn kontroln yapnz.

Besleme voltaj: 5V Diren: 35.000 - 40.000 Ohm / 20 C

Konnektr(leri) kontrol ediniz:Konnektr(leri) inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. Direnci kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensrden sknz. Sensrn her iki pini arasndaki direnci lnz. Belirtilen direnle karlatrnz. Besleme voltajn kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensrden sknz. Atelemeyi anz ve her iki konnektr terminali ile aknn negatif terminali arasndaki voltaj lnz. Bir tanesi 5 V olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz, sonra ECU. ECU ya olan balanty kontrol ediniz: Atelemeyi

74

kapatnz. Sensr ve ECU dan konnektrleri sknz. Besleme voltaj konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. asiyi kontrol ediniz: ematik olarak asi balantsnn direkt asiye veya ECU ya balandn kontrol ediniz. Direkt olarak asiye balandysa: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensrden sknz ve asi konnektr terminali ile negatif ak terminali arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. ECU ya balandnda: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensr ve ECU dan sknz. asi konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Motor suyu scaklk sensrn kontrol ediniz ve deitiriniz.

Kablo ve soket gurubunu elle ve gzle kontrol ediniz. Kopukluk varsa gideriniz. Ara arza tespit cihazna balaynz. Cihazda motor suyu scaklk sensr arzas olup olmadn sorgulaynz. Motorun soumas beklendikten sonra soutma sistemi zerinde bulunan hararet mrn sknz. Sensrn arzal olduu kanaatine varlrsa sensr deitiriniz Cihazdan hata kodu silme ilemini yapnz. Yeni sensr yerine taklrken Dili ksma sv conta tatbik ediniz. Sensr takldktan sonra tekrar arza tespit cihazna balaynz. Besleme voltaj: 5V Diren: 35.000 - 40.000 Ohm / 20 C Diren: 1.900 - 2.500 Ohm / 100 C

75

Konnektr(leri) kontrol ediniz: Konnektr(leri) inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. Direnci kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensrden sknz. Sensrn her iki pini arasndaki direnci lnz. Belirtilen direnle karlatrnz. Motor soutma svs scaklk sensrn emme manifoldundan karnz. Motor soutma svs scaklk sensrnn alglama yapan ksmn scak suya batrlm durumdayken direncini lnz. Eer diren standart deerden ok fazla sapyorsa, sensr deitiriniz.

Motor suyu scaklk sensrnn kontrol (verilen deerler aratan araca deiiklik gsterebilir)

76

Besleme voltajn kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensrden sknz. Atelemeyi anz ve her iki konnektr terminali ile aknn negatif terminali arasndaki voltaj lnz. Bir tanesi 5 V olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. ECU ya olan balanty kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Sensr ve ECU dan konnektrleri sknz. Besleme voltaj konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. asiyi kontrol ediniz: ematik olarak asi balantsnn direkt asiye veya ECU ya balandn kontrol ediniz. Direkt olarak asiye balandysa: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensrden sknz ve asi konnektr terminali ile negatif ak terminali arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. ECU ya balandnda: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensr ve ECU dan sknz. asi konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz.

Takma
Dili ksma bir sv conta tatbik edin. Motor soutma svs scaklk sensrn takn ve uygun grlen torkta sknz. (20-25Nm) Kablo gurubu soketini yerine taknz. Arza test cihazlar ile de kontrol ilemi yaplabilmektedir. Kontrol iin kontrol edilecek olan sensr veri ekrannda bulunuz. Motor alr durumdayken scaklk deerlerini okuyunuz. Deerlerin uygunluuna gre sensrn kontrol yapnz.

77

Lamda sensrnn kontroln yapnz ve yenileyiniz.

Ara arza tespit cihazna balaynz. Cihaz doru ynlendirme ile lamda sensr test moduna getiriniz. Baz arza tespit cihazlarnda ise arza tespit modu ile yaptrlarak kontrolleri yaptrnz. Kontroller sonucunda cihaz lamda sensr arzas verirse ara marka ve modeline gre lamda sondasnn yerinin tespitini yapnz. Sensr kablo balantlarn alnz. Lamda sensrn cvata balantsndan sknz. Yeni sensr taknz. Cvatalar ile yerine sabitleyiniz. Soket balantsn yapnz. Arza tespit cihaznda test ilemi tekrarlanarak arzann giderilip giderilmediini kontrol ediniz. Konnektr(leri) kontrol ediniz: Konnektr(leri) inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. Istma eleman; direnci kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensr kablolarndan sknz. Oksijen sensr konnektrndeki pin 4 ve 3 arasndaki direnci lnz. Belirtilen direnle karlatrnz. Besleme voltajn kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sensr kablolarndan sknz. Motoru altrnz. Konnektr 4 terminali ile aknn negatif terminali arasndaki voltaj lnz. Ak voltajna eit olmaldr. Eer deilse kablolamay, sigortay ve/veya rleyi kontrol ediniz veya g besleme nitesini. ECU ya olan balanty kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Sensr kablolar ve ECU dan konnektr sknz. Konnektr 1, 2, 3 ve terminalleri ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminalleri arasndaki direnci lnz. Bulunan deer 1 Ohm'dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Istma eleman sinyalini kontrol ediniz:

78

ECU nun sinyal pini ile asiye osiloskop balaynz. Motoru altrnz ve stnz. Gsterilen osiloskop grnts ile karlatrnz. Besleme voltaj stma eleman: 12V Istma elemann direnci: 3 - 15 Ohm (20C) Sinuzoidal bilgi: Scak motor rlantide alyor

Rlanti motorunun kontroln yapnz, sknz ve taknz.

Oksijen sensr sinyalini kontrol ediniz: ECU nun sinyal pini ile asiye osiloskop balaynz. Motoru altrnz ve stnz. Egzoz gaz ieriini kontrol ediniz. Zengin karm yksek k voltajna ve fakir karm dk k voltajna neden olmaldr. Gsterilen karakteristikler ile karlatrnz. Normal kapal devrede sinyal gsterilen osiloskop grntsne benzemelidir. Rlanti motorunun soket ve balantlar kontrol ediniz. Arac arza tespit cihazna balaynz. Cihaz doru ynlendirme ile rlanti aktvatr test moduna getiriniz. Baz arza tespit cihazlarnda arza tespit yaptrlarak rlanti motorunun kontroln yapnz. Cihaz eer hata vermi ise yani arzal olduu kanaatine varlm ise relanti motorunu sknz. Ara marka modeline gre relanti motorunu almak iin hava filtresini ve dier boru ve kablo balantlarnn alnmas gerekebilir. Rlanti motoru balant civatalarn alarak sklme ilemi tamamlaynz. Rlanti motorunun yenisi yerine oturtunuz. Balant civatalarn taknz. Eer sklm olan dier kablo ve balantlar varsa bunlar taknz. Ara arza tespit cihazna tekrar taklarak kontroln yapnz. Besleme voltaj: 12V Bobinin direnci: 8 - 12 Ohm Sinuzoidal bilgi: Motor rlantide alyor

79

Topraa giden pinler: 21 Konnektr(leri) kontrol ediniz: Konnektr(leri) inceleyiniz ve eer gerekli ise konnektrleri balantnn iyi olduundan emin olmak iin temizleyip tamir ediniz. Direnci kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sbaptan sknz. Valfin iki pini arasndaki direnci lnz. Belirtilen direnle karlatrnz. Besleme voltajn kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Konnektr sbaptan sknz. Motoru eviriniz ve bir konnektr terminali ile aknn negatif terminali arasndaki voltaj lnz. kinci terminali kontrol ediniz. kisinden biri ak voltajna eit olmaldr. Eer deilse kablolamay, varsa sigorta(lar)y ve rleyi kontrol ediniz. ECU ya olan balanty kontrol ediniz: Atelemeyi kapatnz. Sbap ve ECU dan konnektr sknz. Bir konnektr terminali ile ECU konnektrnde onlara karlk gelen terminal arasndaki direnci lnz. Dier terminalleri de kontrol ediniz. Bulunan deerlerden ikisinden biri 1 Ohm' dan kk olmaldr. Eer deilse kablolamay kontrol ediniz. Sbaplarn almasn kontrol ediniz: NOT: Yakt enjeksiyon ve elektronik ateleme sistemlerinin yaplar aralarn

marka ve modellerine gre deiir.

80

LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

Aadaki sorularn cevaplarn doru ve yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Sistem zerindeki arzalar diagnostik test cihazna balanmann dnda grme olana yoktur. Sistem zerinde arzal para onarlmadan nce hata cihazn arza kodundan silinmelidir. Katalitik konvektr zararl egzoz emisyonlarn drmek iin kullanlr. Egzoz manifolduna hava pskrtme sistemiyle manifoldun soutulmas salanr. Diagnostik test cihaz diagnostik soketi yardmyla cihaza balanr. Birleik ateleme ve yakt sistemine sahip aralarda, kn almama durumunda ak takviyesi yaplr. Vuruntu sensr deitirildiinde sensrn altna pul konulmaldr. Bujiler sklrken kablo ksmndan ekilmemesi gerekir. Birleik ateleme ve yakt sistemine sahip aralarda elektrikle ilgili bir ilem yaplmas gerekiyorsa nce art kutup ba sklmelidir. Birleik ateleme ve yakt sistemine sahip aralarda rlanti ayar ve avans ayar, yoktur. Sistem bu ayarlar yol ve yk artlarna gre kendisi yapabilmektedir.

Aadaki sorular oktan semeli olarak hazrlanmtr.

1. Eer egzozda NOx miktar artm ise aadaki sistemlerden veya sensrlerden hangisi arzalanm olabilir? A) EGR sistemi arzalanmtr. B) Mutlak basn sensr C) Emme havas scaklk sensr D) Gaz kelebei pozisyon sensr Basn reglatrnn grevi aadakilerden hangisidir? A) Yaktn basncn artrmak B) Yaktn basncn azaltmak C) Enjektrlere bal olan yakt datm borusundaki yakt belli bir basnta tutmak D) Yakt depoya geri gndermek.

2.

81

3.

Adaki motor arzalarndan hangisi enjektr arzasdr? A) Motor zor alyor. B) Motor emisyon deerlerinde Azot oksit (NOx) miktar fazla kyor. C) Motor iyi soutulamyor. Hararet artyor. D) Buji kvlcm iin yksek voltaj elde edilemiyor. Diyagnostik test cihaz ile bir arza arama ileminde aadakilerden hangisi ncelikli yaplmaldr? A) Kataloa baklarak arza tehisi yaplr. Diyagnostik test cihaz ile arza kontrol edilir. B) Cihazn multimetre fonksiyonu ile sistemler bir bir kontrol edilir. C) Diyagnostik soketi araca uygun adaptrle taklr. Daha sonra arza sorgulanr. D) Arzay giderdikten sonra diyagnostik test cihaz ile arzann kontrol yaplr. Aadaki buji ile ilgili bilgilerden hangisi yanltr? A) Buji elektrodlar ak kahve renginde ise motorun almas shhatlidir. B) Buji elektrodlar siyah ise yakt karmnn zengin olduunu yada buji s yayma orannn ok yksek olduu dnlmelidir. C) Buji elektrodlar beyaz renkte iseler yakt karmnn ok fakir olduu anlalr. D) Buji elektrodlar mavi renkte ise motor yasz kalmtr.

4.

5.

Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

82

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Modl ile kazandnz yeterlilii aadaki kriterlere gre deerlendiriniz. Yaptnz deerlendirme sonunda eksikleriniz varsa renme faaliyetini tekrarlaynz.

DEERLENDRME KRTERLER
Rlanti ayar yaptnz m ? Emisyonunu ayarladnz m? EGR sisteminin kontroln yaptnz m? Egzoz manifolduna hava pskrtme sisteminin kontroln yaptnz m? Karbon kanister ve alterinin kontroln yaptnz m? Tetiklemeli distribtr motordan skp taktnz m? Manyetik tutucuyu skp, kontroln yapp yerine taktnz m? Bujileri skp, kontrol edip yerine taktnz m? Buji kablolarn skp, kontrol edip yerine taktnz m? Elektronik kontrol nitesinin kontroln yaptnz m? Ateleme bobinini kontrol ettiniz mi? Avans kontroln yaptnz m? Devir ve ..N sensrn skp, kontrollerini yaptnz m? Vuruntu nleyici sistemin kontroln yaptnz m? Elektronik ateleme sistemlerinde dier yardmc nitelerin kontrollerini yaptnz m? Osiloskop ekrannda primer ve sekonder devre diyagram zerinde arza tehisi yaptnzm? Tek noktal ve ok noktal enjeksiyon sistemlerinin yakt basncn ltnzm? Elektrikli yakt pompasn skp taktnz m? Yakt basn reglatrn skp taktnz m? Yakt filtresini deitirdiniz mi? Enjektr rampasn skp taktnz m? Enjektrleri skmek, kontrol etmek, temizlemek ve takmak ilemlerini yaptnz m? Gaz kelebei potansiyometresinin kontroln yapp deitirdiniz mi? Hava scaklk sensr kontroln yaptnz m? Motor suyu scaklk sensrn kontrol ettiniz mi? Lamda sensrnn kontroln yaptnz m? Rlanti dzenleme motorunun kontroln, sklmesini ve taklmasn yaptnz m?

EVET

HAYIR

83

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARI

RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI
TEST 1 1 2 3 4 5 TEST 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D D Y D D Y D D D D C A A

84

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI

TEST 1 1 2 3 4 5 TEST 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Y D D Y D Y Y D Y D A C A C D

85

KAYNAKA KAYNAKA
BALCI Mustafa, Ali SRMEN, Ouz BORAT, ten Yanmal Motorlar I, Teknik Eitim Vakf Yaynlar, Ankara, 1995. CNGZ M., Benzinli Motorlar Ders Notlar, Kayseri 2001 KAYA Orhan, Motor Ayarlar ve Bakm, M.E.B Yaynlar, stanbul 1995. KAYAN Ahmet, Benzinli Motorlar, Yce Yaynlar, stanbul, 2000. ZDAMAR. brahim, Bilal YELKEN, Benzinli Motorlar, M.E.B Yaynlar stanbul 2003. STAUDT Wilfried, Motorlu Tat Teknii, MEB Yaynlar, kinci Bask 2000. YOLAAN Fikret, Ateleme Sistemleri, 1988. YOLAAN Fikret, Otomobil Motorlarnda Yakt Sistemleri ,1991.

86