BLM 3.

OLASILIK ve OLASILIK DAILIMLARI Rasgele Sonulu Deney: Sonularnn kmesi belli olan, ancak hangi sonucun ortaya kaca nceden sylenemeyen bir ileme Rasgele Sonulu Deney veya ksaca Deney denir. rnek Uzay: Bir deneyin tm olabilir sonularnn kmesine rnek Uzay denir. Genellikle harfi ile gsterilir. Olay: rnek uzayn bir altkmesine Olay denir. Ayrk Olay: ki olay ayn anda meydana gelemiyorsa bu olaylara ayrk olaylar denir. Dier bir ifadeyle kesiimleri bo kme olan olaylara ayrk olaylardenir. Olaslk: Her olaya 0 ile 1 arasnda bir gerel say tahsis eden bir fonksiyondur. Olaslk fonksiyonunun belirtildii rnek uzaya olaslk uzay denir. rnek uzaydaki her noktaya (basit rasgele olay) ve her alt kmeye (bileik rasgele olay) olaslk uzaynda bir nokta (bir olaslk) karlk gelir. rnek 3.1 Bir zar atldnda ift say gelmesi olasl nedir? rnek uzay, yani tm mmkn sonularn kmesi,

dr. olay olsun. Buna gre,

dir. 3.1 Olaslk Aksiyomlar 1) Herhangi bir A olay iin 2) 3) ile ayrk olmayan iki olay ise 4) ile ayrk iki olay ise (Yani, ile ayrk iki olay ise dir.) 5) A olay S rnek uzaynn bir alt kmesi olsun. A olaynn tmleyeninin olasl, dr. 3.2 Koullu Olaslk Bir olayn, baka bir olayn meydana gelmesi koulu altnda ortaya kmas olasldr. olay bilindiinde olaynn ortaya kmas olasl,

39

ile gsterilir ve

olay verilmiken

olaynn koullu olasl olarak adlandrlr. olaynn ortaya kmasna bal deilse ve olaylar

Eer bir olaynn ortaya kmas bamsz olaylardr ve

dir. Bu durumda,

dr. Ayn ekilde,

dir. rnek 3.2 ve iki olay olsun, yleki;

olmak zere aadaki olaslklar hesaplaynz. a) b) c) a) b) c)

rnek 3.3 a) b) a) ve ve ile ayrk iki olay ise p yi bulunuz. bamsz iki olay ise p yi bulunuz. ayrk iki olay ise

olduu biliniyor. Buna gre,

dir. Buna gre,

40

b)

ile

bamsz iki olay ise

dr. Buna gre;

rnek 3.4 Di hekimlii fakltesinde okuyan rencilerin 0.30 u biyoistatistikten, 0.20 si biyokimyadan ve 0.15 i hem biyoistatistik hem de biyokimyadan baarsz olmutur. renciler iinden rasgele seilen bir renci, a) Biyoistatistikten baarsz ise, biyokimyadan da baarsz olmas olasl nedir? b) Biyokimyadan baarsz ise, biyoistatistikten baarsz olma olasl nedir? A: Biyoistatistikten baarsz olma olay B: Biyokimyadan baarsz olma olay

a) b)

rnek 3.5 Yaplan bir almada hastalarn 0.20 si hem aspirin, hem de novaljin, 0.40 sadece aspirin ve 0.30 u da sadece novaljin kullanmaktadr. Rasgele seilen bir hastann aspirin kulland biliniyorsa, bu hastann novaljin de kullanmas olasl nedir? Aspirin kullanma olay Novaljin kullanma olay

3.3. Permtasyon ve Kombinasyon Permtasyon: n farkl elemandan r tanesinin bir sralanmas r li permtasyon (sra dzen) olarak adlandrlr. ile gsterilir,

41

rnek 3.6 a) a b

olmak zere 3 l permtasyonlar nelerdir? c abc d abd c b acb d acd d b adb c adc a c bac d bad c a bca d bcd d a bda c bdc a b cab d cbd b a cba d cbd d a cda b cdb a b dab c dac b a dba c dbc c a dca b dcb nin 3 l permtasyonlarnn says; 4 3 2

b)

a) rnek 3.7 Bir eczac, bir di hekimi, bir doktor ve bir biyolog yan yana ka farkl ekilde oturabilir?

rnek 3.8 Bir eczac, bir di hekimi, bir doktor, bir hemire ve bir hastabakcdan sadece ikisi yan yana ka farkl ekilde oturabilir?

42

Kombinasyon: Dzenleme srasna baklmakszn n tane nesneden r tanesinin seimi n nin r li kombinasyonu olarak adlandrlr ve ile gsterilir,

rnek 3.9

olmak zere 3 l kombinasyonlar nelerdir? olmak zere 4 tr.

Kombinasyon forml ile,

rnek 3.10 5 doktor ve 7 eczacdan 2 si doktor ve 3 eczac olmak zere 5 kiilik bir komisyon ka farkl ekilde seilebilir? 5 doktordan 2 tanesinin seilmesi,

7 eczacdan 3 tanesinin seilmesi,

farkl durumda ortaya kabilir. O halde, sz konusu komisyon

farkl ekilde oluturulabilir. 3.4 Rasgele Deiken Rasgele Deiken: Bir rnek uzaydaki her rasgele olaya saysal bir deer atayan bir fonksiyondur. Rasgele deiken gibi byk harflerle gsterilir.

Rasgele deikenler kesikli rasgele deiken ve srekli rasgele deiken olmak zere ikiye ayrlr. Bir rasgele deikeninin olanakl deerlerinin says sonlu veya saylabilir ise e kesikli rasgele deiken denir. Bir rasgele deikeninin olanakl deerleri bir aralktan ya

da aralklar koleksiyonundan oluuyor ise e srekli rasgele deiken denir. kesikli bir rasgele deiken olduunda,

43

fonksiyonuna

rasgele deikeninin olaslk fonksiyonu denir. Bir

fonksiyonun olaslk

fonksiyonu olabilmesi iin aadaki iki art salamas gerekir. 1. 2. srekli bir rasgele deiken olduunda,

olacak ekilde bir

fonksiyonu varsa bu

fonksiyonuna

rasgele deikeninin olaslk

younluk fonksiyonu denir. Bir

fonksiyonun olaslk younluk fonksiyonu olabilmesi iin

aadaki iki art salamas gerekir. 1. 2. 3.5 Beklenen Deer ve Varyans bir rasgele deiken olmak zere, a) Kesikli rasgele deikeni iin deerine , b) Srekli rasgele deikeni iin deerine, ( in beklenen deeri denir. saysna varyans denir. in noktasna gre momenti denir. olmak zere, saysna in olduunda) olduunda)

ile gsterilir

dir. Beklenen deer, dalmn merkezi hakknda, varyans merkez etrafnda yaylm hakknda bilgi verir.
44

Not:

bir rasgele deiken,

ve

birer rasgele deiken olmak zere beklenen deer ve

varyans iin aadaki zellikler yazlabilir.

a. b. rnek 3.11 rasgele deikeninin olaslk fonksiyonu,

olmak zere, c. d. e. f. g. h. fonksiyonunun olaslk fonksiyonu olmas iin, deerini hesaplaynz.

a)

artn salamas gerekir. Buna gre, olmaldr. Yani,

olmaldr. Buna gre,

45

1 0.1

2 0.2

3 0.3

4 0.4

biiminde yazlabilir. b)

c)

d) e)

f)

rnek 3.12

rasgele deikeninin olaslk younluk fonksiyonu,

olmak zere,

46

a) b) c) d) e) f)

deerini hesaplaynz.

a)

c)

d) e) f)

rnek 3.13

olmak zere

rasgele deikeninin

beklenen deer ve varyansn bulunuz.

47

rnek 3.14

ve

olmak zere

48