hsan Kurt _ Trk Ataszlerine Psikolojik Bir Yaklam Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz.

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. TRKYE Beyazay Dernei www.kitapsevenler.com e-posta: kitapsevenler@gmail.com hsan Kurt _ Trk Ataszlerine Psikolojik Bir Yaklam hsan KURT Geniletilmi 2. Bask Konya - 1997 MKRO YAYINLARI : 02 BLMSEL ARATIRMA DZS : 02 ISBN : 975-94629-1-5 Copyright MKRO YAYINLARI Her hakk mahfuzdur. Bu yaynn tamam ya da bir blm MKRO YAYINLARI'ndan izin almadan hi bir ekilde oaltlamaz, baslp yaynlanamaz. MKRO BASIM-YAYIM-DAITIM Adliye Bulvar, Kkkyl Apt. No: 3/9 Tel: 0.332.350 07 51-353 29 08-Fax:350 37 43 KONYA Bask: Cilt: DAMLA Tel-342 06 88 KONYA Tel: 342 02 16 KONYA Mikro Dizgi ve Mikro Basn-Yaym-Datm bir Ycekardeler Bilgisayar San. ve Tic. Ltd.t. kuruluudur. KNC BASKI N NSZ Bu kitabn, daha dorusu aratrmann birinci basks Kltr Bakanl tarafndan 1991 ylnda 10.000 (onbin) adet baslmtr. Bir yldan daha az bir zamanda piyasada kalmamtr. Bunun zerine ilgili bakanla ikinci basks yaplmas iin mracaat edilmitir. Ancak bakanlk, ikinci basknn dnlmediini, eserin 13.10.1992 tarih ve 2143 sayl Makam Oluru ile telif hakknn serbest brakldn bildirmitir. Bunun zerine eserin tekrar yaynlanmas iin almalar balatlmtr. Ancak burada kitapla ilgili, bu kitabn birinci basksnn serveni denebilecek baz anektodlar aktarmakta da yarar vardr: Birincisi; kitab piyasada bulamayp, adresime mektup yazarak kitap isteyenlerin saysnn azmsanamayacak kadar olduu sylenebilir. Elimde kitap bulunmad halde, gelen mektuplarn ahsm ziyadesiyle sevindirdiini hatrlyorum. zellikle tanmadm insanlarn takdir hisleri, ahsm iin de tevik zenginlii oluturuyordu. Bu insanlara mteekirim. kincisi; eserin bir ksmn veya tamamna yaknn birka deiiklikle yaynlamaa alanlarn kmas yazar hayrete drmtr. Fikri boyutlarda syleyecek szleri olmayanlarn, kzaracak yzleri de olmad bir kez daha anlalmtr. Ancak yazar olarak ahsm dndrm, arka plnda da sevindirmitir. nk "Psiko-szler" ve baka isimler altnda gnlk gazetelerde, edebiyat dergilerinde eserden alnarak (alnarak deil) yaynlanan yazlar "orjinaliteyi" ve alanda ilk olduunu ortaya koyuyordu. ncs; eserle ilgili yaynlanan yazlarda, gerek kitaplk apnda gerekse makale dzeyindeki almalarda kaynak olarak gsterilmesi yazarn gayretini scak tutmutur. Bu durum da eserin tekrar yaymn zorunlu hale getirmitir. IV Btn bu iaret edilenlerden sonra eserin ikinci basksna tekrar karar verilmitir. Kelimenin tam anlamyla, birinci baskya oranla eser iki kat geniletilmitir. "lgili Aratrmalar" ikinci baskda yer alrken, XI. EK BLM iinde yer alan 5 alt blm de ilk defa bu baskya konmutur. Bu yazlarn her biri mstakil olarak yazldklarndan, kitabn baz blmlerine atfen ksa tekrarlar olabilir. Bu durum ilgili konunun neminin pekitirilmesi olarak yorumlanmaldr. Kitabn daha sonraki basklarnda blmlerin ve her bir blmdeki muhtevann giderek genileyebileceini yaptmz aratrmalar gstermektedir. nk

psikolojik boyutlarn alanlarn genilettike, kapsad ataszleri ve ataszlerine getirilebilecek psikolojik deerlendirmeler de zenginleebilecektir. hsan Kurt Konya, 1997 BRNC BASKI N NSZ Ataszleri, yaantlarn, davranlarn ve tecrbelerin uzun gzlemler neticesinde ortaya konan zl szler olmas nedeniyle, srekli dikkatleri zerinde toplamtr. Okumuundan hi okumamna kadar, az veya ok atasz bilmeyen insanmz yok gibidir. Gnlk hayatn ak iinde ve gerektiinde ataszlerinin bir l veya yarg gibi hatrlatld da olur. Aratrmaclar bunlar derlemek iin byk abalar sarf etmilerdir. Ataszleri zerinde yaplan almalarn daha ok halkbilimi dorultusunda olduu ve bu alanda younlat yaplan incelemelerden anlalmaktadr. Trk halk biliminin rnlerinden saylan ataszlerinin ierisinde halkn felsefesi, yaama biimi, iliki kurallar, davran kalplan ve tecrbe klar olduu deiik aratrmaclar tarafndan ifade edilmitir. Yani bu ve benzeri dncelerle Trk ataszlerinin farkl ve ilm perspektif lleriyle incelenmesi, deerlendirilmesi, yorumlanmasnn 'kltrel ynden yeni bulgular kazandrabilecei vurgulanmak istenmitir. Hatt baz yazarlar bu dnceyi aklkla dile getirmilerdir. Trk ataszlerinin derleme, belli konu balklar altnda sralama ve klasik toplamaclktan kurtarlarak deiik bilimlerin, mesel psikolojinin verileri ile ilenerek yeni bulgular ve bilgiler elde edilmesi iaret edilmitir. Bu konuda almalar yaplmas dorultusunda ok aznlkta kalan bir ksm psikolog, psikiyatrisi ve eitimci Trk yazarlar eserlerinde, az da olsa ataszlerinden yararlanlabileceini gstermilerdir. Ancak dorudan konuyla ilgili kapsaml bir alma yaplmad uzun incelemeler neticesinde anlalmtr. Kapsayc ve ftrkl grlerin ortak bulgular ile birletirilme-dike, Trk ataszlerine yaplacak psikolojik yaklamn sbjektif kalma ihtimali daha fazladr. Bu sebeple Trk ataszlerine yaplacak psikolojik bir yaklam, uzmanlarn (Psikoloji ve halk edebiyat uzmanlar) grVI______________________________________________________________________________ ____ lerinin, ortak yarglarnn deerlendirilmesi ile biraz daha objektif olunabilir. Yazar bu dnceden hareket ederek arattnnasn yapmtr. Bu kitap, Trk ataszlerine psikolojik bar yaklam yapmak, ataszlerini psikolojik kavram ve unsurlarn aklamalar ile yorumlamak amacyla yazlmtr. Ataszleri, imdiye kadar yaplanlarn dnda psikolojinin deiik konu ve kavramlarnn ifade etmi olduu anlamlar asndan deerlendirilmeye tbi tutulmutur.Takip edilen metod hakknda "Giri" blmnde gerekli bilgi verilmitir. Elinizdeki kitap, esas itibariyle yaptmz Master almasna dayanyorsa da, okuyucu iin teferruat saylan ve hacmi geniletecek baz ksmlar kartld.Bu yaplrken eserdeki btnln korunmasna dikkat edildi. almalarm boyunca deerli yardmlarn esirgemeyen hocam Y.Do.Dr.Tayyip Duman'a minnet ve kranlarm sunuyor, bu eserin geleneksel Trk kltrnn deiik unsurlarna yeni bak alar getirmesine kk bir vesile olmasn diliyongn. hsan Kurt Ankara, 1990 NDEKLER Sayfa No: GR........................................................................... ... 1 ARATIRMANIN TEMEL KAVRAMLARI.......................9 ARATIRMANIN METODU........................................10 LGL ARATIRMALAR............................................12 I.BLM: NSAN GELM VE ATASZLER....................17 1. Fizik Geliim:.......................................................17 2. Duygusal Geliim:...................................................19

3. ocuk ve evre:.....................................................22 4. ocukla lgili Psiko-Sosyal Deerler ve Yarglar..............30 5. Genlik ve htiyarlk:...............................................31 II.BLM: GDLER VE ATASZLER............................35 III.BLM: PSKOLOJK SAVUNMA MEKANZMALARI VE ATASZLER.........................................43 IV. BLM: ALGI, DKKAT VE ATASZLER...................49 V. BLM: RENME TEORLER, ETM UNSURLARI VE ATASZLER.......................53 VI. BLM: SEMBOLK EYLEMLER VE ATASZLER.......63 1. Dnce (Dnme).................................................63 2. letiim (Sz-Dil)....................................................65 3. Ryalar................................................................69 VII. BLM: KALITIM, EVRE VE ATASZLER..............73 VII. BLM: KLK (AHSYET) VE ATASZLER..........77 1. Kiilik ve Kiilik Tanmlar........................................77 2. Kiilik ve Karakter likisi.........................................81 3. Kiilik ve Kltr.....................................................83 4. Farkl Kiilik.........................................................84 5. Kiilikte Uyum ve Benimseme....................................86 6. Kiilikte Duygular...................................................87 VIII TRK ATASZLERNE 7. Kiilik bozukluklar.................................................92 8. Kiilikte atmalar.................................................99 9. Akl, Akll ve Deli Kavramlar................................. 100 10. Kiiliin nemi ve Deerlendirilmesi........................ 103 IX. BLM: NSAN LKLER VE ATASZLER............ 105 X. BLM: PSKOLOJK DANIMA VE ATASZLER...... 113 XI. EK BLM.............................................................. 121 1. Psikolojik Yaklamlarda Kltrlerin nemi................. 121 2. Ataszleri ve Deyimlerimizde Psikolojik Unsurlar..........129 3. Ataszlerinde Aile le lgili Psikolojik Unsurlar ve Bunlarn Yorumu................................................... 142 4. neriler............................................................. 181 5. Trk Ataszlerinin Psikolojik Boyutlara Gre Dalm.... 183 KAYNAKLAR................................................................211 YAZARIN BYOGRAFS.................................................221 ' . . . ' K i / ,</,).| [!,'i ' '. . . ' ' I .* t'*.;' ' . ' ' GR Milletler; ortak gemileri olan, ortak deerleri paylaan, belirli kltrel gelenekleri olan, ayn dnce ve duygulara inanan topluluklardr. Yni, ayn millete mensup insanlar, genelde ayn klr deerlerine inanr. Varlklarn koruyabilmek, kltr deerleri iindeki unsurlar gelitnnek ve gelecek nesillere devretmek de ayn millete mensup insanlarn grevleri arasndadr. Kltr deerlerinin aktarlmas yaz ve matbaann icadndan nce szl olarak yaplmtr. Daha sonra szl aktarma ile birlikte yazl aktarma da yaplmaya balanmtr. Bir milletin hayatnda, o milletin mill varln oluturan kltrnn znden birey kaybetmeksizin gelitirilmesinin nemi byktr. nk bir milletin dier milletlerden ayran kltr unsurlardr. Bu unsurlar dil, edebiyat, tarih, sanat, folklor... ve benzerleri olarak sralanabilir. Bunlar, mill yapya bal kalmak artyla ilenip gelitirebilir. Deiik ilimlerin deerlendirme ve yorumlan ile incelenebilir. Trk Milleti de, kltr deerlerinin yaatlmasnda ve gelecek nesillere aktarlmasnda szl ve yazl gelenekten yararlanmtr. zellikle geleneksel halk kltrnn rnlerinden saylan trk, at, mani, ninni, halk hikayeleri, ataszleri ve deyimler nceleri szl aktarma yoluyla yaatlm, daha sonra

derlenerek yazya geirilmitir. Genellikle kimin tarafndan sylendii belli olmayan halk kltr rnleri; belli bir olay, yaant ve eitli tecrbeler neticesinde ortaya konmutur. Ataszleri de Trk halk kltr rnlerinin zelliklerini tar. Syleyeni belli olmad gibi, halk topluluklarnn asrlar boyunca karlatklar olaydan ve tecrbelerden ders alarak ortaya konan, benimsenen ve sonraki nesillere devredilen szlerdir. Ataszlerinde fikir younluunun topland kabul edilir. nk ataszlerinin asl sahipleri olan Trk halk; sosyal hayatn eitli olaylar karsnda duyup dndkten sonra bu szleri ortaya koymulardr. Bunlar ksal ve sadelii iinde bir takm gerekleri anlatr. Trk halk sosyal TRK ATASZLERNE yaaynda bazen bir durumu uzunca anlatmak yerine, mevcut duruma en uygun bir ataszn hatrlatr. Sayfalarca izah edilebilecek meseleleri bir atasz ile ifade eder. Halkbilim, bir bakma halkn hayatn temsil eder. Ataszleri de, bu bilim dalnn rn olmas nedeniyle halkn hayatn temsil etmede nemli bir paya sahiptir. Halkn hayatndan damtlm tecrbeleri yanstr. Hatt geni lde sosyal gerekleri insanlarn i veya sbjektif dnyasn ortaya koyan, taktir veya tenkit eden, hkmler veren zellikler de gstermektedir. Ataszleri davran bilimlerinin deiik alanlarnda ele alnabilecek deerli rnlerdir1. Hatta Francis Baco'a gre; bir milletin zeks fikir kvrakl, ruhsal yetenek gc ataszlerinden bilinir. A.Coheu "Ancient Jovish Proverbs" adl esrinde, ataszlerini bir milletin gstergesi kabul eder ve der ki; ancak o ataszlerinin yardm iledir ki onlar kullanm olan bir toplumun hayat artlar, tre ve dnya grn anlayabiliriz. Onlar bize halkn ruhsal yaps zerinde en doru lleri gsterir2 . A.Cohen'den baka birok yazar ve dnr de ataszleride ruhsal yap olduu grndedirler. Trk Milleti'nin gelenekle yerlemi ve atalarsz anlay vardr. Bu anlaya gre ataszleri mill varlklardr. nk onlar Trk toplu-mu'un yzyllar boyunca geirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan dncelerden domulardr. Milletin ortak dnce ve tutumunu belirtirler3 . Bunun iin ataszlerinin tarih ve kltrel deerlerinden phe edilemez. Bu szler, ok defa onlar kullananlarn hayatlar ile ilgili bir hikayeyi, olay, artlar anlatrlar. Alilla Turgay. "Psikoloji. Psikiyatri ve Ataszleri". Trkiye'de Toplumsal Bilim Aratrmalarnda Yaklamlar ve Yntemler Semineri. ODT 17-19 Aralk 1976. Trk Halkbilim Topluluu Yaynlar. Ankara. 1977, s. 224. I7..Kemal Liybolu. On nc Yzyldan Gnmze Kadar iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler-Alasozleri I. Doan Karde Yaynlar. stanbul: 1973. s.XIX. mer Asm Aksov. ATAS/JJUI ve Devimler. TDK. Yaynlan. Ankara: 1965. s.17. PSKOLOJK BR YAKLAIM Ataszlerinin en nemli zelliklerinden birisi de, topumdaki adetleri, gelenekleri, uzun hayat tecrbelerinin ve insanlarn zlemi grlerini yanstmasdr. "Hatta bir atasz, ok defa insanlar hakknda pek ok kitaptan daha fazla bilgi verebilir"4 .nk onlar uzun sreli insan ilikileri ve hayat tarzlarnn zengin tecrbeler ile ortaya konulmulardr. Ataszleri, halk hikmetleri ve halk felsefesidir. Dilinden ktklar milletin nasl dndn, yani fikirlerini nasl ve ne ekilde olduunu anlatrlar5 . mer Asm Aksoy'da6 ataszlerinin, kavram zelliklerinin uzun bir gzlem sonucu doduunu belirterek, bu zellikleri yedi grupta incelemitir. Bu zellikler; 1. Sosyal olaylarn nasl olduunu belirten ataszleri, ,; 2. Sosyal olaylar bildiri bunlardan ders almamz hatrlatan ataszleri, 3. Tabiat olaylarnn nasl olduunu belirten ataszleri, 4. Denemelere ya da manta dayanarak dorudan doruya ahlk dersi ve t verenler, 5. Bir takm gerekler, felsefeler, bilgece dnceler bildirerek (dolaysyla) yol gsteren ataszleri, 6. Adet ve gelenekleri bildiren ataszleri ve 7. Baz inanlar bildiren ataszleridir.

Bu zelliklerin, ataszlerinin btn yapsn yanstt elbette iddia edilemez. Ancak bunlara, ataszlerini ok geni boyutlar ierisinde ve ayr bir inceleme konusu olarak ifade edilebilecek zelliklerinden birka olarak baklabilir. Nejat Muallimolu. "Ataszleri Dnyasnda Bir Gezinti". Mill Kltr Dergisi. Kltr Bakanl"Yaymlar. C. 1. Nisan 1977. Zeki kman. Folklorumuzda ve Edebiyatmzda Gz. Kltr Bakanl Yaynlar. Ankara. 1977. s.65.66. . Asm Aksoy. a.g.e. s.17.18. TRK ATASZLERNE Ataszlerinin hemen hemen her milletin kendi kltr iinde yer almas, milletlere zg ataszlerinin bulunmas da onun ayr bir zelliini gsterir. nsanolunun tecrbelerinden, bilgeliinden ve benzetme gcnden kaynaklanan ataszleri dnyann her dilinde vardr. ounlukla bir cmle biiminde oluarak bir yarg anlatan, kimi zaman l ve kafiye ile, syleyi asndan daha etkili olmaya ynelen bu szler eitli dillerde benzer zellikler gstermektedir7. Her millet baz ataszlerini ayn anlam verecek ekilde kendi dilleriyle ifade etmilerdir. Bu durum, baz ataszlerinin kltrel ilikiler neticesinde bir kltrden baka bir kltre getiini veya milletlere yayldn gstermektedir ki, bunu ataszlerinin genel bir zellii olarak belirtebiliriz. Ataszlerine eskilerin "darb- mesel" dedikleri bilinmektedir. ok zengin bir medeniyet tarihine sahip, eski ve gemii zengin bir dili olan ve tarihi boyunca ok geni sahalara yaylm olan ve bu sebeple mill mahsulleri zamanla dalan Trk Milleti'nin ataszleri, dnyann en eski ataszleri arasndadr8. te bundan dolay Trk ataszlerinin ilm bir yaklamla ilenip deerlendirilmesi bak normlarnda olumlu ve zengin gelimeler salayabilir. zellikle psikoloji ilminin bulgular T/rk ataszlerine tatbik edilmeye alldnda; "halk dncesinin derinliine, halk mantnn selametine ve halk seciyesinin salamlna iaret eden ataszlerinin (neden) srarla durulmaa deer"9 olduunu grme imkn olabilecektir. Baz ilim adamlar ataszlerini "temsil szler" diye tanmlamakta ve "mecaz" ataszlerinin ayrlmaz bir zellii saymaktadrlar10 . Bu dnceden hareket edildiinde psikolojik unsurlarn ounlukla mecazl ataszlerinde bulunabilecei dnlebilir. 7 Doan Aksan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim -3,TDK Yaynlar, Ankara, 1982, s. 40.41. 8 N. Muallimolu. a.g.m, s.29. 9 Behet Kemal alar. "Folklorun Aynasnda Trk nsan". Trk Folklor aratrmalar (THA) Dergisi", C: 12. NO:247, ubat. 1970. 10 Bak; .Asm Aksoy. a.g.e.. s.21. PSKOLOJK BR YAKLAIM Ataszlerinin halk biliminden remi doal kanunlar yanstt gereine11, psikologlarn yansra halkbilim uzmanlar ve edbiyatlar da dikkat ekmitir. .Hakk Baltacolu12, ataszlerinin yalnz ilm gerekler deil, felsef hakikaler de tadn belirtir. Ataszleri arasnda hem zaruret hem de imkn bahsi tayan ok zengin grler ve bu gn psikanalize giren bulular olduunu iaret eder. Rza Tevfk de, ataszlerini psikolglara benzetir ve der ki; ataszleri, iaret ettii manasyla bir kiinin duygularna girerek anlayabilen ve bu duygularn en gizlilerini kefeden, ahsiyeti aka gren ok akll sorgu hakimlerine ve psikologlara benzer. Ataszlerinin folklorun rn olmas nedeniyle psikoloji ile ok sk ilikisi olduu sylenebilir. Nitekim bu durum S.Freud'un ortaya att psikanaliz teorisiyle akla kavumutur. Aratrmalar neticesinde mitolojilerde, masallarda ve genel olarak folklor rnlerinde baz psikolojik unsurlarn yrrlkte olduu aklanmaktadr13 . Ayrca folklor incelemelerinde takip edilen metodlar ierisinde "Dier metodlar" adyla bir metodda da bahsedilmektedir ki, bu metodun ierisine folklorun "psikolojik grnmeleri"14 de girmektedir. Bu ksa aklama ve verilen bilgilerden de anlalaca gibi, Trk ataszlerinin belirlenen psikolojik boyutlar ierisinde incelenmesi ve psikolojik

deerlendirmelere tab tutulmas, geleneksel Trk kltrnn rn olan ataszlerini daha detayl olarak anlalmasna ve onlardan faydalanlmasna yardmc olabilir. Bu dnceden hareket ettikleri sanlan baz ilim adamlar, zellikle Trk ataszlerinin psikolojik olarak incelenmesi gerektiini iaret etmilerdir. Atalay Yrkolu, ' zcan Kknel15 gibi ilim adamlar da eserlerinde bir psikolojik unsuru aklamada baz ataszlerini rnek olarak vermilerdir. 11 12 13 14 15 E.Kemal Eylolu. a.ge., s.XIII. .Hakk.Baltacolu. Trk'e doru. Ankara, 1972.S.190: Rza Tevlk. Rza Tevlik'in Tekke ve Halk Edebyat ile lgili Makaleleri. Haz: A.Uman. Kltr Bakanl Yaynlar. Ankara 1977. s.190. Sleyman Ansoy. "Folklor ve Erotizm". TFA. C:14. N:277. Austos. 1977. s. 6379. Zeki kman, a..e., s.5. Bak: Atalay Yrkolu. ocuk Ruh Sal. Ankara. 1986: /.can Kknel. Kaygdan Mutlulua Kiilik, stanbul, 1982: ve nsan Anlamak. stanbul, 1986. TRK ATASZLERNE Yazar, Trk ataszlerinde psikolojik unsurlar arama ya da bunlar psikolojik bir yaklamla ele alma konusunda aratrmaya iten sebepler iki ekilde aklanabilir. Bunlardan birincisi "aratrma konusunun toplumun kltrne uygun olmas"16n dnmekten kaynaklanmaktadr. nk "bir toplumun grn; zlemini, yaantsn, deer yargsn yanstmas nedeniyle; ataszlerinin incelenmesi sosyal, kltrel ve ekonomik alardan deer tayabilir"17 . Hatta bu inceleme psikolojik bir yaklamla ele alndnda, geleneksel Trk toplumunun yaay biiminden tablolar grebileceimiz gibi; insan ilikileri, insan davranlarnn deerlendirilmesi, insann eitimi ve benzeri konularda ip ular verebilecei sanlmaktadr. Trk ataszlerinin, toplumsal ilikilerde ve yaayta Trk insannn ounluunun fikrine, dncesine tercman olmas, bu szlerin deerini bir kat daha artrmaktadr. Bunun iin de, psikolojik bir yaklamla ele alnmas dnlmtr. Yazar, problemi aratrmaya sevkeden ikinci bir sebebi biraz daha geni aklamak mmkn. Sadece birka kaynaa bavurduumuzda bile, baz halkbilim aratrmaclar, halk edebiyat uzmanlar, psikolog, psikiyatrist ve eitimciler ataszlerinin psikoloji bilimi asndan incelenmesinde deiik ynlerden ve byk faydalar salayacan belirtmektedirler. te bu dncelerden bazlar aaya alnmtr: Ataszleri sosyoloji, felsefe, tarih ve ahlak ynden incelenmesinin yamsra, psikolojik inceleme ve aratrma konusu edilmee deer mill varlklar, deyi gzellii, anlatm gc, kavram zenginlii bakmndan ok nemli dil yaplardr18 . Saim kaplan. Bilimsel Aratrma Teknikleri ve statistik Yntemleri. Bilim Yaynlar (Tarihsiz), s.l 18. T. rnek ve D. Alalay. -Psikiyatrik Hastalar ve Ataszleri", VII. Mill NroPsikiyatri Kongresi Bildiri almalar. Ankara. 1971. s. 153. . Asm Aksoy. a..el. s.l3. PSKOLOJK BR YAKL^IM Ataszlerimiz, deyimlerimiz; ok eitli ynlerden ilenip, deerlendirilmek ister. Orlon antlarndaki yaztlarndan gnmzdeki Viyana burlarndan Japonya'ya kadar derlenen savlarmz (ataszlerimiz) yer altndan henz karlan deerli talar gibidir. Bunlar artmak, bilim altnda ilemek, karanlk ynlerini aydnlatmak gerektir. Ham, ilkesel madde olarak savlan derleme ann biraz olsun ilerisine giderek onlardan renkli ahenkli Trk uygarlnn parltlarn bulma ama girmeliyiz19. Destanlar veya ataszleri muayyen bir kltr tabakas ile yakndan ilgilidir20.

Dilcilerle halk edebiyatlarnn toplayacaklar malzeme a) Filoloji, b) TarihSosyoloji, c) Psikoloji ilimlerinin altnda incelendikten sonra Trk halk hayat gr ve felsefesinin bir "btn" olarak meydana kaca muhakkaktr21. Buraya kadar aktarlan dnce ve fikirlerden anlald gibi, ataszlerini ok farkl yaklamlarla incelemk gerektii vurgulanmaktadr. Nitekim u alnt da konuya dorudan k tutmaktadr: Kltrmzdeki ataszleri eitim asndan tarasa ve sistem-letirilse, eitim bilimi faaliyetlerine ne byk katks olurdu. Ataszlerini incelediimizde, bunlarn iinde eitim teorilerinin kklerinin yatmakta olduunu farkediyoruz. "yedisinde ne ise yetmiinde de o", "Huy cann altndadr, can kmaynca huy kmaz" gibi szlerden ocukluktaki eitimin ve yaradl farkllklarnn dikkate alnmas gerektiini reniyoruz... "Kpek suya dmeyince yzme renmez" vb.-den alkanlklara kazanlan kabiliyetlerin soyla geeceini, dedenin kazandklarnn torunu etkileyeceim' sylenmek istendiini reniyoruz22 . Kerim Yund. "Trk Alaszlerinde Kii adlan" Trk Halkbilim Aratrmalar Till4. Kltr Bakanl Yaynlan. Ankara. 1979. s. 329. Mehmet Kaplan. Mehmet Kaplan'dan semeler - 2. Hazrlayanlar: . linginn. Z. Kerman. Kltr Bakanl Yaynlar. Ankara. 1988. s. 283 kr Hiin. Halk Iklebiyala Giri. Kltr Bakanl Yaynlar. Ankara. 1986. s. 628. Bey/a Bilgin. slm'da ocuk. Diyanet leri Bakanl Yaynlar :264. Ankara. 1987. s. 122. 8 TRK ATASZLERNE Ataszleri Trk insanm youran kltrn bir paras olarak, yaanm ve kazanlan tecrbelerin neticesinde ilenerek ortaya kmtr. Ataszlerinin psikolojik bir yaklamla incelenmesi, psikolog ve danmanlarn yansra ruh hekimlerine de k tutabilir. nk bu meslek sahiplerinin bugnk anlay iinde hastalarna daha doru bir tan koymalar; yeterli tedavi etmeleri, hasta olmayan toplumu korumalar iin, iinde bulunduklar sosyal sistemi, kltrel gelenei iyi tanmalar gerekmektedir. Bu da toplumun yapsnn tarihesinin, dinini, kiilerin inan ve deer yarglarn iyi bilmesi ve yeniden deerlendirmesi ile mmkndr. nk tutum, davran ve geleneksel deerlerin aratrlmas, salad uurlu mataryalin yansra bilin d eilim ve drtler hakknda da izlenimler vererek mill kiilik kavramnn kurulmasnda yardmc olabilir23. zcan Kknel24 bir eserinin nsznde, uzmanlk kapsamna giren bilimsel konularn genel okur dzeyince anlalr biimde aklanmasnda "toplumun ortak kltrne nalolmu deyim, atasz ve bilinen fkralarla kavramlar arasnda balant kurarak yerlemi kiilerden armlar uyandrmaa altm" diye yazmaktadr. Buradan da, psikolojik kavramlarn daha iyi anlalmasnda ataszlerinin faydasna deinirken; ataszlerinin daha iyi kavranmasnda, imdiye kadar yaplanlarn dnda, psikolojik bir yaklam yaplmasnn nemli olduu, dncesi karlmtr. Buraya kadar baz bilim adamlarndan aktarlan bilgilerde ve dncelerde ifade edildii gibi; Trk ataszleriude psikolojik unsurlar aratrmann gerei ve bunun bir ihtiya olarak hissedildii aklanmtr. Yazarn problemini benzeri bilim adamlarnn yansra, bu alanda kapsayc bir aratrma olmay da dourmutur. Yazar, bilim adamlarnn iaret ettii ynde duyulan ihtiyacn hi olmazsa bir ksmna Yusuf savar. "Toplumsal Kiilik Yapsnn nemi. Aratrlmas ve Baz Bulgular". V. Mill Nro-Psikiyatri Kongresi Bildirileri. zmir. 1970, s. 20. zcan Kknel. Kaygdan Mutlulua Kiilik, s. 8. PSKOLOJK BR YAKLAM cevap aramaya alacakr. Bir yazarn25 "Aydn tabakaya mensup bir yazarn halk kltrnden ald malzemeyi istedii ekilde deitirmeye ve ilemeye hakk vardr" dncesinden hareket etmekle birlikte; aratrc, ataszlerini deitirmek yerine onlar incelemeye ve psikoloji ilminin verileri dorultusunda

ilemeye alacaktr. Ancak aratrma probleminin daha iyi anlalmas iin, aratrmann temel kavramlarndan ikisinin aklanmasnda yarar vardr: ARATIRMANIN TEMEL KAVRAMLARI Trk Atasz: Atalarmzn, uzun denemelere dayanan yarglarn, genel kural, bilgece dnce ya da t olarak dsturlatran, kalplam ekilleri bulunan, Trk halk tarafndan benimsenmi, dokunakl, hazr cevap tanmna uygun, zeky kamlayan, insana yeni dnce ve fikir artran; bazen kelimelerin szlkteki karl dnda rtl, baka bir anlam sezdirmek iin sylenmi, kimin tarafndan sylendii belli olmayan, geni anlaml fakat z szlerdir26 . Psikolojik Unsurlar: Trk ataszlerinde aratrlan; insann geliimi (ocukluk, genlik, ihtiyarlk), davranlarn kaynaklar gdler, psikolojik savunma mekanizmalar, alg ve dikkat, eitim teorileri ve renme (eitim ve renmede gd ihtiya, tekrar, disiplin, zek ve ferd farkllklar, zaman, retmen, renmede be duyunun yeri), sembolik eylemlerden dnme-iletiim (sz-dil), ryalar, kaltm (soyaekim) ve evre, kiilik (kiilik farkllklar, benimseme ve uyum. kiilikte korku-kayg-znt-flce gibi duygular; kiilik bozukluklar, akl, akll, deli kavramlar), ilikiler (bireysel ve toplumsal ilikiler, sevgi, dostluk, yaknlk, komuluk, kadn-erkek ilikisi ve evlilik), psikolojik danma gibi kavramlar, psikolojik unsurlar olarak adlandrlmlardr. Mehmet Kaplan, a.g.c. s. 284. Bu tanm. E. K. Eyboalu ve . Asm Aksoy'un ad geen eserinden yararlanlarak yazar tarafndan yaplmtr. 10 TRK ATASZLERNE ARATIRMANIN METODU Aratrma evrenin; . Asm Aksoy'un "Ataszleri ve Deyimler" isimli eseri ile E. Kemal Eypolu'nun "On nc yzyldan Gnmze Kadar iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler- Ataszleri 1-" isimli eserinde bulunan toplan 10847 atasz oluturmaktadr. rneklemenin seiminde ad geen yaynlardaki btn ataszleri bir halk edebiyat uzman ile birlikte defa ncelendikten sonra, atasz olmas bakmndan gvenirlii pheli grlenler ayklanmtr. Daha sonra tespit edilen psikolojik on snf ilgilendirdii izlenimi almanlar bir alan uzman ile birlikte ayrdedilmitir. Baz eserler (. Kknel, A. Yrkolu'nun eserleri gibi) bir psikolojik durumu aklamada ataszlerini rnek olarak verdiinden, ataszlerini psikolojik boyutlar iin seme ileminde bunlardan da yararlanlmtr. rnekleme 787 atasz seilmi, ancak bunlardan 26's uzmanlarn deerlendirilmesi neticesinde psikolojik snflara uygun bulunmadndan 761 atasz psikolojik deerlendirilmeye alnmtr. nsan psikolojik ve ruh yapsyla bir btndr. nsann geliiminde ve yaama srecinde de bunlar birbirinden kesin snrlarla ayrmak mmkn deildir. nk ruhsal ve toplumsal olann nerede baladn, biyolojik olann nerede bittiini tan bir aklkla belirtmek imkanszdr. nk bunlar birbirleri ile balantldr. Buna benzer ayrmlar bir olguyu aklamak iin yaplan soyutlamalardan baka birey deildir27. te aratrmac da Trk ataszlerini psikolojik bir yaklamla ve anlalr olarak incelemek, aratrmak iin bir ayrm, ataszlerini psikolojik snflama gerei duymutur. nsann yaps gibi, insan konu edinen Trk ataszlerini incelemek amacyla ve bu amala kullanlacak verilerin elde edilip deerlendirilebilmesi iin, alana uygun olduu dnlen Trk ataszlerini psikolojik boyutlarna gre snrlama arac gelitirme ihtiyac duyulmutur. Bu l aracnn gelitirilmesinde ncelikle soru saysnn fazla olma durumu dikkate alnm, elde edilecek verilerin psikolojik boyutlara uygunluk dereOrhan ziiirk. Ruh .Sal vc Bozukluklar. Ankara, 1988. s. 43. PSKOLOJK BR YAKLAIM 11 elerini tespit edebilme ls olarak byle bir ara gelitirilmitir. Bu ara gelitirilirken gvenirlii ve geerlii kabul edilmi, uygulama alanlarnda kullanlm l aralar incelenmitir. Ancak aratrma problemine en uygun veriler salayacak; ataszlerinin psikolojik boyutlarda snflamasn en az hata ile gerekletirebilecek bir l arac dnlm ve gelitirilmitir. Bu

aracn uzmanlara uygulanmas sonucunda ataszlerinin psikolojik boyutlar belirlenmitir. Aratrmada verilerin zm ve yorumuna iki perspektiften yaklalmtr: a. statistik, b. Psikolojik deerlendirilmelere bavurulmutur. Bu kitapta ise sadece psikolojik deerlendirmeler zerinde durulmutur. Ataszlerinin psikolojik deerlendirmelerinde, birinci derecede bulunduu psikolojik snfa uygunluk derecesi dikkate alnmtr. Deerlendirme yorumlarn sbjektiflikten biraz daha kurtarmak iin ilm alntlara ve fikirlere de yer verilmitir. Bu safhada da ataszleri psikolojik yoruma tabi tutulurken, her psikolojik snf iindeki ataszleri sayca ok fazla ise, kendi cinde gruplandrlarak deerlendirilmitir. Psikolojik yaklamda kolayl ve anlalrl salamak in bu aklanan yollarn yansra u hususlar da dikkate alnmtr: 1. Psikolojik snfa konan Trk ataszlerinin bulunduu snfa uygunluunun daha iyi anlalmas iin, gerekli grlen psikolojik kavramlarn tanm ve aklamalar yaplmtr. 2. Psikolojik snfla ilgili ataszlerinin tamamnn verilmesi veya gruplar halinde (ounlukla tek tek) deerlendirilmesi yaplmtr. 3. Deerlendirmede Trk ataszlerinin ilgili psikolojik kavram veya unsurla ilikisinin akla kavuturulmas yoluna gidilmitir. 4. Psikolojik yorumlarda i geerliin salanmas gz nnde bulundurulmu, bunun iin ataszierine uygun kavram ve konulan aklarken, Trk ataszlerinden rnekler veren uzman yazarlarn eserleri ve konu ile ilgili yaynlar dikkate alnmtr. 12 TRK ATASZLERNE LGL ARATIRMALAR Trkiye'de, folklor rnlerinden Trk ataszleri ile ilgili aratrmalar daha ok halk edebiyatna veri salama alarndan yaplmtr. Bu aratrmalar blgelere ve azlara gre derlemeler eklinde olduu gibi; ataszlerinin dayand tarihi kkler, Trk dilinde ataszlerinin kelime, mefhum ve rneklerle incelenmesi, deiik konulara gre aklama ve benzeri aratrmalar yaplmas eklinde de olmutur. Bu aratrmalarda derlemelerin dnda kalanlarn byk bir ounluunu makaleler oluturmaktadr. Konu ile ilgili ok sayda rneklerin verilmesi bakmndan u bir ka rnek verilebilir: kr Elin. "Trk Dilinde Atalarsz" (kelime, mefhum, rnekler), Hacettepe Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi, C: I, s. 2, 1969, ss. 169-181. M.akir lktar. "Trk Ataszlerini Menei ve Mahiyeti", trk Folklor Aratrmalar Dergisi (TFAD), stanbul, c:7, S. 18, Eyll 1962. Muzaffer Uyguner. "Konularna Gre Ataszleri", TFAD, stanbul, c:8, s. 163, ubat 1963. Kemal Ayaldi, "Trk Ataszlerinde ocuk" TFAD, c:12, s.250, Mays 1970, ss. 5615-5616. Hayret M. Trkmen, "nsan Organlar zerine Ataszleri ve Deyimler" TFAD, c:9. S: 188, Mart 1965, ss. 3681-3682. Buraya kadar verilen mekleden anlalaca gibib, ataszleri ile ilgili dier yazlar da hemen hemen benzer ekildedir. Sadece ataszlerini konu edinmesinin dnda aratrma problemi ile bir ilgisi olmad anlalmaktadr. Trk ataszlerie, kapsaml ve bilimsel bir psikolojik yaklam yaplm olduu pek sylenmez. Ancak problemle ilgili dolaysz ve dolayl almalardan bahsedilebilir. Bunlardan dorudan problemle ilgili olduu dnlebilecek almalar; ya Trk ataszlerinin az bir ksm ile snrl yada psikolojik unsurlar ynnden belirli ekilde snrllklar gstermektedir. rnek verilecek almalardan ilki Atilla Turgay'm "Psikoloji, Psikiyatri ve Ataszleri"28 konulu 20 sayfalk makalesidir. Atilla Turgay, a.g.m. PSKOLOJK BR YAKLAIM 13 Turgay bu yazsnda Trk ataszlerini psikoloji ve psikiyatri asndan ksaca incelemeye tabi tutmutur. Psikoloji ve psikiyatrinin alanlarn tanmlamayan ksa bir giri yazsndan sonra, "Ataszleri" bal altnda baz aklamalar

ve tanmlar vermitir. Yazar, ataszlerini rnek olarak ele alnmasn; ataszlerinde insan davranlarna ynelik aklama ve nerilere sk rastlanmas ve bunlarda ou zaman gereklere uyan ynlerin bulunmasn sebep olarak gstermektedir. Aratrc da yazarn bu dncelerine katlmaktadr. Turgay, "Yazsnn hazrlan" bal altnda da, yazsn nasl hazrladm izah etmektedir: Yaz iin 5880 atasz gzden geirilmi. Ataszleri birka kere incelendikten sonra belli ltler (yazar bu ltleri aklamam) kullanlarak, konusunu ilgilendirdiini izlenimler ayrdedilmi. Yazarn nemli grd, psikoloji ve psikiyatrinin be nemli alma alanndaki nemli kuram ve bulgular belirli balklar altnda zetlenip, bu alanlara uyduu dnlen ataszleri ayrdedilmi. Turgay'm ataszlerinin incelemek iin tespit ettii birinci balk, ya da smf "ocuk gelimesi ve ocuklarn Duygusal Sorunlar" adn tamakta ve burada otuz drt atasz sralamakta. Yaznn ikinci snfn "Kiilik Gelimesi ve benimseme (idantifikasyon) adn almakta. Burada da krk bir atasz var. nc smf "Akl ve Ruh Hastalklaryla lgili Aklama, nan Tutumlar" baln tamakta ve altm iki atasz yer almakta. Drdnc ksm "Kadn-Erkek likisi ve Evlilik" bal ile krk atasz ve son blm olan "Kiiliin nemi" bal altnda ise yirmi alt atasz olmak zere toplam ikiyz alt atasz ksaca ve sadece kendi grleri dorultusunda ele alnmtr. Ataszlerini deerlendirmede toplu bakn arlkta olduu, tek tek deerlendirmeye pek yer verilmedii anlalmaktadr. Aslnda probleme en yakn olan yaz Turgay'm bu almasdr. Ancak bu ksa aratrmada, kendi iinde de ifade edildii gibi, psikoloji ve psikiyatrinin baz alanlarndaki kuram ve bulgular ile ve buna paralel ataszlerini bireysel aklamalaryla snrl kalmtr. Buna karlk, bireysel evrede kalan bu ksa aratrma yazarda ataszlerinin kaba bir malzeme olmad, nemli lde bilimsel gereklikler 14 tad izlenimi dourmutur. Yazar, daha geni aratrmada bu izlenimlerin nemli bir ksmnn geersizliinin ispatlanabileceim . "Bin az, bir az hi eder" atasz ile irade etmitir. Aratrma tecrbesi ile sylenen bu sz, bu tr aratrmalarda farkl grlerin olmas gerektii dncesini, bu problemin aratrcs nemli bir ikaz iareti olarak kabul etmitir. Aratrc, ataszlerini psikolojik boyutlarda snflamada bu makalenin eksik taraflarna dikkat ederek yararlanma yoluna gitmitir. "Bin az, bir az, hi der" atasz gereince de; ataszlerini iinde bulunduu psikolojik snflamaya uygunluunun uzmanlarca yaplmas taraftan olmutur. Turgay'm makalesinnin, iaret edilen ynleriyle aratrcya kk bir k tuttuu sylenebilir. Aratrmay dorudan ilgilendirmemesine ramen ataszleri ile ilgili bir baka alma da. Turan rnek ve Doan Atalay'n birlikte hazrlam olduklar29 "Psikiyatrik Hastalklar ve Ataszleri" konulu almalardr. alma, yazarlarn psikiyatrik grme srasnda ilk karlamadan itibaren hasta ile hekim arasnda bir ilikinin, mekanik-lemi sorulu-cevapl bir grme biimini hastadan baz kuru bilgileri almaa yetebilecei, fakat bunlarla olumlu bir iliki kurulamayaca ve yeterli bilgiler salanamayaca nedeniyle psikiyatrik muayene srasnda hastalardan akllarna gelen atasz sylemelerinin istenmesi, kendilerini yanstmalar iin uygun bir ekran olarak grmeleri dncesiyle balatlmtr. Daha sonra ataszleri, bazen kiinin zgemii ile ilgili olduunu kabul eden aratrmaclar, ataszlerini syleyen hastalarla kiilikleri arasnda bir ba kurarak yorumlamalara gllerdir. Bu aratrmann problemi ilgilendiren taraf, baz ataszlerinin baz kiilik zelliklerini yanstabileceinin vurgulanm olmasdr. Yoksa konu ne dorudan ataszleri, ne de ataszlerinde psikolojik unsurlardr. Aratrmay ilgilendiren bir baka kaynak da, Haindi Akver-di'nin30 " Halk in Ataszlerine Tatbik Edilmi Ruh Bilgiler" adnTuran rnek ve N. Doan Atalay. a.g.m. Hamd Akvcrdi. Halk in Ataszlerine Tatbik Edilmi Ruhi Bilgiler. stanbul. 1940. PSKOLOJK BR YAKLAM 15

daki kitabdr. Kitapda bir, iki veya daha fazla atasz blm bal olarak alnm ve her bir atasz hakknda yazarn dnceleri ortaya konmutur. Kitapta ne ataszleri, ne de psikolojik boyutlar asndan bir dzen, yntem, snflama ve sralama yoktur. Yazar, kendi tabirin-ce ataszlerine "ruh bilgilerdi tatbik ederken veya bir kavram aklarken sadece bireysel kald gibi, herhangi bir kaynaa mracaat edilmedii de anlalmakadr. Ancak 1940 ylnda yaymland ve en az bu yldan bir-iki yl nce kaleme alnd dnlrse, ataszlerine psikolojik bir yaklam yaplabileceinin iaretini vermesi asndan nemlidir. Ayrca ataszlerinin az olmas nedeniyle, bireysel de olsa geni aklamalara tabi tutulmas da kitabn olumlu taraf saylabilir. Eser, bunlarn dnda bilimsel bir kayg ve metod tamad gibi, yetmi dolaylarndaki atasz says ile de kapsayc olduu pek sylenemez. Aratrmacnn31 "Ataszleri ve Deyimlerimizde Psikolojik Unsurlar" konulu makalesi de aratrmayla yakndan ilgilidir. Makalede herhangi bir psikolojik snflama bulunmamasna karlk, mmkn olduu kadar birok atasz ve deyimde baz psikolojik unsurlar kaynaklara dayanarak iaret edilmeye allmtr. Altm yedi atasz ve deyimin incelemeye tabi tutulduu bu yazda otuza yakn psikolojik unsurdan da bahsedilmitir. Herhangi bir alt balkla iaret edilmi olmasa da, makalede ataszleri ve psikolojik deerlendirmeye tabi tutulurken bir sistem takip edilmitir. Ya nce ataszleri verilmi, ataszne uygun kabul edlilen psikolojik unsur gvenilir kaynaklara dayanlarak aklanm; ya da ataszleri psikolojik unsurlarn aklamalar ierisinde kaynaklatrlarak verilmitir. Her iki durum da da, psikolojik boyutla ataszlerinin anlam ilikileri kaynatrlmaya allmtr.. Aratrmac, ataszlerinin psikolojik deerlendirilmesini yaparken bu makalenin izledii yoldan da yararlanmtr. nk 1983 ylnda yaymlanan bu yazdan sonra yazar gerek halk edebiyat gerekse psikohsan Kurt. "Ataszleri ve Deyimlerimizde Psikolojik Unsurlar" . Mill Kltr Dergisi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, Say:39. Nisan 1983. 16 loji alanyla ilgili uzmanlardan bazlarnn eletirilerini alm, aratrmasn gelitirirken bunlardan da yararlanmtr. Yaznn bu ynde aratrcya katklar olduu sylenebilir. Ataszlerini psikolojik boyutlar ierisine yerletiriken, psikolojik deerlendirmeye tabi tutarken, alanlarnda uzman tannan yazarlarn baz eserleri de aratrcya dolayl kaynak grevi yapmtr. Bu aratrcya iki ynden faydal olmutur: Birincisi, dorudan psikolojinin konularn incelemesi ve ikincisi, bu incelemeyi yaparken, gerekli grld yerlerde Trk ataszlerine yer verilmesi eklindedir. Bu eserlerin banda zcan Kknel'in "Kaygdan Mutlulua Kiilik", "nsan Anlamak" ve Atalay Yrkolu'nun "ocuk Ruh Sal" saylabilir. Bu ve benzeri eserlerin deiik sayfalarnda, psikolojik bir konu ya da boyut aklanrken Trk ataszlerinin mek verildii grlmtr. Problem ile ilgili ksa yazlardan da anlalmakladr ki, verilen rneklere bakldnda ve konu edilen Trk ataszlerine psikolojik bir yaklam olduunda, psikolojik unsurlar ortaya karlm ya da tesbit edilmitir. Fakat gerek atasz says, gerek psikolojik boyutlarn geni tutulmamas ve sadece ahsi grler ierisinde kalnmas sebebiyle, iaret edilen kaynaklar bir aratrma boyutuna ulaamamtr. Ancak bunlar aratrmacya, aratrmasn daha iyi ynlendirmesinde, gereki ve daha anlalr bir yntem izlemesinde kaynak tekil etmilerdir. PSKOLOJK BR YAKLAIM 17 I.BLM NSAN GELM VE ATASZLER Bu blmdeki Trk ataszlerinin benzer olanlar kendi aralarnda toplandnda, ocukta fizik geliim, duygusal geliim, evre ve geliim, ocukla ilgili psiko-sosyal deer ve yarglar ve genlik ve ihtiyarlk, balklarnda sralanabilecei grlmtr. Yazar, konunun daha iyi anlalmas iin, psikolojik yorumu bu alt balklar altnda yaplmasn uygun bulmutur. 1. Fizik Geliim: ,., ;.;

Bilindii gibi geliim, bymeye gre daha kapsaml bir kavramdr ve bymeyi de iine alr. Bir ocuun boyunun uzamas, arlnn artmasnn yamsra, onun yetikinlerde bulunan gleri elde etmee ve yetikinlerin grne doru ilerlemesi, "ocuun gelimesi" anlamnda kullanlr1. Bu anlam, deiik ynlerden yanstt dnlen ataszleri mevcuttur. Bu snfa uygun olarak kabul edilen ataszleri unlardr : . ., ,,.i >, ' i, . "Apalamadan yrnmez". v -..e ,;.. ; ,,: ; i! "ocuk dediin de kalka byr". "ocuklar uyuya uyuya byr, ihtiyarlar uyuya uyuya lr". "ocuk alamadan bymez". Dikkat edildiinde hemen anlalacaktr ki, bu ataszleri ocuun beden geliimine arlk tanmaktadr. "Apalamadan yrnmez", "ocuk dediin de kalka byr" gibi ataszleri, ocuk geliimindeki "olgunlama" kavramn uygun ekilde ve z olarak aklamaktadr. Ayn ataszleri bireysel ya da toplumsal herhangi bir deiim ve Feriha Baymur. Genel Psikoloj, nklp ve Aka Yaynlan. stanbul, 1978. s. 45. 18 TRK ATASZLERNE geliim iin, birey ya da toplumun n hazrlklarm ve gerekli olan artlarn olgunlamasn da anlatmaktadr2. Fizik gelime, vcut gelimesi ile evrenin verdii imknlar arasndaki ilikilerin sonucudur. ocuklar beslenme, dinlenme ve hareket lsnde vcut gelimesi gsterirler. Fakat gelime ynnden farkllklar vardr. Ama ocuklarn hemen hemen hepsi, byme ve davrann ayn deimez sral evrelerinden geerler3. Yani, ocuklar genel olarak, oturduktan sonra aykta dururlar,ondan sonra yrrler ve ancak bunlar baardktan sonra koarlar. Ataszun anlamnda ifadesini bulduu gibi, ocuk ilk aylarda belli bir fizik olgnlua eriene kadar dmeler sklkla grlebilir4. ocuktaki bu dmeler karsnda tedirgin olmamal ve ocuun bedeni geliimine herhangi bir mdahalede bulunulmamaldr. Yahut da ocuk hangi geliim basamanda ise, yetitiricilerin de ona empoze edecei etkinlikler bu safhalara gre seilmelidir5. ocuklar nasl ki "de kalka" byrse, ayn zamanda bu dme ve kalkmalarda alayacaktr., bazen bu alamalarn sebebi onun herhangi bir eye (suya, yiyecee) ihtiya duymas olabilecei gibi, herhangi bir rahatszlndan da kaynaklanabilir. Yani "ocuk alamadan (da) bymez". Yaplan aratrmalar6 gstermitir ki, kk ocuklarn uykuya daha ok ihtiyac vardr. Buna gre; 1-6 aylk ocuklar gnde 15 saat uyurken, aylar ve yllar ilerledike bu oran azalmaktadr. Bunun iin "ocuklar uyuya uyuya byr" sz, ayn zamanda ilm bir gerei vurgulamaktadr. Atilla turgay, a.g.n.. s. 228 Willard t. Olson ve Joln I.cuellen. ocuklar Nasl Byr ve Geliir? eviren: l. skit. Mlili Yayn. Ankara. 1965. s.9. Valide Bala Pars ve Dierleri, ilgilim Psikoloji. MI.B. Vaym. stanbul. 1971. s. 36. Konu ile ilgili yaplan bir aratrna ilgi ekicidir. Bunun iin: M;.S.. P.L.1I.. ocuk Psikoloji. stanbul 1971. s.59"a bak. " Hak: Arhr T. Jcrsill. ocuk Psikolojisi, ankara. 1979. s. 142 ve Haluk Yavuzer. ocuk ve Su. stanbul. 19X2. s. 142. PSKOLOJK BR YAKfcAIM 19 2. Duygusal Geliim: Bu ksmda sevgi; alg, korku, ahlk ve akl geliimini yanstan Trk ataszleri ele alnmtr. Bir eitimci; bir ocuk, yalnz kanmn alndan deil, duygusal ve toplumsal alktan da lebilir7 derken, bir gerei vurguladm dnmektedir., ocuk ve sevgi ilikisi konusunda bir ok gzel sz sralanabilir. Fakata nemli olan

ocuun, dier ihtiyalarnn olduu kadar sevgiye de ihtiya duyduu hatrdan karlmamaldr. Sevgi, ocuun hayata hazrlanmasnda, salkl gelitirilmesinde ona verilecek ruh besin saylabilir. nk; nsanolu sevme yeteneini sevile sevile kazanr. Sevmeden nce sevilmeyi renir. Trkemizde bunu belirten pek ok atasz ve deyim bulabiliriz. Mesala; "sen seversen yavrunu, o da sever yavrusunu" sz bu gerei vurgulamaya yeter... kii yeterince almadm bakalaryla paylaamaz... ocuklukta sevginin ana ve baba gibi bir iki kaynaktan alnmas nemlidir. Akrabalar arasnda elden ele gezen ocuklar, sevilseler de doyumsuz kalrlar. Dilimizde bu sakncay ok iyi anlatan bir atasz vardr: "Bir ocuun krk ebesi olursa ya kr kalr, ya topal"8. Trk ataszleri ierisinde u szler de, ocua sevgi gsterilmesi gerektiini iaret etmektedirler: "ocuk seversen beikte, koca seversen dekte". "ocukla it iltifata gelir". "Kklere oul de efkat eyle, ululara ata de hrmet eyle". Bu ataszlerinde, ocuklara sevgi verilmesi ilenmekle kalmyor, ilk atasznde olduu gibi ocuun daha kk yalarda (beikte) sevgiye daha ok ihtiyac olduu da hatrlatlyor. Willard C. Olson ve John I.c\vellcn a.g.e.. s. 13. 8 Aalay Yrkolu ocuk Sal. 12. Bask. Ankara. 1986. s. 137. 138. ocuk, ruhen geliirken toplum ilikilerinden de etkilenir. ocukta varln isbatlayan sevgi eilimleri grlmeye balar. Bu eilimi dolaysyla byklerin yaknlna daha fazla ihtiya duyar. "ocukla it iltifata gelir" atasz de bu dnceleri dorular mahiyettedir. Bilindii gibi alg, duyu organlarm uyaran, olaylarn, nesnelerin veya niteliklerin farknda olunmas ile ilgili bir terimdir ve bireyin evresine ilikin yaantlarn da ifade eder9. ocukta fizik gelime ile birlikte, yaants zenginletike alglamada da yeni boyutlar ortaya kar. nsan grd hereyi alglamaz. ocuk da evresinde olup bitenlerden kendi zelliine uyanlar alglar. Sz gelii, grme hazz fazla olan ocuun alglar geni lde gze ait olur10. Yani insan d dnya ile , keni zelliine uygun ilikiler kurar. Hatta ocuklarn ilk dnemlerindeki davranlarnda zamana gre hareket etme ve uyum gstermede zorluklar ekilebilir. "Zaman" alglama onlarda henz yerlemediinden; mesela belli saatlerde yatp kalkmalara anlam vefe-mez. Yani "a aman bilmez, ocuk zaman bilmez". Bunu ksa rnek bir olayla aklayabiliriz: Kk Fatih'e annesi "imdi le uykusu zaman geldi" dediinde o fkesinden neredeyse decek duruma gelir. Annesinin sz zerine isyan bayran eker, alar ve tepinir... Kk Fatih'in byle davranmasnn gerisinde, onun "uyuma" zerine verilen emre hazr olmamasn grmek gerekir. Bu aklama ve rnek olay da gsteriyor ki, ocuun zaman konusundaki dncesi, "hazr olma" durumuna gre deiebilmektedir. Yani ocuun, henz zaman konusunda yeterince bir alglama gelitirmediini gstermi olabilir. Byklerin yansra ocuklar da alglamayla tepkileri arasnda byk bir iliki vardr. Alglama her ne kadar geni lde duygusal bir sre ise de, bu ayn zamanda bireyin gemiteki tecrbelerini de iermektedir. nk mevcut bir uyaran yorumlarken edinilmi tecrbelerin C.E.S.. PX.Il. Elden E. Bod. a.g.e.. s. Hcyza Bilgin., a.g.e.. s.81. 161. PSKOLOJK BR YAKLAIM 21 hatrlanmas esas noktay oluturur11. Aynen "ocuk padiahtan korkmaz" atasznde olduu gibi. Atasznde de ifade edildii gibi, ocuk herhangi bir ototriteden veya bir korku kayna saylan varlktan korkmayabilir. nk ocuun henz korkulan varlkla ilgili gemi bir tecrbesi ve bu tecrbenin hatrlanmas gibi bir durumu yoktur. Trk slm bilim adam Gazl'nin "bilen korkar" sznn bir baka ifadesini bu atasznde grmek mmkn oluyor. nk Gazl; ocuk aslandan korkmaz nk aslan bilmez, baba ise aslandan korkar nk aslan bilir12 demitir. Buradan da anlalyor ki, renme korkuyu etkilemektedir. Bu psikolojik gerei atasz de hatrlatmaktadr.

Trk ataszleri ilk bakta kiiliin elerinden speregoyu ve egonun rnek ilkelerim yanstan szler olarak grlebilir. nk ahlk unsurlar ile ykl ataszleri az deildir. lk nce anne ve babann etkileri, ardndan dier toplumsal ve kltrel deerler speregoya ilenir ve sonunda sperego, yerleik ahlk dzeninin kuvvetli bir sembol biiminde ortaya kar13. zellikle bu durum ocukluun ilk basamaklarnda ilendii taktirde daha net bir grnm arzader. Bunun iin ataszlerinde haberin dorusunun ocuktan alnmasnn istenmesi; ocuk kiiliinin olgunlamad gibi, olumsuz ynde de bozulmadna ve onun yalan sylemeyeceine inanldn gsterir, "al ocuktan haberi git kaban kaban" ve "Haberin dorusunu olandan (ocuktan) al" gibi ataszleri bu geleneksel inancn bir gstergisi olsa gerektir. "Hepsinin aklls beikte ban sallar". "Bym de klm". "ocuk byr akllanr, kam byr ekerlenir". Yukarda alt alta sralanan ataszleri, zellikle ocuun akl geliimi, ya da geleneksel toplum deerlerini ocuk aklna bak gsterir. C.E.S.Y.. P.L.H. (Elden E. Bond), a.g.e., s. 161. Beyza Bilgin., a.g.e.. s. 81. T. rnek ve D. Atalay. a.g.m.. s. 153. 22 TRK ATASZLERNE ocuun fizik geliimi ile birlikte akl geliimi de devam eder. nk bir ocuk, kaslar kullanmaya hazr duruma geldike ne kadar onlar hevesle denerse, akl bakmndan geliebilmek iin de o kadar heves gsterir. ocuun davran, alt beynindeki ve omurgasmdaki hcrelerden idare edilir. ocuk bydke, beynin st ksmndaki hcrelerle beraber soyut olarak dnme, belli konular genelletire-bilme yetenekleri geliirken, fikirleri de biimlenir14. Yani "ocuk byr akllanr, kam byr ekerlenir". Bu psikolojik snf ierisinde sralanan ve bu snfa uygun bulunan ataszlerinde, henz gelimemi ve dolaysyla uygun davranlar gstermeyen ocuklar iaret edilirken, "Bym de klm" atas-ziin ierisinde gerekten akll olarak konuan ve davranan ocuklara atfedilen bir anlam vardr. "Hepsinin aklls beikte ban sallar" atasznde, bebee olan sevgi duygularnn bir hkm yatmakta gibidir. nk geleneksel Trk kltrnde ocua sevgi ifade adilirken ona "aslan gibi", "koum benim" gibi yaktrmalarn yansra, atasznde olduu gibi ok akll olduu da sylenebilir. 3. ocuk ve evre: ocuun gelimesinde, yetimesinde ve kiilik kazanmasnda evre denilen faktrn byk etkisi olduu genelde kabul edilmektedir. ocuun ilk evresi anne karn saylabilecei gibi, doduktan sonra anne-baba ve kardelerin bulunduu ortam, daha sonra arkada ilikileri ile balayan oyun evresi, okul evresi de buna eklenebilir. Ataszleri ocuk geliiminde, kiiliinin oluumunda sralanan evreye de yer vermitir. Bunlardan anne-baba, arkada ve dier bykleri iine ald dnlen ataszleri u ekilde sralanabilir: \Villard C. Olson ve J. I.ewcllen.. .g.e.. s. 24. PSKOLOJK BR YAKLAM 23 "Ua (ocuu) ie ko, sen de ardna d". "Olan yumua (ie) sal, ardnca sen var". "ocuk kalkar bye bakar". "ocuk olan yerde bakas ekitirilmez". "ocuk olmaynca byk olmaz". "Byk bykln bilmezse, kk kkln bilir mi?". "ocuk ocuun aynasdr". "Kz anann olan babann ortaksdr". "Anasz kuzu nelemez". "kszn dokuz karn olur, sekizi doyarsa biri a kalr". "ksz byr byr klr". "kszn alnna gne domaz". "Baba ksz deil ana ksz". "Ana vey olunca baba gavur olurmu". '

; Yardma ve korunmaya ok ihtiyac olan ocuk; alan, veren, isteyen ve bireyler yapan bir evrenin iinde bulunur. Bu evre iinde kendisine yava yava sorumluluklar yklenmeye balar. En basitinden kk birey getirmesi istenebilir. ocuk bazen bunlar ya eksik karlar, ya da hi yapamayabilir. "Ua (ocuu) ie ko, sen de ardna d", "Olan yumua (ie) sal, ardnca sen var" ataszlerinin gereince, verilen grevi yetikinin kendisi tamamlamak zorunda kalabilir. Anne, baba ve yakn evredekilerin yansra, eitici ve reticilerin de ocuklara daima iyi rnek olmas gerekir. nk ocuklar geliimini srdrrken evresindeki byklere zenir, onlarn davranlarn izleyerek taklid edebilir. Yani "ocuk kalkar bye bakar". Bunun iin de kt rnek olmak; ocuun yannda (veya baka zaman) de-di-kodu yapmak, insanlar hakknda irkin szler sylemek iyi bir davran saylmaz. Nitekim "ocuk olan yerde bakas ekitirilmez" atasz, bykler iin bir ikaz mahiyetindedir. ocukta oluan sosyal 24 tavrlarn gelimesinde canl rnekler byk rol oynad iin, yetikinlerin ocuklarn yannda dikkatli olmalar gerektii de iaret edilmektedir. Bu durum ayn zamanda "Byk bykln bilmezse, kk kkln bilir mi?" atasz ile de aklanabilir. ocuklar arkada ilikilerinde, bakalarna ve bakalarnn baarlarna deer vermesini renirler. evresindeki yatlar ile arkadalk yapmas, gerekleri kavramasn kolaylatrr ve kendi kendilerini tanmasn renirken15 , birbirlerinin onayladklar tavrlar da benimserler. "ocuk ocuun aynasdr" derken, bir zdeleme sz konusudur. zdeleme baka varlklarn duyarln paylatrr. ocuklarn arkada grubu ve toplulukta gelimelerine yardmc olur. ocuun evresinde en yakn olduu kadar en etkili olan da anne ve babadr. ocuk ailenin bir rnei gibidir. Ailesinde olan iyi veya kt durumlar, grdkleri ve iittikleri ocuun ahsiyetine tesir eder. Bunun iin anne ve babalarn da "ocuk kalkar bye bakar" szn dikkate almalar, eitimci ve ocuk psikologlarnn da benzer dorultuda aklamalar getirdikleri bilinmelidir. Hatta "Kz anann olan babann ortaksdr" sznde; kz ocuklarn annesiyle, erkek ocuklarn da babasyla zdeim yaparak kiiliklerini, cinsel kimliklerini kazandklar16 aklanmakta gibidir. "Anasz kuzu melemez", "Baba ksz deil ana ksz" ve "Ana vey olunca baba gavur olurmu" ataszlerinde, annenin nemi vurgulanmak istenmektedir. ocuk iin annenin nemi hayati olan duygusal besiyle, gven duygusunu veren kii olmasndan kaynaklanmaktadr17. A. Yrkolu18, doumdan ksa bir sre sonra eitli sebeplerle anneden ayrlp yuvalara yerletirilen bebeklerde, iyi bakm ve beslenmeye ramen geliim bozukluklar ortaya ktm belirtmeks E.R. Boyce Okulda lk Yl. eviren: Arif Gelen. Ky ve Eitim retmen Yaynlan: I. Ankara. 1955. s. 43. 16 Alalay Yrkolu. ocuk Ruh Sal, s. 87. 17 Haluk Yavuzer. a.g.c.. s. 122 18 A. Yrkolu. a.g.e.. s. 31.32 PSKOLOJK BR YAKM.EVI 25 tedir. Ayrca bu ocuklarn sosyal ilkilerinde bir gerileme grld, renmeye kar ilgilerinin azald da gzlemler sonucunda tespit edilmitir. Ataszlerinden de anlald gibi ocuk, ana sevgisi ve onun salad ortamdan uzaklanca, ne bedeni olarak ne de ruha salkl bir gelime gstermemektedir. "kszn dokuz karn olur, sekizi doyarsa biri a kalr", "ksz byr byr klr" ve "kszn alnna gne domaz" gibi ataszlerinde de, ksz ocuun zorlanmal bir hayatla karlaaca vurgulanmak istenmektedir. Toplumda boanmalar arttka, ikinci evlilikler sebebiyle vey anababa ve vey ocuk problemi domaktadr. Geleneksel Trk toplumunda vey baba veya ocuk deil, vey ana kt bir kiilik iinde sembolletirilmitir. Oysa yalnz vey analarn kt kadn olduklar dnlemez. Gerek u ki, vey anadan z anann yerini tutmak gibi bir grevi stlenmesi bekleniyor19. Bu beklentinin gereklemesi de mmkn olmaynca; "Baba ksz deil, ana ksz" ve "Ana vey olunca baba gavur olurmu" ataszleri gndeme geliyor.

u ataszleri de, ocuun geliiminde, kiiliinin oluumunda yeri tartlan kaltm unsurunu hatrlamaktadr: if^ "Adam olacak olan douundan bellidir". / "ocuk yedisinde ne ise yetmiinde de odur". 1 "Dokuzunda ne ise doksannda da odur". "Kundakta giren teneirde kar". "ocukluu neyse, bykl de odur". "Olan dayya kz halaya eker". Aratrmac Shirley (1933), hayatn ilk iki ylnda iki kiilik geliimi konusunda yapt aratrmasnda, bireyin sinir sisteminin yap ve ileyiine ve vcudun genel fzikokimyasal yapsna bal bir fizyolojik temele (yani kaltma) dayandn ne srmtr. Bir baka aratrmac Gsell de, bireyin temel geliim hz, yn ve niteliinin her A. Yrkolu, a.s.e., s.07. 26 TRK ATASZLERLNE eyden fazla kaltmla geen zelliklere bal olduu grn ileri srmtr20. Daha baka aratrmaclarda kaltm konusunda benzer fikirler ileri srmlerdir. Ataszlerinden de anlald gibi, bu szlerin anlamlar iinde kaltmn deiik yansmalar sezilmektedir. Bu durum ayn zamanda geleneksel Trk kltrnn br devam saylabilir. nk eski Trkler, babadan oula doutan ok eyler getiine inanrlard. Nitekim "ata olu ata doar" (babann olu babasna benzeyerek doar, sz bu inann ok eski bir tandr21. "Olan dayya kz halaya eker" atasznde, ocuun en yakn akrabalara benzeyecei inanc vardr. Baz aratrmaclar (Shirley ve Gsell gibi) kiiliin ilk iki ylnda ekillenmeye baladn, bazlar da (Freud gibi) ilk be ylda olutuunu ileri srdkleri gibi; Trk ataszleri de benzer dnceleri hatrlatr niteliktedir. ocuun ileride iyi veya kt, huylu veya huysuz ve benzeri zelliklere sahip olaca u ataszlerinde daha ak olarak grlr: "ocukluu neyse, bykl de odur", "Kundakta giren teneirde kar", "Adan olacak olan douundan bellidir", "ocuk yedisinde ne ise yetmiinde de odur". ocuun evresini oyun arkadalar da oluturur. ocuun sosyal geliiminde oyunun da byk yeri vardr. Hatta yaklak dokuz asr nce Trk Bilgini bni Sina, ocuun hayatnda oyunun nemine iaret etmitir. O, ocukken oyunu ok severmi... Bir gn oynarken, yal biri ona "sen ok akllsn, ilerde bir lim olacaksn, sana oyun yarar m? Derslerine al" dediinde, henz ocuk olan bni Sina u cevab verir: "Her yan belli bir hali vardr. ocukluun yak da oyundur. Her yan hakk verilmelidir". bni Sina'nn bu cevabnda, zamanmzn pedogoji ve psikoloji ilminin ulat gereklerden birinin ifadesi22 ne rastlanmaktadr. Hatt 20 21 Arthur T.Jersild. a.g.e. s. 43. Bahaeddin gel. Trk Kltrnn Gelime alan. Kyncn Yaynlan, Ankara. 1979. s. 168. Yahya Akyz. elbni Sina'nn Eitim Bilimine Katklar. Trk ve Dnya Eitini Tarihindeki Yeri. Uluslararas bni Sina Sempozyumu (Bildiriler). Kltr Bakanl Yaynlar. Ankara. 1984. s. 234. PSKOLOJK BR YAKLAIM 27 oyun bir eitim arac olarak da grlmektedir. Aratrmaclar hayat sresince oyunun geliim ve renmeye katksn ortaya koymulardr. Bunlardan Erikson, Freyburg, Leiberman, Nichlicl, Pederson, Wender, Piaget ve dierleri evrimsel sre olarak oyunun zihinsel, duygusal ve sosyal geliim ile yakndan ilgili olduu grndedirler.23 Bu gereklerden hareket edildiinde, Trk ataszlerinde de ocuk oyununa yer verildii grlmtr. Bunlardan; "Olan yedi oyuna gitti, oban yedi koyuna gitti" atasznde, ocukta alk ihtiyacm giderdikten sonra, aklna ilk gelenin oyun olduu vurgulanmaktadr. "Abdal dnden, ocuk oyundan usanmaz" atasznde de, benzer ekilde ocuun oyuna olan ihtiyac belirtilmektedir. "Tay iken oynamayan at olamaz" atasznde ise; hem olgunlama ile, hem de ocuun geliiminde ve hayatnda oyunun neminin iaret edildii akla gelmektedir. nk artk oyunun nemi psikoloji ve

psikiyatride daha iyi anlaldndan eitli problemlerin tedavisinde oyun tedavisi24 bir teknik olarak gelitirilmi bulunmaktadr. "Tay iken oynamayan at olamaz" atasznde, oyunun ocuun fizik, sosyal ve ruh geliiminin salkl bir sre izlemesinde ok nemli olduu vurgulanmaktadr. ocuun fizik, ruh ve sosyal geliim boyutunda eitim ve retimin geni ve kalc yer tuttuu genelde kabul gren bir grtr. Bu grten hareket edildiinde, geleneksel Trk kltr iinde yer alan ataszlerinde eitim ve retimin ak, kapal ya da mecaz ekilde ifade edildiini gryoruz. Bu ataszleri u ekilde sralanabilir: "Aa yaken eilir". "Kzn dvmeyen dizini, olunu dvmeyen kesesini dver". "Basksz aly, yel alr, yel almazsa el alr". "ocuk gle benzer, bakarsan aar, bakmazsan solar". "ocuk bytmek ta kemirmek". "ocuk isteyen belasn da istemek gerek". "Demir tavnda dvlr". T.D. Yavvkcy ve S. T. Silvan. "ocuun Okul ve Aile evresindeki Yaam Boyu Sreci olarak Oyun". v: M. O/yrek. A.. Eitim Fakltesi Dergisi. 1980. s. 425. Atilla Turgay, a.g.n.. s. 228. 28 TRK ATASZLERNE Bir btn olarak sralanan ataszlerine bakldnda; ocuk eitiminde zaman, disiplin, nem verme ve hepsinin yaplmasnda, yani ocuu eitim de zorluklarla da karlalabilecei iaret edildii grlmektedir. Ayn zamanda, eitim psikologlarnn ok daha sonra benimsedikleri bir gerek; eitim faaliyetlerinin hareket noktasn ocuktan balatmak da "Aa yaken eilir", "Demir tavnda dvlr" gibi ata-szlerinde de belirtilmektedir. imdi bu iki atasznn mecaz anlamlar zerinde yle bir yorum getirilebilir: Bir model ne kadar erken kurulursa sonradan onu deitirmek o kadar zor olur25. Eitimin, insanda (ocukta) var olan kabiliyetlerin meydana karlmas ve gelitirilmesi faaliyeti ne kadar erken ve zamannda balarsa o kadar baarya yaklalabilir. nk ocukluk a, eitime, faydal alkanlklar kazanmaya en uygun olan adr. Daha bombo olan ocuk ruhu verilen her eyi almaya, benimsemeye aktr. Mant, dncesi henz gereince gelimemi, olgunlamam olduu iin, ocuk kendisine retilmek istenen eyler karsnda eletirici bir tavr almaz. Onun ruh hayatna -bir balk ktlesine ekil verir gibi-kolayca ekil vermek mmkndr26. Ama ya ilerleyince, zaman geince, yani "demir tavnda" dvlmeyince, bunun olumlu ynde gereklemesi zorlaacak, hatta imkansz hale gelecektir. Nitekim ocuun belirli davran biimlerini kazanmas gereken aamalar olduu ile ilgili fikirler, hayvanlarla alma neticesinde elde edilmitir. Doar domaz anasndan ayrlan bir buza, bir sre elle beslenir, kk yanda insanlarla iliki kurmaa alr, daha sonra merada ona yaklamak ve sevmek mmkn olur. Yani "Demir tavnda dvlr" atasz, geliim psikolojisinde geerli bir szdr27. ocuk eitimine de zamannda balanmas gerektiini iaret eder. 28 Eric Berne. Herkes in Psikiyatri ve Psikanaliz Rehberi, ev; E. Kapkn. Yaprak Yaynlar. stanbul. 1988, s. 147. 26 Hamdi Akverdi. Halk in Ataszlerine Tatbik Edilmi Ruh Bilgiler. Gven Basmevi. stanbul. 1940, s. 101. 2 Arthur T. Jersild, a.g.e.. s. 14. PSKOLOJK BR YAKLAIM 29 ocuk eitiminde disiplin nemli bir unsurdur. Yalnz disiplin kavramn doru ve arptlmadan anlamak ve uygulamak gerekir. Disiplin "retici, dzenli davran ve yetkinlik kazandrc yetitirme"28 anlamnda kullanlnca, ocuk eitimindeki salkl tutum ve kurallar iine alr. Bundan dolay "Basksz aly yel alr, yel almazsa el alr" ve "Kzm dvmeyen dizini, olunu dvmeyen kesesini dver" ataszlerini, bu anlam ierisinde deerlendirmek daha olumlu bir yaklam olabilir. nk ocuk eitiminde disiplinden ama, bu ataszlerini yanl yorumlayanlarn yapt gibi ocuu sk sk cezalandrmak deil, onda

gven duygusu uyandrmak, renmesi, beceri kazanmas ve yeteneklerini gelitirmesi iin klavuzluktur. Atasznde "bask"dan ama, ocuun olumlu gelimelerinin desteklenip, olumsuzlarnn dzeltilmesi anlalmaldr. ocuun hrriyetini kstlamak olarak dnlmemelidir. Eitim ve retimin tamam zor bir sretir. Bunun iin de bir alt blm oluturan ocuk eitimi de bu zorluktan payn alr. nk hayvan yavrularyla karlatrlnca insan yavrusu ok aciz bir varlktr. Doduunda etrefta olanlar anlayamamakta ve onlara gerekli cevaplar verememektedir29. Mesela birok hayvan yavrusu doduktan birka saat sonra yryebildiii, yzebildii halde, insan yavrusunda bu ve benzeri gelimeler uzun bir zaman gerektirmektedir. Ayrca bir insan olarak sosyal bir kimlik gelitirmesine, kiilik kazanmasna, yeni bilgiler edinmesine almak da byk zorluklan birlikte getirir. te bunun iin "ocuk bytmek ta kemirmek", "ocuk isteyen belasn da istemek gerek" denildii sanlmaktadr. Dolaysyla ocuk yetitirmenin zor bir aba olduu belirtilirken, onun bakma ve eitime de ihtiyac olduu, "ocuk gle benzer, bakarsan aar, bakmazsan solar" atasznde de anlamn bulmaktadr. 28 Atalay Yrkolu. a.g.e., s. 147. 29 Atalay Yrkolu., a.g.e., s. 147 30 TRK ATASZLERNE 4. ocukla lgili Psiko-Sosyal Deerler ve Yarglar Bu balk altnda, nce cinsiyet ayrdetmede dorudan "ocuk"la ilgili deer yarglarnn yer ald ataszleri, daha sonra da cinsiyet fark gzeten ataszleri ilenecektir. Ataszlerine bakldnda, geleneksel Trk toplumunda ncelikle ocua "ocuk" olarak deer verildii tesbit edilebilmektedir. "ocuksuz kadm meyvasz aaca benzer", "ocuklu kadn, kargal nar, civcivli tavuk" ataszlerinden hareket edildiinde; kadnn ncelikle ocuklu olmas istenmekte, bunun "kz" veya "erkek" olmas belirtilmemektedir. Gerisinde birok psiko-sosyal sebebin olabilecei, ama hepsinin sonunda ocua verilen deer llerinin, hkmlerinin yatt ataszleri olarak u szleri gsterebiliriz: "ocuk dman kilididir", "ocuk evin aynasdr", "ocuk evin blbldr", "ocuk evin direidir", "ocuk olmayan yerde baca ttmez", "ocuk evin neesidir", "ocuk evin ocadr", "ocuk evin ssdr", "ocuk evin temelidir", "ocuk olmayan eve melek girmez", "ocuksuz ev bo ambara benzer," "ocuksuz ev kalaysz kaba benzer", "ocuksuz evde nee olmaz", "ocuksuz ev tuzsuz ekmee benzer", "Eve ocuk, erkee ubuk yarar". Trk ataszlerinin bazlarnda da cinsiyet tercihinin gstergeleri vardr. Bu tercihte daha ok erkek ocuun ar bast grlmektedir. Bu durumun deer yarglarna dayanan baz kayglardan kaynakland sylenebilir. Erkek ocua, ailenin devamlln salayan ve temelini oluturan varlk gzyle bakld gibi, ondan daha ok beklenti iinde bulunulduundan, kz ocuklara oranla erkek ocuklara daha ok deer verildii30 sylenebilir. Ataszlerinin, Trk kltrnn geleneksel bir ynn tekili ettii hatrlanrsa; geleneksel Trk toplumunda erkek ocuunun kendisine zg bir ncelii ve yerinin ataszlerinde belirginletii sylenebilir. Geleneksel yap erkek ve kz ocuk arasnda zcan KkncI. nsan Anlamak, s. 291. PSKOLOJK BRSVAKLAIM 31 baz karakter ve tavr farklar yaratmaktadr. Sosyal alanda erkein lehine olan deerler kodeksi baz ataszlerine de yansmtr31.Mesel; "Olandr oktur, her evde yoktur", "Olan her kar dourmaz, er kar dourur", "Olann ki oul bal, kznki bahe gl", "Olan oul ise el mal senin, deilse senin maln elin" gibi ataszleri buna rnek olarak gsterilebilir. Geleneksel Trk toplumu arasnda yaygn olarak belirtilen erkek ocuk tercihi, gerekte aile adnn erkek ocuk vastasyla devam edecei dncesinden domutur. Kz ocua ikinci dereceden evlt ilemi yaplmasnn nemli nedeni budur. Aslnda yaratla uygun olan durum, byle bir farklln olmadn gstermektedir. nk kz ocuk da, erkek ocuk da ayn tab kanunlara uyarak anneden ve babadan zellikler almaktadrlar. Soyaekim kanunlar kz ocuu iin

de, erkek ocuu iin de eit olarak ilemektedir32 Ataszlerindeki ayrm geleneksel bir kaygdan domutur. 5. Genlik ve htiyarlk: Bu blmde genlik ve ihtiyarl konu edinen ataszleri yer almaktadr. nsann geliiminde ocukluk, genlik, yetikinlik ve yallk (ihtiyarlk) birer merhale olarak gsterilir. Fakat ataszleriude ocukluktan sonra genlik ve ihtiyarl ilediini gryoruz. Aradaki yetikinlik merhalesi konusunda, ak olarak anlalabilen bir ataszne rastlanamamtr. Onun iin aratrc ataszlerini genlik ve ihtiyarlk (yallk) asndan deerlendirmeye gitmitir. Ancak ataszlerinin; "genlik", "genlik ve ihtiyarlk" ve sadece "ihtiyarlk" konularn ayr ayr yanstt grlmtr. Genliin tanm ocuklukla erikinlik arasnda yer alan gelime, ruh olgunlama ve hayata hazrlk dnemi33 olarak yaplmaktadr. Sadece genlik zerinde sylenen ataszlerinde, genten beklentiler ifade edilmektedir; "Gen beye hizmet gtr", "Genliin lezzeti dinlik". 31 Abdulkadir /.bck. Sosyal Psikiyatriye Giri. A.. Tp Fakltesi Yaynlan. No:243. Ankara. 1971. s.110. 32 Iicy/a Bilgin, a.g.c. s. 49. 33 Atalay Yriikolu. Genlik a. 5. Bask. T. Bankas Kltr Yaynlar. Ankara. 1988. s.3. 32 TRK ATASZLERNE Hayatn btn dnemleri iinde belkide en ok hatrlanan genlik adr. nk dier hibir merhale bu kadar kalp krklklar, ztlk ve yanl anlamalarla dolu deildir. Genlik a hem gcenmeler, hem de neeli anlarla hatrlanr. Genlik ve ihtiyarl birlikte ifade eden ataszleri probleme bu ynden, tecrbelerin nda bakmaktadr: "Gen bilse, ihtiyar yapabilse", "Genliin kymeti bilinse kocaln ikayeti az olur", "Genlikte lm, kocalkta yokluk g", "Genlikten kocala salk saklamal", "Genlikte kymeti ihtiyarlkta bilinir", "Genlikte para kazan (ta ta), kocalkta kur kazan (ye a)" gibi ataszleri, ak anlamlan ierisinde yorumlanabilir. Ayhan Songar'n34 baz dnceleri bu Ataszlerinin yorumuna k tutmaktadr: Hemen belirtelim ki, 18 yandaki delikanlnn kafasnda bulunan beyin prl prl, yepyeni ama "hi kullanlmam" yni hayat tecrbesi ile pimemi, ancak bu tecrbe ve mcadeleye atlacak gc kendisinde tayan bir organdr. Yllar geip tecrbe ve renme ile kazandklarmz beynimizin elimizde kalan ksmn, salam hcrelerini eitim yetitirirse, bu ekilde belki zeksnn parlakl biraz trplenmi, fakat daha tecrbeli bir beyne sahip oluruz. te gencin yaldan, beyin yaps bakmndan fark, zeksnn ok parlak ve ilek olmas, buna karlk tecrbe ve bilgisinin eksikliidir. Delikanl davran ile olgun insan davrann birbirinden ayran ve delikanllk ana damgasn basan biyolojik faktrlerin en nemlisi zannederim ki, beyin yapsndaki bu farkllktr... "Gen bilse, ihtiyar yapabilse" atasz akladmz biyolojik fark ok gzel ortaya koymaktadr. Dorudan ihtiyarlk zerine sylenen ataszleri; bu dnemde grlen sosyal ve psikolojik yapdaki bozulmalar, aksaklklar yanstt kadar, bu dnemin kabullenilmeyiini de dile getiren szlerdir. nsanlar yalandka ruh ve beden bir takm deiikliklere urarlar. Yalanan insann hafzasnda bir yklma dikkati eker. Bu "hafza kusuru" ihtiyarlk ve ihtiyarlk bunamas iin tipik klinik belirtilerinden birini tekil eder. htiyarlkta zamanla, anlamsz ve sebepsiz glme ve 34 Ayhan Songar. eitleme. Kubbeall Neriyat. stanbul. 1981. s. 102. 33 alamalar ortaya kar35 ki, ite o zaman "ihtiyarlk maskaralk" haline gelmi olur. Ayn zamanda ihtiyar bir insann duyularda ve biyolojik yapsndaki d de onu zor bir hayat ierisine sokmu olabilir. Artk "Ya yetmi, i bitmi"tir. "htiyarlk pirlik, kalmad dirlik" ve "Kocamn evld olmaz" szlerine de benzer aklamalar dorultusunda baklabilir. Baz aratrma bulgular gstermitir ki, insann hayat dnemlerinin alglan biimi, insanln geliimi iinde, toplumsal deimeler tarafndan etkilenmektedir36. Ayn zamanda insan yalansa da, biyolojik ruh saln

srdryorsa kendisini daha din ve gen olarak alglayabilir. "htiyar olsam da gnlm tazedir", "Vcut kocar gnl kocamaz" gibi ataszlerinde, bireyin kendini alglay eklinin bir taraf yatmaktadr. Yal bireyin gnlnn "taze" ve "gen" olarak alglanmasna deiik faktrler sebep olabilir. Bireyin salkl yapsnn yamsra, toplum iindeki grevleri veya uuralt dnceleri de sebep olabilir. 35 Ayhan Songar. ayn, s.l 12. 38 Engin Getan, "Ergenlikten Yetikinlie Gei Dnemi Olarak Genlikr. A. . Eitim Fakltesi dergisi. C: 14. Ankara, 1981. s. 91. II.BLM GDLER VE ATASZLER nsan davrannn kaynaklar olan gdleri latrlatan unsurlar 61 atasznde bulunmu ve bu ataszleri psikolojik deerlendirilmeye alnmtr. Genelde, organizmay belli ve dzenli bir davrana ynelten herhangi bir durum gd olarak tanmlanmaktadr. Bu terim psikologlar evresinde ncelikle gd, ruh hekimlii evresinde ncelikle drt olarak1 birbiriyle yakndan ilikili kullanlmaktadr. Bazen bu terimlerin karl olarak ihtiya dendii de olmaktadr. Psikolojide "ihtiya" terimim; insann geliimi ve evresiyle uyumlu bir iliki kurabilmesi iin gereken nemli artlarn eksiklii anlamnda kullanlmaktadr. Psikologlar arasnda, bunlar, "fizyolojik" ve "sosyal" gdler olarak ikiye ayrma eilimi yaygndr2. Ancak gdleri deiik ve nem srasna gre snflamalara tbi tutanlar da vardr. Bunlardan Abraham Maslov/a gre gdler; 1.Fizyolojik, 2. Gven, 3.Toplumsal, 4.Saygnlk, 5.Kendini gerekletirme, olmak zere bee ayrlr. Gdler', bireyin. ahs ve toplumsal ihtiyalarn davrana ynlendiren fizyolojik ve ruh bir kuvvet olarak da dnlebilir. Gdlere bu aklamalar evresinde bakldnda, Trk ataszlerinde; "gdlerin atmas", "annelik gds", "alk gds" ve "gvenlik ve ballk" gdlerinin (ihtiyalarnn) varl grlmektedir. Daha ziyade ataszleri, gdlerin saylan bu blmlerini muhtevalarnda barndrmaktadr. "Alk gds" ataszlerinde arlktadr. Bu durum Maslow'un gdleri sralamasna uygun dorultudadr. Orhan ztfk, Ruh Sal ve Bozukluklar, s.31. Feriha Baymur, a.g.e., s. 64. 36 TRK ATASZLERNE Atkinson'a gre; tm bireylerin temel motifleri ve ihtiyalar vardr. Bunlar davran potansiyelini simgeler ve yalnz uyarldklar zaman davran etkilerler. Bu gdlerin uyarlrp uyarlmamalar, birey tarafndan alglanan duruma ya da evreye baldr (alk gibi, gvenlik ihtiyac gibi). Alglanan evresel deiiklikler, uyarlan motivasyon biimlerinde deiiklikler yaratacaktr. Her bir motivasyon ayr bir ihtiyacn giderilmesine yneliktir3. Eer birey alk duyuyorsa, bu ihtiyacn giderme yolunda gdlemeye hazr olmu ve davranlar bu ynde geliecek demektir. Trk ataszlerinde "alk gds" ve bu gdnn getirecei soyut dnce ve somut davranlar vurgulanmak istenir gibidir. Bunlardan; "A tavuk kendini buday (arpa) ambarnda sanr", "An iman olmaz" gibi szler rnek olarak verilebilir. Ayrca bu szlerde, aln bireyde hayl kurmay artrd gibi, salkl dnmeyi de bozabilecei iaret edilir gibidir. Alk gdsnn bireydeki uyuma ihtiyacn bastrabilecei de u ataszlerinde ortaya konmutur: "Aa dokuz yorgan rtmler, yine uyuyamam", "Acyan uyumu, ackan uyumam", "Ylan sokan uyumu, a kalan uyumam", "An uykusu gelmez". Alk gdsnden, al karlayan ve onu ortadan kaldrmak iin gerekli davranlar balatan durumlar anlalmaktadr. Ataszle-rine bu adan bakldnda, alk gdsnn ne gibi davranlar balatabilecei ak olarak sergilenir. Mesel; "A it frn ykar", "An koynunda rek (ekmek) elemez (durmaz)", "A kurt aslana saldrr", "A ay oynamaz", "A elini kora sokar", "Deveyi yardan uuran bir tutam ottur", "A kendini aslana vurur", "A kendini atee salar" gibi ataszlerinde, alk gdsnn ok kuvvetli olmas halinde neler yaptrabilecei ifade edilmektedir. Dikkat edilirse, bu davranlar normal zamanlarda yaplacak davranlar deildir. Elbette bu durum gdnn younluuna gre farkllklar gsterebilir. nk gdnn hem

J.W. Atkinson. An Inlroduction to Motivation Princeton. N.J: D. Von Nostr and Co.. 1974. s. 78. PSKOLOJK BR YAKLAIM 37 yn hem de younluu vardr. Ataszlerinde belirtilen gdnn younluunun fazla olmas, onun ynn zorluklara evirebilmektedir. A kurdun aslana saldrmas, an kendini atee atmas veya elini atee sokmas vb. rnek olarak verilebilir. Nitekim ataszlerinde gdlenen davran, bir ihtiyacn, alk gdsnn azaltlmas ynnde bir cevaptr. Bu da gsterir ki, gdnn younluu ayn zamanda mevcut dier ihtiyalara oranla belli bir ihtiyacn younluu tarafndan belirlenir4. "A it frn yakar", "A kurt aslana saldrr" ve benzeri ataszleri bu aklamaya rnek olarak gsterilebilir. Alk gds, fizyolojik (organik) gdler ierisine dahil edilir. Fizyolojik saylan organik gdler de, yaama ve varolma gdsne hizmet eder. Beden dokusunun canl kalmas iin de; "An gz ekmek teknesinde olur", "An karn doyar, gz doymaz", "An kursanda rek dayanmaz", "A kurt yavrusunu yer", "A doymam, tok ackmam sanr", "Aca kuru ekmek bal helvas gibi gelir", "A gezmekten tok lmek yedir". Bu ataszlerinden anlald gibi alk gds, bireyde bu gdy doyurmaya yneltmekte ve ayn zamanda bu doyumun salanmas iin olumlu (kuru ekmek yemek gibi) ve olumsuz (a kurdun yavrusunu yemesi gibi) davranlara itebilmektedir. Alk gdsn konu edinen dier ataszlerini de u ekilde sralayabiliriz: "A aslandan tok domuz yedir", "A a ile yatnca arada dilenci doar", "A (ark) at yol almaz, a (ark) it av almaz", "A domuz dardan kmaz", "Can boazdan gelir", "Ackan yer ayr, acyan yer ayr". Trk ataszlerinin konu edindii kabul edilen bir baka gd da annelik gdsdr. Daha nce iaret edildii gibi, alk gdsnden gl bulanlar vardr. Buna karlk annelik gdsnn, alk gdsn4 H. Randolph Bobbit ve dierleri.. Organizalional Behavior, Englewood Cliffs. N.J: Prentice Hail. Inc, 1974, s. 90. 38 TRK ATASZLERNE den daha kuvvetli olduunu ileri srenler de bulunmaktadr. Bu aratrmaclardan C. J. Warden "Animal Motivation Studies The Albino Rat" adl eserinde, edim (performance) adn verdii yntemde, farelerin nne bir elektrikli zgara engeli koyarak belli bir srede farelerin bu zgaray geme saylarn tesbit etmiti. Bylelikle de farelerin amelik gdsn alk gdsnden daha gl bulmutu5. ocuun, alk gdsn gideren annesine kar sevgi ve bamll ikincil bir drtnn belirtileri olarak kabul edenler de vardr. nk anneye kar olan bamllk ihtiyacnn, ocuun besin ihtiyacnn giderilmesiyle ortaya kan ikincil bir gd ve bir eit artlanma olduu ileri srlm olmakla birlikte, bu dzenein yerlemesinin o kadar kolay olmadn ve ocuun en ilkel alarnda besin ihtiyalar gibi scaklk, yumuaklk, dokunma ve daha genel bir deyimle sevilme ihtiyalarnn en az besin kadar, belki de daha ok nemli olduu yaplan aratrmalarda gsterilmitir6. Yni "gvenlik" ve "ballk" ihtiyac olarak isimlendirilen gdler de ncelikle amelik gdsnden kaynaklanm olabilecei sylenebilir. nk ocuun midesi bir biberondan doldurulurken "gvenlik duygusu" ve "gelime drts" en iyi biimde annesinin kucaklamasyla beslenebilir. Bunun iin "annelik gdsiTnn ataszlerinde "gvenlik" ve "ball" birlikte dile getirdii sylenebilir: "Alarsa anam alar, kalan (gayrisi) yalan alar", "Ana gibi yr olmaz, Badat gibi diyar olmaz", "Anal kuzu, knal kuzu", "Anann bast yavru incinmez", "Ana evladn atm, yar banda tutmu", "Ana ver, baba sever", gibi ataszlerinde "amelik gds"nn beraberinde getirdii ballk ve gvenlii de grmekteyiz. O halde bir "ballk ihtiyac" veya gdsnden de bahsedilebilir. nk bu konuda da ataszleri vardr. Bu gd, birine ya da bir gruba balanma, kendini daha byk bir grubun paras hissetme ihtiyacdr. Bu gdnn, daha nce de iaret edildii gibi, alk ihtiyacnn anne tarafndan doyurulma sonucunda gelimi olmas ihtimali ileri srlmekOrhan Hanerliolu. a.g.e.. s. 172.

Orhan ztrk, Psikanaliz ve Psikoterapi, Ankara, 1985, s. 24 ve Ruh Sal ve Bozukluklar. 2. 67. PSKOLOJK BR YAKLAIM 39 tedir. Ballk gdsne ilikin olarak ayn dorultuda "gvenlik ihtiyac" ya da gdsnden de bahsedilebilir. Bu ihtiya, hem sosyal hem de ekonomik biimde belirir.Her iki gvenlik ekli de kaynan ger-ekleim, yni canl kalmak, salkl yaamak ve gelimek gdlerinden alr7. Zaten ataszlerinde "ballk ve "gvenlik" gdlerinin iice girmi olarak ilendii ifade edilebilir. Bu ataszlerinden u rnekleri verilebiliriz: "ki gnl bir olursa samanlk seyran olur", "Denize den ylana sarlr", "Arkasz olann ayana vurmular, vay arkan demi; kanma vurmular yine vay arkam demi", "Aaca dayanma kurur, insana dayanma lr", "Al arka ah arka dman gre de korka", "Days olan daysna dayanr", "Ele inanma, suya dayanma", "Garibi dvmler, vay arkam demi", "Gvendiimiz dalara kar yad", "ksze vurmular vay arkam (anan) demi", "kszn karnna vurmular vay arkam demi", "Vay arka vay arka, kim utana kim korka". Bu sralanan ataszlerine "gvenlik" ve "ballk" gds alarndan ayn neticeye varabilen deiik aklamalar, yorumlar getirilebilir. "Denize den ylana sarlr" sznde; bireyin biyolojik hayatn devam ettirebilmesi iin bir gven arad, buna ilk anda yanl veya doru olduunu grebilmeden tutunabilecei iaret edilmektedir. "ki gnl bir olursa samanlk seyran olur" sznde, sevgiden kaynaklanan karlkl gven konu edilmektedir. Byle karlkl bir gvenin, bulunan kt ve irkin ortamlar gzelletirebilecei de vurgulanmak istenmektedir. Dier ataszlerinde de "arka" olarak ifade gven duyulacak bireyL- ya da grupla ilgilidir. Ayn zamanda geleneksel yapdan gelen sosyal bir ihtiyacn dourduu gven ihtiyac da belirtilmektedir. Bunlardan; "ah arka al arka dman gre de korka" ve benzer ataszleri, getirilen yoruma rnek olarak gsterilebilir. Ayrca ataszlerinde "gvenlik ihtiyac"nn iaret edilmesi ve gereklilii zerinde durulmakla kalnmyor, bireyin hayatn ncelikle Feriha Baymur, a.g.c.. s. 67. 40 TRK ATASZLERNE kendine gven duyarak yrtmesinin zorunlu olduu da nemle belirtiliyor: "Aaca dayanma kurur, insana dayanma lr", "Ele inanma, suya dayanma" gibi ataszlerinde, aklanan ifadelerin rnekleri grlebilir. Bu ayn zamanda insann kendine gven duygusunu gelitirmesi, karlaabilecei problemlerini olumlu ynde zebilmesi ve salkl bir hayat srdrebilmesi anlamna da gelebilir. nk, bireylerin ruhi bozukluklarnn genelde kendine gvenememesi ve karlat problemlere zm getirici davranlar gelitirememesi gsterildii gibi, gven duyduklarnn gvenini ktye kullanmas da sebep olabilmektedir. Aynen "Gvendiimiz dalara kar yad" atasznde ifadesini bulduu gibi. Trk ataszlerinde, "gd atmas" denilen bir kavramn aklamalar paralelinde unsurlara da rastlanabilecei, rneklere bakldnda anlalacaktr. Fakat ncelikle "gd atmas", ya da "gdlerin atmas" kavramna bir aklk getirilmesi gerekir. Gdlerin atmas ya da gdsel atma (Motivational conflict) iki ya da daha ok gd arasndaki gdnn engellemesiyle sonulanan atma8 olarak tanmlanmaktadr. Ancak gdlerin atmas da deiik isimler altnda snflandrlmakta ve bu snflamalara ayr ayr aklamalar getirilmektedir. Bu durum dikkate alnrsa ancak o zaman ataszlerine psikolojik bir yorum kazandrlabilir. Birey, ikisini de ayn zamanda ve ayn lde gidermek istedii iki arzu ya da ihtiya arasnda kaldysa, fakat artlar her ikisini de elde edebilmesine imkn salyorsa "sokulma-sokulma" atmas doacaktr. Ayn anda sevgi ve nefreti kapsayan ve "Kasap (tabak) sevdii deriyi yerden yere alar" atasznde anlamn bulan bylesi ift deerli tutumlara, atmalara "ambvilan" denir. Her iki duygu da bireyin yapt her eyde ezamanl olarak doyum salamaa abalar9. "Kan-ma-kanma" atmas, ya da "ift uzaklama" ad verilen atma Orhan Hancrliolu. a.g.e.. s. 172. Ene Bernc, a.g.e., s. 93.

PSKOLOJK BR YAKLAIM 41 trleri,, olumsuz deerli iki obje arasnda olur. "te dalamaktansa alya dolamak iyidir", "Aa tkrseu sakal, yukar tkrsen byk", "Ne am'n ekeri, ne arabm yz", "Ne kz ver ne dnr kstr", "Yamurdan kaarken doluya tutulma" gibi ataszleri bu atmalara rnek olarak verilebilir. "Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olma" sz de, atmalarda olumlu bir seim yaplmasn ihtar ediyor olabilir. "lm gelen it camii duvarna sier" atasz de "lm igds" ile aklanabilir. yle ki; ayn "yaklam" duygusu veren herhangi bir eyin libidoyu (Yapma, yaratma ve biraraya getirme ile rahatlayan enerji gerilimleri, yaama igdsnn enerjisi) doyurmaya yardmc olmas gibi "ayrlma" duygusu veren herhangi bir eye de nortidoya (ykma, yaralama, yok etme ve ayrma ile giderilen enerji gerilimleri, lm igdsnn enerjisi) yardmc olur10. "lm gelen it camii duvarna sier" atasznden anlald gibi, "lm igds" ile toplumun en nemli deerlerinden birine saldrld belirtilmektedir. 10 Eric Berne, a.g.e., s. 88. I I ''; I " III.BLM PSKOLOJK SAVUNMA MEKANZMALARI VE ATASZLER Bu smf ierisindeki ataszlerinin psikolojik deerlendirilmesine gemeden nce "savunma mekanizmalar" ne demektir? Bu sorunun aklanmas gerekir... Bu kavrama yle bir aklama getrilmektedir: Ruh ahsiyet, ego, tpk beden gibi, bir korunma igds ile kendisini eitli sknt verici stasyonlardan, zararl d etkilerden koruma gayreti iindedir. Herkesin .kendisine gre ruh yaps, kltr seviyesi, grgs ile sk skya bir heyecan hayat, bir affektif davran vardr... Byk sarsntlar ve heyecanlar karsnda, komplekslerin devaml basklar ve skntdan kurtulma areleri arar. Istrap veren ey yok edilir, unutulur, rtlr, ekli ve mahiyeti deitirilir. Btn bu mekanizmalar uur d ilemektedir. uur d ileyen ve ruh hayatmzn btnln koruma gayesi gden eitli savunma mekanizmalar vardr. Bunlar ruhsal denge durumumuzu belli snrlar iinde tutmay amalarlar ve bu snr aan dalgalanmalar sndrmeye alrlar1. Birey karlat glkleri; yeni duruma uyum salamak ve psikolojik dalmaya kar kendini korumak eklinde zmeye alr. Bunlardan yeni duruma uyum salamak iin aba gstermek, abaya ynelik davranlar; psikolojik dalmaya kar kendini kormak da savunmaya ynelik davranlar olarak nitelendirilir. Alama ve tekrarl konumalarda olduu gibi psikolojik onarm, yokumsama ve neden bulmada olduu gibi "ego" savunma mekanizmalar olmak zere, iki tr savunmaya ynelik mekanizmalardan sz edilebilir2. Ancak savunAyhan Songar, Temel Psikiyatri (PsikoFizyolojik Temel Bilgiler). Minnetolu Yaynlar, stanbul. 1981, s.171, 174. Engin Gentan. ada nsanda Normal D Davranlar. A.ti. eitim Fakltesi Yaynlan, No:69. 1978, s. 159. I i 44 TRK ATASZLERNE ma mekanizmalarnn ok sk kullanl bireydeki psiik atmay zmez ve onu daha g bir duruma sokar. Neticede olumsuz hisler uyandran tahrip edici stresin iddeti bireye zarar vererek psikolojik bir duruma yol aar3. Bu durum da gstermektedir ki, savunma mekanizmalarnn rastgele ve sk sk kullanl olumlu bir gelimenin iareti deildir. Savunma mekanizmalaryla ilgili bu ksa bilgi erevesinde ata-szlerine bakldnda baz psikolojik savunma mekanizmalarm grmek mmkndr. Bu mekanizmalardan "akla uydurma", "neden (sebep) bulma", "manta brme" olarak deiik ekillerde adlandrlan Rati-onalization mekanizmas, yanstma aksettirme (projection), benimseme, zdeleme (identitcation), yer (yn) deitirme (displacement), hayal ve fantezi (fantasy- formation) ya da d kurma mekanizmalarnn varl kabul edilen Trk ataszleri mevcuttur. Bunlar rnek vererek aklayabiliriz.

Birey, benliine ac ve sknt veren durumlarda, akla uygun fakat sknt veremeyecek bir sebep bulur. Bazen bir aklama getirir. Aslnda bu durum ska kullanlan savunma mekanizmalarndan biriyle aklanabilir. Bu mekanizmay kullananlar akla uygun sebepleri ileri srerler, daha sonra kendileri de buna kanarlar. Deerlendirilen ataszle-rinde bu mekanizmann farkl aklamalarna rastlanmakatadr. Akla uydurma (rationalization) mekanizmasn, bireylerin zellikle kiisel yeteneksizliklerinden dolay gerekletiremedikleri istekleri ve amalan karsnda baarszlklarn mazur gstermek iin kullandklar da grlr. Bunun iin bazen ksmen doru ve ou zaman makul fakat doru olmayan sebepler ileri srerler. Mesel, okulda geer not alamayan renci, "hayatta kazananlar okulda alkan olanlar deildir"4 dncesini benimser grnr. "Kedi uzanamad (yetiemedii) ciere pis (mundar) der", "Tilki uzanamad zme koruk 3 Oya G. erscver. "Stresin Ruh Hastalyla likisini eren ok Faktrl Kuramsal Biro Model"'. Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ankara. 3.1.1985. s.34. 4 Feriha Baymur. a.g.e.. s. 91. PSKOLOJK BR YAKL4IM 45 dermi" eklinde ifade edilen ataszleriyle, Ezop masallarnda zmlere eriemeyen kiinin onlarn eki olduunu ileri srmesi, bu savunma mekanizmasna iyi bir rnektir. Burada, kii zmlere eriemeyeceini kabul etmektense, onlar zaten eki olduklar iin istemediini sylemekte, baaramayaca ii kendine gre mantkl bir sebeple aklamaktadr5. Bundan dolay bu mekanizmaya "eki zm mekanizmas" da denir. Rationalization mekanizmasnn ikinci ilkesi ile "Kedi uzanamad ciere pis der" atasz aklanrken, birinci ilkesi ile de "Minareyi alan klfn hazrlar" atasz aklanabilir. Rationalization mekanizmasnn birinci ilkesine; kiinin davrann hakl gstermesine yardmc olan ge diyoruz. Mesel, insan olumlu ya da olumsuz bir i yaparsa, onu hakl gsterecek sebepleri de bulur6. Rasyonalizasyon mekanizmasnn bir eklini temsil eden ve ktmser tiplerin daha ok kulland "eki zm mekanizmasf'na rnek olarak; "Erdiine erer ermediine ta atar", "Kaan balk byk olur", "Zayi koyunun kuyruu byk olur" gibi ataszleri verilebilir. Buna karlk, rasyonalizasyon mekanizmasnn dier ynn de "Tatl limon mekanizmas" temsil eder. Bu mekanizmay kullanan bireylerde, her ktde bir iyi taraf arama eilimi vardr. Fakirlii benimseyen bir kii "para btn ktlklerin kkdr" diyebilir7. "Oynamasn bilmeyen kz yerim dar demi, yerini geniletmiler (bollatmlar) germ (yerim) dar demi", "Bedava sirke baldan tatldr" gibi ataszleri bu mekanizmay aklar. Birey, davranlarnda ya da toplumsal ilikilerinde baz yanllklar yapabilir. Yine de bu kiilere kar hogrl olmak insana has zelliklerdendir. Ancak bu yanllklar alkanlk haline getirenlere durumlar hatrlatldnda "Hatasz kul olmaz" diye, davranlarn akla uydurmaa alrlar. Byle ve benzer davranan kiiler rasyonalizasyon mekanizmasn kullanyor demektir. "Dnyada tasasz ba bostan korkuluzcan Kknel. nsan Anlamak, s. 145. hsan Kurt, a.g.m.. s.24. Aydn Ankay. Yksek Lisans Patoloji Psikolojisi Ders Notlan (Fotokopi). G.. Sosyal Bilimler Enstits. Ankara. 1988. 46 TRK ATASZLERNE unda bulunur", "Dmez kalkmaz bir Allah", "Ge olsun da g olmaz", "Ayak almadk (ayaa dokunmadk) ta olmaz, baa gelmedik i olmaz" gibi ataszleri de ayn dorultuda deerlendirilebilir. ocuun veya ergen insann bir baka kiiyi veya bir grubun zelliklerini taklit etme, benzemeye alma, benimseme, yni "zdeim"dir. zdeim, ocuun erkekse babasn, kzsa annesini taklit etme sreci eklinde de ortaya kabilir. "Anasna bak kzm al, kenarna bak bezini al", "Dede koruk yeyince torununun dii kamarm" ve "zm zme bakarak kararr" gibi ataszleri, zdeim mekanizmasnn birer ifadesi gibidir. Ataszlerinde taklit veya benzemeye alma sz konusu edilmektedir.

Hayl veya fantezi, d kurma(fantasy - formation, day - drea-ming) mekanizmasnda; baz kiilerde hayl amasz ve sistemsiz bir biimde an olarak ortaya kmaktadr. Bu durumda gerek ile hayl rnleri ayrt edilemez hale gelir. Buna nitomani denir. Bu durumda birey pek ok yalan syler ve syledii yalanlara kendisi de inanr. Yni birey, dledii bir eyi gerekmi gibi bakalarna da anlatabilir. Hatt yle ki, dleyerek anlattklarna bir sre sonra kendi de inanmaya balar. Bundan da kendi hesabna bir doyum salamaa alr. "Yukarda bir yalan syler, aada kendi de inanr" atasznde olduu gibi kendi yalanlarn gerek sanr. Yanstma-aksettirme (projection) mekanizmasnda birey kendi eksikliklerinin, yanllklarn sorumluluunu, ya da kendisine yaktramad bir durumu bakalarnda grmek veya bakalarna yklemek ister. Sululuk uyandracak dnce ve isteklerini baka insanlara maledebilirler. Birey bu ekilde yanstma mekanizmasn kullanarak, kendi benliini rahatsz eden dncelerden ve duygulardan kurtulmay dener. "Kii kiiyi kendi gibi bilirmi", "Kem (kt) sz sahibinindir" ve kaballat iplii eilende deil, i ile krkta" eklinde ifade edilen ataszleri, yanstma mekanizmasna rnek olarak gsterilebilir. Mesel, kiinin kiiyi "kendi gibi" bilmesi; ahsndaki olumsuzluklar karPSKOLOJK BR YAKLAIM 47 sndaki bireye yanstmasyla olur., yine iyi iplik eiremeyen kii bunun sebebinin aratan kaynaklandn syleyebilir. Dikkat edildiinde, gnlk olaylarda karlalan baz olaylarda da bu mekanizmann kullanld grlr. Yer (yn) deitirme (displacement) mekanizmas; bir drtnn ya da duygunun asl nesnesinden baka bir nesneye yneltilmesidir. Bir atma veya skntya sebep olabilecek ve benlike kabul edilemeyen bir drt asl ynlenecei nesne yerine baka bir nesneye yneltilerek atma ya da sknt bir derece azaltlabilecei ya da nlenebilecei durumlarda da bu mekanizmaya bavurulur. Mekanizma; denetimde gllk ekilen duygu, ait olduu nesne ya da durumla hi ilgisi olmayan bir nesne ya da duruma yneltilerek ve tehlikeli kabul edilen duygunun yaratt tepkinin yerine bir baka tepki gsterilerek, iki ekilde iler8. Trk ataszlerinde; "Eei dvemeyen semerinden alr cn", "Eee kzp semeri dvme", "Kzm sana diyorum gelinim sen iit", ve "Eeine gc yetmeyen semerini dver", rnek olarak sralanabilir. Szlerden de gayet ak anlald gibi birey birbakasma fkelendii halde (eee), acsn dierinden (semerden) karmakta, yni asl nesneden baka bir nesneye ynelmektedir. Ayrca "kzma syleyip" gelininin iitmesini istemesi de, yn deitirme mekanizmas olarak aklanr. Orhan ztrk. Ruh Sal ve Bozukluklar, s. 49. _ t -t Jl IV. BLM ALGI, DKKAT VE ATASZLER Aratrmada elde edilen bulgulara dayanarak Trk ataszlerinde alg ve dikkat unsurlarnn varl ve ne ekilde olduu bu blmde deerlendirilmeye allmtr. Alg, belli bir anda duygularmz dorudan doruya uyaran nesne ya da olaylar, durumlar hakknda spesifik bilgi edinilmesi demektir. Alglar, bilgiyi ve tanmay gerektirir. Alg srasnda nesne gemite edinilmi bilgi ve tecrbelerin nda yorumlanr1. Aslnda alglama, duyu organlarmn aracl ile beyne iletilen uyarmlarn kmelenerek yorumlanmas olup, duyumlarn eitli bakmlardan rgtlenip bir anlam kazanmasdr. Bu sebeple ayn uyarclar baka kiiler tarafndan baka biimlerde yorumlanabilecei gibi; ayn kii, ayn uyarclar deiik ekillerde mnalandrabilir. nk alglamada evreden gelen uyaranlarn, iinde bulunulan ortamn yansra gemi yaantlarn, duygu, tavr, gdlenme durumunun telkin ettikleri de vardr. Bu bakmdan dikkat ile alg arasnda bir ilki olduu da sylenebilir. nk dikkat, psikofzik gc evremizde ya da iimizde bir nokta zerinde toplama yetiidir. Olgular dikkatle incelendii zaman daha ak olarak kavranr2. "Her duyduuna, her grdne inanma" sznde "dikkat"in nemi ak ekilde vurgulanmaktadr. Buradan hareket ederek, alglamayla dikkatin zayf ve kuvvetli olmas arasnda da bir iliki kurulabilir. Her bireyin nesneleri farkl alglamas, farkl "dikkat" lerden de olabilir.

John J. Ryan ve Dierleri. Fitim Psikolojisi, eviren: Sabri Akdeniz, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlan No: 15. stanbul. 1987. s. 69. Feriha Baymur. a.g.e., s. 144. 50 TRK ATASZLERNE Alg ortamnn, yni grme, duyma, dokunma gibi durumlarn kstlanmasnn birey davran zerinde nemli etkileri olduu bilinmektedir. Alg yoksunluu iinde bulunan kimseler, sk sk sanr denilen gerek d varlklar grr, takat bunlarn gerek olduunu zanneder. "Sel gider kum kalr" atasz; deiik yorumlama ve aklamalarn yasra, psikolojik olarak "alg yoksunluu" ile de aklanabilir. Birey alg yoksunluu srasnda sanrlar grr. Fakat alg yoksunluu getikten sonra da, bir sre bunun etkileri bireyde devam eder. "Sel" alg yoksunluu ise, "kum" da "sel" in getirdikleri sanr haylleridir3. Grme, iitme, tadna, koklama duyular ile birok fizik nesneleri algladmz kabul ederiz. Bu abalar deimez biimde, bir nesneye ya da nesnelere ynelitir. Bu olgu da bunlar, ac duymak ya da yorgunluk duymak gibi, tmyle iimizden geen dier etkinliklerimizden ayrteder4. Yni bireyin iinden geen acl etkinlik ve duygular ancak bireyin kendisi farkedebilir ve bundan ac duyabilir. Bakas bunu farkedemez. Yni "Ate dt yeri yakar" ve "Baa gelmeyince bilinmez". Bireylerin herhangi bir olay anlatlar onlarn alglamalarndan, alglama biimlerinden de kaynaklanr. nk bir bireyin olay veya bir konuyu anlat ile eski bilgi ye tecrbelerini de iin iine sokar. Ayn olay farkl anlatmalar da bunu gsterir. Fakat, alglamalarda ne gibi etkenlerin tesiri olabilecei bir anda bilinemeyecei iin "Anlata gre verirler fett'ay". Ayrca birey algladklar ile, zihninde nasl bir fikir, pln tasarlyorsa, bu tasarlaryla hareket eder. Yni alglay ekli davranlarn da etkiler. Bu durum; "Derviin fikri ne ise zikri de odur" atasz ile ifade edilebilir. Yani bir bireyin dncesi ne ise eylemi de ona gredir. hsan Kurt. a.g.c s. 25. A. J. Ayer ve dierleri. Alglama. Duyma ve Bilme. Derleme ve eviri: V. Hackaderolu. Metis Yaynlar. stanbul. 1984. s. 109. PSKOLOJK BR YAKIIM 51 Alg, duyular araclyla bireylerin kendi dndaki ve iindekilerin farkna varmas olduuna gre; bireyler duyumsal bir uyarm sonucu d nesneleri, ilikileri farkeder, kendi kiisel yaant kalplarna sokar, bunlar zihnindeki hayllerle birleitirir5. Her bireyde alglama baz farkllklar gsterebileceinden, bireylerde benzer olaylara veya dncelere farkl yaklamlar olabilir. Yni "Herkes bildiini okur". Her birey kendi ilgi, ihtiya ve durumuna gre olaylara yaklar. Alglama durumu ile dnceleri arasnda byk bir ilgi vardr. Alglamada baz faktrler etkilidir. "Herkesin bir derdi var, deirmenei-inki de su" atasz, bu farkllklara rnek gsterilebilir. "Bakmakla grmek bir deildir" atasznde de alg aldanmasnn yansra "dikkat" unsuruna da iaret edilmektedir. Alglama, bilincin ilk unsurudur. Wolf, insan davranlarnda d dnyann zihinde oluan hayallerinin etken olduunu sylyor. Bu "hayller"i ise "alglama" diye adlandrmtr6. Bu fikirler dorultusunda "Akla gelmeyen baa gelir" atasz de deerlendirilebilir. Bireyin aklna gelmeyen herhangi bir durum veya alglayamad biey ona etki eden unsur olabilir. 5 Ruen Alaylolu ve A. F. Ouzkan. Ansiklopedik Editim Szl. 2. Bask. stanbul. 1976. s. 8. 8 Barlas Tolan ve Dierleri. Ben ve Toplum - Soyal Psikoloji-1. Teori Yaynlan. Ankara, 1985. s. 82. " V. BOLUM RENME TEORLER, ETM UNSURLARI VE ATASZLER Toplumdaki bireylerin doumdan lmne kadar kendi kltrnn istek ve beklentilerine uyacak ekilde etkilenmesi ve deitirilmesine "kltrleme" denir1. Bu "kltrleme" faaliyeti, planl eitime de yansyan, toplum kltr deerleri vastasyla gereklemktedir ki; folklorun bir blmn oluuran

ataszlerinin de bu "kltrleme" ierisinde bir pay vardr. Nitekim ataszlerinin eitim teorileri ve renme unsurlarn yanstt aratrmann bulgular arasndadr. Bu unsurlar ierisinde renme teorilerinden baka, renmede "tekrar", "pekitirme", "disiplin", "zek ve bireysel farkllklar, gd ve ihtiya, renmede be duyunun yeri ve retmen unsurlar olduu tespit edilmitir. Ataszleride psikolojik deerlendirmeye bu saylan unsurlar eevesinde yaklalmtr. Eitim psikologlar arasnda "renme "nin tanm konusunda tam bir beraberlik yoktur. Ancak benzer ekillerde tanmlar yaplmtr. Hemen hepsi renmenin; kii yeni bir davrana sahip olduu zaman olutuunu kabul etmektedirler. renme, davran deiimlerinin kalc olmasyla mmkndr2. Acak renmenin gerekleebilmesi hususunda, aratrma sonucunda baz teoriler ileri srlm ve bu konuda ilkeler tesbit edilmitir. Bu tesbit edilen ilke ve kavramlardan bazlarnn aklamalarna uyabilecek dncelerin Trk ataszleride olduu sylenebilir. Mesela; "Alamayan ocua meme verilmez", "Kpek suya dmeyince yzmeyi renemez", "insan yanlmakla lim olur", "Balk aa girdikten sonra akl bana gelir", "Stten az 1 Bozkurt Gven. nsan ve Kltr, stanbul, 1974. s. 131. 2 Nurettin Fidan . Okulda renme ve retme - Kavramlar - lkeler Yntemler. Ankara, 1986, s. 13. 54 TRK ATASZLERNE yanan yourdu (ayran) fleyerek yer (ier)", "Her ziyan bir ttr" ve "Her d bir reni" gibi ataszlerine bu perspektiften bakldnda, renme psikolojisinin baz unsurlarn hatrlatabilecek iaretler bulunabilir. "Alamayan ocua mem verilmez" atasz, Thorndike'n teorisine gre yorumlanabilir. Thorndike'a gre, hayat durumu ile tepki arasndaki balanty iler hale getiren kanunlar (balant olumasyla renme) vardr. Etki kanunu en ok etkili olandr. Bu teori, bebek ve ocuklarn bireyi nasl rendiklerine dair nemli bir katkda bulunmutur. Bu teorinin aklanmas "stmulus" (uyaran) -respose (cevap) balantsdr. Buna bazen cnnectionism de denilmektedir. Esas fikir udur. Eer cevap hem tatmin edici olur, hem de gerekli sayda tekrarlanm bulunursa, o zaman hayat durumuna kar bir tepki nitelii tayan biimde bir balant kurulmu demektir3.Ataszn dikkate aldmzda yle dnlebilir: Ackmann iareti olan ar veren duygu (yani uyaran) ocuun alamasna sebep olur (yani cevaptr). Sonra bu alama annenin hemen dikkatini eker. Bunun zerine S-R balants elde edilmi olur. Yani anne ackan ocuunu doyuruyor. Burada alama ile alamann neden olduu tatmin edici bir durum (yiyecei elde etmesi) arasnda balant oluturulmu bulunmaktadr.. ocuk alad zaman yiyecek (ya da meme) verileceini; anne de ocuk aladnda meme (ya da baka bir ey) istediini S-R balants iinde renmi bulunmaktadr. Dier ad geen ataszlerini de, renme teorilerinden en ok uygun saylan olan artlandrlm cevaplarla aklanm bulunan dnce ierisinde psikolojik deerlendirilmeye sokulabilir. Deneylere dayanan birok almalarla ortaya konan, yine daha geni lde kabul gren Thordi-ke'in teorisinde, artlandrlm cevap, daha nce zel bir cevap uyandrmak iin ilkel potansiyeli olmayan ama, bir uyarana cevap PSKOLOJK BR YAKLApM 55 oluturan tepkidir4. Mesel kk ocuklar sobann yakacan bilmezler. Sobayla ilgili kefe kalkrsa ve elini de yakarsa, sobadan hemen elini ekecektir. Bu rnekte kk bir "ziyan", bir "d", bir yenilme (yanlma) sz konusu olmutur ama neticede bir renme de meydana gelmitir. Bu yoruma daha spesifik bir yaklam getirecek olursak, yle de denilebilir; insanlar hayatlar boyunca karlatklar eitli durumlarla (olumlu-olumsuz) etkileim iinde bulunurlar. renme, bu etkileim sonucu bireyde oluan kalc davran deimektedir. Hatt yeni yrmeye balayan ocuklarn sk sk dmelerine "dmeden yrme renilmez" dncesiyle baklan yrelerimiz de vardr. Byle bir fikir davranlk teorisine de uymaktadr., nk bu teoriye gre nemli olan;

kiinin yapt, gzlenebilen, balangc ve sonu olan ve dolaysyla llebilen davranlar renmedir5. Fakat ataszlerinde anlamn bulan renme baz "snama-yanlma" neticelerinde ortaya kmakta olduu da belirtilebilir. Yenilmekle, yanlmakla "tecrbe" ad verilen renmenin gerekletii ataszlerinde vurgulanmaktadr. "Her eyin vakti var, horoz bile vaktinde ter", "Lokma inemeden yutulmaz", "Merdiven ayak ayak (basamak basamak) klr", "Kanatsz ku umaz" gibi ataszlerinde, renmede zaman yni renme yan, olgunlamay, belirli merhalelerden gemeyi ve neticede renmenin; renen ve renilen konu bakmndan kademeli bir yaklam gerektirdii aka iaret edilmektedir. Ancak belirli basamaklardan getikten sonra (merdiveni basamak basamak ktktan soma), istenilen kalc davran deiiklii (kanatlanp uma) gerekleebilir. Buradan bir kere daha renmenin bir sre olduu gerei vurgulanmaktadr. Ataszlerinde bu dorultuda benzer yorumlar kartlarak deerlendirme zenginletirilebilir. C.E.S.. R.L.H. (Elden E. Bond). a.g.c. s.164. 4 C.H.S.. p. L. II.. a.g.c. s. 162. s Nurettin Fidan, a.g.c. s.13. 56 TRK ATASZLERNE "Aa yaken eilir" atasz, hem "insann geliimi" hem de bu blme uygun olarak uzmanlarca kabul edilmitir, insann eitimine erken yata ve zamannda balanmas gerektiini iaret eden bu atasz daha nce deerlendirildiinden burada yinelenmemitir (Bak; I. Blm). "Ylann ba kkken ezilir" atasznn, ocuk eitimine olumsuz bir yaklam getirdii sanlnamaldr. ocuun ilk 4-5 yama kadar kiiliinin byk bir blmnn ekillendii dnlrse, bireyde kk yata renmeyle olumaya balayan zararl alkanlklar (ylann ba), tedbir alnarak kk yalarda ortadan kaldrlmaya allmal, eklinde bir anlam verilebilir. ocuun renmesinde olumsuz rnekler ortadan kaldrlabilir ya da onun olumlu rneklerden yararlanmas salanabilir. Burada "ylann ba" ifadesinden, olumsuz alkanlklar ve rnekler anlalmaldr. "Hekim, kim, bana gelen", "Hekimden sorma, ekenden sor" gibi ataszlerinde "yaayarak renme" kavram akla gelebilmektedir. renmenin tanm ierisinde "yaantlar sonunda davranlarn deimesi" ifadesi dikkate alndnda, ataszlerinin psikolojik boyutlar daha iyi anlalabilir. Yine renmenin tanmnn devamnda "evreye uyum oluumu" da sz konusu olduuna gre; "Balk suda byr", "zm bada, ba bada" gibi ataszleri de, evreye uyum ile aklanabilir. nk evre insan davranm etkilemekte, dolaysyle renmede de nemli bir faktr olarak belirmektedir. Bireyin renmesinde de fizik ve sosyal evresinin nemli etkileri olduu sylenebilir. zmn bada, ban dada olmas gibi, evre uygun olmaldr. "Alm kudurmutan beteridir" ve "Alm kursak bulamacn ister" eklinde ifade edilen ataszlerinin birincisinde, "klasik artlan-ma"m olumsuz ynde uygulanm olmasnn; ikincisinde bireyin belirli davranlar belirli zamanlarda tekrar etmesi ve bu alkanln srdrmesi anlalabilir. Nitekim alkanlklar bazen klasik artlanmaya benzer ekilde renme ile oluabilmektedir. PSKOLOJK BR YAKB&IM 57 "Temelsiz bina tez yklr", "Her eyi bilen bir ey bilmez", "Yerine gre kk by terbiye eder", "yi nasihat verilir amma iyi edep verilmez" gibi ataszlerinde de, baz eitim ilkelerinin yam-sra "renme" ve "retme"nin dayanaklar da iaret edilmektedir. Bu ataszleri de, daha ncekilerde olduu gib, uzun gemi bir kltr tecrbesinin rnleri olmasndan dolay renme eitim srecine k tutmaktadrlar. Verilecek eitimin salam bir temele dayandrlmas gerektii, bir alanda uzmanlamay, kn by eitebilecei, "nasihat" ile "eitilirin ayr eyler olduu... ataszlerinde baz eitim kurallar gibi ortaya konmutur. "Yz verme arsz olur, az verme hrsz olur", "ok syleme arsz edersin, ok saklama hrsz edersin", "ok verip azdrma, az verip gezdirme" eklinde belirtilen ataszlerinde, eitim metodlarnda uygulanmas gerekli baz kurallar

izilmi gibidir. "ok"luk ve "az'Tk kavramlarnn deerleri sosyo-ekonomik ve kltrel yaplara gre deikenlik gstermekle birlikte, geleneksel Trk kltrnde her iki ynde zararl olabilecek arlklar anlalabilir, Ataszlerinde, ahsiyet yaps daha ekillenmemi olan ocuun eitiminde, onu olumlu ve salkl gelime izgisine oturtacak bir l snrnn mutlaka olmas gerektii aka ifade edilmektedir. Bunlar rneklendirecek olursak; nasl ki tam bir fedkrlk, kaytsz artsz sevgi gsterisi hayatn gereine uymazsa, bunun tersi bir davran eklinin de uygun olaca sylenemez. Thorndike'da hazr olma, tekrar, art ait olma ve sonu, iinde balantlarn olutuu ve neticede renmenin gerekletii artlar ifade eder. Tekrar metodu, zaman uygun olduunda deerlidir ve her trl malzemenin renilmesinde kullanldr. "Sinir kava dirence (sinir sistemi iinde sinir balantlar oluturma) erevesi iinde fizyolojiye dayal bir renme kuram uzun sredir renime yol aan etken olarak tekrar deer verir"8. Bu dnceler erevesinde; "leyen demir pas tutmaz" ve "lemeyen kuyunun suyu azalr" ataRudolf Pintner (Jhon J. Ryan) ve dierleri, a.g.e. s. 101. 58 TRK ATASZLERNE szlerine baklacak olursa, aklanan teorinin bir ksm fikirlerinin varl grlebilir. Yinelemeyen bilgilerin "unutma" denilen olay daha abuk hazrlayaca, renilenlerde zamanla azalmay hzlandraca teorilerin genel kabul gren fikirleri arasndadr. Ataszlerinin mecaz anlamlarnda da "tekrar" (ilemek) unsuruna nem verildii grlmektedir. Trk ataszlerinde, eitini ve retimde "disiplin" faktrnn de ilendii anlalmaktadr. Ataszlerinde disiplin; bireyin davrannn neticesine bakarak hkm verici olduu gibi, olumsuz davran olmadan neler yaplmas gerektii eklinde aklayc ve eitici olarak da grlmektedir. Disiplin "retici, dzenli davran olmadan neler yaplmas gerektii eklinde aklayc ve eitici olarak da grlmektedir. Disiplin "retici, dzenli davran ve yetkinlik kazandrc yetitirme"7 anlamnda kullanlnca, ocuk eitiminde salkl tutum ve kurallar iine alr. Bunun iin belirli ve eitici bir disiplin anlayndan uzak olarak yetimi bireylerin davranlarna bakarak "mektep-med-rese grmemi" deyimini halkmz ska syler. "Allm kudurmutan beterdir", "Allm kursak bulamacn ister" gibi atasznde de , "yanl" veya "olumsuz" disiplin anlay ile yetien bireylerindeki davranlarn neticelerinin sergilendii sylenebilir. Dzensizlik ve disiplinsizlikler sonucunda, yanl alkanlklar (mesel; uyuturucu alkanl, kumar, alkol vs.) kazanlmasnn sklp atlmasnda glklerle karlalaca da "Alm kursak bulamacn ister" atasznde belirtilir. te bunun iin bireyin; iyi tavr ve alkanlklar kazanmas, beceri ve yeteneklerini olumlu ynde gelitirmesi, iyi davran zellikleriyle toplumun kurallarna uymas, olumsuzlarn dzeltilmeye allmas, hayata gerekli olan bilgileri renerek kmas iin "disiplin" mecburiyeti domutur. Bu mecburiyetin gereine inananlar da; "Basksz tahtay yel (el) alr, yel (el) almazsa sel (el) alr" demilerdir. Atalay Yrkolu. ocuk nah Sal, s. 147. PSKOLOJK BR YAKLAM 59 Bireyler arasnda eitli bakmlardan farkllklar bulunduu kabul gren bir gerektir. Bu farkllklar zihinsel, fiziksel, evresel, kltrel ve duygusal olmak zere be ana grupta toplayanlar8 vardr. Eitimde "bireysel farklln" dikkate alnmas, gemi Trk eitimcileri tarafndan da iaret edilmitir. Mesel bunlardan bni Sna, retmenin ocuu tanmas, onun yetenek ve kabiliyetlerini farketnesi gerektiini ileri srmekle 18. Yzyl eitimcisi J. J. Rousseau'dan asrlar nce nemli bir pedagojik ilkeyi ortaya atmtr. Bylece ocuklar arasnda bireysel farkllklar grm ve bunlarn gz nnde tutulmasn istemitir9. Trk ataszleri de bni Sina'y yetitiren kltrn daha nceki rnleri olmas dolaysyle, ferd farkllklar iaret etmilerdir. Yalnz bu ferd farkllklar ierisinde sadece "zihinsel" farklla iaret edenlere rastlanlm olduu belirtilebilir. zellikle renme konusunda bu farklln aka vurgulanm olduu da sylenebilir. Mesel, Akl

yata deil batadr" atasznde, bazen bireylerin takvim ya ile zek ya arasnda bir tarafn lehine ya da aleyhine deiiklikler olabilecei, yni takvim ya ilerde olduu halde zek yann geride olabilecei belirtilmektedir. "Karaya sabun, deliye t neylesin", "Kabiliyet tlim ile olmaz", "Kafa bosa gz ie yaramaz", "Cahile sz (laf) anlatmak deveye hendek atlatmaktan gtr", "Koyma (sokma) akl, akl olmaz" szlerinde; g renen bireylerin eitimlerinin ve gelimelerinin ok zor olabilecei, zaklarma eitimin ok az katk salayabilecei (ya da salamayaca) belirtilir. Buna karlk yine de eitimin ferd farkllklar dikkate almas gerektii ve bireylerin eitimine bu adan yaklam yaplmasnn iaret edildii ataszleri de vardr: "Mizaca (nabza) gre erbet verirler", "Sayg sayana, terbiye alana gredir", "Dam diyene dam, gm diyene gm", "Damara gre kan alnr". Bu 8 Leyla Kkahmet, retim lke ve Yntemleri. 2. Bask. Ankara, 1986. s. 15. 9 Yahya Akyz, a.g.m. s. 236. 60 TRK ATASZLERNE ataszlerinde, retimin eidi, nitelii ve renme iin verilen zaman, her bireyin ihtiyacna gre, yni ona uyumlu olursa, bireylerin byk bir ounluunun bu konuda tam renme dzeyine eriebilecei10 dncesi anlalabilir. "Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az" sz de, ferd farkllkla aklanabilir. nk fertlerde renme yetenekleri kadar, anlama yetenekleri de farkldr. "Kuru gayret ark eskitir" sz, bireysel planda dikkate alndnda; bireyin dzensiz (kuru gayret) ve ne yaptn bilemeden, amasz almasnn olumlu bir neticesinin olamayacann belirtildiini syleyebiliriz. Daha geni boyutta, renme ve retme srecini dikkate alacak olursak; renme ve retmenin, ilm teorilerin dorultusunda plnl bir aba gerektirdii, bunlarsz yaplacak olan eitim ve renme faaliyetinin boa kabilecei gr, atasznde ifade edilmeye alld sylenebilir. Yazarlar, renme srecinde drt ana etmenden sz ederler: Drt (gd), tepki, iaret (Cve) ve dl. Bunlardan ilki olan gd, bireyi harekete ya da bir eye tepkide bulunmaa zorlar. Psikologlara gre gd, hareket douran gl bir uyarcdr. Yeterince gl olan herhangi bir drt, gdleyici olmakla birlikte, baz zel snf uyanlar gdlemede zellikle temel niteliktir11 Aratrcnn burada konu edindii gd ya da motiv, renmede nemli rol olan bir unsurdur. Bilindii gibi renilecek bir konu iin bireyi motive etme, ilgi uyandrma meselesi vardr. retimin baarya yaklamas ancak bu ekilde olabilir. Eer renim grecek bireyde doal olarak byle bir durum sz konusu deilse, bu yapay olarak yaplr ki, bu durumda "eitsel ilgi"den sz edilir12. Trk ataszlerinde de "motive etme", "ilgi 10 Benjamin S. Bloom. nsan Nitelikleri ve Okulda renme, ev; D. Ali zelik. Ankara, 1979, s. 4. 11 N. E. Miller ve J. Dolardo. Social Learning and Immutation, New Haven, Yale Uni-versity Press, 1941. s. 12. 12 Cavit Binbaolu, "Snfta rencileri Gdleme ekilleri". ada Eitim Dergisi, Cilt: 12, Say: 115. Ankara. 1986. PSKOLOJK BR YAKLAM 61 uyandrma", yni gdlemenin renme iin gerekli olduunun iaret edildii sylenebilir. "Dolu bardak su almaz" atasznde; bireyde gdleme salamadan retmenin yeterince gerekletirilemeyecei ifade edildii sylenebilir. "Bo uval ayakta duramaz" sz mecaz anlamda dnlrse, yine motive edilemeyen bireyin renmesinin baarl olamayaca eklinde deerlendirilebilir. Gdleme veya motive edilme ii sadece eitim ve retim etkinlikleri ierisinde dnlmemelidir. nsanlar hayatta karlatklar deiik problemleri zmek iin de gdlenmi olmaldr. nsanlar bir poblemle karlatktan sonra, ancak onun zm iin ilgi duyarlar. Problemlerin zmlerinde doyum saladklarnda da, problem zme iin genel bir gdlenme gelitirebilirler13. Yni problem zmede "doyum salamada" bir gdlenme olabilmektedir. Ataszlerinde de gd,

motive olma ya da edilmenin (gnll, sevme, isteme), herhangi bir iin amacna ulamas iin ok gerekli olduu tekrar edilmektedir: "Gafile kelm, nafile kelm", "Gnlsz namaz ge (gklere amaz (ykselmez)", "Gnlsz yenen (istenmeyen) a, ya karn artr ya ba", "Ak olmaynca mek olmaz", "A tuz ile, tuz oran ile". Eitim-retim srecinde duyularn ok farkl oaranlarda renmeye etkisi vardr: Grme duyusu %75, iitme duyusu %13, dokunma duyusu %6, koklama duyusu %3 ve tad alma duyusu %3 orannda14 renmeyi etkilemektedir. Ataszlerinde byk oranda "grme duyu-su"na, ikinci olarak da "iitme duyusu"na rastlanlmas manidar bir rnek tekil etmektedir. renmeyi %75 orannda etkileyen grme duyusu ile ilgili olarak; "Gzlye gizli yoktur", "Gz grdn ister", "Gz grr gnl ister", "Bir defa grmek bin defa okumaktan yedir", "Sr git dememiler, gr ge demiler", "Sanat ustadan grmeyen renemez" gibi ataszleri sralanabilir. Fakat ayrca her 13 T. Clifford Morgan. Psikolojiye Giri Ders Kitab. evirenler; H. Arc vcdierleri, Ankara, 1981, s. 51. Leyla Kkahmet. a.g.e., s.21. 62 TRK ATASZLERNE "bakna"mn "grmek" olmad da; "Bakmakla usta olunsa (rense) kpekler (kediler) kasap olurdu (kasapl renirdi)" atasznde iaret edilmektedir. renmeye %13 etkisi olan iitme duyusunun, %75 olan grme duyusu gibi olamayaca da ilm gerektir. "itmek grmek gibi deildir" sz bu gerei dile getirirken, "ittiini syleyen yalancdr" sz de bir baka ynn anlatmak ister. Gelenksel Trk kltrnde renmenin yansra "retmen"e de byk deer verilmitir. Hatt Trk bilginlerinden Farab, bni Sna, Beyrun (Birun) gibi ahsiyetler, retmen anlay ve retmenin niteliklerini Trk kltr paralelinde aklamaya almlardr. Trk bykleri ve devlet adamlar dahi kendi hocalarna en byk saygy gstermilerdir. Zamanmza kadar retmenlii ana meslek sayma, retmeni kiinin hayatnda ana-babadan da ileri bir yere geirme iddiasnda olma (kltrmzde mevcut baz fkralar ve ataszleri bu fikri temellendirmeye yeter. Mesel, "Anann bast civciv lmez" iken "retmenin vurduu yerde gl biter") canlln koruyabilmitir15. "Herkes lim olur da muallim olamaz" sz de ayn gerekleri vurgulamaktadr. . ; . PSKOLOJK BR YAKLAIM 63 VI. BLM SEMBOLK EYLEMLER VE ATASZLER Sembolik eylemler ierisine dnce (dnme), rya ve iletiim kavramlar alnmtr. Ataszleri de bu kavramn ayr ayr oluturduu kk balklar altnda deerlendirilmitir. 1. Dnce (Dnme) Piaget'a gre; problem zmek iin gelitirilmesi gereken eylemin, simgesel olarak zihinde canlandrlmas (temsil edilmesi), bir baka deyile problemin zlmesi iin yaplacak eyleme gemezden nce, simgelerle (mesel dille) tasarlanmas gerekmektedir. Bir baka deyile "dnce" veya "dnme", bireyi i ya da d etmenler bakmndan rahatsz eden, bireyin fizik ve psikolojik dengesini bozan olaylarn giderilmesi iin giriilen kastl zihinsel davranlarn tamamdr1. Verilen tanmlarn yansra dier benzer tanmlardan da anlald gibi, dncenin amac problem zmektir. Dnce, problemin amacna uygun olarak younluk kazanr. Trk ataszlerinde "dnce" kavramna iki perspektiften yaklald inceleme neticesinde anlalmtr. Bunlardan ilki; bir davrana gemeden nce iyi ve ok dnmek gerektii fikri zerinde toplanan ataszleridir. Bu aklamaya rnek olarak u ataszleri verilebilir: "Bin dn bir ile", "Dokuz l, bir bi", "Dne dne grmeli ii, sonra piman olmamal kii", "Evvelinden dnmeyen sonunda piman olur", "ki l, bir bi", "Kl krk yararlar", "On l, bir bi".

Sclalatin Ertrk. Eitimde "Program" Gelitirme. 3. Bask. Ankara. 1979. s. 16.17. Barlas Tolan ve Dierleri, a.g.e.. s. 29: T. Cliflbrd Morgan, a.g.e., s. 148. 64 TRK ATASZLERNE Bu ataszlerinde dikkati eken, bireylerin herhangi bir ie balamadan, bir davrana gemeden nce plnlama yaplmas gerektii iaret edilmekle kalnmayarak, iin de dnlerek yaplmas vurgulanmaktadr. Ataszlerinde dnmenin, eylemden nce bir planlama ii olabilecei belirtilmektedir. Hatt bunun yaplmasnn, bireyin zararna olabilecei "Evvelinden dnmeyen sonunda piman olur" szyle de aklanmaktadr. Bu ataszlerinde arzular, ihtiyalar ve duygularn kuvvetle etkiledii "otistik dnme" yerine, mantksal dnmenin hkim olduu sylenebilir. Trk ataszlerinde "dnce" kavramna ikinci yaklam; dncenin dil ile birlikte ifade edildii ataszlerini yorumlamakla olabilir. Mantksal dnce denilen de, dil ile ifade edilen dncedir ki, bu da ifade edilmesine vasta olan dilden ayrlmaz. Trk filozofu Farabi dnmeye "nutk-u dahili", bunun dil ile ifadesine de "nutk-u harici" der. Dikkat edilirse, Farabi'nin burada "dnme" ile dili nutuk (konuma) kelimesiyle karlad grlr. Bu duruma gre dnme i konuma; dil ise d konuma oluyor2. Buradan da anlalyor ki, dnce ile dil skca bal toplumsal bir rndr. Dil, sembolik bir sre olduu iin, dnmenin byk bir ksm dil aracl ile yrtlmektedir3. Bunu iin dnce ile dilin birlikte ifade edildii ataszleri konumuz asndan nemli bir yere sahip olmaktadr. Dil-dnce bamlln ortaya koyan bilimsel aklamalar erevesinde bu ataszlerine ksa yorumlar getirilebilir. "Szn bil piir, azn der devir", "Szn piirmeden syleme", "Dnmeden syleme", "Evvel dn sonra syle"... Bu ataszlerine dikkat edildiinde; "dnce" ve "sz" iice birbirine baml olarak ifade olunduu anlalmaktadr. Buradan u neticeye varlabilir; geni ve kkl bir tecrbeler zincirinin rnleri olan Trk M. Naci Bolay. "Dii Eitimi ve Dnce Hayalmza Tesirleri" Mill Eitim ve Kltr Dergisi. Cilt: 2. Say: 8. Ankara, 1980. mit Davaslgil. Farkl Sosyo-Ekonomik ve Kltrel evreden Gelen Birinci Snf ocuklarnn Dil Geliimine Okulun Etkisi. stanbul. 1985, s.l. PSKOLOJK BR YAKLAIR 65 ataszleri, dilin duygulan etkilemekte, heyecanlan uyarmaktaki roln bir sistemler btn ierisinde formlletirmitir. Her dncenin bir "davran tasla" olduu fikrinden hareket edilirse, yukardaki ataszlerinin iyi davranabilmek iin, Pascal'm dedii gibi iyi dnmeye almamz gerektiini4 zl szler iinde ortaya koyduu sylenebilir. Zaten "sz"n "dnce"den sonra geldiinin belirtilmesi, bireyin davranlarnda "dnce"nin nemine dikkat ekmekte, davranlar ve dili dncenin ynlendirmesi gerektii vurgulanmaktadr. Salkl bir iletiim iin de bu gerek sz konusu olmaktadr. 2. letiim (Sz-DU) Bundan nceki alt balkta dnce ile dilin birlikte ifade edildii ataszleri deerlendirilmeye tbi tutulmutur. Bu blmde ayn deerlendirmenin devam niteliinde dnlebilir. nk iletiimde bir anlatm ekli olarak dil, temelde bir iliki kurma aracdr. Dilin grevi ile dncenin oluumu nasl birbirinden ayrlamazsa, iletiimde ayn paralelde dnlebilir. letiim, kiiler arasnda yer alan dnce ve duygu alveriini dile getiren bir kavramdr5. Szsz iletiimde mmkn olmakla birlikte, ataszlerinde szl iletiim yer almaktadr. Bir iletiim srecinin drt unsuru olduu ematik olarak yle gsterilebilir6 : LETM SREC Verici (kaynak) * mesaj > kanal > alc Bu emadan da anlalaca gibi, konuurken kaynak olan birey, dinlerken alc; dinlerken alc olan birey, cevap verirken kaynak olur. Kaynan gnderdii iletiye kar alcnn gnderdii cevaba "geri iletiim" (feedback) denir7. Geri iletiim, kaynak iin "Dilinin sylediini kulan iitsin" szne uygun ekilde denetim salar. Bundan 4 Amire Mauros. Yaama Sanat. ev: N. nol, stanbul. 1974. s. 7.

9 Doan Cecliolu. nsan nsana. stanbul. 1987. s. 10. 8 Leyla Kkahmet. a.g.e.. s. 13. 7 zcan Kknel, nsan Anlamak, s. 51. 66 TRK ATASZLERNE dolay sylenecek szlere dikkat edilmesi zorunluluu vardr. nk sylenen szler, alcnn dnyasn ekillendirmekte tesirli olabilmektedir. Bu durumun ataszlerinde belirlendii sylenebilir: "Kem sz (ham sz) sahibine zarar", "Sz dokuz boumludur, boa boa syle", "Sz var i bitirir, sz var ba yitirir" gibi ataszleri; konuulana dikkat edilmesini iaret eder. "Sz ya deri gibidir, ektiin ynde sner" sz de, iletiim yaplrken belirsizlie ve kapalla sebep olunmamasna ve dolaysyle bireyler arasnda yanl anlamaya meydan verilmemesini hatrlatr. nk bir yanl anlama veya yanl anlalma onarlamaz olaylara sebep olur ve "Kl yaras salr, dil yaras salmaz" denirken, konumann ne kadar hassas bir konu olduu ortaya konmu olur. Hatt "Lf lf aar, laf da tabakay" denmesiyle, konumann dostluklarn balangc olabilecei hatrlatlr. Buna karlk, "Taamn, kelamn oundan sakn", "Mecliste dilini, sofrada elini ksa tut" denerek, fazla konuma pek iyi anlalmaz. "Utanmaz yz, tkenmez sz", "Yemein azndan, szn oundan (Allah ra eyleye)" gibi ataszleri de ayrca bu aklamaya rnek gsterilebilir. yi bir iletiimin olabilmesinde bireyleraras kltrel ve sosyal farklar rol oynar. Bunlarn yansra zek dramlar ve duygular da nemli faktrdr. aret edilen faktrlerde dengesizlik veya eksiksiz olmas bireyler arasndaki iletiimin istenilen dzeyde olmasn engelleyebilir. te bunun iin "Tatsz orbaya tuz, aklsz kafaya sz kar etmez", "Anlayanla ta ta, anlamazla bal yeme", "nsann sz anlamaz, atn gem almaz", "Cahile sz anlatmak deveye hendek atlatmaktan gtr)", "Cahile sz anlatmak kre renk tarifi gibidir", "alda gl bitmez, cahile sz yetmez", "Sarn kula duymaz, ahman her yan" denilmitir. nsan, bireysel ve toplumsal ilikilerinde en fazla konuarak iletiim kurar. Fakat bunu yaparken karsndaki bireyin, iinde bulunduu toplumun beklentilerini gz nnde bulundurmak zorundadr. Yni birey sosyal bir maske takm olur. Bunun sebebi "kabul edilme, PSKOLOJK BR YAKLAIM 67 bakalarnca tuzaa itilmeme" isteidir. Ne olduumuzun deil, bakalarnn bizi nasl greceini dnerek iletiimde bulunuruz8. Trk ataszlerinde de, insanlarn konumalarnn onlarn bir nevi ahsiyetlerini yanstt hkmleri vardr. Bunlara gre; "Ba dille tartlr", "kz boynuzundan, insan sznden tutarlar", "Sz adamn mihengidir", "Her bulduunu yeme, her dile geleni deme", "nsan ikrarndan (sznden) hayvan yularndan tutulur", "nsan ne bulursa dilinde bulur", "Kelmndan olur alim kiinin kendi mikdar". nsan ilikilerinde dilin nemli bir yer igal ettii; "nsann eti yenmez, derisi giyilmez, tatl dilinden baka nesi var" szyle "tatl dil "in iletiim iin gerekli olduu "Gzel sz demir kapy aar" ifadesinde de pekitirilmektedir. Fakat "Syleyenden dinleyen arif gerek" atasznde de, insanlarn dinlenmesinin gerekli olduu, dinleyicinin (alcnn) kaynaktan kan szl mesajlar kadar szsz mesajlara da dikkat etmesi gerei belirtilmektedir. Verici ve alc arasnda meydana gelen iletiim srecinde, karlkl gnderilen mesajlarn, yni muhtevas da nemlidir. Mesajlardaki bozukluk, ya da yanl anlamaya sebep olacak bir durum iletiimi karlkl olarak olumsuz ynde etkileyecektir. "stediini syleyen, istemediini iitir", "yi sylersen iyi iitirsin, kt sylersen kt' iitirsin" gibi ataszleri, olumsuz iletiimin sonularnn neden olabileceini aklamaktadr. Yni iletiim srecinde kaynaktan kan mesajn muhtevas alcya olumsuz iletilmise, kaynan alc durumuna getiinde benzer olumsuz mesaj almas da normal bir geliim olarak karlanmaldr. Ataszleri benzer aklamalar hatrlatmaktadr. Trk ataszlerinde "sz" ve "dil"in benzer, e anlamlan ifade eder ekilde kullanld grlmektedir. "Dil" kelimesiyle balayan ataszleri de, insan ilikilerinde, iletiim kurmada "dirin nemli bir yeri olduu vurgulanmaktadr.: "Dil uzatlan yere el uzatlmaz", "Dil var

Doan Cceolu, a.g.c, s. 75. 68 TRK ATASZLERNE PSKOLOJK BR YAKLAjgVl 69 bal getirir, dil var bel", "Dil yaras onulmaz", "Dilin cirmi kk, crm byktr". te bunun iin de bireylerin szlerinde dikkatli olmalar, nk azdan kan her szn, bireyin kiiliinin bir parasn yansttn, yine ataszlerinde iaret edildiini gryoruz; "Dil adam beyan eder", "Dilsiz de olsa kmil bellidir" ve kimi salarm da "Dili bal ii bel"dr. nk "Dilin kemii yok, ne yana evirsen o yana dner", "Tatl dil ok adam aldatr" ama "Dilini tutan ban kurtarr". Daha nce ifade edildii gibi, szl iletiimin yannda bir de szsz iletiimden de bahsedilmektedir. Yni yz ifadeleri ile, el ve kol hareketleriyle, bedenin duru tarz ve hatt gzlerle de szsz mesajlar kullanlarak iletiim kurulabilir. Yni bazen "Dilsiz olmak ok sylemekten yedir". Ataszlerinde de vurguland gibi; "Hayvan koklaa koklaa, insan sylese sylese", "Hayvan yaklaarak, insan soruarak", insann kendisini anlatmas ve bakalarn anlamas bu ekilde gerekleir. nsan konua konua acsn, kederini ya da sevincini, neesini, btn duygularn karsndakine aktarr, kiiliini ortaya koyar. Birey bunu yaparken eer tatl konuuyorsa "Tatl sz dinletir", yok eer "gevezelik" tabir edilen laflar ediliyorsa "yavan sz esnetir". Fakat "Tatl dili kesemezler", herkes onu dinlemek ister. yle ki; "Tatl sz ylan ininden, ac sz insan dininden karr", "Tatl dil, gler yz dmann kolunu bker". Bundan dolay da bireyler arasnda ilikilerin gelitirilmesi, iyi iletiim kurulabilmesi, samimi bir atmosferin oluturulabilmesi iin "Tatl yiyelim.tatl konualm" denmitir. "Tatl konumak"; konumada kapallktan, yanl anlalabilirlikten, saldrganlk duygularndan uzaklamak, sevgiyle ve iyi niyetlerle iletiim iinde olmak demektir. Ataszleri, iyi iletiim kurabilme yollarn da iaret etmitir. Hatta saldrganlk duygular iinde bulunan insann dahi "tatl dil" ile yattrlafiilecei belirtilmitir. "Tatl dil, gler yz dmann kolunu bker" szyle, karlkl iletiimde gzel szn nasl olumlu yaklamlara zemin hazrlayabilecei anlatlmak istenmektedir. 3. Ryalar Ataszlerinde rya (d); bir kavram, yaantlar iinde karakterle ilikili ve yarglanmas gerekli bir unsur olarak grlmektedir. Ryalarn ounun bir d ekli, bir de gizli i mns vardr. Bu gizli mnsnn ortaya konarak uuralt isteklerin anlalabilmesi iin rya sembollerinin anlamlandrlmas gerekir. Freud, bu sembollerin herkeste bir ve deimez olduunu belirtmi. Rylardaki sembollerin benzerlerine masallarda, halk edebiyat ve mziinde, ataszlerinde de tesadf olunmutur9. Rylardaki sembollerin ou grsel kaynakldr. Aynen hayl kurmada olduu gibi istek ve arzularn tatmin edici bir grevi vardr. Korku, mit ve kayglar ryalarda deiik biimlerde belirir. Alk, susuzluk gibi ihtiyalar ryalarda eitli biimlerde doyurulur. Tpk "A tavuk dnde dar grr", "Kedi ryasnda kuyruk grrm" ataszlerinde olduu gibi. Ayrca bu ataszleri, Freud tarafndan, kiiliin temeli olan id'h haz duyabilme amacyla yararland "birincil sre" kavram ile de aklanabilir. Bu karmak bir sretir. Gerilimi boaltmak iin bunu ortadan kaldracak nesnenin ya da kiinin hayalini oluturur. Mesela a bir insana herhangi bir besin maddesinin zihn grntsn salar. Sanrlarda istek duyulan nesneler hafzada kald ekliyle grlebilir. Normal insan da bu srecin en iyi rnei ou defa isteklerin ve ihtiyalarn anlatm bulduu ryalardr10. Ataszlerinde belirtildii gibi a tavuun dnde "dan", "kedinin "kuyruk" grmesi bu aklamalarla da izah edilebilir. "Ne korkulu rya gr, ne de tabirciye muhta ol", "Korkulu rya grmektense uyank yatmak yedir" gibi ataszleri; "Korkulu ry"nn bireyi olumsuz ynde etkileyebileceini, dolaysyla buna karlk uykusuzluun tercih edilmesi gerektii vurgulanmaktadr. Bu hkmn bir gerek yn de vardr. nk baz doktorlar, bir rya ile balayan

9 Mithat En, Ruh Sal Bilgisi. 7. Basm, stanbul. 1978. s. 131. Engin Geten. ada. nsanda Normald Davranlar, s.24. 70 TRK ATASZLERNE akl hastal tesbit etmilerdir. Bunlara gre akl hastaln oluturan hezeyan, kaynam tekrarlanan ayn ryadan almaktadr11. Fizyolojik faktrlerin ryalar zerinde nemli etkileri de olduu ileri srlmektedir. Bu ileri srlen fikir dikkate alndnda, "Ne karanlkta yat, ne korkulu d gr", "Ne mezarlkta uyu ne de korkulu d gr" gibi ataszlerinde bu durumun iaret edildii sylenebilir. Uyunan yer ve fizik atmosferin birey zerinde etkili olabilecei gerei ataszlerinde aka dile getirilmitir. Ryalarn, rylardaki sembollerin bireyin isteklerini yanstabilecei belirtildii gibi, bireyin ahsiyetinin bir ksmn da yanstt ileri srlmektedir. Bu gre gre, sembollerin arasnda birou hepimiz iin ayn derin anlam ifade edebilir. Fakat buna ramen bireyin mizacna ve dnce biimine gre deiiklik gsterebilir12. Adlere gre de13 ; insann ryalar yalnz karakteriyle ilgili sonular ortaya kabilir. "Yerde yatar minare kadar rya grr" atasz, bu aklamalar erevesinde yorumlandnda; bireyin iinde bulunduu durumu ile ryasnn badamad, yahut bireyin grd ryay ona yakt-ramama tavrnn ortaya konduu sylenebilir. Baz ataszlerde, ryalarn yorumu ve ryay grenler zerine sylenmitir; "Dte alayan uyanp glm", "Korkulu dn sonu hayrdr" denirken, bu hkm eklindeki szlere paralel olarak; "d tersine yorumlanr" diye de bir iliki kurulmu ve "D uykudan sonra gelir" szyle, ryann gerek olmad hatrlatlmak istenmi gibidir. Gnlk dilde "hayl kurma" dediimiz kavrama otistik dnce de denilebilir. Rya kurma ve hayl kurma otistik dnmenin ekilleridir. Bu trl zil faaliyetlerde istekler dnme srecini etkiler. Gerek artlar dikkate alnmadan olmayacak eyler olabilecek gibi dSigmund Freud ve . Trek Ryalar zerinde ki Deneme. stanbul. 1965. s. 97. 12 Pierre Daco, ada Psikolojinin Olaanst Baarlar, eviren: A. Grn, stanbul, 1983. s. 157. 13 Alfred Adler, nsan Tanma Sanat, s. 90. PSKOLOJK BR YAKLAIM 71 nlr. nsan ne zaman gnlk skntalarnn basklarndan kurtulup bo vakit bulsa hayl kurmaa balar14. Bunun iin ataszlerinde "rya" ve "hlya (layal)"mn baz durumlarda birlikte kullanlm olduunu, psikolojik gerein ifade ettii gibi bunlarn bo eyler kabul edildiini anlyoruz. nk; "Rya bo gezenlerin sermayesidir", "Rya ile hlya bo gnlerin hocasdr", "Rya ile hlya olmasa zrtlerin can kar" diye ifade edilen ataszleri bunu gstermektedir. "eytan adamn dn azdrr suyunu stmaz", "Rya gibi geldi geti", "Rya ise hayrdr inallah" diye belirtilen ataszleri de, dorudan rya ile balantl olmasa da; ry-birey veya ry-olaylar ilikilerinin neticeleri zerinde sylenmi szlerdir. Feriha Bayraur, a.g.e.. s. 200. r; ,. t'] VII. BLM KALITIM, EVRE VE ATASZLER Trk ataszleri, kaltn (soyaekim)m biyolojik ynne daha fazla arlk verilmitir. Ataszleri incelendiinde kaltmn toplumsal tarafnn yansra evre zerinde de pek fazla durulmad grlmtr. Soyaekim, veraset, irsiyet terimleriyle de anlatlmak istenen kaltm; bir organizmann benzer bir yap iinde baka organizmalar meydana getirmesine yarayan dzenli biyolojik oluumdur. Bu kavram, doan ocuklarla onlarn atalar arasndaki benzerlii salayan etmeler altnda, zelliklerin geiine ilikin mekanik ayrntlar gz nnde tutmay da kapsar. Kaltmn biyolojik yn, dllenme anndan balayarak vardr. Gz rengi, sa dokular, deri rengi kaltm belirleyen etmenlerin karlkl etkileri ile doumdan nceki evrenin

tesirlerinden meydana gelir. Dil, gelenekler ve teki kltr rnleri de toplumsal evre olarak organizmann gelimesini etkilemeye balar ki bunlarn tamamna toplumsal kaltm denir1 Buradan da anlalabilecei gibi canllar, zellikle fizik yaplar bakmndan kendilerine benzer yavrular meydana getirirler. Trk ataszleinden seilen u rnekler kaltmn bu kaidesini hatrlatr niteliktedirler: "Soy soya (cins cinse) eker", "om olandan yine om doar", "Asl ne ise nesli de odur", "Domuzdan toklu domaz", "Her ey aslna dner", "Kurt yavrusu kurt olur", "Kurttan kurt olur itten it", "Kurttan kuzu domaz, kerkenezden ahin", "Eek at olmaz, cier et olmaz" ve benzer ataszlerinde, canl yavrularnn fizik kaltm devam ettirici bir yapya sahip olaca iaret edilmektedir. Hatt ataszlerine gre her eyde "soy" a dikkat etmek gerekir. nk "Ata da soy gerek ite de". Nitekim "Soylu azmaz, bal kokmaz", "Asl azmaz (soy kovar), bal kokmaz" szleri Ruen Alaylolu ve A. V. Ou/.kan. a.g.e. s. 155. 74 TRK ATASZLERNE de "soy"un, kaltmn nemini vurgulayan szlerdendir. Biyolojik aratrmalarn bulgular da, ataszlerinde irade edilen beden ve anatomi zelliklerinin kaltmla getiini ortaya koyan neticeler vermitir. Yni bu alandaki veriler de ataszlerini destekler nitelikte zellikler tad sylenebilir. Kaltmla ilgili bulgular, genlerin sadece sa ya da gz rengi, boy vb. fizik zellikler zerinde deil, canl trlerinin davranlar zerinde de belirleyici bir rol oynadklarn ortaya koymaktadr2. u ataszleri de bu bilgiler ierisinde dnlebilir; "Taa kan keinin aaca kan ola olur" ya da "Kei nereye karsa ola da oraya kar". Kaltnm davranlar zerinde de belirleyici etkisi olduu kabul edildiinde, canl yavrusunun kendinden nceki byklerindeki baz davran ekillerini benimseyecei de sylenebilir. Bu adan atasz-lerine yaklam yapldnda u rnekler verilebilir: "Ata eki elma yese olun dii kamar", "Arabann art tekerlei n tekerlek izini basar", "Arabann n tekerlii nereden geerse arka tekerlei de oradan geer", "Atann (babann) sanat oula mirastr", "Deve deve yerine ker", "Dadan gelen daa gider". rnekte verilen son atasz ile konuyu aabiliriz: Bilindii gibi baz yabani hayvanlardan aslan, kaplan vs. yavru iken alnp eitilebil-mekte, ancak ona byyp serbest kalma imkn verildiinde, atalar gibi kendisinin hr olduu dalara dnmeyi seebilmektedir. Yani atalarnn davran rntlerini benimsedii gzlemlenmitir. Kaltm ya da .soyaekim, bazlarnn ileri srdkleri gibi sadece ana-babaya benzerlik olarak dnlemez. nk, yavru ana ve babasna benzemedii halde, yine de baz zellikleri kaltmdan ileri gelebilir? Mesel siyah sal ana babadan sar sal bir ocuk doduu zaman, onun bu zellii daha eski atalardan gelmi olabilir3." Dikenden Barlas Tolan ve dierler, a.g.e.. s. 7. Feriha Baymur. a.g.e. s. 211. PSKOLOJK BR YAKLAIR 75 gl biter, glden diken", "Ala kei her vakit pskll olak dourmaz", "Ak kovunun kara kuzusu da olur" eklinde sylenen ataszlerinin; bilimin aklanm olan gereine paralel ynde hkmler tad da sylenebilir. Kaltm gibi genetik olmayan, fakat insan davranlarn etkileyebilen btn etmenleri iine alan kavram evre olarak kabul edilmektedir. Aileden balayp genileyen evrenin bireyin davranlar zerinde etkileri olduu bir gerektir. Bu kitabn I. Blmnde, kz ocuunun en yakn evresinde olan annesiyle zdeim iinde bulunduu belirtilmiti. Yani kz ocuu davranlarn annesine bakarak dzenleme durumunda olabilmektedir. Bir nevi anne de kzn yanstmaktadr. "Anasna bak kzn al, kenarna bak bezini al" atasznde bu durum gayet ak vurgulanmaktadr. Ataszlerinde "soyaekim" ile "huy"un birlikte kullanld da grlmektedir. Genelde kiilikle e anlamda kullanlan "huy"un kaltmla gelen zellikleri olabilecei kabul edilmektedir. nk; "Soydur eker, huydur geer", "Huy cann altndadr" ve ancak "Kundakta giren (huy) teneirde kar" veya "Stle giren huy canla kar" szlerinde, kaltmn kiilik yapsnda ok kuvvetli etkisi

olduu iaret edilmitir. Ayrca kaltmla gelen kiilik zelliinin pek deimeyeceini; "Huylu huyundan vazgemez" ve "Kurt kyn (tyn) deitirir, huyunu deitirmez" szleri savunmaktadr. Ya da byle bir dncenin olabileceini de hatrlatmaktadr. "Yumurtadan kan yine yumurta karr", "Karpuz kknde byr", "Katrandan olmaz eker, olsada cinse eker", "Olan dayya, kz halaya eker" vb. ataszleri de kaltmn nemini vurgulayan szlerdir. Bu ataszleri "Benzer benzerini dourur" kanununu aklar niteliktedir. Kaltm (soyaekim) ve evre bal altnda incelenen ataszleri iin son olarak unlar sylenebilir: 76 TRK ATASZLERNE nsanda bulunan niteliklerden kaltsal olanlar, insann tohum hcrelerinde bulunan genlerle ilgili olanlardr. Ancak bunlar bir kua-katan tekine geer. Edinik nitelikler ise, hayat srecinde kazanlan bilgi, tecrbe, alkanlk ve olaylar neticesinde meydana gelen deiikliklerdir. Bunlarn soyaekimle ocua gemesi mmkn deildir4. "Kaltm (soyaekim) ve evre" bal altda deerlendirilmeye alman ataszlerinden tamamna yakn da "edinik" olmaktan ziyade "kaltsal" olanlar hatrlatmakta ve bu ynde younlamaktadr. Hatta "evre" faktrne de egilinilemedii bu blmdeki ataszlerinde grlmtr. yle de denilebilir; evre olarak daha ok, bireyin en yakn evresi olan aile evresi dikkate alnmtr. "Soy" kavram ile ilgili tecrbelerin ekillendii ataszlerinde uzak evreden balsedilmesinin beklenmesi de zaten mmkn deildir. nk kaltmn unsurlar, ocuun en yakn evresi olan anne ve baba ile balamaktadr. Feriha Baymur, a.g.c s. 215. PSKOLOJK BR YAKLAIM 77 VII. BLM KLK (AHSYET) VE ATASZLER Aratrma iin alnan rneklemin psikolojik snflara dalmnda en fazla atasz bu blmde yer almtr. Kiilik teriminin geni anlam dnldnde probleme alt balklar altnda yaklamn, anlalrl daha kolay salayaca dncesinden hareket edilmitir. Fakat kiilik kesin snrlarla, para para dnlmemi, bundan dolay da baz ataszleri kiiliin alt balklarnda yinelenerek deerlendirme yaplmtr. Kiilik kavramlarna alt balklar seilirken, dorudan ataszlerinden hareket edilmi ve bu boyutun psikolojik yaklamnda on alt balk kullanlmtr. Ataszlerinde kiiliin bu on alt balk altnda isimlendirilmesi, kiilie ilikin zelliklerin farkl ekillerde adlandrlmasna da dayand sylenebilir. nk kiilik bir btn olarak deerlendirilmesine karlk, kiiliklere ait zellikler de farkllklar arzet-mektedir. ' 1. Kiilik ve Kiilik Tanmlar , Baz ortak grler olduu sylenmesine ramen kilik kavramnda farkl tanmlanl yapld grlmektedir. Bu tanmlardan u rnekler verilebilir: Kiilik; bireyin bakalaryla kurduu ilikilerdeki tepkiyi ve kendisini gsterme biimi olmasna ramen, kiiliin bir yan, bireyin teki insanlarla ilikilerinde ald tavr, gsterdii davran, takt maskedir1. Bir baka anlamyla kiilik, bir insan bakalarndan ayran zelliklerin tamamn, evresine uyum salamak iin gelitirdii davran biimini belirtir ve insann duygu, tutum ve davranlarnn zcan Kknel, Kiilk. s. 24. 78 TRK ATASZLERNE rgtlenmi, kalplam, alkanlk haline gelmi btndr2 denilebilir. Bu tanmlardan da anlalabilecei gibi, kiiliklerin baz zellikleri olduu da sylenebilir. Nitekim bu konuda A.Adler3, stnlk eilimi olan kiilik zelliklerinin kendini beenme (ihtiras), kskanlk, haset, cimrilik ve kin olarak sralar. Heymans ve Wiersma kiilie ilikin zellikleri; sinirli, kukulu, endieli, takntl, neeli ve da dnk, fkeli, duygusal, kark,

ilgisiz ve iednk olarak sekize ayrmlardr. Jung, kiilii ie dnk (introvert) ve da dnk (extrovert) olarak ikiye ayrmtr. Freud ise; sevge (erotik), sado-masohist, zsever (narcissistic) olmak zere kiilik tipi bulunduunu ileri srmtr4. Kiiliin zellikleri ile ilgili daha baka rnekler getirilebilir. Ancak verilecek her rnekte gerein sadece bir ksm yanstld dnlebilir. nk insann kiilii sz konusu olunca btnl ie karr. Yani kiilii incelerken onu bir btn iinde ele almak gerekir. Kaltm, yetenekler, rendiklerinin ona zg davran biimlerine nasl tesir ettiini incelemek zorunludur. Ancak bylece, bireydeki kiilik, dierlerinden farkl kararl bir btn oluturur5. Yine de btn bu abalar neticesinde insanlar tandmz sylemek gtr. AUport'un ifade ettii gibi, hibir kimse dier ahs tamamen anlayamaz. nk hibir insan dier birinin notiv, dnce ve duygularm paylaamaz. Bakalarnn bilgisi bize dolayl ve paralar halinde gelir6. Buradan hareketle denilebilir ki, Trk ataszlerinde kiilik konusuna yaklam yaparken, ancak sezilen kiilik zelliklerinden bir ksm izah edilebilir. Trk ataszlerinde kiiliin; bireydeki davranlara ve ilikilere baklarak, uzun bir gzlem neticesinde deerlendirildii ynnde ihtimaller kuvvetlidir ki, bu durum Sullivan'm fikirleri dorultusunda da yorumlanabilir. nk Sullivan, kiiliin varsaymsal bir kavram Atalay Yrkolu. Genlik a. s. 71. Alfred Adler. nsan Tanma Sanat, s. 149. 183. zcan Kkcl. Kiilik, s. 105. 108. Refia Uurcl Semin, Genlik Psikolojisi. slanbul. 1984. s. 97. Hasan Mahmul amdibi, ahsiyel Terbiyesi ve Gazali, stanbul, 1983, s. 37. PSKOLOJK BR YAKLAIM 79 olduu ve iliki durumlar dnda incelenemeyecei grndedir7. Ataszlerindeki kiilikle ilgili hkmlerin, deerlendirmelerin ounluu da, davranlarn ve ilikilerin neticelerine bakarak dile getirilmi gibidir. Yazar, Fromm'un8 u dncelerini de dikkate alarak kiilik konusundaki ataszlerine yaklam yapmtr. Fromm'a gre; insann kiilii her ne kadar deimez deilse de, onu alabildiine eilip bklen ve spesifik bir dinamizme sahip olmakszn her trl arta intibak edebilen birey olarak gremeyiz. nsan kiilii, kendisine has birtakm mekanizmalara ve kanunlara sahiptir ve bunlar kefetmek de psikolojiye den bir grevdir. Fromm'un iaret ettii gibi, psikolojiye bu grevi yklediimizde, kiilikle ilgili ataszlerinde, kiiliin bir btn olarak ama her szde ayr bir boyutunun yanstlmaa alld grlmtr. "Kiidir kendini hem aziz eden hem rezil", "Kiinin hrmeti de zilleti de kendi elindedir.", "Yz insann aynasdr" ve "Dost yznden, dman gznden belli olur" szlerine dikkat edilecek olursa, kiiliin olumlu veya olumsuz bir hkmle deerlendirilmesi, davranlar ya da ilikilerin neticelerine baklarak yaplmaktadr. Kiinin kendisim toplum ierisinde kabul gren ya da dlanan bir rol de grmesi, yine kendinden kaynaklanabilirlektedir. lk iki atasz bu gerei aklamalarna ramen, son ikisi yine davranlara dayanan farkl kiilik ilikilerini ve davranlarn sergiler. nk yz ifadeleri konusunda eitli aratrmalar yaplmtr. Bu aratrmalardan birini de Landis tertip etmitir. C. Landis, saat sren bir deney srasnda deneklerde deiik duygular uyandran birok situasyonlar meydana getirerek yz iradelerini fotoraflarla tespit edip, yz hareketlerinin deiik duygulara ait karakteristik baz strktrlere sahip olup olmadm tespit etmeye almtr. Netice olumlu km. Her bireyin kendisine sit karakteristik yz ifadesinde dierlerinden ayrld, hi bir kiinin yz 7 ringin Gentan. Psikanaliz ve Sonras. stanbul, 1981. s. 247. 8 lirich Fromm. Hrriyetten Ka. eviren; Ayda Yrkka. stanbul, 1979, s. 37. il 80 TRK ATASZLERNE

iafadesinin dierine benzemedii grlmtr9.Bu durumda "yz"n, insan kiiliinin aynas olduu ataszlerinde ifade edilmesi anlamldr. Bunu biraz daha aarsak yle de denebilir: nsanlar olaylar karsnda ilk tepkiyi, iradesinin dnda eitli mimiklerle gsterirler. Eer birey olaylar kasnda alkanlk kazanmamsa, hislerinin, dncelerinin ortaya kard davranlar karsndaki tarafndan farkedilir. Yz ve yzde bulunan organlar bu ekilde, bireyin kiiliinin aynas olma zelliini gsterir. Ataszlerine bu aklama dorultusunda bakldnda, Watson'm temsil ettii behaviorizm (davrannclk) psikolojisinin baz noktalan grlebilir. nk VVatson'a gre; "psikolojinin grevinin bilinlilik halini aratrmak yerine davranmlar incelemek"tir. Ona gre bir hayvann veya insann bir uyaran karsndaki tepkisini nesnel olarak tespit etmek nemlidir. nsan tepkilerinden yararlanarak davranlarn incelemek, onlara anlam vermek, atasznde anlamm bulmaktadr10. Kiilii "ilikiler" ve "davranlarda aklamaa alanlar ataszleri destekler niteliktedir. Birey, benliinin ve kiiliinin gelimesinde rol oynayan etmenlere gre, ya Adler'in ifade etmi olduu gibi "aalk kompleksi" iinde kendini aklsz, anssz biimde btnyle olumsuz grr; ya da "stnlk kompleksi" ile kendini akll, yetenekli, sevimli, yakkl gibi tamamyla olumlu bulabilir. Btnyle olumlu yndeki kiilik iin; "Kimse kendi aybn grmez", "Nalnc keseri gibi kendine yontar", "Herkes kendi huyunu beenir", "Herkes kendi kantar ile doksan kilo gelir", "Herkes kerameti kendinde bilir", "Her ku kendi yavrusunu beenir", "Kimse ayranm (yourdum) eki demez", "Karga yavrusuna bakm, benim ak pak evladm, demi" eklinde sralanan ataszleri rnek olarak gsterilebilir. Oysa nemli olan bireyin kendisini, kiiliini, olmak istedii gibi deil, olduu gibi gereki olarak deerlendirmesi beklenir. Bu beklentiyi u ataszlerinde grmek mmkndr: "Kii noksann bilmek gibi arif olmaz" nk, "vngen adam Doan Ccelolu. "Statik ve Dinamik durumda yz ifadeleri Tefsirlerinin mukayesesi". Tecrbi Psikoloji almalar. Cilt: 3. . . Edebiyat l'akltesi Basmevi. stanbul. 1961. s. 33. 34. hsan Kurt. a.a.m., s. 25. PSKOLOJK BR YAKLAIM 81 en sonunda nne bakar". Bu szlere karlk bireyin baz zelliklerini bilmesi de nemlidir. "nsan kendini beenmezse atlar (lr)" atasznde de bu gerek vardr. 2. Kiilik ve Karakter likisi Baz yazarlara gre karakter kiilin bir parasdr ve bir bireyi dierinden ayran, geici olmaktan ok srekli, deimez ve allm deerler toplam ve davran eilimleridir. Adler'e gre karakter toplumsal anlamda ele alnr, birey ile evresi arasndaki ilikiler zerinde durulur. Doutan olmayp sonradan kazanlan karakter, bir insann ait olduu topluma kar taknd tutum ve ruhsal durumudur. Aratrclara gre karakter; ceza ve dl yoluyla, bilinsiz taklit yoluyla, ahlak durumlar dnmek suretiyle renilir11. Psikanalizde kiilik ve karakter terimleri e anlamda kullanlmaktadr. Karakterin; kiilik teekkl edene kadar onun dnda, kiilik teekkl ettikten sonra da onun iinde yer alan bir kavram olduu sylenebilir. Bireyin karakteri kiisel zelliklerle, iinde yaanlan evrenin deerlerinden oluur. Yani karakterde, kiilikle iinde yaanlan evrenin deer yarglar birlikte yarglanr12. Trk ataszleri incelemeye alndnda kiilik, karakter ve hatt gnlk yaant iinde kiiye zg, olduka snrl, belirli duygusal tepkileri ifade eden miza ya da huyunda birlikte kullanld grlmtr. Huy, miza ve karakterin kiilikle balants olduu ataszlerinde ortaya konmaktadr. zellikle huya, kiiliin bir yn olarak nem verilmektedir: "Gzele krk gnde doyulur, iyi huya krk ylda doyulmaz", "Gzellie kaplma huya bak", "Klc kestiren huyudur, kiiyi hor eden huyudur", "Yz gzel olann huyu (da) gzel olur". Bu ataszlerinde "huy" kavramndan anlalan, genelde bireylerin toplumun deer yarglarna, beklentilerine uygun olan davran tarzlar olduu sylenebilir. 11 smail ifter. Psikiyatri. Ankara. 1986. s. 378: Refai UurcI Semin, a.g.e.. s. 99.

12 Orhan ztrk. Ruh Sal ve Bozukluklar, s. 279: Erol Eren. Ynetim Psikolojisi. stanbul. 1984. s. 50: O/.ca Kknel. Kiilik, s. 22. 82 TRK ATASZLERNE Toplumda kyasya eletirici bir tavr taknan, insan ilikilerinde hogrden uzak, kendi hatalarndan habersiz bireyler iin; "Elin gzndeki p grr, kendi gzndeki mertei grmez" denir. Kendine zg bir kiilik gelitirememi, "Banda kavak yelleri eser" bir tavr benimsemi, davranlarnda srekli tutarszlk olanlar "Hamama gider kurnaya, dne gider zurnaya ak olur". Byle kiiler bazen ideal benlik ile gerek benlik normlarn birbirine kartrr ve atasznde ifade edildii gibi "Karga keklii taklit edeyim derken kendi yryn arm" durumuna debilir. Trk toplumunda iyi karakterden; genel olarak iyi, gzel, doruyu yapmak, bakalarn sevmek, zveride bulunmak anlalr. All-port, karakteri; insann yaad evrede geerli olan deer yarglar ve ahlk kurallarm kullan biimi13 olarak tanmlar. Ataszleri de "deer yarglar" ve "ahlk kurallar" alarn dikkate alarak, bireyler iin karakter lleri koymu gibidir: "Ne yavuz (akn) ol asl, ne yava (akn) ol basl", "Pek ya olma sklrsn, pek de kuru olma krlrsn" denirken, bireye davran lleri de iaret edilmektedir. Toplumda, kiiliin deerlendirilmesinde, bireyin iinde bulunduu durum ve davranlar etkili faktrler olmaktadr. yle ki, bireyin iinde bulunduu zorluklar, skntlar kiiliin daha belirgin olarak ortaya kabilir: "Adan i banda belli olur", "Altn atete, insan mihnette belli olur" denirken, bu anlalmaktadr. Ayrca; "Sorma kiinin asln sohbetinden bellidir", "yilie iyilik her kiinin kr, ktle iyiylik er kiinin kn" szlerinden; bireyin konumalarndan, bir olay karsndaki tutum ve davranlarndan da kiiliinin anlalabilecei vurgulanmak istenmektedir. "Kalp kyafetle adam adan olmaz", "Kleylan at ul iinde de bellidir" szlerinden, insann d grnne bakarak aldanmamak gerktii iaret edilir. nk "Herkesin i yzn Allah bilir" ve "Herkesin iiyle yz bir olmaz". zcan Kknel. Kiilik, s. 23. PSKOLOJK BR YAKLAIM 83 Ataszleri, hemen hemen herkese kabul gren ve yeri geldike sylenen bir gerei; toplum bireylerinin tamamnn uyum iinde istenilen kiilik zelliklerinde olamyaca, "Eri aasz orman olmaz" diyerek kabul eder. Ancak iinde bulunduu sosyal ortama birden ters den kiiler iin; "Zrafann (kibarn) dkn, beyaz giyer k gn" sz sylenir. "Dner dolap gibi iki yzl" kiilie sahip olanlarla kimse pek iliki kurmak istemez. nk geleneksel deer yarglarna gre "Kiminle gezersen onunla anlrsn". Yni, yakn iliki kurulan kiiler de, bir bireyin kiiliinin deerlendirilmesinde l unsurlarndan biri saylabilmektedir. Ataszlerinde bireysel ilikilere, kiminle iliki kurulduuna, yni konuulan bireyin toplumca "iyi" veya "kt" tannmasna, dikkat edilmesi gerektii vurgulanrken, kiilikli insanlarn davranlarna nem vermesi de; "Her ey incelikten, insan kabalktan krlr" szyle dile getirilir. , i' 3. Kiilik ve Kltr Bu iki kavramm ilikisi zerinde inceleme ve aratrma yaptktan ora dncelerini syleyenler, bireyin kiiliinin teekklnde iinde bulunduu kltrn tesirlerinin olduunu ifade etmilerdir. Ayrca kltrn birey davranlarn etkiledii de vurgulanm ve her toplum kendi iinde yaayan kiilere o toplum iin spesifik olan yaantlar yaataca ilave edilmitir14 Bu bilimsel aratrma ve gzlemler neticesinde varlan hkmler, kltrn kiilii ve birey davranlarn etkiledii ynndedir. Trk ataszleri, Trk kltrnn bir paras saylan folklorun bir alt rndr. Yani ataszleri de "etkileme" de.bir paya sahiptir. Verilen birka rnekte, ataszlerinde insann kiiliinin nasl olmas yolunda hkmler vardr. 14 Bu konudaki aratrma neticeleri, dnceler ve fikirler iin baknz: George F. Kneller. "Kltr. Kiilik ve Eitim", A. . Eitim Fakltesi Dergisi. C; 10,

1977. s. 1-4. s.259 ve devam; Maclver and page; Cemiyet. stanbul. 1969. s. 93: Cevdet arsan. "Trk Kltm ve Kiilii zerine Bir Tartma". V. Mill NroPsikiyatri Kongresi. 19790. s. 619: Orhan ztrk. "Anadolu toplumunda zerklik ve Girime Duygulanln Kstlan". V. Mill Nro-Psikiyatri Kongresi (bildiriler). zmir; 1970, s. 292. 84 TRK ATASZLERNE Belirli sosyo-kltrel normlara ve beklentilere uyma davran sosyalleme srecini meydana getirdiine gre, bir toplumun btn bireylerinden ayn uyma davrannn15 baz ataszlerinde istendiini gryoruz. Kltrn, bir milletin bireyleri arasnda "birlik unsuru" olduu fikri dnlrse, ataszlerinin toplumun deerleri dorultusunda bir kiilik, davran kalb beklemesi de normal karlanabilir. Belki de konu baka tartma boyutlarna da gtrlebilir. "Ba ar gerek, kulak sar", "Ar ol batman gelesin", "Ar otur ki bey desinler", "Ar ta yerinden oynamaz", "Ar yongay yel kaldrmaz" ve benzer ataszleri; bireyin toplum iinde kabul gren bir kiilie sahip olmasn "ar" kelimesine verdii mn ve deer iine gizlemi gibidir. Birinci atasznde "ban ar" olmasnn istenmesinden; bireyin konumalarm, dncelerini, hatt baklarn bir lye oturtmas gerektii anlalabilir. "Ar ol"dan, bireyin toplum iinde onaylanmas; "ar otur"dan da, davranlarnn gzlendii ve buna gre hareket edilmesinin istendii eklinde yorumlar karlabilir. Fakat bu szleri ayn zamanda ztrk'n16 belirttii gibi, ar baml, zerklik ve girime noksanlna sebep olabilecek "daralm benlik" zelliini srdrc hkmler eklinde de yorumlanabilir. Fakat ataszleri Trk kltr kimlii iinde dnldnde, daha fazla ilk yoruma arlk tannabilir. 4. Farkl Kiilik Bireyler fizik grnmlerinin yansra . ,., ve davranlaryla da birbirlerinden ayrlrlar. Yni kaltmla birlikte, evreden gelen unsurlar, olaylar bireylerde farkllklar meydana getirir. Kiisel farkllklarn sebepleri ok eitlidir. Sadece ayn kltr alm, ayn ailede yaam bireylerin davranlar birbirlerinin ayn olsayd, bu farkllklarn tek sebebini evre artlarna balayabilirdik. Ancak her bireye s idem Kaitba. nsan ve nsanlar, stanbul. 1983. s. 266. 16 Orhan ztiirk. a.a.m., s. 292. PSKOLOJK BR YAKLAIM 85 kendine has zellik kazandran unsurlar, yni alnan eitim, kaltm, duygusal hayat ve evre artlan olarak belirlenebilir. Baka bir deyile insann yaradlnn ve yaaynn mterek bir eseridir17. Trk ataszlerinde insan kiiliinin bireylerin says kadar farkl olduu belirtildii gibi, ayn kiilikte farkl davranlar grlebilecei de dile getirilmitir. Bireyler arasndaki kiilik farkllnn normal bir geliim sreci iinde olutuu ataszlerinin multevalarnda da belirtilmitir. "nsan benzerini ancak aynada grr", "nsan eit eit yer damar damar", "nsann soyu bir, huyu bindir", "Her yiidin bir yourt yiyii vardr", "Her yiidin gnlnde bir aslan yatar", "Her kiinin bir havas vardr", "Be parmak bir (dz) deil)" eklinde ifade edilen ataszlerinde, insann fizik farkllklarnn yansra kiilik farkllklar da vurgulanmaktadr. Kiilik farkllklar daha ok insann davranlar (yourt yiyii gibi), arzu ve istekleri (Her yiidin gnlnde bir aslan yatar), huyu ve "havas" ile belirtilmitir. Ataszlerinde, ayn kiilikte birbirine zt davranlar da sergilenebilecei; "Bir aata gl de biter, diken de", "Bir aatan oklukta kar bokluk da" szleri ile belirtilmitir. Bu ataszleri ayn zamanda, ayn soya mensup olan bireylerin tezat kiiliklere sahip olabilecei, eklinde de yorumlanabilir. Herbart, insanlar kolay hareket eden ve ar hareket eden diye iki ksma ayrmaktadr18. Ataszlerinde u ikisi "ar hareket eden" bireyler iin sylenebilecei gibi; kendini savunmayan, hi bir eye aldrmayan kiilikler iin de sylenebilir: "Bana vur, ekmeini elinden al" ve "Banda deirmen ta dnse aldrmaz".

17 Krol E. a.a.c. s. 49: Halis zg. ahsiyet. stanbul. 1969. s. 11. 18 G. Kerschcnstcincr. Karakter Kavram ve Rcrbiycsi, ev: II. Hkrel Kanad, Ankara. 1977. s. 20. 86 TRK ATASZLERNE 5. Kiilikte Uyum ve Benimseme Daha nce kiiliin oluumunda kaltmn yansra evrenin de etkisi olabilecei belirtilmiti. Bireyin yakn evresi, iliki kurduu insanlar da kiilie etki eden faktrler arasnda saylabilir. Kiiliin bir dier tanmnn da, bireyin olaan uyum kalplarna verilen isim olduu dnlmektedir. Burada uyum, kiinin kendi kltrne yaplacaktr. nk uyum birey iin gerekli olduu kadar toplum iin de gerekli saylmaktadr. Uyum salayan duygu, dnce ve davranlar ile o toplumun kltrnn genel bir ahenk iinde bulunmas gerektii kabul edilmektedir19. Bu aklamalar erevesinde dnldnde, bireyin toplumla, bulunduu ortamla uyum cinde yaamasnn istenmesine ata-szlerinde de rastlanmaktadr. Kavgadan, atmalardan kamak isteyen birey, bu durumlara sebep olmaktansa olumlu saylabilecek bir savunma mekanizmas gelitirerek; "Azck am, kaygsz (arsz, kavgasz) bam" diyebilmektedir. Bu sz, ayn zamanda geleneksel Trk kltrnn yetitirdii, kanaatkar, bulduu ile yetinebilen, gerekleri kabullenen insan tipi iinde geni bir anlam tamaktadr. "Vardn yer kr ise sen de gzn krp (bir gzn kapa)" diye ifade edilen atasznde, birey iin uyumun gereklilii belirtilmektediir. Buradaki uyumdan maksat, kiiliin iinde bulunulan ortamda snkletirilmesi anlamnda deildir. Baz aratrclarn zeky; bireyin yeni duruma, engel ve problemler karsnda tecrbelerinden ve rendiklerinden yararlanarak o an iin gerekeni yapmas, uyum salamas yetenei20 olarak tanmladklar dnlrse, ataszlerindeki man da anlalabilir. Trk ataszlerinde ocuun veya yetikinin iliki kurduu yakn evresine dikkat edilmesi gerektii her frsatta vurgulanmaktadr. Bilindii gibi bireyin iyi bir rnek seerek zdeleme yoluyla, beendii, benimsedii birinin davranlarn adeta farknda olmakszn taklit ederek toplum iinde kendine zg toplumsal rolleri renmesi, Cevdet Arsan, a.g.m.. s. 629. zcan Kknel. Kiilik, s. 50. PSKOLOJK BR YAKLAIM 87 kiiliini ekillendirmesi mmkn olabilir. Ancak zdeleme iin seilen rnein toplumca onaylanmam davran ekillerine sahip kimseler olmas pek istenmez. Bunun iin ocuun ve gencin iyi arkadalar olmas istenir. Ataszlerinin, aklamalar dorultusunda olduu u rneklerden de anlalabilir: "Kiminle gezersen onunla anlrsn", "sin yanma varan is, misin yanna varan mis kokar", "Kr atn yannda duran ya huyundan, ya tynden, ya suyundan", "zm zme baka baka kararr", "Krle yatan a kalkar", "Topalla gezen aksamak renir", "Kii arkadandan bellidir", "Benzeye benzeye yaz, benzeye benzeye k olur", "Adam ahbabndan bellidir", "Syle dostunu, syleyeyim kim olduunu", "Kara yanna varma kara bular". rnek olarak sralanan ataszleri "benimseme" kavram ile yo-rumlanmasa, olumsuz davranlara sahip olan kiilerin olumlu kiilik sahibi bireyleri etkileyemeyece sylense bile; "Karga ile gezen boka konar", "Kurunun yannda ya da yanar" gerei pek inkar edilemez. Uzun tecrbelerin ve yaantlarn rn olan ataszlerinin psikolojinin "benimseme" kuralnn mans dorultusunda yorumlanabilecek hkmler de tad sylenebilir. 6. Kiilikte Duygular Kiilik duygularla rldr. Bireyin uyaranlara, olaylara, hatralara, dncelere, duygusal tepki' ile katlabilme yetisine duygulanm (affect) denir. Nee, fke, znt, nefret, kin, sknt ve benzeri ekillerde isim alrlar. Bunlar tabi duygulardr. Ancak bu duygular uzun sre arlat ya da uygunsuz tepkiler olarak ortaya ktnda duygulanm bozukluu dnlebilir21. Ataszlerinde ekiilkte meydana gelen duygusal tepkiler dile getirilirken, bireyin davran asndan deerlendirildii grlmektedir. Ataszlerini daha

iyi anlamak iin, duygular konusunda genel aklamalarn verilmesi deerlendirmeye k tutacaktr. 21 Orhan zlrk. Ruh Saha ve Bozukluklar, s. 205. 88 TRK ATASZLERNE Kiilikte duygular nitelik ve niceliklerine gre farkl olabilir. Bu farklla duygularn iddeti denir. Ayn nitelikteki duygunun iddet oran deiik tepkilere sebep olur. iddetli korku, fke, znt ve benzer duygular taknlk ve panik yaratr ya da bireyi olduu yerde hareketsiz brakr. Duygularda fizyolojik olan deiikliklerin belirtileri genellikle benzer biimde bulunur. Ataszlerinde dikkat eken duygular; korku, kayg, znt, fke, inatlk ve benzerleridir. Korku; gerek, beklenen bir tehlike karsndaki duygusal yaant. Kayg; nedeni bilinmeyen bir kuku ve korku durumu. fke: engelleme karsnda ortaya kan lsz, gereksiz saldrganlk22 olarak tanmlanabilmektedir. Duygularn, kiiliin olumasnda, tutum ve davranlarn ortaya kmasnda nemli rol oynadklarn ataszlerinde grebilmektedir. Ataszlerinde, iddetli duygularm bireye zarar olabilecei, "Keskin sirke kabna (kpne) zarardr", "fke ile kalkan zararla oturur" szleri ile belirtilmektedir. Bu dnceler ilm gereklere de uymaktadr. yle ki; duygusal gerilimler uzun sre mide ve kalp hastalklarnn olumasna sebep olmaktadr. Ayrca duygusal bozukluklarn, beynin evresindeki svnn basncm artrdn, eer basntaki ykselme srerse kafatasnn iindekilerin sv tarafndan sktrlp baans yaptn23 ilm aratrmalar ortaya koymutur. natlk, bir duygulanm olmasa da, herhangi bir duygunun oluturabilecei bir davran ekline dnebilir. yle ki bazen birey, inatln kendisine zarar olacan bilse dahi inadnda srar edebilir. "kt dokuza, inmez sekize", "Dedii dedik, ald ddk", "Bir inat bir murat", "Bin kez syle eee, bir dirhem inmez aaa", "szlerinde olduu gibi, kii inat bir tavr iinde olabilir. Horney24 , bu tipler iin nevrotik demekte, bunlarla tartmann, yni bunlar ikna etmee almann yararsz olacam yazmaktadr. Ama inatln gerizcan Kknel. Kiilik, s. 67. 71. Hric Ucrnc. a.g.c. s. 190. 192. Karen Ilomcy, amzn Tedirgin nsan, eviren: Ayda Yriikan, stanbul. 1980, s.54. PSKOLOJK BR YAKLAIM 89 sinde kayg, endie gibi iddetli duygular da olabilecei dnlebilir. nk duygular, bireyin tutum ve davranlarnn ortaya kmasnda etkili olabilmektedir. Kiilikte "korku" ve "kayg" duygulanm, Trk ataszlerinde deiik boyutlarda sergilendii anlalmaktadr. Psikologlar "korku" kelimesini; korku sebebinin ak seik bilindii, gerek bir tehlike nnde beliren bir tepki olduu eklinde tanmlarlar. Vehim, bunalt, phe, endie, anksiyete kelimeleri ile de ifade edilen "kayg" ise; dta var olmayan bir tehlike karsnda beliren, korku sebebinin belirsiz olduu durumlardaki tepki olarak tanmlanr. Kayg, bazen gl bir i korkuya da dayanabilir. Birey, korku yaratan kayna kesin bir ekilde alglayabildii halde, kaygnn kaynann farknda bile olmayabilir. Bazen bastrlm dmanca duygular bilinli dzeye kma eilimi gsterdiinde bireyin duyduu ey kaygdr25. Bireyde bu duygularn bazen kart da olabilir. nk insan korktuuyla karlanca ya da onu zihninde tasarlaynca ar kayg ve sknt duyar, panie kaplr. Korkularn temelinde kayg ve endienin bulunmas28 kiideki duygularn karabileceim gsterir. Bu psikolojik bilgilere dayanarak ataszle-rindeu rnekler verilebilir. Mesel dorudan "korku"nun deil, korkan bireyin nasl davranlar gsterdiini, ya da gsterebileceini u ataszleri anlatmaktadr: "Korkaa glge bile dmandr", "Korkak bezirgan ne kr eder ne ziyan", "Korkmu kiiye koyun ba ift grnr", "Korkulu yola kii yayla okla kar", "Korkunun ecele faydas yoktur". rneklerdeki ataszlerinden anlald gibi "korku" duygusunun, bireyde younluuna gre grme bozukluklar, davranlarda tutarszlk ve dengesizlik grlebilecei iaret edilmektedir. Korkan bireyin "glge"den phelenmesi,

koyun ban ift grmesi ve benzeri durumlar bunu gstermektedir. Korku ve kayg duygularnn birbirine kart, iddetine gre bazen birinin ne kartld ataszlerine de rast25 Pierrc Daco. a.g.c. s. 93. 26 Ckcan Kknel. "kiilik, s. 260. 90 TRK ATASZLERNE lanmaktadr. Birey, "Bin tasa bir bor demez", "Bin kayg bir bor demez", "Bouna tela dikine tra" olduunu bilsede kayglardan kur-tulamayabilir. "Akla gelen baa gelir" sznde olduu gibi, bireyin zihnine takt korkulu beklentilerinin grnts dncelerine aksedebilir. Neticede bilince taklan kayg bunalm yaratr, kii abalarna kar "obsesyon" denen dncelerinden kurtulamaz ve "Kii korktuuna urar". Bu hissedilen duygular ayn zamanda bask altna alnm endie belirtilerinden baka birey olmayabilir. Bu bo endielerden kurtulmak iin "Bin kayg bir bor demez" sz, olumlu ynde gelitirilen bir mekanizma, kaygdan kurtulmay neren bir tavr saylabilir. Kaygl olan bireyin birok belirtileri bulunabilir. Bunlardan biri de aknlk, ne yapacan bilememedir. Hatt kaygnn tanmnda belirtildii gibi kaygl birey herhangi bir eyin varl olmadan, o varla kar harekete geme davranlar gsterebilir. Bu tr anlamsz olarak gsterilebilecek kaygl davranlara kar; "Domadk ocua don (kaftan) biilmez", "Gl (dereyi) grmeden paalar svama", "Dadaki tavann suyu ocaa vurulmaz", "denizdeki bala Pazar olmaz", "Domadk olana ad komak olmaz", "Domayana don bier" ve benzeri szlerin sylendii veya sylenebilecei dnlrse, ataszle-rinde birey davranlarndan anlalan kayglarn da dile getirdii sylenebilir, "bunalan karga buz yutar", "Bunalan lmez kara gn kararp kalmaz" szlerinde "kayg" duygusunun iledii, bireyin kayglarn giderme yolunda ifadeler tad belirtilebilir. Trk kltrnde "gam", "dert", "keder" olarak isimlendiren znt duygular da bazen korku ve kayg ile iice bulunabilecei gibi, bu duygularn banda ya da sonunda da oluabilir. Yahut kii, karlat bir olay karsnda iddetli bir zntye itilebilir. Bu duygu bireyi sarsacak, etkileyeck iddet ve uzunlukta olduunda, zarar grecek yine bireyin kendisidir. nk iddetli duygularn kiiye fizik, olumsuz etkileri olabilecei belirtildii gibi, ruh sal asndan da olumsuz tesirleri sz konusu olabilir. Nitekim u ataszlerinde zntnn, skntnn insan zerindeki psikolojik ve fizyolojik etkileri anlatlmak istenmektedir: PSKOLOJK BR YAKLAIM 91 "Aacn Kurdu iinde olur", "Aac kurt, insan dert yer","Demir nemden, insan gamdan riir","Duvar nem, insan gam ykar". Geleneksel trk kltrnde fke, "gadap" ve "gazap" olarak da ifade edilmektedir. fkenin snr izilmeden, ounlukla hatal, kt bir duygu olarak deerlendirilir. "Oysa fke bir snr iinde bireyin kendi varln korumas, tantmas ve evreye kabul ettirmesi iin gerekli"27 olduu uzmanlarca kabul edilmitir. Ancak "smr"n, her fkeli birey tarafndan izilebilmesi gerekletirilemedeinden, bu duygu halindeki dnceler ve ataszleri de olumsuzdur. Mesel Gazli'ye gre28 insann isteklerinden birisi engellendii zaman fke meydana gelir. fke annda ate ykseldii gibi, kan basnc artar, insann yz kzarr. Ar fkelenen kiilikte sz dinleme azalr, gzleri birey grmez olur. fkelenen kii szlerinde arla, saldrganla kadar varr. fkesi getii zaman, aynen u atasznde belirtildii gibi syledii szlerden utanr: "fke gelir gz kararr, fke geer yz kzarr", insanda fke, ataszlerinde de ortaya konduu gibi, fizyolojik ve psikolojik olmak zere ift ynl olumaktadr. nk fke duygusu ayn zamanda hem ruhu, hem de bedeni ilgilendiren bir durumdur. fkeyi, iten gelen ykc bir coku, btn bedenin sssn ykseltip kan dolamn hzlandran bir durum ile birlikte grrz29. Bunu iin "fke baldan tatldr" ama "fke ile kalkan zararla (ziyanla) oturur" denmitir. abuk fkelenen ama bu duygusunu kontrol altna alabilen bireyler iin; "Saman alevi gibi parlad", "abuk parlayan abuk sner" szleri sylenmitir. Buna karlk fkenin eyleme gemesi demek olan saldrganla

hazrlanan, fke iddeti artt gzlenen kiiler iin, "Burnunun yeli saman savurur", "Demir yalayp ate pskrr" szleri dile getirilir. Buradan da anlalr ki saldrganlk, fkenin titci gc ile engellenen amaca iddet kullanarak ulama yolunda ou zaman boa kan giriimlerdir30. Herhangi bir istekleri ya da ihtiyalar engellen27 zcan Kknel. Kiilik, s. 185. 28 Gazl. hy-I Ulm-id-din. Tercme: Ali Arslan. C: VII. stanbul. 1980. s. 5-8. 29 M. Abdullah Draz. slam'n nsana verdii Deer, tercme: n. Demir. stanbul. 1983. s. 62. 30 Erich l-'romm. Sevginin ve iddetin Kayna. 4. Basm. eviren: Y. Salman, N. ten. stanbul, 1987. s. 23. 92 dii zaman hayvanlarda, ocuklarda ve erginlerde saldrgan davranlar grlebilir. Ataszlerinin saldrganla ve saldrgan kiilere kar tavr alm olarak sylendii grlmektedir; "lm ile alnmaz", "yrtc (alc) kuun mr az olur", "Zorba ile aka olmaz", "Azgn it ile uralmaz". Bu ataszlerinde baka saldrganln; saldran ve saldrlan asndan hi de iyi olmayaca; "Can yanan eek Attan yrk olur", "Eein can yannca at geer", "ki testi tokuunca biri elbet krlr" szleriyle belirtilmitir. Bilindii gibi lm igdsnn nemli bir trevi saldrganlktr. Freud'a gre saldrganlk gerekte insann kendisine ynelik olan ykc eilimlerin d dnyadaki nesnelere evrilmesidir. "lm gelen it mescidin duvarna sier" sznde de, saldrganlk drtsnn d dnyaya evrilmesini grebiliriz. nk toplumun kutsal sayd ve inand deerlere saldrlmas byk olaylara sebep olabilecei gibi, saldrganlar hareketlerini can pahasna deme durumuna debilirler31. Atasznden de bu dorultuda anlam karlabilir. Buraya kadar olan aklama ve rneklerde grld gibi, ataszlerinde kiilikteki bir ksm duygular, gzlemlenen davranlar neticesinde dile getirilmitir. Her birine ksaca yaplan psikolojik yaklamlar da bunu gstermektedir. >,. 7. Kiilik bozukluklar Kiilik, kendi iinde dahi ok farkl boyutlarda olduundan, kiilik bozukluunun tam geerli bir tanmn yapmak gtr. ok eitli kiilik bozukluklar vardr. Bunlarn ayr ayr tanmlarm yapmak yerine ortak zellikleri yle zetlenebilir: 1. Davranlarn benlie yerlemi olmas, fakat uyum amac ile esneklik gstermemesi. 2. Belli bir toplumda uyumlu saylabilmek iin geerli llerden sapmas. PSKOLOJK BR YAKLAM 93 3. ocukluktan beri sregelmesi. 4. Toplum iinde ve i hayatnda belirgin bozulmaya yol amas. 5. Genellikle benlie uyumlu (ego-syntonic), yni benimsenmi olmas ve deitirilmek istenmemesi; bazen de benimsenmi (ego-dystonic) olsa bile deitirilmemesi. 6. Genel olarak evre ile atma ve srtmeye yol amas; kendisini evreye deil, evresini kendisine uydurmaya almas (allop-lastik uyum). 7. Kiinin bilisel yetilerinde, temel duygulanm ve dnce yapsnda belirgin bozukluklar yoktur. Zaman zaman bunalt ve kknlk belirginlikleri ve somatik yaknmalar deiik derecelerde bulunabilir32 Kiilik bozukluklarnn genel zelliklerini belirtmeye alan bu aklamalardan sondra, ataszlerinde bir ksm kiilik bozukluklarn yanstan rneklere geilebilir. Ancak nemli bir noktann aklanmas gerekir. Biliyoruz ki, kiilik yaps ile ruh sal ve hastalklar arasnda bir iliki vardr. O halde belirli kiilik zelliklerini hazrlamaya katkda bulunarak, belirli bozukluklara zemin salayan kltrel etkileri bilmek gereklidir. Kltrlere zg, temel, sosyal veya mill kiilik denen kiilikler olduu gibi, kltre ait psikiyatrik bozukluklar gerekten vardr33. Fakat byle bir karara varmamz

iin, o milletin kltr yaps hakknda bilgi sahibi olmak gerekir. O halde lmz, temelde birlei-len psikolojik verilerin yaklam olabilir. Kiilik bozukluklarnda kesin bir snrla ayrdedilemeyen durumlar olabilir. Bazen de iice girmi ekilde ortak zelliklerle ortaya ktndan, hangi kiilik bozukluu olduu tansnda bir aklk olumayabilir. Ya da deiik kiilik zellikleri belli zamanlarda gsterilebilir. Ataszlerinde psikolojik boyutlarda yaklam yaplrken, deiik psikolojik unsurlarn ayn atasznde iice grlebilecei ve bundan hsan Kurt. a.a.m., s. 26. 32 Orhan zlrk. Ruh sal ve Bozukluklar, s. 280. 33 Cevdet Arsan, a.g.n.. s.619. 94 dolay deiik yorumlara ak olabilecei bir gerektir. Trk ataszleri iin yaplmaya allan psikolojik deerlendirmelere bu adan baklmas daha uygun olabilir. Aratrmaya seilen ataszlerinin incelenmesi neticesinde, bunlarn daha ziyade u kiilik bozukluklarn yanstt grlmtr; Psi-konevroz, narsisistik, nevrotik, obsesif-komplsif, psikopat, sosyopat, eksplozif, siklotimik, paranoid, pasif-baml vb. Psikonevrozlarda en nemli ayrm, kiinin kendisinden deil evresinden yaknmas; kendisinin evreye uymas deil, evrenin kendisine uymas34 beklentisinde olmas ve evreyi ktlemesi eklindedir: "Ellere krlk verir, kendi kamburuna bakmaz", "Herkes kerameti kendinden bilir" ve benzeri szler, aklamalar erevesinde deerlendirilebilir. nk atasznde de belirtildii gibi, birey kendi gereini grememesine karlk evresine de olumsuz olarak bakmaktadr. Bu ataszlerinde biraz da narsisistlik olduu sylenebilir. Birey "kerameti" kendinden bilmekle bu dncelere yaklamaktadr. Aslnda narsistlik kiilik bozukluu; kendilerini ruh ve fizik ynden ar beenen ve stn gren, srekli beeni, ilgi ve onay bekleyen kiiliklerdir. Ele-tiriye dayanamazlar, devaml vg bekledikleri iin grn ve davranlar da bunlar elde etmee yneliktir. Bu kiilik zellikleri ounlukla snrda (borderline) kiilik ile birlikte bulunur35. "Nalnc keseri gibi kendine yontar" diye ifade edilen ve benzeri ataszlerinde de narsistlik kiilik bozukluunun zelliklerinden bazlar grlebilir. Kknel36 , nevrotik kiilii; "da dnk" ve "ie dnk" olmak zere ikiye ayrarak inceler. Nevrotik da dnk kiilik; kaygl, endieli, tedirgin, ilgi alan dar, neesiz, karamsar, ters huylu, durgun ve isteksiz. Dnmeden karar verir, abuk hareket eder, sk sk yanlr. Erimek istedikleri ile kendi gereklerinin balants olmad gib, ok Orhan ztrk. Ruh Sal ve Bozukluklar, s.281 Orhan ztrk, Ruh Sal ve Bozukluklar, s. 286. zcan Kknel. Kiilik, s. 111. 112. PSKOLOJK BR YAKLAIM 95 vnr, yapt ileri abartr, bunlarda histeri belirtileri de kolayca ortaya kabilir. Nevrotik ie dnk tipler ise; kaygl, endieli, alngan, sinirli, taknak dncelere sahip, kendisini bakalaryla kyaslayp onlara erimeye alan, imkn ve becerilerini gelitirmek iin aba harcamayan tiplerdir. Bu saylan zelliklerin tamamnn birden grlmesi sz konusu deildir. Zaman zaman bazlar arlkl grlebilir. Her bir atasznde ayn nevrotik kiilik zellikleri olabilecei gibi, bazlarnda da bu kiilik tipinin bir ksm zellikleri vardr. rnekler bunu gstermektedir. Nevrotik kiilik zelliine sahip bir bireyde, g kazanma ihtiyacnn bir belirtisi de kendi bildiini okuma isteidir. "Cemaat ne kadar ok olursa da (olsun) imam bildiini okur" eklinde ifade edilen atasznde, nevrotk kiiliin bir zellii grlmektedir. nk nevrotik kii; g kazanmak iin deiik tutum ve dier insanlarn grlerine hibir zaman boyun ememe eilimindedir. Nevrotik bir bireyi endiesinden kurtarabilmek iin onunla tartmak, yni onu inandrmaa inanmak bounadr. Bu gibi kiiler iin halkmz arasnda "katr inad var" sz kullanlr. Bundan baka u ataszleri de, bu tip kiilik zelliklerine sahip ya da ynelik olanlar iin sylenmi gibidir: "kt dokuza,

inmez sekize", "Dedii dedik, ald ddk", "Bir inat bir murat", "Bin kez syle eee bir dirhem inmez aaa". Bu ataszlerinin dnda, u ataszlerinde de nevrotik kiilik zelliklerinin var olduu sylenebilir; "i baka, d baka", "D doru, ii eri", "D kalayl, ii alayl". Dnceleriyle davranlar, hareketleriyle szleri uyumayanlar iin bu szler hazr bir cevaptr. Baz kiiler, ierisinde bulunduu yaama kalplarna iyice uyumu gibi grnd halde, aniden bunlarn tabi olmad ortaya kar ki psikolojide bu tip kiilie sahip olanlara nevrotik denilmektedir. "Ya olduun gibi grn, ya da grndn gibi ol" atasz, bu tip kiilie bir ikaz iareti gibidir. Bazen de tembel, alngan, evresindekilerden pek ok ey bekleyen, ya da kukucu olarak nitelenen kiiler iin; 96 "Buluttan nem kapar", "kzn altnda buza ara" denilir. Bunlar da nevrotik kiilik zelliine sahip bireylerdendir. Bu tr tepkileri srekli olarak gsteren kiilerde paranoid eilimlerin varlndan da sz edilebilir. Paranoid eilimli kiiler evresindeki insanlarn davranlarn ve szlerini ou kez yanl yorumlar. "Buluttan nem kapar" sznn iinde, nevrozlarn daha ar biimi olan psikozlarn belirtileri de vardr. nk psikozlarn daha ar biimi olan psikozlarn belirtileri de vardr. nk psikozlarn belirilerinden "konu edilme sabukla-malan"nda kii, dier insanlarn kendisinden sz ettiklerine ya da hayatnn dolayl biimde konu edildiine inanr37. Yaplan bir aratrmaya gre38 paranoid kiilik Trk halk tarafndan gayet iyi sezilmekte. yle ki; ehirlerde aalk kompleksi, gvensizlik vs. gibi Adler, Freud ve psikodinamik asndan aklamalar yapld halde, kyde yaplan yorumlar geree daha uygun bulunmutur. Mesel, paranoid eilimli kiilik davranlar iin; "Kendi errini bastryor", "Kendi ktln bakasnda aryor", "Kendi yapyor ona da yaplacak sanyor", "Kendi ele yapyor ki elden de bekliyor" gibi yarglar yaplmaktadr. Paranoid kiiliin kukucu, ar gururlu, geimsiz, kinci ve benzeri zellikleri dikkate alndnda; "Burnu bokta, kanatlan havada", "Burnu kaf danda", "Alak, yerde tepecik kandisini da sanr" szleri, ar gururlu paranoid kiiliin aklanmasna rnek olarak gsterilebilir. Paranoid kiilik zelliinden biri de, gereklerin test edilmemesi ile kusurlarn dzeltilmemesi, zel duyarl olduu alanlarda sorumluluu kendisinde arama yerine bakalarna ykleme eilimidir39. "Deve kuu yke gelince kuum, umaya gelince deveyim der" eklinde ifade edilen atasznde de paranoid kiiliin bu zellii grlmektedir. 37 hsanKurt, s.g.m.. s. 23. 38 Yusuf Savar, a.g.m.. s. 24. 39 smail ifter, a.g.e.. s. 380. PSKOLOJK BR YAKLAIM 97 "Dne gider zurna beenmez, hamama gider kurna beenmez" sz, ar duyarl; "Dedii dedik, ald ddk" sz inat; "Gne olsa kimsenin mendilini kurutmaz" sz cimri; "kzn altnda buza arar" sz pheci; "nce eleyip sk dokuma" sz, ince dnen kiilikler iin rnek olarak verilebilir. Benzer ataszlerinin says daha da artrlabilir. Ancak rnek olarak sralanan ataszleri ile birlikte saylan kiilik zellikleri, obsesif-kompulsiif kiiliin baz zelliklerindendir. Ataszlerinde her biri bu kiilik tipinin baz zelliklerini hatrlatmaktadr. Kiilik bozukluklarndan saylan eksplozif kiilik, bireyin fke duygusu ile iice gemi olarak ortaya kabilecei sylenebilir. Ancak bu kiilikte; "Saman alevi gibi parlad" ataszn anlamna uygun olarak, leyecansal tepki grlr. Bu kiilie sahip olanlarn fkeleri birden kontrolsz ve beklenilmeyen zamanda, bir kzgnlk k eklinde parlama gsterebilir. Bunlar barma, arma, korku verme ya da saldrgan durumlar gsterebilirler. Atasznde ifadesini bulduu gibi, "Demir yalayp ate pskrr"ler. Bu kiilerdeki nbetler, bir gllk veya enerji belirtisi olmaktan ziyade asl zayflklarn gizlemek iin ortaya kan yetersiz abalardr40. Bu tip kiilikler iin "abuk parlayan abuk sner" atasz de kullanlabilir.

Atisosyal kiilik "psikopatik kiilik" olarak da adlandrlmtr. Folklor ve masallar, psikopatik ya da atisosyal bozukluklarn insanlarda tarihin her dneminde grldn gstermektedir. Psikopat kiiliin genel zellikleri; eksplozif kiilikte grlen, parlayan "leyecansal tepkiler" ve obsesif kompulsif kiilikte grlen, "inatln" yansra, abuk kzma ve yalanclk gibi zellikler tarlar. Kendisiyle vnen, utanmaz ve sabrsz kiilerdir. Kendi gvensizliklerini, bakalarnn kusuru ile oldu diye projekte ederler. "Aksayanla aksak, susayanla susak" sznn anlamndaki gibi, kararlar olaylara gre deiir41. Eksplozif 40 smail ifter, a.g.e.. s. 381. 41 smail ifter, ayn. s. 382: Orhan /.trk. Ruh Sal ve ISozukluklan. s. 284. 98 ve obsesif kompulsif kiilik tipleri iin rnek verilen ataszleri, anti-sosyal kiilik iin de verilebilir. Ayrca yalanclk, psikopatik kiiliin ve histerik kiiliin zelliklerinden biri olduundan, bu konuya uygun u ataszleri rnek verilebilir: "Yalan ile iman bir yerde durmaz", "Yalancnn gemisi yrmez", "Yalann karl yalandr", "Aslsz sz sahibine yz karas getirir" ve benzeri szler ierisinde antisosyal ve histerik kiiliin "yalanclk" zellii vurgulanmaktadr. Ayrca psikopatik kiilik zelliklerinden birinin de sknt, sululuk duygusu gstermeme durumlar olduu dikkate alnrsa; "Arsz gl olunca hakl sulu olur", "Arsz neden arlanr, ul da giyse sallanr", "Arsza t hayr etmez" szleri, bu aklamalar paralelinde eklenebilir. Ataszlerinde, antisosyal kiiliin "arsz" olarak nitelendirildii sylenebilir. Siklotimik kiilik ve zelliklerine sahip olan bireyler evrelerine kar dosta, enerjik ve deiken davranlar gsterirler. Gnn deiik zamanlarnda bazen karamsar, bazen neeli halde, bazen ok konukan grnrler, bazen de hi konumazlar42. "mam grr alar, davulu grr oynar" eklinde tanmlanan tipler, siklotimik kiilik bozukluu gsteren kiiler iin sylenebilir. Passif-baml ya da kaytszlk gsteren kiiler iin; "Banda deirmen ta dnse aldrmaz", "Bana vur, ekmeini elinden al" gibi szler sylenir. Yni bu ataszlerinde passif-baml kiiliin zelliklerine rastlanmaktadr. Bu tr kiilik bozukluu gsteren bireylerde, psikososyal vaziyet allarn son halkas, bakasna kar tam ve kkl bir kaytszlk halinde belirir. ahsiyeti kaybetme, ahsiyetinden olma yerine, ahsiyetten mahrum bulunma vardr43. Ayn zamanda "Rezi-del izofreni"ni belirtilerinden bazlar da, ataszlerinde grlmektedir. Bu tr izofrenin belirtilerinden bazlarna gre duygu kntl, vurdumduymazlk, giriim ve eylem azl44 ; bana vurulup elinden ekmei alnan ve banda deirmen ta dnse aldrmayan, vurdumduymaz bireyde de grlmektedir. i PSKOLOJK BR YAKLAIR 99 8. Kiilikte atmalar nsan, hayat boyunca dz bir izgiyi takip eder gibi yaamaz. Bireyin hayatnda iniler, klar, stressler, engellemeler, zorlanmalarn olmas normaldir. Yani insann, mr boyunca iten ve dtan gelen birden ok drt ya da gd ile karlalabilir. Karlatklar arasnda seim yapma mecburiyetini hissettiinde, bu durum bireyde atma yaratr. atma, zorlanma veya bir engelle karlama yerine, iki ihtiya arasnda birini tercih etme zorunluluunun oluturduu atma eklinde de belirebilir. Aynen; "ki camii arasnda kalm beynamaza (binamaza) dnmek" sznde olduu gibi. Birey iki tercih arasnda kalmayp bunun birini tercih etmeye zorlanrsa, stress younluunu daha da artrabilir. nk bireyden istenilen davran ile ama davran yapma kapasitesi arasnda uurum olabilir. Bu durumda birey amaca ulama isteinin yansra tahrip edici stressin tesiriyle amatan kamak isteyebilir. Bunun neticesinde ulalmak istenen ama olumlu ve olumsuz deerleri birlikte tar ve psiik atmay balatr45. "ki testi tokuunca biri elbet krlr" sznde de; ihtiyalar ve istekler, yahut ama davran ile istendik davran arasnda tercih yapma zorunluluunun kiilikte atmay balatabilecei vurgulanmaktadr.

Birey, olabileceini sand beklentileri karsnda, planlarnn gereklememesi sonucu, psikolojik zorlanma unsurlarndan engellenme ile karlar. "Ummadn ta ba yarar" atasz, psikolojik engelleme sonucu ortaya kan beklenmedik zorlanmay hatrlatr. Kii beklentileri sonucu isteklerini bulamzsa, bu onun iin bir engeldir. Engelleri tasarlarnda hesaplayamad, ya da beklemedii iin, kiilik iinde oluan atma bireyi geici bir ruh kntye uratabilir. Psikolojik zorlanma durumlar neticesinde, engellemeye kar kii kzgnlk duygusunu gelitirir. Eer sk engellemelerle karlalrsa kzgnlk duygusu dmanlk duygusuna dnr. "Eein cam yanmca at geer" atasznde, engellenme ve zorlanma sonucu oluan psikolojik ileyiin 42 smail ifter, a.g.e.. s. 380. 43 J. Maisonneuvc. Psikososyolojinin lkeleri. eviren: Selinin evrim. stanbul. 1973, s. 64. 44 Orhan ztrk. Ruh sals ve Bozukluklar, s. 185. hsan Kurt. a.a.m., s. 24. 100 TRK ATASZLERNE yansmas grlr46. "Can yanan eek attan yrk olur" atasznde de; kiilikte atma oluturan psikolojik zorlanma durumlarndan engellenme, kzgnlk ve dmanlk duygularn ierisinde saklad sylenebilir. Bireyin karlat ve iinde bulunduu durum, ondan beklenmedik bir davran yapmasna sebep olabilir. Bu durum ise, kiilikte oluan atmann younluuna, iddetine gre ok farkl tepkiler eklinde olabilir. atmann younlatrd enerji ile kendinden stn sanlan bir kuvvetin stne kabilir. Aynen atasznde "Can yanan eek attan yrk olur" eklinde belirtilmesi gibi. * 9. Akl, Akll ve Deli Kavramlar Bu kavramlar ataszlerinde farkl ekillerde ilenmitir. Kavramlarla ilgili hkmlerin yansra, bireyin davranlarna bakarak da bu kavramlara deiik alardan dnceler getirilmitir. Songar'a gre47 akl, insann dier canllar arasndaki stnln salayan kudrettir. nk akl; kiinin sadece hayat mcadele-sindeki baarsn salamakla kalmaz, "uur alt dnyas" ad verilebilecek ve asl byk atmalarn meydana geldii i lemi dzenler, ruh olaylarn bir pln iinde olumasn salar. Bireyin ruh hayatn, heyecan, korku, aprak arzular, ihtiraslar, ahlksz eilimler gibi birok zararl tesirlerden korur. Gazlfnin akl, "kiilik (karakter) kuvvetler"inin iinde izah ettiini ve "insann bilici ve idrk edici latifesi" olarak tarif yapm olduunu48 gryoruz. Adler ise49 ; bireyin akl yoluyla, ortak refahn ifade bulduu stnlk amacna bal olan tm eylemleri, davranlar ve ifade biimlerini anlayabileceini belirtmekte. Ayrca akl'; iinde toplumsal ilginin de bulunduu, yararl tarafa ait olan bir zek olarak da tanmlamaktadr. "AkFla ilgili bu ksa aklamalardan sonra ataszlerinden rneklere geebiliriz. 16 hsan Kurt. a.g.m.. s. 24. " Ayhan sogar. eitleme, s. 26. 48 Gazl. hya. C: VI. s. 10. 49 Alfred Adler. Kiilik bozukluklar ve Toplumsal Btnleme. cv; Belkis orak. stanbul. 1083. s. 63. 100 TRK ATASZLERNE yansmas grlr46. "Can yanan eek attan yrk olur" atasznde de; kiilikte atma oluturan psikolojik zorlanma durumlarndan engellenme, kzgnlk ve dmanlk duygularn ierisinde saklad sylenebilir. Bireyin karlat ve iinde bulunduu durum, ondan beklenmedik bir davran yapmasna sebep olabilir. Bu durum ise, kiilikte oluan atmann younluuna, iddetine gre ok farkl tepkiler eklinde olabilir. atmann younlatrd enerji ile kendinden stn sanlan bir kuvvetin stne kabilir. Aynen atasznde "Can yanan eek attan yrk olur" eklinde belirtilmesi gibi. * 9. Akl, Akll ve Deli Kavramlar

Bu kavramlar ataszlerinde farkl ekillerde ilenmitir. Kavramlarla ilgili hkmlerin yasra, bireyin davranlarna bakarak da bu kavramlara deiik alardan dnceler getirilmitir. Songar'a gre47 akl, insann dier canllar arasndaki stnln salayan kudrettir. nk akl; kiinin sadece hayat mcadele-sindeki baarsn salamakla kalmaz, "uur alt dnyas" ad verilebilecek ve asl byk atmalarn meydana geldii i lemi dzenler, ruh olaylarn bir pln iinde olumasn salar. Bireyin ruh hayatn, heyecan, korku, aprak arzular, ihtiraslar, ahlksz eilimler gibi birok zararl tesirlerden korur. Gazlfnin akl, "kiilik (karakter) kuvvetler "inin iinde izah ettiini ve "insann bilici ve idrk edici latifesi" olarak tarif yapm olduunu48 gryoruz. Adler ise49 ; bireyin akl yoluyla, ortak refahn ifade bulduu stnlk amacna bal olan tm eylemleri, davranlar ve ifade biimlerini anlayabileceini belirtmekte. Ayrca akl'; iinde toplumsal ilginin de bulunduu, yararl tarafa ait olan bir zek olarak da tanmlamaktadr. "Akl'la ilgili bu ksa aklamalardan sonra ataszlerinden rneklere geebiliriz. PSKOLOJK BR YAKLAIM 101 49 hsan Kurt. a.g.m.. s. 24. 47 Ayhan songar, eitleme, s. 26. 48 Gazl. hya. C: VI. s. 10. 49 Alfred Adler. Kiilik bozukluklar ve Toplumsal Btnleme. ev; Belkis orak. stanbul. 1083. s. 63. 89 Zamanmzda bilimin de kabul ettii gibi, ataszlerinde de birey-leraras zek farkll iaret edilmitir. "Akl, Akldan stndr" sznde bu gerek vardr. Ataszlerinde "akl", deiik benzetmelerle de tanmlamaktadr. Gazal'nin50 ; insann bedeni ehir gibidir. Akl, yni insann idrk edici gc kuvveti o ehri idare eden padiah gibidir. Onun grnen ve grnmeyen unsurlardan meydana gelen idrk edici gleri, padiahn askerleri ve yardmclar gibidir, dedii gibi "Akl bir vezirdir, gnl padiah". Yani akl, bireyi idare edici bir gtr. Eer bireyde herhangi bir tr "sinirsel ykm", duygu dearj olursa, bireyin kendi bedeni, dnceleri ve evresine bu durumun dald gzlemlenmitir51. Bylece bireyin akla uymayan davranlarnn bedenine de zarar verebilecei; "Aklsz bam cezasn ayaklar eker" atasznde de belirtilmektedir. Ancak bireydeki davranlarn fiziksel, toplumsal evreden gelen sebeplerinin yasra, bireyin iinden gelen sebepleri de vardr. Btn sebepler davranlara tesir eder. Mesel, geici bir olayn etkisinde kalm bir birey akl dorultusunda davranlar gstermeyebilir. Bunun iin "Acl bata akl omaz" denmitir. "Akl olmaynca kuru kafa neylesin", "Akl olmaynca bata, ne kuruda biter ne yata", "Akl olmaynca ne yapsn sakal" ve benzeri szler de, "akl"n olumlu davran gelitirmede nemini vurgulamaktadr. "Akllar mezada (pazara) dm herkes kendi akln alm", "Talihinden ikayet eden ok, aklndan ikayet eden yok" eklinde ifade edilen ataszleri, ilk bakta bireyin akln beenmilii, narsistlik duygulara sahip oluu ile aklanabilir. Fakat bu ataszlerinin daha ziyade Adler'in "kusursuzluk abas" dedii kavrama daha yakn mnalar vardr. nk bireyde kusursuzluK abas doutan vardr. Dolaysyle insanlarn kendi akllarn beenmesi de bu abann neticesi olarak yorumlanabilir. Nitekim "Akl para ile satlmaz", her birey akl kiiliinin bir paras olarak tar. nsan onu iyi kullanmasn bilirse "Akl kiiye sermayedir". 90 Gazal, ayn. s. 11,16. 51 Eric Berne, a.g.e., s. 60. 102 TRK ATASZLERNE PSKOLOJK BR YAKLAIM 103 Herhangi bir olay ya da problem karsnda bulunan kiide, olumlu davran iin akln bir l olabilecei; "Akl var iz'a var", "Akl var yakn var", "Gz var grmek iin, akl var bilmek iin" szlerinde ifade edilir. "Akllya benlik yakmaz" sznde; akll olmakla stnlk kompleksine kaplmann bir arada uyumlu olamayaca vurgulanmak istenirken; "Akl iin tarik (yol) birdir"

szyle de, asl ama iaret edilmektedir. Ataszlerine gre akll kii; ayn zamanda tecrbelerden, olaylardan ders alabilendir. Ayrca "Akll edebi edepsizden renir" sznden de; akll bireyin olumsuzluklar grerek ve gzleyerek olumlu ynde davranlar gelitirilebilecei gr karlabilir. Trk ataszlerinde "akl" ve "akll" kavramlar yalnz bana kullanld gibi, bazen de "deli" kavramyla birlikte de kullanlmaktadr. u ataszne gre "Herkesin bir delilik daman vardr". Ama "Akll szn aklsza syletir", "Uslu deliye uymaz". Akl, insanlarda nemli bir g olduu iin, idare ve dzenleme fonksiyonuna sahip olduundan "Krk deliye bir uslu (akll) koymular"dr. Yaplan bir aratrmann52 tesbitlerine gre, halk arsnda "deli" ad verilen ruh hastalarnn kendi kendine konumak, glmek, saldrmak, kap gitmek eklinde davranlar yapmad srece, aratrlan toplum tarafndan tannmad ve hasta kabul edilmedii grlmtr. Ataszlerinde de benzer bulgular dorultusunda davranlarn gzlemlenmesi sonunda alglananlarn ortaya konduu sylenebilir. Yni sadece bireylerin normal d davranlarna bakarak "deli" olduu eklinde hkmler verilebilmitir. Mesel manik tepkilerin en hafif seyreden tr olan hipomanide birey srekli olarak kendini ok mutlu hissettiinden sz ederek, sebepsiz oynama ve glme davranlar gsterir. Bu kiiler iin "Deliye her gn dn bayram", "Deli alamaz, akll glmez" gibi ataszleri sylenmitir. Ayrca hebefrenik izofreninin belirtilerinden biri de, bireyin kendi kendisiyle srekli konumasdr. 62 Tlay Sunman ve Y. Savar. "Akl Hastalklar ve Akl Hastalarna Kar Tutum ve nanlar". V. Mill Nro-Psikiyatri Kongresi Teblileri. zmir, 1970. s. 484. "Deli ksm kendi syler kendi iitir" atasznde de, byle bir gzlem neticesi ortaya konmu olsa gerektir. Nitekim birok atsznde "deli" denen kiinin, ya da kiiliin, "Deli alacay sever", "Ta ne kadar slanrsa deli o kadar uslanr", "Deli deliyi grnce oman gizler" szleriyle aklanmaa alld sylenebilir. "Deli"nin neyi sevip neyi sevmedii, akllanmasnn (uslanmasnn) ne kadar mmkn olabilecei, "deli"nin "deli"ye kar davranlar bu ataszlerinde anlatlmak istenmektedir. "Deli" ile "akllarn iletiim ve ilikilerinin srekli bir geliim iinde olamayaca da u ataszlerinde belirtilir: "Deli ile kna yola, baa gelir trl bela", "Deli ile helva yemekten uslu ile sava yedir", "Deli ile Pazar, alt yan mide bozar", "Deli sylemi, akll inanm". Halk arasnda "deli" olarak adlandrlan ve ar davran bozukluklar olan bireylerden bazlarnn konumalarnda dzensizlikler, anlamszlklar grlr. Konumalarnm anlalmas g olur. "Delinin sz kaleme alnmaz" atasznde, bu tip kiilikler iaret edilmitir. Yine "deli" olarak isimlendirilen bireyler; uyumsuz davran ve hareketleriyle, en yaknndan balayarak evresini ok g duruma drebilir. Bunlardan sperego zayfladnda, toplumca onaylanmayan benzer davranlar yineleyebilirler. Bunun iin olsa gerek; "Deliye yasak olmaz", "Deli arlanmaz soyu arlanr", "l ile deli sahibinindir" szleri sylenmitir. Bu tr kiilie sahip olan bireylerin davranlarn etkileyen baz uyaranlar karanlkta daha etkili olabilir. Bunu iin "Deli akamdan sonra azar" eklinde ifade edilen atasz, bu dorultuda deerlendirilebilir. 10. Kiiliin nemi ve Deerlendirilmesi Geleneksel Trk toplumunda insana "insan" olarak byk deer verilmitir. Trk kltrnn yetitirdii bide ahsiyet saylan insanlar da, insann deeri ve kiiliin nemi zerinde durmulardr. Mesel Mevlna, insan ruhuna byk nem vermi; terbiye, vefa, hogr, 104 anlay, af gibi kavramlara, ahs ve fikir hrriyetine de deer vermi, insan adeta kutsal bir varlk derecesine ykseltmitir53. Ataszleri de, Trk kltr izlerini tayan szler olarak; buraya kadar verilen rneklerden anlalabilecei gibi, kiiyi davranlarndan, ilikilerinden hareket ederek deerlendirmitir: "Bir kii ile ya al-veri etmeli, ya yola gitmeli" sznde olduu gibi, insann bireysel, toplumsal davran ve ilikileri ierisindeki tutumuna, tavrna nem vermitir.

Ataszleri ksaca; bireyin uyumunda, deimesinde ve kiiliinin jeliiminde, davran ve ilikilere deer verdii grlmektedir. Kii-!ii, davranlarn ve neticelerinin gzlemlenmesi sonucunda deerlen-c rmeye tbi tuttuu sylenebilir. ' {: ' >> ' ' ,!' PSKOLOJK BR YAKE&IM 105 IX. BLM NSAN LKLER VE ATASZLER Dier psikolojik boyutlarda olduu gibi "insan ilikilerimde kesin snrlar izilmi olarak dnlemez. nk kii bireysel iliki ierisindeyken, komuluk ilikisinde ya da toplumsal iliki ierisinde de olabilir. Bunun iin denilebilir ki, insan ilikileri; insann bakalar ve bakalarnn insan zerindeki tm ileti ve etkileridir. nsan ilikileri kapsaml, ok yanl, karmak ve birbiriyle ilikili bir kavramdr1. Ancak Trk ataszlerinde insan ilikilerinin daha iyi anlalabilmesi iin, ataszlerinde psikolojik yaklamn birka paragraf ierisinde deerlendirilmesi yaplmtr. Ataszleri, geleneksel kltrn bir yann tekil eder. Yni onlar Trk kltrnn geleneksel deer yarglarnn, gzlemlerinin bir yansmas ve insan ilikileri de tesbit edilen normlar olarak grlebilir. Dier insanlar beklentilerini karlamak iin yaplan davranlar dala ok geleneksel toplumlarda grlr. Bireyin benliini, dostlar, dmanlar ve nem verdii dier kiiler biimlendirir2. Ataszleri de bu beklentilerden ve ilikilerden doan tecrbeler neticesinde ortaya konmulardr. Yni ataszleri geleneksel Trk kltrnn insan ilikilerine yansyan kk bir blm olarak dnlebilir. Kadn erkek ilikisi ve evlilik konularndaki Trk ataszleriue bakldnda, bunlarn bir ksm dorudan kadnla ilgili hkmler, bir ksm da kadn ve erkein evlilik ilikilerini yanstan szler olarak karmza kar. "Yuvay yapan dii kutur" denirken, kadnn salam bir aile yaps oluturmada ok nemli bir grevi stlenmi olduu belirtilmek istenir. Ayn zamanda bu atasz ierisinde, ailede kadnn deeri ve yerinin yamsra rol de gsterilmektedir. Bu rol kadn, kendi B. K. Varvar. "Mevlana ve Ruh Tedavi". Tp Dnyas Dergisi. C; 49 (579). Ekim 1 Feriha Baymur. "nsan likileri Sorunu ve Eitimde nsanc Yaklam". Mill Eitim Dergisi. retmenler gn zel Says, s. 55, Ekim-Kasm-Aralk 1981. s. 35. 2 Engin Gentan. nsan Olmak, 3. Basm, stanbul, 1986. 106 TRK ATASZLERNE yapt yuvasnn ilerini yine kendisinin yapmas dorultusunda ynlendirmektedir. "Kadn eli kak sapndan kararr" sznden bu ynde bir anlam karlabilecei gibi; "Kadn hamarat eden atetir" sz de, kadnn mutfak ilerinde alkanln, daha fazla becerikliliini ifade eder dorultudadr. Trk ataszlerinde kadn, bir aile kurucusu olarak hi de olumsuz szlerle deerlendirilmemekte, tara tersine ona deer verildii grlmektedir. "Kadnn fendi erkei yendi" denirken; kadnlarn da dnce ve benzeri alanlarda ileri atlmlar gsterebilecei, erkekleri geebilecei belirtilmek istenir. "Kadn erkein eidir, evin gneidir" sznde de; kadnn aile ierisindeki saygdeer yeri ve parlak ve parlak rol vurgulanmak istenir. Hatt erkekler iin; "Kadn yznden glen mrnde bir kere gler" denirken, kadnn evlilik ilikilerindeki sabrl, iyi niyetli ve de erkei ile birlikte zorluklara gs geren zellii hatrlatlr. Geleneksel yap ierisinde Trk aile hayatnda birden fazla kadnla evlenme grlmtr. Fakat Ziya Gkalp'in ifadesiyle "Tre" bunlar meru tanmamtr. Bunlara "Hatun", evin hanm sfat verilmitir. Eski trkler bunlara "Kuma" adn vermiler ve "odalk" mahiyetinde tutmulardr. Nitekim Trk ataszleri de tek kadnla evlilii destekler ekildedir; "Kadnn biri l, ikisi bela". Evlilik ilikilerinde ufak-tefek tartmalar olabilecei, "Ttmedik baca, ekimedik kan-koca olmaz" szyle dile getirilir. Ama bu tartmalarda ileri gidilememesi, bir daha onarlamayacak szler sylenmemesi, yoksa bir

ayrln olabilecei de, "Kar koca bir szle yakn, bir szle uzaktr" atasznde iaret edilir. Bundan dolay evlilik ilikilerinde kadn iin; "Kocana gre bala ban, harcna gre piir an" ikaz yer almtr. Fakat her iki tarafn , kadn ve erkein karlkl iyi ilikileri gznnde bulundurmak mecburiyetinde olduklar da hatrlatlr; "Babaa vermeyince i bitmez", "Merhem iyi tatan, iyilik iki batan". yilik iki tarafl olmad zaman, evlik ilikilerinin tatllkla yrtlmesi beklenemez. Hatt biraz da zor olur. "Kt syleme eine, au PSKOLOJK BR YAKLAf EV 107 katar ama" sznde olduu gibi, netice ktlkle bitebilir. Her iki taraf iin bir "kyamet" yaanmas sz konusu olabilir: "Kar lrse kk kyamet, ben lrsem byk kyamet" atasznde ifade edildii gibi, salksz ilikiler salkl bir hayat getiremez. Trk ataszlerinde sevgi ve dostluk ilikilerine ska yer verildii grlmektedir. Bu da geleneksel Trk kltrnde yakn ve samimi ilikilere ok deer verildiinin bir gstergesi eklinde dnlebilir. Dost, dostluk ve sevgi ilikileri iindeki bireyler daha az maske kullanrlar. nk kiiliklerinin kapal taraflar dostluk ve sevgi ilikileri iinde zamanla alr. Dostluun dier sosyal duygulardan ayrld taraf, seme ve sadakat zellikleri yndr. nk; "Dost dosttan holanr", "Dost yoluna post olmal" szlerinden de anlalaca gibi dostluk, sevgi ve gvene dayanan bir ilikiler btndr. Ataszlerinde dostluk bana ve dost kazanmaya da nem verilmitir. "Dost bin ise azdr, dman bir ise oktur", "Bin dost az, bir dman ok" eklindeki ataszleri bunun gstergeleridir. Dost, ou zaman idealize edilmi ve kiiye gvenlik verici bir hayl salayan bir benliktir. Dostluk ilikisinin nemi de ite buradan gelir4. Gerek dostluk, menfaatsiz, karsz bir uurlulua dayadndan; "Dost zindan kapsnda belli olur", "Dost kara gnde belli olur" denmitir. Ayn zamanda "dost"un tanm atasznn kendi ierisinde de yaplmtr; "Dost kim, doru yola tleyen"dir. Dostluun, belki de bireyin maskesini indirdii iliki biimi olduundan, dostluk ilikilerinde yalann yeri olmad "Dost dosttan sr saklamaz" sznde belirtilir. "Dost ac syler", "Dost dostun aybn yzne syler" denirken; ilikilerdeki ak olma durumu vurgulanr. Dostlukta karlarn konu dahi edilmemesi gerektii; "Dost ile ye i, alveri etme", "Dostluk baka alveri baka" ataszlerinde iaret edilmek istenmektedir. Dostluun kolay kolay gerekleemeyecei "Her grdn dost 4 Berthe Reymond Rivicr. "Ergenlikte Dostluk ve Ak". eviren; S. Onur. A. . Eitim Fakltesi Dergisi. C: 12. S. 1-4, Ankara, 1979, s. 16. 108 TRK ATASZLERNE sanp srrm ama" sznden anlalmaktadr. Birey, idealindeki dostluk ilikilerinde kk bir aksama olduunda aknlk duygulan yaayabilir; "Dostun att gl onulmaz yara aar". Trk ataszlerinde daha ziyade eskiyen, kkleen dostluklar iyi not almaktadr. Ataszlerine gre; "Yeni dosttan vefa gelmez" oysa "Eski dost dman olmaz". Dostlukta sevgi vardr. Fakat gnlk ilikilerdeki sevgi alverileri ve zellikle ak, dostluk ilikilerinden ayr bir anlam ifade edebilir. Deiik perspektiflerden farkl yorumlara konu olabilir. Mesel Fromm'un5 dedii gibi; birok kii sevme problemini ilkel bir ekilde ele almakta, kendi sevebilme gcnden, sevme faaliyetinden ok sevilme olarak grebilmektedir. Ataszlerinde; "Bana bak bir gzle, bakaym sana iki gzle", "Bana bir adm gelene iki adm varrm" denirken, sevmenin yausra sevilme ihtiyac da belirtilmitir. Ayn zamanda da sevginin, bir alrken iki vermee dayand da atszleriniu anlam ierisinden karlabilir. Ayrca, bireylerin ilikilerindeki sevgi ihtiyacn hissettiklerini, sevgi olmadka ilikilerin salkl olarak srdrlemeyeceinin ataszlerinde belirtildii sylenebilir. Dostluk ve sevgi kavramlarndan baka "ak"ta, bir baka ekilde ataszlerinde ilenmektedir. Daha dorusu "ak"n kendisi deil, ak olan bireyin davranlar ataszlerinde yer almaktadr. Bu ataszlerine gre, "k avare

olur", "k cmert olur", "k sabrsz olur", "k arlanmaz (utanmaz)" nk "k Alemi kr, drt yann duvar sanr". Ataszlerinden de anlald gibi "Ak" olan bireyin evresiyle olan ilikileri ve evresini alglamasnda da bozukluklar oluabilmek-tedir. Ya da birey gerekler yerine hayalindeki dnya iindeymi gibi hareket edebilir. Atasznde belirtildii gibi "n gz krdr (baldr)". Bundan dolay "a t faydaszdr". nk o sadece kendi gereklerine gre davranr. Ataszlerinde "k" ve "deli" kiilerin davranlarnda bir benzerlik olduu hatrlatlr. Benzemeyen taraflar ise; "kla delinin fark biri glmez, biri alamaz imi" atasErich Fromm, Sevme Sanal. Trkesi; . Gndz, stanbul, 1982, s. 11. PSKOLOJK BR YAKLAIM 109 z ile iaret edilir. Bunun iin de "a ya sabr, ya sefer", yni yolculuk tavsiye edilir. Ataszlerinde bireysel ilikilerle birlikte toplumsal ilikilere, komuluk ilikilerine de yer verilmitir. "Harman yel ile, dn el ile" sznde, bu ilikilerin bir ihtiya olduu, insan olann bu ilikileri gelitirmesi gerektii vurgulanmaktadr. yle ki bu ilikilerin sevgiyle, hogryle ve de doabilecek baz hatalar affetmekle daha iyi olaca; "Sana tala varana (dokunma), sen ala (ekmekle, pamukla) var (dokun)", "Sen bilirsin deyince (deirmende) kavga olmaz" szleriyle dile getirilmek istenmi gibidir. Bilindii gibi tenkit, insan kendini savunmaya yneltir. Her bireyin kendine verdii nemi yaralayabilir. Bunun iin bireysel ve toplumsal ilikilerde, "Her kabahat yze vurulmaz" szne gre hareket edilmesi istenir. "Kan kanla yumazlar, kan su ile yurlar" sz de, bireyleri ve toplumlar ilikilerde iyilie, olumlu davranlara davet eder. Bir iddet tr olan "kana susam"ln, saldrganln insan ilikilerinde yeri olmamas gerektii, barn ve huzurun istendii bu atasznde ortaya konmutur. nsan ilikilerine yaktrlamayan iddet ve saldrganlk yerine, bar iinde yaamann seilmesi gerektii vurgulanr. Saldrgann, toplum deerlerine ters den bir kii de olsa, evresine zarar verebilecei "Bir ktnn yedi mahalleye zarar vardr" ataszyle hatrlatlr. "Gnlden gnle yol vardr", "ki gnl bir olunca samanlk seyran olur, "yilik eden iyilik bulur", "Kapl kalbe kardr" gibi ataszlerinde, bireysel ilikilerde sevginin, sevgiyle yaklamann ve bunu paylamann nemi belirtilir. Sevgi yaklamann, kiileraras ilikileri belirleyen nemli bir faktr olduu iaret edilir. Gelenksel trk toplumunda komuluk ilikilerine de ok deer verildii bilinmektedir. yle ki "Ev alma komu al", "Evvel komu bul, sonra yurdunu tut" gibi ataszleri, komunun ne kadar nemli olduunu belirtmektedir. nk komu, Trk toplumunda yardmlalan, iyi 110 TRK ATASZLERNE ve kt durumlarda desteini esirgemeyen, yakn iliki kurulan en yakn evredir. Bundan dolay ev almadan, ev yapmadan nce, en yakn ilki kurulacak olan komu nem kazanmaktadr. Trk toplumunda "komu hakk Tanr hakk(dr)". Hal kk yerleim birimlerinde, bu ataszne inan gereince, evde piirilen bir yemekten komuya da gnderilebilnektedir. Komuluk ilikileri de karlkl yardmlamaya dayanmaktadr. nk "Komu komunun ttnne (klne) muhtatr". Yardmlaa, dzenli ilikiler iinde olan komularn iyi bir ortam oluturaca kabul edilir. "Komu iti komuya rmez" sznden de, bar ortamnn evreye yansyan havasnn sezildii anlalabilir. "Kurt komusunu yemez" atasznde de, komuya sayg esas alnmasna ramen, "kt komu " da olabilir. Komuluk rolnden beklentiler yerine getirilmediinde ilikiler kopabilir. "Kt komu adam hacet sahibi eder" denmesindeki maksat; harhangi bir araca ihtiya duyulduunda dn vermeyen komuya bir daha gitmemek iin o arac teinin etmektir. Bu gibi durumlarda da komuluk ilikilerinin zayflamasna sebep olabilir. Dostluk, sevgi, yaknlk ve komuluk unsurlarn ileyen Trk ataszlerindeki insan ilikilerinde ounlukla, daha scak ve samimi bir yaklam olduu

anlalmaktadr. Oysa "ada" olarak nitelendirilen zamanmz toplumlarnda bireylerin incelenmesi, zlmesi ve dierlerini incitmesi, zmesi eskiden olduundan daha kolay hale gelmitir. nsan, ilikilerinde o kadar hassas ki, incinmemek iin dier insanlara tereddtle yaklayor. "Dier insanlara zarar vermemek ama onlarla ilgilenmek, her insann kendi bann aresine bakmasn gerektiriyor"6. Bu da scak ve samimi ilikilerle birlikte komuluk ilikilerini de etkiliyor ve yalnzlk, yalnz yaama balyor. Kalabalklar arasnda yalnz yaama, kendini yalnz hissetme de ruhi bozukluklara yol ayor, insanlar arasnda yaad halde bireyde yalnzlk duygusuna kaplma, snr at zaman, izofrenik bozukluklarla birlikte delilik Engin Getan. nsan Olmak. s. 23. PSKOLOJK BR YAKLAIM 111 haline srkleyebilir7. "Yalnz ta duvar olmaz" atasz ierisinde, bireysel ve toplumsal ilikilerin ne kadar nemli olduu vurgulanrken; insan, toplum ve dnce ilikilerinden kopmu olarak salkl yaayabilmesinin ok zor olaca da kabul edilir. Nitekim bir baka atasz, "Yalnzlk Allah'a mahsustur (yarar)" derken, bireyin yalnzlna, btn ilikilerden kopmu olarak yaamasna kar kar. Bu durumda bireyin sal asndan ok nemlidir. Trk ataszlerinin asrlarca nce ortaya koyduu baz hkmlerden, insan ilikilerinin ok nemli bir ynn iaret eden deerlendirmesini sosyal psikoloji bilimi ancak 1960'larda bir alan aratrmas ile belirlemitir. Festinger, Schacter ve Back'n yaptklar aratrmada; yerleim dzeni ve tutum benzerliinin, zaman iinde insan ilikilerini nasl etkiledii incelenmitir. Bu ilk aratrmalar, sonralar deiik metodlarla defalarca bulunacak olan baz olgular ortaya koymutur. Mesel, insanlar arasnda fizik yaknlk ve tutum benzerliinin, dostluk ilikilerinin gelimesini olumlu ynde etkiledii sonucuna varlmtr8 . Aratrmayla 1960'larda ortaya konan bu netice "Gzden rak olan gnlden de olurmu" eklinde sylenen atasznde, asrlar nce tecrbelerden, yaantlardan karlan bir hkm olarak belirtilmitir. Erich Fromm. Hrriyetten Ka, s. 42. Hortassu. 1977. s.ll. t 'i X. BLM PSKOLOJK DANIMA VE ATASZLER Psikolojik danma; psikolojik sal onarma ve glendirmeyi amalayarak, bireylerin kendilerini ve kiiliklerini daha iyi anlamalar ve karlatklar duygusal ve sosyal problemlerin zmnde bireylerin ilgi ve yetenekleri dorultusunda potansiyellerini en iyi bir ekilde deerlendirmeleri ve problemlerine en uygun zm getirmeleridir. Danma, rehberlik program iindeki hizmet gruplarndan biri olmasna ramen rehberlikten ayrlr. Bireyle yz yze gelerek yardm etkileimi kurulan, kendine zg nitelikleri olan bir hizmet grubudur. Trk kltrnde bu hizmetin izlerine sadece ataszlerinde rastlanlmamakta, tarih gemiinin olduu bilinmektedir. nk mslman Trk kltr, psikolojik yardm hizmetleri anlayna ve uygulamasna yabanc bir kltr deildir. Bunu aratrmalar gstermitir. Ruh skntlarn psikolojik yollarla tedavi yaklam, Trk toplumunda ok eskiden beri kabul edilmi ve uygulanmtr. Orta Asya'daki Trk toplumlarnda da, beden ve akl hastalklar ile devrin din ve bilim adamlar samanlarn uratna ait bilgiler vardr. Daha sonra Seluklar ve Osmanllar devrinde bu ile uraan bilim adamlar devrinin byk lastahanelerinde yaklam ilkelerine ve metodlarma benzer ekilde tedavi ve yardm ilikisi vardr. Ataszlerinde bazlar da bu yaklamn rneklerini gsterebilmektedir1. Trk ataszleri incelendiinde, bireyin uyumunda ve deimesinde dayak, nasihat gibi yzeysel ve geici nlemlerin hem gereksiz olduu ve hem de yetmediini, "kendini tanma" konusunun ok nemli olduunu gryoruz. Bu itibarla da ataszleri; "dzeltme, iyiletirme" gibi amalara ynelik "psikoterapi" kuram ve uygulamalaryla 1 Hasan Tan. Psikolojik Yardm likileri: Danma ve Psikoterapi. stanbul. 1986. s. 45, 46 ve ayrca Orhan ztrk. Ruh Sal ve Bozukluklar, s. 5. 6'ya baklabilir. 114 TRK ATASZLERNE

byk bir tutarlk ve uygunluk gstermektedir: "Benliini bilmeyen seni hi bilmez", "zn bilmeyen szn bilmez", "zne yr olmayan, zgye de yr olmaz"2 ve benzen ataszleri rnek olarak gsterilebilir. Ayrca "Dertsiz ba (kul) olmaz" denirken, insanlarn "derdini dkmesi"nin bir ihtiya olduu belirtilir. "Derdini sylemeyen derman bulamaz" ama "Derdini syleyen devasn bulur". Bu nedenle insanlar hep bir "dert orta" aramlar, "Ba yast ba derdini bilmez" ataszne uygun olarak da, bunu bilen bir kii olmasn istemilerdir. Bu kii danman (ya da ruh hekimi)dr. Danmanla konumak, dertlemek "her derde deva" olmasa da, problemlere zm getirmede danana rahatlk verir. Birey zerinde olumsuzluklar oluturan dertlerin, problemlerin younluunu azaltr3. Bunun iin psikolojik danmann, danan asndan olumlu gelimeler salayabilecei sylenebilir. Bu snf ierisinde psikolojik yaklam yaplan ataszleri de, izah edilen dorultuda hkmler tamaktadr. Her eyden nce ataszlerinde insann "insan" olarak yardma ihtiyac olabilecei vurgulanmaktadr. Bu ihtiya tr madd olabilecei gibi manev de olabilir. Deerlendirilmeye alnan ataszlerinde psikolojik danma ve psikolojik yardm unsurlar arlktadr. Birey, toplum iindeki ilikilerde bulunurken geici veya srekli psikolojik boyutlarda problemlerle karlalabilir. Mesel birey, alglanan realiteyi kendisi in gereken aklkta kavrayamaz. Kendi davranlar ile bakalarnn cendine kar davranlarndaki elikileri, tavrlar anlamak; iinde bulunduu tutarszlklar gerek boyutlar ile grerek, kendini tedirgin ;den duruma are bulmak zorunda kalabilir. Bu durumda kendi abalar ile zemedi problemleri zmek iin, kendinden daha yetkili ve tecrbeli birinin yardmna ihtiya duyulabilir4. "Adam adama gerek olur (iki sereden brek olur)" atasznde, bu ihtiya belirtilir. nk birey, i ve d evresine uyumda bazen glklerle karlalabilir. Atilla Turgay, a.g.m.. s. 239. zcan Kknel. nsan Anlamak, s. 26. Hasan Tan. a.a.e., s. 5. PSKOLOJK BR YAKLAIM 115 Problemlerini kendi imknlar iinde zemediinde bakalarna ihtiya duyabilir. Yni "danma" konusu, anlalabilecei gibi rastgele bir danma deildir. nk "bilire" ve "bilene" danlmas vurgulanmaktadr. Bu noktada bireyin kendi problemini kendi imkanlar ile zemeyeceini kabul etmesi gerekir ki, danma ihtiyacn da hissetsin. Kendi problemleri ile danma ihtiyac arasnda bir kararszlk gsteren bireyleri, ataszleri danmaya yneltir dorultudadr. Yani ataszleri danmay tevik edici hkmler de tamaktadr: "yol sormakla bulunur", "soran yanlmam", "Sorucu ol ki bilici olasn", "Danan da am, danmayan yolu am", "Danan dalar aar". Danma durumuna gelen birey, "Derdi olan derman arar" atasz gereince, problemini yine kendisinin zmesine yardm getirecek bir danman bulmaldr. Eer kendi kapasitesinin snrlarn zorlayacak olursa, bireyde kayglar, bunalmlar, iddetli duygular onda sapmalara sebep olabilir. Bunun iin "Klavuzsuz yola kan yolunu arr" denmi, bir klavuzun (danmann) gereklilii iaret edilmitir. nk, i ve d evresinden gelen zorluklarn younluu ile uygun davran gsteremeyen birey, danma neticesinde bunlarn farkna vararak, bu problemleri yine kendi gcyle zmeyi baararak uyumlu bir insan olabilir. Yni "Adam adam sayesinde adam olur". Bir problemi olan birey psikolojik danma almaya karar verdiinde her ey zmlenmi saylmaz. nk danmann problemini kelimeler halinde ifade etmesini salamak gerekir. Bu durum, danma ilikilerinde nemli ve yakn bir amatr. Bunun birok faydalar vardr. Damman'n, danan, problemini ve onun i dnyasn anlamas, danann aka konumasyla olur. Dananm, problemini anlattka onu derinliine grmesi de artacaktr. te bunun iin ataszlerinde de problemi anlatmak tevik edilmektedir: "Derdini saklayan (sylemeyen) derman bulamaz", "nsan sylese sylese (konua konua) hayvan koklaa koklaa", "Dert saklayanda kalr". Bu ataszlerinden de anlalaca gibi, sadece danma alma yetmemekte, danma ilikilerinde problemini szl olarak en ince noktalarna kadar anlatmak da gereklidir.

Danan, danma almakla kalr ve kendisi bir aba gstermezse problemlerine hibir zm bula116 TRK ATASZLERNE maz. Yni "Karpuz kesmekle hararet snmez". Karpuz yemek; danma ilikilerine yeterince katlmak gerekir. Birey, danmanna almazsa, konumazsa, problemini anlatmazsa, bu durum kendini rahatsz etmeye devam edecektir. Psikolojik danmada, bireyin kendini daha gereki ve doru olarak tanmasna, kayg ve uyumsuzluk sebebi olan davranlar hakknda daha ok uurlanmasma ve bylece kendini gerekletirmeye ynelik bir iliki ierisinde bulunur5. Danan-danman ilikisinin temel zelliinden biri de drstlk ve gereklik olduundan, gerekler ekinilmeden ortaya konulmaldr. nk "Dost dostun aybn yzne syler". likilerde konuulan her ey danan ve danman arasnda kalacandan, problemi zecek her eyin ortaya konulmasnda da bir saknca aranmamas gereksizdir. Atasznde ifadesini bulduu gibi, psikolojik yardm ilikileri de bunu gerektirir. Psikolojik danmann yakn amalarndan biri "Rapport kurma ve srdrme"dir. Her danma ilikisinde, dananla danman arasnda yakn, dostane iliki kurulmas, danmann ilk amac arasndadr. Buna rapport denir. Samimi, drst ve tabi danman kendi, iinde onlardan haberdar olunca daha rahat, olduu gibi davranr. Buna "saydamlk" veya Varoluularn ifadesiyle "Otentik kiilik" denir6. Danmann, danana bu ekilde davranmas, ona gven ve rahatlk salar. nk "Garibe bir selm bin altn deer", "Bir selam bin hatr yapar". Yni psikolojik danmada salkl iliki, danmann saydam olmasna baldr. Eer bu yakn ve gven verici iliki olmazsa, danan problemini gerekten inceleme, kabul etme ve gerekli kararlan verme frsatn bulamayabilir. Ama buna karlk danann danana ak olmas beklenir. Yni ilikiler karlkl olarak iyi kurulmas gerekir ki, bu "Deirmen iki tatan, muhabbet iki batan" atasznde de aka ifade edilmektedir. Muharrem Kepceolu. Psikolojik Danma ve Rehberlik. Ankara. 1988. s. 168. Hasan Tan. a.e.e., s. 5. PSKOLOJK BR YAKLAIM 117 Psikolojik danmada danman, danana kendi problemini yine kendisinin zeceine inandrmas, izah etmesi gerekir. Bireyin bir ahsiyet olarak geliip olgunlamasna, kendini gerekletirebilmesine katkda bulunmak, danann kendine gvenini salamakla, danman olumlu bir yol izlemi olur. Bu ekilde danan kendi duygu dnce ve aklna da gvenmeye balar. nk "Akl kiiye sermayedir". Birey isterse danmann da yardmyla akln, kendini gerekletirme yolunda kullanabilir. Psikolojik danma ilikisinde bir baka boyut da; danmann danana kendi durumunun farkna varmas ile arama abasna giriebilir. Bunun iin "Yamur yasa k deil mi?" Kii halini bilse ho deil mi?" eklinde dile getirilen atasz de aklamalarn nda deerlendirilebilir. Bireyin kendi halini bilmesi, dier ilikiler asndan da nem kazanr. "ki dinle (bin iit) bir syle" diye ifade edilen atasznde olduu gibi; danma srecinde konumann ounu danan yapmaldr. Danman, az ve birok noktalar bir araya getirici ekilde konumaldr. Yni "Az syle (uz syle) ok dinle" atasznde ifade edildii gibi, danman iyi bir dinleyici olmak, asl nemli noktalar grmeyi baarmak zorundadr. Dinleyebilme, danmann rahat olmasna ve danana ilgi, sayg ve sempati ile yaklalmasna baldr. Dinlemek, dinleyebilmek sanldndan g bir itir. Dinleyebilmek sabrl ve ilgili olmay gerektirdii gibi, olumlu ilikiler gelitirmede, bilgi toplamada, bakalarnn problemini anlamada en temel ve gl aratr7. Bunun iin; "Syleyenden olma dinleyenden ol", "Syleyenden dinleyen arif gerek" denmitir. Ataszlerinde de, konumadan ok dinlemeye nem verilmekte, dinleyene "arif" sfat lyk grlmektedir. Bu ataszleri, psikolojik danma asndan da nem kazanmaktadr. nk danmann iyi bir dinleyici olmas; sempatik anlayn dikkatli ve aktif dinlemeyi gerektirmesi, dinlemenin nemini bir kat daha artrmaktadr.

Psikolojik danmada bireyleri (dananlar) tanmann tek amac ve eerei, onlarn kendilerini tanmalarna yardmc olmaktr. nk Orhan ztrk. Psikanaliz ve Psikoterapi, s. 172. 118 TRK ATASZLERNE PSKOLOJK BR YAKLAM 119 birey, uygun seim ve davrann bir ksmn kendi abalar ile zme gtrebilir, bazlarn ise yardma ihtiya duyarak zebilir. "A gzn, aarlar gzn" atasznde, bireyin kendi yeteneklerini daha iyi tanmas iin, kendisinin daha fazla aba gstermesi gerektiinin daha uygun olaca, yoksa bakalarnn yardmna ihtiya duyabilecei vurgulanmak istenmektedir. Eer danman, danan tanmada snrl kalrsa, kendilerini tanmalarna pek yardmc olamaz. Bunun iin da-man-danman ilikilerinde ak ve anlalr bir iletimin de kurulmas gerekir. "Herkes kendi aybn bilmez" ama, bu durum salkl bir danma ortamnda farkettirilebilir. "Herkesin (lemin) tenceresi kapal kaynar (et mi kaynar, dert mi?)" atasznde belirtilen duruma danma srecinde bir aklk getirilmeye alabilir. yle ki; psikolojide "Kendini Tanma Penceresi" (ya da Johari Penceresi) ad verilen bir yapya gre, insann baz nitelikleri bireyin bildii ve bakalarnn da bildii "ak alan"; baz nitelikleri yine bireyin bildii, bakalarnn bilemedii "gizli alan" vardr (ekil 1). Oysa "ak alan" ne kadar aksa (genise) bireyin ruh sal o kadar iyidir (ekil 2). Sekili KENDN TANIMA PENCERES -1 KENDNZCE BLNEN KENDNZCE BLNMEYEN Bakalarnca Bilinen Bakalarnca Bilinmeyen Doan Cceliolu, nsan nsana (stanbul; 1987) s. 47. 1 AIK 2 KR 3 GZL 4 BLNMEYEN 1 AIK 2 KR 3 GZL 4 BLNMEYEN ekil 2 KENDN TANIMA PENCERES - 2 KENDNZCE BLNEN KENDNZCE BLNMEYEN Bakalarnca Bilinen Bakalarnca Bilinmeyen Doan Cceliolu, nsan nsana (stanbul; 1987) s. 47. Psikolojik tedavi ile "kendince bilinen" ve bakalarnn da bildirdii zellikler (tencerenin kapan amak) daha da geniletilmeye allyor. nk birey ne kadar saydam olursa, kendini dier insanlara ne kadar iyi tantabiliyorsa, yani (ekil 2) "Ak alan" ne kadar genise ruh sal o kadar iyi demektir8. "Herkesin (lemin) tenceresi kapal kaynar (et mi kaynar, dert mi?" atasz, "Kendim Tanma Penceresi" ile deerlendirilebilir. Danan, psikolojik danmadan daha olumlu neticeler bekliyorsa, bu beklentileri dorultusunda, kendince ve bakalarnca bilinen "ak alam"n geni tutmas gerekmektedir. nk bu alann geni tutulmas danmann yardmn artrabilecektir. Ksaca "et mi", "dert mi" olduu anlalacak ve buna gre davran gelitirilmesi salanabilecektir. Oya G. Ersevcr, Ders Notlar. 1988. XI. EK BLM t . ' i ' -' !' > Y/ 1. Psikolojik Yaklamlarda Kltrlerin nemi Yaplan aratrmalar ve ortaya konan dnceler; birey veya eitli topluluklarn yaplarndaki psikolojik deerlendirmelerde, farkl kltrlerin deiik bak alarnn dikkate alnmas gerektii dorultusunda younlamaya balamtr. Hatta Sosyoloji, Antropoloji ve benzer sosyal bilimler de ayn gerek, yani kltrel yap gereinin dikkate alnmas vurgulanmtr. Bu dnceden hareket edenler, her kltrn kendi yaps iinde birtakm dnya

grn tad fikrinden yola kmlardr. Nitekim birok yazar kltrel faktrlerin psikolojik durumlar belirleyici etkisinin nemini kabul etmilerdir. Erich Fromn, Wilhelm Reich, Otto Feichel vb. Harry Stack Sullivan ise ABD'de psikiyatrinin, kltrel olaylar gz nnde bulundurmas gerektiini ilk defa fark eden piskologdur1. Daha baka ilim adamlar da kltrlerin neminden yola kmlardr. Ancak yine de psikolojik yaklamlardan "kltr" faktrnn ya geri planda tutulduu, ya da hi dikkate alnmad baz yaz ve aratrmalarda grlebilmektedir. Bu yaz erevesi iinde psikolojik yaklamlarda kltrlerin nemi tekrar hatrlatlmaya ve rneklerle iaret edilmeye allmaktadr. Bireysel ya da sosyal psikolojinin bireye ve toplumlara onlarn sahip olduu kltrleri dorultusunda bakmas gerektii kabul gren bir dnce olmutur. Bu dncelerden de psikolojik yaklamlarda kltrlerin nemi "kltr" asnn dikkate alnmas gerektii vurgulanmak istenmitir. zellikle "kiilik" deerlendirilmesinde, kiinin akl salnn tedavisinde, psikolojik testlerin uygulanmasnda, trenler ve gelenekler iindeki davranlarn ve sebeplerinin psikolojik yorumlamalarnda kltrlerin nemi ortaya kmtr. Karen Horncy. amzn Tedirgin nsan. eviremA.Yrkan.Tur Yaynlan. stanbul: 1980. s. 34 122 TRK ATASZLERNE ncelikle kiilik-kltr ve birey davrannn psikolojik deerlendirmeye alnmasnda kltrn nemi nedir, sorusuna "kltr" n tanmyla bir cevap arayabiliriz. Kltrn ok deiik, bazlar birbirine benzeyen tanmlar yaplmtr. Ama bu kavram; bir insan topluluunun yzyllarca devam eden ortak yaayndan doan madd ve manev deerlerin ve davran tarzlarnn btndr, diye ifade edilebilir. Kltr denilen bu deerler btn, her toplumun kendine zg ortak yaay ve davranlarndan domu olduu iindir ki, o topluma ait bir ekirdek yapsna ve ze de sahiptir2. Kltrle kiilk arasnda bir sebep sonu ilikisi bulunduu eitli yazarlarca farkl ekillerde belirtilmitir. nk kiilik; yaayn belirli dnemleri iin az ok spesiftesi bulunan uyum kalplarna verilen isim olup, bu tanmlamada ad geen uyum kiinin kendi kltrne yaplacaktr3. Yani bir bakma bireyin kendi kltrne uyum salamas daha salkl bir davran ekli olarak yorumlanabilir. Ya da bireyin davran kendi kltr iinde deerlendirildiinde daha don bir yoruma yaklalabilir. Yoksa her toplum iindeki kiilii, kiilik davranlarn; belirlenmi bir psikolojik l gelitirilip ona gre deerlendirilmesi arpklklar artrabilir. nk burada deerlendirilen kiiliin madd temeli deildir ki, her topluma ayn yaklam yaplsn. Mesela, "normal"lik anlay, belli bir grup iersinde var olan ve bu grubun kendi yelerine kabul ettirdii belli bir takm duygu ve davran llerinin benimsenmesi neticesinde ortaya kmtr. Yani davran lleri kltrden kltre deiebilmektedir. nsan duygular, dnceler, fikirler ve davranlarla fiziki yapsn deil, manev kiliini yanstr. nsann manevi ve toplumsal yann ise iinde yetitii kltr atmosferi oluturur. Bunun iin bir bireyin kimliini psikolojik deerlendirmeye tabii tutarken de kltrel faktrlerin nemi ortaya kar. 2 Zeynep Korkmaz,"Atatrk ve Trkiye Cumhuriyetinin Temeli Kltrdr.sznn zerinde Ksa Bir Deerlendirme"Milli Kltr Dergisi Say;36,Ekim 1982.s.2 PSKOLOJK BR YAKLA! 123 Kiilin veya bir kiilikte ortaya kan davramlrn alglanmas toplumdan topluma, kltrden kltre farkllklar tekil etmektedir. Bir davran oluturan notiv veya situasyon bilinmedike o davran kesin ve doru yorumlamak hemen hemen imkansz gibidir. Benzer ekilde toplumsal yapy oluturan gruplar ve bunlar arasndaki ilikiler iyice incelenip akla kavuturulmadka bir grubun davranlar ve bireysel davranlar tam anlamyla yorumlanamaz4. Mesela Amerikan toplumunda "hipomanik" davran son zamanlarda patolojik kabul edilmeyen, tersine aranlan bir davran olduunu gsteren yaynlar mevcuttur. Buradan da anlalyor ki, teori ve pratik asndan nemli olan, her toplum, her kltr ve her snf iinde kimin, kimler

iin normal veya anormal kabul edildiinin bilinmesidir.5 Yani kltrlerin psikolojik yaklamlarda nemi alt kltrlere kadar ortaya kmaktadr. nk psikolojinin ve psikiyatrinin konular iinde yer alan kiilik, ruh sal, duygular, uyum, uyumsuzluk...vb.kavramlarn hemen tamam, bazen bir ksm kltrlere gre farkl anlamlar kazanmakta, bundan dolay da farkl psikolojik yaklamlara neden olmaktadr. Hatta "davranlar" ve deneyici zihniyete sahip deneysel psikologlar inceledikleri sujenin davranlarnn ekillemesindeki kltrel etkinin farkudadrlar6. Bunlar almalarnda kltrel faktr de dikkate almaktadrlar. Ksaca kltrn relatilii ile beraber "normal ve anormal" snrlarnn da "zaman ve yere bal olarak" deitii de anlalm olmaktadr. Yani psikolojik kavramlara anlam verirken, ya da bu kavramlar bir davrana uygularken kesinlikle kltrlerin zellii bilinmelidir. Mesela "Nevrotik" kelimesi, balangta tbbi bir anlam tamakla birlikte, bugn bu kelimeyi kltrel kapsamn hesaba katmadan kullanamayz. C.Arsan."Trk Kltr ve Kimlii zerine Bir Tartma Kongresi,zmir,1970.s.620 '.V.Milli Nro-1'sikiyari Orhan Trkdoan. Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi, MEB.stanbul.l989.s.212 Yusuf Savar."Toplumsal Kiilik Yapsnn nemi.Aratrlmas ve Baz Bulgular ". V.Milli Nro-Psikiyatri Kongresi,zmir.l970,s.l8 Malik Babikir Bcdri.MnsKiiuan Psikologlarn kmaz, eviren: Harun encan,nsan Yaynlar.stanbul.l984.s.l5 124 TRK ATASZLERNE nk yaplan aratrma ve inceleme rnekleri bu hkm dorular niteliktedir. Mesela Benedist adndaki aratrmac, incelemi olduu Kvakiutl kabilesindeki insanlarda ortak karekter zelliini yle tarif eder; ar agrasiflik, birbirine ar kapallk ve gvensizlik. Bylece bat toplumunda hastalk ve hatta "paronid" bir vaka olarak kabul edilen tavrlar, bu kabilede normal olarak karlanmaktadr7. Yani denilebilir ki krk bir bacak, hastann kltrel evresi bilinmeksizin anlalabilir, ama hayaller gren ve bu hayallerin gerek olduunu ileri sren bir Kzlderiliyi psikotik olarak nitelemek yanl olacaktr. nk bu kzlderilinin kltrnde hayaller ve sannlar(halucination) grmek zel bir yetenek, ruhlarn insanlara vermi olduu bir ba olarak grlr. Bu gibi hayaller ya da sanrlar gren bir kimse toplum ierisinde belli bir saygnlk kazand iin de hayal ya da sanrlar grmek iin zel bir aba gsterilir. Saatlerce lm dedesiyle konuan bir kimse bizim iin nevrotik ya da psikotiktir. Oysa baz Kzlderili kabilelerde atalarla byle bir iliki kurma benimsenmi bir kltr kalbdr8. Baz psikologlarca her kltrde varl ileri srlen psikolojik durumlarn yanll aratrmalar neticesinde ortaya konmutur. Buradan da her kltre btn psikolojik unsurlarn bir kalp gibi uygu-lanamyaca anlalmaktadr. Mesela Frued'un btn insanlar iin ortak "niversal " bir durum olarak kabul ettii" Oidipus Komleksi" Melaniz (Trobriyand yerlileri) kltrnde grlmektedir. Malinowski'nin yapt aratrmaya gre yine Freud'un Avrupa kltrnde tespit' ettiini ileri srd ve btn insanlar iin varolduunu kabul ettii "Cinsel Latent dnem" inde bu kltrde grlmedii tesbit edilmitir9. Verilen rneklerden, insan davrannn; iinde bulunduu evrenin yansra kltrel faktrlere gre de ekillendii grn karabiliriz. Yani bu demektir ki; bireylerin kiiliinin oluumunda ve Abdulkadir zbek.Sosyal Psikiyatri'ye Giri. A.('.Tp Fakltesi Yaynlar. Ankara. 1971. s. 85 Karen Horney.a.g.e..s.29 A.zbek.a.g.e..s.82 PSKOLOJK BR YAKLAIM 125

davranlarnn ekillenmesinde iinde yetitii kltrn etkisi dlanamaz. Psikolojik yaklamlarla insan davranlar llere alndnda kltrel yap da dikkate deer bir unsur olarak grlebilir, grlmelidir. Mesela tp biliminde insan anatomisine her millette ayn veya benzer ekilde baklr, incelemeler mevcut veriler nda yaplabilir. nk insann genel fizyolojik yapsnn kltrlerden fazlaca etkilenmesi sz konusu deildir. Fakat insan davranlarna ynelik psikolojik yaklamlar iin ayn eyi sylemek biraz zordur. Yani kiilerin davranlarnn gerisinde olduu dnlen psikolojik faktrler farkl kltrlerde deiik yorumlamalar iersine sokulabilir. Bu durum da; benzer davranlar da olsa, yaklamlarda kltrlerin asna mracat edilmesi gerektii gerei ortaya kmaktadr. Toplumlarda trenler ve geleneklerin psikolojik yapsnn kltrlere gre deerlendirilmesi gerektiine gemeden nce; Kiilik deerlendirmelerinde kullanlan metodlarda da kltrlerin neminin ne kt rneklerle aklanabilir: Bireyi kendi kltrel ve toplumsal sistemi iinde almak bize onun kiiliinin kendi toplumsal sitemi asndan ne demek olduunu anlamak imkann kazandracaktr10. Ayn test sorularna deiik kltrel sistemler iindeki kiilerce verilen benzer cevaplarn, her kltr iin ayr bir anlam tayaca aktr. Son yllarda basnmzda ska yer alan; Almanya'daki Trk ocularna uygulanan testler neticesinde bunlarn ounluunun "g renen" olarak deerlendirilmesi de bu arpkln ve yaklam yanlgsnn bir sonucudur. Daha dorusu kltr dikkate almayan bir metod hatasdr. nk kiiliin davran veya zeka durumunu ortaya karacak bir metod bireyin iinde yetitii toplumun kltr iin standardize edilmeli, yada o "kltr" ynnden tayaca anlam bilinmelidir. Uygulanan testlerde baka kltrlerin llerine gre yaplan deerlendirmeler baka kltrlerdeki insanlarn ok nemli bir blmn belirli ynde geri zekal veya hasta olarak gste10 C.Arsan,a.g.m..s.62O 126 TRK ATASZLERNE PSKOLOJK BR YAKLAIM 127 rebilir. "Acak hatrlanmaldr ki baz toplumlarda yaayan insanlarn ou Bat dn ile yaplan psikiyatrik muayene ile de hasta grnts vermektedir"11 Aynen Almanya'da Trk ii ocuklarna uygulanan testlerin sonucunu yorumlamada olduu gibi. Oysa deiik trdeki psikolojik testlerin farkl kltrlerdeki bireylere uygulanmasnda bir "uyarlama" sz konusu olmaktadr, Yani herhangi bir toplum iin gelitirilen bir test bir baka topluma verilirken bir uyarlamadan geirilmelidir. Bazen bu yol izlenmektedir. Bu durumda psikolojik unsurlardan karlacak neticeler kltrlere gre uygulanmas ve yorumlanmas gerektii dncesini vermektedir. Fakat her metodun her kltrde ayn uygunlukla uygulanamayaca bir metodoloji problemidir. nk seilecek kltrel kiilii deerlendirme metodlarnn, sz konusu toplum iin uygulanabilme imkan bulunmaldr. Mesala TAT gibi bir testte bireyler resimlerde grdkleri imgelerle rk yada giyim ve dier kltrel dzey zellikleri ynnden uyum yapamayabilirler12. Yani bu durumda da kltrel yap ne kmaktadr. Psikolojik yaklamlarda gelenek ve trenlere de getirilecek yorumlarda, toplumlarn kltrel yaplar dikkate alnmaldr. ok farkl toplumlar arasnda bazen birbirine benzeyen, btn insanla has zellikler bulunmakla birlikte, her toplumun kendisine zg, kendisini dierlerinden ayrd ettiren zellikeri de vardr. Deiik toplumlarn kendine zg yaay ve dn ekillerinin, grenek ve geleneklerinin o toplumdaki kiilerin ruh saln etkileyecei aktr13. Sosyal psikoloji asndan bakldnda gelenek ve greneklerin yamsra bunlarla birlikte yaplan trenlerde de incelenen toplumun "kltrel kimlii" ni dikkate almak gerekecektir. Yoksa bireysel planda yaplan hata, toplumsal gelenek ve trenlerin psikolojik yaklamlarnda da yaplabilir. Buradaki hata belirli toplumlar iin gelitirilen verilerin btn toplumlara uygulanabilecei varsaym ile balatlm olur.

C. Arsan, ay n C. Arsan,ayn.s.622 M.Orhan ztrk, "Anadolu Toplumunda zerlik ve Girime Kstlan". V.Milli Nro-Psikiyatri Kongresi, zmir. 1970, s.290 Duygularnn Yani belirli kltrlere psikolojik yaklamlarda bulunmak isteyen bilim adam aratrd toplumun kltrn iyi tanmas bylelike pein yarg ve benzeri duygulardan arnm olmas gerekir. Eer kltrel ainala sahip olamazsa psikolojik deerlendirmelerde yanl neticeler karabilir. Bu dnce birka rnekle aklanabilir: Bilindii gibi geleneksel Trk kltr ierisinde bir dn gelenei vardr. Dnlerde zellikle baz kk trenler yerine getirilmeye gayret edilir. Mesela, damat gerdek gecesinde gelinin odasna gtrlrken arkadalar tarafndan bir bakma yumruklanarak ite-kaka gtrlr. Damat, kendisine yaplan bu hareketler karsnda ac duyduunu yanstmas gerekecei yerde; srtna, koluna vurmalar glmsemeyle karlar. Trk geleneksel kltrn bilmeyen veya bu kltre yabanc olan bir psikolog bu tabloyu gzlemlediinde, damadn glmsemelerinin "mazohist" olarak deerlendirebilecei gibi, arkadalarnn davranlarn da "sadizm" olarak deerlendirebilir. Yine kaybolmakta olan bir Sudan geleneinde de evlilik trenlerinde gnll olarak krbalanma olay vardr. Bunlardaki gelenee gre sslenmi olan damat, gnll bir erkek arkadann plak srtn kamyla krbalar. Daha sonra da krbalama olay bu gelenein yaamasn salayacak ekilde kyn her tarafnda heyecan ve takdirle anlatlr14. Bu gelenekte de "sadizm" ve "nazohizm" unsurlar olduu sylenebilir. Ancak bu durum da aratrcy yanl neticelere gtrebilir. Bu konudaki rnekleri oaltmak mmkndr. Neticede rneklerden u dnceler kar; nsan davranlarna, geleneksel tre ve trenlere psikolojik tehisler konurken, her kltr insan iin ayn llerin kullanlmasnn psikologu veya psikiyatristi yanl sonulara gtrebilecei sylenebilir. Gelenekler ve bu konudaki inanlar sadece "gelenek" olduu iin yaamazlar. Toplum iinde bir anlam olduklar, bireysel ve toplumsal baz ihtiyalar karladklar srece kendi kendilerini devam ettirirler15. Geleneklerin "kltrel kimlik" iinde bir grevi olduu psikolojik yaklamlarda dikkate alnrsa daha gereki yorumlara ulalabilir. Yoksa arpk varsaymlarla arpk neticeler karlabilir. Mesela geleneksel Trk toplumunun kltr yapsn tanmayan bir aratrc, 14 Malik Babikir Bedria.g.c.s.25.26 15 Fsun Tekesin ve O.ztrk,"Geleneksel Trk Toplumunda Gz Demesi nancnn Psikodinamii",V.Milli Nro-Psikiyatri Kongresi.s.307 128 TRK ATASZLERNE bireylerdeki "sayg" anlaynn eitli biimlerini "bireyde giriim eksiklii" olarak yorumlayabilir. Verilen rneklerden de anlald gibi psikolojik yaklamlarda kltrlerin nemi belirgin olarak ortaya kmtr. Zaten son zamanlarda yaplan aratrmalarla psikiyatri, insan artk zel bir toplumu ve bu toplumun zel katlan ve kltr sistemleri iinde grmee balamtr. Psikolog ve psikiyatristlerin bu anlay iinde hastalarna daha doru bir tam koymalar, hasta olmayan toplumu korumalar, iinde bulunduklar sosyal sistemi iyi tanmalarn gerektirmektedir16 Bununda bir btn olarak toplum yapsn oluturan kltrn iyi tannmas ile mmkndr. nk K.Horney'e17 gre her kltrn kendi duygularnn ve belirli bir davrana doru iten kuvvetlerinin insan tabiatnn biricik normal grn olduu inancna drt^elle sarlmasn aklayacak gl sebepler vardr ve psikoloji de bu kuraln dnda kalamaz. Ksaca insan ve davranlarn alm olduu kltr iersinde deerlendirmesi gereken bir kltrler psikolojisinden bahsedilebilir, bahsedilmektedir. Psikolojinin insan davranlarna, davran sebeplerine, toplumlarnn geleneklerine daha gereki psikolojik yaklamlarda bulunabilmesi iin; insanlar yetitiren evre kadar onlarn iinde bulunduu kltrleri de tanmas gerekmektedir. Kltrel kimlik psikolojik yaklamlarda da arln hissettirmektedir. Bunun iin Trk insan ve Trk toplumu asndan da deerlendirmeler getirilirken sosyo-kltrel seviye farklarnn yol at

kiilik farklarna gereken nem verilmeli. Toplumumuza uyacak, an ihtiyalarna ve "kltrel kimlik "zelliklerinin beklentilerine uygun psikolojik testlerin standartlatrlmas, yaklamlar gelitirmesi Trk psikologlarnn sorum-luluundandr. "Kltrel kimlik "gerei dikkate alndnda Trk kltrne getirilecek psikolojik yaklamlar daha salkl ve zengin yorumlara neden olabilecektir. Yoksa Trk toplum yapsnn dier alanlarnda arpk yaplanmalarn ortaya kartt hatalarn psikolojik yaklamlarda da tekrarlanmas dozunu artrabilir. PSKOLOJK BR YAKLAIM 129 I Y.Savar.a.g.e.,s.l9 K.Horney,a.g.e.,s.31 2. Ataszleri ve Deyimlerimizde Psikolojik Unsurlar Bir milletin yaama biimin, dncesini, ortak psikolojik btnln; o milletin destanlar, ataszleri, folkloru, ksaca kltr oluturur. Bunlar milletlerin dnce yapsn yanstan aynalar gibidir. Destanlarmz, ataszlerimiz sadece psikolojik ynden ayr ayr iyi bir incelemeden geirildiinde bile, ok ynl psikolojik unsurlarn varl grlecektir. Bu inceleme ve aratrmamda ataszleri ve deyimlerimizdeki psikolojik unsurlarn varln bir "Giri" mahiyetinde belirtmee alacam. Bu alandaki almalarn ksrl gz nnde bulundurulursa, bir balang olan bu almamn mazur karlanacan mit ederim. Psikolojinin Trke karl ruh bilimidir. Bir kltr hazinesi olan ataszleri ve deyimlerimiz de, rastgele sylenmi kelime dizileri deildir. Bunlar Trk milletinin engin tarihinin tecrbe szgecinden geirilmi ksa fakat anlam byk szlerdir. Elbette insan ruhunun deiik biim ve ynlerini iinde saklad bir gerektir. Psikolojik adan incelediimizde, her birisi bir psikolojik kanun niteliindedir dersek, her halde ileri gitmi olmayz. Burada deerli folklor aratrmacs Kerim Yund'un fikirlerine kanlamamak elden gelmiyor.Yund bu konuda aynen unlar diyor; "Ataszlerimiz, deyimlerimiz ok eitli ynlerden ilenip deerlendirilmek ister. Orhun antlarndaki yaztlardan gnmze dek Viyana burlarndan Japonya'ya kadar derlenene savlarmz yer altndan karlan deerli talar gibidir. Bunlar artmak, bilim altnda ilemek, karanlk ynlerini aydnlatmak gerektir. Hammadde olarak savlar derleme ann biraz olsun ilerisine giderek onlardan renkli ahenkle Trk uygarlnn parltlarn bulma ana girmeliyiz". Sayn Yund'un son cmlelerinden hareket ederek, ataszlerimizi ve deyimlerimizi konularna gre derlemek, iirlerle birlikte gstermek ve benzeri alma alanlarnn dna karak; insan davranlarn, insan konu alan ataszleri ve deyimlerimizin ok az bir ksmn, an psikolojik kavramlar ile ksaca aklamaa altm. 130 TRK ATASZLERNE Ruhsal olaylar ok karmaklardr. ie girmilerdir. ok sayda karlkl etkiden olumu karmak olaylar gznde bulundurmak zorunda olduumuzu kabul etmedike, aklamalarmz konusunda bir hkm vermek zordur sanrn. Psikolojideki davran lleri milletlerin kltrlerine ve hatta alarna gre deimektedir. Dolaysyla btn insanlk iin geer olarak kabul edilebilecek standart bir psikoloji yoktur. Milletlerin kltrlerine gre psikolojik unsurlarda deikenlik gstermektedir. Herhangi bir olay ya da davran karsnda psikolojik durumdan sz edebilmek iin; o milletin kltr yaps hakknda bilgi sahibi olmak gerekir. Mesela Afrika yerlilerinde yaplan eitli trenlerle ilgili deiik psikolojik yorumlar yaplabilir. Ama onlarn kltrn biraz ta'idmzda varln sandmz psikolojik unsurlarn belki de olmadn anlarz. Btn psikolojik problemlerin kanlmaz bir ekilde i ie girmi olduunu ve kolay kolay kavranlmayacam gzden karmamaya alarak, ataszleri ve deyimlerimizin iinde yatan psikolojik unsurlar belirtmee ve aklamaa alacam. Psikolojik problemlerin karkl nedeniyle yer yer tekrarlar olacaktr. Hatta bir atasz veya deyimde varl sezilen psikolojik kavram, dier atasz ve deyimlerde grlebiliyor. Ya da ayn atasz ve deyimde deiik

psiklojik unsurlar te-lis edilebiliyor. Bu gibi konular yazmzda ak bir ekilde grlecektir. nsanlar hayata uyum iin deiik davran biimleri gsterirler, her insan psikolojik btnln srdrmek iin savunma mekanizmalar kullanr. Bunlar abaya ynelik davranlarn yerini alr ve abart-lrsa salksz nitelik kazanrlar. O zaman evrotik savunma mekanizmalar sz konusu olur ve ortaya kan davranlara da nevroz denir. Tikler, korkular, kayglar gibi organik durumla ilikisi bulunmayan bir hastalktr. "Aklma gelen bama geldi" deyiminin ierisinde nevrotik-liin bir ksmn sezebiliriz. nk evrotik insanlar benzer deyimlerin yannda "Byle eyler hep beni bulur", " zaten hi ansm olmad" ve benzeri szleri sklkla kullanrlar. 131 "Aklma gelen bama geldi" deyimi " korktuum bama geldi eklinde de sylenmektedir. Her iki benzer deyimlerde de, bireyin zihnine takt korkulu beklentilerinin grnts yine dncelerinde aksetmektedir. Dolaysyla bilince taklan korku bunalm yaratmakta, kii abalarna kar obsesyon denen dnceden kurtulamamaktadr. Korku hissedilen duygular ayn zamanda bask altna alnm endie belirtilerinden baka birey olmayabilirler. Bu bo endielerden kurtulmak iin "Bin kayg bir bor demez" atasz ne gzel bir cevaptr. Ayrca bu szn ierisinde, dolayl olarak savunma mekanizmasnn varl da hissedilmektedir. "Gl grmeden paalar svamak " deyimi, deiik alardan yorumlanabilir. Fakat biz psikolojik ynden baktmzda anksiyetenin varln gryoruz. Anksiyete(eudie), gerek tehlikeyle orantl olmayan, hatta hayal rn tehlikelere kar gelitirilen bir tepkidir. Deyim yerinde ise herhangi bir eyin varl olmadan, o varla kar harekete gemenin bir aklamas vardr. "Tavan yamaca geti". "Eski amlar bardak oldu". '' ' : Bu ataszlerinden birincisi frsatn elden katn, ya da ona ulamann gln anlatmaktadr. kincisi ise olumlu bir eyi deerlendirmeyip hayflanmann gereksizliini belirtmek iin kullanlr. "Yapabilirdim yapmadm. Gidebilirdim, gitmedim." gibi pimanlklar, nevrotiklie giden yoldan geer. Bu ataszlerinde nevrotikliin varl deil, nevrotiklii nleme abasnn zeti yatmaktadr. Halkmz; tembel, alngan, evresindekilerden ok ey bekleyen, ya da kukucu olarak nitelen kimseler iin "Buluttan nem kapar ", "kzn altnda buza arar" szlerini syler. Bu gibileri patalojik psikoloji evrotik olarak belirtmektedir. Bu tr tepkileri srekli olarak gsteren kiilerde paranoid eilimlerin varlndan sz edilebilir. Para-noid eilimli kiiler evresindeki insanlarn davranlarn ve szlerini I j 132 TRK ATASZLERNE ou kez yanl yorumlar. "Buluttan nem kapar" sznn iinde, nevrozlarn daha ar biimi olan psikozlarn belirtileri de vardr. nk psikozlarn belirtilerinden konu edilme sabuklamalarnda kii, dier insanlarn kendisinden sz ettiklerine ya da hayatnn dolayl biimde konu edildiine inanr. "Balk suda byr" "zm bada, ba dada ". Bunlar ve benzer ataszleri sosyal gereklere dorudan temas eder. Ferdin kiiliinin oluumunda sosyal yaantnn yannda, iinde bulunduu kltrel durumlar da etkide bulunur. Nevroz ve eitlerinin olumasnda da ayn durumlar sylenebilir. "i baka, d baka " "i beni yakar.d eli" Dnceleri ile davranlar, hareketleriyle szleri uyumayanlar iin, yukardaki szler hazr bir cevaptr. Birok kimseler, ierisinde bulunduu yaama kalplarna iyice uymu gibi grnd halde, birden bunlarn yapmack olduu ortaya kabilir ki, psikolojide bu tip kiilie sahip olanlara nevrotik, diyoruz. "Ya olduun gibi grn, ya da grndn gibi ol " bu tip kiilie kar bir ikaz iaretidir. Nevrotik kiide g kazanma ihtiyacnn bir belirtisi de kendi bildiini okuma isteidir. "Cami ne kadar byk olsa imam bildiini okur" ya da "Cemaat ne kadar ok olursa da imam bildiini okur" gibi, atasz-lerinde nevrotik kiiliin

aklanmas grlmektedir. nk nevrotik kii, g kazanmak iin deiik tutum ve dier insanlarn grlerine hi bir zaman boyun ememe eilimindedir. Nevrotik bir insan endiesinden kurtarabilmek iin onunla tartmak, yani onu ikna etmee almak, inandrmaa uramak bounadr. Bu tr insanlar iin halkmz arasnda "katr inad var " sz kullanlr. Bundan baka u ataszlerimizde, bu tip kiilie sahip olan ya da ynelik olanlar iin sylenir: PSKOLOJK BR YAKLAIM 133 "kt dokuza, inmez sekize". "Dedii dedik, ald ddk". "Bir inat, bir murat". "Binkez syle eee, bir dirhem inmez aaa". Korkunun ve korkuya kar savunmalarn, bir nevrozu oluturan gl merkezlerden biri olduunu, takat ayn ktr ierisindeki korkular ve savunmalardan nitelik ya da nicelik bakmndan ayrldklar zaman bir nevroza yol atklarn biliyoruz. "Korkunun ecele faydas yoktur" diye bir ataszmz vardr. Bu sz korkuya kaplmann gereksizliini veya bir baka yoldan korkuyu yok saymann, korkmann sonucu deitirmeyeceini ifade etmektedir. Dolaysyla bu atasz, nevrozlarn oluturabilecei nevrotik kiilikleri balamadan tedaviyi nermektedir. Ayn zamanda yokumsama denilen, psikolojik savunma mekanizmasn da iinde bulundurmaktadr. "Korkmu kiiye koyun ba ift grnr" atasznde, korkunun grmeyi etkilediini aka gryoruz. Psikolojide sanrlar terimiyle bunu aklayabiliriz. Sanry geree uymayan ve iitme, grme, duyma gibi, duyu organlarndan biriyle duyu algs olarak tanmlayabiliriz. Grme ile ilgili sanrlar, u atasz ve deyimimizde aka grlr. "Glgesinden korkar", "Korkaa glge bile dmandr" nsanlarn ilikileri ve bu ilkilerin sonucu olan karlkl tesirler ataszleri ve deyimlerimizde, gayet gzel ifade edilmitir. "zm zme bakarak kararr". "Kr atn yannda duran ya huyundan ya suyundan". "Boz atn yannda duran ya tyne eker ya huyuna". "Kiminle gezersen onunla anlrsn" Yukardaki ataszlerimizde deiik psikolojik unsurlarn varl grlyor. Mesela sosyal ilikilerde etkilenmeler olabilecei gibi, psikolojik alanlarda da etkiler oluur. Bir ailede bir nevrotik insann bulunmas bile aile ilikilerini bozmakta ve yeni nevrozlarn gelimesine .. > 134 TRK ATASZLERNE ortam salamaktadr. Bu ataszlerimiz kiilerin beraber yaamalar sonucu, benzer ruh duygular gelitirmeleri, ya da ayn ve benzer davranlarda bulunmalarn kastetmektedir. ki ayr kiinin devaml birlikte olmalar sonucu zde ruhi bozukluklar gstermelerine folie a deux ya da daha fazla kiilerin benzer ruhi bozukluklar gstermelerine beraberlik psikozu denmektedir. Yukardaki ataszlerimizin ierisine, ayn zamanda bu psikolojik unsurlarn varl da girmektedir. Hatta "Kiminle gezersen onunla anlrsn" bu psikolojik terimlerin karl gibidir. Kiinin bir dier insan ya da grubun baz zelliklerini benliine katarak kiiliin bir paras durumuna getirmesini, yani zletirmesini "Boz atn yannda duran ya tyne eker ya huyuna" diye tekrarlanan atasznde, btn akl ile gryoruz. Bu ataszlerinde zletirme ad verilen savunma mekanizmasnn yan sra zdeleme diye bilmen psikolojik savunma mekanizmas da vardr. Halk arasnda sylenen "Ben sizin kyn delisini bilirim, gelir bizim kyn delisi ile konuur" sz de zdeleme mekanizmasn hatrlatr. nk kiinin rnek ald ahs ile arsndaki benzerlik ne kadar byk olursa, bunlar arasndaki duygu ortakl, anlay ve zdeleme derecesi de o nisbette byk olur. Yukarda rnek olarak verdiimiz ataszlerinin anlamlarnn gerisinde zdeleme unsurunu da bulabiliriz. "ubuu ya iken emek gerekir". "Aa yaken eilir".

Bu ataszleri her eye zamannda balanmas gerektiini ihtar eder. Yahut zamannda balanrsa, istenilen sonuca ulalabileceinin srrn verir. Bu szler insan hayatna uygulanrsa, anlamndaki fikirler ocukluk ama kadar uzanr. nk ou eitimciler ve eitim psikologlar, ocukluk dnemi zerinde srarla dururlar. yi veya kt nitelendirilen karekter yapsna, bu dnem byk katkda bulunur. Mesela insanlar aras atmalarn yol at nevrotik eilimler ilk ocuklukta balar. "Aa yaken eilir " sz yetikin hayattaki alglama, dnme, duygu ve aba gsterme gibi davranlarn temelinin bebeklik ve ocukluk yllarnda atlm olduunu simgeler. PSKOLOJK BR YAKLAIM 135 "ki cami arasnda kalm beynamaza (binamaza) dnmek" deyimi, psikolojik zorlamann oluturduu atma unsurunu iinde saklar. nk psikolojik zorlanma sadece bir engelle karlaldnda ortaya kmaz. Bunun yannda zorlanma; bir engelle karlama iki tercih arasnda bir seim yapma zorunluu oluturduu atma eklinde belirebilir. Fert gerek duymu olduu iki durum arasnda karar veremedii zaman psikolojik atma balar. amz insanlar iin bir ok kolaylklar salarken, eitli mutsuzluklar ve psikolojik zorlamalar da beraberinde getirmektedir. Bunun en banda grlt gelir. "Karlar hamam " gibi szler, grltnn ho olmadm dile getiren cmlelerdir. Grltnn oluturduu psikolojik zorlamay anlatmaktadr. Gerekten yaplan incelemeler grltnn, insann beden almas ve verimlilii zerinde olumsuz etkiler yaptn gstermitir. "Evdeki hesap arya uymaz" sz, tasarlarla, karlalacak gerein uymayabileceini aklar. Dolaysyla kii olabileceini zannettii beklentileri karsnda, planlarnn gereklememesi sonucu psikolojik zorlanma unsurlarndan engellenme ile karlar. "Ummadn ta ba yarar" atasz de psikoljik engellenme ile ortaya kan beklenmedik zorlanmay anlatr. Kii beklentileri sonucu, istediklerini bulamazsa bu onun iin bir engeldir. Engelleri tasarlarnda hesaplayamad iin, fert geici bir kntye urar. Psikolojik zorlanma sonucu, engellenmeye kar fert kzgnlk duygusunu gelitirir. Eer sk engellemelerle karlarsa kzgnlk duygusu -dmamk duygusuna dnr. "Eein can yamnca at geer", "sabr ta atlad" diye bilinen atasz ve deyimlerde, engellenme ve zorlanma sonucu oluan, psikolojik unsurlar grlr. "Cam yanan eek attan yrk olur" atasz de, psikolojik zorlanma durumlarndan; engellenme, kzgnlk ve dmanlk duygusunu ak bir ekilde anlam ierisinde saklamaktadr. 136 TRK ATASZLERNE PSKOLOJK BR YAKLAIM 137 Bilhassa hzla deiim gsteren topluluklarda insan gerekli uyumu gsteremezse her an psikolojik dengesini yitirme tehlikesiyle kar karya kalr. Daha ziyade bu gibi durumlar, psikolojik zorlanma dnemi ierisindeki ergenlik dneminde olur. evreye ve deien durumlara uymann gerekliliini "vardn yer kr ise sende gzn krp" atasznde gryoruz. Bilindii gibi baz kiiler, oraua u^yoojik bir sebep olmakszn "otlar, puflar". Bu gibi insanlar iin "Bir dokun bir ah dinle "sz kullanlr. Bu szn ierisinde histerik kiilik denilen karekter zellikleri gsteren kiiler tartndan kullanlan ve aslnda bir organik nedeni olmayan, beden hastalklar belirtileri biiminde ortaya kan nevrotik dzeyde bir savunma mekanizmasnn varl sz konusudur. Yine bu szde, zorlanmal hayatn dnemlerinden yalanmada erkeklerde grlen andropoz ad verilen psikolojik bir unsur da vardr. Gerekletirilmemi tasarlar, yallkta andropoz ad verilen dnemde geriye dn yaatr. "Genler hayelleriyle, yallar anlaryla yaarlar" sz de bu psikolojik hkm dorular mahiyettedir. "Kedi eriemedii ete pis der" atasznn ierisinde neden bulma mekanizmas vardr. Fert elde edemedii eyler iin kt damgas vurur. Zaten sebep bulma mekanizmas da, gerekletirilememi isteklerin d krkln yumuatma amayla kullanlr. Sebep bulma mekanizmas insanda bask, bastrma eklinde de

ileyebilir. Bu atasznde insan, elde edemedii eyi bilin altna yani bask altna almaktadr. Daha sonra bu bilinten uzaklatrlarak bastrma mekanizmasna dnmektedir. "Minareyi alan klfn hazrlar" sznde de sebep bulma mekanizmas vardr. Bu mekanizmann iki savunma ilkesi bulunur ki, birincisi bu atasznn anlamnda vardr. Bu ilkeye; kiinin davrann hakl gstermesine yardmc olan ge diyoruz. Mesela insan olumlu veya olumsuz bir i yaparsa, onu hakl gsterecek sebepleride hazrlar. kinci ilke de; Anlalmayan amalara ilikin d krklnn etkisini yumuatan ilkedir. Ki bu ilkede "kedi yetiemedii ete pis der" sznn ierisinde belirgindir, "kzm sana diyorum gelinim sen iit" atasznde, belirli bir uyarann ayaklandrd tepkinin aa vurulmas tehlikeli olduunda, tepkinin uyarandan bakasna yneltilmesi, yani yn deitirme mekanizmas nn varl grlmektedir. Biliyoruz ki, bizini toplumumuzda bir kaynana-gelin tablosu izilir. Bu oyunlara, hicivlere konu olur, manilerde dtlk drtlk dizilir. Ataszlerimize, deyimlerimize de girmitir. Kaynana "arsz" nitelendirilen geline kznca, gelinine fkesini dorudan yneltemez, ok ufak bir sebeb, ya da herhangibir bahane ile kzma fkelenir. Bu aklama ayn zamanda toplumumuzdaki sosyal yap ierisinde de geerlidir. Ast-st, amir-memur, rneinde birok rneini grebiliriz. Uygun grlmeyen istek ve anlar bilinten uzaklatuna mekanizmasna bastrma mekanizmas dendiini yazmtk. "Bilsem de bilmek iime gelmez", "Duysam da duymak iime gelmez" gibi deyimlerde, bastrma mekanizmasnn tanmna uyar zellikler vardr. Burada kiinin duyup duymamas aka grldi. gibi, fizyolojik bir sebebden deildir; dncelerinden uzaklatrmak istedii, ya da bilince kmalarm istemedii sz ve davranlar yol saymadan ileri gelir. Bu dolayl olarak bir basca savunma mekanizmasyla da ilgilidir. Bu mekanizmaya yokumsama diyoruz. an hzl deimesinin getirdii problemlerden biri de, daha nce zerinde uyumaya varlm olan baz deer yarglarnn geerliliini yitirmesi sonucu fertde oluan topluma yabanclama duygusudur. "Yumurtadan km kabuunu beenmez" sznn ierisinde de yabanclma kavram yatar. Yabanclama bazen hipilik ya da politik eylemlere katlma gibi grub zdelemelerine dnebilir. Aratrmalar yabanclama ile su ileme ve ruh bozukluklar arasndaki ilikiyi ortaya koymutur. "Dam stnde saksaan vur beline kazmay" deyimi, lzumsuz ve konutuklarnn arasnda hibir iliki olmayan tipler iin sylenir. Bir nevi konulan saptran, bir konu tartlrken konu ile ilgisi olmayan 138 TRK ATASZLERNE bireyler konuan insanlar iin sylenir. "Fol yok, yumurta yok" deyimi iinde benzer fikirler sylenebilir. Psikolojik olarak, Sullivan'n renilen hayat ayrd biimden ikincisi olan partaksik dnce biimine ok benzemektedir. yle ki; gerekte bu durum aralarnda mantki hibir iliki bulunmayan olaylar arasnda iliki kurma sonucu oluur. "Dam stnde saksaan vur beline kazmay" deyimi ierisinde manik tepkilerin varl da sezilmektedir. nk mani dnemlerinde kiinin dnceleri srekli olarak bir konudan dierine atlar, arasrada balantsz konuma grlr. "Dev aynasnda grmek" diye bir deyim vardr. Bildiimiz gibi dev aynas, insan ve cisimleri fiziki olarak olduundan ok byk olarak gsterir. Fakat bu deyimdeki anlatlmak istenen bu deildir. Psikolojik adan bakarsak, bu deyimin ierisinde Karen Horney'in zseverlik(narcisizm) dedii psikolojik unsur bulunmaktadr. Horney'e gre narcizm, bir insann kendini sevmesi demek olmayp, kiinin gvensizlik duygularna kar gelitirdii kendini ar grme ve kendine ar deer verme duygulandr. Ayn zamanda bu deyimin muhtevasnda aalk kompleksine kaplmlarn, kendini stn grme, -ki Horney buna narcisizm diyor- ar deer verme psikolojisi yatmaktadr. Manik tepkilerin en hafif seyreden tr olan hipomanide kii srekli olarak kendini ok mutlu hissettiinden...sz eder ki, bu gibiler iin iin "deliye hergn dn bayram " sz tekrarlanr. Manik tepkilerine benzer davranlarda bulunan kiiler iin bu sz sylenir. Birinci sre biraz karmak bir tepki biimidir ve gerilimi boaltmak iin nce bunu ortadan kaldracak nesnenin ya da kiinin imgesini oluturur.

Mesala,birincil sre durumu, a bir insana herhangi bir besin maddesinin zihni grntsn salar. Sanrlarda istek duyulan nesneler ya da kiiler hafzada kald biimleriyle grlebilirler. Normal insanda ilk srecin en iyi rnei ou kez isteklerin ve ihtiyalarn anlatm bulduu ryalardr. "Buradaki psikolojik unsurlarn varlm "A tavuk dnde dar grr" atasznde zetlenmi bir anlatmla gryoruz. Psikolojik unsurlar tespit iin, yukardaki aklama yeter sanrm. PSKOLOJK BR YAKLAIM 139 Alg ortamnn yani, grme, duyma, dokunma gibi durumlarn kstlanmasnn insan davran zerinde nemli etkileri olduu bilinmektedir. Alg yoksunluu iinde bulunan kimseler, sk sk sanr dediimiz gerek d varlklar grr, fakat bunlarn gerek olduunu sanr. "Sel gider kum kalr" atasz, deiik yorumlama ve aklamalarn yans-ra, psikolojik olarak alg yoksunluu ile de aklanabilir. Fert alg yoksunluu srasnda sanrlar grr demitik. Alg yoksunluu getikten sonra da bir sre onun etkileri kiide devam eder. "Sel" alg yoksunluu ise, "kum" da "sel" in getirdikleri sanr imgeleridir. "Yz insann aynasdr". . "Dost yznden, dman gznden belli olur". nsanlar olaylar karsnda ilk tepkiyi, iradesinin dnda eitli mimiklerle gsterirler. Eere birey olaylar karsnda alkanlk kazan-mamsa, hislerinin, dncelerinin ortaya kard davranlar, karsndaki tarafndan farkedilir. Yz ve yzde bulunan organlar bu ekilde insan yznn aynas olma zelliini gsterir. Yukardaki atasz-lerinize bu ynden baktmzda, Amerikal Psikolog Watson'un temsil ettii Behaviorizm=davranchk psikolojisinin varln grmekteyiz. nk Watson'a gre; "psikolojinin grevinin bilinlilik halini aratrmak yerine davrananlar incelemek" tir. Ona gre bir hayvan veya insann bir uyaran karsndaki tepkisini nesnel olarak tespit etmek nemlidir. nsan tepkilerinden yararlanarak davranlarm incelemek, onlara anlam vermek, ataszmzde ok gzel bir ekilde anlamn bulmaktadr. nsann topluma ters den davranlar karsnda, toplum "Yz de kzarmaz" deyimini kullanr". Bu szde ayn psikolojik gre dayanarak yorumlanabilir, ya da Belaorizmin varl olduu sylenebilir. Nitekim "Hilekr (ya da yalanc) insan gznden belli olur" sznn kaynanda da davran psikolojisinin aklamalarm bulabiliriz. Her trl olayn, daha nceki artlarn gerektirdii bir mecburiyetin sonucu olarak meydana gelmesine Determinzm diyoruz. Determinizmi ksaca, bir sebebnetice ilikileri olarakta tanmlayabiliriz. 140 TRK ATASZLERNE Trke karlk olarak gerekircilik de kullanlmaktadr. Bu psikolojik olmayan, fakat felsefi olan terim iin de atasz ve deyimlerimizden rnekler verebiliriz: "Ate olmayan yerde duman ttmez". "Arpa eken buday bimez". "Perembenin gelii arambadan bellidir" gibi atasz ve deyimlerimiz, bir sebeb-netice ilikilerinin olduunu gstermektedir. Mesa-la" ate" bir nedense, "duman" bir neticedir. Dier ataszleride de bu rnee gre, deterninzm prensipleri iaret edilebilir. "Kiilik ruh bilimi (=psikolojisi) ile uraanlar, her bireyin kendine zg esiz bir kiilie sahip olduunda daima srar etmilerdir". Hatta fertlerin deiik karekter ve yapda olduunu gsteren bir ok atasz ve deyimlerimiz vardr. Bunlardan "Her yiidin yourt yiyii bakadr" sz bile, psikolojinin savunduu fertlerdeki ayr karakterlerin varln ispata yeter. "lm igdsnn nemli bir trevi saldrganlk drtdr. Freud'a gre saldrganlk gerekte insann kendine ynelik olan ykc eilimlerinin d dnyadaki nesnelere evrilmesidir. "lm gelen it, mescidin duvarna sier" sznde de saldrganlk drtsnn d dnyaya evrilmesini grebiliriz. nk insanmzn kutsal deerlerine el uzatlmas ok byk olaylara neden olur. El uzatanlar hareketlerini cam pahasna deme durumuna derler. Ataszleri ve deyimlerimize bir baka adan bakarak, psikolojik kavramlar ok tasa olarak belirtmeye altm. Aratrma ve yorumlamalar daha da derinletike, konunun nemi anlalacaktr.

PSKOLOJK BR YAKLAlftl 141 Bu blm hazrlarken genel olarak faydalanlan kaynaklar Yund.Kerim.,Trk Halk Bilim Aratrmalar Yll- 4,1977,s.329 A..Basmevi,Kltr Bakanl Milli Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar, 23.Ankara-1979 Gen tan. Engin ada nsanda Normal D Davranlar, A..E.Fak.,Yaymlar28,A..Basmevi-1978, Alaylolu. Ruen ve Ouzkan, A. Ferhan., Ansiklopedik Eitim Szl., kinci bask Aka ve nklap Kitapevi stanbul-1978 Horney, Karen. amzn Tedirgin nsan., Tur yaynlar (Trke tercme ;Ayda Yrkan).stanbul-1980 En,Mithat., Ruh Sal., 7.Basm nklap ve Aka Kitabevi stanbul-1978, s.50 .. , , Eyybolu, Z.Kemal., iirde ve Hflk Dilinde Ataszleri ve Deyimler Cilt 1.stanbul-1973 142 TRK ATASZLERNE 3. Ataszlerinde Aile le lgili Psikolojik Unsurlar ve Bunlarn Yorumu Milletimiz tarihi gemii uzun ve zengin bir kltrel yapya sahiptir. Bu yapnn oluumunda baz temel deerlerin rol byk olmutur. zellikle slamln kabulyle bu deerlere giydirilen "manevilik" unsuru bunlara daha ok nem vermeyi gerektirmitir. Salkl toplumu meydana getirmenin en banda "aile"ye, ailenin kuruluuna byk nem verilmitir. nk ailenin fonksiyonlarna; nfusu yenileme, ocuklar sosyalletirme, sosyal miras nakletme, kltr tama ve benzerleri yklenmitir. Ailenin fonksiyonlar arasna bu unsurlar katlrken, dolaysyla aileden baz beklentiler de ortaya kmtr. Bu beklentiler arasnda "kltr tama" da vardr. Bilhassa szl kltrn daha younluk kazand dnemlerde kltr tama fonksiyonu daha da nem kazanmtr. Bunun iin toplum ekirdei olan aile kuruluuna ncelikle baz inanlar ve ller getirilmitir. Bir hukuk hkm olmayan.ancak kltrel deerler ierissinde yer alan ataszlerinde bu llerin yansmalarn grebiliyoruz. yle ki "Atalarszn tutmayan yabana atarlar" sznde ifadesini bulduu gibi, ataszleri bir ksm toplumsal kabullerin ls durumuna sokulmutur. Bunun iin ailede veya toplumda atalar sznn dinlenilmesi gerektii iaret edilmitir. Daha dorusu bu szlerin vermek istedii mesajlarn gerektii yerde hayata geirilmesine nem verilmitir. Nitekim"Ulu(ata) sz dinlemeyen uluyu uluyu yolda kalr" sznde de aklanan gerek verilmek istenilmitir. Ataszleri toplumun yaanm tecrbelerinden karlan, daha ok szl gelenein rndr. Halk kltm, folklor ya da halkbilimi rnlerinden saylan ataszlerinin bazlarnda aile unsurunun dile getirildii grlmektedir. Aile ve atasz deyince, dorudan aile veya aile bireylerinden bahseden ataszleri hatrlanmaktadr. Dolaysyla ataszlerinde aile ile ilgili unsurlar ve bunlarn yorumunda; aile ve aile bireylerinde (yelerinden) bahseden ataszlerinin yorumlanmas sz konusu olacaktr. PSKOLOJK BR YAKLAIM 143 Bu aratmada tespit edilen ataszlerinde ailenin kuruluunda (evlilik, nikah), aile yelerinin zelliklerine ve yeler arsndaki ilikilere kadar birtakm ller belirlenmitir. Bu llerin; aile yelerine verilen roller,sorumluluklar, aile yelerinin eitli davranlar konusunda hkm ve yarglar, yelerden beklentiler eklinde olduu anlalmaktadr. Bu belirlemeler yaplrken hkm ve yarg erevesi daraltl-mamtr. nk ekirdek aileden geni aileye kadar, hemen hemen btn aile yelerinin adnn'getii ataszleri de bulunmaktadr. Ataszlerinde aile ile ilgili unsurlar ve bunlarn yorumu yaplrken, ataszlerinin muhtevasndan kaynaklanan zellikler dikkate alnmtr. Mesela ataszlerinde mevcut olan kelimelerin sadece szlk anlamlar dikkate alnmamtr. nk genellikle ataszlerindeki kelimelerin bazen birka bazen de hepsi szlk anlamlarndan ayr anlama gelecek ekilde kullanlabilme

zelliine sahiptir. Bu zellik dikkate alndnda, ataszlerinin ne kadar zengin yorumlara ak olduu da hemen anlalmaktadr. Nitekim bu yazda baz ataszleri muhtevasndan ve mecazlarnn zenginliinden dolay aile kavramnn eitli boyutlarnda yorumlanmtr. Farkl balklarda yinelenen ayn atasznn bu bakmdan yadrganmamas gerekir. Bu aklama bir rnekle u ekilde izah edilebilir: Mesela "Teyze ana yarsdr" atasz bu yaznn deiik balklar altnda yorumlanabilir. nk "teyze" "aile yesi" saylr. Aile ii ilikilerde "ana yars" rol de beklendii dikkate alnrsa, bu atasznn niin farkl balklar altnda yorumlanabilecei anlalm olur. rnekler oaltlabilir. Ataszlerinde aile ile ilgili unsurlarn- yorumunda, ataszlerinin ne zaman kimin tarafndan sylendiinin bilinmemesini de dikkate almak gerekecektir. nk baz ataszlerinin sylendii zaman belli olmasa da, belirli bir kltr dnemini yanstt anlalabilmektedir. Mesel "Ana gibi yar, Badat gibi diyar olmaz" sz, Badat'n Trk topraklarnda olduu dnemlerde sylendii tahmin edilebilir.Yine baz ataszlerinin de belirli kltr dnemleri iinde aktarld varsaylabilir. Ataszlerinde ile aile ilgili unsurlarn yorumuna daha salkl yaklaabilmek iin "atasz" ve "aile" kavramlarnn aklanmasna gerek vardr. 144 TRK ATASZLERNE Kavramlar erevesinde "Atasz" ve "Aile": Atasz ve aile kavramlarnn pekok tanmlar yaplmtr. Bu yaz ierisinde, atasz ve aile kavramlarnn birbirleriyle etkileimleri ve ilikileri asndan yaplan tanmlar zerinde yorumlar yaplmaa allacaktr. ncelikle belirtmek gerekir ki, atasz ve aile kavramlar Trk'n tarihi kadar eskidir. Bu iki kavram arasnda en azndan bu bakmdan bir iliki vardr. "Atalar sz", "durub emsal", "sav" ve benzeri kavramlarla ifade edilen "atasznn" yaplm olan benzer tanmlarndan hareketle kapsayc bir tann u ekilde yaplabilir: "Atasz, atalarmzn uzun denemelerine dayanan yarglarn, genel kural, bilgece dnce ya da t olarak dsturlatran, kalplam ekilleri bulunan, Trk halk tarafndan benimsenmi, dokunakl, hazr cevap tanmna uygun, zekay kamlayan, insana yeni fikirler ve dnceler artran, bazen kelimelerin szlkteki karl dnda rtl, baka bir anlam sezdirmek iin sylenmi, kimin tarafndan sylendii belli olmayan, geni anlaml fakat z szlerdir".1 Aile kavram, toplumda genelde benzer alglamalar artrr. Fakat baz kylerimizde "aile" denilince bir insann "ei" anlalyor. "Aile" kavramn anlatmak iin de "hane, ev" terimleri kullanld2 tespit edilmitir. Ancak burada "hane" kavram iin bir genelleme sz-konusu olmakla birlikte "ev" kavram daha arlkl olarak "aile" kavramm artrr ekilde kullanlmaktadr. Baz ataszlerinde "ev" kelimesinin gerisinde "aile"yi iaret ettii anlalmaktdr; "Evceizim evceizim, sen bilirsin halceizim", "Ev ykann evi yklr", "Ev yap ev ykma", "Evinde rahat olmayan dnya cehennemindedir". Aile kavramna, eski Trklerde ok geni kapsaml anlamlar yklendii, baz byk deerlerle birlikte anld da bilinmektedir. nk "eski PSKOLOJK BR YAKfeAEVI 145 1 hsan Kurt. Trk Atas/.lcrinc Psikolojik Bir Yaklam. 1991. S. 10. 2 Faruk Kocack. "Sivasla Kentsel Aile". Aile Yazlar 2. Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar. Ankara 1990, s.270. Trklerde "sla" vatanla ana-babaya mnhasr olmak itibariyle, aile ile vatan ayn kudsiyeti haiz demektir.3 Trk toplumunda aileye byk nem ve deer verildii, baz roller ve beklentiler iinde bulunulduu iin "aile" kavramnn eitli tanmlar yaplmtr. "Aile" kavramndan hareketle "aile yeleri" aile ile ilgili dnceler de ifade edilmitir. Aile ile ilgili tanmlar, ounlukla hangi adan bakldna gre deimektedir. Ataszlerinde de aileye bak alar farkl olduundan ve yorumlamalarda bu farkl tanmlamalar gz nnde bulundurulabileceinden, bunlarn bazlarn aktarmakta fayda vardr:

"Aile, nfusu yenileme, mill kltr tama, sosyal miras nakletme, ocuklar sosyalletirme, biyolojik ve psikolojik fonksiyonun yerine getirildii messesedir"4. "Geni anlamda aile; evlilik ve hsmlk ilikileriyle bal bulunan kiileri balayan hukuki bir messesedir. Dar anlamda ise; kar, koca ve ocuklardan ibaret bulunan bir kurumdur."5 "Aile, kan ball, evlilik ve dier yasal yollardan aralarnda akrabalk ilikisi bulunan ve ounlukla ayn yerlerde yaayan fertlerden oluan, fertlerin cinsel, psikolojik, sosyal, kltrel ve ekonomik ihtiyacnn karland, fertlerin topluma uyum ve katlmlarnn saland ve dzenlendii temel toplumsal birimdir"6. Aile kavramnn tanmlarnda ifade edildii gibi aileye bir takm fonksiyonlar verilmitir. Ataszlerinde bu fonksiyonlarn hangi aile yeleri tarafndan yerine getirilmesi gerektii aka belirtilmitir. Ya da bu grev aile yelerinin birkana birden verilmitir. Mesela "nfusu yenileme" fonksiyonu "baba" ve "ana"ya birlikte yklenmitir. "Er smail Hami Danimend. Garp Menbalarna Gre lski Trk .Seciye ve Ahlak. 3. Bask. 1982. S.95. Mustafa likal. Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal Deime. 1984. S.96. Rza Ayhan. "Ailenin Hukuki Raporu" Trkiye Aile Yll 1990. S.21 DPT. Trk Aile Yaps ..K. Raporu. Ankara 1989. s.6. 146 TRK ATASZLERNE evlenen dl alr, erken kalkan yol alr" atasznde, ailenin reme fonksiyonu ifade edilmitir. Ailenin "mill kltr tama" fonksiyonu bata ana-baba olmak zere ocuklar ve dier yeleri de kapsamna almaktadr. Ailenin toplum iindeki "tabii, iktisad ve ahlak grevleri"7 ataszlerinde, yine aile yeleri belirtilerek iaret edilmitir. Bu konudaki rnekler yeri geldike verilecektir. Aile ve Ataszlerinde Grlen Psikolojik ve Kltrel zellikler: Aile toplumun en kk paras olduuna gre kltrel bir varlktr. Sosyal hayatn bir parasn yanstmas bakmndan da ataszleri ile yakndan ilikilidir. nk halkbilimi, bir bakma halkn hayatn temsil ededer. Ataszleri de, bu bilim dalnn rn olmas sebebiyle halkn hayatn temsil etmede nemli bir paya sahiptir. Folklor rnlerinin retili sebebi toplum hayat iindeki grevlerinden kaynaklanr. Bu grev elenceye veya faydaya ama mutlaka yaama tarzna baldr8. Ata szleri de folklor rnlerinin bir paras olmas nedeniyle, yaama tarzlann bir cephesi olan aile hayatn da konu edinmitir. Ailenin fonksiyonlarndan biri "mill kltr tamak" olduuna gre, bu kltr ierisinde kalplam hkm ve yarglar olan ataszleri de vardr. En azndan bu bakmdan kltrel adan aile ve ataszlerinde ilikiler aranabilir. ocuklar yetitirmek, onlara salam bir kiilik kazandrmak ailenin grevleri arasnda kabul edilebilir. Hatta ocuklarn sosyallemesinde ailenin byk bir pay olduu ataszlerinde ifade edilir. Bu durum zellikle "ana", "baba" davranlarnn ocuu etkiledii, onun kiiliine yansd eklinde dile getirilmitir: Trk ailesinde bilhassa anne, yavruyu haramdan anne karnndan itibaren saknmada byk titizlik gstermitir. nk ocuun beslenecei haram lokmann onun kiiliini etkileyeceine samimi olarak inanlmtr. Hatta byle yanl Rza Ayhan. A.g.m., s.22. Umay Gnay. "Folklor Mahsullerinin Tahribat", Mill Folklor. Gz, Sayl 1, 1991. PSKOLOJK BR YAKLAftl 147 bir hareketin daha sonraki nesilleri de etkileyecei dnlmtr. Bir atasznde bu durum, "Atann (dedenin.babanm) yedii eki elma (meyve) torununun (ocuunun) dilerini kamatrr" eklinde ifade edilir. Atasznden kaynaklanan bu yarg kltrel btnlkten yansyan deerlendirmenin bir cephesidir. Bu yansmay aileyi oluturan kltr yapsnda da grmek mmkndr. nk aile, dnyaya geldiinde sosyal bir varlk olmayan ferdi zamanla kendisine benzetmeye,

kendisini fertte temsil ettirmeye alan bir evredir9. Bu durumu birok atasznn zengin ve mecazl multevasnda grmek mmkndr; "Analar ne ki danalar ne olsun", "Asl ne ise nesli de odur", "Her ey aslna dner", "Arabann art tekerlei n tekerlek izini basar", "Arabann n tekerlei nereden geerse arka tekerlei de oradan geer", "Atann(babann) sanat oula mirastr". Bu ataszlerinde ailenin yapsnda, kuruluunda soyaekim inkar edilmemektedir. Ancak "Atann (babann) sanat oula mirastr", "Arabann n tekerlei nereden geerse arka tekerlei de oradan geer" gibi ataszlerinde, ailenin .bir baka yn dile getirilmektedir. Bu iki atasznde; fertlerin renimi, mesleki stats ve geliri zerinde, soyaekimle geen faktrlerden ziyade ailevi kkenin tesiri10 olduu daha belirgin olarak vurgulanmaktadr. Bu durum da ailenin kltr taycln ortaya karr. nk ocuklarn renimi, mesleki stats zerinde ailenin kltrel yaps byk oranda etki eder. Aileyi kltr taycl bakmndan daha ok kltrleme ve kltrlenme ilgilendirmektedir. Kltrleme, ferdin iinde yaad toplumun, ayn zamanda ailenin deer yarglarn yani kltrn kazanmasdr. Kltrlenme ise, farkl toplumsal yap ve kltrlerden gelen fert ve gruplarn karlkl etkileimleri sonucunda yeni bir senteze ulalmasdr. Kiilik geliimi ile sosyallemesi henz devam eden ocuun ve gencin zellikle kltrleme ve kltrlenme bakmlarndan hassas bir dengede bulunduu dikkatlerden uzak bulundurulamaz11. Ancak, Arabann n tekerlei nereden geerse arka tekerlei de oradan geer" atasznde, daha ok ailenin kltrleme zellii ortaya karlmaktadr. Ana9 DPT. A.g.e, s.41. 10 H.Yldrm Celkan. "Beer Kltrn Temel esi Aile". 1 .Aile ras Bildirileri. 1990, s. 135. 11 H.Y.Celkan. a.g. bidiriler, s.137. 148 TRK ATASZLERNE babann mesleki stats, eitim durumu veya iinde bulunduu sosyokltrel ortamnn ocuklarn kiiliklerini de etkileyebilecei iaret edilmektedir. Kltrle ilikisi bakmndan aileyi ilgilendiren problemlerden birisi, kltrn nesilden esile naklidir. Bu sre ierisinde ortaya kabilecek engelleyici tesirlere kar tedbirler almak da ailenin grevleri arasndadr. Bunun iin ou defa yanl analalmalara sebep olan ataszleri bu adan dnlmelidir. Mesela "Kzn dvmeyen dizini dver", "Basksz yoncay yel alr,yel almazsa el alr" gibi ataszleri, bir "bask" szleri olarak deerlendirilmemelidir. Bu ataszlerindeki asl anlam; sosyal ve kltrel daiimden doabilecek ve ailenin bozuluunu hzlandnabilecek engellere kar tedbir almay vurgulamaktadr. Daha aka ifade edilecek olursa, ataszlerinin gerisindeki anlamn bir "dzen" ve "disiplin" hadisesi olduu belirtilebilir. Dolaysyla ataszlerinde geen "dvmek" ve "bask" kelimelerinin mecazi olarak kullanld dnlmelidir. Ataszlerinde aile ile ilgili unsurlarn yorumu, her iki kavramn muhtevasndan ve yapsndan gelen zellikler tannarak yaplmaldr. Aile ve ataszlerinin zellikleri bilinirse salkl ve zengin yorumlara ulalabilir. Daha nce de ifade edildii gibi ailenin; neslin devamm salamak, kltr aktarmak, hsmlk (akrabalk) sistemine ballk, yeler arasnda ilikileri ve dzenli iletiimi salamak, fertlerin sosyallemesine yardmc olmak gibi grevlerinden gelen zellikleri vardr. Milletin ortak dnce inan ve tutumunu belirten ataszleri, ekil ve kavram bakmndan bir takm zellikler tarlar. Ancak ataszlerinin aileyi ilgilendiren yn daha ziyade kavram zellikleridir. Ataszlerinin bu zellikleri ierisinde; ahlak dersi ve t veren, yol gsteren, adet ve gelenekleri bildiren, baz inanlar anlatan zellikleri vardr12. Ailenin yaps, fonksiyonlar ve zellikleri dikkate alndnda, ataszlerinin bu yn ile yorumlanabilecei daha iyi anlalmaktadr. lgili blmlerde ataszlerinde aile ile ilgili unsurlar ve bunlarn yorumu, bu dorultuda rneklerle yaplmaa allmtr. mer Asm Aksoy. a.g.c. s.17. PSKOLOJK BR YAKLAIM 149

Ataszlerinde bir baka zellik de, aile ile ilgili kavram ve terimlerin aile yeleri dzeyinde belirtilmesidir. Genel olarak aileden ziyade aile yelerinin ad geen ataszleri ounluktadr. Ailenin kk veya byk olma zelliine gre ataszlerinde geen kavramlar, terimler artmaktadr. nk Trk dilinde baka milletlerde bulunmayan akrabalkla ilgili kelime ve kavramlar bulunmaktadr13. Mesela ataszlerinde geen "ana", "baba", "karde", "ocuk", "oul", "kz" gibi isimlerden baka; "vey ana", "teyze", "day", "kuma", "elti" ve "grmce" gibi isimler de sralanabilir. Ataszlerinde Ailenin Kuruluu, Aile le lgili Hkm ve Yarglar -' Yaant rn ve yaama tarzlarndan kan ataszlerinde ailenin kuruluuna, kurulduktan sonra aile yeleri arasndaki ilikilere ait hkm ve yarglara rastlanmaktadr. Ataszlerinde evlilik, iki evlilik, bekrlk, ocuk (evlat.oul), kadn davranlar ve tutumu dorudan konu edilmektedir. Ataszlerinde ailenin kuruluu ile ilgili konular, bazen mecazl kelimelerin gerisine snlarak, bazen bir hkm ve yarg eklinde dile getirilmektedir. Ataszlerinin deerlerdirmelerine bakldnda bekarla pek iyi yaklald sylenemez. Tesbit edilebilen ataszlerinden bir tanesi bekarln lehine bir hkm vermektedir. "Bekarlk sultanlktr" denilmesine karlk, bekarln olumsuzluunu dile getiren ataszleri de vardr. Bu ataszlerinde bekarlk konusunda baz hkmler verilmesine ramen, muhtevalarnda alayc bir tavr da gizlidir; "Bekarlk maskaralk", "Bekarn parasn it yer, yakasn bit", "Ersiz avrat, yularsz (clavsz) at". Bekarla olumsuz yarglarla yaklaan bu ataszleri ayn zamanda bekarln hayat tarzndan da kesitler sunmaktadr. Mesel "Bekarn parasn it yer,yakasn bit" eklinde ifade edilen atasz bu durumu yanstmaktadr. Bekarla olumlu bakmayan ataszleri, evlenmeye ve evlilie kar destekleyici hkmleri, deerleri dile getirmektedir. Bu durum M.Erkal. ktisad Kalknmann Kltr Temelleri. 2.Bask. 1991. S.54. 150 TRK ATASZLERNE da, Trk toplumunun genel kabullerini yanstmas bakmndan dikkat edilmesi gereken hususlardr. nk Trk ailesi evlilikle kurulur. Bir kzla erkek evlenirken ok dikkat edilir. En fazla anneye deer verilir. Dinimizde "Cennet analarn ayaklar altndadr" eklinde, anann manev yeri belirtilir. Cennetin ancak onlarn rzalar ile kazanlaca iaret edilir. Dilimizde bunu anlatan ok gzel ataszleri vardr. Mesel; "Anasna bak kzn al, astarna bak bezini al", "Soyunda olan trnanda getirir", "Kz anadan renir sokak gezmeyi", "Anallar ko olur, anaszlar hi olur", "Alarsa anam alar,kalan yalan alar", "Ana gibi yar, Badat gibi diyar olmaz", "Anal kuzu, kmal kuzu", "Analnn babasym, anaszm nesiyim", "Anas yalanc olann babas dilenci olur"14. Bu ataszlerinden, bir aile kurmada ok hassas davranlmas gerektii, kzn ailesinin ok iyi bilinmesi gerektii iaret edilmektedir. Ayrca "ana"ya mstesna bir deer verilmesi de meselenin bir baka yndr. Evlenmeden nce e seimine de dikkat edilmesi gerektii ataszlerinde anlatlmaya allmaktadr. zellikle kz alp vermede baz deer hkmlerini ifade eden ataszleri younluktadr. "Bez alrsan Musul'dan, kz alrsan asldan" eklinde ifade edilen atasz; aile kurarken salam temele nem verildiini, verilmesi gerektiini belirtir. Evlenirken, evlenilecek kzn nasl seilmesi gerektii de u ataszlerinde gsterilmektedir; "Kz alan gzle bakmasn, kulak ile iitsin", "Ergen gz ile kz alma, gece gz ile bez alma", "Bekr gz kr gz, bekr gz ile kz alnmaz". Evlenmemi, aile kurmann zorluunu, sorumluluunu pek bilemez ancak evlenmi olanlar, aile kuranlar daha iyi bilir. Evlenmemi olanlar ise bunu yeterince anlayamazlar. Bunun u atasznde, "Ergene (bekara) kar boamas kolaydr" hkm verilmitir. Evlenirken "kz alma" konusunda, toplumun belli dnemlerinde baz ihtiyalardan kaynakland intiban uyandran ataszleri de var-

Ahmet Uur. "Tarih Seyri inde Trk Aile Yapsndan rnekler". I. Aile ras Bildirileri. S.7. PSKOLOJK BR YAKLAIM* 151 dr. "Tarlann tals kzn kardals", "Komu kz almak kalayl kabdan su imek gibidir". Ataszlerinde ifade edildii gibi "Bir kz bin kii ister, bir kii alr". Ayrca kz olan onun gitmesine de hazr olmaldr. Bunun iin "Kz beikte eyiz sandkta" denmitir. Fakat ne olursa olsun aile kuracaklarn, evleneceklerin "dul" almalarna kar klmtr. "Ktlk olsa buday, avrat lse kz al", "Tarlay dz al, kadn kz al" eklindeki ataszleri bu yargya birer rnek olarak gsterilebilir. Kz almak kadar, kz vermek de ataszlerinde hassasiyet konusudur. Toplum tecrbelerinin damtlm rnleri olan ataszlerinin, bu tr deerlendirmelerini de u rneklerde grmek mmkndr: "Kz kendi keyfine brakrsan ya davulcuya varr ya zurnacya", "obana verme kz, ya koyun gttrr ya kuzu", "Kendinden kkten kz al, kendinden bye kz verme". "Kz evi naz evi" olduunu bilen, bilmesi gereken evlenecek olan kiidir. Ancak evlenmek isteyen kz da acele etmemesi gerekir. nk "ven kz ere varmaz, varsa dahi baht bulmaz". Evlenme ile ilgili "kz alma","kz verme" tabirleri geleneksel kltr ierisinde nemli yer tutar. Nitekim ataszleri de bunun bir gstergesidir. Fakat ataszlerinde sadece aileyi oluturan hkmler, yarglar, deerlendirmeler yoktur. Ailenin kuruluundaki btn basamaklarn srasyla ataszlerinde de yer aldn gryoruz. Ataszlerinin "evlilik", "bekarlk" ve evlenirken "kz alma-kz verme" konularndan baka srasyla u konular da ilediini gryoruz: Ev, evlilik, evlenmek, nikah, iki evlilik, ailede ocuk (evlt), ailede kadm davran ve tutumlar. "Ev" kavram, Trk kltrnde zengin bir muhtevaya sahiptir. Bunun iin "ev" deerler sralamasnda n sralarda yer alr. nk "ev"; vatan, devlet, aile gibi kutsal bir kavramdr. Gktrk ve Uygurlar "ev" kelimesi ile "bark" kelimesini ayn anlamda kullanyorlard. 152 TRK ATASZLERNE Yeni bir ailenin kuruluu "eblenvek" evlenmek olarak isimlendiriliyordu. Orta Asya Trk topluluklarnn en nemli yerleim yeri adr (yurt) dr. Bugn Anadolu'da sylenen "yurdumuzdan obamzdan" sz kiinin doup byd evini, kyn tamamyla vatann ifade etmektedir15. Bu bakmdan da ataszleride "ev" ve "evlenmek" szleri geni anlamlar ihtiva etmektedir. "Ev" kelimesi bazen "aile" anlamnda kullanlmtr. Mesel "Ev ykann evi olmaz", "Ev ykann evi yklr" eklindeki ataszleride "ev" kelimesi "aile" kelimesine e olarak kullanlmtr. Ata szlerinde "ev" bir snak, bir ailenin yaad yer olarak kabul edilir. Bunun iin "Her evin bir tresi vardr". Yani her ailede baz kurallar iletilir.Aile bunlara uymak zorundadr. "Ev" ayn zamanda rahat ve huzurun arand, kiiliklerin en az maske taknd, bunun iin de daha kendiliinden davranabildii yerdir. Herhalde bundan olsa gerek; "Herkes evinde aadr" denmitir. Evlenmek veya ev sahibi olmak, ataszleride bazen bir stat yeri olarak da grlmtr. "Evli evine, kyl kyne, evi olmayan san deliine" denirken bu hkm akla gelmektedir. Ancak "Ev alma komu al" atasznde de "ev"den nce "konu"un, yakn ilikide bulunulacak kiilerin seilmesinin nemi vurgulanmaktadr. "Ev" kelimesinin "aile" anlamnda kullanld anlalan "Ev stnde ev olmaz" atasznde, bir aksaklk da ifade edilmek istenmitir. "Ev stnde ev olmaz" nk gergin bir ev ortamnda baba, dedenin etkisiyle ocuuna ya ok kararsz, ya da ok sert davranr. Ya dedeye saygszlk etmek pahasna ocuunu bildii gibi yetitirir, ya da boyun eip ii oluruna brakr. ocuk bu sonuncu durumda babasn sz gemeyen, gsz ve silik bir kii olarak tanyacaktr16. Ataszleride ailenen kuruluu "evlenmek" olarak nitelendirilmektedir. Ayrca evlenmeyi tevik edici ekilde hkmler de yer

Hafjim Karpuz. "Trk Ailesinin Yaad Geleneksel Konutlar" I.Aile ras Bild. S.79. Atalay Yrkolu. ocuk Ruh Sal. 12. Bask. S.166. PSKOLOJK BR YAKLAIM 153 almaktadr. "Evlenenle ev yapann Allah yardmcsdr" sz, bu yargdan birisidir. Evlenmenin, bir aileyi kurup devam ettirmenin zor olduu; "Evlenmesi bir alaca ku, geinmesi bora ile k" sznde dile getirilmektedir. Ailenin oalma fonksiyonunu; "Erken kalkan yol alr, er evlenen dl alr" atasznde grmek mmkndr. "Bir olan iki olur, iki olan " eklinde ifade edilen atasznde de ayn fonksiyon deiik ekilde dile getirilmitir. Ataszleride, aile kurmuunun temelinde eitime de nem verilmitir. Yalnz burada kastedilen eitim "rgn eitim" anlamnda deildir. Daha evlenmeden aileden, ana-babadan da olsa bir eitim alnmas gerektii iaret edilmitir. "nce hocay bul, sonra kocay" sznden bu ekilde bir anlam karlabilir, .vrica evlenmede, e seiminde "ideal"in tam anlamyla gerekleemeyecei de kabul edilir. Seilecek "yr"in kusurlar ve gzellikleriyle birlikte seilmesi gerektii; "Aypsz yr isteyen, yrsz kalr" sznde ifade edilmektedir. Evlenmek , aile kurmak karlkl fedakrlklar gerektiren bir durumdur. Bunun iin "kar-koca" zntde ve sevinte birlikte olmak, birlikteliin iyi gnlerini blmek, zor ve kt gnlerine birlikte katlanmak, yani "bir yastkta kocamak" zere evlenirler. Hatta dini inanlar ve emirler de "evlenmeyi", bir aile kurmay gerektirmektedir. Bu konuda Kur'a'da; "inizde bekrlar (kadn ve erkek) evlen-dirin"(Nur,32) buyurulmaktadr. Hz.Peygamber ise bir hadisi erifte; "Evlenmek benim snnetimdir. Ftratm sevenler snnetimi yerine getirsinler." (Buhari,C,X!,s.255) diye buyurmaktadr. Bu emirlerin multevasndaki zenginlii kavrayan ve yorumlayan Trk kltr yaps bunun iin "Nikahta keramet vardr" demitir. Yani nikah manev bir iksir olarak kabul grr. nk nikahlarla yorulan milli kltrmz nikah ve nikaha saygy n plana almtr. Asrlardan beri nikahsz aile dnlmemitir. Nikah, insan ailesini hayvan ailesinden ve hayvani ilikilerden ayrdeden bir kurum olmutur17. Bunun iin nikahta keraKmine Insu. "Aile Birliinde Erkein Rol". l.A..Bild. s.57. 154 TRK ATASZLERNE met olduuna inanlmtr. Nikah kyma, hukuki adan yetkili olan yetkili makamn evlenmek zere niyetlerini aklayan kadn ve erkein birlemesini hukuki olarak tastik etmesidir18. Ancak baz artrmalar "dini nikah"n daha nemli olduunu ve daha ok kabul grd ortaya koymutur. nk dini nikah ile kadn kocasna mahrem olmaktan kmaktadr ve "Allah'n emri" saylan, kabul edilen evlilik dini trenle pekitirilmektedir19. Bundan dolay "nikahta keramet vardr", "Atta, avratta uur vardr" sz de benzer dorultuda yorumlanabilir. "Avratta uur" olmas "Yuvay dii ku yapar" hkmnden de kaynaklanm olabilir. Ailenin kuruluunda "kadm"a byk deer verildii ataszlerinden de anlalmaktadr. Ataszlerinde bir kadnla evlilik destek grmekte. Ancak geleneksel yap ierisinde Trk aile hayatnda birden fazla kadnla evlenme grlmtr. Fakat Ziya Gkalp'in ifadesiyle "Tre" bunlar meru tanmamtr. Bunlara "hatun", evin hanm sfat verilmemitir. Eski Trkler bunlara "kuma" adn vermiler ve "odalk" mahiyetinde bulunmulardr20. Gktrklerde kaanla hatunun, devlet ilerini birlikte yrttkleri anlalyor. Yine Orhun Abidelerinden anlyoruz ki Trkler tek kadnla evlenmekte idiler. Ayrca Uygur Trklerinin de birden ok kadn almadklar, buna rabet etmedikleri bilinmekte. Gebe veya yan gebe olan Kazak Trkleri'ne "art" derlerdi. Bu Trkler arasnda sylenen ataszne gre, baz artlar altnda bir ikinci kadnla ev-lenilmekte idi. "art baysa (zenginlese, bay olsa) tam salar (dam yapar, ev yapar) kazak baysa, avratalar (kadn alr avrat alr)". Yine Dou Trkistan Trklerinde ok karllk, ancak ilk kannn rzas alnmak artyla mmkn olabilir. Fakat bu adet pek yaygn deildir21. Nitekim ataszlerinin hibirinde iki evlilie olumlu bakld grlmemitir: "Bir ocakta iki kazan kaynamaz", "Bir evde iki kz, biri uvaldz biri biz", "Bir yiide bir yr yeter", "Bir mslmana bir kar lazm". Feridun Merter. 1950-1988 Deimeler. 1990. S.45.

Yllar Arasnda Ky Ailesinde Meydana Gelen Altan Esrpek. Sosyal Kontrol. Sapma ve Sosyal Deime. 1979. s. 108. 20 hsan Kurt. A.g.e. s.99. 21 Mehmet Erz. Trk Ailesi. S.24. 25 PSKOLOJK BR YAKLAM 155 Ataszlerinin, aile kuruluu ve evlilik ilikileri konusundaki yarglar, deerlendirmeleri tek karl ve tek kocal evlilikleri destekledii ynndedir. Bir kiinin yrtebilecei rolleri birden ok kii yklendiinde ve rol karm olduunda ilerin iyi yrmedii ataszlerinde ilenmektedir: "Karnn (kadnn) birisi la, ikisi beladr", "ki avratl ev plk olur", "ki karl bitten, iki anal stten lr", "ki bac bir herifte (kocada) dunnaz" 22 , "Evde iki avrat olunca ev sprlmemi kalr". Eski Trk geleneinde olduu gibi, hal Trkiye'de ikinci kadna "kuma" denilmesine devam edilmektedir. Daha ok kylk yerlerde (krsal kesimlerde), tek tk de olsa, iki kadn alnd grlmektedir. Bunun esas sebebi, Orta Asya Trklerinde, Kerkk Trklerinde olduu ve akland gibi, ocuk meselesidir. Bunun dnda, btn kyler, kasabalar, Trkmen oymaklar, Yrkler, hep tek kadn alrlar. Yeni-osmal Yrkleri, bunu veciz bir ekilde yle dile getirirler: "ki kar-mn kocas, eytanlarm hocas", "Bir kan bir koca, helva yer gece gece"23. Ataszlerinde "erkek" iin olduu kadar "kadn" iin de iki evlilik onaylamamaktadr. Daha dorusu bir kadnn evli bir erkee "gnl vermesi" istenmemektedir. Nitekim "Gnl verme evliye eve gider unutur" sz de bu durumu anlatmaktadr. Ayrca, "lk kocan olmaz" eklinde ifade edilen ataszn Nbi u beyitinde ok gzel aklamakta ve yle demektedir: Dnya ya tela nedir esiri nefs Rahat bulur mu avret alan avret stne. Ailenin kuruluunda ve devamnda domu olan ve doacak olan ocuun nemli bir yeri vardr. nk ailede baba ve ana imajna paralel olarak ocuklar da ayn kutsal deerlerin bir parasdr. Ailenin devamnda ocuk ana-babaya "Tanr" emanetidir. ocuklarn rzkm temin etmek, salklarn korumak, eitimlerini salamak ana-baba iin 22 Atilla Turgay. A.g.m. s.237. 23 M. Erz. A.g.e.,*s.27. 158 ok iyi yerine getireni ataszlerinde iaret edilir. Yine ataszlerinin deeledirmelerine gre, "Kesmez bak ele, i bilmeyen avrat dile" gelebilecei gibi, "Avrad bed (kt, irkin) olann sakal tez arr". Ataszlerinde Aile yeleri ve Rolleri: Ataszlerinde aile yeleri daha ok kendilerine verilen sfat ve yklenen rollerle anld grlmektedir. Ataszlerinde ad geen aile yeleri, kk aileden byk aileye doru yle sralanabilir: Ana (anne), baba (ata), ocuk (evlat), olan, kz, e, kadn, karde, kaynana, kaynata (kaynpeder), hala, teyze elti, day, emmi, kuma. Ataszlerinde aile yeliinin; insan boyutu (biyolojik, psikolojik, sosyal unsur), vatanda boyutu, meslek adam boyutu25 ilenmitir. Ancak bunlardan aile; yeliinin "insan boyutu" ne kt veya karld grlmektedir. nk ataszlerinde aile yelerinin daha ok biyolojik, psikolojik ve sosyal ynleri ortaya konmu, bu dorultuda hkm ve yarglar verilmi, roller yklenmi ve beklentiler dile getirilimitir. Ataszleriude aile ile ilgili unsurlar aratrlrken, bu konudaki arln aile yelerine verilen bir takm roller ve beklentilerde topland tespit edilmitir. Kadn ve erkein deiik rollerdeki durumlarna gre, onlardan istenen grev ve beklentiler de farkl olarak dile getirilmitir. Ataszlerinde kadm; kz (ocuk), e, ana, vey akraba(hala, teyze, elti, kaynana), gelin, evlat, karde olarak roller ald grlmtr. Dolaysyla kadnn bulunduu duruma gre, kendisinden baz beklentiler de bulunmutur. Ancak kadnn "ana" ve "e" olarak daha ok n plana geirildii, bu rollerdeki kadnlardan beklentilerin artt grlmektedir. Nitekim ataszlerinde de ifadesini bulduu gibi, kadnn statsnn de bu roller ierisinde daha ok

ykseldii anlalmaktadr. ncelikle "ana" ve "e" olarak ataszlerinden rnekler verip, bunlara baz yorumlar getirilebilir: I. Aile. Bild. S.25. PSKOLOJK BR YAKLAIM 159 Ataszlerinde kadna "ana" rolnde byk deer verildii, fakat kendisinden ok eyler beklendii de anlalmaktadr. Ataszlerinde "ana" bir varlk sebebidir. nk "Anadan domak lmek iindir". Varlk sebebi olan ana, ayn zamanda bu varl devam ettirmek zorundadr. Yani doan ocuun biyolojik ve psikolojik (sevgi vb.) ihtiyalar karlanmas gerekir. ocuk daha ok ilk dnemlerde (3 aylk), babadan ok psikolojik bakmdan ananndr. Bilindii gibi bu devrede ocuun beslenmesi de auanya aittir. Bu sebepten meme ile ocuk arasnda olduu gibi kundak ile ana arasnda da kltr ve deer sistemlerinin etkisi byktr26. Bundan dolay "ana st" ok geni anlamda kullanlmtr. Atasznde ana st bir besleyicidir. Ancak mecaz anlamda zengin yorumlara msait kltr deerlerini muhtevasnda gizler. "Ana st" sevgidir, salam deerler geleneidir, temiz davranlar rneidir. O, kirliliin deil temizliin, haramlarn deil helallerin timsalidir. Onun iin atasznde "Ana st gibi helal" denmitir. Ana, sevgi ve gvenin de temel direidir. Ataszlerinde ana rolndeki kadndan beklentilerin, psikolojik bilimin dorultusunda olduu anlalmaktadr. Nitekim ocuun, alk gdsn (beslemeyi gerekletirmesi) gideren annesine kar sevgi ve bamll ikincil bir gd olduu ileri srlmtr. Bununla birlikte bu dzenin yerlemesinin o kadar kolay olmadn ve ocuun en erken yalarnda besin ihtiyalar gibi scaklk, yumuaklk, dokunma gibi ve daha genel bir deyimle "sevilme" ihtiyalarnn en az besin kadar, belki daha ok nemli olduu yaplan aratrmalarda gsterilmitir. Yani "gvenlik" ve "ballk" ihtiyac olarak isimlendirilen gdler de ncelikle annelik gdsnden kaynaklanm olabilecei sylenebilir. nk ocuun midesi bir biberondan doldurulurken "gvenlik duygusunu" en iyi biimde annesinin kucaklamasyla besleyebilir. Bunun iin "annelik gds"nn ataszlerinde "sevgi"yi, "gvenlik ve ball" birlikte getirdii syleOrhan Trkdoan. "Dou Anadoluda Ana-ocuk Bakm le lgili Kltr Kalplan' Trk Kkr Dergisi XXI. Say 233. Eyll 1982. s.659. 160 TRK ATASZLERNE nebilir: "Alarsa anam alar, kalan (gayrisi) yalan alar", "Ana gibi yar olmaz, Badat gibi diyar olmaz", "Anal kuzu, knal kuzu", "Anann bast yavru incinmez", "Ana evladn atm, yar banda tutmu", "Aa ver, baba sever"27 , "Ana evladndan gemez" gibi ataszlerinde "ana"dan beklentiler belirtilmitir". "Ana yiidin kalkandr" eklinde ifade edilen atasznde de. anadan evlad iin bir "gvenlik", "koruyuculuk" rolnn beklendii aka vurgulanmaktadr. Ataszlerinde "ana"dan, eitici ve rnek olma beklentileri dile getirildii gibi, ayn zamanda "eitici" ve "rnek" olduu da belirtilmitir: ocuk yetitirmede ama, salkl kiilik oluturmaktr. Kaltm, insann yapsnn topra olarak dnlrse, kiilik de toprakda yetien bitkidir. Bunun gibi, yle ruhi nitelikler vardr ki ekirdekleri insan yapsnda (ocuun ana veya babasnda) varolsa bile eitimle byk deimelere urarlar. Mesela korku tabii bir tepkidir. Ama her ocuun ar korkak ya da yrekli olmas yetimesine baldr. Kskanlk, yalanclk, alma, savrukluk-dzenilik, teizlik-pislik, tutumluluk-sa-vurganlk gibi daha pekok zellikler hep eitim rnleridir28. Bunun iin "ocuk belden olmaz, elden olur" denmitir. Yani ocuk sadece kaltm yoluyla getirmi olduklar ile (belden) bir kiilik oluturmaz. Ancak eitimle (elden) bir kiilik geliimi salanabilir. Dolaysyla rnek olarak verilen atasz bu dorultuda yorumlanabilir. Ayrca bir baka atasznde ifade edildii gibi ocuun salkl veya salksz olarak yetitirilmesi ana-babay etkiler. nk ocuklarn yapm olduu iyi ya da kt davranlar ana-babaya mal edilir. Aslnda burada bir gerek pay da vardr. nk ocuklarn davranlarnda uygulanan eitimin etkisi de site konusudur. Bunun iin ataszlerinde; "yi evlat anay babay vezir, kt evlat rezil

eder"denmitir. Ataszlerinde, ailenin bir ferdi olan "ana" ocuklarna uygulad (doru veya yanl) .Kurt. a.g.c. s.34. A.Yriikolu. a.g.e. s. 128. PSKOLOJK BR YAKLAIM 161 eitimden sorumlu tutulur. Ancak onun bir "ana" olarak elinden geldiini, gcnn yettiini yapt da iaret edilir. "Ana kzma taht kurmu, baht kuramam" sznde ifade edildii gibi, onun ancak "aile ats" altnda kiilik gelimesine katks olduu vurgulanr. Kznn "baht"l olup olmamasnda pek katk salayamayaca belirtilir. Ancak, "ana" rnek davran ile ocuunun kiiliini etkiler. zellikle ataszlerinde anlald gibi, erkek ocua oranla aile iindeki deeri kz ocuk yazgsn annesiyle paylar. Onun srda, yanda, gereklememi amalarnn, beklentilerinin, dncelerinin aracdr. Kz ocuk bu duruma boyun eer. "Ana ile kz,helva ile koz" zdelemesi iinde babasnn ve erkek kardelerinin stnln kabil eder. Annesinden rendii iletiim biimini srdrr. "Anann baht kzma", "Ana kzna taht kurmu, baht kurmam"' szlerine uygun olarak, annesinin hayatnn benzerini yeniden yaamaya hazrlanr29. Bunun iin anann gerek hayatndaki, gerek davramlarndaki tutum ve yarglar zellikle "kz" ocuunu" daha byk oranda etkilemektedir. Nitekim salkl davranlar sergileyemeyen ocuklarn analar iin; "Analar ne ki danalar ne olsun" denir. Her anann, bir anadan beklenen grevini gereince ve salkl olorak yapamayaca, bazlarnn ise en mkemmel ekilde yerine getirecei "Ana var kat kat, ana var yaln kat" sznde iaret edilmektedir. Kltrel geleneimize yansyan deerler zinciri ierisinde kadn, "ana" olarak en yce mevkiine oturur. Bu durumun en nde gelen sebeplerinden birisi dini inanlardan kaynaklanmaktadr. slm'da ana hakknn ok byk olmas, eitim merdiveninin ilk ve (modern psikolojiye gre de ahsiyetin ekillenmesinde) en nemli basaman anne kuca olmasndan dolaydr30. Bunun iin ataszlerinde de "ana" ya inantan gelen sebepten dolay byk deer verildii, verilmesi gerektii dile getirilmitir. "Cennet analarn ayaklar altndadr", "Anan 29 zcan Kkncl. nsan Anlamak. 1986. S.293. 30 Aminin Kurtkan Hilgisevcn. 1. Aile . ild. S.94. 162 TRK ATASZLERNE versinde au versin", "Anal olak gkte oynar, anasz olak yerde oynar", "Ana besler hurmayla, el olu (kz) besler yarmayla", "Anaya asi gelen onmaz", "Anasz kuzu melemez" ve "Ana hakk denmez". Anadan geici de olsa ayrlk, evlat iin bir hasrettir, byk bir zdraptr. Anann ac szleri dahi aranr, yapt yemekler zlenir, ona yneltilen eletirilere kar byk pimanlk duyulur. Bunun iin "Anam ekmaine kuru, ayranna duru" demem denmitir. Hatta atsz-lerinde "ana hakk" baba hakkndan daha nemli saylmtr. Bu durum baz ataszlerinde yle ifade edilmitir: "Alarsa anam alar, gerisi yalan alar", "Ana lnce baba amca olurmu", "Ana yrei gve gibi, baba yrei tencere gibi kaynarm", "Baba ksz ksz deil, ana ksz ksz", "Babas len aa oldum sanr, anas len hanm oldum sanr". Ataszlerinde kadn; "e" rolnde "ocuklu-ocuksuz kadn" ve erkekle karlatrlmal olarak ifade edilmekte, bu ynleri ile beklentiler ierisine girilmektedir. Bilindii zere yllarn, yzyllarn artlanmasdr. "Aile" deyince akla kadn gelir. "Yuvay dii ku yapar" atasz, zamana meydan okuyarak uzanp, bugnlere eriir31. Bundan dolay kadn, ataszlerinde ncelikle nitelikleriyle hatrlatlr. Kadnn nitelikleri arasnda alakgnlllk, ekingenlik, duygululuk, fedakarlk, sevecenlik, scaklk, efkat, yardm severlik, zerafet saylm, bunlar kadna yakr durumlar olarak belirlenmitir. Kadnn erkeklere oranla daha durgun ve yumak olduunu belirten "Erkek sel, kadm gl" gibi ataszleri yannda, "Kadn eytana papu diker", "Kadnn fendi erkei yendi" gibi, kadnn becerikliliini, kurnazlm, zekasn, belirtenler de vardr32. Bu szlerde ayn zamanda kadnlarn da dnce ve benzeri alanlarda ileri atlmlar gsterebilecei, erkekleri geebilecei belirtilmek istenir.

Aile iinde kadna "Yuvay yapan dii kutur" eklinde bir kuruculuk ve devan ettiricilik grevi verilirken, bu dorultuda beklen31 I:. Insu. A., bildiriler, s.57. 32 .Kknd. ii..c. s.349. PSKOLOJK BR YAKLAllf 163 tiler ierisine de girilir. nk bu atasznde kadnn bir e olarak salam bir aile yaps oluturmada ok nemli grevi stlenmi olduu belirtilir. Ayn zamanda bu atasz ierisinde, ailede kadnn deeri ve yerinin yansra rol de gsterilmektedir. Bu rol kadnn kendi yapt yuvasnn ilerinin yine kendisinin yapmas dorultusunda ynlendirmektedir. Byle bir beklentiye girilmektedir. "Kadm eli kak sapnda kararr" sznden bu ynde bir anlam karlabilecei gibi; "Kadn hamarat eden atetir" sz de, kadnn mutfak ilerinde alkanlm, daha fazla becerikliliini ifade eder dorultudadr. Ataszlerinde kadm, bir aile kuruluunda nemli grevi stlenmi biri olarak hi de olumsuz szlerle deerlendirilmemektedir. Tam tersine ona deer verildii grlmektedir. "Kadn erkein eidir, evin gneidir " sznde, kadnn aile iindeki saygdeer yeri ve parlak rol vurgulanmak istenir. Hatta erkekler iin; "Kadm yznden glen mrnde bir kere gler" denirken, kadnn aile iindeki yeri sabrl, iyi niyetli ve de erkei ile birlikte zorluklara gs geren zellii hatrlatlr33. Nitekim kadm, bu zelliklerinin yansra ataszlerinde "geim ehli" tabir edilen bir uyumluluun zelliklerini de yanstr. Kadnn, evin reisinin durumuna ve ailenin ekonomik yapsna gre hareket etmesi istenir: Erine (kocana) gre bala bam, harcna (tencerene) gre piir an". Kadnlarn kiiliklerine gre hareket edebilecei "Avrat var ev yapar, avrat var ev ykar" atasznde iaret edilir. Her kadnn, ald terbiye ve karakter bakmndan farkl olaca belirtilir. nk evini ekip evirmekten aciz kalan, tasarruftan uzaklaan kadn evini kendi elleriyle ykyor demektir. Ama btn kadnlar bu karakterde deildir. Basit bir yuvay gelitirerek iinde mutlu bir hayat yaanacak duruma getiren kadnlar da vardr. te bunlar ev yapan kadnlardr. Kadm kocasnn deil, kendi iradesiyle yapt davranlarnn nemli olduunu ifade eden "Avrad ar zapteder er deil" ataszne de yle bir yorum .Kun. a.a.e. s.99. 164 TRK ATASZLERNE getirilebilir: Kadn, eine sayg duyan namuslu birisi ise evine ve eine bal demektir. Byle bir yaratlta olmayan bir kadnn hafifliklerinin einin basksyla ortadan kaldrmay dnmek bo yere uramak demektir. nk evine bal olmayan bir kadn, kocas hibir zaman bask altna alamaz. Kadn bask altna alan, onu ktlklere srklemekten alkoyan, evine balayan, kocas deil, kadnn namusudur34. Ataszlerinde, kadnn yapt iin durumuna gre beklentiler ierisine girildii anlalmaktadr. Ataszlerine gre "Her kadn evinin hem hanm" hem halaydr (hizmetisidir)". Ancak kadn yapm olduu iin durumu onun kiiliinin baz ynlerini yanstr. Mesela "Kadnn temizi stnden, yourdundan bellidir". Buna karlk "Avrat" (kadn) var arpa unundan ayapar, avrat (kadn) var buday unundan ke yapar". Bu ataszlerinde becerikliliin kadnlara gre farkllk gsterdii de vurgulanmak istenmektedir. Ataszlerinde kadn unsuru, ounlukla aile iindeki yerine gre, davranlarna gre deerlendirildii grlmektedir. "Kadn mal hamam tokmadr" sznde, kadnn mal-mlk iin deerlendirme kabul etmez. Oysa e iin "Kadn kardeten yakn" dr. Bir birey olarak kadnlarda da farkllklar olabilecei dnlrse, ataszlerindeki beklenti ve yarglarda daha iyi anlalacaktr. "Kadn srda eden tellal aramaz", "Kadnn krk erei var, biri snse biri yanar", "Aslan bile kadna dokunmaz", "kadndan uak olmaz, keeden dek olmaz" eklinde ifade edilen ataszleri kendi anlamlan ierisinde yorumlanabilir. Kadn, ailede olduu kadar ataszlerinde de, ocuklu olup olmadna gre deerlendirilmektedir. nk evlilikten en nemli beklenti ocuk sahibi olmaktr. Bunun aile ve toplum kabullerinden gelen eitli sebepleri vardr. Ata

szlerine gre "ocuksuz kadn meyvesiz aaca benzer", "Evlad olmayanda merhamet yoktur", "Evlad olmayann devleti olmaz". Oysa ocuklu olan kadn daha ok deer kazanr. nk "anne" rolnde olan kadn iin, ocuunun olmas tek ansdr. AaH.l'chi Gzler. Ataszleri ve Seilmi gzel Szler. S.76. PSKOLOJK BR YAKLAM 165 olan stats onunla ykselecektir; sosyal bir varlk olarak tannacak, kendisine kadn, kz ocuk veya kz karde olarak gsterilmeyen sayg, "anne" olarak gsterilecektir. Bu sebepten anne hazan ev iinde olunu, babann bir rakibi haline getirecek, hatta bazan ona boyun eecektir. Yani kadn ancak e ve oullaryla deer kazanan bir varlktr35. Ailede kadnn ocuklu olmas istenirken, bunun erkek olmas daha da kabul grr. nk, geleneksel kltre gre erkek ocuk bireyin geleceinin gvencesidir. Birka ocuu olan kadnn sevgi ve itibarnn ykselecei ya da ykseldii ataszlerinde belirtilir. "ocuklu kadn, kargal nar, civcivli tavuk" atasznn yansra, aile iinde ocua manevi bir kimlik giydiren ataszleri de vardr. Bunlara gre "Ua (ocuu) olan eve eytan girmez", "Uak (ocuk) evin gldr". Ataszlerinde kadna yklenen roller ve beklentiler, eiyle (erkekle) karlatrarak da deerlendirilmektedir. Byle karlatrmal bir deerlendirmede mantk aranacaksa bunun aklamas da atasznde vardr. nk "Erkek aslan (da) dii aslan deil mi". Bu durumda kadn ve erkek kendilerine verilen roller ve kendilerinden istenen beklentiler ierisinde deerlendirilir. Mesala "Erkek vefakr, kadn cefakr olmaldr" sznden; evin iki direinden biri olan erkek evine bal, karsn ve ocuklarn seven ve koruyan bir karakterde olmas gerektii anlalmaktadr. Buna karlk kadn ise evin her iini yklenen, evin btesine gre harcamalarda bulunan, yani israf olmayandr. Ayn zamanda skntl durumlarda bu skntya "of demeden katlanacak kiilikte, yani fedakr olmaldr 36. Kltrmzde arkadalk, kahramanlk, mertlik, yapclk, yneticilik, dzenleyicilik, savalk, sznde durma erkeklik nitelikleri arasnda saylmtr. Erkekten beklentiler de bu dorultuda olmutur. Ayrca karkocan davranlar ile birbirini etkileyebildii "Er cimri (olunca) avrat yzsz (olur)" sznde belirtilmitir. Ataszleri arasnda 35 mid Meri. -slmda Aile". 1989. S.191. 36 H.F.Gzlcr. a.a.e. s.77. 166 TRK ATASOZLERINE "Erim er olsun da yerim al gibi (dibi) olsun", "Er olan ekmeini tatan karr" gibi, erkein aile iindeki yerini ve rolnn nemini, "Kadnn amdan altn olsa mum dikecek erkektir" gibi deerini belirten szler vardr. nsanlk tarihi boyunca birok toplumda ou zaman erkek kadndan daha gl ve saygn durumda kabul edilmi, yeri ve rol buna gre belirlenmitir37. ou toplumlarda nderlik grevi de babaya verilmitir. Baba aile birliini ayakta tutan, gelir getiren, aileyi da kar savunan, dzeni salayan kii olarak belirlenmitir. Ana ise babann yardmcs, besleyen, byten, evde scaklk ve sevgi salayan kii olarak bilinir. Ana "Yuvay yapan dii kutur"38. Bunun iin "Erkek sel, kadn gl" denmitir. nk ataszlerinde kadndan derleyicilik, toplayclk beklentisi daha arlkl olarak iaret edilmektedir. "Erkek ku havayi, dii ku yapar yuvay" fakat kadnn erkek roln stlenmesi ataszlerinde pek benimsenmez. Bunun iin bu tr kadnlarn davranlar karsnda "Elinin hamuruyla erkek iine karr" hkm verilmitir. Ayn ekilde erkekten de beklenen rolnn dnda tavr ve davran gzlendiinde bu durum da yarglanr. Hatta byle bir durum evin kadn iin utanlacak bir durumdur. nk "Erkein eli knas, kadnn yz karasf'dr. Erkek ve kadnn baz kiilik ynleri, iyi olup olmadklar eyalarna gre de karlatrlr: "Erkein iyisi eeinden, kadnn iyisi deinden belli olur." Bu sz daha da genile -tilirse denebilir ki, erkek ve kadnlara has zel eyalar onlarn kiiliklerini de yanstabilir. Ataszlerinde kadn ve erkek "ana" ve "baba" rollerinde de karlatrlmaktadr. Bu karlatrmaya gre "Atalara babam ld demiler, i bana dt demi, anam ld demiler, ksz oldun demi", "Baba bir mal bir,

ana bir can bir". Ataszlerinden de anlald gibi "baba" "mal" sembol ile , "ana" "can" sembol ile ifade edilmektedir. "Er lr avrat ba olur" diye ifade edilen atszde de pek mecaz bir anlam yoktur. plak bir gerek dile getirilmektedir. PSKOLOJK BR YAKLAIM 167 Ataszlerinde aile yesi olarak kadna "vey ana","kuma", "gelin", "kaynana", "teyze" rolleri veilirken. bu paralelde baz beklentiler dile getirilmektedir. vey ana "analk" terimi ile karlanmaktadr. "Analk fenalk, (kara yamalk)" sz, vey anaya iyi baklmad ve vey anadan iyi roller beklenmedii vurgulanmaktadr. Genel olarak kltrmzde olduu gibi ataszlerinde de vey anann pek olumlu davran sergileyebildii kabul grmez. Ataszlerine gre vey ana ekmek verirken dahi sert bir davran ierisindedir. "vey ana ekmei, demirdendir tokma" sznde de bu dorultuda bir yarg vardr. Ancak vey anann gerekten annelik yapabilmesi kolay olmaz. Oysa vey babalar bu kadar ktlenmez. Annenin kendi ocuklarn vey babaya ezdirmeyecei dnlr. Buna karlk vey ana ocuklarla iice yaar. z baba btn gnn darda geirdiinden, ocuklar vey anann acmasna braklmlardr. Ataszlerinde vey anay bu yride uyarc szlere de yer verilmitir. "veye etme znde bulursun; geline etme kznda bulursun"39 sz de buna bir rnek olarak gsterilebilir. Bir aile yesi olarak "kuma" rolndeki kadn pek olumlu deerlendirilmez. Eski Trk geleneinden biri de "kuma" rolndeki kadna olumlu bir yaklamda bulunulduu grlmemitir. Nitekim eski Trk ve in slalelerinin dndan evlenilen kadnlara "kuma" denmektedir. Bunlarn evlatlar kendi analarna "anne" diye hitap edemezler, "teyze" diye hitap ederlerdi. Yalnz hatuna (hkmdarn ilk karsna) "anne" diye hitap ederlerdi. Hatunlar birka tane olup da "Trkn Hatun" varsa, ona "anne" diye arrlard. Kumalarn oullar babalarn mallarna varis olamadklar gibi, hkmdar da olamazlard40. Bu tarihi gerek, geleneksel kltr yaps ierisinde devamlln da srdrmtr. Ancak aile yeleri arasnda kuma ile elti (damadn kz kardei) iyi ilikiler ierisinde deerlendirildiinde kumaya daha olumlu yaklalmaktadr. Buradan hareketle "Kuma (ortak) gemisi yrm, elti gemisi yrmemi" denmitir. . Kknel. A.g.e. s,349. A. Ykoalu. A..e. s.95. 39 A.Yrkolu. a.g.e.. s.207. 40 Ziya Gkalp. Trk Medeniydi Tarihi, s.328. 168 TRK ATASZLERNE Aile yeleri arasnda gelin, dier aile yelerine kar tutarsz olan davranlaryla eletirilir. "Bizim gelin bizden kaar, tutar da ele ban aar" sz bu dorultuda sylenmitir. Yaplan aratrmalara gre41 kyde kadn, aile iinde kiiliini "gelin" sahibi olduu vakit bulabilmektedir. Kendisi gelinken ekmi olduklarn bu defa geline ektire-bilnektedir.Yaplm olan incelemeye gre, ailede kadnn mevkii gelinlik devresinde zayf, ana olduu zaman biraz daha kuvvetli ve kaynana olduu zaman daha kuvvetlidir. Bunun iin ataszlerinde "Kaynanam devletli olsun kaynanam sahavetli" denmitir. Yani kaynanadan olumlu ynde bir beklenti ierisine girilmitir. Ancak daha sonraki blmde ilenecei gibi, kaynana-gelin ilikilerinde baz olumsuzluklar sz konusu olabilmektedir. Bu durumda da "Kaynana bc, olu cici" olmaktadr. Geni bir ailenin yesi olarak "teyze"ye de nemli bir mevkii verilmitir. Annenin kz kardei olan "teyze"den, annenin yans kadar davranlar, tavrlar beklenmektedir. Bunun iin "Teyze ana yarsdr" deerlendirilmesi ataszlerinde yer almtr. Ataszlerinde aile yeleri arasnda "ocuklar" dan da rollerine uygun beklentiler ierisine girildii grlmektedir. Bu beklentiler bazen cinsiyet ayrm belli olmadan ifade edildii gibi, baz ataszlerinde ise cinsiyet ayrm belirgindir. Ataszlerinde ocuklardan ncelikle aile reisi konumundaki babaya sayg beklentisi sz konusu edilmektedir. Bu ataszlerine gre; "Baba himmet, oul hizmet", "Baba nasihati tutmayan piman olur" ve "Babasna hayr olmayan kime hayr olur". Ancak ataszlerinde ocuklardan sadece babaya itaat beklentisi dile

getirilmemitir. "Bir baba dokuz oulu besler, dokuz oul bir babay beslemez" hkm verilirken, yaanan tecrbelerden karlan yarglar ifade edilir. Buna karlk ataszlerinde "oul'"un kendi hayatn kurmas, kiilikli bir insan olmas zellikle vuriulanr. rnekleri verilecek olan ataszlerine gre; Ncrmin l_:rdentuS. Trkiye Trk Toplumlarnda Kltrel Antropolojik (Etnolojik) ncelemeler, s.72. PSKOLOJK BR YAKSS\IM 169 sadece baba ile vnlmemeli, onun makam ve mevkiine gvenme-meli, kiilik sahibi biri olarak davranlarda bulunulmaldr: "Baba beylii ile oul adam olmaz". "Babas ile vnen kafas ile dvnr", "Babadan mal kalr, kemal kalmaz", "Babadan miras kain, adamlk kalmaz". Ataszlerine gre, babann stats gibi mal da ocuu iin pek vnecei bir durum olmamaldr. nk babadan kalan miras, mal-mlk altrlp deerlendirilmezse abuk eriyecektir. Ataszleri "Baba miras yanan mum gibidir", "Baba mal tez tkenir" hkmleri ile, bu durumlar ok gzel anlatmlardr. Aile yeleri arasnda yeni ailenin meyvesi olarak kabul edilen ocuk, ataszlerinde "evlt, oul,kz" kelimeleri ile de ifade edilmektedir. Ataszlerinden anlaldna gre ilk bata ocuktan beklem'ler, onlarn aileyi skntya sokaca dorultusundadr. ocuk eitim ister, bakm ister, yetitirilip aileye ve topluma kazandrlmak ister. Bu abalar da anne-babay zor durumlara sokar. Bilindii gibi eitim ve retimin tamam zor bir sretir. Bunun iin de bir alt blm oluturan ocuk eitimi de bu zorluktan payn alr. nk hayvan yavrularyla karlatrlnca insan yavrusu ok aciz bir varlktr. Doduunda etrafta olanlar anlayamamakta ve onlara gerekli cevaplan verememektedir. Mesel birok hayvan yavrusu doduktan birka saat sonra yryebildii, yzebildii halde, insan yavrusunda bu ve benzeri gelimeler uzun bir zaman gerektirmektedir. Ayrca bir insan olarak sosyal bir kiilik gelitirmesine, kiilik kazanmasna, yeni bilgiler edinmesine almak da byk zorluklan birlikde getirir. te bunun iin "Evladn var m derdin var", "ocuk bytmek, ta kemirmek", "ocuk isteyen belasn da istemek gerek" denildii sanlmaktadr. Dolaysyle ocuk yetitirmenin zor bir aba olduu belirtilirken, onun bakma ve eitime de ihtiyac olduu, "ocuk gle benzer, bakarsan aar, bakmazsan solar" atasznde de anlamn bulmaktadr. Bir aile yesi olarak ocuktan bu dorultuda beklentiler ierisine girilmektedir. ocuklarn yetetirilmesii yannda onlarn "doumu ve bymesi" ile ilgili 170 TRK ATASZLERNE ataszlerini de yle sralayabiliriz: "Adan olacak ocuk douundan bellidir", "ocuklar uyuya uyuya byr", "ocuk de kalka byr", "ocuk byr deli uslanmaz", "ocuk byr akllanr, kam byr ekerlenir", "Alamayan ocua meme vermezler". Bireyler hakknda genel bilgilere sahip olmak, ncelikle gzlemlerle kazanlr. Bunun iin davranlar nemli bir deerlendirme kalb olarak karmza kar. Buradan hareket ederek denebilir ki, ataszlerinde aile fertlerinin, ocuklarn yanndaki sz ve davranlarna dikkat etmesi gerektii zellikle belirtilmektedir: "ocuun olduu yerde gybet olmaz", "ocukla tak kurulmaz", "ocua sr verme". ocuk kiiliinin teiniz olduu, yalan sylemeyecei beklentisi ataszlerinin znde vardr. "Al ocuktan haberi (git kaban kaban)" sz de bu beklentiyi dorular niteliktedir. Ayrca genelde ocuklarn ounluunun zelliklerini yanstan beklentiler de ataszlerinde iaret edilmektedir: "ocua i buyuran ardnca kendi gider" ve "Abdal dnden ocuk oyundan usanmaz". ocuun, annenin istei dnda davranlarda bulunmas ataszlerinde tabii karlanr. Nitekim; "Evld ben dourdum ama gnln ben dourmadm", "Olumu dourdum, gnln dourmadm" szleri bu beklentilerin birer iaretidir. Bu iki atasz aile kurmada, evlenen ocuklarm fikirlerinin alndn veya onlarn grlerine nem verildiini de gstermektedir. nk "Gnl kimi severse gzel odur". Ataszlerinde evlttan beklentiler, ayrca evlat-mal ilikisi ierisinde de deerlendirilir. Bu ataszlerindeki ortak fikre gre "maf'n okluundan ziyade "evladm(olanm)" akll, hayrl olmas tercih edilir: "Olun deli mal

neylersin, olun akll mal neylersin", "Akll olan neyler ata malm, aklsz olan neyler ata malm", "yi evladn varsa neylersin mal", "Devlet oul, mal tahl, mlk deirmen", "Hayrsz olan baba ocana incir diker", "yi evlat babay vezir, kt evlat rezil eder". Gerisinde birok psiko-sosyal sebebin olabilecei, ama hepsinin sonunda ocua verilen deer llerinin, hkmlerinin ve beklentiPSKOLOJK BR YAKLAIM 171 lerin yatt ataszleri olarak unlar sralanabilir: "ocuk evin blbldr", "ocuk dman kilididir", "ocuk evin aynasdr", "ocuk evin direidir". "ocuk olmayan evde baca ttmez", "ocuk evin neesidir", "ocuk evin ocadr", "ocuk evin ssdr", "ocuk evin temelidir", "ocuk olmayan eve melek girmez". ocuksuz ev bo ambara benzer", "ocuksuz ev kalaysz kaba benzer", "ocuksuz evde nee olmaz", "ocuksuz ev tuzsuz ekmee benzer". Ataszlerinin bazlarnda aile yesi olan ocuklar arasnda cinsiyet tercihinin gstergeleri de vardr. Bu tercihte daha ok erkek ocuun ar bast grlmektedir. Bu durumun deer yarglarna dayanan baz kayglar ve beklentilerden kaynakland sylenebilir. Erkek ocua, ailenin temellerini oluturan ve devamlln salayan varlk gzyle bakld gibi, ondan daha ok beklenti iinde bulunulduundan, kz ocuklara oranla erkek ocuklara daha ok nem verildii sylenebilir. nk erkek ocuk, kadn iin de ok nemlidir. Kadnlar aile iindeki statlerini erkek ocuk vastasyla kazanrlar. Aileye yeni bir ye olarak katlan "gelin"in balangta stats dktr. Btn llere gre ne kadar iyi gelin olursa olsun, ancak bir olan ocuk dnyaya getirdikten sonra yeri ve nemi kabul edilir(42). Ayrca erkek ocua, ailenin devamlln salayan ve temelini oluturan varlk gzyle baklmas da beklentilerin arlk ynn belirlemektedir. Ataszlerinin, Trk kltrnn geleneksel bir ynn tekil ettii hatrlanrsa; geleneksel Trk toplumunda erkek ocuunun kendisine zg bir ncelii ve yerinin ataszlerinde belirgenletii de sylenebilir. Sosyal alanda erkein lehine olan deerler ataszlerine de yansmtr. "Olandr oktur, her evde yoktur", "Olan her kan douranaz, er kar dourur", "Olann ki oul bal, kzn ki bahe gl", "Olan oul ise el mal senin, deilse senin maln elin" gibi ataszleri buna rnek olarak gsterilebilir. Kz ocuu iin ifade edilen hkmler ve beklentiler de u ataszlerinde belirtilmitir: "Kz douran tez kocar", "Onbeinde kz ya erde gerek ya yerde", "Kz kocaynca gayret dayya der". 172 TRK ATASZLERNE "'Olunu seven hocaya, kzn seven kocaya", "Kz evde tannr, ipek tezgahta", "Kzn dvmeyen dizini dver", "At beslenirken, kz istenirken", "Ere giderken byk kz, evde oturduu zaman kk kz". Ataszlerinde "karde" rolndeki aile yesinden de baz beklentiler dile getirilmitir. Bu beklentilerin zellikle Karde-Karde ilikileri ierisinde olduu sylenebilir: "Karde kardei baklam, dnm yine kucaklam", Karde kardei atm, yar banda tutmu", "Karde kardein ne ldn ister ne onduunu", "Karde yahi olsayd Allah zne halk ederdi". Ataszleri kardeler aras ekimeleri dile getirmesine ramen, karde yokluunu da gariplik sayar:" Kardeim olsun da kanlm olsun", "Kardei olmayan garip olur" szleriyle, kardee olan ihtiyac ifade eder. Hatt "Byk karde baba yerindedir" sz ile de kardee verilen deer ve byk kardeten beklentiler iaret edilmi olur. Ancak kardeler arasndaki ekonomik durumun farkll "Kardei karde yaratm, cebini (kesesini) ayr yaratm (Allah)" sznde belirtilir. Ataszlerinde Aile yelerinin Arasnda letiim, liki, Etkileim ve Problemler: "zm zme bakarak kararr" sz biteyler aras etkileimi en ak bir biimde vurgular. Bu tr etkilesin zelikle aile yeleri arasnda daha da belirgenlemektedir. Ataszlerinde aile yeleri arasnda iletiim, iliki, etkileim ve problemlerin konu edildii anlalmaktadr. Ailenin zellikleri arasnda aile ii ilikiler dikkate alnrsa, ataszlerinin bu ynde de zenginlik tad sylenebilir. Ataszlerinin hkm ve yarglarna gre, geleneksel ortamda otorite, sayg ve

sevgi aile yelerini bir arada tutmaktadr. Ayrca aile ii ilikileri sosyal kontroln zn tekil ettii de vurgulanmaktadr. Toplum yapsnda olduu gibi, ncelikle aile yeleri arasnda da "iletiim" byk yer tutar. Aile yeleri arasnda gnlk olaylarn, PSKOLOJK BR YAKLAIIVF 173 konularn paylalmas olan iletiim, aile sisteminin ileyiinde dinamik bir gtr. Bunun iin ataszlerinde "nsanlar konua konua, hayvanlar koklaa koklaa", "Hayvan yaklaarak, insan soruarak" eklindeki ifadelerle iletiime byk nem verilmitir. Ataszlerine gre "iletiim" aile ierisinde salkl birliin gereidir. nk kimsenin kimseyi dinlemedii, herkesin ayr telden ald bir evde iletiim salanamaz. Ortaya atan eilimler, yanl anlamlar, krgnlklar ve ksknlkler kar. Ailede szl ve ak anlamann nemi ne kadar vurgulansa azdr. nk pek ok aile szl anlamann yetersiz ya da arpk oluundan dolay kargaa iinde yaar. Problemler azalacak yerde artar43. Bunun iin ataszlerinde "Birlik olmadan dirlik olmaz" denmitir. Aile yeleri arasnda, yakn akrabalar arasnda iletiime deer verilmitir. Ulalabilen ataszleri incelendiinde, aile yeleri arasnda, iletiim, iliki, etkileim ve problemlerin be grup ierisinde topland grlmtr. Bunlar "kar-koca", "anne-baba-ocuklar", "karde-karde", "kaynana-gelin" ve "akrabalardr. Aile iindeki ilikilerin temelini kar ve kocann birbirlerine kar tutum ve tavrlar olmutur. Evlenmeden nce gerek erkek gerekse kadn iin t veren, iyi ilikilerin salanmas iin yol gsteren ataszleri vardr. Bu ataszleri evlilikte kabilecek problemlerin zmne hazrlk ya da tedbir eklinde nerileu szler olarak yorumlanabilir: "Kocaya glen kendine gler", "Eini alatan glmemi", "El azna bakan (einden olur) ein tez boar", "Ele uyan elerini boat", "Kulaktan burun yakn, kardeten karn yakn", "Erlik on dokuzu dzen", "Kocadr kl eder, kocadr gl eder". Evlilik ilikilerinde ufak-tefek tartmalar olabilecei. "Ttmedik baca, ekimedik kar-koca olmaz" szyle dile getirilir. Ama bu tartmalarda ileri gidilmemesi, bir daha onarlamayacak szler sylenmemesi, yoksa bir ayrln olabilecei de, "Kar koca bir szle yakn, bir A. Yrkolu. A.g.c. s. 97. 174 TRK ATASZLERNE szle uzaktr" atasznde iaret edilir. Bundan dolay evlilik ilikilerinde kadn iin; "Kocana gre bala ban, harcna gre piir am" ikaz yer almtr. Fakat her iki tarafn , kadn ve erkein karlkl iyi ilikileri gznnde bulundunnak mecburiyetinde olduklar da hatrlatlr; "Babaa vermeyince i bitmez", "Mermer iyi tatan, iyilik iki batan". yilik iki tarafl olmad zaman, evlik ilikilerinin tatllkla yrtlmesi beklenemez. Hatt biraz da zor olur. "Kt syleme eine, au katar ama" sznde olduu gibi, netice ktlkle bitebilir. Her iki taraf iin bir "kyamet" yaanmas sz konusu olabilir: "Kan lrse kk kyamet, ben lrsem byk kyamet" atasznde ifade edildii gibi, salksz ilikiler salkl bir hayat getiremez44. Problemler gittike artabilir. Bunun neticesinde de karlkl etkileimde olumsuz ynde olur. Atasznde belirtildii gib, kar-koca evinde huzur bulamazsa bir cehennemi hayat yaam olurlar: "Evinde rahat olmayan dnya cehenneminde(dir)". "Dumansz baca, ekimesiz kar-koca olmaz" ama bunu duyan yaknlardan da duruma karmamalar istenir. Atasznde "Er ile avrat arasna girilmez" eklinde bir ikaz yaplr. Kar-koca ilikisinin zellii, evin genel havasn belirler, uyumlu ve scak ilikiler, ana ve babadan ocuklara doru yaylr. Gergin ve srtmeli karkoca ilikisi ocuklar iin gvensiz ve tedirgin bir ortam oluturur45. Ataszlerinde bu ilikilerin yaps, etkileri ve ortaya kan problemler farkl ekillerde dile getirilmitir. Bir ailede, anne-baba, iinde bulunduklar, yaadklar toplum kesimine gre kz ve erkek ocukla farkl iletiim kurarlar. Krsal kesimdeki ailelerde erkek ocuktan eitli beklentiler ierisinde olduklarndan, kz ocuklara oranla ona

daha ok deer verirler. ocuklarla kurulan iletiimde bu ayrcal belirtip bunu ocua benimsetmeye . Kurt. a.g.c. s. 100. A. Yrkolu. a.g.c. s. 94. PSKOLOJK BR YAKLAIM 175 alrlar. zellikle bu durum ataszlerinde daha aka grlr: "Oul babann yerine yetiendir, iki gzn biridir", "Oul evin bacasn tttren, ocan sndrmeyendir", "Devletli oul oca koruyandr". Bylece erkek ocuk ailenin direi, ekonomik gc, saygnl, nn srdren kii olarak ailede rol ve yer kazanr46. Ancak aile iinde babann rolnn ciddi ve mesafeli olmasndan dolay baba-ocuk ilikisi kolay kurulmaz. Fakat babann oullarn etkiledii ataszlerinde ifade edilir. Dolaysyla ataszleri ile eitim bilimindeki bulgular birbirini destekler. nk ocuklarn ilk rnekleri ve reticileri ounlukla ana-babalardr. Hem genel bir takm tutumlar, hem de zel baz davranlar, ana-babay rnek alarak renirler. Bir oul babasn gzleyerek erkek gibi davranmay renir. Kz ocuu da annesini gzleyerek kadn gibi davranmay renir. rnek olma srecinde ocuklar, ana-babann birok kiilik zelliini taklid ederken, ahlki ve kltrel deerlerini ve llerini de benimserler47. Bu bilimsel gerei destekleyen ataszlerinden u rnekler verilebilir: "Oul atadan grmeyince sofra kurnaz", "Ata (baba) eki elma yese olun dii kamar", "Atalar sanat oul mirastr", "Babann sanat oula mirastr", "Olan atadan (babadan) renir sofra amay, kz anadan renir biki bimeyi". Baba-oul arasnda bazen iletiim eksikliinden kaynaklanan sebeplerden dolay baz ufak problemlerin kt grlebilir. Bazen bunu gerek bir problem sananlar olabilir. Bu durumda "Ata (baba) oul savatr, ebleh ona inand" denir. nk "Et trnaktan ayrlmaz". Yani baba-oul arasna gerek bir dmanlk giremeyeceini bu atasz vurgular. Ataszleirnde ana-kz ilikileri de. baba-oul ilikilerinde olduu gibi benzer ekilde derlendirilmektedir. Ancak gzlemciler ana-oul ilikisinin ili-dl ve efkatli, buna karlk babann tavrnn sert ve cidd olduunu tesbit etmilerdir. Eler arasndaki duygusal yaknln aka ortaya konmasna izin vermeyen geleneksel toplumda, ana-oul 46 . Kknel. a.g.c s. 291. 47 C.T. Morgan. Psikolojiye Giri. s. 323. 176 TRK ATASZLERNE ilikisi, kan-koca ilikisinden genellikle daha gldr48. Fakat genelde kz ocuun anay model olarak semesi istenir. Ataszleri de bu dorultuda anann kzn etkilediini vurgular: "Anann baht kzma", "Kz anadan renir sokak gezmeyi", "Kz anadan grmeyince sofray kaldrmaz", "ana kzma taht kurar, kz baht koca da arar" "Ana ile kz, helva ile koz, "Kz anadan grmeden t almaz". Ana-baba ve ocuklar arasnda ilikilerde "sevgi"nin byk yeri vardr. "Sen seversen yavrunu, o da sever yavrusunu", "Ku grd yuvay yapar", "Ben bakarn oluma, olum bakar oluna" gibi szleri bu durumu anlatr. nsann almadan veremeyeceini vurgular. Ancak sevginin ana-baba kaynandan alnmas nemlidir. nk dzensiz kaynaklar ocuun- sevgisini karlayamaz. Bunun iin "Bir ocuun krk ebesi olunca ya kr kalr, ya topal" denmitir. Aile iindeki veya yaknndaki dier yeler ocuun evresini oluturduundan kiiliine de etki ederler. ocukta grlen bu etki; yakn ilikide bulunduu kiilerin dnce, duygu ve davranlarn kendine almas, onlar benimsememesi ve kendini onlara benzetmeye almas eklinde olur. Kiilik gelimesi ve benimseme ile ilgili ataszleri, aile byklerindeki zelliklerin ocuklarda da grlmesini vurgulamaktadr49. "Olan dayya, kz halaya eker" sznde de bu gerek iaret edilmitir. Buraya kadar verilen rneklerden anlald gibi, ataszlerinde "kan-koca", "ana-baba-ocuklar" arasnda problem olduunu ifade eden szler pek yoktur. Ancak "karde-karde" ilikilerinde baz iletiim bozukluklar ve problemler olduu vurgulanmaktadr. yle ki ataszlerinde belirtildii gibi kardeler hem birbirlerine baldrlar lemde kardrlar. zellikle ana-baba yannda

birbirinden yaknmalar ya da ekimeleri en st dzeye varr. Oysa yalnzken daha az ekiirler. zellikle darda birbirinin koruyucusu kesilirler. Kendisi dayak idem Kalba.fi. ocuun Deeri. 19X1. s. 39. A. Turgay. A.g.m.. s. 230. PSKOLOJK BR YAKLAHd 177 yeme pahasna baka ocuklara kar kardeini savunur. Trkede de kardelerin bu elikili ballklarn, ilikilerini belirten birok atasz vardr. Bu szler kardeler arasndaki davranlar, etkileimleri en gzel ekilde anlatmaktadr: "Karde kardei baklam, dnm yine kucaklam". "Karde kardei atm, yar banda tutmu". Bu szlerin belirttii evrensel gerek, kardelerin birbirini hem sevdii, lemde ekemediidir. Ataszlerinde ifadesini bulduu gibi baz kardeler ne geinebilirler, ne de ayr durabilirler. Genellikle ya ilerledike sevgi ar basar. Ancak bu elikili duygular etkisini uzun yllar srdrebilir50. Ataszleri de kardeler arasndaki bu durumlar ak bir ekilde anlatmaktadr. Ataszlerinde ailenin yeleri arasnda yer alan gelin-kaynana ilikilerinde iyi bir iletiim ve etkileim olduu sylenemez. Bu konuya Dkmen (1996), "Kzn sana sylyorum, gelinim sen anla" szne dayanarak yle bir yorum getirmektedir: Bu atasznde imli iletiim (rtk transaksiyon) vardr. Burada gelinin imli iletiimden holanmas pek kk bir ihtimaldir. nk gelin, ocuk yerine konulmakta ve kendisine, gnlk deyimle laf dokundurulmaktadr. Oysa insanlar kendilerine laf dokundurulmasndan pek holanmazlar. Ancak imal/ rtk iletiimler, herhalde insanlarn bir ihtiyalarna cevap vermektedir. Kiisel dncelerin ifade edilemedii, yani yetikin olmann, kii olmann yasakland ortamlarda, insanlar imal iletiime ynelmektedirler. Bunun yansra imal mesaj alan kiinin mesaj yanl anlamas ya da eer ocuk yerine konulmusa, bu durumdan dolay rahatszlk duymas ihtimali yksektir. Yani gelin-kaynana srtmesi sz konusu olabimektedir. Ataszlerinde gelin-kaynana arasnda daha ok gerginlik ve problem sz konusu edilmektedir. "Gelinin dini yok, kaynanann imam", "Gelin iek (her) dedii gerek, kaynana ylan (her) dedii yalan". A. Yrkolu. A.g.e.. s. 118. 178 TRK ATASZLERNE "Kaynana pamuk iplii olup raftan dse gelinin ban yarar". Bu konuda yaplan bir aratrmaya gre hal baz yrelerde kaynana gelin atmas devam etmektedir. Geli-kaynana arasndaki potansiyel atma ilikileri kapal gerginliklerle devam etmekle beraber toplumun deimeye elverili olmayan normlar blnmeyi engellemektedir51. Trk geleneksel kltrnde akraba ve akraba ilikilerinde byk nem verilmektedir. nk geleneksel toplumlarn sosyal organizasyonunda toplumda geerli olan akrabalk sisteminin etkisi ok fazladr. Akrabalk gruplar iindeki haklar, grevler ve sorumluluklar toplumun rf ve adetlerine gre biimlenirler. Akrabann zellikle geleneksel kesimde, ocuklarn yetitirilmesi ve terbiyesinde de nemli rol vardr. Ataszlerinde akraba ilikileri farkl ekillerde ifade edilmektedir. Byk ailenin uzak yelerinden olanlar konumlarna gre, ilikilerine gre deerlendirilirler. Nitekim "Akraba ile ye i, al veri etme", atasz, akraba ile ilikileri farkl boyutlarla snrlandrlmaktadr. Akrabalar arasndaki olumsuz davranlar "Akrep etmez akrabann akrabaya ettiini" sz ile anlatlmak istenir. Karde eleri birbirlerinin "elti"leri olur. Ataszleri eltiler arasndaki ilikileri, aile ierisindeki problem olma durumlarn vurgular. "E gemisi yrm, elti gemisi yrmemi" denirken; hangi aile yelerinin daha iyi anlalabiklii belirtilir. Eler arasnda salkl bir iletiim kurulabildii ve yrtld halde, eltiler arasnda bu pek mmkn olunmanaktadr. "Elti eltiden kaar, grnceler bayrak aar" eklinde ifade edilen atasznde de benzer hkmler ve tecrbeler bulunmaktadr. Yaplan bir aratrmada52 eltiler arasnda sk sk anlamazlklar kt belirtilmekte. Eltiler aras atmalar ailenin btnln tehdit etmekte ve devaml dzensizlikler en sonunda bileik ailenin blnmesi ile sonulanmaktadr.

51 Allan Eserpck. "Trk Ky Ailesinde blmne likin Yapsal Deerler 3. A.. Eitim I:. Dergisi C. 10. S. 1-4 (1977). 52 A. Iiserpek. A.g.c. s. 145. PSKOLOJK BR YAKLAIM 179 Ataszlerinde yakn akraba olarak emmi, day, teyze de gemektedir. "Emmim, daym keszen, elimi soksam yesem" denmitir. Fakat bu beklentilerin karl bulunmad taktirde "Emmim daym, hepsinde aldm paym" sz ile, km olan bir problem iaret edilmektedir. "Day" aslnda annenin kardei fakat genelde anne tarafndan akraba olan hemen btn erkekleri de kapsayan bir akrabalk kelimesidir. "Day olmak" otoriteden ok karlkl anlay ve sevgiye dayanan bir akrabalk badr. Bunun iin aile yeleri arasnda zor durumda kalnldnda dayya bavurulur: "Aldn payn, ar dayn". "Teyze ana yarsdr" sz, annenin boluunu doldurmay ncelikle yakn akrabaya verir. Bununla beraber teyzeye kar yaknlk gstermek hemen her aile yesinden beklenen bir davrantr. Gelien ve Deien Aile yaps inde Ataszlerine Bak: Buraya kadar deiik balklar altnda verilmee alld gibi, ataszlerinde aile unsuru geni olarak ve farkl ekillerde dile getirilmitir. Bu ataszlerinin ounluundaki hkm ve yarglar aile ierisinde geerliliini korumasna ramen, bir ksm ataszleri geerliliini ksmen yitirmee balamtr. Bunu en nemli sebeplerinden birisi de, zellikle son elli-eltm yl ierisinde aile yapsnda meydana gelen gelime ve deimelerdir. ehirleme ve sanayilemenin etkiledii aile yapsmdaki deimeler bir ok alanda grlmektedir. Bunlar aile tipinde, aile says ve byklnde, ailenin amalar, ototritesi ve grevlerinde, evlenme ve boanmaya ait davranlarda, e seiminde olan deimelerdir. Toplumlardaki hzl deimeye paralel olar, aile yapsnda da nemli deimeler olmaya balamtr. ncelikle kentleme ve sanayileme aileyi kltmtr. Ataszlerinde de rastland gibi kuan bir arada yaad geni aile ekli yerini ana, baba ve ocuklardan oluan ekirdek aileye brakmtr. Bu kanlmaz deime, kar-koca ilikilerinde ve ocuk yetitirmede de nemli sonular dourmutur53. nk ocuun bakm ile ilgilenen aile yeleri (elti, hala, teyze) kA. Yriikolu. A.g s. 97. 180 TRK ATASZLERNE k aile ile birlikte ortada kalkmtr. ocuklarn anne babalan alma durumunda olduklar iin, bakm belli kii ve kurumlara (bakc, ana okulu gibi) braklmaya balanmtr. Dolaysyla ataszlerinde iaret edilen ocuun etkilendii evre farkllamaya balamtr. Ailedeki deimeler, aile ii ilikilerine de yansm, geni ailedeki aie reisinin otoritesi ekirdek ailede gittike azalarak paylalan otoriteye dnmektedir. Ancak bu deime, kadnn ve erkein eitim durumu, evlenme ya ve ekli, eler arasndaki ya fark, evlilik sresi, yerleim yeri (krsalkentsel) gibi faktrlere gre farkllk gstermektedir54. Yani artk ataszlerindeki otoriteyle ve evlenme yayla ilgili hkm ve yarglar deien aile yaps ierisinde esnek bir durum kazanmaktadr. Otorite, ou atasznde belirtildii gib sadece babada deil ane-baba arasnda paylalmakta. Artk "Kz beikte, eyiz sandkta" deil, belli bir evlenme ya ve evlenme ortam beklenmektedir. "Kadnn sa uzun akl ksa", "Kocann iki ana varsa birini "kr" gibi gvensizlii ifade eden ataszlerindeki dncelerin destek grd, grebildii ailelerin devamllklarn salayabilmeleri gsterilmitir. Ailenin kuruluunda her zaman olduu gibi gven ve karlkl sayg sz konusudur. Ailenin yapsnda, kuruluunda meydana gelen deimelerin yan-sra ocuklarn cinsiyetlerine gre deerlendirilmelerinde de deiiklikler olumaya balamtr. Bunun en nemli sebeplerinin banda geleneksel aile tipinin azalmasyla erkek ocuk lehine olan tercihler giderek azalmaktadr. Ataszleri sosyal gerekleri belirlemekten ok, onlar yanstan zl szlerdir. Bunun iin

sosyal deiimle birlikte baz olumsuz yarglar tayan (veya tad sanlan) ataszlerinin de etkisini yitirecei ve giderek unutulaca beklenebilir. Toplumlar gibi onlara bal kurumlar da alar boyunca deimelere uramtr. Sosyal deimeden nasibini almam bir sosyal kurum bulmak zordur. Ancak "salam aile, salam toplum" forml hala DPT. Trk Aile Yaps, s. 50. PSKOLOJK BR YAKLAIM 181 geerlidir. Dolaysyla aile, toplumunun hayatnda vazgeilmeyen bir sosyal kurum olma roln korumaktadr. Bu paralelde, ailenin kurulu- unda ve devamnda gerekli olan baz kural ve deerler de konulmaktadr. "Evlilik", "nikah", "ana" gibi kavramlarn tad man ve ocuklarn yetitirilmesine ekilen dikkat gelimi ama deimemitir. Bunun iin bu dorultudaki ataszleri hal hkm ve yarglar ile canl olarak yaamaa devam etmektedir. Ayrca eitim biliminin bulgularna uygun olan ve ocuk yetitirme konusunda baz gerekleri anlam iinde saklayan ataszleri de sosyal deimelere ramen canlln korumaktadr. lgili blmlerde benzer ataszlerinden rnekler verilmitir. Bir netice olarak denilebilir ki, ataszlerinde aile unsuru geni olarak ve farkl ekillerde dile getirilmi, ilenmitir. Bu szlerdeki aile unsurlarn, zellikle geleneksel aile yaps iinde snrlandrmak gere- kebilir. Bu ataszlerindeki bir ksm deerler, hkm ve yarglarn, ba-z llerini aile kuruluunda, ocuk eitiminde hal dikkate alnd ve kabul grd anlalmaktadr. Bu durum da, ataszlerinin ne kadar kkl, tecrbe ve hayat tarzlarndan karlm szler olduunu ortaya koymaktadr. 4. neriler Zengin Trk kltr unsurlar, farkl ilimlerin verileri ile ilendike onlardan daha fazla faydalanma imknlar doacaktr. Ayn zamanda bu imknlar Trk kltrnde bilimsel yneli younluunu artrabilecektir. Bu aratrmann bulgular, Trk halk kltrnn derinliini daha iyi anlamada ve onlara yaklam tarzlarn yeniden gzden geirilmesinde yarar salayabilir. Bu faydalar bata eitim olmak zere, salk ve sosyal nitelikli uygulama programlarn halka dnk olarak yaplmasnda da iaret verebilir. Mesel Trk eitiminin amalar tespit edilirken, "Trk Milletinin btn fertleri", "Trk vatandalarnn istek ve kabiliyetleri" gibi ller dikkate alnmtr. Trk halk kltrn tanmak, halkn dnce 182 TRK ATASZLERNE ve duygularna biraz daha yaklamak, yaplacak programlarn daha realist olmasn hazrlamak demektir. Sosyal nitelikli programlarn baarlarnn artmasnda; toplum yapsna uygunluk derecesinin nemli bir unsur olduu kabul grmektedir. Bu durumda da, toplumlarn dncelerini aa karan, onlar elde etmeyi salayan aratrmalara ihtiya duyulmaktadr. Bu aratrmalarda elde edilen bulgularn bir ksm, geleneksel halk kltrnn sadece bir ynn psikolojik boyutlarda tanmaya yardmc olabilir. Onun iin yaplacak programlarda halk dncesinin bu yn de dikkate alnmaldr. Eitimciler, psikologlar, psikiyatristler ve sosyal bilimcilerin bir ksm halkla ilikilerinde onlar daha iyi tanmak mecburiyetindedirler. zellikle geleneksel kltrn biraz daha fazla yaatld krsal kesim insanlar ile ilikileri youn olanlar bu mecburiyeti daha ok duymalar gerekir. Onlarn insan ilikilerine bak, eitim ve retime yaklamlar, olaylar deerlendirileri genelde kltr kalplarnn lleri dorultusundadr. Trk ataszleri, geleneksel halk kltrnn bir ynn ifade etmekle, bu llerden bazlarn da vermi olmaktadr. Aratrmada elde edilen bulgular bu ynde sosyal Minicilere yardmc olabilir. Ancak, ataszleri dier sosyal bilimlerin verileri ile ve deerlendirmeleri ile birletir i 1 i rse, halk kltrnn lleri daha salam tannabilir. Mesel, Trk ataszlerinde felsef unsurlar aratrlabilir, sosyolojik unsurlar aratrlabilir. Aratrma sonucunda Trk ataszlerinde psikoojik unsurlarn varl %100'e yakn denebilecek oranda kabul grdne gre, dier halkbilim rnleri de ayr ayr byle bir aratrmaya konu edilebilir. Halkbilim uzmanlar ile psikoloji

uzmanlarnn ibirlii ierisinde yaplacak aratrma Trk halk kltrn aydnlatmada daha faydal olabilir. Bu alandaki boluk doldurulmaldr. Trk ataszlerinde farkl psikolojik unsurlar olduu elde edilen bulgular neticesinde anlalmtr. Bu bulgulardan bir ksm sosyal hayatn baz alanlarnda kullanlabilir. zellikle eitimin eitli boyutPSKOLOJK BR YAKLATI 183 larnda, hatta kuramlarn aklanmasnda ilgili ataszleri rnek olarak verilebilir. Bu tr giriimler Mill Eitime, mill kltrden yana katklar salayabilir. Trk ocuunun kendi kltrne uurlu olarak ynelmesine nclk edebilir. Trk halk kltrne bilimsel yaklam as kazandrlabilir. Hatta renmenin kalclnda bir grev de stlenmi olabilir. 5. Trk Ataszlerinin Psikolojik Boyutlara Gre Dalm Snf; I-NSANIN GELM (ocukluk-Genlik-htiyarlk) AIKLAMA; Bu balk altnda ocuun fizik, duygusal geliimi, evresi, eitim ve retimi, ocukla ilgili psiko-sosyal deerler, cinsiyet farkllklar ile genlik ve ihtiyarl konu edindii varsaylan ataszleri toplanmaya allmtr. Aa yaken eilir. ~> ::;: i;.. ubuk ya iken emek gerekir. ..-.; , .... Ua (ocuu) ie ko, sen de ardna d ,, . Uan (oolunu) dven utanm. ocuk dediin de kalka byr. Kklere oul de efkat eyle. (Ululara ata de hrmet eyle). , ,: Adam olacak olan douundan bellidir. -! Al ocuktan haberi git kaban kaban. Haberin dorusunu olandan (ocuktan) al. Hepsinden bahtl beikte olan. Hepsinin aklls beikte ban sallar. Olan yedi oyuna gitti, oban yedi koyuna gitti. Olandr oktur, her evde yoktur. Olan her kar dourmaz, er kar dourur. Olan yumua (ie) Sal ardnca sen var. Olann ki oul bal, kzn ki bahe gl. Oul bala dodu baht dodu, kz bala dodu bela dodu. 184 TRK ATASZLERNE ocuklar uyuya uyuya byr, ihtiyarlar uyuya uyuya lr. Apalamadan yrnmez. ocuklar alamadan bymez. ocuk seversen beikte, koca seversen dekte. ocukla it iltifata gelir. Bym de klm. ocuk akl it akl. ,:'. '/>; / . < ocuk akl tavuk akl. ' .. ocuk byr akllanr, kam byr ekerlenir. ,. -t ocuk byr, deli uslanmaz. A aman bilmez, ocuk zaman bilmez. .; Alamayan ocua meme verilmez. ocuk padiahtan korkmaz. -., ocuk kalkar bye bakar. ocuk olan yerde bakas ekitirilmez. ' Kk olmaynca byk olmaz. Byk bykln bilmezse, kk kkln bilir mi? ocuk ocuun aynasdr. Anasz kuzu melemez. kszn dokuz karn olur, sekizi doyarsa biri a kalr. ksz byr byr klr. Baba ksz deil ana ksz. kszn alnna gne domaz. Ana vey olunca baba gavur olurmu. ocuk yedisinde ne ise yetmiinde de odur. Kundakta giren, teneirde kar. ocukluu neyse, bykl de odur. Olan dayya kz halaya eker.

PSKOLOJK BR YAKLAIM 185 Dokuzunda ne ise doksannda da odur. Abdal dnden, ocuk oyundan usanmaz. Tay iken oynamayan at olamaz. Demir tavnda dvlr. Kzm dvmeyen dizini, olunu dvmeyen kesesini dver. Basksz aly yel alr. yel almazssa el alr. ocuk bytmek ta kemirmek. ocuk isteyen belasn da istemek gerek. . ocuk gle benzer, bakarsan aar, bakmazsari solar. ocuk dman kilididir. ocuk evin aynasdr. ocuk evin blbldr. ocuk evin direidir. ocuk olmayan evde baca ttmez. , . . ocuk evin neesidir. ocuk evin ocadr. ocuk evin ssdr. ocuk evin temelidir. " . ocuk olmayan eve melek girmez. ocuksuz ev bo ambara benzer. ocuksuz ev kalaysz kaba benzer. ocuksuz ev, susuz deirmene benzer. ocuksuz evde nee olmaz. ocuksuz ev, tuzsuz ekmee benzer. Eve ocuk, erkee ubuk yarar. ocuun yedii helal giydii haramdr. ocuklu kadn, kargal nar, civcivli tavuk. ocuksuz kadn meyvesiz aaca benzer. Kz anann, olan babann ortaksdr. 186 TRK ATASZLERNE Kzn kayran kocaya, olunu kayran hocaya vermez. Olan oul ise el mal senin, deilse senin maln elin. Oul ocaktan, ayran bucaktan. ocuk ver, kz sever. Et kanl, yiit canl (gerek). Gen beye hizmet gtr. Gen bilse ihtiyar yapabilse. Genliin kymeti bilinse kocaln ikayeti az olur. Genliin lezzeti dinlik. Genlik lm, kocalkta yokluk g Genlikten kocala salk saklamal. Genliin kymeti ihtiyarlkta bilinir. Genlikte para kazan (ta ta), kocalkta kur kazan (ye a)-. htiyar olsam da gnlm tazedir. htiyarlk maskaralk. htiyarlk pirlik, kalmad dirlik. Ya yetmi, i bitmi. Vcut kocar, gnl kocamaz. ,; Kocamm evld olmaz. Snf: 2-DAVRANILARIN KAYNAKLARI: GDLER AIKLAMA: Bu blmde insan davranlarnn kaynaklar gdleri; gvenlik ve ballk duygusu, alk gds, annelik ihtiyac ve gdlerin atmasn muhtevasnda bulundurduu varsaylan ataszleri toplanmaya allmtr. Kasavetsiz az anahtarsz alr. Alamakla yr ele gitmez. Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olma. Yamurdan kaarken doluya tutulma.

Ne kz ver, ne dnr kstr. Denize den ylana sarlr. PSKOLOJK BR YAKLAIM 187 Ne am'n ekeri, ne arabn yz. Aa tkrsen sakal, yukar tkrse byk. te dalamaktansa alya dolamak iyidir. Kasap (Tabak) sevdii deriyi yerden yere alar. obann gnl olursa samanlk seyran olur. ki gnl bir olursa samanlk seyran olur. lm gelen it camii duvarna sier. Arkasz olann ayana vurmular, vay arkam demi; karnna vurmular yine vay arkam demi. Aaca dayanma kurur, insana dayanma lr. ; : Ah arka ah arka dman gre korka. Days olan daysna dayanr. Ele inanma, suya dayanma Garibi dvmler, vay arkam demi. Gvendiimiz dalara kar yad. ksze vurmular vay arkam (anam) demi. kszn karnna vurmular. ( (Vay arka vay arka, kim utana kim korka.) Alarsa anam alar, kalan (gayrisi) yalan alar. ,: ; Ana gibi yr olmaz, badat gibi diyar olmaz. , .- .?) Ana ile kz, helva ile koz. Ana kzna taht kurar, kz baht kocada arar. .: . Ana kzna taht kurmu, baht kurmam. Anal kuzu, knal kuzu. Anann baht kzna. Anann bast yavru incinmez. Ana evladn atm, yar bandan tutmu. Ana ver, baba sever. Aca dokuz yorgan rtmler, yine uyuyamam. A it frn ykar. A tavuk kendini buday (arpa) ambarnda sanr. An gz ekmek teknesinde olur. 188 TRK ATASZLERNE Atan imam olmaz. Am karn doyar. Am koynunda rek (ekmek) elemez (durmaz). An kursanda rek dayanmaz. Am uykusu gelmez. A kurt aslana saldrr. A kurt yavrusunu yer. Acyan uyumu, ackan uyumam. A aman bilmez, ocuk zaman bilmez. A anansa da ka. A arslandan tok domuz yedir. A a ile yatnca arada dilenci doar. A (ark) at yol almaz, a (ark) it av almaz. A ay oynamaz. A domuz dardan kmaz. ' A doymam, tok ackmam sanr. A elini kora sokar. A gezmekten tok lmek yedir. Ylan sokan uyumu, a kalkan uyumam. ; . . Deveyi yardan uuran bir tutam ottur. Aca kuru ekmek bal helvas gibi gelir. A kendini aslana vurur. A kendini atee salar. Can boazdan gelir. Ackan yer ayr, acyan yer ayr. Snf; 3-SAVUNMA MEKANZMALARI

AIKLAMA: Bu blmde akla uygunlatrma=Neden Bulma (Rasyonalizasyon), Yanstma, Hayl Kurma, zdeim, Yer, Yn) Deitirme gibi savunma mekanizmalarn iinde barndrd varsaylan ataszleri sralanmtr. PSKOLOJK BR YAKLA 189 Hatasz kul olmaz. Dmez, kalkmaz bir Allah. Ge olsun da, g olmaz. Ayak almadk (ayaa dokunmadk) ta olmaz, baa gelmedik i olmaz. Minareyi alan klf hazrlar. Erdiine erer, ermediine ta atar. ; Bedava sirke baldan tatldr (tatl olur),-,; Kedi uzanamad (yetiemedii) ciere pis (mundar) der. Tilki uzanamad zme korku dermi. Kaan balk byk olur. ' Oynamasn bilmeyen kz, "yerim dar" demi, yerini geniletmiler (bollatmlar) "gerim (yenim) dar" demi. Zayi koyunun kuyruu byk olur. Kii kiiyi kendi gibi bilirmi. Kem sz sahibinindir. " ' Eei dvemeyen semerinden alr cn. Kabahat iplii eirende deil, i ile krkta. ' > . Yukarda bir yalan syler aada kendi de inanr. zm zme bakarak kararr. Anasna bak kzn al, kenarna bak bezini al. Dedesi koruk yeyince torununun dii kamarm1}. Eee kzp semeri dvme. Kzm sana diyorum gelinim sen iit. Eeine gc yetmeyen semerini dver Snf:4- ALGI VE DKKAT AIKLAMA: Bu blmde, alg ve dikkat konusunu muhtevasnda bulunduunu varsaydmz ataszleri yer almtr. Sel gider kum kalr. Anlata gre verirler fetvay Derviin fikri ne ise zikri de odur. 190 TRK ATASZLERNE Herkes bildiini okur. Herkesin bir derdi var, deirmenineiinki de su. Bakmakla grmek bir deildir. Ate dt yeri yakar. Akla gelmeyen baa gelir. Baa gelmeyince bilinmez. Her grdne, her duyduuna inanma. Snf: 4-ETM TEORLER VE RENME AIKLAMA: Bu balk altnda eitim ve renmede gd (motivasyon), ihtiya, tekrar, disiplin, zak ve ferd farkllklar, zaman, retmen, be duyunun yeri ve renme teorilerinden bazlarm hatrlattm varsaydmz Trk ataszleri yer almtr. Alamayan ocua meme verilmez. Kpek suya dmeyince yzmeyi renmez. Adan yenilmekle marifetli, yanlmakla lim olur. Bilmemek ayp deil, sormamak ayp. Dolu bardak su almaz. leyen demir pas tutmaz. lemeyen kuyunun suyu azalr. Gafile kelm, nafile kelam. Gnlsz namaz (gklere) ge amaz (ykselmez). Gnlsz yenen (istenmeyen) a, ya karn artr ya ba. Ak olmaynca mek olmaz. A tuz ile, tuz oran ile. Basksz tahtay yel (el) alr, ye! (el) almazsa sel (yel) alr. Kapaksz kaynam buusuz pimi. Balk suda byr. zm bada, ba dada. Lfla (lakrd ile) peynir gemisi yrmez. lim unutmu, kalem unutmam. Kuru gayret ark eskitir.

PSKOLOJK BR YAKLAIM 191 Karaya sabun, deliye t neylesin. Koyma (sokma) akl, akl olmaz. Mizaca (nabza) gre erbet verilir. Sayg sayana, terbiye alana gredir. Dam diyene dam, gm diyene gm. Damara gre kan alnr. Kabiliyet tlim ile olmaz. !li Kafa bosa gz ie yaramaz. Bo uval ayakta durmaz. Cahile sz (lf) anlatmak, deveye hendek atlatmaktan gtr. Cahilin dostluundan, limin dmanl yedir. nnde anlamayan sonunda anlar. Her eyin cehlinden ilmi yedir. Anlayana sivri sinek saz, anlamayana davul zurna az. Temelsiz bina tez yklr. Demir tavnda dvlr. Kanatsz ku umaz. Hereyin vakti var, horoz bile vaktinde ter. Aa ya iken eilir. Ylann ba kkken ezilir. ! -' Lokma inemeden yutulmaz. Yarm hekim candan eder, yarm hoca dinden eder. Herkes lim olur da muallim olamaz. Gzlye gizli yoktur. Gz grdn ister. Gz grr, gnl ister. itmek grmek gibi deildir. ittiini syleyen yalancdr. Bir defa grmek bin defa okumaktan yedir. Sr git dememiler, gr ge demiler. Sanat ustadan grmeyen renemez. 192 TRK ATASZLERNE Bakmakla usta olunsa (rense) kpekler (kediler) kasap olurdu (kasapl renirdi). Doru bilinmeyince eri bilinmez. Edebi edepsizden ren. Hekim kim, babna gelen. Hekimden sonra, ekenden sor. Her eyi bilen bir ey bilmez. ;; , . .,., ;..;, nsan yanlmakla lim olur. Balk aa girdikten sonra akl bana gelir. Stten az yanan, yourdu (ayran) fleyerek yer^ier). Merdiven ayak ayak (basamak basamak) klr. Hrszlk bir ekmekten, kahpelik bir pmekten. Her ziyan bir ttr. Her d bir reni. , , , , _, . . Alet iler, el vnr. Akl yata deil, batadr. Yerine gre kk by terbiye eder. , -, ' Yz verme arsz olur, az verme hrsz olur. ok syleme arsz edersin, ok saklama hrsz edersin. ok verip azdrma, az verip gezdirme. Alm kudurmutan beterdir. Alm kursak, bulamacn ister. yi nasihat verilir amma iyi edep verilmez. Snf: 6-SEMBOLK EYLEMLER: DNME-LETM (SZ-DL)-RYLAR AIKLAMA: Bu blmde "Sembolik eylemler" olarak adlandrlan Dnme, letiim (Sz-Dil) ve Ryay (D) konu edindiini varsaydmz Trk Ataszleri yer almtr. Bin dn bir ile. Szn bil piir, azn der devir. Szn piirmeden syleme. PSKOLOJK BR YAKLAIM 193 Ayam scak tut ban serin, gnln ferah tut dnme derin. Dokuz l, bir bi.

Dne dne grmeli ii, sonra piman olmamal kii. Dnmeden syleme. Evvel dn, sonra syle. Evvelinden dnmeyen sonra piman olur. ki l, bir bi. Kl krj yararlar. On l bir bi. ' ' nce dn sonra syle. Sonunu ok dnen muradna eremez. Sz dokuz boumdur, boa boa syle. ' ' Sz var i bitirir, sz var ba. yiti ir. ' ''-"' Sz ya deri gibidir, ektiin ynde suer. *' |J Taamn, kelmn oundan sakn. Tatsz orbaya tuz, aklsz kafaya soz k etfnez. Anlayana ta ta, anlamazla bal yeme. Erdemin ba dil. Dilinin sylediini kulan iitsin. ' Laf laf aar, laf da tabakay. Kl yaras salr, dil yaas salmaz. Mecliste dilini, sofrada elini ksa tut. ! ' Ba dille tartlr. kz boynuzundan, insan sznden tutarlar. Sarn kula duymaz, ahman her yan. Sz adamn mihengidir. Syleyenden dinleyen arif gerek. Gzel sz demir kapy aar. Her bulduunu yeme, her dile geleni deme. nsan ikrarndan (sznden), hayvan yularndan tutulur. nsan ne bulursa dilinden bulur. nsann eti yenmez derisi giyilmez, tatl dilinden baka nesi var. 194 TRK ATASZLERNE nsann sz anlamaz, atn gem almaz. stediini syleyen, istemediini iitir. yi sylersen iyi iitirsin, kt sylersen kt iitirsin. Kelmndan olur malum kiinin kendi mikdar. Kem sz (han sz) sahibine zarar. Cahile sz anlatmak deveye hendek atlatmaktan gtr). Cahile sz anlatmak kre renk tarifi gibidir. alda gl bitmez, cahile sz yetmez. Dil adam beyan eder Dil bilmez, dediini tutmaz. . , Dil kltan keskindir. Dil ksa, kulak delik. Dil uzatlan yere el uzatlmaz. Dil var bal getirir, dil var bel. Dilsiz de olsa kmil bellidir. Dilsiz olmak ok sylemekten yedir. . , Dil yaras onulmaz. . Dilden gelen onulmaz. , Dilden gelen elden gelse her yoksul bir bay olur. Dile gelen ele gelir. Dili bal, ii bel. . ... Dilin cirmi kk crm byk. Dilin kemii yok, ne yana evirsen o yana dner. Dilini tutan ban kurtarr. Tatl dil ok adan aldatr. Tatl dil, gler yz dmann kolunu bker. Tatl sz ylan ininden, ac sz insan dininden karr. Tatl dili kesemezler. Tatl sz dinletir, yavan sz esnetir.

'

'

'

Tatl yiyelim tatl konualm. Utanmaz yz, tkenmez sz. PSKOLOJK BR YAKLAfIM 195 Yemein azndan, szn oundan (Allah ra eyleye). Hayvan koklaa koklaa, insan sylese sylese. Hayvan yaklaarak, insan soruarak. A tavuk dnde dar grr. Kedi ryasnda kuyruk grm. Ne karanlkta yat ne kara d gr. Ne korkulu rya gr, ne tabirciye muhta ol. ;, Ne mezarlkta uyu ne de korkulu d gr. eytan adamn dn azdrr suyunu stmaz. Yerde yatar, minare kadar rya grr. > " Dte alayan uyanp glm. D tersine yorumlanr. D uykudan sonra gelir. nKorkulu dn sonu hayrldr. -.,->. . . Korkulu rya grmektense uyank yatmak yedir... -. Rya bo gezenlerin semayesidir. ..< Rya gibi geldi geti. Rya ile hlya bo gnlerin hocasdr. Rya ile hlya olmasa zrtlerin can kar. Rya ise hayrdr inallah. Rya sadk, gren kzip. ' > ' Snf:7- KALITIM (SOYAEKM) VE EVRE AIKLAMA: Bu blmde kaltn (soyaekim), doum ncesi ve sonras evreyi konu edindiini varsaydmz Trk ataszleri toplanmtr. Soy soya (cins cinse) eker. Soydur eker, huydur geer. Soylu azmaz, bal kokmaz. om olandan yine om doar. Taa kan keinin aaca kan ola olur. Asl ne ise nesli de odur. Ata eki elma yese olun dii kamar. 196 197 Domuzdan toklu domaz. Herey aslna dner. Kundakta giren (huy) teneirde kar. Kurt yavrusu kurt olur. Kurttan kurt olur itten it. Kurttan kuzu domaz, kerkenezden ahin. eri kz boncua aktr. Anasna bak kzn al, kenarna bak bezini al. Arabann art tekerlei n tekerlek izini basar. Arabann n tekerlei nereden geerse art tekerlei de oradan geer. Asl azmaz (soy kovar), bal kokmaz. Ata da soy gerek ite de.. Atann (babnn) sanat oula mirastr. Dar unundan baklava, incir aacndan oklava olmaz. , Deve, deve yerine ker. Eek at olmaz, cier et olmaz. Eek kocamakla (bymekle) tavlaba olmaz. . Gl dalnda odun, beslemeden kadn olmaz. , \ Cins yumurtada ter. Yumurtada kl bitmez. .. ,,,....., Yumurtadan kan yine yumurta karr. Horoz lr, gz plkte kalr. Huy cann altndadr. Huylu huyundan vazgemez. Karpuz kknde byr. Katrandan olmaz eker, olsa da cinse eker. Olan dayya, kz halaya eker. Stle giren huy canla kar. nsan yedisinde ne ise yetmiinde de odur. Kei nereye karsa ola da oraya kar. Kurt kyn (tyn) deitirir. Huyunu deitirmez.

Dikenden gl biter, glden diken. Ala kei her vakit pskll olak dourmaz. Bez alrsan Musul'dan, kz alrsan asldan. Ak koyunun kara kuzusu olur. Dadan gelen daa .gider. Snf: 8-KLK AIKLAMA: Bu blmde kiilik, kiilik farkllklar, kiilikte benimseme ve uyum; kiilikte korku, kayg, znt ve fke gibi duygular; kiilik bozukluklar, "akl", "akll", "deli" kavramlarnn ve kiiliin nemini konu edindiini varsaydmz Trk Ataszleri toplanmtr. Doluya koydum almad, boa koydum dolmad. Dne gider zurna beenmez, hamama gider kurna beenmez. El kadar postu var, dnya kadar dostu var. Dedii ddk ald ddk. Elin gzndeki p grr, kendi gzndeki mertei grmez. Ellere krlk verir, kendi kamburuna bakmaz. Ete bakma, dona bakma, iindeki cana bak. Gne olsa kimsenin mendilini kurutmaz. ; Gzele krk gnde doyulur, iyi huya krk ylda doyulmaz. Gzellie kaplma huya bak. Hamama gider kumaya, dne gider zurnaya ak olur. Karga keklii taklit edeyim derken kendi yryn arm. Katra (eee) cilve yap demiler, ifte (tekme) atm. Ne yavru (akn) ol asl, ne yava (akn) ol basl. Pek ya olma sklrsn; pek de kuru olma krlrsn.. Zrefann (kibarn) dkn, beyaz giyer k gn. Eri aasz orman olmaz. Altm yere dmekle pul olmaz. Altn mihenk tanda, insan i bau.ua denerler. An, eini, iini bil. Aba altnda sultan v-. .. Adan ada"1 ..a pehlivan baka. 198 TRK ATASZLERNE Ay douundan, insan yrynden bellidir. Bana vur, ekmeini elinden al. Banda deirmen ta dnse aldrmaz. Banda kavak yelleri eser. Ban kestirir sznden dnmez. Aacn kurdu iinde olur. Aac kurt, insan dert yer. Can kmaynca (kmadan, kmadka) huy kmaz. ok havlayan kpek srmaz. : rk tahta ivi (mh) tutamaz. Bir aata gl de biter, diken de. Bir aatan okluk da kar, boklukta. Deve kuu yke gelince kuum, umaya gelince deveyim der. nsan benzerini ancak aynada grr. nsan eit eit, yer damar damar. nsan (demirden sert) tatan berk, glden naziktir. nama alacas iinde, hayvann alacas dnda. nsann soyu bir, huyu bindir. insann aynasdr. Arszn yzne tkrmler "yamur yayor" demi. Altn atete, insan mihnette belli olur. Sorma kiinin aslm sohbetinden bellidir. yilie iyiylik her kiinin kr, ktle iyilik er kiinin kr. Kalp kyafetle adam adam olmaz. Kleylan at. ul iinde de bellidir. Her yiidin bir yourt yiyii vardr. Her yiidin gnlnde bir aslan yatar. Hem cahil hem inat. Her kii kendi aybn gzetir.

Her ey incelikten, insan kabalktan krlr. Herkesin i yzn Allah bilir. Herkesin iiyle yz bir olmaz. PSKOLOJK BR YAKLAM 199 mam grr alar, davulu grr oynar. nce eleyip sk dokuma. Her kii kendi reine kl (kz) eer. Her kiinin bir havas var. Kestane kabuundan km, kabuunu beenmemi. Kiminle gezersen onunla anlrsn. Klc kestiren suyudur, kiiyi hor eden huyudur. ; Kimse kendi aybn grmez Kii noksann bilmek gibi arif olmaz. vngen adam en sonunda nne bakar. Nalnc keseri gibi kendine yontar. Yamur olsa kimsenin tarlasna yamaz. Nal der, mh demez. Buluttan nem kapar. >; kzn altnda buza arar. Alack karlara kar yasa k deil mi, kii kendini bilse ho deil i? Alak yer yiidi hor gsterir. " -' lim olmak kolay, adam olmak g. Be parmak bir (dz) deil. ' ! Bir kii ile ya alveri etmeli ya yola gitmeli. Burnu bokta, kanatlar havada. Burnu kaf danda. Burnundan kl aldrmaz. Yz gzel olann huyu(da) gzel olur. Hain adan korkak olur. Dner dolap gibi iki yzl. Adan i banda belli olur. Kiidir kendini hem aziz eden hem rezil. Kiinin hrmeti de zilleti de kendi elindedir. Yz insann aynasdr. Dost yznden, dman gznden belli olur. Herkes kendi huyunu beenir 200 TRK ATASZLERNE Herkes kendi kantar ile doksan okka gelir. Herkes kerameti kendinden bilir. Her ku kendi yuvasn beenir. nsan kendisini beenmezse atlar (lr). Kimse ayrann (yourdum) eki demez. Cemaat ne kadar ok olursa da (olsun) imam bildiini okur. kt dokuza, inmez sekize. Dedii ddk, ald ddk. Bir inat bir murat. Bin kez syle eee, bir dirhem inmez aaa. , i baka, d baka. _, i beni yakar, d eli. Ya olduun gibi grn, ya da grndn gibi ol. Alak yerde tepecik kendisini da sanr. Azck am, kaygsz (arsz, kavgasz) ban. , Demir nemden, insan gamdan urur. . ,.-, >t Duvar nem, insan gam ykar. . ....., Evdeki hesap arya uymaz. , , \, <> , Ummadn ta ba yarar. ' . , f Can yanan eek attan yrk olur. , , t , Eein can yannca at geer. , , .,, ki testi tokuunca biri elbet krlr.

ki camii arasnda kalm beynamaza (biamaza) dnmek. Yalancnn evi yanm kimse inanmam. Kargaya pisliin ila demiler, denizin ortasna etmi. Keskin sirke kasna (kpne) zarar(dr). Klca tasann daca derdi. sin yanma varan is, misin yanma varan mis kokar. Kr atn yannda duran ya huyundan, ya tynden, ya suyundan. zm zme bakarak kararr. Krle yatan a kalkar. Kurunun yannda ya da yanar. ,. , PSKOLOJK BR YAKLAIM 201 Topalla gezen aksama renir. Kii arkadandan bellidir. Benzeye benzeye yaz, benzeye benzeye k olur. Adam ahbabndan bellididr. Syle dostunu, syleyeyim kim olduunu. Aksayanla aksak susayanla susak. Ar bal alacak iei bilir. s- ri Arsz gl olunca hakl sulu olur. Arsz neden arlanr, ul da giyse sallanr. . Arsza t hayr etmez. Da kes bel kes, insaf elden koma. Damdan dse (kedi gibi) drt aya stne tfef. D doru, ii eri. D eli yakar, ii beni. D kalayl, ii alayl. Dininden dner, dediinden dnmez. Dokuz grr bir beenir. Karga yavrusuna bakm "benim ak pak evldm" demi. Kuzguna yavrusu anka (ahin, gzel) gorunur. Kara yanma varma kara bular. Karga ile gezen boka konar. Komu komudan huy kapar., ayranna su katar. Vardn yer kr ise sen de gzn krp (bir gzn kapa). Ba ar gerek, kulak sar. Ar ol batman gelsin. Ar otur ki bey desinler. Ar ta yerinden oynamaz. Ar yongay yel kaldrmaz. Korkaa glge bile dmandr. Korkak bezirgan ne kr eder ne ziyan. Korkmu kiiye koyun ba ift grnr. Korkulu yola kii yayla okla kar. 202 Korkunun ecele faydas yoktur. Kii korktuuna urar. Korku dalar bekler (arr). Akla gelen baa gelir. Bin tasa bir bor demez. Bin kayg bir bor demez. Bouna tela dikine tra. Bunalan karga buz yutar. Bunalan lmez kara gn kararp kalmaz. Ne kork, ne korkunu yreinden kar. Domadk ocua don (kaftan) biilmez. Gl (dereyi) grmeden paalar svama. Bostan gk iken Pazar (-lk) yaplmaz. Dadaki tavann suyu ocaa vurulmaz. Denizdeki bala Pazar olmaz. Domadk olana ad komak olmaz.

,;

, ,

Domayana don bier. Saman alevi gibi parlad. Suu gelin etmiler, kimse gvey girmemi. Kork Allah'tan korkmayandan. Her kuun eti yenmez; (ku var ki et yedirirler) fke baldan tatldr. fke ile kalkan zararla (ziyanla) oturur. Keskin sirkenin kpnedir zarar. lm ile alnmaz. Zora dalar dayanmaz. Zor kapdan girerse eriat bacadan kar. Zor oyunu bozar. Yrtc (alc) kuun mr az olur. Zorba ile aka olmaz. lm gelen it mescidin duvarna sier. Azgn it ile uralmaz. PSKOLOJK BR YAKfAIM 203 abuk parlayan abuk sner. Burnunun yeli saman savurur. Demir yalayp ate pskrr. fke gelir gz kararr, fke geer yz kzarr. Yalan ile man bir yerde durmaz. Yalan syleyen unutkan olmamal. Yalan var ki gerekten yedir. Yalanc kim; duyduunu syleyen. Yalancnn mumu yatsya kadar yanar. Yalancnn gemisi yrmez. Yalancnn ahidi yanbanda. Yalan dinlemek sylemekten gtr. Yalan oranla syle. Yalan sylemeli amma kubbesiz brakmamal. Yalann karl yalandr. Ardcn kz, yalancnn sz. Aslsz sz sahibine yz karas getirir. Bir ayak stnde bin yalann belini bker. Ramazanda yalan syleyenin bayramda yz kara olur. Akl, akldan stndr. Akl bir vezirdir, gnl padiah. Akl iin tarik(yol) birdir. Akl kiiye sermayedir. kil ol dvne sansnlar. Akl olmaynca bata kuru kafa neylesin. Akl olmaynca bata, ne kuruda biter ne yata. Akl olmaynca ne yapsn sakal. Akl para ile satlmaz. Akl var iz'an var. Akl var yakn var. Akl yata deil batadr. Akllar mezada (pazara) dm herkes kendi akln al. 204 TRK ATASZLERNE Akll dnnceye kadar deli ay geer. Akll edebi edepsizden renir. Akll iki kere aldamaz. Akll szn aklsza syletir. Akllya benlik yakmaz. Aklly arkada tutma, aklsz klavuz etme. Aklsz ban cezasn ayaklar eker. Acl bata akl olmaz. , . Uslu, deliye uymaz , , .

Uslu gez ki akllar seve. Uslu sam sannca (dnnceye dek) deli evlenmi. . Yz verdik deliye, geldi kt (etti) halya. Halnn tozu tkenir, delinin sz tkenmez, j, . . Bir kll ba bin ba saklar Gazap gelince akl gider. Gz var grmek iin, akl var bilmek iin. , Herkesin bir delilik damar vardr. Krk deliye bir uslu koymular. l ile deli sahibinindir. Su akar deli bakar. Talihinden ikayet eden ok, aklndan ikayet eden yok. Ta ne kadar slanrsa deli o kadar uslanr. Taze ak taze divane. Zerre kadar akl olan karncadan ibret alr. Deliye her gn dn bayram. Deli alamaz, akll glmez. Deli akamdan sonra azar. Deli alacay sever. Deli arlanmaz, soyu arlanr. Deli deliden holanr, iman lden. Deli deliyi grnce oman gizler. Deli devran srer, akll vakit bekler. 205 Deli ile kma yola, baa gelir trl bela. Deli helva yemekten uslu ile sava yedir. Deli ile Pazar, alt yan mide bozar. Deli ksm kendi syler kendi iitir. Deli kazanm akll yemi. Deli sylemi akll inanmam. Delinin dnmesine tavuun einmesine derman olmaz. Delinin eline denek verilmez. Delinin sz kaleme gelmez. <,' <] Delinin yrei azndadr. Aklnn dili yreindedir. " > -;>' Deliye bal tattrmlar, arda katran brakmam. '>'< <' Deliye ta andrma. ;. ., j , . 'o Deliye yasak olmaz. -Ahuh ! ...- ; ^..-C Snf:9- LKLER r' ' ) C AIKLAMA: Bu blmde, bireysel ve toplumsal ilikiler ierisinde sevgi, dostluk, yaknlk, komuluk, kadn-erkek ilikisi ve evlilik konularn yansttn varsaydmz Trk ataszleri toplanmtr. Ttmedik baca, ekimedik kar-koca olmaz. Yuvay yapan dii kutur. <"h '*>& Kadn eli kak sapndan kararr. . - ' i H'suvu-H Kadn erkein eidir, evin gneidir. i.if. r'i {ivvy^ Kadn erkein eytandr. "- "' ' wm&<' && asBd Kadn mal kap mandal. : :?! :,s>t;ir'* ;:k' Kadn eytana papu diker. Kadn yznden glen mrnde bir kere gler. Kadn hamarat eden atetir. Kadn biri l, ikisi bela. Kadnn fendi erkei yendi. Kadnn sa uzun akl ksa. Kadnn sofusu eytann maskarasdr. Kadnn amdan altn olsa mumu dikecek erkektir. Kan bulunur ama karde bulunmaz. Kar-koca bir szle yakn, bir szle uzaktr. Kar lrse kk kyamet, ben lrsem byk kyamet. 206 TRK ATASZLERNE PSKOLOJK BR YAKLAIM 207 \w Karn kardeten yakn..

Kocana gre bala ban, harcna gre piir an. Kocann bilii(bilgisi) civann bilei. Kocann iki testisi varsa birini kr. Kt syleme eine, au katar ana. Dost ac syler. Dost baa bakar, dman ayaa. Dost bin ise azdr, dman bin ise oktur. , . Dost dosttan holanr. : Dost dosttan sr saklamaz Dost dostun aybn yzne syler. Dost ile ye i, alveri etme. Dost kara gnde belli olur. Dost kim, doru yola tleyen. Dost yoluna post olmal. Dost yznden dman gznden (bellidir). ivi iviyi sker. : Bir elin nesi var, iki elin sesi var. Bir ktnn yedi mahalleye zarar vardr. Bin dost az, bir dman ok. Harman yel ile, dl el ile. Merhem iyi tatan, iyilik iki batan. Sana tala varana (dokunma), sen ala (ekmekle, pamukla) var (dokun). Sen bilirsin deyince (deirmende) kavga olmaz. Bana bak bir gzle, bakaym sana iki gzle. Bana bir adm gelene iki adm varrm. Babaa vermeyince i bitmez. Dostluk baka alveri baka. Dostuna dost, dmanna dman. Her kaballat yze vurulmaz. Kan kanla yumazlar, kan su ile yuiar. Yalnzlk Allah'a mahsustur (yarar). Yalnz ta duvar olmaz. Komu hakk Tanr hakk(dr). Komu iti komuya rmez. Komu, komunun ttnne (klne) muhtatr. Kt komu adam hacet sahibi eder. Kurt komusunu yemez. Davet hak, gelmeyen ahmak. Davete icab gerektirir. Davetsiz gelen deksiz oturur. Et ile trnak arasna giren (yiyip) kokup kar. Et ile trnak arasna girilmez. Ev alma komu al. Evvel komunu bul. sonra yurdunu tut. Gnlden gnle yol vardr. Mra dosttan doru szl dman yedir. nce yolda sonra yol. Varlk sevitirir, yokluk dvtrr. Dost zindan kapsnda belli olur. Dostun att gl onulmaz yara aar. Dostun ekmeini dman gibi ye (gnl ho olsun) Her grdn dost sanp srrn ama. ki gnl bir olunca samanlk seyran olur. lim dost kazandrr, mal dman. yi dost kara gnde belli olur. yi gn dostu ok olur. Kusursuz yr(dost) arayan yrsz (dostsuz) kalr. Mal olmayann dostu olmaz. Yeni dosttan vefa gelmez. Aa t faydasz. Aa ya sabr, ya sefer.

An gz krdr (baldr). k lemi kr. drt yann duvar sanr. k arlanmaz. k vre olur. k olan cmert olur. k sabrsz olur. kla delinin fark biri glmez, biri alamaz imi. 208 TRK ATASZLERNE Ba kestiren suyu, insan sevdiren huyu. Eski dost dman olmaz. Sevip dostuna, boanp kocana varma. yilik eden iyilik bulur. Kalp kalbe kardr. Snf: 10- PSKOLOJK DANIMA AIKLAMA: Bu blmde; psikolojik sal onarma ve glendirmeyi amalayarak, bireylerin kendilerini ve kiiliklerini daha iyi anlamalarna ve karlatklar duygusal ve sosyal problemlerin zmnde bireylerin ilgi ve yetenekleri dorultusunda potansiyellerini en iyi bir ekilde deerlendirmeleri ve problemlerine en uygun zm getirmeleri demek olan Psikolojik Danma ierisinde; ilke, teknik, danan-danman ilikileri ve problemlere mdahale etme yollarn ihtiva ettiini varsaydmz Trk ataszleri toplanmtr. ki dinle (bin iit) bir syle. Ne ekersen onu biersin. Her ne doarsan ana, o kar kana. Herkes kendi aybn bilmez. (lemin) tenceresi kapal kaynar (et mi kaynar, dert mi?). Adam adama gerek olur, (ki sereden brek olur) Adam kymetini adam bilir. A gzn aarlar gzn. Dost dostun aybn yzne syler. Garibe bir selm bin altn deer. Danan da am, danmayan yolu am. Derdini saklayan (syleneyen) derman bulamaz. Deirmenden gelenden rek (poaa) umarlar. Deirmen iki tatan, muhabbet iki batan. Akll kiiye sermayedir. Aacn meyvesi olunca ban aa salar. Aa yapraiyla grler. Bir selam bin hatr yapar. Karpuz kesmekle hararet snmez. PSKOLOJK BR YAKfeAIM 209 Ak alatr, dert syletir. Ac (kt) sz insan (adam) dininden karr; (tatl sz ylan ininden karr). Yol sormakla bulunur. Yamur yasa k deil mi? Kii halini bilse ho deil mi? Soran yanlmam. Sora sora Badat(Kbe) bulunur. Syleyenden dinleyen arif gerek. Syleyene bakma, syletene bak. nsan kymetini insan bilir. nsan sylese sylee(konua konua) hayvan koklaa koklaa. Ar sd, akll d sever. Arpa unun yok ise tatl dilinde mi yok? Az syle (uz syle) ok dinle. bilire dan, bildiini ile. ; Bin bilirsen de bir bilene dan. Dert saklayanda kalr.

Sz sz aar. Syleyenden olma, dinleyenden ol. Derdi olan derman arar. Sorucu ol ki bilici olasn. Danan dalar aar. Derdini syleyen devasn bulur. Evvel gr, sonra bili. Gzel sz demir kapy aar. Klavuzsuz yola kan yolunu arr. Klavuzu horoz olan kmeste geceler. Adam adan sayesinde adam olur. KAYNAKLAR ,. t 'v ,' ! I-KTAPLAR Adler, Alfred. nsan Tanma Sanat, 4. Bask, Trkesi; . Baar, Dergah Yaynlar, stanbul, 1985. Kiilik Bozukluklar ve Toplumsal Btnleme, Trkesi; Belks orak, Say Kitap Pazarlama, stanbul, 1983. Aksan, Doan. Her Ynyle DL Ana izgileriyle DLBLM-3, Trk Dil Kurumu (TDK) Yaynlar, Ankara. 1982. Aksoy, mer Asm-Ataszleri ve Deyimleri, TDK. Yaynlan, Ankara, 1965. Akverdi, Hamdi Halk in Ataszlerine Tatbik Edilmi Ruh Bilgiler, Gven Basmevi, stanbul, 1940. Alaylolu, Ruen ve A. F. Ouzkan-Ansiklopedik Eitim Szl, 2. Bask, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1976. Atkinson, J. W. An Introduction to Motvation,. Princeton, N. J.: D. Vo Nostr and Co., 1974. Ayer, A. J. ve dierleri. ALGILAMA, duyma ve Bilme, derleme ve eviri; Vehbi Hacikadirolu, Metis Yaynlar, stanbul, 1984. Baymur, Feriha. Genel Psikoloji, 4. Bask, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1978. Baltacolu, . Hakk. Trke Doru, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1972. Berne, Eric. Herkes in Psikiyatri ve Psikanaliz Rehberi. eviren; Emre Kapkn. Yaprak Yaynlan, stanbul, 1988. Bilgin, Beyza, slm'da ocuk. Diyanet leri Bakanl Yaynlar, No: 264, Ankara. 1987. 212 Bloon, Benjamin S. nsan Nitelikleri ve Okulda renme, eviren; Durmu Ali zelik, MEB Yaynlan, Ankara, 1979. Bobbit, H. Randolpl ve dierleri, Organizatioal Belavior, Englvvood Cliffs, N. J: Prentice Hail, Inc., 1974. Boyce, E. R., Okulda lk yl, eviren; Arif Gelen, Ky ve Eitim Yaynlar, Ankara, 1955. C.E.S., P.L.H. ock psikolojisi (ocuk Geliimi ve modern Eitim). eviren; .N. zgr. zgr Yaynlar, stanbul, 1979. Ccelolu. Doan, nsan nsana, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1987. amdibi, Hasan Malmud. ahsiyet Terbiyesi ve GAZAL., Han Neriyat, stanbul, 1983. kman Zeki. Folklorumuzda ve Edebiyatmzda Gz, Kltr Bakanl Yaynlar : 279, Ankara 1977. ifter, smail. Psikiyatri. enol Basm Yayn, Ankara, 1986. Danimend, smail Hami. Garp Melihalarna Gre Eski Trk Seciyye ve Ahlk. 3. Bask, stanbul Kitabevi Yaynlar, stanbul 982. DPT. Trk Aile Yaps. VI. Be Yllk Kalknma Plan . . Kom. Raporu, Ankara 1989. Daco, Pierre. ada Psikolojinin Olaanst Baarlar. eviren, O.A. Grn. nklap ve Aka Yaynlar, stanbul, 1983.

Davaslgil, mit. Farkl Sosyo-Ekonomik ve kltrel evreden gelen birinci Snf ocuklarnn Dil Geliimine Okulun Etkisi (Doktora Tezi), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlan No: 3306, stanbul, 1985. Draz, M. Abdullah, slm'n nsana Verdii Deer. eviren: N. Demir, Kayhan Yaynevi, stanbul, 1983. Dkmen, stn. Sanatta ve Gnlk Yaamda letiim atmalar ve Empati. 4.Bask. Sistem Y. stanbul, 1996. ________________________________________________________213_ Elin, Ykr. Halk Edebiyatna Giri. (Gzden Geirilmi Yeni Bask) Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986. En. Mithat. Ruh Sal Bilgisi, 7. Basm, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1978. Erdentu, Nermin. Trkiye Trk Toplumlarnda Kltrel Antropolojik (Etnolojik) ncelemeler. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, No: 9. Ankara 1972. Eren, Erol. Ynetim Psikolojisi, Geniletilmi 2. Bask, letme ktisad Enstits 30. Yl Yaynlar No: 2, stanbul, 1984. Erkal, Mustafa. Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal Deime. Maya Yaynlar, Ankara 1984. Erkal, Mustafa. ktisadi Kalknmann Kltr Temelleri. 2. Bask, stanbul 1991. Ez, Mehmet. Trk Ailesi. MEB. Yaynlar, stanbul 1977. Esepek, Altan. Sosyal Kontrol, Sapma ve Sosyal Deime (Erzurum'un ki Kynde Karlatrmal Biro Aratrma) A. . E. Fak. Yaynlan No: 76, Ankara 1979. Ertrk, Selahattin. Eitimde "Program" Gelitirme., 3. Bask, Yelkentepe Yaynlar, Ankara, 1979. Eybolu, E. Kemal. On nc Yzyldan Gnmze Kadar iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve deyimle-Ataszleri-I. Doan Karde Yaynlar, stanbul, 1973. Fidan, Nurettin. Okulda renme ve retme, Ankara, 1986. Freud, Sigmud ve . Trek. Ryalar zerine ki Deneme. Varlk Yaynlar, stanbul, 1965. Fromm, Erich, Sevginin ve iddetin Kayna, 4. Basn, evirenler; Y. Salman ve N. ten, Payel Yaynlan, stanbul, 1987. _, Sevme Sanat, 2. Bask, ev; . Gndz, say Y., stanbul, 1982. 214 _______, Hrriyetten Ka, ev; A. Yrkan, Tur Y., stanbul, 1979. Gazali. ly-i Ulm-id-din. eviren; Ali Arsan, Cilt: 6 ve 7, Arslan Yaynlan, stanbul; 1979, 1980. Getan, Engin. ada nsanlarda Normald Davranlar. A. . Eitini Fakltesi Yaynlar No: 69, Ankara, 1978. _______, Engin. ada nsanda Normald Davranlar. A. . Eitim Fakltesi Yaynlar No: 69, Ankara, 1978. _______, Psikanaliz ve Sonras, hr Yayn, stanbul, 1981. Gklp Ziya,. Trk Medeniyeti Tarihi. Hazrlayanlar: . Aka, K. Yaar Kopraman, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1976. Gzler, H. Fethi. Ataszleri ve Seilmi Gzel Szler. nklap ve Aka Yaynlar, stanbul, 1975. Gvh, Pend- Name (tler ve Ataszleri), Hazrlayan; M. Hengirmen, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990. Gven Bozkurt. nsan ve Kltr. 2. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1974. Hanerliolu, Orhan. Ruhbilim Szl, Renizi Kitabevi, stanbul, 1988. Horney, Karen. amzn Tedirgin nsan. eviren; Ayda Yrkan, Tur Yaynlar. stanbul, 1980. Jersild, Artlur T. ocuk Psikolojisi. 3. Bask, eviren; Glseren Gnce, A. . Eitim Fakltesi Yaynlan No: 79. Ankara, 1979. Katba, idem. ocuun Deeri Trkiye'de Degreler ve Dourganlk. Boazii . dar Bilimler Fakltesi Yaynlar, stanbul 1981. Katba, idem. nsan ve nsanlar, 5. Basm, Beta Basm-Yaym Datm. stanbul, 1983. Kaplan, Mehmet. Mehmet Kaplan'dan Semeler. Cilt: 2, Hazrlayanlar; . Enginim, Z. Kerman. Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar, Ankara, 1988. 215

Kaptan, Sain. Bilimsel Aratrma Teknikleri ve statistik Yntemleri, Bilim Yaynlan (Tarihsiz), Ankara. Kepeolu, Muharrem. Psikolojik Danma ve Rehberlik. Gelitirilmi 3. Bask, Ankara, 1988. Kerschensteiner, G. Karakter Kavram ve Terbiyesi, eviren; H. Fikret Kanad. MEB Yaynlan, Ankara, 1977. Kknel. zcan. nsan anlamak. Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1982. Kaygdan Mutlulua KLK 2. Bask, Altn Kitaplar Yaymevi. stanbul, 1982. Kurt. hsan, "Trk Ataszlerine Psikolojik Biro Yaklam" (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi) Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1989. Kkahmet, Leyla. retim lke ve Yntemleri. 2. Bask, A. 0. Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlan No: 152, Ankara, 1986. Maissonneuve, J. Psikososyolojiin lkeleri, eviren; Selinin Evrim, . . Edebiyat Fakltesi Yaynlan No: 1841, stanbul, 1973. Marois, Andre. Yaama Sanat. eviren: Nihal ol, Varlk Yaynlar, stanbul, 1974. Miller, N. E. ve J. Dollard. Social Learning and Imitation. New Haven: Yale University Press, 1941. Morgan, T. Cliftbrd. Psikolojiye Giri Ders Kitab. evirenler; H. Arc ve dierleri, H. . Yaynlan, ankara, 1981. Olson, Willard C. ve John Levvellen. ocuklar Nasl Byr ve Geliir? eviren; A. skit, MEB Yaynlar, ankara, 1964. gel, Bahaeddin. Trk Kltrnn Gelime alan. 2. Bask, Kmen Yaynlar, ankara, 1979. zbek, Abdulkadir. Sosyal Psikiyatri'ye Giri A. . Tp Fakltesi Yaynlan No: 243. Ankara, 1971. zg, Halis ahsiyet, S. Bask zg Yaynevi, stanbul. 1969. 216 ztrk Orhan. Psikanaliz ve Psikoterapi. Ankara, 1985. _______, Ruh Sal ve Bozukluklar. Ankara, 1988. Pars, Vadide Baha, H. Crlt, M. En, T. Ouzkan. Eitim psikolojisi. MEB Yaynlan, stanbul, 1971. Pinter, Rudolf, Paul W. West ve dierleri. Eitim Psikolojisi. eviren: sabri Akdeniz Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlan No: 15, stanbul, 1981. _______, eitleme. Kubbealn neriyat, stanbul, 1981. Semin, Refa Uurel. Genlik Psikolojisi. 2. Bask, . . Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 2677, stanbul, 1984. Tan, Hasan. Psikolojik Yardm likileri; Danma ve psikoterapi. MEB. Yaynlar, stanbul, 1986. Tevfik Rza. Rza Tevfik'i Tekke ve Halk Edebiyat ile ilgili Makaleleri, Hazrlayanlar: Abdullah Uman Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 513, Ankara, 1982. Tolan, Barlas. Galip sen, Veysel Batmaz. Ben ve Toplum Sosyal Psikoloji-1, Teor. Yaynlar, Ankara, 1985. Yavuzer, Haluk. ocuk ve Su. 2. Bask, altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1982. Yrkolu, Atalay. ocuk Ruh Sal, 12. Bask, T. Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1986. Genlik a, 5. Bask, t. Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1988. 217 II-MAKALELER, BLDRLER VE DERS NOTLARI Akyz, Yalya. "bni Sina'nn Eitim Bilimine Katklar, trk ve Dnya Eitini Tarihindeki Yeri". Uluslararas bni Sna Sempozyumu. (Bildiriler), kltr ve Turizm Bakanl Mill Ktphane Yaynlar Toplant Bildirileri Dizisi: 1 ankara, 1984. Ankay, Aydm. "Yksek Lisans Pataloji Psikoloji Ders Notlan" g. . Sosyal Bilimler Enstits, ankara, Gz-1988. Arsoy, Sleyman. "Folklor ve Erotizm". Trk Folklor Aratmalar (TFA), cilt: 14, No: 277, austos, 1972.

Ansan, Cevdet. "Trk Kltr ve Kiilii zerine bir Aratrma". V. Mill NroPsikiyatri Kongresi. zmir 24-27 Eyll 1969 Tutanak ve Serbest Bildiriler. Ege niversitesi Matbaacs, zmir, 1970. Ayhan Rza. "Ailenin Hukuki Raporu" Trkiye Aile Yll 1990, Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar, Ankara 1990. Baymur, Feriha. "nsan likileri Sorunu ve Eitimde nsanc Yaklam" Mill Eitim dergisi (retmenler Gn zel Says), Say: 55, Ankara, 1981. Bilgiseven, Aniran Kurtkan. "slamiyetin nerdii Ferdiyeti Aile Yapsnda Kadn Haklar ve lkemizdeki Durum" 1. Aile ras Bildirileri 17-20 Aralk 1990, Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlan, Ankara 1990. Binbaolu, Cavit. "Snfta rencileri Gdleme ekilleri". ada Eitim Dergisi. Cilt: 12, Say: 115, Ankara, Celkan, H. Yldrm. "Beeri Kltrn Temel esi Aile" I. Aile ras Bildirileri, Aile Ar. Kur. Bakanl Yaynlan, Ankara, 1996. Ccelolu, Doan. "Statik Durumda Yz fadeleri Tesirlerinin Mukayesesi". . . Tecrbi Psikoloji almalar. Cilt: 3, stanbul, 1961. alar, Behet Kemal. "Folklorun Aynasnda Trk nsan", TFA, C: 12, ubat, 1970. Ersever, Oya G. "Psikolojik Danma lke ve Teknikleri". Yksek Lisans Ders Notlan, G. . Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1988. ______, "Stress'in ruh Hastalyla likisini eren ok Faktrl Kurumsal bir Model". H. . Edebiyat Fakltesi Dergisi. Ankara, 3.1.1985. Eserpek, Altan. "Trk Ky Ailesinde blmne likin Yapsal Deerler". A.. Eitim F. Dergisi, Cilt: 10, Say 1-4 ,1977. Karpuz, Haim. "Trk Ailesinin Yaad Geleneksel Konutlar", I. Aile. Bild, Ankara, 1990. Keller, George F. "Kltr Kiilik ve Eitim". eviren: M. Tezcan, A. . Eitim Fakltesi Dergisi, C: 10, Say: 1-4, 1977. Kocack, Faruk. "Sivasta Kentsel Aile". Aile Yazlar 2, Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990. Kurt, hsan. "Ataszlerinde ve Deyimlerimizde Psikolojik Unsurlar". Mill Kltr Dergisi. Kltr Bakanl Yayn, Say: 39. Nisan. 1983. Gnay, Unay. "Folklor Mahsullerinin Tabiat" Mill Folklor, Gz, Say 11, 1991. Iinsu, Emine. "Aile Birliinde Erkein rol". 1. Aile uras Bildirileri, Aile Ar. Kur. Bakanl Y. Ankara 1990. Meri, mid. "slam'da Aile". lm Neriyat ve D Ticaret A.. Tartmal lm Toplantlar Dizisi :9, 1989. Muallimolu, Nejat. "Atasz Dnyasnda Bir Gezinti". Mill Kltr Dergisi, Kltr Bakanl Yayn. Cilt: 1, say: 4, Nisan, 1977. rnek, T. ve D. Atalay. "Psikiyatrik Hastalar ve Ataszleri". VII. Milll NroPsikiyatri Kongresi Bildiri almalar, Ankara, 1971. __ 219 i <* ztrk, Orhan. "Anadolu Toplumunda zerklik ve Gelime Duygularnn Kstlan". V. Mill Nro-Psikiyatri Kongresi. zmir, 24-27 Eyll 1969 Tutanak ve Serbest Bildiriler, Ege niversitesi Matbaacs, zmir, 1970. Rivier, Bertle Reymond. "Ergenlik Dostluk ve Ak", eviren: Bekir Onur. A. . Eitim Fakltesi Dergisi, C: 12, Say: 1-4, 1979. Savar, Yusuf. "Topluymsal Kiilik Yapsnn nemi, Aratrlmas ve Baz bulgular". V. Mill Nro-Psikiyatri Kongresi Tutanak ve serbest Bildiriler, zmir, 1970. Sunman, Tlay ve Y. Savar. "Akl Hastalklar ve Akl Hastalklarna Kar Tutum ve nanlar". V. Mill Nro-Psikiyatri Kongresi Tutanak ve Serbest Bildiriler, zmir, 1970. Turgay, Atilla. "Psikoloji, Psikiyatri ve Ataszleri". Trkiye'de Toplumsal Bilim Aratrmalarnda Yaklamlar ve Yntemler Semineri, ODT. 17-19 Aralk 1976. Trk Halk Bilim Topluluu Yaynlar, Ankara. 1977. Trkdoan, Orhan. "Dou Anadolu'da Ana-ocuk Bakm ile lgili Kltr Kalplan" Trk Kltr Dergisi, yl XXI. Say 233, Eyll, 1982. Uur, Ahmet. "Tarih Seyri inde Trk Aile Yapsndan rnekler". I. Aile uras Bildirileri, Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990.

Varvar, B.K. "Mevlna ve Ruh Tedavi". Tp Dnyas Dergisi. Cilt: 49 (579), Ekim, 1976. Yavvkey. T.D. ve S.T, Silvern. "ocuun Okul ve Aile evresinde Yaamboyu Sreci olarak Oyun". eviren: Mehmet zyrek, A.. Eitim Fakltesi Dergisi,c:13, Say: 1-2, 1980. Yund, Kerim. "Trk Ataszlerinde Kii Adlan". Trk Halkbilim Aratrmalar Ylh-4, Kltr Bakanl Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 28, Ankara, 1979. YAZARIN BYOGRAFS hsan Kurt, Yozgat ili Akdamadeni ilesinde dodu. 1.1. 1956 (Tashih: 1.1.1953). lk ve orta renimini doduu ilede tamamlad. Sivas Eitim Enstits'n (1976), Ankara niversitesi Eitim Fakltesini (1981) bitirdi. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Ensti-ts'nde Yksek Lisansn tamamlad (1989). Mill Eitim Bakanl Yozgat Akdamadeni ilesi Kulukaa Ky retmen vekillii (1973), Yaylalk Ky ilkokulu retmen vekillii (1974), Erzurum Karayaz Temel Eitim Yatl Blge Okulu retmenlii (1976-1977), Tokat ili Artova ilesi Alpudere Ky ilkokulu retmenlii (1980-1983), Keskin ilesi Haydardede Ky lkokulu retmenlii (1983), Keskin ilesi Yenialibudak Ky lkokulu mdr yetkili retmenlii (1983-1987), Ankara li Sincan ilesi Sarayck lkokulu retmenlii ve mdrl (1987-1989), Sincan lesi Semiha sen lkretim Okulu retmenlii (1990), M. E. Bakanl raklk Yaygn Eitim Genel Mdrl Yaygn Eitim Enstits retmenlii ve blm bakanl (1990-1992) grevlerinde bulundu. 1992 Hazirannda Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakiiltesi'ne retim grevlisi olarak atand, be yl burada alt. 1 Temmuz 1997 tarihinde Seluk niversitesi Eitim Fakltesi Eitim Bilimleri Blmne atand. Halen bu grevi srdrmektedir. Katld Bilimsel Toplantlar, Kongreler, Projeler: MEB-UNICEF birlii iinde gerekletirilen "Okuryazarlk Eitimi ve Temel renme htiyalar Toplants". (19-23 Kasm 1990, Ankara). MEB-UNICEF birlii iinde gerekletirilen "Sala Ulatran Gerekler Kitabnda Yer Alan Mesajlarn Yaygn Eitim Programlarna Entegrasyonu Toplants". (21-22 ubat 1991, Ankara). MEB- UNCEF -HACETTEPE niversitesi birlii ile gerekletirilen "Yetikinler in Fonksiyonel Temel Eitim program ve Materyallerinin Gelitirilmesi Projesi". 1990-1991. 222 I II. Trk Dnyas Yazarlar Kurultay (8-9-10 Aralk 1994, Ankara). Sunulan Bildirinin Konusu:"Trk Edebiyatlarnda (Destanlar ve Halk Hikayelerinde) Ortak "Karakter" ve "Tiplerin Psikolojik Tahlilleri (Ouz Kaan, Dede Korkut, Manas ve Krolu Destanlarndaki "Tip" ve "Karakterlerin Psikolojik Tahlilleri). eitli alanlarda, deiik yayn organlarnda 150'nin zerinde yazs yaynlanmtr. Yaynlanan kitaplar ve ders notlan unlardr: Bilim Tarihinde Keiflerin Yz (1990). (2. Bask: 1997) Trk Ataszlerine Psikolojik Bir Yaklam (1991). iledeki nsan Necip Fazl (1992). (2. Bask: 1997) ; amln Banda Tten Ttn (1997) Kitapszhk Hrriyeti (1997) :. ; ;. Psikoloji ve Eitim Yazlar (1997) '<<.' << . !: Balamada Caz Fasl (1997) ' ! raklk Eitimi raklk Dnemi TRKE Ders Kitabl (1992, 2.Bask 1994). raklk Eitimi raklk Dnemi TRKE Ders Kitab 2 (1992, 2. Bask 1993). Yetikinler Okuma Kitab (Komisyonla birlikte, 1992). Yetikinler Okuma Kitab ALITIRMA KTABI (Komisyonla birlikte, 1992). Rehberlik ve Ruh Sal (1993. 1994). Halk Eitimi -Yetikinler Eitimi ve Psikolojisi (1994). Geliim Psikolojisi (1994, 1996). renme Psikolojisi (1993, 1996). zel Eitim (1996).

MKRO BASIM-YAYIM-DAITIM Adliye Bulvar Kkkyl Apt. No: 3/9 Tel:0.332.350 07 51-353 29 08 Fax:350 37 43 KONYA ISBN: 975-94629-1-5 hsan Kurt _ Trk Ataszlerine Psikolojik Bir Yaklam Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme

engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. TRKYE Beyazay Dernei www.kitapsevenler.com e-posta: kitapsevenler@gmail.com hsan Kurt _ Trk Ataszlerine Psikolojik Bir Yaklam