T.C.

SAKARYA NVERSTES MHENDSLK FAKLTES ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL BLM

Hub Motor Tasarm ve retimi

HAZIRLAYAN Bar AKYZ

AUSTOS 2008

indekiler
zet Teekkr ekiller Listesi

Sayfa
iii iv v

1.Blm
1.1 zellikler 1.2 AFPM Makinelerinin Geliimi 1.3 AFPM Makinelerinin eitleri 1.4 Makine Geometrisi ve Topolojileri 1.5Afpm ve Rfpm Makinelerin Karlatrlmas 1 2 5 6 10

2.Blm
2.1 Csiro Hub Motor 2.2 zellikler 2.2.1Eksenel ak seilmesinin sebepler 2.2.2 ekirdeksiz stator seilmesinin sebepleri 11 12 13 14

2.2.3 Mknats dzeni 2.2.4 Verim kayplarnn kaynaklar 2.2.5 Kutup saysnn seimi 2.2.6 Hava aral mesafesinin etkisi 2.3 Elektrikli Arata Motorun Kullanm 2.3.1Drt evrimli 2.3.2 ki evrimli 2.4 Motor Src 2.4.1 Motor src iin gerekli bilgiler 2.4.2 Rotor Pozisyon Sensr

14 14 15 16 16 17 18 18 18 19

3.Blm
3.1 Stato 3.2Rotor 3.2.1 Rotor ve Statorun Montaj artlar 3.3. Motor Aks
2

20 20 21 21

3.4. Stator Flanlar 3.4.1. Motor Sabit Ksmnn Montaj 3.5 Jant Kapaklar 3.5.1 Taraf Jant Kapa 3.5.2. D Taraf Jant Kapa 3.6. Jant emberi

23 23 24 24 26 27

4.Blm
4.1 z gemi 4.2 Kaynaka 31 32

zet
Tezin birinci ksmnda, yeni nesil elektrik makineleri, zaman iinde geliimi ve farkl mekanik ve elektriksel yaplarn iermektedir.

Tezin ikinci ksmnda ise Avustralyada stator, rotor, indktrleri retilen ve SATEM (Sakarya niversitesi leri Teknolojiler Uygulama Topluluu) tarafndan d klf tasarlanan Hub motor teknik zellikleri ile aklanmtr.

Tezin nc ksmnda ise ekibin rettii motor paralarna yer verilmi mekanik analizlerine gre nasl bir algoritma ile birletirildii anlatlmtr

Teekkrler

SATEM (Sakarya niversitesi leri Teknolojiler Uygulama Topluluu) Bakanl yaptm iki yl boyunca bana katlanan aileme ve birok zorluk karsnda hi ylmadan alan , Shell Eco Maraton da byk bir baar elde eden ve gelecekte daha ok baarlar altna imza atacak olan btn ekip arkadalarmn karsnda sayg ile eiliyorum.

Zafer,'Zafer benimdir' diyebilenindir. Baar ise, 'Baaracam' diye balayarak sonunda 'Baardm' diyebilenindir.

ekiller Listesi

Blm 1
ekil 1.1 disk rotor ile electro-magnetik motor N.teslann patenti No. 405 858, 1889 [225]. ekil 1.2 printed rotor windingli 8 kutuplu d.c. commutator motor AFPM ekil1.3 d.c. motorun rettii akm ve a.c. motorun rettii akm ekil1.4 afpm makinelerinin ana topolojileri ekil 1.5 kntl kutup statorlu ve ikiz harici rotorlu ift tarafl frasz afpm ekil1.6. ift tarafl 3faz frasz AFPM makine ekil 1.7. 4 sabit mknatsl ve 3 ekirdeksiz stator ieren ekirdeksiz multidisk afpm makine ekil1.8. RFPM makine ve AFPM makine Topolojileri

Blm 2
ekil 2.1 Sahimo Hidrojen arabas ve Aurora Gne Arabas ekil 2.2 Csiro Hub motor iin kesit resmi ekil2.3 Halbach tasarm ile mknatslarn ynlendirilmesi ekil 2.4 kutup says seimi ekil2.5 hava aral mesafesi ekil 2.6 Sahimo(Sakarya niversitesi hidrojen arabas)nn elektrik emas ekil2.7 Yakt pili verim grafii ekil2.8 Yakt pili gerilim-akm-g grafii ekil 2.9 Drt evrim iin motor stator balantlar ve ona gre indktr balantlar ekil 2.10 iki evrim iin motor stator ve ona bal olarak indktr balantlar ekil 2.11 Rotor pozisyon sensr sinyalleri ekil 2.12 Faz sensrne gre dalga formlar

Blm 3
ekil 3.1: Statorun kat modeli ekil3.2 Rotorun kat modeli ekil 3.3: Rotor&Stator montaj artlar ekil 3.4 Motor aksnn Kat Modeli ekil3.5 Motor Aks ekil 3.5 Stator flan retim resmi ekil 3.6 Sensrn yerleim ekil 3.7 Statorun Aksa sabitlenmesi ekil 3.8 taraf jant kapanda statorlarn balanma yzeyi ve kaburga yerleimi ekil 3.9 taraf jant kapann d yz. ekil 3.10 D taraf jant kapanda statorlarn balanma yzeyi ve kaburga yerleimi ekil 3.11 D taraf jant kapanda rulman yata iin oluturulan koniklik. ekil 3.12 taraf jant kapanda Rotor ve rulman yerleimi ekil 3.13 Jant karakteristii lleri ekil 3.14 Jant emberi ve kapak oturma yzeyleri ile cvata delikleri. ekil 3.15 Jant kapaklarnn embere montaj. ekil 3.16 Motor Montaj ekil 3.17 Motor montaj kesit resmi.

Blm 1
1.1 zellikler Afpm (axial flux permanent magnet) makineleri disk tipi makineler olarak da bilinirler, Afpm makineleri, rfpm (radial flux permanent magnet) makinelerine ekil ve g younluu bakmndan alternatiflerdir. Afpm makileri elektrikli aralar, pompalar, fanlar, santifurujlar, robotlar ve birok endstriyel donanm iin ok uygunlardr. Byk yarapl rotoru yksek momentli bir eylemsizlik kuvveti salad iin volan olarak etkisi de yapar. afpm ler ayn zamanda kk veya orta boylu jeneratr olarak da kullanlrlar. ok sayda kutuplu olabilirler, bu tr makineler rzgr trbinleri, elektromekanik ekici, asansr gibi dk hzl uygulamalar iin idealdir. Esiz disk tipi rotor ve statoru farkl kullanmlarda ve deiken tasarmlara olanak salar. Afpm ler tek hava aralkl veya birden ok hava aralkl olarak tasarlanabilirler. Dk gl afpm makineler genelde slotsuz sarml ve yzeysel kalc mknatslar ile tasarlanrlar. Afpm k gc, rotor ve shaft ile etkileim alan arasndaki oran ile beraber artar veya azalr.

Tablo 1.1 E.Bautz GmbH,Weiterstadt tarafndan retilen ift tarafl disk tipi AFPM frasz servo motorlarn zellikleri ve zaman iinde geliimi Disk tipi makinelerde rotor ve mil arasndaki mekanik balant ok iyi tasarlanmaldr birok sorunlar bu ksmlarda meydana gelmektedirler. Baz durumlarda para saysn, hacmi, g aktarmn ve birletirme zamann optimize etmek iin rotor aktarma organlar ile gml retilirler. Elektrikli aralar iin elektromekanik sr sistemini, yksek verim ve dk fiyat iin teker motorlar en uygun ekildir. Birok uygulamada afpm ler frasz motor olarak kullanlrlar. endoder, decoder ve rotor pozisyon sensrleri bu tr motorlarn kontrol iin en nemli paralard
9

1.2 AFPM Makinelerinin Geliimi Elektrik makinelerinin tarihi axial flux makineler ile balar(M.Faraday,1831,sabit mknats ile)buna ramen T.Davenport ilk dner alanl motorun patentini alarak geleneksel makineler ok daha fazla yaygn olarak kullanlmaya balamlardr. alan ilk ilkel axial flux makine M.Faradayn diskidir(1831)-resim.1 e baknz. Bu disk yaps konstrksiyonu N.Tesla tarafndan No.405 858[225] Electro-Magnetic Motor olark patentlenmi ve 1889 ylnda yaynlanmtr(Resim1.1)Axial flux motorlarn ilk zamanlarda kullanlmaynn ve sebepleri; Stator ve rotor arasnda yksek gte magnetik ekim olmas Lamine edilmi slotlardaki kesim sorunu ve slotlu stator retimindeki fabrikasyon sorunlar Lamine edilmi statorda yksek maliyetli retim Motorun birletirilmesindeki sorunlar ve sabit hava aral lk sabit mknatsl uygulamalar 1830lu yllarda dk kalitedeki manyetik malzemeler ile denenmitir. Alcinonun 1931 ylnda bulunmas, barium ferritelerin 1950lerde bulunmas ve zelikle nadir toprak elementleri olan neodymium-iron-boron(NdFeB) (1983 de yaynlanmtr) un bulunmasyla zaman iinde sabit mknatsl uygulamalar yer almaya balamtr. Sabit mknatslarn yksek enerji younluu (zellikle nadir bulunan mknatslarn) sabit mknatsl makinelerin yeniden geri dnmesini salamtr.20. yzyln son 10 ylnda nadir bulunan toprak malzemelerinin fiyatlarnda den bir eri vardr zellikle son 3 ylda sert bir fiyat d olmutur. Uzak douda NdFeB sabit mknatslarnn kg fiyat 20$ civarlarnda seyretmektedir. ok daha etkili sabit mknatslar ile yakn gelecekte afpm ler ok daha nemli roller oynayacaklardr.

10

ekil 1.1 disk rotor ile electro-magnetik motor N.teslann patenti No. 405 858, 1889 [225].

11

1.3 AFPM Makinelerinin eitleri Teorik olarak dner manyetik akl her motor trnn eksenel akl motor trne karl olmaldr. Pratikte ise aadaki 3 yap ile snrlanmlardr; Sabit Mknatsl commutatr makineleri Sabit Mknatsl frasz d.c. ve senkron makineler ndksiyon makineleri Dner alanl makinelerin afpm karl olan d.c. commutatr makinelerinde sabit mknatslar elektro manyetik uyarma oluturmak iin kullanlrlar. Rotor, wound rotor veya printed winding rotor olarak tasarlanabilir.

ekil 1.2 printed rotor windingli 8 kutuplu d.c. commutator motor AFPM : (a)sabit mknatsl stator, (b)kesit grn, (c)rotor sarglar ve fralar, (d)145 ubuklu 2p=8 kutuplu sarglar. 1-ift taraftan basl rotor sargs,2sabit mknatslar,3-fralar Rotordaki endvi sarglar bakr tellerden yaplr ve reine ile kaplanrlar. komutatr geleneksel yapdadr, silindirik yapda veya radyal yapda olabilirler. Disk tipi baskl endvili motor ekil 1.2. de gsterilmitir. Rotor ferromagnetik bir ekirdek iermemektedir ve sarglarda geleneksel makinelerdeki sarglar gibidir. Sarmlar para bakrn sktrlarak ekillendirilmesi ve sonra kaynatlmas ile yaplr. Bu motor J.Henry Baudot tarafndan bulunduunda, endvi retimi pcb kartlarn yapmna benzer bir ekilde retildii iin bask sargl motor(printed winding motor) olarak bilinirler.
12

AFPM d.c. komtatrl makineler ekonomik olduklar iin sanayide otomotivde ve fan gibi evlerde kullanlan makinelerde, kk elektrikli aralar gibi ok ynl uygulamalarda kullanlmaktadrlar. Pratik olarak d.c. frasz ve a.c senkron motor hemen hemen ayn yapya sahiplerdir fakat teori ve kullanm artlar farkldrlar. En nemli fark ise akmlarnn dalga formlardr D.c. frasz motorlar ikizkenar yamuk dalga eklinde EMF retirler ve dikdrtgen dalgal akm ile altrlrlar

ekil1.3 (a) d.c. motorun rettii akm (b)a.c. motorun rettii akm A.c. senkron motorlar sins dalga eklinde EMF retirler ve sins dalgal akm ile alrlar ndksiyon motorlar iin lamine edilmi kafes eklinde rotor retimi zordur. Eer kafes sarglar bakr katmana sarlm manyetik olmayan yksek iletimli bir malzeme (Cu veya Al) disk veya elik ubuklar ile yer deitirirse makine performans iddetli bir d olacaktr. Zaten imdiye kadar da indksiyon makinelerine ok az ilgi olmutur. 1.4 Makine Geometrisi ve Topolojileri Frasz Afpm ler yap olarak tek tarafl veya ift tarafl, endvisi yuval veya yuvasz, endvi ekirdekli veya ekirdeksiz, harici veya dhili sabit mknatsl, yzey monteli veya iine gml olan sabit mknatsl ve tek diskli veya ok diskli olmak zere birok ekilde retilebilirler.
13

ift tarafl motor tiplerinde harici stator veya harici rotor yaplar kabul edilebilir. lk olarak seimde en az ekilde sabit mknats kullanmak olacaktr. Snflandrlm baz frasz afpm topolojileri vardr; Tek tarafl AFPM makineleri Dhili statorlu (Resim 1.4b) o Statoru slotlu o Statoru slotsuz Demir ekirdekli stator ekirdeksiz stator (Resim 1.4d) Stator ekirdeksiz ve btn rotorsuz

ekil1.4 afpm makinelerinin ana topolojileri (a)tek tarafl slotlu makine, (b)dhili statorlu ve ikiz sabit mknatsl rotor ift tarafl slotsuz makine, (c)dhili sabit mknatsl rotor ve statoru slotlu ift tarafl makine, (d) dhili statorlu ift tarafl ekirdeksiz motor. 1-stator ekirdei, 2-stator sargs, 3-rotor, 4-sabit mknats, 5-ereve, 6-rulman, 7-mil 14

o kntl kutuplu stator (resim1.5) Dhili rotorlu(Resim1.4c) o Statoru slotlu o Statoru slotsuz o kntl kutuplu stator(resim 1.6) Multi diskli afpm makineler (Resim1.7)

ekil 1.5 kntl kutup statorlu ve ikiz harici rotorlu ift tarafl frasz afpm (a)yap, (b) stator, (c)rotor. 1-sabit mknats 2-stator destek elik diski,3-stator kutbu,4-stator sargs Slotlu endviye sahip afpm makinelerde hava aral olduka kktr. relktansdaki artmaya karlk, her ak slot altnda ana manyetik ak younluu hava aralnda azalr. ift tarafl kntl kutuplu frasz afpm makinelerde(ekil1.5) stator sarglar lamine edilmi kutuplarda zerine sktrlarak sarlmlardr. faz motor elde etmek iin stator kutup says rotor kutup saysndan farkl olmaldr ekil1.6 da 12 stator kutbu ve 8 rotor kutuplu ift tarafl harici kntl stator kutuplu ve dhili sabit mknatsl afpm makinesi gsterilmektedir.3 faz afpm iin 9 stator sargs ve 8 rotor kutbu vardr.

15

ekil1.6. ift tarafl 3faz frasz AFPM makine, 9 harici sargl stator ve 8 kutuplu dhili rotor.1-Sabit mknats,2-ferromanyetik kapakl stator diski,3-stator kutbu,4-stator sargs

Kulanm alan ve artlarna gre, statoru slotsuz olanlar ferromagnetik ekirdekli veya tamamen ekirdeksiz olabilirler. ekirdeksiz stator yaplar stator endvsindeki ferromanyetik malzeme kullanmn gerek braktrmaz ve bu eddy akmlar ve histerisiz kayplarn aza indirir. Ayn zamanda bu tr yaplar motorlarda 0 gei noktasnda(zero-current state) stator ve rotor arasndaki eksenel manyetik ekilim glerini yok eder. Slotsuz afpm ler genel olarak sarg yaplarna ve bobin ekillerine gre snflandrlrlar, yani, halka, ikizkenar yamuk eklinde, paralel kenarl olarak.

ekil 1.7. 4 sabit mknatsl ve 3 ekirdeksiz stator ieren ekirdeksiz multidisk afpm makine 1-stator sargs,2- 4 sabit mknatsl rotor nitesi,3-ereve,4-rulman,5-mil

16

1.5Afpm ve Rfpm Makinelerin Karlatrlmas Yeni malzemelerin uygulamalardaki geliimi, retim tekniklerindeki yenilikler ve soutma tekniklerindeki gelimeler elektrik makinelerinin g younluunu (ktleye veya hacme den g younluu) arttrmasna imkn vermitir. Asl kstlama geleneksel dner alanl makinelerde vardr nk ndksiyon durumunda rotor dilerindeki kklerdeki ak yolunun dar bir alanda olmas Rotor ekirdei aft evresinde olmas manyetik devre oluumunu zorlatrmakladr. Stator sarglarndaki s stator ekirdeine oradan da d nveye gelmektedir, stator hava aralnda, rotor ve mildeki s transferini harici soutma olmadan sistem iin ok gsz kalmaktadr.

Bu snrlamalar dner alanl yaplar iin kstlama getirmilerdir ve yeni topolojiler kabul edilmedii srece kolay, kolay kaldrlamazlar. Afpm makinelerinin rfpm makinelere gre daha yksek g younluuna sahip olduu anlalmtr ayn zamanda daha az yer kaplamaktadrlar.

ekil1.8. (a) RFPM makine (b) AFPM makine Topolojileri.

17

Blm 2
2.1 Csiro Hub Motor Tekerlek motor, World Solar Challange iin 1996 ylnda Aurora gne arabasna uygun olarak Darwinden Adelaide 3010 km gitmesi iin tasarland. Frasz dc motorlar dier motorlara gre ok daha yksek verimli (%97,5 )ve hafifti(8.3kg) , motor aktarma organlarnn olmamas, k gcnde deime olmamasn salamaktadr. Bu nitelikler nadir bulunan toprak elementler ile salanm malzemeler ile yksek ak younluu ve bilgisayar destekli eksenel ak yapsna uygun kontrol ile salanmtr. Direk aktarml teker motorlar ilk defa World solar challenge da 1993 de 3 takm tarafndan kullanlmtr; Homda, Biel mhendislik koleji ve Northern Territory niversitesi

(a)

(b) ekil2.1 (a) Sahimo Hidrojen arabas (b)Aurora Gne Arabas

18

2.2 zellikler

Surface zellikleri Kutup Says Faz Says Yaklak arl (kg) Nominal Hz (rad/s)1 Nominal tork (Nm)2 111 rad/s de maximum torku(Nm)
--

40 3 10.9 111 16.2 31 2 0.0757 0.39 0.39 43 13.9 43.9 2.6 2.1 48.6 1800 97.4 Maksimum durum 383 300 50.2

ki taraftaki Manyetik aralk(mm) Faz Direnci () EMF sabiti L-N RMS EMF/speed (Vs/rad) Her faz iin tork sabiti (Nm/A) Nominal durum L-N RMS EMF (V) RMS faz akm (A)
3 4

Bakr kayplar (W) Eddy akm kayplar (W) Hava srtnmesi (W) Toplam kayplar (W) k gc (W) Verim (%) Maksimum sarg scakl (K) Maksimum hz (rad/s) Maksimum tork (Nm) 3 100 H ndktr 5

1. 111 rad/s 1060 rpm. 2. 16.2 Nm 11.9 lb ft 2294 oz in. 19

3. EMF sinudial. 4. Sinosidal akm ve rotor pozisyonuna senkron lanm 5. Motor indktans ok kk olduu iin birok motor src ek seri indktans ihtiyac duyuyor(her faz iin bir seri indktans)

Direk aktarma yapmak dili, triger kay veya zincir gibi aktarma organlarnn kayplarn yok eder. Motor teker iine gmlmek iin tasarland iin en yksek verim iin aerodinamik kayplar da yok edecektir. Motorun toplan kayplar 56Wattdan daha dktr. Makine geometrisinde az kayp iin sabit mknats halkalar resim 2 de kesit resmi. Geometri iin birok seenek gz nne alnabilir. Eksenel ak, demir kaypsz hava aral sarglar, 2.2.1Eksenel ak seilmesinin sebepler; Dner manyetik alan sarg tasarmnda yetersiz eksenel mesafe ki sabit mknats emberinin teker duvarlarn yerletirilebilmesi Stator sarglar mil aksnn merkezine yerletirilebilmesi Sarg ve manyetik emberin dz bir ekilde retilebilir olmas

ekil 2.2 Csiro Hub motor iin kesit resmi

20

2.2.2 ekirdeksiz stator seilmesinin sebepleri; Amorf yapl metaller ile benzer performansa sahip olmas Verilen hava aral iin minimum ktle Montaj srasnda statorda kuvvet olumamas Amorf metal in tavlanmas ve montajnn zor olmas Termal performansnn elverili olmas 2.2.3 Mknats dzeni En iyi manyetik ak younluunu oluturmak iin en iyi yntem hallbach tasarmdr. Kutuplarn her birinin mknatslanmasnn ynlendirilmesi oluan yntemdir. Csiro motorda 4 kutup iin bu tasarm kullanlmtr. Olmas gereken en optimize manyetik ynlendirilmesi eksenel ynde 30 ve 60 derece olarak seilmitir.ekil2.3 Halbach tasarm ile mknats dzenlemesi ile ortalama mknatslardaki kayplar %20 daha az hesaplanmtr. 2.2.4 Verim kayplarnn kaynaklar Bu tasarmda ki kayplar aadakilerdir Bakr kayplar Sarglardaki eddy akm kayplar Hava srtnmesi kayplar Rulman kayplar

ekil2.3 Halbach tasarm ile mknatslarn ynlendirilmesi

21

Sarglardaki bakr kayplar en baskn kayplardr. Eddy akm kayplar sarglarn sadece aktif taraflarnda olduu dnlmtr. Eddy akm kayplarn azaltmak iin Litz kablosu kullanlmtr. Rulman kayplar ise iyi bir tasarmda ihmal bile edilebilecek kadar kktrler.

2.2.5 Kutup saysnn seimi; Makine tasarm iin ortalama olarak 30 ile 60 arasnda bir say dnlmtr. optimizasyon sonular ekil 2.4 de verilmitir.40 kutuplu olmas ve maksimum elektriksel frekans 460hz olmas en uygun grlmtr.

ekil 2.4 kutup says seimi 2.2.6 Hava aral mesafesinin etkisi Hava aral mesafesinin etkisi ekil 2.5 de verilmitir. Her iki yandan da en fazla 2.0mm aralk verilmesi mekanik olarak da olabilecek en fazla mesafedir.

ekil 2.5 hava aral mesafesi

22

2.3 Elektrikli Arata Motorun Kullanm ekil2.6 gzkt gibi g hatt yakt pili, motor src ve motor olarak gitmektedir. Yakt pili verimi(ekil 2.7) ve akm-gerilim(ekil 2.8) ekilde gsterilmitir. Yakt pilinden motor srcye gelen g aktarm motor src tarafndan dzenlendikten sonra motora gemektedir.

ekil 2.6 Sahimo(Sakarya niversitesi hidrojen arabas)nn elektrik emas Motor fazlarna motor indktans ok kk olduu iin seri indktanslar eklenmitir. Motordan srcye geri besleme olarak rotor pozisyon verileri ve stator iine gmlm scaklk verisidir.

ekil2.7 Yakt pili verim grafii

23

ekil2.8 Yakt pili gerilim-akm-g grafii

2.3.1Drt evrimli Birok ekip 4 evrimli faz yapsn kullanmtr. Statordan gelen 12 kablo vardr. Bunlardan 3 tanesi motor dna kacak ve srcye balanacaktrlar dier paralar ise aralarnda seri olarak birleeceklerdir. Ve yldz noktas motor iinde olacaktr. Ayn ekilde indktr klarnda aralarnda seri olarak birleecektir ekil 2.9 da gsterildii gibi.
1 11 21 1

2 3

12 13

22 23

2 3

14 Motor

24

4 Inductor X 3

ekil 2.9 Drt evrim iin motor stator balantlar ve ona gre indktr balantlar
24

2.3.2 ki evrimli Baz takmlar faz bana den gerilimi azaltmak iin ikili evrimi semilerdir fakat buda akm arttrmaktadr. Statordan gelen 12 kablodan 6 s arasnda birletirilir ve motor yldz noktas buras olur. ndktrden gelen kablolarda aralarnda paralel yaplrlar ve bu ekilde birbirlerine seri olarak balanrlar.
1 3 11 13 21 23 1 3

12

14 Motor

22

24

Inductor X 3

ekil 2.10 iki evrim iin motor stator ve ona bal olarak indktr balantlar 2.4 Motor Src Genelde srcler minimum pwm de yksek verimde alrlar. Bundan dolay alma hz ile batarya gerilimi yaklak seilmesi gerekir
2.4.1 Motor src iin gerekli bilgiler

a).Motor fazldr b)Motora uygulanan voltaj rotor pozisyonuna ezaman bir ekilde dzenlenmelidir c)Pozisyon bilgileri 3 sensor tarafndan salanmaktadr motor src bu bilgileri 515V ekilde alacak ekilde tasarlanmaldr d)Termistr den gelen bilgiye gre motor scakl 383 K (110C)e geince devreyi kesmelidir e)Uygulanan gerilim maksimum hz iin uygun olmaldr f)Uygulanan akm maksimum tork iin uygun olmaldr g)Uygulanan voltajn temel frekans maksimum hza uygun olmaldr. h)Motor src akm, motorun maksimum akmna gre snrlandrlmaldr

25

2.4.2 Rotor Pozisyon Sensr Manyetik sensorlarn klar dijitaldir, eer manyetik alan bir ynde sensordan geerse, sensor k 0V olacaktr eer terse ynde geerse 5V olacaktr. Motor mknatsnda 40 kutup vardr. Bunlardan 20 mknats kuzey 20 mknats da gney ynldr bundan dolay sinyal 20 kere 5V de 0 V verisi verecektir. Elektrik sinyali 360/20 = 18 de bir tekrarlayacaktr kendini. ekil2.11 de motorun dnderilmesi ile ideal olan sensr veri k verilmitir.
Hall A

Hall B

Hall C

ekil 2.11 Rotor pozisyon sensr sinyalleri Rotor pozisyonundan alnan verilere gre motor fazlarna gerekli tetikleme yaplr. ekil 2.12 da hall sensrnden gelen verilere gre fazlara yaplan tetikleme gsterilmitir.

ekil 2.12 Faz sensrne gre dalga formlar

26

Blm 3
3.1 Stator
Stator, motorda gerekli olan kuvvet iin elektrik alan oluturmak iin eitli ekillerde sarlm bakr demetleridir. Fakat bu motorda elektrik alan mknats iftinin arasnda kalan disk eklinde sarlm zel iletken teller, kalp iinde epoksi malzemeyle kaplanm bicimde bulunur.

ekil 3.1: Statorun kat modeli

3.2 Rotor
Normal motor tasarmlarnda rotor sabit stator dnyorken bu tasarmmda bunu tersine yapp statorlar dn derilecektir. Bu yuksek verimli motorda kullanlacak olan rotor zerinde drtl modller halinde toplamda 40 tane mknats radyal olarak elik disk zerine yaptrlm iki tane karlkl olarak statoru arasna alm durumdadr.Bu tasarmda rotorlar 20 er tane M4 cvata ile jant kapaklarna balanacaktr.

ekil3.2 Rotorun kat modeli 27

3.2.1 Rotor ve Statorun Montaj artlar

Yaplan elektrik alan-Verim hesaplarnda motor statorlar aras 10.9 mm boluk olmas istenmekte ve motor montaj buna gre ekillendirilmesi istenmektedir

ekil 3.3: Rotor&Stator montaj artlar

3.3. Motor Aks

Motor aks sabit olup grevi statora ve jant kapaklarnn rulmanlarna yataklk yapmak ayn zamanda motoru ara gvdesine balamaktr. Statoru aksa sabitlemek iin 2 tane alminyum disk kullanlmtr.

ekil 3.4 Motor aksnn Kat Modeli

28

ekil3.5 Motor Aks 29

3.4. Stator Flanlar

Stator flanlar statoru motor aksna sabitlemek iin kullanlan paralardr. Ayrca bu flanlardan biri rotor ve stator arasnda manyetik alan ve hz lerek motor srcsne gnderen sensre yataklk yapmaktadr.

ekil 3.5 Stator flan retim resmi

3.4.1. Motor Sabit Ksmnn Montaj

Motorda Sabit kalacak ksm Stator ve sabit aks idi. Statoru aksa sabitlemek iin karlkl 2 tane flan tasarland. Bunlardan biri alminyum (5060) idi. Dier parann malzemesi ise zerinde elektrik tesisat bulunaca iin yaltkanlk salamak amacyla sanayi tipi polimer olan kestamid seildi.

ekil 3.6 Sensrn yerleim

30

Flanlar aks zerindeki flan karlna 4 adet M6 cvata ile balanyor. Ayn zamanda flanlar 8 adet M8 cvata ile statoru sabitlemektedir. Ayrca elektrik akm ve sensr sinyal kablolar ii boaltlm olan akstan geerek d taraftaki rulman yatandan nce darya karak statora ulamaktadr.

ekil 3.7 Statorun Aksa sabitlenmesi

3.5 Jant Kapaklar

Motor Statoruna giden kablolar nedeniyle motorun d tarafnda kablolarn gemesi iin bolua ihtiya duyulmaktayd. Bunu karlamak iin rotorlarn balanaca jant kapaklar simetrik olarak tasarlanmad, d taraftaki jant kapann rulman yata statordan uzak olarak tasarland.

3.5.1 Taraf Jant Kapa

Jant kapana rotor 20 adet M4 cvata ile balanyor. Jant kapann ise aksa rulmanlar ile balanmas, ayn zamanda Jant emberine 10 adet M6 cvata ile balants tasarland. Motorun montaj gerekletii anda yaplan manyetik hesaplarda 504 kgflik kuvvet ile rotorlarn birbirlerini ekecei hesaplanmt. Jant kapaklarnn bu kuvvete dayanmas ve hafif olmas iin jant kapa kaburgal olarak tasarland ve kaburgalarn cvata deliklerinin bulunduu dorultuya yerletirildi.

31

ekil 3.8 taraf jant kapanda statorlarn balanma yzeyi ve kaburga yerleimi

ekil 3.9 taraf jant kapann d yz.

32

3.5.2. D Taraf Jant Kapa

D taraf jant kapa kablo boluundan dolay rulman yata daha darda olacak ekilde kaburgalar darya doru koniklik oluturacak ekilde tasarland.

ekil 3.10 D taraf jant kapanda statorlarn balanma yzeyi ve kaburga yerleimi

ekil 3.11 D taraf jant kapanda rulman yata iin oluturulan koniklik.

33

ekil 3.12 taraf jant kapanda Rotor ve rulman yerleimi.

3.6. Jant emberi

Jant emberi arata kullanlacak lastiin jant karakteristiine uygun ekilde geometrik tasarm yaplarak bu embere jant kapaklarnn cvatalar vastasyla balanmas iin oturma yzeyi cvata delikleri alacak ekilde tasarland. Jant iin Michelin firmasnn Elektrikli aralar iin rettii zel yksek verimli tekerlek iin uygun grd jant karakteristii kullanld.

34

DIMENSIONS (mm) RIM Contour A min 3.00 B 3,50 B 76 89 1 1 10 10 B max 13 13 G 0,6 14,1 14,1 P min. 13 15 H min. 15 15 L min. 16 19 Q max. 28 34 R1 min. 7,5 7,5 R2 max. 4,5 4,5 min. 10 13 405,6 405,6 D

ekil 3.13 Jant karakteristii lleri

ekil 3.14 Jant emberi ve kapak oturma yzeyleri ile cvata delikleri.

35

ekil 3.15 Jant kapaklarnn embere montaj.

ekil 3.16 Motor Montaj 36

ekil 3.17 Motor montaj kesit resmi. 37

Blm 4
4.1 zgemi
1985 ylnda Elbistan da dodu, ilkretimini ilk 3 yln Elbistan Doan ky ilkokulunda son 2 yln ise Milas Mentee lkokulunda, orta retimini Milas Merkez Ortaokulunda, liseyi ise Milas Anadolu lisesinde tamamlad.2003 ylnda Sakarya niversitesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blmne girdi.2005 ylnda SATEM (Sakarya niversitesi leri Teknolojiler Uygulama Topluluu) ekibinde teknik ekip yesi olarak alt. 2006 dan 2008 ylna kadar da SATEM Bakanl yapt ve 2008 SHELL-Eco Marathon Fransa alternatif enerjili aralar Urban klasmannda takm olarak 3.elde etti.

38

4.2 Kaynaka
1. Axial Flux Permanent Magnet Brushless Machines, JACEK F. GIERAS,RONG-JIE WANG and MAARTEN J. KAMPER 2. DESIGN AND DEVELOPMENT OF A HIGH-SPEED AXIAL-FLUX PERMANENT-MAGNET MACHINE, Funda Sahin 3. CSIRO Solar Car Surface Magnet Motor Kit Notes, Dr. Stephen Collocott CSIRO Industrial Physics 4. Design of an n-wheel motor for a solar-powered electric vehicle, H.C. Lovatt, V.S. Ramsden and B.C. Mecrow 5.Axial Flux Permanent Magnet Disc Machines, Aydin, M., S. Huang*, T.A. Lipo** 6. OPTIMAL DESIGN AND CONTROL OF AXIAL-FLUX BRUSHLESS DC WHEEL MOTOR FOR ELECTRICAL VEHICLES, Y.P. Yang*, C.H. Cheung, S.W. Wu, J .P Wang

39