Elektrik Motorları

Solda kalacak bo sayfa
ELEKTRK MOTORLARI (1)

AC MOTORLAR ve SRCLER
Derleyenler:
Aydn Bodur
Emre Metin
Yayna Hazrlayan:
Aydn Bodur
Hakk nl
TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas
Elektrik Motorlar: AC Motorlar ve Srcleri

Ankara-Kasm 2010
EMO YAYIN NO: EK/2010/2
ISBN : 978-605-01-0043-3
TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI
Ihlamur Sokak No: 10 06420, Kzlay-Ankara
Tel: (0.312) 425 32 72-73 Faks: (0.312) 417 38 18
621.38132 ELE 2010

Elektrik Mhendisleri Odas
Elektrik Motorlar: AC Motorlar ve Srcleri
EMO --1.bs.--Ankara: EMO Yaynlar, 2010, 370 s.;
(EK/2010/2)
ISBN 978-605-01-0043-3
Elektrik Motorlar, Srcler
Dizgi ve Tasarm
Elektrik Mhendisleri Odas
Bu eserin yayn hakk ELEKTRK MHENDSLER ODASI'na aittir. Kitaptaki

bilgiler kaynak gsterilerek kullanlabilir
Elektrik Motorlar (1)

AC Motorlar ve Srcleri
indekiler
1 TEMEL LKELER
1.1 Giri................................................................................................................ 9
1.1.1
Elektrikle ilgili temel kavramlar ...................................................... 9
1.1.2
Transformatr .............................................................................. 11
1.1.3
deal transformatr ...................................................................... 13
1.1.4
Transformatr tipleri .................................................................... 13
1.1.5
Tek-fazl transformatrn balantlar ......................................... 15
1.1.6
3-fazl transformatrler ................................................................ 16
1.1.7
Transformatrlerin deneyden geirilmesi .................................... 20
1.2 Elektrikli makinalarn temel ilkeleri............................................................... 21
1.2.1
Elektromekanik enerji dnm ................................................ 21
1.2.2
Elektromanyetizmann temel ilkeleri............................................ 23
1.2.3
Motorun temel alma ilkesi ....................................................... 24
1.2.4
Jeneratrn temel alma ilkesi ................................................. 25
1.2.5
deal makinalar ............................................................................ 26
1.2.6
Elektrikli makinalarn temel alma ilkeleri ................................. 27
1.2.7
Elektrikli makina tipleri ................................................................. 28
1.2.8
Elektrikli makinalarn temel karakteristikleri................................. 31
1.3 AC g sistemleri......................................................................................... 31
1.3.1
Tek-fazl g sistemi.................................................................... 31
1.3.2
3-fazl g sistemleri.................................................................... 32
1.3.3
3-fazl bir sistemdeki gcn llmesi......................................... 34
1.4 Arza aramada kullanlan sayalar .............................................................. 36
2 AC MOTOR TEORISI AC MOTORUN

YAPISI VE BAKIMI
37
2.1 Giri.............................................................................................................. 37
2.2 -faz AC motorlarla ilgili temel bilgiler ....................................................... 37
2.2.1
3-fazl endksiyon motorunun alma ilkesi............................... 38
2.2.2
Endksiyon motorunun hz-tork karakteristikleri ......................... 39
2.2.3
Endksiyon motorunun altrlmas .......................................... 41
2.2.4
Endksiyon motor kayplar ve verim .......................................... 41
Rotor bakr kayb ........................................................................................ 42
Rotor k.................................................................................................. 42
Motor verimi................................................................................................ 42
2.2.5
3-fazl senkron motorun alma ilkesi ........................................ 42
2.2.6
V erileri .................................................................................... 44
2.2.7
Senkron motora ilikin kayplar ve verim..................................... 46
2.2.8
Senkron motorlarn bir nokta evresinde dalgalanmas .............. 47
2.2.9
3-fazl sargl rotorlu motorun alma ilkesi ................................ 48
2.2.10
Sargl rotorlu motorun altrlmas ........................................... 49
2.3 Tek-fazl AC motorlara ilikin temel bilgiler.................................................. 50
3
2.3.1
Tek-fazl AC motor tipleri .............................................................50
2.3.2
Tek-fazl endksiyon motoru tipleri..............................................51
2.4 Motor mahfazalar ........................................................................................54
2.4.1
Motor mahfazalar........................................................................54
2.4.2
Motor isim plkas........................................................................55
2.5 Motor terminal tanm ve balant diyagram ...............................................56
2.6 Motor beyan deerleri ve yaltm tipleri........................................................57
2.6.1
Motor beyan deerleri..................................................................57
2.6.2
Motor yaltm ...............................................................................57
2.6.3
AC motor balantlar...................................................................59
2.7 Motorun ileri ve geri ynde altrlmas .....................................................60
2.7.1
Endksiyon motoru ......................................................................60
2.8 Motor frenleme metotlar..............................................................................62
2.8.1
Elektrik motorlarna ilikin frenleme metotlar..............................63
2.8.2
Endksiyon motoru frenleme metotlar........................................65
2.8.3
Senkron motor frenleme metotlar ...............................................70
2.9 Bir motora ilikin lmler ............................................................................71
2.10 Motor arzalar ve motor mrnn uzatlmas iin kullanlan metotlar .........71
2.11 Motor kontrol sorunu zm izelgesi ......................................................72
2.12 Motor starter kontrol izelgesi......................................................................75
3 -FAZLI AC ENDKSIYON
MOTORLARI
78
3.1 Giri..............................................................................................................79
3.2 Temel yap ...................................................................................................80
3.2.1
Stator ...........................................................................................80
3.2.2
Rotor ............................................................................................81
3.2.3
Dier ksmlar...............................................................................81
3.3 alma ilkeleri.............................................................................................82
3.4 E deer devre.............................................................................................86
3.5 Elektriksel ve mekanik performans ..............................................................89
3.6 Motorun ivmelenmesi...................................................................................93
3.7 AC endksiyon jeneratrnn performans .................................................96
3.8 Elektrik motorlarnn verimi ..........................................................................97
3.9 AC endksiyon motorlarnn beyan deerleri ..............................................98
3.10 Elektrik motorunun grev evrimi ..............................................................101
3.11 Elektrik motorlarnn soutulmas ve havalandrlmas (IC) .......................107
3.12 Motor mahfazalarnn koruma derecesi (IP) ..............................................110
3.13 AC endksiyon motorlarnn yapl ve montaj ........................................110
3.14 Youma-nleyici stclar [:Anti-condensation heaters]...........................113
3.15 AC endksiyon motorlarn start edilmesine ilikin metotlar .......................113
3.16 Motor seimi...............................................................................................114
4 MOTOR KORUMA RLELERI

4.1
4.2
4.3
4.4
117
Giri............................................................................................................117
Eski motor koruma rleleri .........................................................................120
Kararl durum scaklk art .......................................................................122
Termal zaman sabiti...................................................................................123
4

4.5 Balatma ve durdurma artlarndaki motor akm...................................... 124

4.6 Motorlarn durdurulmas............................................................................. 124
4.7 Dengeli olmayan besleme gerilimleri......................................................... 128
4.8 Dizili akmlarn belirlenmesi ....................................................................... 129
4.9 Dengeli olmayan akmlardan dolay makinann beyan deerlerinin
drlmesi ....................................................................................................... 129
4.10 Stator sarglarndaki elektriksel arzalar, topraklama hatalar, faz-faz arzalar
130
4.11 Genel ......................................................................................................... 132
5 G ELEKTRONII KONVERTRLERI
133
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
Giri............................................................................................................ 133
Tanmlar..................................................................................................... 134
G diyotlar............................................................................................... 136
G tristrleri ............................................................................................. 140
Komtasyon ............................................................................................... 143
G elektronii dorultucular ( AC/DC konvertrleri) ............................... 144
5.6.1
Hat anahtarlamal diyotlu dorultucu kprs ........................... 149
5.6.2
Hat anahtarlamal tristrl dorultucu kprs.......................... 154
5.6.3
Hat anahtarlamal konvertrlere ilikin snrlamalar .................. 161
5.3.7
Hat anahtarlamal dorultuculara ilikin uygulamalar................ 162
5.7 Kap anahtarlamal invertr (DC/AC konvertr)......................................... 166
5.7.1
Tek-fazl kare dalgal invertr .................................................... 166
5.7.2
Tek-fazl Darbe Genlik Modlasyon (PWM) invertr ............... 170
5.7.3
-fazl invertr ......................................................................... 174
5.8 Kap kontroll g elektronii cihazlar ...................................................... 178
5.8.1
Kap-sinyalli Tristr (GTO)......................................................... 178
5.8.2
Alan Kontroll Tristrler (FCT) .................................................. 179
5.8.3
Bipolar Jonksiyonlu G Transistrleri (BJT) ............................ 180
5.8.4
Alan Etkili Transistr (FET)........................................................ 183
5.8.5
Yaltml Kapl Bipolar Transistr (IGBT) .................................. 186
5.9 Dier g konvertr devre bileenleri ...................................................... 189
6 AC KONVERTR VE MOTORUN
KORUNMASI
191
6.1 Giri ............................................................................................................ 191

6.2 AC frekans konvertr koruma devreleri...................................................... 191
6.2.1 AC ve DC Dk-Gerilim korumas ................................................. 192
6.2.2 AC ve DC Bara Ar-Gerilim korumas............................................ 194
6.2.3 k ar-akm korumas ................................................................ 196
6.2.4 k topraklama-hatasna kar koruma ......................................... 198
6.2.5 Is alcnn ar scakla kar korunmas....................................... 200
6.2.6 Motorun ar termal ykten korunmas ........................................... 200
6.2.7 Genel koruma ve tehis ................................................................... 201
6.3 Operatr bilgisi ve arza tehisi .................................................................. 202
6.4 Elektrik motorunun korunmas.................................................................... 205
5
6.5 Termal ar yk korumas akm alglayclar..........................................207

6.6 Termal ar-yk korumas - dorudan scaklk alglama...........................208
7 DEIKEN HIZLI AC SRCLERE

LIKIN KONTROL SISTEMLERI
211
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
Genel kontrol sistemi .................................................................................211

Kontrol sistemi iin kullanlan g kayna ................................................213
DC bara arj kontrol sistemi.......................................................................215
AC konvertrler iin PWM dorultucu........................................................218
Deiken hzl src kontrol dngleri.....................................................220
7.5.1
Ak-dngl kontrol ..................................................................221
7.5.2
Kapal dngl kontrol ...............................................................221
7.5.3
Ardk kapal-dngl kontrol ...................................................224
7.6 AC srcler iin vektr kontrol ...............................................................226
7.6.1
Temel sabit V/f srcler ...........................................................230
7.6.2
Alglaycsz V/f ak-vektr srcleri (Ak-dngl Vektr).....232
7.6.3
Alana dayal kapal-dngl vektr srcleri...........................233
7.7 Deiken hzl AC srclere ilikin akm geri beslemesi .........................236
7.7.1
Deiken hzl srclerde akmn llmesine ilikin metotlar 236
7.7.2
Genel amal VVVF srclerde akm geri beslemesi ..............237
7.7.3
Yksek performansl vektr srclerde akm geri beslemesi..238
7.7.4
DC bara akm geri beslemesi ....................................................238
7.8 Motordan gelen hz geri beslemesi............................................................239
8 DEIKEN HIZLI SRC

UYGULAMALARI IIN AC
KONVERTRLERIN SEILMESI
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
240
Giri............................................................................................................240
Temel seim prosedr .............................................................................242
Konvertrle beslenen sincap kafesli motorlarn yklenme zellii ............243
Sabit g blgesinde alma ....................................................................246
Makina yknn yaps ..............................................................................247
8.5.1
Yk torku....................................................................................248
8.5.2
Deiken torklu makina ykleri ..................................................251
8.5.3
Sabit torklu makina ykleri.........................................................252
8.5.4
Hz aral ..................................................................................254
8.5.5
Makina yknn inerias ..........................................................256
8.6 Motorun almaya balatlmasna ilikin artlar .......................................260
8.7 Motorun durdurulmasna ilikin artlar.......................................................261
8.7.1
DC injeksiyonlu frenleme ...........................................................263
8.7.2
Motor ar-ak frenlemesi ..........................................................264
8.7.3
Dinamik frenleme.......................................................................265
8.7.4
Rejeneratif frenleme ..................................................................268
8.8 Hzn, torkun ve doruluun kontrol edilmesi.............................................270
8.9 Motor ve konvertr iin doru bykln seilmesi.................................271
8.10 Seim prosedrlerinin zeti .......................................................................273
6

9 DEIKEN HIZLI AC SRCLERIN

KURULMASI VE LETMEYE ALINMASI
278
9.1 Genel kurulum ve evre artlar................................................................. 278
9.1.1
Genel gvenlik tavsiyeleri.......................................................... 278
9.1.2
Tehlikeli blgeler........................................................................ 279
9.1.3
Kuruluma ilikin evre artlar.................................................... 279
9.1.4
Yksek scaklk iin beyan deerlerin drlmesi................... 279
9.1.4
Denizden yksek yerlerde alma durumu iin beyan deerlerin
drlmesi ................................................................................................ 280
9.2 G kayna balantlar ve topraklama artlar........................................ 281
9.2.1
G kayna kablolar................................................................ 282
9.2.2
Konvertr ile motor arasndaki kablolar..................................... 283
9.2.3
Kontrol kablolar......................................................................... 284
9.2.4
Topraklama artlar.................................................................... 284
9.2.5
Yaygn kablolama hatalar ......................................................... 284
9.3 AC srclerin balatma/durdurma kontrol ............................................. 285
9.4 AC konvertrlerin metal mahfazalara yerletirilmesi ................................. 288
9.4.1
Mahfazann boyutlarnn hesaplanmas .................................... 289
9.4.2
Mahfazalarn havalandrlmas .................................................. 291
9.4.3
Alternatif montaj dzenlemeleri ................................................. 293
9.5 Deiken hzl srcler iin kontrol kablolar ........................................... 294
9.5.1
PLC kontrol sistemlerine ilikin dorudan balanan balantlar 296
9.5.2
PLC kontrol sistemleriyle seri haberleme ................................ 297
9.5.3
Ara yz konvertrleri.................................................................. 298
9.5.4
Yerel alan alar ........................................................................ 299
9.6 Deiken hzl srclerin iletmeye alnmas .......................................... 300
9.6.1
letmeye almann nedenleri...................................................... 300
9.6.2
Doru uygulama ayarlarnn seilmesi ...................................... 301
9.6.3
Doru parametre ayarlarnn seilmesi ..................................... 301
10 ZEL BALIKLAR VE YENI

GELIMELER
303
10.1 Yumuak anahtarlama............................................................................... 303

10.2 Matris konvertr ......................................................................................... 306
11 EKLER
308
EK A MOTOR KORUMASI DORUDAN

SICAKLIK ALGILAMA
308
A.1 Giri............................................................................................................ 308
A.2 Mikroterm (Termostat) ............................................................................... 308
A.3 Termistr alglayclar ve termistr koruma rleleri .................................. 309
7
A.4 Isl ift (termokuplr) ..................................................................................313

A.5 Diren Scaklk Detektr (RTD) ...............................................................315
EK B
AKIM LME
TRANSDSERLERI
318
B.1 Akm nt .................................................................................................318

B.2 Hall-etkili alglaycnn alma ilkesi..........................................................318
B.2.1
Ak-dngl hall-etkili alglayc ...............................................319
B.2.2
Kapal-dngl hall-etkili alglayc ............................................320
EK C
320
HIZ LME TRANSDSERLERI
C.1 Analog hz transdserleri ...........................................................................320

C.2 Saysal dnme hz ve konum transdserleri.............................................322
C.2.1
Artml dner enkoder ................................................................323
C.2.2
Mutlak dner enkoder ................................................................326
C.2.3
k Ara Yz Balantlar..........................................................330
EK D
332
D.1
D.2
D.3
D.4
D.5
D.6
ULUSLARARASI STANDARTLAR
Giri............................................................................................................332
Uluslararas Standartlar .............................................................................332
Avrupa Standartlar ....................................................................................333
Amerikan Standartlar ................................................................................334
Dier Ulusal Standartlar.............................................................................334
Gney Afrika Standartlar ..........................................................................334
EK E AC KAFESLI MOTORLARIN
VERIMININ VE KAYIPLARININ
BELIRLENMESI
E.1
E.2
E.3
E.4
E.2
336
Giri............................................................................................................336
Kayplar ve verim .......................................................................................337
Dinamometreler .........................................................................................347
Daha Byk Motorlarn Veriminin Belirlenmesi .........................................359
zet............................................................................................................359
EK F DEIKEN HIZLI AC
SRCLERLE
ILGILI ORTAK
TERIMLER SZL
361
8

Temel lkeler
Amalar
1.1
Elektrikle ilgili temel kavramlar aklamak

Transformatrn temel kavramlarn tanmlamak
Tek faz gce ilikin kavramlar aklamak
3-faz gce ilikin kavramlar aklamak
Dnen elektrikli makinalara ilikin kavramlar aklamak
Giri
Endstriyel elektriin nemli bir ksm, tek-fazl ve -fazl

transformatrlerle, AC ve DC makinalarla ilgilidir. Bu balamda,
elektriksel devreleri ve bu devrelerin yapsn, tasarmn, test
edilmesini, altrlmasn ve bakmnn yaplmasn inceleyeceiz.
Elektrikli cihazlardaki ve kontrol devrelerindeki arzalarn aranmas
iin, elektrikli cihazn temel alma ilkelerinin anlalmas nemlidir.
Aadaki ksmlarda elektrikle ilgili temel kavramlar aklanacaktr.
1.1.1 Elektrikle ilgili temel kavramlar
Tesislerde, farkl cihazlarn mekanik hareketi elektrik motorlar
tarafndan salanr. Elektrik gc, dahili jeneratrlerden ya da baka
kaynaklardan elde edilir ve kullanlabilir gerilim seviyeleri elde etmek
iin transformatrler vastasyla datlr.
Elektrik iki biimde olabilir:
AC (Alternatif Akm)
DC (Doru Akm)
Elektrikli cihazlar, AC/DC gle altrlabilir. Cihaza ait enerji

kaynann seilmesi, uygulama artlarna baldr. Her enerji
kayna, artlara ve eksilere sahiptir.
Endstriyel AC gerilim seviyeleri, kabaca 50 Hz il 60 Hzde L.V.
(Alak Gerilim) ve H.V. (Yksek Gerilim) olarak tanmlanr.
Bir elektrik devresi, kullanmakta olduu enerji biiminden bamsz
olarak temel bileene sahiptir:
Gerilim (volt)
Amper (Amp)
Diren (Ohm)
9
Gerilim, elektron akna neden olan elektriksel potansiyel fark

olarak tanmlanr.
Akm, elektron ak olarak tanmlanr ve Amper cinsinden llr.
Diren, elektron akna kar koyma lsdr ve Ohm cinsinden
llr.
Bu bileenler, Ohm Kanununa gre ilikilendirilir, buna gre bu
bileenler, aadaki gibi bir ilikiye sahiptir:
V=xR
Burada
V Gerilim
Akm
R Diren
G
DC devrelerde, g (watt) gerilim ile akmn arpmna eittir.
P=Vx
AC devreler iin, bu forml, tamamen rezistif devreler iin geerlidir,
ancak, aadaki AC devre tipleri iin, g, sadece gerilim ile akmn
arpm deildir.
Grnen g (VA ya da kVA), gerilim ile amperin arpmdr.
Grnen g, gerek ve reaktif g dahil bir devreye salanan
toplam gtr.
Gerek g, ie evrilebilen gtr ve watt cinsinden llr.
Reaktif g: Devre, indktif ya da kapasitif tipteyse, reaktif bileen,
enerji harcar ve bu enerji, ie evrilemez. Bu g, reaktif g olarak
adlandrlr ve VAR birimiyle gsterilir.
Gler arasndaki iliki
Grnen G (VA) = V x A
Gerek G (Watt) = VA cos
Reaktif G (VAR) = VA sin
G faktr
G faktr, gerek gcn grnen gce oran olarak tanmlanr.
Alabilecei maksimum deer, % 1 ya da % 100dr, tamamen rezistif
bir devrede bu deer elde edilebilir.
10

G faktr =
Gerek g (Watt)
Grnen g (VA)
kW
kVA
Gerilim reglasyon yzdesi

% Reg = (Yksz durum gerilimi Tam yk gerilimi)
Tam yk gerilimi
Elektrik enerjisi
Bu, bir saatte kullanlan elektrik enerjisi olarak hesaplanr ve
aadaki ekilde ifade edilir:
Kilowatt-saat = kW x h
Burada
kW kilowatt
h
saat
Devre tipleri
Sadece iki elektrik devre tipi mevcuttur, Seri devre ve Paralel devre.
Seri devre, bir serideki elemanlarn ayn akm tad bir
devre olarak tanmlanr, her bir eleman zerindeki gerilim
d farkl olabilir.
Paralel devre, paralel balanan elemanlarn ayn gerilime
sahip olduu bir devre olarak tanmlanr, ancak her bir eleman
zerindeki akmlar farkl olabilir.
1.1.2 Transformatr
Transformatr, gerilimi bir seviyeden dierine dntren bir
cihazdr. Transformatrler, g sistemlerinde geni apl olarak
kullanlmaktadr. Transformatrlerin yardmyla, ekonomik bir iletim
geriliminde gc iletmek ve ekonomik etkin bir gerilimde gc
kullanmak mmkndr.
Transformatrn temel alma ilkesi
Transformatrn almas, manyetik olarak elemi bobinler
arasndaki ortak EMK endksiyonuna baldr.
AC akm, bir bobinden geer, bylece akmn getii bobin, primer
bobin olur ve manyetik alan retir. Manyetik alan izgileri, sekonder
bobin olarak adlandrlan ikinci bobinden geirilir, bylece bir AC
potansiyeli indklenir. elik levhalar, dk manyetik direnli srekli
bir yol salar.
11
Tipik olarak, kaynaa balanan bobin, primer bobin olarak ve yke

balanan bobin, sekonder bobin olarak adlandrlr.
Tek-fazl bir transformatrn ematik diyagram, ekil 1.1de
gsterilmektedir.
ekil 1.1 Tek-fazl bir transformatrn ematik diyagram
Tek-fazl bir transformatr, temelde iki sargnn primer ve sekonder

sarglarn zerine sarld manyetik bir ekirdekten oluur. Primer
sarg, besleme gerilimi V1 olan bir AC kayna ile beslenir. Primer
sargda akan I akm, zamana gre deien bir ak retir. Bu ak,
her iki sargyla da birleir ve indklenen EMKlar oluturur. Primer
sargda oluan EMK, uygulanan gerilime eittir ve ters yndedir
(kayplar ihmal edilince). Bu ortak akdan dolay, sekonder sargda
da EMK oluur Oluan EMKnn bykl, transformatrn primer
ve sekonder sarglarndaki tur saylarnn oranna baldr.
ndklenen potansiyel
Primer bobindeki potansiyelle sekonder bobinde endklenen
potansiyel arasnda ok dz ve basit bir iliki vardr.
Primer potansiyelin sekonder potansiyele oran, her birindeki tur
saysnn oranna eittir ve aadaki ekilde gsterilir:
N1 = V1
N2
V2
Ykseltici [:step-up] ve indirici [:step-down] transformatr kavramlar,
benzer bir ilikiye sahiptir.
Ykseltici transformatrde N2 > N1 olup k gerilimi artrlr ve
indirici bir transformatrde N2 < N1 olup k gerilimi azaltlr.
12

ndklenen akm
Transformatr yklendiinde, akm, gerilimlerle ters orantldr ve
aadaki ekilde gsterilir:
V1 = 2 = N1
V2
1
N2
Bir transformatrn EMK denklemi:
Primer sargda indklenen EMKnn R.M.S. deeri aadaki
ekildedir:
E1 = 4,44 x f x N1 x m
Sekonder sargda indklenen EMKnn R.M.S. deeri aadaki
ekildedir:
E2 = 4,44 x f x N2 x m
Burada
N1 Primer sargdaki tur says
N2 Sekonder sargdaki tur says
m ekirdekteki maksimum ak
f
AC giriin Hz cinsinden frekans
1.1.3 deal transformatr
deal bir transformatr sz konusu olduunda, aadaki varsaymlar
geerlidir:
Enerji kayb ya da kazanc yoktur.
Sargnn ohm direnci yoktur.
retilen ak, transformatrn ekirdeinde kalr, her iki sargy
da tamamen birletirir, baka bir deyile, ak kaa yoktur.
Bu nedenle, 2R kayb ve ekirdek kayb yoktur.
ekirdein geirgenlii yksek seviyededir, bylece aky
oluturmak iin gerekli olan mknatslanma akm ihmal
edilebilir seviyededir.
Burga akm [:eddy current] ve histeriz kayplar ihmal
edilebilir seviyededir.
1.1.4 Transformatr tipleri
Yapsna gre:
13
ekirdek tipi: ekirdein byk bir ksm sarglar

tarafndan sarlmtr.
Kabuk tipi: Sarglarn byk bir ksm ekirdek tarafndan
sarlmtr.
Soutma tipine gre:
Yal kendinden-soutmal: Kk ve orta byklkteki
datm transformatrleri
Yal su-soutmal: Yksek gerilimli iletim hatl bina-d
transformatrleri
Hava flemeli tip: Alak gerilim transformatrleri
Uygulamaya gre:
G transformatr: Bunlar, artlara gre gerilim ve akm
seviyeleri deitirilebilen byk transformatrlerdir. G
transformatrleri, genelde datm ya da iletim hatlarnda
kullanlr.
Potansiyel transformatr: Bu transformatrler, yksek
gerilimleri lmek iin dk kademeli voltmetrelerle
birlikte
kullanlan
duyarl
gerilimli
indirici
transformatrlerdir.
Akm transformatr: Bu transformatrler, akm tayan
iletkenin primer transformatr olarak ilem grd, akm
lmek
iin
kullanlan
transformatrlerdir.
Bu
transformatr, cihaz yksek gerilim hattndan ayrr ve
akm, belirli bir oranda drr.
Yaltma transformatr [:Isolation transformer] Bu
transformatrler, gerilim seviyesini ya da akm seviyesini
deitirmeksizin iki farkl devreyi yaltmak iin kullanlr.
Transformatrler hakknda unutulmamas gereken birka nemli

nokta aadadr:
Bir AC devreden dier AC devreye enerji iletmek iin
kullanlrlar.
Her iki devrede de frekans ayn kalr.
Hibir transformatr ideal deildir.
lme uygulamalarnda da kullanlrlar (akm transformatr
(CT), potansiyel transformatr (PT)).
ki farkl devrenin yaltlmas iin kullanlrlar (yaltma
transformatrleri)
Transformatr gc, VA cinsinden ifade edilir (volt amper).
Transformatr polaritesi, noktalarla gsterilir. Primer ve
sekonder sarglar, diyagramdaki st ve alt ksmlarda
14

noktalara sahipse, bu, fazlar arasnda ters bir iliki olduunu

gsterir.
1.1.5 Tek-fazl transformatrn balantlar
Uygulama artlarna bal olarak, iki ya da daha fazla
transformatrn, seri ya da paralel devrelerde balanmas
gerekebilir. Bu gibi balantlar, aadaki diyagram rneklerinde
gsterildii gibi gerekletirilebilir:
Tek-fazl iki transformatrn seri olarak balanmas
ekil 1.2 Tek-fazl iki transformatrlerin seri balants
Yukarda ekil 1.2de gsterildii gibi, iki transformatr seri olarak

balanabilir. Her ikisi de yukardaki gibi balanrsa, her bir
transformatrn gerilim beyan deerinin ikisi uygulanabilir. Akm
beyan deerleri eit olmal ve yk akmn tayacak kadar yksek
seviyede olmaldr. Polarite aklda tutularak transformatr sarglarn
balamak iin gerekli nlemler alnmaldr. Yukardaki rnekte,
toplam primer tur saysnn toplam sekonder tur saysna oran
2:1dir; bu da yarm gerilime neden olur.
Tek-fazl iki transformatrn paralel balants
15
ekil 1.3 Tek-fazl iki transformatrn paralel balants
Yukarda ekil 1.3te gsterildii gibi, primer taraftaki iki

transformatr seri olarak balanrken, sekonder taraftakiler paralel
olarak balanr.
Primer tarafta, tur says eklenirken, sekonder tarafta, paralel olarak
balandklar iin tur says ayn kalr.
Bu konfigrasyon tipi, zellikle, yedek alan tek bir transformatre
ihtiya duyulan uygulamalar iin faydaldr. lve olarak, bu
konfigrasyon tipi, tek bir transformatre ilve ykn eklenebildii
uygulamalar iin faydaldr. Bu gibi durumlarda, eski transformatr
yerinden karmak yerine, mevcut transformatre paralel olarak bir
transformatrn daha eklenmesi, KVA beyan deerlerinin
artrlmasn salar.
L.V.D.T. (Lineer Gerilim Diferansiyel Transformatr) temel
transformatrn ve seri balantsnn uygulamadaki en iyi rneidir.
1.1.6 3-fazl transformatrler
Byk-lekli elektrik gc retimi, genelde fazldr (gerilimler 11
ya da 32 kvolttur). Bu gibi yksek 3-fazl gerilim iletimi ve datm
iin, 3-fazl ykseltici ve indirici transformatrlerin kullanlmas
gereklidir.
Eskiden tek bir 3-fazl transformatrn yerine tane tek-fazl
transformatrn kullanlmas yaygn bir uygulamayd. Ancak, 3-fazl
transformatrn gelitirilmesiyle birlikte, mekandan ve paradan
tasarruf salanmtr.
Halen, yapsal adan bakldnda, 3-fazl bir transformatr, tane
bacaa sahip bir ekirdee monte edilen primer ve sekonder
sargya sahip tane tek-fazl transformatrn bir kombinasyonudur.
Yaygn olarak kullanlan 3-faz unlardr:
16

3-fazl telli (gen - Delta)

3-fazl drt telli (Yldz)
gen balant
gen balant, u-uca balanan ve elektriksel olarak aralarnda 120
derece fark olan 3-fazl sarglardan oluur. Genel olarak, 3-telli gen
sistem, dengeli olmayan bir yk sistemi iin kullanlr. 3-fazl
gerilimler, yk dengesizliinden bamsz olarak sabit kalr.
ekil 1.4 Primer taraftaki 3-fazl transformatr gen balants
Hat ve faz gerilimleri arasndaki iliki:

VL = Vph
Burada
VL
Hat gerilimi
Vph Faz gerilimi
Hat akmlar ile faz akmlar arasndaki iliki:
IL = 3 Iph
Burada
IL
Hat akm
Iph Faz akm
3-Fazl 4-telli yldz balantlar
Yldz balant tipi, faz bana minimum tur says salar (faz gerilimi,
hat geriliminin 1/3 kadar olduu iin), bu nedenle en ekonomik
17
balant tipidir. Bir utaki her bir sarg, ntr noktas gibi ortak bir uca
balanr, bu nedenle, toplam drt tel mevcuttur.
Bu balant, sadece ykn dengeli olduu durumda yeterli ekilde
alr. Ntre dengeli olmayan bir yk balandnda, ntr noktas
kayacak ve dengeli olmayan faz gerilimlerine neden olacaktr.
ekil 1.5 3-Fazl 4-telli transformatr yldz balants
Hat gerilimleri ile faz gerilimleri arasndaki iliki:

VL = 3 Vph
Burada
VL
Hat gerilimi
Vph Faz gerilimi
Hat akmlar ile faz akmlar arasndaki iliki:
IL = Iph
Burada
IL
Hat akm
Iph
Faz akm
Bir transformatrn kW cinsinden k gc aadaki
ekildedir:
P = 3 x VL x L x cos[W]
Burada
VL
Hat gerilimi
IL
Hat akm
18

Cos G faktr
ekil 1.6 3-fazl transformatrlere ilikin balant tipleri
Mmkn olan yldz ve gen kombinasyonlar

tane tek-fazl transformatrn ya da 3-fazl bir transformatrn
primer ve sekonder sarglar aadaki ekillerde balanabilir:
Primer gen sekonder gen

Primer gen sekonder yldz
19
Primer yldz sekonder yldz

Primer yldz sekonder gen
ekil 1.6da, 3-fazl transformatrlerin eitli balant tipleri

gsterilmektedir. Primer tarafta, V hat gerilimi ve hat akmdr.
Sekonder kenar hatt gerilimleri ve akmlar, faz bana tur saysnn
oranlar (a = N1/N2) ve balant tipi deerlendirilerek belirlenir.
Aada yer alan izelge 1.1de, primer hat gerilimleri, hat akmlar,
sekonder faz gerilimleri ve faz akmlar gsterilmektedir.
Balant
Hat
Gerilimi
Hat Akm
Faz Gerilimi
Faz
Akm
/ 1,732
V/a
V/a
a / 1,732
/ 1,732
1,732V/a
a / 1,732
V/a
a / 1,732
V / 1,732
V/a
V / 1,732 a
V / 1,732
(a) gen-gen
Primer gen
Sekonder gen
(b) gen-Yldz
Primer gen
Sekonder Yldz
(c) Yldz-Yldz
Primer Yldz
Sekonder Yldz
(d) Yldz-gen
Primer Yldz
Sekonder gen
V/1,732 a
V / 1,732 a
1,732 a
a
izelge 1.1 Primer hat gerilimleri ve hat akmlar ve sekonder faz gerilimleri ve
faz akmlar
Balant tipinden bamsz olarak ideal durumda transformatr tarafndan iletilen
g = 3 . VL . ILdir. (cos = 1 olarak kabul edilir)
1.1.7 Transformatrlerin deneyden geirilmesi

Transformatrler zerinde aadaki deneyler gerekletirilir:
Sarg direncinin llmesi

Gerilim orannn llmesi
20

Test fazor gerilim ilikisi

Empedans geriliminin, ksa devre empedansnn ve yk
kaybnn llmesi
Yksz durum kaybnn ve yksz durum akmnn llmesi
Yaltm direncinin llmesi
Dielektrik deneyi
Scaklk art
Transformatr beyan deerleri niin KVA cinsinden belirtilir?

Transformatrdeki toplam kayp, Bakr ve Demir kaybndan
kaynaklanr, bu da, srasyla akma ve gerilime baldr. Bu, kaybn
VAya bal olduu ve akm ile gerilim arasndaki aya bal
olmad anlamna gelir. Bu nedenle, beyan deer her zaman KVA
cinsinden tanmlanr, kilowatt cinsinden tanmlanmaz.
G niin daha yksek gerilimlerde iletilir?
Bir g istasyonu, yksek seviyede akmla ve dk seviyede
gerilimle ya da yksek seviyede gerilimle ve dk seviyede akmla
belli seviyede g (P=V) salayabilir. Bu nedenle iletim hatlarnda
kaybolan g Pkayp = 2Rdir, R, iletim hatlarndaki direntir.
Bu kaybn mmkn olduunca dk seviyede olmasnn salanmas
iin, akm dk seviyede olmaldr, bu da, gerilimin yksek seviyede
olaca anlamna gelir.
Bir g retim istasyonunda, gerilim, ykseltici tiptedir ve datm
ucunda, gerilim, gerekli deere indirilir.
1.2
Elektrikli makinalarn temel ilkeleri
1.2.1 Elektromekanik enerji dnm

Elektromekanik enerji dnm cihaz, elektrik sistemleri ile mekanik
sistemler arasndaki bir linktir.
Mekanik sistem, cihazdan elektrik sistemine enerji aktardnda,
cihaz, jeneratr olarak adlandrlr.
Mekanik
Sistem
Jeneratr
Elektrik
Sistemi
Elektrik sistemi, cihazdan mekanik sisteme enerji aktardnda,

cihaz, motor olarak adlandrlr.
21
Motor
Mekanik
Sistem
Elektrik
Sistemi
Sre, tersine evrilebilir bir sretir, ancak, bir miktar enerji sya
dnr ve boa gider ve geri elde edilemez. Cihaz, jeneratr ya da
motor olarak altrlabilir.
Elektromekanik enerji dnm, aadaki birimler arasndaki
ilikiye baldr:
Elektrik ve manyetik alanlar

Mekanik kuvvetler ve hareket
Dnen makinalarda, bobinlerin nispi hareketi ile g retimi

gerekletirilir.
Jeneratr sz konusu olduunda, sarg, manyetik alanda mekanik
olarak dndrlr. Bu da, sarglardaki ak balarnn deimesine ve
gerilimin indklenmesine neden olur.
Motor sz konusu olduunda, akm tayan bir iletken, manyetik
alana yerletirilir. Manyetik alanda akm tayan iletken zerine
mekanik kuvvet uygulanr. Bylece, rotor zerinde bir tork oluur.
Motorda olduu gibi jeneratrde de, akm tayan iletken manyetik
alanda yer alr. letkenler ve ak, birbirine gre belirli bir hzda hareket
eder. Dnen makinalarda, hem gerilim hem tork retilir. Makinann
jeneratr olarak m motor olarak m alaca, g ak yn
tarafndan belirlenir. Bir jeneratr iin, e ve i ayn yndedir.
Tm = Te + Tf
Burada
Tm Mekanik Tork
Te
Elektriksel Tork
Tf
Srtnmeden dolay kaybolan tork
Bir motor iin, e ve i zt yndedir.
Tm = Te + Tf
Bir jeneratrde, hareket ettirici cihaz tarafndan g salanr. Elektrik
gc, jeneratrn almas ile salanr ve srtnmeden dolay
oluan g, boa gider. Ancak, motor sz konusu olduunda, g,
22

g kayna tarafndan verilir ve srtnmeden dolay kaybolan

mekanik g dk seviyededir.
1.2.2 Elektromanyetizmann temel ilkeleri
Manyetik ve elektrik alanlar
Her bir elektrik yk, kendi elektrik alanna (baka bir deyile, kuvvet
izgilerine) sahiptir. Elektrik alan izgileri pozitif yklerden negatif
yklere gider. Her bir yk, dier yk zerinde kuvvet uygular; bu
kuvvet, dier yk tarafndan oluturulan kuvvet izgilerine her zaman
teettir.
ekil 1.7 Bir ykn elektriksel kuvvet izgisi
Benzer ekilde, manyetik alan izgileri, N-kutbundan S-kutbuna

doru akar. Manyetik alan, elektrik ykleri akm tarafndan hareket
ettirilerek oluturulur. Yrngede dnen her elektron, kendi manyetik
alann reten bir akm dngs oluturur. Manyetik alan izgileri, her
zaman, kendini oluturan akmn etrafnda emberler oluturur.
ekil 1.8 Akm tayan bir iletkenin etrafndaki manyetik alan izgileri
Akm tayan bir iletkenin etrafnda oluan manyetik alan

Bir iletken, akm tayorsa, o iletken etrafn saran bir manyetik alan
retir. Oluan akmn ve alann yn, belirli bir ilikiye sahiptir, bu
iliki aadaki kurallar tarafndan belirlenir:
Sa-el kural
23
Parmaklarnz iletkenin etrafn saracak ve ba parmanz akmn

ynn gsterecek ekilde; iletkeni, sa elinizde tutunuz. Parmaklar,
iletken etrafnda oluan aknn manyetik izgilerinin ynn
gsterecektir.
Akm tayan bobin tarafndan retilen ak
Bir iletken yerine bobinden akm ak salanarak da ak retilebilir.
Bobinin sarld ekirdek olarak manyetik maddenin kullanlmas,
aknn artrlmasn salar. Bobindeki manyetik aknn yn, sa-el
kural ile elde edilir.
Motor sz konusu olduunda, indklenen EMKnn yn, akmn
akna kar koyacak ekildedir. Bir jeneratrde indklenen EMK, bir
akm retecek yndedir.
Fleming sol-el kural
Fleming sol-el kural, akmn yn, alann yn ve hareketin yn
arasndaki ilikiyi verir. Sol elin iaret parma, alann ynn
gsterir, orta parmak akmn ynn gsterir, baparmak, hareketin
ynn gsterir.
1.2.3 Motorun temel alma ilkesi
Motorun temel alma ilkesi, akm tayan bir iletken manyetik
alana konulursa, iletken zerinde bir kuvvet uygulanr ilkesine
dayanmaktadr.
Basit bir DC motoru ele alrsak, iki sabit mknats arasnda (zt
kutuplarn kar karya geldii) desteklenen akm tayan bir bobine
sahiptir, bylece bobin ieride rahatlkla dnebilir. Bobin ular DC
kaynaa balandnda, iinden akm akacak ve ekilde gsterildii
gibi bir mknats ubuk gibi davranacaktr. Akm akmaya
baladnda, bobinin manyetik ak izgileri, sabit mknatsn ak
izgileriyle etkileecektir. Bu, iki alan arasndaki itme ve ekme
kuvvetinin etkisiyle bobinin hareket etmesini (ekil 1.9 1,2,3,4)
salayacaktr. Bobin, 180 derece konumuna ulaana kadar dnmeye
devam edecektir nk imdi kart kutuplar birbirinin nnde olacak
(ekil 1.9-5) ve itme ya da ekme kuvveti var olmayacaktr.
Komtatrn grevi: Komtatr fralar, bobine balanan DC
kaynan polaritesini tersine evirir. Bu, manyetik alann akmnn
ynnn deimesine neden olacak ve bobinin, 180 derece daha
dnmesini salayacaktr (ekil 1.9-6)
Fralar, bu ekilde devam ederek motorun srekli bobin dnnn
gereklemesini salar.
Benzer ekilde, AC motor da yukardaki ilkeye gre alr; tek fark,
komtatr kontaklarnn duraan olmasdr, nk AC akmnn yn,
24

her bir yarm evrim boyunca srekli olarak deiir (her 180
derecede).
ekil 1.9 Motorun almas
1.2.4 Jeneratrn temel alma ilkesi

Bir motorun temel alma ilkesini akladk ve diyagramlar
vastasyla, bir jeneratrn temel alma ilkesini de grdk.
lke olarak, AC jeneratrn yaps, motorun yapsna benzerdir. AC
jeneratr, akm almak yerine, alternatrdeki bobinden dar iletir.
Mekanik bir hareket ettirici cihaz, bobini, sabit mknatsn kutuplar
arasnda dndrr ve bobinde bir AC potansiyeli indklenir. Ayrca
u kural geerlidir: AC akm, bir bobini dndrebiliyorsa, o zaman,
bobinin dndrlmesi de bir AC akm oluturacaktr.
Faraday Kanununa gre, bir tel, manyetik alan izgilerini kesecek
ekilde hareket ettirildiinde, teldeki yk (elektronlar) zerinde bir
kuvvet uygulanr ve bu kuvvet, elektronlar tel zerinde hareket
etmeye zorlar. Bu, tam bir devre salanrsa, akmn nasl akmaya
balayacan gsterir. Manyetik alan, mknatslar tarafndan deil,
alan bobinleri tarafndan salanr.
inde gerilimin indklendii bobin, armatr sargs olarak adlandrlr,
manyetik alan salayan bobin ise, alan sargs olarak adlandrlr.
Uygulamada, yksek gerilim jeneratrlerinde, yksek beyan
deerlerine sahip akm toplayan fralarn kullanlmas gerekli olduu
iin, armatrn dnmesi yaygn bir uygulama deildir. Bu nedenle,
armatr duraandr ve alan, devaml olarak dner durumdadr.
25
Dk kapasiteli alternatrler, alan iin sabit bir mknats kullanr,

yksek kapasiteli alternatrlerde ise, alan sarg kayna, ayn afta
balanan kk bir alternatr olan uyarma cihazndan salanr.
1.2.5 deal makinalar
Stator olarak adlandrlan duraan bir birim ve rotor olarak
adlandrlan dnen bir birim mevcuttur. Dnen birim, duraan birime
sabitlenen rulmanlara monte edilir. Stator ve rotor, hava boluu ile
ayrlan silindirik demir ekirdeklere sahiptir. Sarglar, stator ve rotor
ekirdeine sarlr. Ortak bir manyetik ak, birleik bir manyetik devre
oluturarak bir ekirdekten dierine hava boluundan geer.
Aralarnda hava boluu olan iki silindirik demir yzey, birbirine gre
nispi olarak hareket eder. Silindirik yzey, aralarnda boluk olan ift
sayda kk [:salient] kutup ile blnebilir ya da ember etrafnda tek
biimli olarak yerletirilmi srekli yuva boluklarna sahip olabilir.
Stator da rotor da bu gibi bir yapya sahip olabilir.
deal bir elektrikli makinann genel zellikleri, ekil 1.10da
gsterilmektedir. Sarglar iin, iletkenler, yzeye yakn silindirlerin
eksenine paralel geer. letkenler, ekirdein dndaki u balantlar
ile bobinlere balanr ve bobinler, makinann sarglarn oluturacak
ekilde balanr.
Makinann almas, ekirdek yzeylerindeki akmlarn dalmna
ve sarglara uygulanan gerilimlere baldr.
eitli elektrikli makina tiplerinde, dzenleme ekli, srekli ya da
kk kutuplu tipli olup olmamasna bal olarak ekirdek yapsna
gre ve iletkenlerin ve sarglarn dalmna gre deiir. Manyetik
ak, demir ekirdeklerden karmak bir ekilde geer. Ancak, demir
yksek geirgenlie sahip olduu iin, makinanin doru almas,
hava boluundaki ak dalm deerlendirilerek belirlenebilir.
letkenler, aslnda ekirdein levhalarndaki yuvalarda yer almaktadr.
26

ekil 1.10 deal bir elektrikli makinanin genel zellikleri
ekil 1.11 Elektrikli bir makinann tipik kesit alan ve geliimi
ekirdeklerin eksenine dik drt kutuplu elektrikli bir makinann tipik

kesit alan ve ilgili gelime diyagram, ekil 1.11de gsterilmektedir.
Diyagramda gsterildii gibi, ak ve akm dalm, her kutup iftinde
kendini tekrar etmektedir. Kutuplarda, sarglar, akm ters ynde
akacak ve kuzey ve gney polaritelerine karlk gelen bir alan
oluacak ekilde sarlr. Kutbun merkezinde maksimum ak vardr ve
kutuplar-arasndaki boluklarda, ak, sfra der.
1.2.6 Elektrikli makinalarn temel alma ilkeleri
Elektrikli bir makinada, tm sarglardaki akmlar, toplam aky
oluturacak ekilde birleir. Alan sistemi ak retir. Sarglarda,
armatrdeki gibi gerilimler indklenir. Armatr akm tadnda, ak
ile akm arasndaki etkileim sonucunda tork oluur.
Elektrikli makina sarg tipleri
27
Bobin sargs
Sarg, makinann tm kutuplarna sarlan ve uygun bir seri ya da
paralel devre oluturmak iin birbirine balanan bobinlerden oluur.
Kutuplardan birindeki akmn yn, dier kutuptaki akmn ynne
terstir, bu nedenle bir kutup kuzey kutbuysa, dier kutup gney
kutbudur. Bylece istenen ynde ak oluur, statorun ve rotorun
demir ekirdekleri zerinden kuzey kutbundan gney kutbuna
manyetik bir devre oluur.
Bobin, stator ya da rotor zerine sarlabilir, bylece makinann kk
ya da kk-olmayan kutuplar oluur. Bu sarglara DC beslenir ve
sarglar, zerlerinden geen akmn byklyle doru orantl olan
bir alan retir. Kutuplar, stator zerinde yer alyorsa, hava
boluunda duraan bir alan oluur.
Komtatr sargs
Komtatr sargs, rotor zerinde yer almaktadr. Armatr, ak
yuvalara sahiptir ve iletkenler, bu yuvalarda yer alr ve srekli bir
srada komtatr segmanlarna balanr.
ok-fazl sarg
ok-fazl sarg, datlm bir sargdr. Mnferit iletkenler, uygun bir
ekilde yuvalara datlr ve her bir faz iin belli sayda ayr devreyle
birletirilir. Faz bantlarn oluturan iletken grubu, ardk kutup
aralklarnda dzenli bir srada datlr, bylece faz bana eit
gerilim reten dengeli bir sarg mevcuttur. Bu sarg tipi, temelde
stator iin kullanlmaktadr. 3-fazl akmla beslendiinde, bu sarg,
hava boluunda dnen bir alan oluturur. Sabit byklktedir ve
sabit senkron bir hzda dner.
1.2.7 Elektrikli makina tipleri
Stator ve rotor zerinde kullanlan kombinasyon tiplerine bal olarak,
elektrikli makinalar, aadaki gibi farkl tiplerde snflandrlr:
DC makinaler
Motor hznn kontrol sz konusu olduunda, DC makinalar, AC
makinalara gre daha stndr.
nt motor
Bu makinada, armatr sargs, rotora monte edilmitir. nt motor,
hz dzenlemesinin nemli olduu durumlarda kullanlr.
Kendinden-uyarml motor
Alan sargs, ayn kaynakta armatr sargsyla paralel (nt) olarak
balanr. Alan akmnn deitirilmesi, hz deitirebilir.
28

Tork, armatr akmyla doru orantldr.

Bu makina[:self-excited], jeneratr olarak da altrlabilir. Motorun
yksek seviyedeki start akmn snrlamak iin, src, gerilimin
aamal olarak artrlmasn salar. Bu motor iin, ak deerini ve hz
az miktarda deitirmek iin, deiken bir diren, alan devresine seri
olarak balanr.
Ayr-uyarml motor
Alan sargs, ayr uyarml bir armatr sargsyla paralel olarak (nt)
balanr.
Tork, armatr akmyla doru orantldr. Ayr-uyarml bir nt
motorda, hz, armatr gerilimi deitirilerek belli bir snr deere
ayarlanabilir. Bundan sonra, alan zayflatma kullanlarak (alan akm
azaltlarak), motor hznn taban hzn stne karlmas
mmkndr. Dier zellikler, kendinden-uyarml motorda olduu
gibidir.
Seri motor
Adndan da anlald gibi bu tip motorlarda, alan sargs, armatr
sargsyla seri olarak balanr. Doal olarak, zerinden iddetli bir
akm geecektir, bu nedenle, alan sargs daha kalndr. Seri motor,
hz dzenlemesinin nemli olmad durumlarda kullanlr.
Bu motorun ana avantaj, yksek seviyede torkun elde
edilebilmesidir; bu yzden, bu tip motorlar, dizel lokomotif, vin, vb.
gibi uygulamalarda daha faydaldr.
Torkla akm arasndaki iliki aadaki ekildedir:
T a2
Bu motorun, yklenmi bir durumda start edilmesi nemlidir, aksi
takdirde, motor zarar grebilir.
Bileik motor
Seri motorla nt motor birletirilirse, bileik motor elde edilir.
Bylece her iki motorun da zellikleri birletirilmi olur, rnein, seri
motorun yksek seviyedeki tork karakteristikleri ve nt motorun hz
dzenleme zellii gibi.
AC makinalar
Sincap kafesli endksiyon motoru
29
AC makinalar basit ve salamdr. AC endksiyon motoru, ksaca,

dnen bir transformatr olarak tanmlanabilir. Bu tip en yaygn
makina, sincap kafesli endksiyon motorudur (bu isim, yapl
tipinden dolay verilmitir).
Bu tip motorlarn temel yaps sonraki blmde incelenecektir. Bu tip
motorlarn hz, aadaki denklem kullanlarak elde edilir:
N (RPM) = 120 f / p
Burada
f
frekans
p kutup says
rnein, motorun iki kutbu varsa, o zaman 50 Hz frekansnda, motor
rpmi 3000 rpm olacaktr.
Ancak, motor isim plkasnda 3000 rpm ya da 1500 rpm yazdn
gremezsiniz nk tam ykte motor rpmi 3000 rpm olmayacaktr.
Bunun nedeni, endksiyon motorundaki kayma [:slip] deeridir.
Motorun RPMi, frekans (f) kontrol edilerek kontrol edilir; frekans
arttka, motor hz da artacaktr. Yksek seviyedeki balang akm,
yldz gen starteri ya da indirgenmi gerilim starterleri kullanlarak
snrlandrlr.
Sargl rotorlu motor
Bu motor tipi, yap olarak sincap kafesli endksiyon motoruna
benzerdir, fark, kayan-bileziklere sahip olmasdr. Kayan-bilezikli
motorun temel zellii, balang akmnn, rotor devresiyle seri
olarak balanan direnler tarafndan snrlandrlm olmasdr.
Motor almaya baladnda, direnlerin tm faal haldedir, ancak
motorun hz arttka, direnler birer birer ksa devre yaplr. Motor
tam hza ulatnda, tm direnler ksa devre yaplr ve motor,
normal bir endksiyon motoru gibi almaya balar.
Senkron motorlar
Senkron motor, hz sabit olan bir motordur, 3-fazl bir sistemin g
faktrn dzeltmek iin kullanlabilir. Stator asndan bakldnda
endksiyon motoruna benzer olan senkron motor, sabit mknatsl ya
da elektromknatsl (akm, kayan-bilezikler vastasyla salanr) bir
rotora sahiptir. Kabaca bakldnda, rotor, statordaki dnen manyetik
alana kilitlenmeye devam edecektir. Bu nedenle, 2-kutuplu bir
makina, tam olarak 3000 RPMde alacaktr. Birok senkron
makinade, balang aamas iin rotora, sincap kafesli bir
endksiyon motoru taklr. Bu nedenle, balangta, makina bir
30

endksiyon motoru gibi davranr ve senkron hza ulatka, senkron

hza aniden kilitlenecektir.
1.2.8 Elektrikli makinalarn temel karakteristikleri
Elektrikli makinalarn temel karakteristikleri unlardr:
Sarglarda indklenen gerilimler, yk akmlar ve terminal
gerilimleri, aadaki farkl yk artlarna baldr.
Farkl yk artlar altnda ve farkl frekansta makina alma
hz
Makinann g girii ya da g k
Farkl yk artlar altnda retilen tork
1.3
AC g sistemleri
1.3.1 Tek-fazl g sistemi

Tek-fazl bir sistemdeki g, ekil 1.12de gsterilmektedir. ekilde
akm () gerilimin (V) as kadar arkasnda kalr. Akm, iki bileene
sahiptir enerji bileeni ve reaktif bileen.
Sadece enerji bileeni, bir g deerine sahiptir. Bu nedenle, tekfazl bir devredeki g deeri, aadaki denklemle verilir:
P = V x x cos
Burada
P
g (watt)
V
gerilim (rms)
akm (rms)
Cos = g faktr
P
Vx
31
ekil 1.12 Tek-fazl g sistemi
1.3.2 3-fazl g sistemleri

3-fazl bir transformatrn ya da alternatrn sargs, iki ekilden
birinde gen ya da Yldz (ekil 1.13te gsterilmektedir)
balanabilir.
Faz gerilimleri ile faz akmlar arasndaki ve hat gerilimleri ile hat
akmlar arasndaki iliki aadaki ekildedir:
gen-bal sistem iin
Hat Gerilimi = Faz Gerilimi
Hat Akm = 3 x Faz Akm
Yldz-bal sistem iin
Hat Gerilimi = 3 x Faz Gerilimi
Hat Akm = Faz Akm
Yldz balantsnda, bir ntr noktas mevcuttur. Jeneratrler genelde
yldz sargldr ve ntr noktas, topraklama iin kullanlr. 3-fazl
motorlar, gen ya da yldz bal olabilir. Genelde, gen
balantlar, sarglar kltmek iin alak gerilimli, kk motorlarda
kullanlr.
32

ekil 1.13 fazl devre balantlar
3-fazl akmlar, her bir faz ayr ayr deerlendirilerek ve faz

gerilimlerinden ve empedanslardan faz akmlar hesaplanarak
belirlenir. Uygulamada, hesaplamalar basit ve dorudandr, nk 3fazl sistemler genelde simetriktir, ykler dengelidir. 3-fazl motorlarn
ou, dengeli yk olarak kabul edilebilir. Akmlara, gce, vb.ye ilikin
hesaplamalar, aadaki ifade kullanlarak gerekletirilebilir. Ancak,
simetrik olmayan ya da dengeli olmayan sistemler iin, aadaki
hesaplamalar ve ifadeler geerli deildir ve karmak hesaplamalarn
gerekletirilmesi gereklidir.
3-fazl bir sistemdeki g, fazdaki gcn toplamdr. Dengeli
gen bal ya da yldz bal bir sistemi deerlendirin. 3-fazl
sisteme ilikin toplam g u ekildedir:
P = 3 x V x I x cos (Watt)
Burada
33
V
hat gerilimi
hat akm
Cos g faktr
1.3.3 3-fazl bir sistemdeki gcn llmesi
Elektrik gc, bir wattmetre kullanlarak llr. Wattmetre, yke seri
olarak balanan bir akm bobininden oluurken, dier potansiyel
bobini, yke paralel olarak balanr. Her bir manyetik alan
hareketinin iddetine bal olarak, iareti hareket eder.
Gerek g, bir wattmetrede dorudan gsterilir.
3-fazl sistemlerde, g, eitli metotlar kullanlarak llebilir. Geici
lmler iin, tek bir wattmetre kullanlabilir. Ancak, kalc lmler
iin, hem dengeli hem de dengeli olmayan ykleri gsteren iki
elemana sahip 3-fazl bir wattmetre kullanlr. Dengeli olmayan bir
yk iin, ekil 1.14te gsterildii gibi, iki tane wattmetre
kullanlmaldr. ki wattmetre ile elde edilen lm sonular
eklenerek toplam g hesaplanr. Bu metot kullanlarak, g faktr
de elde edilebilir.
ki wattmetreli metot kullanldnda, sistemin g faktr 0,5ten
kk olduunda, wattmetreden okunan deer tersine evrilmelidir.
Bu gibi bir durumda, pozitif bir deer elde etmek iin, wattmetrenin
kablolarnn yerlerinin deitirilmesi gerekebilir. G faktrnn
0,5ten kk olmas durumunda, okunan deerler toplanmamal,
karlmaldr. ki wattmetreli metodu (W1 ve W2) kullanan 3-fazl
sistemin g faktr, aadaki gibi hesaplanabilir:
tan = 3 (W1 W2)
(W1 + W2)
3-fazl bir sistemin toplam gerek gcn hesaplamak iin, okunan
deerler toplandndan ve karldndan, gsterilen metotlar,
endstriyel uygulamalarda kullanlmamaktadr. Daha ok, kullanc
asndan kullanlmas kolay olan 3-fazl g analiz cihazlar
kullanlmaktadr.
34

ekil 1.14 -fazl sistemlerdeki gc lmek iin kullanlan metotlar
G faktr ler
Bu cihaz, ilkesel olarak bir wattmetreye benzer; sadece, tek bir afta
iki armatr bobini monte edilmitir. Bobinler arasnda 90 derece fark
vardr. Her iki armatr bobini de, manyetik glerine bal olarak
dnmektedir. Bir bobin, gcn rezistif bileeniyle orantl olarak
hareket ederken, dier bobin, gcn indktif bileeniyle orantl
olarak hareket eder.
Enerji ler
Bu, belli bir periyotta kullanlan g miktarn (elektrik enerjisini)
gstermektedir. Watt-saat sayacnda, iki tane sarg grubu vardr. Biri
gerilim sargsyken, dieri akm sargsdr. Gerilim sarglarnda
35
oluan alan, alminyum bir diskte akm olumasna neden olur.

Oluan tork, sistemdeki gerilimle ve akmla doru orantldr. Disk,
kullanlan elektrik enerjisini (kilowatt-saat cinsinden) gsteren saysal
yazmalara balanr.
1.4
Arza aramada kullanlan sayalar
Elektrik devrelerinde ve sistemlerinde arza aramak iin, llecek ya

da tespit edilecek parametrelere ilikin artlara bal olarak aadaki
sayalar kullanlr:
ok-kademeli voltmetreler [:Multi-range Voltmeter]
Krpma zellii olan ya da kenetlemeli ampermetreler
Elektrostatik Volmetreler (yksek gerilimli lmler)
Multimetre ya da Volt-Ohm-Mili-Ampermetre (gerilim, diren,
akm, vb. lm iin)
Isl ift lerler (dorudan olmayan akm lm)
Gerek Wattmetreler (watt cinsinden dorudan g lm)
Szde Wattmetreler
Saysal Voltmetreler
Heterodin Dalga lerler (analog frekans lm)
Saysal Frekans lerler
Sreklilik Test Cihazlar
Analog Ohmmetreler (Diren lerler)
Saysal Ohmmetreler
Yaltm Test Cihazlar
Saysal Kapasitans lerler
Q lerler (indktans ve kapasitans lm iin)
Osiloskop (dalga biimleri, byklk, frekans, faz vb. lm
iin)
ukur lerler (radyo frekanslar)
Lojik Seviyesi Prop Test Cihazlar
Lojik Analiz Cihazlar (lojik sisteminin sorunlarn tespit eder)
Spektrum Analiz Cihazlar
Yukardaki listede yer alan nemli baz lme cihazlar, sonraki
blmlerde gerekli olduunda ayrntl olarak aklanacaktr.
36

AC Motor Teorisi
AC Motorun Yaps ve Bakm
Amalar
2.1
Tek-fazl ve 3-fazl AC motorlarla ilgili temel bilgiler

DC motorlarla ilgili temel bilgiler
Balantya ilikin ayrntlar, motorlara ilikin frenleme metotlar
Motorlarn deneyden geirilmesi iin kullanlan metotlar
Giri
AC motorlar, kaldrma, kaydrma, pompa, srme ve delme ilemleri

iin gerekli olan itici gc salar, endstriyel ve ticari
uygulamalardaki dier ilemleri gerekletirir. AC motorlarn iinde
zellikle endksiyon motoru, endstride, makine aralarna enerji
verilmesinde, pompalarda, fanlarda, kompresrlerde ve birok
endstriyel cihazda kullanlmaktadr.
Bu blmde, AC motorlarla ilgili temel bilgiler verilecektir ve bu,
endstrideki endksiyon motoru uygulamalarnn anlalabilmesi iin
gereklidir. Bu blmn amac, AC motorlardaki arzalarn aranmas,
arza sresinin ksaltlmas, motor performansnn optimize edilmesi
ve alma mrnn uzatlmas iin gerekli bilgilerin salanmasdr.
Aadaki ksmlarda ilk nce 3-fazl AC motorlar, tek-fazl AC
motorlar ve daha sonra DC motorlar aklanacaktr.
2.2
-faz AC motorlarla ilgili temel bilgiler
3-fazl AC motorlar, endstrinin yar atlardr nk bu motorlar,

geni apta kullanlmaktadr. Bu motorlar poplerdir nk ucuz ve
kktrler ve daha az bakm gerektirirler, zorlu endstriyel
ortamlarda daha dayankldrlar.
3-fazl AC motorlar, giri terminallerindeki 3-fazl elektrik gcn,
statordaki datlm sarg tarafndan retilen dnen manyetik ak
ilemi ile dnen afttaki mekanik gce dntren motorlardr.
3-fazl AC motorlar, aadaki ekilde snflara ayrlabilir:
Endksiyon motoru
Senkron motor
Sargl rotorlu endksiyon motoru
Her bir motor ksaca aklanacaktr.

37
Endksiyon motoru
Adndan da anlald gibi, rotora gerilim uygulanmaz. Gerilim, stator
sargsna uygulanr ve stator sargsndan akm getiinde,
transformatr ilevi ile rotorda bir akm indklenir. Rotor manyetik
alan, rotor zerine tork uygulanmasn salayan stator manyetik
alanyla etkileecektir.
Senkron motor
Adndan da anlalaca gibi, rotor hz, statorun manyetik alanyla
senkrondur. Motor, ayn hzda alr.
Endksiyon motorundan farkl olarak, senkron motorlar kendiliinden
almaya balamaz, senkron motorlarn senkron hza getirilmeleri
gereklidir. Bir kere kilitlendikten sonra, rotor, srekli olarak
dnecektir.
Sargl rotorlu endksiyon motoru
Bu motor, kablo ucu kayan bileziklere balanm tel sargl bir
rotora sahiptir. Rotor devresine farkl direnler eklenerek rotor
direncinin deitirilmesi mmkndr. Bylece hz ve balang torku
deiecektir.
2.2.1 3-fazl endksiyon motorunun alma ilkesi
3-fazl endksiyon motoru, birbirinden 120 derece uzakta yer alan ve
stator sargsn oluturan bobine sahiptir.
Rotorun sincap kafesli tipte olduu durumda, rotor, dairesel bir
balant plkas tarafndan bir uta ksa devre yaptrlan bakr
iletkenlere sahiptir. ekil 2.1de, sincap kafesli endksiyon motoru
gsterilmektedir.
Stator sargsna gerilim uygulandnda, stator sargsndan akm akar
ve stator sargsnda dnen bir manyetik alan oluur. Bu dnen
manyetik alann hz, statordaki kutup saysna ve statora verilen
gcn frekansna (senkron hz olarak adlandrlr) baldr ve
aadaki ekilde verilir:
S = 120 f / p
Burada
S
RPM cinsinden senkron hz
f
Hz cinsinden kaynan frekans
p
stator sargsndaki kutup says
38

ekil 2.1 Sincap kafesli endksiyon motoru
Dnen manyetik alan, transformatrn almas ile rotorda EMK

oluturur. Rotor, kapal bir iletken grubu olduu iin, rotorda akm
akar. Stator akmlarndan kaynaklanan dnen alan, rotor akmlaryla
etkileir ve rotor iletkenleri zerinde bir kuvvet oluturur.
Motor, endksiyon motoru olarak adlandrlr nk transformatr
almas ya da endksiyon ilkesine gre almaktadr.
3-fazl endksiyon motorunun karakteristikleri unlardr:
Bu motor iin harici bir balatma mekanizmas gerekli deildir.
Bu motorlar farkl beygir gc beyan deerlerine sahiptir.
Hz yapsal olarak sabittir.
Motorun herhangi iki g hatt tersine evrilerek dnme yn
kolayca deitirilebilir.
Motor, senkron hza gre kayma deeri kadar daha dk
bir hzda alr.
ndirgenmi ykler iin, g faktr zayflar.
Farkl hzlarda alan sincap kafesli motorlar, harici
balantlar deitirilerek stator kutuplarnn saysnn
deitirilebilmesi zelliine sahiptir.
2.2.2 Endksiyon motorunun hz-tork karakteristikleri
Bir endksiyon motorunun hz-tork karakteristikleri ve tork-kayma
deeri karakteristikleri, motorun perfomansnn belirlenmesinde
kullanlan nemli parametrelerdir. 3-fazl bir endksiyon motorunun
39
tipik hz-tork karakteristii ve tork-kayma karakteristii, ekil 2.2de

gsterilmektedir.
Motor, sfr hzda almaya baladnda, balang torku, tam yk
torkundan daha dk seviyededir ve motor, hafif ykl durum ile
yksz durum arasndaki bir durumda almaya balayabilir.
Normal tam yk torku, rotor hznn senkron hzdan sadece % 5
dk olduu durumda elde edilir. Bu noktadan sonra, tork sfra
der nk stator ile rotor arasnda nispi bir hareket ya da kayma
yoktur.
Yksek balatma torku elde etmek iin, rotor, yksek direnli
iletkenlerden yaplr ya da rotor devresine d diren eklenir.
Kayan-bilezikli tip endksiyon motoru sz konusu olduunda,
karakteristik erinin yaps, rotor devresine harici bir diren eklenerek
deitirilebilir. Rotor direnci, r1den r2ye, r3e, r4e (r1 < r2 < r3 < r4)
karlrsa, maksimum tork ayn kalr, ancak maksimum torkun
meydana geldii kayma deeri, ekil 2.2de gsterildii gibi kayar.
Rotor devresine d direncin eklenmesi ile, balatma torku, motorun
retebildii maksimum tork snr deerine kadar karlabilir.
Balatma torkunun artrlmas metodu, sadece kayan bilezikli motor
ya da sargl rotorlu endksiyon motoru iin kullanlabilir.
ekil 2.2 Bir

karakteristikleri
endksiyon
motorunun
40
hz-tork
ve
tork-kayma
deeri

2.2.3 Endksiyon motorunun altrlmas

Bir endksiyon motorunun start edilmesine ilikin temel amalar
unlardr:
Yksek seviyedeki balang akmnn kontrol edilmesi
Yksek seviyede balatma torkunun elde edilmesi
Daha nce aklanm olduu gibi, balang torkunu rotor direnci
belirler. Genelde, bu rotor direnci kktr, kk bir balang tork
deeri ancak iyi alma artlar sunar. Bu nedenle, sincap kafesli
motor sadece dk seviyedeki balang ykleriyle alabilir.
Rotor direnci bir ekilde artrlrsa, maksimum torkun olutuu kayma
deeri ve hz deeri kaydrlabilir. Bu nedenle, kayan bilezikli ya da
sargl rotorlu tip motorda olduu gibi rotor devresine d diren
eklenebilir.
Rotor duraan olduunda ve g uygulandnda, ar akm akmaya
balayacaktr. Bu, stator sargs ile rotor sargs ve rotor iletkenleri
arasndaki transformatr ilevinin ksa devre yaplmasndan dolay
meydana gelir ve rotordan ar bir akmn gemesine neden olur.
Bu ar balang akmn azaltmak iin, uygulanan balang gerilimi
azaltlrsa, balang torku da bu durumdan etkilenir.
Genelde aadaki balatma metotlar kullanlr:
Dorudan-hattan start [:Direct-on-line starting]
Otomatik transformatrl start
Yldz-gen start [:Star-delta starting]
2.2.4 Endksiyon motor kayplar ve verim
Bir endksiyon motorundaki kayplar aadakileri ierir:
Statordaki ve rotordaki ekirdek kayb
Stator ve rotor bakr kayplar
Srtnme ve rzgar kayb
ekirdek kayb, ana akdan ve kaak akdan kaynaklanr. Gerilim
sabit olarak kabul edildii iin, ekirdek kayb yaklak olarak sabit
kabul edilebilir. Stator direnci DC ile llebilir. letkenlerdeki histerez
ve burga akm kayb direnci artrr ve etkin diren, DC direncin 1,2
kat olarak kabul edilir. Rotor bakr kayb, llen toplam kayptan ya
da rotor 2R kaybndan stator bakr kayb karlarak hesaplanr.
Srtnme ve rzgar kayb, ykten bamsz olarak sabit kabul
edilebilir.
Verim = Rotor k / Stator Girii
41
k = Giri Kayplar
rnek 2.1
3-Fazl 440 V, 50 Hz, 6-Kutuplu bir endksiyon motorunu ele aln.
Motor, belirli bir yk iin 960 RPMde 50 kW eker. Stator
kayplarnn 1 kW, srtnme ve rzgar kayplarnn 1,5 kW olduunu
varsayn. Yzde kayma deerini, rotor bakr kaybn, rotor kn ve
motorun verimini belirlemek iin, aadaki ilemleri yapn.
Yzde kayma deeri
Motorun senkron hz = (50 * 120) / 6 = 6000 / 6 = 1000 RPM
Kayma deeri = (Senkron hz Gerek hz) = 1000 960 = 40
RPM
Yzde kayma deeri = [(40 / 1000) * 100] = % 4 = 0,04
Rotor bakr kayb
Rotor girii
= 50 1 = 49 kW
Rotor bakr kayb = Rotor girii * Kayma deeri
= 49 * 0,04 = 1,96 kW
Rotor k
Rotor k = Rotor girii Rotor bakr kayb Srtnme ve
Rzgar kayb
= 49 1,96 1,5
= 49 3,46
= 45,54 kW
Motor verimi
Motor verimi = Rotor k / Motor girii
= 45,54 / 50 = 0,9108
= % 91,08
2.2.5 3-fazl senkron motorun alma ilkesi
3-fazl senkron motorlar, yksek beyan deerlerine sahip sabit hzl
motorlar olarak kabul edilir. Adndan da anlald gibi, ayn hzda
yksz durumdan tam yk durumuna kabilir. Endksiyon
motorunda grm olduumuz gibi, kayma vardr. Ancak, burada
motor, dnen manyetik alanla ayn hzda alr.
Senkron motorun yaps, alternatrn yapsna benzerdir. Stator
sargs, -fazl bir kaynaa balanr ve rotorda, DC alan sargs
vardr.
Stator sargsna 3-fazl gerilim uygulandnda, bu, dnen manyetik
alan retir. Balangta rotor duraansa, her bir rotor kutbu, statorun
42

dnen manyetik alanna gre bir itme ve ekme kuvvetine tbi

olacaktr. Rotor ineriasndan dolay, rotor herhangi bir ynde
hareket etmeyecektir. Senkron motorlarn kendiliinden almaya
balayamamasnn nedeni budur.
imdi, belli bir hzda altrlrsa, zt polaritedeki stator ve rotor
kutuplar birbirine kilitlenecektir, bu da, rotorun, statorun dnen
manyetik alanyla senkron olarak almasn salar. Bu nedenle,
rotor, senkron hzda alacaktr.
Bunun olmas iin, senkron bir motor, ilk nce normal endksiyon
motoru gibi ve daha sonra senkron bir motor gibi alacaktr.
Bu amala, rotor, iki sargya sahiptir, ilki, sincap kafesli sarg ya da
sargl rotor tipi AC sargdr ve ikincisi, DC sargdr. Stator sargs,
endksiyon motoruna benzerdir.
ekil 2.3 Senkron motorun ilevi
3-fazl senkron motor, endksiyon motorundan farkldr, bu farklar,

rotorun sargl olmas ve kayan bilezikler vastasyla bir DC kaynaa
balanmasdr.
Motor, normal endksiyon motoru gibi almaya balar (sincap
kafesli/rotor sargl), rotorun hz, senkron hzn % 90-95ine ular,
daha sonra rotorun DC sargsna DC kayna uygulanr. Bu da,
rotordaki kuzey ve gney kutuplarn oluturur ve daha sonra, rotor
mknats, statorun dnen manyetik alanna kiltilenir ve aadaki
senkron hzda alr:
S = 120 f / (P/3)
Burada
S
rpm cinsinden senkron hz
43
f
ac kaynan Hz cinsinden frekans
P
Faz bana stator kutbu says
Ancak, ekil 2.3te gsterildii gibi, stator kutbunun merkez izgisi ile
rotor kutbunun ya da alannn merkez izgisi arasnda bir ann
olmas gereklidir. Senkron motorun almas srasnda uyarm sabit
tutulursa ve yk artrlrsa, motorun g faktrnde ve akmda bir
deiiklik meydana gelir.
-fazl senkron motorun karakteristikleri aada verilmektedir:
Sabit hzl bir motordur.
3-fazl bir sistemin g faktrn dzeltmek iin kullanlabilir.
Kendiliinden almaya balayamaz.
Bu, genelde motorun sk sk altrlp durdurulmad sabit hzl yk
uygulamalarnda kullanlr.
2.2.6 V erileri
Senkron motorun armatr akm, sabit mekanik k iin motorun
alan akmna gre izilirse, eri, V erisi olarak bilinir.
V erileri, testler srasnda sabit tutulan yklerin eitli deerlerine
ilikin testler ile elde edilebilir ya da izilebilir. Yksz durumdaki
senkron motora, tam ykn % 50sine ve tam yke sahip senkron
motora ilikin tipik V erileri, ekil 2.4(a)da gsterilmektedir.
Sabit g verilirse, armatr akm azalr ve alan akm arttka, g
faktr geride kalr. Birim g faktrnde minimum hale gelir. nc
g faktrnde artar ve V eri karakteristiini oluturur.
Sabit ka ilikin g faktr, alan akmna gre izilirse, ekil, ekil
2.4(b)de gsterildii gibi V erilerinin tersi eklinde olacaktr.
44

ekil 2.4 (a) Senkron bir motora ilikin tipik V erileri
45
ekil 2.4 (b) G faktr-uyarm
2.2.7 Senkron motora ilikin kayplar ve verim

Senkron motordaki kayplar aadaki ekildedir:
Sabit kayplar, ekirdek kaybn, srtnme ve rzgar kaybn
ve fra srtnme kaybn kapsar. Bu kayplar, yksz durum
testiyle elde edilebilir.
Armatr sarglarndaki 2R kayb ve iletkenlerdeki kaak
kayplar [:stray losses].
Uyarma devresi kayplar, bunlar, alan bakr kaybn, reosta
kaybn, fra kontak kayplarn kapsar.
Senkron motorun verimi, aadaki ekilde belirlenir:
Verim () =
Giri Gc Kayplar (Sabit & 2R & Uyarm)

Giri Gc
46

2.2.8 Senkron motorlarn bir nokta evresinde dalgalanmas

Dalgalanma [:hunting] sorunu, senkron motorla ilgili bir sorundur.
Motor zerindeki yk arttka, stator kutbuyla kilitli rotor kutbu
arasndaki a yava yava artar.
Motor rotoru, gerekli torku retmek iin ileri ynde dnen alann
kutuplarnn belirli bir a kadar arkasnda kalr. Stator akm da
artacaktr. Motor hz decek ancak yk, senkronizasyonun ya da
kilitlemenin bozulmasna neden olmad srece, motor senkron
halde kalacaktr.
ekil 2.5 Senkron motordaki sabit uyarml farkl yklere ilikin akm tepkisi
47
Faz farkndaki bir art, motorun, elektrik ebekesinden daha fazla

akm ekmesine ve armatrde daha fazla g akna neden olur.
Dnen ksmlarn kinetik enerjisinin bir ksm, hzn azaltlmas
srasnda yke iletilir.
Motor, artrlm ykn gerekli tork asnda tam olarak
yavalayamaz. Bu noktay aar, daha fazla tork retir ve hz artrr.
Bunu takiben hz der ve evrim tekrarlanr. Yk aniden atlrsa,
rotor kutuplar, ileri yndeki alann kutuplarnn neredeyse karsna
ekilir ancak rotor ineriasndan dolay, rotor kutuplar fazla ileri gider
ve yeniden geri ekilir. Bu, motordaki yk artlarna karlk gelen
denge konumu civarnda salnmlara neden olur. Bu periyodik
deiiklik, dalgalanma olarak bilinir.
Senkron motorun ykndeki ani arta ilikin fazor diyagram, ekil
2.5te gsterilmektedir.
Armatr akm, Iadan Ia1, Ia2, Ia3e kadar kar ve tork as, dan , ,
e kar. Uyarma gerilimi (E) sabit olarak kabul edilir. Ykteki
deiimler periyodikse ve rotor salnmnn doal frekansyla senkron
ise, bu salnmlarn bykl gitgide artar ve motorun almasn
bozacak seviyeye gelebilir.
Bu sorunu zmek iin, salnmlarn snmlenmesi gereklidir ve
dalgalanmann byklnde bir art olmasna izin verilmemelidir.
Bu, senkron motorun kutup ayanda snmleyici bir sarg
kullanlarak gerekletirilir. Dalgalanma meydana geldiinde, alan
aksndaki armatr etkisinden dolay, kutup ayann yzlerinde bir
ak kaymas oluur. Kayan ak, snmleyici sargda dolaan akmlar
oluturur. Salnmlarn kinetik enerjisi, s enerjisine dntrlerek
snmlenir. ndklenen akm, armatr aksnn ve alan aksnn nispi
konumlarndaki deiiklie kar koyar ve bu nedenle, etkin bir
snmleyici gibi alr.
Bylece, senkron motorlardaki dalgalanma sorunu nlenebilir.
2.2.9 3-fazl sargl rotorlu motorun alma ilkesi
Sincap kafesli endksiyon motoruna ilve olarak, sargl-rotorlu
endksiyon motoru, rotora yerletirilen ve kayan bilezikler vastasyla
harici deiken direnlere balanan bir bobin serisine sahiptir.
3-fazl rotor balantlar, kayan-bileziklere balanr. Kayar bilezikler
vastasyla rotor devresindeki diren deitirilerek rotor direncinin
deitirilmesi mmkndr. Hz ve balang torku deiecektir. Stator
sargs, 120 derece elektriksel a fark olan 3-fazl mnferit bir
sargya sahip endksiyon motoruna benzerdir.
48

ekil 2.6da, sargl rotorlu endksiyon motoru gsterilmektedir.

Stator sarglarna 3-faz beslenerek normal bir endksiyon motoru gibi
alr; tek fark, hzn, rotor direncine bal olarak deimesidir.
ekil 2.6 Sargl rotorlu endksiyon motoru
Yksek seviyedeki balang torku, dk seviyedeki balang

akm ile elde edilir. Hibir diren yoksa, motor, tam hzda
alacaktr, rotor devresindeki diren arttka, hz azalacaktr.
Normal alma iin, kayan bilezikler ksa-devre yaptrlr.
2.2.10 Sargl rotorlu motorun altrlmas
Yksek seviyede bir balang torku elde etmek iin, motor,
devredeki rotor devresi starter direnci kullanlarak altrlr.
Motor hz kazandka, rotor direnci yava yava azaltlr. Bu, senkron
hzn kaymasna neden olacak ve tork erisini, sargl rotorlu
motordan endksiyon motor erisine maksimize edecektir. Son
olarak, rotor ya da kayar bilezikler ksa devre yaplacaktr.
Baz motorlar iin, rotor direnci adm adm eklenecektir.
Bu motorun yn, iki besleme gerilim kablosunun ucu birbiriyle
deitirilerek kolayca tersine evrilebilir.
3-fazl sargl rotorlu bir motorun karakteristikleri unlardr:
Dk seviyedeki balang akmyla yksek seviyede
balang torku salar.
Genelde
altrmaya
ykl
durumda
balanlan
uygulamalarda kullanlr.
Kendiliinden almaya balar.
49
2.3
Belirli bir dereceye kadar hz ayarlamasnn yaplmas

mmkndr.
Rotor direnci kullanlarak hz byk lde deitirilebilir.
Tek-fazl AC motorlara ilikin temel bilgiler
2.3.1 Tek-fazl AC motor tipleri

3-fazl AC motorlardan sonra, tek-fazl AC motorlar da endstriyel ve
ticari uygulamalarda yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.
Temel tek-fazl AC motor tipleri unlardr:
Endksiyon motorlar
Evrensel motorlar
Senkron motorlar
Tek-fazl AC motorlarn ou, farkl balang dzenlemelerine sahip
endksiyon motorlardr.
Endksiyon motoru
nceki ksmda, 3-fazl kaynak, motoru altrabilen dnen bir
manyetik alan oluturmaktayd; burada sadece tek bir faz vardr. Bu
sorun, balatma amacyla dnen bir manyetik alan oluturmak iin
yapay olarak eklenen ikinci bir faz sayesinde nlenir.
ki-kutuplu tek-fazl bir endksiyon motorunun ematik diyagram,
ekil 2.7de gsterilmektedir. Stator sargsna alternatif akm
uygulanr, ana eksen boyunca stator alan ekseni sabit kalr, iki
kutbun merkeziyle birleir, deiken polaritelidir ve sinsoidal olarak
deimektedir.
Duraan sincap kafesli rotordaki bu gibi titreimli [:pulsating] bir alan,
dn salayamaz.
Bu, iki stator sargs kullanlarak gerekletirilir. lve olarak, iki sarg
akm arasnda bir faz fark oluturmak iin, starter sarg devresine
bir kapasitans ya da indktans eklenir. Motor normal hza bir kere
ulatktan sonra, balang sargs faal olmayan hale getirilir.
Motor bir kere almaya baladktan sonra, balam olduu ynde
almaya devam edecektir. Motorun alma ynn tersine
evirmek iin, sarg ular birbiriyle deitirilmelidir.
Tek-fazl endksiyon motorunun karakteristikleri:
Tek-fazl bir kaynaktan alr.
Yardmc balatma aralar gereklidir.
3-fazl motorla karlatrldnda, ayn beygir gc iin daha
byk bir hacme sahiptir.
Motor tarafndan retilen tork titreimlidir ve dzensizdir.
50

ounlukla ev ve benzeri yerlerdeki uygulamalarda kullanlr.
ekil 2.7 ki-kutba sahip tek-fazl endksiyon motoru
2.3.2 Tek-fazl endksiyon motoru tipleri

Yardmc sargl [:split phase] endksiyon motoru
Bu, iki fazl bir durum oluturmak iin iki-fazl akmlara blnen tek bir
fazdr.
Bu nedenle, faz blnmesi tarafndan dnen bir alan oluturulur.
Yardmc sargl motorda, statordaki yardmc sarg, yardmc sargya
seri olarak balanan bir direnle ya da ana sargya seri olarak
balanan bir reaktrle start etmek iin kullanlr.
Yardmc sargl motorun start sargs, yksek diren, dk reaktans
salayan ve ap kk olan birka tel turundan yaplmtr.
Bu motorlar, dk tork gerektiren kk makinelerde
kullanlmaktadr.
Kondansatrle altrlan [:capacitor start] endksiyon motoru

Sadece sincap kafesli rotora sahip tek-fazl bir endksiyon motoru,
balang torku salayamaz.
Bu motorda, uygun byklkteki bir kondansatr, balang sarg
devresine eklenir, iki sarg arasnda bir faz fark oluturulur.
51
Kondansatrle-start edilen tek-fazl motorda, statordaki yardmc

sarg, bir kondansatrle ve bir merkezka anahtaryla seri olarak
balanr. altrma ve ivmelenme periyodunda, motor, iki-fazl bir
endksiyon motoru gibi alr.
Tam yk hznn yaklak % 67sinde, yardmc devrenin balants
anahtar vastasyla kesilir ve bundan sonra, motor, tek fazl bir
endksiyon motoru gibi alr.
Tek-deerli kondansatrl ya da kondansatrl yardmc-sargl
motor
Tek-deerli kondansatrl ya da kondansatrl yardmc sargl
motorda, iki-stator sargsnn birine nispeten kk srekli beyan
deerine sahip bir kondansatr balanr ve motor, iki-fazl bir motor
gibi almaya balar ve bu ekilde almaya devam eder.
Kondansatr ve sarg, srekli beyan deerlerine sahip olmaldr. Bu
motorlar, genelde kk pompalarda ya da benzer uygulamalarda
kullanlr.
Kondansatrle-start edilen/kondansatrle-altrlan motor
Kondansatrle-start edilen, kondansatrle-altrlan motorda,
balang sargs ya da yardmc sarg, alma srasnda devreye
bal olarak kalr.
Yksek seviyede balang torkuna sahip olmak iin, kondansatr
beyan deerleri byk olmaldr ancak alma srasnda, kk bir
kondansatr deeri uygundur.
Buna ilikin bir zm olarak, farkl beyan deerlere sahip iki
kondansatr kullanlr; biri balatma kondansatr olarak ve dieri,
altrma kondansatr olarak bilinir.
Motor bir kere tam hza ulatnda, balang kondansatr faal
olmayan hale getirilir. Bu motorlar, iyi bir balang torku salar ve
sessiz bir ekilde alr.
Siperli kutuplu [:shaded pole] endksiyon motoru
Bu, kutuplar siperlenerek faz farkna sahip iki faz oluturmak iin
kullanlan dier bir metottur. Siperli kutup, kk kutuplara sahiptir, her
bir kutup, iki ksma blnr. Her bir kutup yznn kk bir ksm,
ksa-devreli bakr bir halkayla sarlr.
Motor beslendiinde, siperli ksmn altndaki ak, siperli-olmayan
ksmn altndaki aknn arkasnda kalr. Bylece, bir faz fark oluur
ve dnen bir manyetik alan elde edilir.
Siperli kutuplu motor pahal deildir nk yardmc sargya ya da
baka mekanizmalara sahip deildir. Bu motorlar, genelde kk
fanlar iin kullanlan dk torklu motorlardr.
52

Geritepmeli tek-fazl motor

Geritepmeli [:repulsion-start] tek-fazl motorun temel alma ilkesi,
dier motorlarla ilgin bir tezata sahiptir.
Geritepmeli tek-fazl bir motorda, tambur sargl rotor, sincap kafesli
bir rotora benzer. Devre, rotor sargsnn manyetik ekseni stator
sargsnn manyetik eksenine eimli olacak ekilde ksa-devreli fra
ifti ile komtatre balanr. Rotor devresinde akmakta olan akm,
balatc ve ivmelendirici bir tork oluturmak iin alanla etkileir. Tam
yk hznn yaklak % 67sinde, fralar kaldrlr, komtatr ksa
devre yaptrlr ve motor, tek-fazl sincap kafesli bir motor gibi alr.
Geritepmeli endksiyon motoru, balang aamasnda ve alma
srasnda rotordaki geritepmeli bir sargy kullanmaktadr. Geritepmeli
endksiyon motoru, geritepme sargs gibi davranan d rotor
sargsna ve dahili bir sincap kafesli sargya sahiptir. Motor
hzlandka, indklenen rotor akm, geritepme sargsndan sincap
kafesli sargya ksmen kayar ve motor ksmen bir endksiyon motoru
gibi alr.
Geritepmeyle start edilen motorlar, yksek seviyede bir balang
torkuna sahiptir. Bu motorlarn hzlar, fralarn konumlar
deitirilerek deitirilebilir.
Seri sargl tek-fazl ya da evrensel motor
Seri sargl tek-fazl motor, seri sargl DC motorda olduu gibi, stator
sargsyla seri bir rotor sargsna sahiptir.
Bu motor tipi, benzer yksek seviyede balang torkuna sahip DC
seri motora benzerdir. Bu motor, ayrca evrensel motor olarak da
adlandrlr nk bu motor, AC ya da DC kaynaktan alacak
ekilde tasarmlanmtr.
AC uygulandnda, alan ve armatr polaritelerinde anlk bir
deiiklik meydana gelir. Alan sargs dk indktansa sahip olduu
iin, bu motor, uygun zamanlarda akmn ynndeki tersine dnme
ilemlerini gerekletirir.
Doru Akmla da (DC) altrlabildii iin, bu motor, evrensel motor
olarak da adlandrlr.
Tek fazl senkron motor
Hz asndan bakldnda, bu tip motor, 3-fazl senkron motora
benzerdir nk bu motor sabit hzda almaktadr. Stator sargs,
tek-fazl bir kaynaa balanrken, rotor, sabit mknatsl bir
maddeden yaplmtr.
53
Diren ve kondansatr, tek bir sargyla seri olarak balanr. Bu, iki
sarg arasnda 90 derece faz fark olmasna neden olur.
lk 90 derece iin, bir sarg grubu, elektromknats rotorunu eken bir
kuvvet oluturur. Daha sonra, ikinci faz sargs grubu etkindir ve
rotoru yeniden yeni konumuna eker. Bu, rotora, almaya
balarken ve alma srasnda gerekli olan kuvveti salar.
2.4
Motor mahfazalar
2.4.1 Motor mahfazalar

Motorlar, standart gvde byklklerinde iml edilir, beyan k
salar, gvde bykl doal olarak beyan kla balantl olarak
artar. Belirli bir gvde byklnde, eitli uygulamalara uygun belli
sayda tasarm vardr, rnein, ayak-monteli ya da flan monteli tipler
mevcuttur.
Gerekli mahfaza tipi, motorun almasnn gerekli olduu artlara
baldr. Bu nedenle, i ksmlara toz ve su girmesini nleyecek
yapda bir mahfaza seilmelidir. Mahfaza, ayrca evreyi, motorun
dahili elektrikli ve hareketli ksmlarndan korumak iin de kullanlr.
Gerekli olan yaltm ve soutma tipi, scaklk artna ve alma
scakl snr deerlerine baldr.
Terminal kutusunun konumu (baka bir deyile, kutunun stte ya da
yanda olmas) motor sipari edilirken belirtilmelidir.
Gvde, blge artlarna uygun belli sayda tasarma sahip olabilir.
Baz standart tasarmlar u ekildedir:
Tamamen mahfazal, havalandrmal-olmayan tip
Bu gibi motorlar, 2 ya da 3 KWa kadar olan byklklerle snrldr.
Soutma, yzey yaylmas vastasyla gerekleir nk
havalandrma delikleri yoktur. Gvde, salam bir yapya sahiptir.
Sramaya-kar korumal tip
Bu gibi motorlarn gvdeleri, havalandrma deliklerine sahiptir, bu
delikler, dey olarak ya da dey aya gre 10 dereceden daha
byk bir ayla den sv damlalar ve toz paracklar, gvdeye
dorudan ya da yzeye arparak ya da yzeyden akarak
giremeyecek ekilde tasarmlanmtr.
Bu tip, damlamaya kar korumal motorun bir benzeridir.
Tamamen-mahfazal fan-soutmal
Tamamen-mahfazal fan-soutmal motorlar, hava eken ve bu
havay, iteki tamamen kapal gvde ile d kabuk arasnda ileten ve
motor aftna monte edilen bir fana sahiptir. Dahili bir fan, dahili
54

olarak retilen sy mahfazal gvdeye tar, gvde, afttaki fan

tarafndan ekilen hava vastasyla soutulur. Mahfazal gvde, tozun
ve nemin andrc etkilerine kar koruma salar.
Korumal tip
Korumal tip motorlar, u koruyuculardaki aklklar kapatan delikli
kapaklara sahiptir. Bu nedenle, motorun dahili ve canl ksmlar,
hava akn engellemeyen tel a ya da metal kapak kullanlarak
mekanik olarak korunur.
Damlamaya-kar korumal tipler
Bu gibi motorlarn gvdeleri, dey izgiye gre 15 dereceden daha
byk ada makineye den su damlalarna ya da toz
paracklarna kar koruma salar. Su damlalar ve paracklar,
motora dorudan ya da yzeye arparak ya da yzeyden akarak
giremez.
Bu nedenle, havalandrma delikleri kapak vastasyla korunur.
Boruyla ya da olukla havalandrlan tipteki motor
Motorun etrafndaki hava, motor sargsndan geerken zarar verici
olabilir.
Bu durumda, motorun havalandrlmas iin, boru ya da oluk
vastasyla dardan temiz hava getirilir. Hava dolamn salamak
iin, oluun giri tarafna ya da k tarafna fleyici cihaz taklr.
2.4.2 Motor isim plkas
Motor isim plkas, motor hakkndaki nemli bilgilerden oluur. Motor
isim plkasnda aadaki bilgiler mevcuttur:
Motor beyan deeri
Motor beslemesine ilikin ayrntlar
Motor balantsna ilikin ayrntlar
Motor gvde tipi ve bykl
Motor rpmi
zin verilebilen scaklk art
Motorun grevi
Mahfaza tipi
Kutup says
Motor hakknda genel bir fikir elde etmek iin, motorun isim plkasna
bakmak faydaldr.
55
2.5
Motor terminal tanm ve balant diyagram
ekil 2.8(a) Dorudan-hat-zerindeki startere ilikin tipik devre diyagram
Genelde, motor terminali balant diyagram motor zerinde yer

almaktadr. 3-fazl bir motor iin, sarg ucu balants
gsterilmektedir - U1&U2, V1&V2 ve W1&W2.
Otomatik transformatr ile ya da dorudan-hat-zerinde (DOL) 3 ya
da 6 kablo balantl altrmaya ilikin motor terminalleri ve balant
diyagram, ekil 2.8(a)da gsterilmektedir.
6-kablo balantl Yldz-gen starta ilikin motor terminal balant
diyagram, ekil 2.8(b)de gsterilmektedir.
56

ekil 2.8(b) gen starterin tipik devre diyagram
Benzer ekilde, DC motor iin, alan balantlar F1 & F2 ile

gsterilirken, armatr sargs, A1 & A2 ile gsterilmektedir. DC motor,
seri tipli ya da bileik tipli ise, o zaman seri sarg ular, S1 & S2 ile
gsterilmektedir.
2.6
Motor beyan deerleri ve yaltm tipleri
2.6.1 Motor beyan deerleri

Motor beyan deerleri, scaklk art belirli snr deerlerin
altndayken, nceden belirlenmi alma artlar altndaki motor
k olarak ifade edilebilir.
Motorlar, ekirdek kayb, stator kayb, rotor kayb, sarg kayb ve
srtnme kayb gibi eitli kayplara sahiptir. Tm bu kayplar, s
oluumuna neden olur.
Motor zerindeki yk arttka, oluan s da artar. Motorun
almasnn bozulmamas iin, oluan s, harcanan sya eit
olmaldr.
ki tip motor beyan deeri vardr:
Srekli
Aralkl
Srekli olarak alan motorlar, isim plkasnda belirtilen srekli
beyan ykte alan motorlardr. Bu motorlar, ar snma olmakszn
bu yklerle srekli olarak altrlabilir.
Aralkl alan motorlar, bir saat civar gibi ksa bir sre boyunca
maksimum srekli beyan deerin stndeki yklerle altrlr. Bu
motor, retilen snn, zaman aralklar arasnda harcanmas iin
yeterli sre geecek ekilde almaldr.
2.6.2 Motor yaltm
Yaltm, farkl alma artlar altnda motorun gerilim artlarna
dayanabilmelidir.
57
Ayn zamanda yk ve evre artlarna bal olarak, motorun scakl

da artar. Bu nedenle, scaklk artna da dayanabilmelidir.
Scaklk art nemlidir, bu nedenle, motorun herhangi bir
ksmndaki scak-noktann scakl, kullanlan yaltm tipinin izin
verilebilen snr deerini amaz.
Yaltkan malzemeler sz konusu olduunda, termal karakteristikler,
dielektrik karakteristiklerinden daha hassastr, baka bir deyile, bir
yaltm
malzemesinin
arzalanmasnn
sebebi,
gerilim
snrlamalarndan ok termal snrlamalara baldr.
Birok durumda, scaklktaki ya da ykteki art, iletken sargsnda
arzaya neden olmaz ancak yk akmndaki art ya da arza
akmndaki art ar yksek seviyede olduunda, iletkeni saran
yaltm termal olarak arzalanr, bu da sargnn arzalanmasna neden
olur.
Bu nedenle, elektrikli motorlardaki izin verilebilen maksimum scaklk
art, kullanlan yaltm tipi ve motor yapsnn tipi asndan dikkatli
bir ekilde incelenmelidir.
Elektrikli makinelerde kullanlan yaltm malzemelerinin temel
karakteristikleri unlardr:
Dielektrik dayankllk
Termal dayankllk
Elektrikli makinelerde kullanlan yaltm malzemesi, aadaki artlar
salamaldr:
Yksek seviyede dielektrik dayankll, yksek seviyede
spesifik diren ve alternatif elektrik alandaki minimum kayp
Yksek seviyede mekanik dayankllk ve malzemenin esnek
olmas
Yaltmn termal dayankll; yaltm malzemesi, sarglarn
alma scaklklarna uzun sre maruz kaldnda, yaltm
zelliklerini ve mekanik zelliklerini korumaldr.
Malzeme, kimyasal faktrlerden etkilenmemelidir.
zin verilebilen maksimum scaklk art, izin verilebilen maksimum
scaklk evre scakl ile belirlenebilir.
Elektrikli makineler iin, yaltm malzemeleri aadaki ekilde
snflandrlm ve standartlatrlmtr:
A snf yaltm: Yaa daldrlm pamuk, ipek, kat ve benzer
organik malzemeler ve enamelli teller. A snf yaltma ilikin
snrlayc scak-nokta scakl 105Cdir.
58

E snf yaltm: A snf malzeme ile B snf malzeme

arasndaki ara snf yaltm malzemesi.
B snf yaltm: Organik balayc maddelerle birlikte bulunan
mika, asbest, cam fiber ve benzer inorganik malzemeler. B
snf yaltma ilikin snrlayc scak-nokta scakl 130Cdir.
F snf yaltm: Silisyum ya da benzer scaklk dayanml
balayc malzemesiyle mika, asbest ya da cam fiber taban. F
snf yaltma ilikin snrlayc scak-nokta scakl 155Cdir.
H snf yaltm: Silisyum ya da benzer scaklk dayanml
balayc malzemesiyle mika, asbest, cam fiber taban. H snf
yaltma ilikin snrlayc scak-nokta scakl 180Cdir.
2.6.3 AC motor balantlar

Hz-kademeli motor
3-fazl endksiyon motoru, sabit-hzl bir makinedir. Endksiyon
motorunun hz kontrol, aadakiler gerekletirilerek salanabilir:
Kutup says deitirilerek
(Ve belki de teorik olarak):
Uygulanan gerilim deitirilerek
Uygulanan frekans deitirilerek
Ancak, gerilimin ve frekansn azaltlmasyla ilgili sorunlardan dolay,
son iki metot nadiren kullanlmaktadr. lk metot, sincap kafesli
motorlar iin uygundur nk sincap kafesli rotor, makul herhangi bir
stator kutup saysna adapte edilebilir. Stator kutup saysndaki
deiiklik, iki ya da daha fazla tamamen bamsz stator sargs
vastasyla salanr. Her bir sarg, farkl sayda kutup ve bu nedenle
farkl bir hz salar.
Her bir sarg, farkl bir terminal grubuyla sonlandrlr, bu terminaller,
sargy kaynaa balayacak ekilde anahtarlanabilir. Bir anda bir
sarg kullanlr ve dier sargnn balants tamamen kesilir. Bu
metot, asansrlerde, tama ilerinde ve makine aralarn sren
kk motorlarda uygulanr.
ift gerilimli motor
ift gerilimli bir motor, tek-fazl bir endksiyon motorudur. 110 Vluk
ya da 220 Vluk iki AC gerilimle altrlabilir. Bu gibi motorlar, iki ana
sargya ve bir balang sargsna sahiptir. Bir gerilimden dierine
geii salamak iin uygun sayda kablo ucu darya karlr.
59
Motor, daha dk bir gerilimle altrlacaksa, iki ana sarg paralel

olarak balanr. Daha yksek bir gerilimde altrlacaksa, iki sarg
seri
olarak
balanr. Yukardaki devre
diyagramlarndan
grlebilecei gibi, balang sargs her zaman alak gerilimle
altrlr, bu amala, balang sargs ana sarglardan birine paralel
olarak balanr.
2.7
Motorun ileri ve geri ynde altrlmas
2.7.1 Endksiyon motoru

Asansr ve vin uygulamalar gibi belirli uygulamalarda, motorun ters
ynde de altrlabilmesi gereklidir. Bu gibi uygulamalarda, ters
ynde de alabilen bir motorun kullanlmas gereklidir, baka bir
deyile, aft, hem saat ynnde hem de saatin tersi ynnde
dnebilmelidir. Endksiyon motorunda, herhangi iki kablonun yer
deitirilmesiyle bu durum kolayca gerekletirilebilir.
ekil 2.9da, DOL starterli bir endksiyon motorunun yn tersine
evrilebilir. L1 ve L2 fazlar birbiriyle deitirilebilir, herhangi iki fazn
birbiriyle
deitirilmesiyle
endksiyon
motorunun
ynnn
deitirilebilmesi her zaman mmkndr.
Bu, motor terminallerindeki kablolarn ya da starter u
balantsndaki
kablolarn
yerleri
birbiyle
deitirilerek
gerekletirilebilir.
Ancak startere giden hatlarda deiiklik yaplmas her zaman daha
iyidir nk motor terminallerinde deiiklik yaparken, Yldz-gen
start iin dzenlenmi motorlar sz konusu olduunda, balantlarda
karklk olabilir.
ekil 2.10da yldz-gen starterli 3-fazl bir endksiyon motorunun
balantlarnn nasl tersine evrildii gsterilmektedir. L1 ve L2
fazlar yer deitirilir; herhangi iki faz deitirilerek endksiyon
motorunun alma ynnn deitirilmesi her zaman mmkndr.
Daha nce aklanm olduu gibi, karklk olmasn nlemek iin
startere giden hatlarda deiiklik yaplmas daha iyidir.
60

ekil 2.9 -fazl bir motorun alma ynnn tersine evrilmesi
ekil 2.10 Yldz/gen motorun alma ynnn tersine evrilmesi
61
2.8
Motor frenleme metotlar
Motor frenlemesi, bir motorun almasnn durdurulmas ilemidir.

Motora verilen enerjinin kesilmesi, motorun durdurulmasn salar.
Ancak, ineriadan dolay, motor, bir sre daha dnecek; daha sonra
duracaktr.
Motoru hzl bir ekilde durdurmak iin, bir fren mekanizmas
gereklidir. Bu, motor frenlemesi olarak adlandrlr.
Elektrikli srcler altrlrken, genelde motorun hzl bir ekilde
durdurulmas ve alma ynnn tersine evrilmesi gereklidir.
zellikle, elektrikli asansr ya da vin uygulamalarnda, yk
istenmeyen bir ekilde ivmelenmemelidir, bu nedenle, src
motorun torku buna gre kontrol edilmelidir. Baz uygulamalar, motor
aftnn doru bir ekilde konumlandrlmasn gerektirmektedir.
Motorlarn durdurma ve ynlerinin tersine evrilme ilemlerinin doru
ve hzl olmas, sistemin retkenliini artrr. rnein, haddehane
motoru uygulamasn ele aln.
Bu gibi uygulamalarda, elektriksel ya da mekanik olabilen bir
frenleme torku gereklidir. Frenleme, iki ekilde snflandrlabilir:
Elektriksel frenleme
Mekanik frenleme
Elektriksel frenlemede, motorun sargs, torkun frenlenmesi iin
kullanlr. Frenleme ilemi srasnda, dnen birimin ya da aftn
hareketine kar koyan frenleme torku oluur. Bu, motorun elektrik
balantlar deitirilerek uygun bir ekilde gerekletirilir. Motor,
kullanlan frenleme metoduna bal hz-tork karakteristiine gre
alr.
Mekanik frenleme
Mekanik frenlemede, dnen ksmlarla fren tamburlar arasndaki
srtnme kuvveti, gerekli frenlemeyi salar. Bunu salamak iin, fren
balatalar ve fren tamburlar gibi mekanik cihazlarn kullanlmas
gereklidir. Elektriksel ya da mekanik olarak, srcnn frenlemesi,
belirli bir zamanda ve konumda motoru durdurmaldr.
izelge 2.1de, elektriksel frenleme ile mekanik frenleme ksaca
karlatrlmtr.
Mekanik Frenleme
62

1. Bakm
Mekanik bir cihaz olmad iin

tozsuz alma mevcuttur ve
bakm kolaydr.
2. Enerjinin
Kullanm
Dnen ksmlarn enerjisi,

frenleme srasnda elektrik
ebekesine geri dndrlebilen
ya da kullanlabilen elektrik
enerjisine dntrlebilir.
3. Frenlemenin
yumuak ve
dzgn oluu
Frenleme dzgn ve yumuaktr.
4. Cihaz
5. Tutma
Belli frenleme uygulamalarnda,

motor beyan deerinden daha
byk beyan deere sahip
cihaz.
Tutma torkunu retmek
amacyla, alma iin elektrik
enerjisi gereklidir.
Mekanik frenler, frenlerin

ayarlanmas ve ypranmadan
dolay fren hattnn
deitirilmesi gibi sk sk
bakm gerektirir.
Dnen ksmlarn enerjisi,
srtnmede s olarak
harcanr. Frenleme srasnda
s oluur.
artlara bal olarak,
frenleme yumuak
olmayabilir.
Fren ayaklar, fren hatt, fren
tamburu gibi dzenler
gereklidir.
Mekanik Frenleme, dnen
ksm ya da aft belirli bir
konumda tutmak iin
uygulanabilir.
izelge 2.1 Elektriksel frenleme ile mekanik frenlemenin karlatrlmas
Sonu
Elektriksel frenleme ile mekanik frenleme arasndaki karlatrmann
sonucunda, elektriksel frenlemenin mekanik frenlemeye gre daha
etkin ve daha stn olduu grlmektedir. Ancak, gvenlikle ilgili
nedenlerden dolay, yk asansr ya da vin uygulamalarnda gcn
kesilmesi durumunda meydana gelebilecek arzalar nlemek iin,
bekleme durumundaki mekanik bir fren sistemi kullanlmaktadr.
Ancak, motorun zorlu alma evrimi sz konusu olduunda,
elektriksel frenleme, sadece frenleme sresinin frenlenmesi ve
yavalamann kontrol edilmesi istendiinde kullanlmaldr.
2.8.1 Elektrik motorlarna ilikin frenleme metotlar
Elektriksel frenleme aadaki ekillerde salanabilir:
Kar akmla frenleme [:plugging]
Rejeneratif frenleme
Dinamik ya da reostatik frenleme
Elektromekanik
frenleme,
gerekletirilebilir.
elektromekanik
63
fren
vastasyla
Kar akmla frenleme

Motor ters ynde almaktayken, motorun bir anda ileri ynde
balanmas ile kar akmla frenleme ilemi gerekletirilir. DC
motorlarda kar akmla frenleme ilemi, armatr besleme kablolar
tersine evrilerek gerekletirilir, bylece motor, mevcut dnne
kart ynde bir tork oluturacak akm eker.
Motor, fren gibi davranr ve hzl bir ekilde durur ancak ters ynde
ivmelenme eilimine sahiptir. Ters yne evirme ilemi gerekli
deilse, motor beslemesi sfr hzda kesilmelidir.
DC motor sz konusu olduunda, bu, armatrn besleme geriliminin
polaritesi tersine evrilerek gerekletirilir, ancak AC motor sz
konusu olduunda, faz sras deitirilir.
Bu frenleme metodu, yk, rotoru yksek hzlara karmaya
altnda, sabit bir hz salamak iin de kullanlr.
Bu metot verimli deildir nk ara balantdan dolay akm
snrlamak iin kullanlan direnlerde g kayb meydana gelir.
Mekanik enerji sya dntrlr ve ilve g gereklidir. Ayn
zamanda, byk bir motor sz konusu olduunda motoru frenlemek
iin ters ynde ani bir tork uygulanrsa, o zaman makineler zarar
grebilir ve sistemde yksek seviyede bir akm akar.
Elektriksel frenlemede, dnen ksmlarn Kinetik Enerjisinin elektrik
enerjisine dntrlmesi ve bu enerjinin elektrik ebekesine geri
dndrlmesi ya da bir dirente harcanmas mmkndr.
Enerji, elektrik ebekesine geri dndrldnde, frenleme,
rejeneratif frenleme olarak adlandrlr.
Bu metotta, frenleme srasnda motor, jeneratr olarak kullanlr,
alan motora uygulanan ve motoru durduran yavalatc bir tork
oluur. Kinetik Enerji ve Potansiyel Enerji eksi motordaki kayplar,
elektrik ebekesine geri dndrlr ve motor sabit hzda alr. Bu
nedenle, rejeneratif frenleme, ykn motoru ivmelendirme eilimini
ortadan kaldrr.
Dinamik frenleme ya da reostatik frenleme

Enerji bir dirente s olarak harcandnda, frenleme dinamik ya da
reostatik frenleme olarak adlandrlr.
64

Her iki durumda da makine, jeneratr gibi alr. Elektrikli makineler,

motor ilevinden jeneratr ilevine yumuak bir ekilde geebilme
zelliine sahiptir.
Dinamik frenlemede, motor, alan sabit tutularak yke ya da frenleme
direncine anahtarlanmaldr.
Elektromekanik srtnmeli frenleme
Bu, motoru durdurmak ve motoru tek bir konumda tutmak iin
kullanlan d frendir.
Bu fren, tambur fren dzeniyle birlikte bir solenoitten oluur. Motor
alrken, solenoit enerjilendirilir, bu nedenle, fren ayaklarn rotor
aftndan uzak tutar. Motor faal olmayan hale getirildiinde,
solenoitin enerjisi kesilir, fren aya dnen afta etki eder ve frenlerle
aft arasndaki srtnme sayesinde frenleme ilemi gerekleir.
Bu fren tipi, motor durduktan sonra bile ykn bir konumda
tutulmasn salar, bu nedenle, vin uygulamalar gibi motorun sabit
bir konumda tutulmasn gerektiren uygulamalarda kullanlr.
Bu frenler, tamamen elektriksel olan frenlemeden daha fazla bakm
gerektirir nk fren ayak mekanizmas zamanla ypranr.
2.8.2 Endksiyon motoru frenleme metotlar
Bir endksiyon motorunda, rotor, stator alannn senkron hzndan
daha yksek bir hzda altnda, kayma deeri negatif hale gelir ve
makine g retir.
Motor, dnen alandan her ne zaman daha hzl almaya balarsa,
rejeneratif frenleme gerekleir ve dnen ksmlarn Kinetik Enerjisi
elektrik ebekesine dndrlr.
Hz tork erisi, ekil 2.11de gsterildii gibi ikinci kadrana uzanr.
ekil 2.11 Endksiyon motorunun rejeneratif frenlemesi
Motorun hz azalr ve frenleme torku motorun sabit hzda

almasn salar. Stator direncinin etkisinden dolay, rejenerasyon
65
srasnda oluan maksimum tork, motor ilevi srasnda oluan

maksimum torktan daha byktr.
rnein, yk asansrlerinde ve vinlerde, motorun, senkron hzdan
daha byk bir hzda alma eilimi vardr. Yk asansr bo bir
kafesi tarken, bu durum meydana gelir. Kar arlktan dolay
kafes tehlikeli hzlara ulaabilir. Gei neredeyse otomatik olarak
gerekleir, ivmelenmeyi durdurmak iin bir tork oluturulur ve
rejenerasyon gerekleir. Otomatik rejenerasyon, ar ivmelenmeyi
durdurur. Bu gibi durumlarda, daha iyi bir frenleme torku elde etmek
iin rotor diren kontrol uygulanabilir.
Baz motorlarda, hz azaldnda rejeneratif frenlemenin uygulanmas
mmkndr. Bu durum, deiken frekansl srclerde, motor
frekans anlk olarak azaltlarak da gerekletirilir senkron hz der
ve rejenerasyon iin uygun artlar oluur.
Motor hz dtke, motor durana kadar, frekans, frenleme sabit
torkta ve stator akmnda gerekleecek ekilde srekli olarak
azaltlr.
Rejeneratif frenleme srasndaki alma noktas karakteristiin
kararsz blgesine derse, motor tehlikeli hzlarda alabilir. Yk
torku motorun salad torktan daha bykse, bu durum meydana
gelir. Oluan tork, motoru frenleyemez ve ar ivmelenme meydana
gelir. Bu ihtimal, rotorda byk bir diren kullanlarak ortadan
kaldrlabilir.
Dinamik frenleme
Dinamik frenleme, tersine-evirme ilemlerini gerekletiremeyen
srcleri frenlemek iin kullanlr. ekil 2.12de gsterildii gibi,
stator, AC elektrik ebekesinden DC elektrik ebekesine iletilir.
ekil 2.12 Endksiyon motorunun dinamik frenlemesi
Statordan akan DC akm, duraan bir alan oluturur. Bu, rotoru hzl
bir ekilde durdurmak iin gerekli torku oluturan rotor akmlarn
indkler. Oluan tork ve frenleme srasndaki yavalama, DC g
66

seviyesi ile kontrol edilebilir. Stator ve rotor devrelerindeki ilve r1 ve

r2e direnleri, srasyla DC uyarma ve frenleme torklarn kontrol eder.
Dinamik frenleme srasnda motorun e deer devre ve fazor
diyagram, ekil 2.13te gsterilmektedir.
ekil 2.13 Motorun dinamik frenleme srasndaki e deer devre ve fazor

diyagram
Stator DC ile beslendiinde, oluan MMK duraandr. MMK, DC

beslemek iin kullanlan stator balantlarna, tur saysna ve akma
baldr. DC beslemek iin kullanlan olas balantlar, ekil 2.14te
gsterilmektedir.
67
ekil 2.14 DC dinamik frenlemeye ilikin stator balantlar
Dinamik frenleme, otomatik kontrolle birlikte kullanlr. Bu nedenle,

asansr uygulamalarnda endksiyon motorlar, DC motorlardan
daha poplerdir. Statora DC besleme metotlar, ekil 2.20de
gsterilmektedir. DC uyarm, snrlayc R1 direnci kullanlarak
kontrol edilir.
Tork kontrol, rotor diren deiimi ile salanr. Alternatif olarak,
motoru beslemek iin kprl dorultucuya sahip bir AC kayna
kullanlabilir.
AC dinamik frenlemede, stator, bir kondansatr grubuna
anahtarlanr. Makine, kendinden-uyarml bir endksiyon jeneratr
gibi davranr. Mekanik enerjinin tm, rotor direncinde elektrik
enerjisi olarak harcanr. Kondansatrlerin maliyeti yksek olduu iin,
bu metot ekonomik deildir.
Kar akmla frenleme
Bir endksiyon motorunda, besleme faz sras deitirilerek, stator
alannn yn tersine evrilebilir. Bu, kar akmla frenleme olarak
adlandrlr.
68

Uygulamada, bu, ekil 2.15te gsterildii gibi motorlarn herhangi iki

terminal beslemesi dei toku edilerek gerekletirilir.
Giren kaynan faz dizisi deitirildiinde, dnen aknn yn tersine
dner, bu nedenle, ters ynde tork oluur, bu tork, motoru frenler. Bu
frenleme ilemi srasnda, motor, dnen ykten gelen kinetik enerjiyi
absorbe eder, bu da, hzda azalmaya neden olur ve motor durur.
Sfr hza yaklatnda, motor kapatlmaldr.
Yksek kapasiteli motorlarda, motor yavalatlmadan ters ynde ani
bir tork uygulanrsa (kar akmla frenleme gerekletirilirse), bu,
mekanik hasara neden olabilir. Bunu nlemek iin, motorun hz
kabul edilebilir bir deerin altna dmedike ters ynde tork
uygulanmasna izin vermeyen zel bir koruma uygulanmaldr.
ekil 2.15 3-fazl bir endksiyon motorunun kar akmla frenlenmesi iin faz
srasnn deitirilmesi
Bir endksiyon motorunun hz-tork karakteristii, rotor direnci

deitirilerek modifiye edilebilir.
Maksimum tork noktas, 1-2 kayma deeri aralnda elde edilebilir,
oluan tork rotoru frenleyecek ekildedir. Oluan tork, rotorun
ivmelenme eilimini engellemek iin de kullanlabilir.
Rotora byk bir diren eklenir, bylece alma noktas drdnc
kadrana kayar.
69
ekil 2.16 Kar akmla frenleme srasnda endksiyon motorunun hz-tork erisi
Oluan frenleyici tork, rotorun ivmelenmesini nler ve rotor, ekil

2.16da gsterildii gibi tek biimli bir hzda alr.
Toplam frenleyici tork (TP) frenleyici akm snrlandran deiken
rotorlu bir direnle kontrol edilebilir.
2.8.3 Senkron motor frenleme metotlar
Senkron motor, deiken frekansl bir kayna kullanan deiken
hzl bir src gibi altnda, rejeneratif frenleme uygulanabilir ve
kinetik enerjinin tm elektrik ebekesine geri dndrlecektir.
Endksiyon motorunda olduu gibi, senkron hz rotor hzndan daha
kkse rejenerasyon mmkndr.
Senkron motora benzer ekilde, bunu gerekletirmek iin giri
frekans yava yava azaltlr. Dnen ksmlarn kinetik enerjisi
elektrik ebekesine geri dndrlr. Frenleme, sabit torkta
gerekleir.
Dinamik frenleme
Dinamik frenlemeyi gerekletirmek iin, senkron motor, elektrik
ebekesiyle balants kesildikten sonra 3-fazl dengeli rezistif bir
yke anahtarlanr.
Etkin frenleme iin daha byk bir frenleme torku elde etmek zere,
uyarm artrlabilir.
Hz azaldka terminal gerilimi ve akm azalr. ok dk hzlarda,
direncin etkisi daha byktr. Diren, maksimum torktaki hz etkiler.
Maksimum tork, ideal olarak motor durdurulmadan hemen nce
oluturulabilir.
Kar akmla frenleme
70

Kar akmla frenleme metoduyla senkron motorun frenlenmesi, hat

bozulmalarna ve etkin olmayan torka neden olan ok iddetli
frenleme akm gibi byk dezavantajlara sahiptir.
Motor, senkron endksiyon motoruysa ve sadece makine bir
endksiyon motoru gibi alyorsa, kar akmla frenleme
gerekletirilir.
2.9
Bir motora ilikin lmler
Aada bir motora ilikin lmler yer almaktadr:
Scaklk: Termometreler, sarglarn ve makine yzeylerinin, vb.

scaklklarn ler.
Gerilim ve akm: Volt ve amper, tanabilir voltmetre, kayt
yapan voltmetre, ammetre (kilitlemeli tip, kayt yapan tip, CRO
vb. gibi) kullanlarak llr.
Yaltm direnci: Megger ile llr (elle/motorla altrlan)
Sarg direnci: Kelvin kprs, Wheatstone kprs, diren
lerler, vb.
Titreim: Tireim lme, izleme ve analiz cihaz
Hz: Stroboskoplar, takometreler, vb.
Dielektrik kayb a lm: Tan-Delta lm
2.10 Motor arzalar ve motor mrnn uzatlmas iin

kullanlan metotlar
Endksiyon motorlarnn, hizmet srelerinin uzun bir ksmnda
sorunsuz almas, dzenli ve rutin bakmn yaplmasn
gerektirir. Dzenli temizleme, doru ekilde yalama ve uygun
bakm yaplrsa, doru ekilde seilmi ve uygun ekilde monte
edilmi bir motordan srekli yksek seviyede performans
salanabilir.
Esas olarak, bir motorun faydal hizmet mr, byk lde,
bakm kalitesinin bir fonksiyonudur. Bakm, gnmzdeki
motorlar iin ok nemlidir nk bu motorlar, tam beyan
deerlerde
ve
optimize
edilmi
parametreler
iin
tasarmlanmtr. Bu nedenle, motorlarn dzgn bir ekilde
bakmnn yaplmasndaki herhangi bir hata, muhtemelen
performans etkileyecektir.
Arzalarn ou aadakilerden dolay meydana gelir:
Yaltm arzalar
Rotor-ubuu arzalar
Mekanik sorunlar
71
Bir motora ilikin bakm program aadaki ekildedir:

Motorun periyodik olarak muayene edilmesi. Doru aft
hizalamas. Dorudan balanm motorlar iin, yk ile motor
aft arasndaki aft hizalamas dzgn olmaldr. Kay tipi bir
sistemde, kay durumunu ve kay gerginliini kontrol edin.
Motor snmasn kontrol edin. Motor abuk snyorsa, hava
filtrelerini kontrol edin ve temizleyin. Bu yzden, hava ak
yeterli olmaldr.
Motoru kirden ve yadan temizleyin.
Motor etrafndaki ya da motorun iindeki nemi kontrol edin. Bu,
motor sargsnn yaltm gcn azaltabilir. Motorun, mmkn
olduunca hem iini hem de dn kuru tutun. Ayrca, uzun
sredir kullanlmyorsa, nem gidene kadar motoru birka saat
altrn.
Rulman durumunu dzenli olarak kontrol edin. Rulmanlar,
belirli bir yala yalanmaldr. Ayn zamanda, yalamann her
zaman uygun miktarda yaplmasna dikkat edin. Ar yalama
da yetersiz yalama da zarar verebilir.
Motordan ya da balantdan herhangi bir olaan d grlt
gelip gelmediini ya da motorun ar titreim olup olmadn
kontrol edin. Gerekli ise titreim analizi yapn.
Yukardaki ana noktalara uyulursa, o zaman motorda sorun
kmayacaktr.
2.11 Motor kontrol sorunu zm izelgesi

Sorun
Sebep
zm
Kontaklarda
takrt
1. Kontrol devresinde zayf kontak
1. Cihaz deitirin.
2. Balang aamasnda
bobin terminal
gerilimini/genel gerilim
dalgalanmasn/gerilim
ukurlarn kontrol edin.
2. Alak gerilim.
Kaynak ya da
donma
1. Akm demeraj anormal

seviyede.
1. Ksa devreleri/topraklar
kontrol edin. Motor yk
akmn kontrol edin. Daha
byk kontaktr kullann.
2. Kontaklar/yaylar
deitirin. Kontak
tayc zarar grebilir.
3. Balang aamasnda
bobin terminal gerilimini
2. U basn dk
72

3. Alak gerilim
4. Kontan kapanmasn nleyen
yabanc madde girii.
5. Ksa devre / topraklama hatas.
Ksa u mr.
Ucun ar
snmas
1. Trpleme ya da kaplama.
2. Yksek akm kesintisi
3. Dk u basnc.
4. Yabanc madde girii
5. Ksa devre/topraklama hatas.
6. Gevek g devresi balants.
7. Srekli ar yk.
Bobinler Ak
devre
Ar snm
bobin
1. Mekanik hasar.
1. Ar gerilim ya da
yksek evre scakl.
2. Bobin uygun deil
3. Mekanik hasardan dolay ksa
devre yaplm tur
4. Dk-gerilim/mknats
szdrmazlk dzenleri
arzaldr.
73
ve gerilim ukurlarn
kontrol edin.
4. Kontaklar Freonla
temizleyin.
5. Arzay giderin. Doru
beyan deere sahip
sigorta/devre kesicinin
kullanldndan emin
olun.
1. Gm ularn
trplenmemi olduundan
emin olun. Kaba noktalar ya
da renk bozulumu arzaya
neden olmaz.
2. Daha byk bir cihazla

deitirin.
Akm
seviyelerini/arzalar
kontrol edin.
3. Kontaklar/yaylar
deitirin. Kontak
tayc zarar grm
olabilir.
4. Kontaklar Freonla
temizleyin. Mahfazann
evre artlarna uygun
olup olmadn kontrol
edin.
5. Arzay giderin. Doru
beyan deere sahip
sigorta/devre kesicinin
kullanlp
kullanlmadn kontrol
edin.
6. Sktrn.
7. Motor yk akmn
kontrol edin. Daha
byk bir cihaz monte
edin.
1. Bobinleri dikkatli bir
ekilde tutun/saklayn.
1. Terminal geriliminin,
beyan gerilimin %
110undan daha dk
olup olmadn kontrol
edin.
2. Doru bobinle deitirin.
3. Bobini deitirin.
4. Bobin terminal gerilimini
kontrol edin. Bu, beyan

gerilimin en az % 85i
olmaldr.
5. Kutup yzlerini
temizleyin.
5. Kutup yzleri kirli

6. Hareketli birimler
engellenmekte
6. Kontan ve armatr
biriminin serbeste
hareket edip etmediini
kontrol edin.
Ar yk rle
almas
1. Srekli ar yk.
1.
2. Anma ya da geveme
3. Uygun olmayan termal birimler.
4. Yksek seviyede bobin gerilimi
Kapanma
hatas
1. Termal birimler uygun deil.
1. Ar motor akmlarnn
ve akm dengesizliinin
olup olmadn kontrol
edin. Hata varsa gerekli
ilemi yapn.
2. Temizleyin/sktrn.
3. Uygulama ve artlar iin
doru byklkle
deitirin.
4. Bobin geriliminin, beyan
kapasitenin % 110unda
olup olmadn kontrol
edin.
1. Uygun termal birimlere
uygulayn.
2. Mekanik balayclar, kir,

anma, vb.
3. Zarar grm rle
4. Rle konta kaynakl.
2. Uygun alma
durumunu yeniden elde
etmek iin
temizleyin/paracklar
atn. Mmkn deilse,
rle/termal birimini
deitirin.
3. Rleyi ve termal
birimleri deitirin.
4. Gerekli ise, konta ya
da tm rleyi deitirin.
Manyetik ve
mekanik
ksmlar
Grltl
mknats
1. Tonlama bobini krk

2. Mknats yzleri kirli/pasl
3. Alak gerilim.
1. Mknats ve armatr
birimini deitirin.
2. Temizleyin.
Szdrmazlk
arzas
1. Kontrol geriliminin kaybedilmesi
3. Bobin terminal
gerilimini/gerilim
dalgalanmasn/ motor
start gerilim ukurlarn
kontrol edin.
74
1. Kontrol devrelerini kontrol

edin. Gevek balant/ zayf
kontak olup olmadn

kontrol edin.
2. Alak gerilim.
2. Bobin terminal
gerilimini/gerilim
dalgalanmasn/motor
start gerilim ukurlarn
kontrol edin.
3. G kesilmi haldeyken,
kontak and armatr
birimlerinin hareket edip
etmediini kontrol edin.
4. Deitirin.
5. Deitirin.
3. Hareketli birimler
engellenmekte.
4. Ak ya da ar-snm bobin
5. Bobin uygun deil
Brakma hatas
1. Kutup yznde yapkan madde
1. Temizleyin.
2. Gerilimin sreklilii.
2. Bobin terminal gerilimini

kontrol edin/ devreyi
kontrol edin.
3. Arzal ksmlar
deitirin.
3. Ayrlamayan ypranm ya da
anm ksmlar
4. Mknats yolunda hava
boluunun olmamasndan
dolay oluan artk
mknatslanma
5. Kontaklarn kaynaklanmas
4. Mknats ve armatr
deitirin.
5. Kontaklar
Kaynaklama ya da
donma ksmna bakn.
Pnmatik
Zamanlayclar
Dzensiz
zamanlama
1. Yabanc madde girii.
1. Zamanlama kafasn
tamamyle deitirin.
Zamanlaycy tamir ya
da ayar iin fabrikaya
gnderin.
Kontak
almasnda
arza
1. Hareketlendirici vida doru

ekilde ayarlanmam
2. Kanca anahtarnda
ypranm/krlm ksmlar.
1. Hizmet talimat el
kitabna gre ayarlayn.
2. Anahtar deitirin
Limit
anahtarlar
Zarar grm
ksmlar
1. Hareket ettirici cihaz ar

hareket ediyor.
1. Esnek hareket ettirici

cihaz kullann.
Cihaz tolerans snr
deerleri dahilinde aln.
Manel
starterler
Resetleme
hatas
1. Kilitleme mekanizmas zarar

grm.
1. Starteri deitirin.
2.12 Motor starter kontrol izelgesi

Sorun
Neden
zm
75
Kontaktr/Rle
kapanma hatas
Kaynak gerilim arzas

Alak gerilim
Ak-devreli bobin.
Dme, kilitler ya da rle
konta almyor.
Balantlar gevemi ya da
tel kopmu.
Hatal dme balants.
O/l rle kontan an
Mekanik ksmlar hasarl,
anm, uygun ekilde
hizalanmam/monte
edilmemi, vb.
Sigortalar kontrol edin /

anahtar balantsn kesin.
G kaynan kontrol edin.
Doru byklkte telin
kullanldndan emin olun.
deitirin.
Doru hareketin, kolay
almann ve doru kontak
basncnn olup olmadn
kontrol edin.
Devreyi kontrol edin. nce
devreyi ayrn.
Kablolama diyagramyla
kontrol edin.
Rleyi resetleyin
Doru almay salamak iin
temizleyin/hizalayn ve
ayarlayn.
Kontaktr ya da
rle alamad
Hatal balanm dme.

Manyetik devredeki
ypranm ayar sa. Artk
mknatslanma armatr
kapal tutar.
Dme, kilit ya da rle
konta, bobin devresini
aamad.
Muhbir devreler.
Kontaklarn kaynaklanmas.
Anma, vb.den dolay
mekanik ksmn
arzalanmas.
Kontak
korozyonu/kayn
aklama
Kontak yay basnc yeterli

deil. Ar snma ya da
kapanma srasnda ark.
ukurlanmadan dolay etkin
kontak yzey alannn
azalmas vb.
Olaan d alma artlar.
76
balanty kontrol edin ve
dzeltin.
Ayar san deitirin.
Doru hareket, kolay ve doru
alma iin ayarlama yapn.
Yaltm hatas olup olmadn
kontrol edin.
Kontaklarn ar anmas
ksmna baknz.
Mekanik ksmlar temizleyin.
Serbest hareketi kontrol edin.
Giren yabanc maddeleri
karn. Ypranm ya da zarar
grm ksmlar tamir edin ya
da deitirin.
Doru kontak basncn
ayarlayn. Gerekli ise yay ya
da ypranm kontaklar
deitirin.
Kontaklar iyi bir ekilde
kaplayn. Kt bir ekilde
ypranmsa deitirin.
Beyan deerleri ve yk
kontrol edin. Ar alma
artlar sz konusu olduunda,
ak kontaktrleri, yaa-

D titreimlerden dolay
kontaklarn takrdamas
daldrlm ya da toz-geirmez
cihazla deitirin.
Manuel olarak altrlan
cihaz uygun bir ekilde kontrol
eden operatre bilgi verin.
Kontrol anahtar kontak
basncn kontrol edin. Beyan
basnc veremiyorsa yay
deitirin.
Ar alma
Tm balantlar sklatrn.
Sorun devam ederse, kontrol
deitirin bylece titreimler
azaltlr.
Mekanik olarak temizleyin ve
ayarlayn. Rulmanlar
hizalayn. Serbeste hareket
edip etmediini kontrol edin.
Kontaklardan
ark geii
Delinme sorunu
Seri delinme ksa-devre
yaplabilir.
nt delinme ak olabilir.
Etkin olmayan delik bobin.
Delinmenin kullanlmad
durumda, kontak hareketini
kaydedin.
Delinme kullanlrsa, ark
kutusu braklabilir ya da
doru konumda deildir.
Ar yk.
Grltl ac
mknats
Hatal montaj.
Krk siperleme bobini.
Alak gerilim.
Sk sk bobin
arzas
Yksek gerilim.
Manyetik devredeki boluk.
evre scakl yksek

olabilir.
77
delinme tipini kontrol edin.
Delinen devreyi kontrol edin.
Beyan deerleri kontrol edin.
Hatal uygulama sz konusu
olduunda, deitirin.
Polariteyi kontrol edin and
gerekli ise, bobini deitirin.
Kontak hareketinin artrlmas
krlma kapasitesinin
artrlmasn salar.
Ark kutusunun tam yerinde
olduundan emin olun.
Beyan deerleri yke kar
kontrol edin.
Kutup yzlerini temizleyin.
Mekanik ksmlar ayarlayn.
Deitirin.
G kaynan kontrol edin.
Tel bykln kontrol edin.
Kaynak gerilimini kontrolr
beyan deerlerine gre kontrol
edin.
Armatr hareketini kontrol
edin. Manyetik devreyi
ayarlayn. Kutup yzlerini
temizleyin.
Kontrolr beyan deerlerini
evre scaklna kar kontrol

edin. Bobini imaltdan alnan
ve ortam iin uygun olan doru
bobinle deitirin.
-fazl AC Endksiyon Motorlar
78

3.1
Giri
Endstriyel uygulamalarda, 3-fazl AC endksiyon motorlar,

makinalarn ou iin temel hareket ettirici cihazlardr. AC
endksiyon motorlar, dorudan elektrik ebekesinden ya da
ayarlanabilir frekans srclerden altrlabilir. Endstrilemi
modern lkelerde, bu lkelerde kullanlan toplam elektrik enerjisinin
yarsndan ou, AC endksiyon motorlar vastasyla mekanik
enerjiye dntrlr. Bu motorlara ilikin uygulamalar, neredeyse
tm imalt ve ileme aamalarn kapsar. Uygulamalar, ihanlarna
ve evlere kadar uzanmaktadr. Bunlar, srcleri, fanlar,
kompresrleri,
mikserleri,
har
makinalar,
haddehaneleri,
konveyrleri, krma makinalarini, makina aralarn, vinleri, vb.yi
srmek iin kullanlr. Bu elektrik motoru tipinin ok popler olmas
normal bir eydir; nk bu motor tipi, basit, gvenilir ve ucuzdur.
Son on ylda, Deiken Hzl Src (VSD) uygulamalar iin 3-fazl
sincap kafesli endksiyon motorlarn Deiken Gerilimli Deiken
Frekansl (VVVF) Konvertrlerle kullanlmas gitgide daha yaygn
hale gelmitir. VSD sisteminin nasl altnn ak bir ekilde
anlalmas iin, bu motor tipinin alma ilkesinin anlalmas
gereklidir.
Son 50 yldr endksiyon motorlarnn temel tasarmnn ok
deimemi olmasna ramen, modern yaltm malzemeleri,
bilgisayar destekli tasarm optimizasyon teknikleri ve otomasyonlu
imalt metotlar, boyutlar ve kW bana maliyeti daha dk
motorlarn retilmesini salamtr. Fiziksel boyutlarn ve gvde
byklklerinin uluslararas olarak standart hale getirilmesi, birok
imaltya ait motorlarn fiziksel olarak deitoku edilebildii ve
benzer performans karakteristiklerine sahip olduu anlamna gelir.
DC motorlarla karlatrldnda, sincap kafesli endksiyon
motorunun gvenilirlii yksek seviyededir. Sincap kafesli
endksiyon motorunun tek ypranan ksm rulmanlardr. Bu yap
tipinde kayan bilezikler ve fralarn kullanlmas gerekli deildir.
nceden-yalanm modern rulman tasarmndaki gelimeler, bu
motorlarn mrnn uzamasn salamtr.
Tek-fazl AC endksiyon motorlarnn olduka popler olmasna ve
yaklak olarak 2,2 kWa kadar olan dk g uygulamalar iin
yaygn olarak kullanlmasna ramen; bu endksiyon motorlar,
endstriyel uygulamalarda da nadiren kullanlmaktadr. Tek-fazl
motorlar, daha ok evlerdeki uygulamalarda kullanlmaktadr.
Bu blmdeki bilgi, temelde VVVF konvertrlerle en yaygn olarak
kullanlan tip olan 3-fazl Sincap Kafesli Endksiyon Motorlarna
uygulanr.
79
3.2
Temel yap
AC endksiyon motoru, 2 elektromanyetik ksmdan oluur:

Stator olarak adlandrlan duraan ksm
Rulmanlardaki her bir uta desteklenen ve Rotor olarak
adlandrlan dnen ksm
Stator ve Rotor, aadaki devrelerden olumaktadr:
Genelde yaltml bakrdan ya da alminyumdan yaplan ve
akm tayan Elektrik devresi
Genelde elik levhadan yaplan ve manyetik ak tayan
Manyetik devre
3.2.1 Stator
Stator, motorun duraan d ksmdr ve aadaki ksmlardan
oluur:
Motorun d silindirik gvdesi. Gvde, kaynakl levha elikten,
dkme demirden ya da dkme alminyum alamdan yaplr.
Gvde, montaj iin ayaklara ya da flana sahiptir.
Manyetik yol. Manyetik yol, d erevenin iindeki silindirik
bolua sktrlan yuval bir elik levha grubundan oluur.
Burga akmlarn azaltmak, daha dk seviyede kayp ve
daha dk seviyede snma salamak iin, manyetik yol
levhal haldedir.
Yaltml elektriksel sarg grubu. Bu sarg grubu, ince levhal
manyetik yolun yuvalarnn iine yerletirilir. Bu sarglarn kesit
alan, motorun g beyan deeri iin yeterince byk
olmaldr. 3-fazl bir motor iin, her bir faz iin bir tane olacak
ekilde 3 sarg grubu gereklidir.
80

ekil 3.1 Stator ve rotor levhalar
3.2.2 Rotor
Bu, motorun dnen ksmdr. Yukardaki statorda olduu gibi, rotor,
silindirik manyetik bir yoldan ve elektrik devresi biimindeki yuval
elik levha grubundan oluur. Rotorun elektrik devresi, aadaki
tiplerde olabilir:
Sargl rotorlu tip. afta monte edilen 3 kayan bilezikle
birletirilmek zere ular karlm 3 tane yaltml sarg
grubundan oluur. Dnen ksmn kayan bileziklerle d
balantlar, fralar vastasyla gerekletirilir. Bunun sonucu
olarak, bu motor tipi, genelde kayan bilezikli motor olarak
adlandrlr.
Sincap kafesli rotorlu tip. Yuvalara yerletirilmi ve rotorun her
bir ucundaki u-bilezie balanan bakr ya da alminyum
ubuk grubundan oluur. Bu rotor sarglarnn yaps, sincap
kafesini andrmaktadr. Alminyum rotor ubuklar, genelde
rotor yuvalarna dkme demirdir, bylece bu rotor tipi, ok
salam bir yapya sahiptir. Alminyum rotor ubuklarn elik
levhalarla dorudan temasta olmasna ramen; rotor akmnn
tm, alminyum ubuklardan geer, levhalardan gemez.
3.2.3 Dier ksmlar
Endksiyon motorunun dier ksmlar unlardr:
ki rulman destekleyen iki tane u-flan. Flanlardan biri
Src-Uta (DE), dieri Src-olmayan Utadr (NDE).
Dnen aft destekleyen iki rulman. Bu rulmanlar, DEde ve
NDEdedir.
81
Torku yke ileten elik aft

Stator ve rotor iin cebri soutma [:forced cooling] salamak
amacyla NDEye yerletirilen soutma fan
D elektrik balantlarn alan stteki ya da herhangi bir
yandaki terminal kutusu
ekil 3.2 Tipik bir endksiyon motorunun birimlerinin ayrntlar
3.3
alma ilkeleri
3-fazl bir AC g kayna, endksiyon motorunun stator

terminallerine balandnda; stator sarglarnda 3-fazl alternatif
akm, akar. Bu akmlar, statorun iinde dnen deiken bir manyetik
alan (ak rnts) oluturur. Dn hz, elektrik gc frekansyla
senkrondur ve senkron hz olarak adlandrlr.
En basit 3-fazl endksiyon motoru tipinde; dnen alan, stator
evresinde 120o aralklarla yerletirilmi 3 tane sabit stator sargs
tarafndan retilir. stator sargs, 3-fazl g kaynana
balandnda; ak, besleme geriliminin her evrimi iin bir dn
tamamlar. 50 Hzlik bir g kaynanda, stator aks, saniyede 50
devir hznda (dakikada 50 x 60 = 3,000 devir) dner.
Yukarda aklanm olduu gibi; faz bana sadece tek bir stator
sargsna sahip olan bir motor, 2-kutuplu motor (2p) olarak
adlandrlr; nk dnen manyetik alan, dnen iki kutuptan oluur
(bir Kuzey-kutbu ve bir Gney-kutbu). Baz lkelerde, dnen iki kutba
sahip motorlar, bazen 1 kutup-iftli motor olarak da adlandrlr.
Rotorun iinde sabit bir mknats varsa; rotor, dnen manyetik alanla
senkron olacaktr. Rotor manyetik alan, dnen stator aksyla
etkileir ve bir dnme kuvveti retir. Sabit mknats, alma ilkesinin
anlalmas kolay olduu iin burada belirtilmitir. Aada
aklanm olduu gibi; normal bir endksiyon motorundaki manyetik
alan, rotor hava boluunda indklenir.
82

ekil 3.3 2 kutuplu bir motorun temel (basitletirilmi) alma ilkesi
Statorun sargs, stator yuvalarnn yarsna uygun olacak ekilde,

yeniden dzenlenmitir; statorun dier yarsnda baka sargya
daha yer vardr. Sonuta olumu ve dnen manyetik alan, 4 kutba
sahiptir (iki Kuzey ve iki Gney) ve bu motor, 4-kutuplu motor olarak
adlandrlr. Dnen alan, her bir g kayna evrimi iin sadece
tane stator sargsndan getii iin, yukardaki rnektekinin yar
hznda (1500 devir/dakika) dnecektir.
Sonu olarak, endksiyon motorlar, farkl uygulamalar iin gerekli
olan taban hza uygun sayda stator sargsyla tasarmlanabilir ve
iml edilebilir:
2 kutuplu motorlar (stator aks 3000 devir/dakda dner)
vb.
Stator aksnn dnme hz, Senkron Hz olarak adlandrlr ve
yukarda gsterildii gibi, motor kutup saysna ve g kaynann
frekansna baldr.
n0 = (f x 60)/(kutup ifti) = (fx60)/(p/2) devir/dak
n0 = (f x 120)/p devir/dak
83
ekil 3.4 Herhangi bir anda 4-kutuplu bir makinadaki ak dalm
Burada
n0
devir/dak cinsinden senkron dnme hz
f
Hz cinsinden g kaynann frekans
p
Motor kutbu says
Rotorda akmn akmasn salamak iin; ilk nce rotor ubuklarnda
bir gerilim olmaldr. Bu gerilim, stator akm tarafndan retilen
manyetik alan tarafndan salanr. Senkron hzda dnen stator
manyetik aks, stator demirindeki yoldan, stator ile rotor arasndaki
hava-boluundan ve rotor demirindeki yoldan geer (ekil 3.4).
Manyetik alan dndke, ak izgileri rotor iletkenlerini keser.
Faraday Kanununa gre; bu, rotor sarglarnda, aknn deiim
hzna bal bir gerilim indkler.
Rotor ubuklar, u-bilezikler tarafndan ksa-devre yaptrld iin;
bu ubuklardaki akm aklar, kendi manyetik alann retecektir. Bu
alan, dnen stator aksyla etkileecek ve dnme kuvvetini
oluturacaktr. Lenz Kanununa gre, kuvvetin yn, ak alanndaki
deiiklikleri azaltacak ekildedir; bu da, rotorun, dnen aky takip
edecek ekilde hzlanaca anlamna gelir.
Balang olarak, rotor duraanken, manyetik ak, rotoru senkron
hzda keser ve en yksek seviyede rotor gerilimini ve bunun sonucu
olarak en yksek seviyede rotor akmn indkler. Rotor, bir kere
dnen alan ynnde ivmelenmeye baladnda; manyetik aknn
rotor sarglarn kesme hz der ve indklenen rotor gerilimi,
84

bununla orantl olarak azalr. Rotor geriliminin ve akmnn frekans

da der.
Rotorun hz, yksz durumda senkron hza yaklatnda, rotor
geriliminin hem bykl hem de frekans azalr. Rotor senkron
hza ularsa, rotor sarglar dnen akyla ayn hzda dnecek ve
rotorda indklenen gerilim (ve akm), sfr olacaktr. Rotor akm
olmadnda, rotor alan ve bunun sonucu olarak rotor torku, sfra
eit olacaktr. Tork oluturmak iin; rotor, senkron hzdan daha dk
(ya da daha yksek) bir hzda dnmelidir. Sonu olarak, rotor, dnen
akdan biraz daha dk bir hzda sabitlenir, bu durum, rulman
srtnmesini ve rzgar yenmek iin yeterli torku salar. Rotorun
gerek hz, Kayma Hz olarak ve hzdaki fark Kayma deeri olarak
adlandrlr. Sonu olarak, endksiyon motorlar genelde Asenkron
Motor olarak adlandrlr; nk rotor hz, dnen stator aksyla
senkron deildir. Kayma miktar, yk torku tarafndan belirlenir. Yk
torku, rotor aftn dndrmek iin gerekli olan torktur.
rnein, rotoru yksz-durumda 1490 devir/dakda alan 4-kutuplu
bir motorda; rotor frekans 50 Hzin 10/1500dr ve indklenen
gerilim, balang deerinin yaklak olarak 10/1500dr. Ykszdurumda, bu gerilime ilikin rotor torkunun, motorun srtnme ve
rzgar kaybnn stesinden gelmesi gereklidir.
aft yk torku arttka; kayma deeri artar ve rotor sarglarn daha
fazla ak izgisi keser, bu da srasyla rotor akmn artrr; bu da,
rotor manyetik alann ve bunun sonucu olarak rotor torkunu artrr.
Tipik olarak kayma deeri, yksz-durumda, senkron hzn % 1i
civarndan tam-ykteki senkron hzn % 6s civarna kadar deiir.
Kayma = s = (n0 - n)/n0 (birim bana)
Ve gerek dnme hz
n = n0 (1 - s) devir/daktr.
Burada
n0
devir/dak cinsinden senkron dn hz
n
devir/dak cinsinden gerek dn hz
s
Birim bana kayma deeri
Dnen stator aksnn yn, stator sarglarna balanan g
kaynann faz dizisine baldr. Faz dizisi, 3-fazdaki gerilimin artma
ve bir tepe deere ulama hzdr. Genelde faz dizisi, A-B-C, L1-L2L3 ya da R-W-B (R/Krmz-W/Beyaz-B/Mavi) olarak bilinir.
85
Avrupada, genelde U-V-W olarak gsterilir ve birok IEC tipi motor,

bu terminal gsterimini kullanmaktadr. ki besleme balants
deitirilirse; A-C-B faz dizisi, dnen stator aksnn ynnn ve
rotorun ynnn tersine evrilmesine neden olur.
3.4
E deer devre
Bir VVVF konvertrden alan AC endksiyon motorunun

performansnn deerlendirilebilmesi iin, motorun elektriksel olarak
e deer bir devre ile gsterilmesi faydaldr. Bu, stator gerilimi ve
frekans deitirildiinde ya da yk torku ve kayma deeri
deitirildiinde, motorda nasl bir deiiklik olduunun daha kolay
bir ekilde anlalabilmesini salar.
Ayrntl olma ve karmaklk seviyesine bal olarak, e deer
devrenin birok farkl versiyonu mevcuttur. AC stator besleme
gerilimi, Vden stator sarglarna ekilen s stator akm, bu model
kullanlarak ngrlebilir.
ekil 3.5 AC endksiyon motorunun e deer devresi
Burada
V
Stator Besleme gerilimi
ES
ndklenen Stator Gerilimi
RS Stator Direnci
XS 50 Hzdeki Stator Kaak
Reaktans
RR Rotor Direnci
XR Rotor Kaak Reaktans
RC ekirdek kayplar,
Rulman srtnmesi
ER
NS
NR
ndklenen Rotor Gerilimi

Stator turu
Rotor turu
S
R
Stator akm rzgar kayplar, vb.

Rotor akm
XM
Mknatslanma Akm
Mknatslanma
ndktans
Motorun e deer elektrik devresinin ana bileenleri unlardr:

Direnler, endksiyon motorundaki rezistif (direnen) kayplar temsil
eder ve aadakilerden oluur:
86

Stator Sarg Direnci kayplar (RS)

Rotor Sarg Direnci kayplar (RR)
ekirdek eliinin kalitesine ve ak younluuna bal demir
kayplar
Srtnme ve rzgar kayplar (RC)
ndktanslar, kaak reaktans temsil eder. Bu, stator sarglar

tarafndan retilen tm aknn hava-boluundan gememesi ve rotor
aksnn tmnn, tork oluturmak zere hava-boluuna
girmemesinin sonucudur:
Stator Kaak Reaktans (Aadaki ekilde XS gsterilmitir)
Rotor Kaak Reaktans (Aadaki ekilde XR gsterilmitir)
Mknatslanma ndktans (Manyetik alan aksn reten XM)
DC motora zt olarak, AC endksiyon motoru, ayr alan sarglarna
sahip deildir. E deer devrede gsterildii gibi, stator akm iki
greve hizmet etmektedir:
Dnen manyetik alan salayan akm (M) tar.
aft torkunu salamak iin rotora iletilen akm (R) tar.
Stator gerilimi ES, kaynak geriliminden, XS ya da RS zerindeki
gerilim d kadar farkl olan teorik stator gerilimidir. XM deeri,
ekirdein mknatslanma indktansn ve RC deeri, ekirdek
kayplarnda, rulman srtnmesinde ve rzgar ile kaybolan enerjiyi
gsterir. E deer devrenin rotor ksm, indklenen s.ER geriliminden
oluur, bu, daha nce akland gibi kayma deeri ve rotor
reaktans s.XR ile orantldr. Rotor reaktans ise, frekansa ve sonu
olarak kayma deerine de baldr.
E deer devrenin analizi olduka karmaktr; nk stator ile rotor
arasndaki transformatr, kayma deerine bal olarak deien bir
orana sahiptir. Neyse ki, devre, rotor diren ve reaktans deerleri N2
= (NS/NR)2 tur oran kullanlarak, baka bir deyile, bu deerleri,
transformatrn stator tarafna ileterek matematiksel olarak
basitletirilebilir. Bu bileenler iletildikten sonra, transformatr pek
fazla kullanlmayacaktr ve devreden kartlabilir. Bu matematiksel
ilem, kayma deerine bal olan deiken rotor gerilimi iin de
ayarlanmaldr. E deer devre, aadaki ekilde gsterildii gibi
yeniden-dzenlenebilir ve basitletirilebilir.
87
ekil 3.6 AC endksiyon motorunun basitletirilmi e deer devresi
Burada
X'R =
N2 x XR
R'R =
N2 x RR
N
=NS/NR Stator/Rotor tur oran
Gelitirilmi bu e deer devrede, rotor direnci, s-kayma deerine
bal olan bir birimle gsterilir. Bu, indklenen rotor geriliminin ve
bunun sonucu olarak akmn, kayma deerine bal olduunu
gsterir. Sonu olarak, endksiyon motoru, sabit gerilimli ve frekansl
bir g kaynandan beslendiinde; motor tarafndan ekilen S
akm, temel olarak kayma deerine baldr.
E deer devre, sadece en nemli bileenler temsil edilecek ekilde,
daha da basitletirilebilir; bu bileenler unlardr:
Mknatslanma ndktans (XM)
Deiken Rotor Direnci (R'R/s)
Dier bileenlerin tm, ihmal edilebilir seviyededir ve burada
belirtilmemitir.
ekil 3.7 AC endksiyon motorunun basitletirilmi e deer devresi
88

Yukarda gsterildii gibi, toplam stator akm S aadakilerin vektr

toplamdr:
Ykten byk lde bamsz olan ve dnen manyetik alan
oluturan
reaktif
mknatslanma
akm
M. Reaktif
mknatslanma akm, toplam akmn 90 arkasnda kalr ve
bykl, stator gerilimine ve frekansna baldr. Motorda
sabit ak salamak iin, V/f oran sabit tutulmaldr.
XM = jLM = j (2f) LM
V
IM =
j(2f) L M
M = k(V/f) Burada k = sabittir
Rotor torkunu reten M aktif akm, makinann mekanik

ykne baldr ve kayma deeri ile doru orantldr. Ykszdurumda, kayma deeri kk olduunda, bu akm deeri de
kktr. Yk ve kayma deeri arttka; bu akm, orantl
olarak artar. Bu akm, stator gerilimiyle hemen hemen ayn
fazdadr.
Aadaki ekilde, dk ve yksek yk artlarna ilikin akm

vektrleri gsterilmektedir.
ekil 3.8 Dk-yk ve yksek-yk artlarna ilikin stator akm
3.5
Elektriksel ve mekanik performans
ki ana stator bileeni olan V gerilimi ve S akm arasndaki a, g

faktr as () olarak bilinir ve stator terminallerinde llebilir.
Daha nce gsterildii gibi, stator akm, M mknatslanma akm
(gerilimle ayn kuvadratrdedir) ile R tork reten akmn (gerilimle
89
ayn fazdadr) vektr toplamdr. Bu iki akm, lmek iin uygun

deildir.
Sonu olarak, grnen toplam motor gc (S) de, birbiriyle ayn
kuvadratrde olan iki bileenden olumaktadr.
S = P + JQ
kVA
Aktif P Gc, aadaki formller kullanlarak hesaplanabilir:

P = 3 x V x I R kW
ya da
P = 3 x V x I S x Cos kW
Reaktif
Q
Gc,
hesaplanabilir:
aadaki
formller
kullanlarak
Q = 3 x V x I M kVAr
ya da
Q = 3 x V x I S x Sin kVAr
Burada
S
Motorun kVA cinsinden toplam grnen gc
P
kW cinsinden aktif motor gc
Q
kVAr cinsinden reaktif motor gc
V
G kaynann kV cinsinden faz-faz gerilimi
S
Motorun amp cinsinden stator akm
V ile S arasndaki faz as (G Faktr = Cos )

Girilen elektrik gcnn tm, mekanik k gc PMe evrilmez. Bu
gcn kk bir ksm, stator direncinde (3.2.RS) ve ekirdek kayb
olarak (3.M2.RC) kaybolur ve geri kalan, rotorda almak zere
hava boluundan geer. Kk ilve bir ksm, rotorda (3.2.RR)
kaybolur. Denge, rotorun mekanik k gc PMdir.
nemli dier bir husus, e deer devrenin mknatslanma ksmnn
temelde indktif olmasdr. Yksz durumda, kayma deeri kk
olduunda (kayma s 0), e deer devre, etkin rotor direncinin
R'R/s sonsuz olduunu gsterir. Bu nedenle, motor, sadece
yksz-durum mknatslanma akmn ekecektir. aft yklenmeye
baladnda ve kayma deeri arttnda, R'R/snin bykl azalr
ve k torku ile g arttka, akm hzl bir ekilde artar.
Bu, stator gerilimi, stator akm ve cos g faktr arasndaki faz
ilikisini etkiler. Yksz durumda, g faktr kktr, bu,
90

mknatslanma akmnn deeri yksek olan bileenini temsil eder.

Mekanik yk ve kayma deeri arttka, etkin rotor direnci, azalr, aktif
akm artar ve g faktr iyileir.
Motorlar mekanik yklere eletirilirken, en nemli iki husus Tork ve
Hzdr. Torkun bir hz aralnda nasl deitiini gsteren Tork-Hz
Erisi, e deer devreden ve yukardaki denklemlerden elde
edilebilir. 3-fazl AC endksiyon motorlaryla ilgili herhangi bir ders
kitabna bakldnda, motorun k Torku, hz cinsinden ifade
edilebilir:
3 x s x V 2 x R R
TM =
[( R S + RR )2 + s( X S + X R )2 ] no
Bu denklem ve aadaki eri, sabit bir besleme gerilimi ve frekans
altnda, motorun, duraan durumdan tam hz durumuna getiinde
motor k torkunun (TM) nasl deitiini gstermektedir. Mekanik
ykn tork artlar, kesikli izgi ile gsterilmitir.
ekil 3.9 3-fazl bir endksiyon motoruna ilikin tork-hz erisi
A
balang demeraj torku [:breakaway torque] olarak
adlandrlr
B
ivmelenme torku [:pull-up torque] olarak adlandrlr
C
maksimum tork [:pull-out torque] olarak adlandrlr
D
senkron hz (sfr tork)
Balangta, balang torku, yk demeraj torkunu gemezse; motor,
yk harekete geiremeyecektir. Bundan sonra motor, motor
torkunun yk torkunu her zaman gemesi artyla ivmelenir. Hz
arttka, motor torku C noktasnda maksimum torka ulaacaktr.
Tork-hz erisinde, son src hz (ve kayma deeri), yk torkunun
motor k torkuna tam olarak eit olduu noktada kararl hale gelir.
Yk torku artarsa, motor hz biraz der, kayma deeri artar, stator
akm artar ve motor torku, yk artlarn salayacak ekilde artar.
91
Tork-hz erisindeki CD aral, motorun kararl alma araldr.

Yk torku, maksimum torkun zerindeki bir noktaya ularsa, motor
duracaktr nk, hz, erinin kararsz ABC ksmna dtnde, yk
tork artlarndaki (TL) herhangi bir art ve src hzndaki herhangi
bir d, daha dk bir motor k torkuna neden olur.
Beyan gerilimde ve beyan frekansta, stator akm S ile endksiyon
motorunun hz arasndaki iliki, aadaki ekilde gsterilmektedir.
Bir endksiyon motoru, beyan gerilim kaynandan dorudan-hattan
altrldnda, balangtaki stator akm, motorun beyan akmnn
6 il 8 kat kadar yksek olabilir. Motor, beyan hza ulatnda, akm,
motor aftndaki mekanik yk tarafndan belirlenen bir deere der.
ekil 3.10 3-fazl bir AC endksiyon motorunun akm-hz karakteristikleri
Yukardaki denklemlerden elde edilebilen AC endksiyon motoruna

ilikin baz ilgin gzlemler unlardr:
Motor k torku, gerilimin karesi ile doru orantldr.
TM V2
Sonu olarak, bir endksiyon motorunun, yumuak-starter,
yldz-gen starter, otomatik-transformatrl starter, vb. gibi
indirgenmi bir gerilim starteriyle start edilmesi, motor
balang torkunun, indirgenmi gerilimin karesiyle orantl
olarak dt anlamna gelir.
Hz dtke ve kayma deeri arttka, bir endksiyon

motorunun verimi, yaklak olarak (1-s) ile orantldr.
Verim (1-s)
92

Endksiyon motoru, rotordan bakr kayplar eklinde s

olarak yaylmakta olan kayma gcyle bir kayma kilidi gibi
davranr. Deiken direnlere sahip sargl-rotorlu motorlar gibi
kayma deerine bal hz kontrol sistemlerinde, vb. hz
deiimi salandnda, motor verimi der. Bir endksiyon
motorunun etkin bir ekilde kullanlmas iin, kayma deeri
mmkn olduunca dk seviyede tutulmaldr. Verim
asndan bakldnda, bu, bir endksiyon motorunun hzn
kontrol etmenin ideal yolunun admsz frekans kontrol
olduunu gsterir.
3-fazl AC endksiyon motorlar tipik olarak tam ykte

kayma deerlerine sahiptir.
Kk motorlar iin % 3 il % 6
Daha byk motorlar iin % 2 il % 4
Bu, yksz durumdan tam yke hz dnn, dk seviyede

olduu anlamna gelir ve bu nedenle, bu motor tipi, neredeyse sabit
bir hz karakteristiine sahiptir.
Dnen makinalara ilikin en nemli ve en faydal formllerden biri,
motorun Mekanik k Gcn PM torkla ve hzla ilikilendiren
formldr.
PM =
Burada
PM
TM
n
3.6
( T M x n)
kW
9550
kW cinsinden motor k gc
Nm cinsinden motor k torku
Devir/dak cinsinden gerek dnme hz
Motorun ivmelenmesi
Motorun yke doru bir ekilde elemesine ilikin nemli bir husus,
duraan durumdan tam alma hzna ivmelenme sresinin
hesaplanmasdr. vmelenme sresi, yksek balang akmlarndan
dolay motorun ar-snmasnn nlenmesi iin nemlidir. Bu
nedenle, makinann, tam beyan hzna ulamasnn ne kadar
sreceinin bilinmesi genelde gereklidir. Elektrik motoru imaltlar,
genelde ivmelenmenin meydana gelebilecei maksimum balang
93
sresini belirtir. Bu, fan gibi yksek inerial bir ykn ivmelenmesi
srasnda, sorun tekil edebilir.
ekil 3.9da duraan durumdan tam hza kadar olan hz aral iin
ayn grafikte motor tork erisi ve yk tork erisi gsterilmektedir. DOL
altrma sz konusu olduunda, mekanik bir ykn tam hza
ivmelenmesi iin geen sre aadakilere baldr:
vmelenme torku (TA), Motor Torku (TM) ile Yk Torku (TL)
arasndaki farka eittir. TA = (TM - TL)
Dnen ksmlarn Toplam neria Momenti (Jtoplam)
aadakilerin toplamdr:
Rotorun ineria momenti
Sz konusu yk ineria moment deeri
vmelenmenin meydana gelmesi iin, motorun k torku, mekanik
yk torkunu amaldr. vmelenme Torku ne kadar bykse,
ivmelenme sresi o kadar ksa olacak, vmelenme Torku ne kadar
kkse, ivmelenme sresi o kadar uzun olacaktr. Motor torku yk
torkundan daha dk olduunda, motor duracaktr. ekil 3.11de,
dorudan-hattan start edilen ve santrifuj pompa ykn sren bir
motorun vmelenme Torkuna ilikin bir rnek gsterilmektedir, tork
art balangta dktr ve hzn karesine bal olarak artar.
Balangtaki vmelenme Torku, beyan motor torkuna yaklak olarak
eittir, pompa src ivmelendike artar ve daha sonra motor, beyan
hza ulatka sfra der. Motor torku TM yk torku TLye
uyumlandrldnda, kararl durum hzna ulalr. Bu kararl hza
ulamak iin duraan durumdan sonra geen sre, vmelenme
Sresi olarak adlandrlr.
ekil 3.11 AC endksiyon motorun startndaki ivmelenme torku
94

Src sistemin ivmelenme hz da, dnen nesnenin ineria

momentine (J) baldr. Jnin deeri ne kadar byk olursa, hzn
artrlmas o kadar uzun srer.
d
Nm
dt
T A= J
Burada
J
kgm2 cinsinden src sistemin inerias
radyan/saniye cinsinden dn hz
Bu forml, dn hznn rad/sanden devir/daka dntrlmesi iin
kullanlr:
T A= J
2 dn
Nm
60 dt
Burada
n devir/dak cinsinden dn hz
Yeniden-dzenlendiinde:
dt
2 1
= J
dn
60 T A
Bunun, balang hzndan (n1) son hza (n2) kadar integrali alnr.
Toplam ivmelenme sresi td aadaki ekildedir:
td = J
2 n2 1
dn
60 n1 T A
sec
vmelenme torku ivmelenme periyodu boyunca sabitse, bu forml,

aadaki ekilde basitletirilir:
td = J
2 ( n2 - n1 )
60
TA
sec
neria, aadaki forml kullanlarak hesaplanabilir:
95
J=
G x D2
4
kgm
Burada
J
kgm2 cinsinden dnn ineria momenti
G
kilogram (kg) cinsinden ktle
D
metre (m) cinsinden dn (kendi ekseni etrafnda) ap
lk ilkelerden J deerinin hesaplanmas genelde gerekli deildir
nk bu bilgiler, motor imaltsndan ve srlen makinaden elde
edilebilir.
3.7
AC endksiyon jeneratrnn performans
3-fazl AC endksiyon motorunun performans, 50 Hzde sfr hzdan

beyan hza kadar olan hz aral iin tanmlanmtr. Motor, elektrik
enerjisini mekanik enerjiye dntrr. Endksiyon motoru, her
zaman senkron hzdan daha dk bir hzda alacaktr; nk
yksz durumda bile, srtnme ve rzgar kayplarnn stesinden
gelmek iin yeterli torkun salanmas iin kk bir kayma deeri
gereklidir.
Baz d aralar vastasyla, rotor hz, kayma deerinin sfr olduu
noktaya kadar karlrsa; rotorda indklenen gerilim ve akm, sfra
der ve tork k sfrdr.
Baz d aralar vastasyla, rotor hz, bu noktann stne
karlsayd; rotor, dnen stator alanndan daha hzl bir ekilde
alacak ve rotor iletkenleri, yeniden manyetik ak izgilerini
kesmeye balayacaktr. Rotorda gerilim indklenir ancak bu gerilim
ters yndedir. Lenz Kanununa gre; bylelikle, bu deiiklie kar
koyan akmlara ve srlen rotordan statora ters ynde g ak
oluur. G, mekanik hareket ettirici cihazdan ve endksiyon
makinasndan statora balanan elektrik kaynana akar. Makinann
hz senkron hz getiinde, makina, endksiyon jeneratr gibi
davranr.
Vinler, ar yk asansrleri, konveyrler, vb. sz konusu olduunda,
yk, motoru ar altrdnda, genelde, bu durum meydana gelir.
Tork-hz erisi, endksiyon, jeneratr blgesini kapsayacak ekilde
geniletilebilir. Jeneratr blgesindeki erinin ekli, motor
blgesindeki eriyle ayndr nk tam olarak ayn e deer devre
geerlidir. Tek fark, kayma deerinin negatif olmas ve aktif gcn,
elektrik ebekesine geri dndrlmesidir.
96

ekil 3.12 Endksiyon motorundan endksiyon jeneratrne gei
3.8
Elektrik motorlarnn verimi
Bir makinann verimi, giren elektrik enerjisinin kan mekanik enerjiye

ne kadar iyi evrildiinin bir lsdr. Verimlilik, makinann
tasarmna bal olarak, motor kayplaryla dorudan orantldr.
Endksiyon motorunun e deer devresine atf yaplarak; kayplar,
aadaki bileenlerden oluur:
Yke bal olan kayplar
Bunlar, temelde, stator ve rotor sarglarndaki direnlerden
geen bakr kayplarndan kaynaklanr ve bu kayplar, e
deer devrede kabaca S2(RS + R'R) olarak bilinir. Bu kayplar,
stator akmnn karesi ile doru orantldr.
Sabit kayplar
Bu kayplar, temelde srtnmeden, rzgardan ve demir
kayplarndan kaynaklanr ve ykten neredeyse tamamen
bamszdr. Bu kayplar, e deer devrede M2RC ile gsterilir.
Sabit kayplar esasen ykten bamszken, stator ve rotor kayplar,
yk akmnn karesine baldr, ekil 3.13te gsterildii gibi, dk
yk seviyelerinde AC endksiyon motorunun toplam verimi byk
lde der.
Fiyat rekabetinden dolay, AC motor imaltlar, motorda kullanlan
malzemelerin miktarn ve kalitesini drme basks altndadr. Bakr
miktarnn azaltlmas, yke bal kayplar artrr. Demir miktarnn
azaltlmas, demir kayplarn artrr. Sonu olarak, verimi yksek olan
97
motorlar, genelde daha pahaldr. Byk motorlarda, verimin yksek

seviyede olmas, enerji asndan byk lde tasarruf salar; bu
da, motorun daha pahal olmasndan kaynaklanan dezavantaj telafi
eder.
Deiken Hzlara Sahip Src uygulamalarnda kullanlan elektrik
motorlar iin, ilve harmonik akmlar, motorda ilve kayplara neden
olur, bu da, daha yksek verime sahip motorlarn kullanlmasn daha
da talep edilen bir durum haline getirmektedir.
ekil 3.13 AC endksiyon motorunun yke gre verimi
E Eki, 3-fazl kafes motorlarn veriminin ve kayplarnn belirlenmesi

iin, AS 1359.102.3:2000 Avustralya standard tarafndan tavsiye
edilen metodu tanmlar. Metot, motorlarn, dinanometreleri kullanarak
beyan kapasitelerinin % 150sine kadar yklenmesini kapsar. Ekte,
ayrca deneye tbi tutulan motorun yklenmesi iin kullanlan eitli
dinanometre tiplerini de bulabilirsiniz.
3.9
AC endksiyon motorlarnn beyan deerleri
AC endksiyon motorlar, herhangi belirli bir uygulamann yk

artlarna uygun olacak ekilde tasarmlanmal ya da seilmelidir.
Baz mekanik ykler, motorun srekli olarak belirli bir yk torkunda
altrlmasn gerektirir. Dier ykler, evrimsel olabilir ya da ok
sayda durdurma ve balatma ilemi gerekli olabilir.
Bir motorun ykle uyumlu hale getirilmesindeki ana husus, motor
sarglarnn scaklnn, yk evriminin bir sonucu olarak, kritik
scakl geen bir seviyeye kmamasnn salanmasdr. Bu kritik
scaklk, stator ve rotor sarg yaltmnn, kalc bir hasara
uramakszn dayanabildii seviyedir. Yaltm hasar, motorun
98

kullanm mrn ksaltabilir ve sonu olarak elektriksel arzalara

neden olur.
Yaltm malzemelerinin scaklk art snr deerleri, IEC 34.1 ve AS
1359.32 gibi standartlar ile snflandrlr. Bu standartlar, eitli yaltm
malzeme snflarnn dayanabilmesi gereken izin verilebilen
maksimum scaklk deerlerini belirtir. Gvenli scaklk deeri,
belirtilen maksimum evre scaklnn, mekanik ykten kaynaklanan
izin verilen scaklk artyla toplamdr.
Motor tasarm iin, IEC, AS/NZS gibi birok motor zellik standard,
maksimum evre scakln 40oC olarak belirtmektedir. Endksiyon
makinasnn scaklk art, tam ykte alrken motordaki kayplar
hesaba katmak iin, maksimum evre scaklna gre izin verilebilen
scaklk artdr.
Yaltm Snf
Maksimum Scaklk
120 C
130 C
155 C
Maks Scaklk Art
70 C
80 C
100 C
180 C
125 C
ekil 3.14 Yaltm malzemelerine ilikin maksimum scaklk beyan deerleri
Bu izelgelerden grld gibi, dnen elektrikli makinalar, yaltm

malzemelerine ilikin maksimum seviyenin altndaki toplam scaklk
art iin tasarmlanmtr.
rnein, F snf yaltm kullanldnda
Maksimum evre Scakl + Maksimum Scaklk Art = 40oC +
100oC = 140oCdir.
Bu, 15oClik bir termal rezerv salar. Termal rezerv, ne kadar byk
olursa; yaltm malzemesinin mr o kadar uzun olacaktr.
Snfnn
maksimum
beyan
scaklnda
srekli
olarak
altrldnda, yaltmn beklenen alma mr yaklak olarak 10
yldr. Birok motor, bu gibi u artlarda altrlmaz; nk
hesaplanan yk torku artlar ile uygulama iin seilen gerek motor
bykl arasnda genelde ilve bir gvenlik marj vardr. Bylece,
yke uygun gvenlik marjlaryla doru bir ekilde uyumlandrlan
motorun mr, 15 il 20 yl olarak kabul edilebilir.
lve termal koruma gerekli olduunda, motor, daha dk bir
scaklk iin bile tasarmlanabilir. Daha iyi imaltlarn, motorlarn BSnf scaklk art iin tasarmlamas ancak gerekte F-Snf yaltm
malzemelerini kullanmas yaygn bir uygulamadr. Bu, mr en az 20
seneye karacak ilve bir 20 oClik termal rezerv salar. Bu, ayrca,
99
motorun, 50 oC ya da daha yksek evre scaklklarnda (teorik

olarak 65 oCye kadar) kullanlabildii anlamna gelir.
maltlarn kataloglarnda, 3-fazl AC endksiyon motorlarnn
beyan deerleri, genelde aadakilere gre snflandrlr:
Beyan k gcne gre (kW)
Beyan hza gre (kutup saysna baldr)
Srekli grev evrimine sahip (S1) olup olmamasna gre
(aaya baklmaldr).
40 oCyi gemeyen bir evre scaklnda alp
almamasna gre
Deniz seviyesine gre 1000 myi gemeyen ykseklikte
(atmosfer basnc, 1050 mbarn stndedir) alp
almamasna gre
% 90dan dk seviyede nispi nemde alp almamasna
gre
ekil 3.15 Yaltm malzeme snflarna ilikin scaklk artnn zeti
IEC 34.1e gre

AC endksiyon motorlar, genelde evre scaklnn ve/veya
denizden yksekliin, standart IEC ya da AS beyan deerine ilikin
taban deeri getii evre artlarnda altrlmaldr.
evre scakl ar yksek olduunda, imaltlardan scaklk beyan
deeri drme izelgeleri temin edilebilir. ekil 3.16da, hem
scaklk hem de denizden ykseklik iin bir imaltnn beyan deer
drme izelgesi gsterilmektedir.
Daha nce belirtilmi olduu gibi, daha kaliteli AC endksiyon
motorlar, dahili bir termal rezerve sahiptir. evre scaklnn 40
o
Cden sadece snrsal olarak daha yksek olduu baz durumlarda;
bu rezerv, scaklk iin hibir ilve beyan deeri drme ilemi
yaplmakszn kullanlabilir.
100

evre
Scakl
o
30 C
o
40 C
o
45 C
o
50 C
o
55 C
o
60 C
o
70 C
Beyan kn zin
Verilebilen k
Yzdesi
Deniz
Seviyesinden
Ykseklik
Beyan kn zin
Verilebilen k
Yzdesi
% 107
% 100
% 96
% 92
% 87
% 82
% 65
1000 m
1500 m
2000 m
2500 m
3000 m
3500 m
4000 m
% 100
% 96
% 92
% 88
% 84
% 80
% 76
ekil 3.16 Scaklk ve denizden ykseklik iin motorun beyan deerlerinin

drlmesi
Srekli olarak dorudan gne na maruz kalan motor montaj

konumlarnda, motorlarn koruyucu bir kapaa sahip olmas
gereklidir.
Atmosfer basncnn dk olduu denizden yksek yerlerde,
motorun soutma yzeylerinden s atlmas zorlat iin, elektrikli
cihazn soutulmas zorlar. Denizden ykseklik arttka hava
basnc der ve havann younluu azalr, sonu olarak, termal
kapasitesi de azalr. Standart olarak, AC endksiyon motorlar,
deniz-seviyesinin 1000 metre stndeki yksekliklerde almaktadr.
Beyan g ve tork k, bunun stndeki ykseklikler iin
drlmelidir.
Hem scaklk hem de ykseklik iin motorun beyan deerlerinin
drlmesinin gerekli olduu durumda, yukardaki izelgede verilen
beyan deer drme faktrleri birbiriyle arplmaldr. rnein, 50
O
Clik evre scaklnda 2500 mnin stnde alan bir motor iin,
toplam beyan deer drme faktr (0,92 x 0,88) x % 100 ya da %
81 olmaldr.
3.10 Elektrik motorunun grev evrimi

malt kataloglarnda verilen AC endksiyon motorunun beyan
k, nerilen motor uygulamas ve grev evrimi hakkndaki
varsaymlar esas alr. Motor beyan deerinin, srekli beyan grev
evrimi S1i esas almas yaygn bir uygulamadr. Motor, S1 srekli
alma grevinden farkl bir uygulama grev evrimi iin
kullanlacaksa, motor seiminde baz nlemlerin alnmas gereklidir
ve standart motorlarn beyan deerleri, uygulama iin yeniden
tanmlanabilir. Grev evrimleri, normalde, belirli bir sre boyunca
ortalama yk, srekli yk beyan deeri S1den daha dk olacak
ekilde hesaplanr.
101
Standartlarda, birok farkl grev evrimi tanmlanmtr. IEC 34.1de

ve AS 1359.30da, S1 il S8 arasndaki sembollerle sekiz farkl grev
tipi tanmlanmtr:
S1: Srekli grev evrimi
Termal dengeye ulaabilmek iin yeterli bir sre bekledikten

sonra sabit mekanik ykte alma
Motorun beyan grev tipine ilikin herhangi bir gsterge
bulunmadnda, S1 srekli alma grev evrimi
varsaylmaldr.
Gsterim rnei: S1
S2: Ksa-sreli grev evrimi
Termal dengeye ulamak iin geen sreden daha ksa bir

sre boyunca sabit ykle altktan sonra motorun dinlenmesi
ve daha sonra, motorun, evre scaklnn 2C dahilindeki
scaklklara dnmesi iin gerekli sre boyunca enerjisiz
durumda beklemesi
10 dakika, 30 dakika ve 90 dakika deerleri, beyan grev
evrimi sresi iin nerilen periyotlardr.
Gsterim rnei: S2 60 dakika
S3: Balang srecinden etkilenmeyen aralkl periyodik
alma
102

Her biri, sabit ykte alma periyodundan ve motora verilen

enerjinin kesildii dinlenme periyodundan oluan zde grev
evrimi dizisi,
Grev evrimi periyodu, termal dengeye ulamaya yetecek
kadar uzun deildir.
Balang akmnn, scaklk artn nemli lde
etkilemeyecei varsaylmtr.
Bir grev evriminin sresi 10 dakikadr.
Bu grev evrimi iin aadaki deerler de belirtilmelidir.
Ykl periyodun kullanm sresinin yzdesini, toplam
evrimin yzdesi olarak gsteren evrimsel Sre Faktr,
evrimsel sre faktr iin nerilen deerler, % 15, % 25,
% 40 ve % 60tr.
Gsterim rnei: S3 - % 25
S4: Balang srecinden etkilenen aralkl periyodik alma

Her biri, nemli seviyede balang akm periyodundan, sabit
ykte alma periyodundan ve motora verilen enerjinin
kesildii dinlenme periyodundan oluan zde grev evrimi
dizisi,
kadar uzun deildir.
Balang akmnn, yksek seviyede olduu varsaylmtr.
Termal olarak ykl olmad durumda, motor, mekanik
frenleme ile ya da yk tarafndan durdurulur.
Saat bana Yk evrimi says (c/h).
neria Faktr FI (toplam ineria momentinin, motor
rotorunun ineria momentine orandr)
Motor rotorunun neria Momenti (JM)
103
Ortalama Diren Momenti TV (Beyan yk torkunda hz

deiimi srasnda)
Gsterim rnei: S4 - % 25 120 c/h (FI = 2) - (JM = 0,1
kgm2) - (TV = 0,5TN)
S5: Balang srecinden ve elektriksel frenlemeden etkilenen

aralkl periyodik alma
Her biri, nemli seviyede balang akm periyodundan, sabit

ykte alma periyodundan, hzl elektriksel frenleme
periyodundan ve motora verilen enerjinin kesildii dinlenme
periyodundan oluan zde grev evrimi dizisi,
kadar uzun deildir.
104


rotorunun ineria momentine oran. Motor rotorunun neria
Momenti (JM)
zin Verilebilen Ortalama Diren Momenti TV (Beyan yk
torkunda hz deiimi srasnda)
Gsterim rnei: S5 - % 40 120 c/h - (FI = 3) - (JM = 1,3
kgm2) - (TV = 0,3TN)
S6: Aralkl ykl periyodik grevli srekli alma
Her biri, sabit ykl bir periyottan ve yksz alma

periyodundan (sadece yksz-durum akm) oluan ancak
motora verilen enerjinin kesildii dinlenme periyodunu
iermeyen zde grev evrimi dizisi,
kadar uzun deildir.
evrimsel Sre Faktrne ilikin nerilen deerler, % 15, %
25, % 40 ve % 60tr.
Grev evriminin sresi, 10 dakikadr.
Gsterim rnei: S6 - % 40
S7: Balang srecinden ve elektriksel frenlemeden etkilenen

kesintisiz periyodik alma
Her biri, balang akm periyodundan, sabit ykte alma
periyodundan, elektriksel frenleme periyodundan oluan
zde grev evrimi dizisi,
105
Frenleme metodu, termal dengeye ulamak iin ok ksadr.

rotorunun ineria momentine oran)
torkundaki hz deiimi srasnda)
Gsterim rnei: S7 500 c/h - (FI = 2) - (JM = 0,08 kgm2) - (TV
= 0,3TN)
S8: Tekrarlayan hz ve yk deiiklikleriyle kesintisiz periyodik

alma
Her biri, nceden belirlenmi bir dn hzna karlk gelen

sabit ykteki alma periyodundan ve bunu takiben, farkl
dn hzlarna karlk gelen dier sabit yklerdeki bir veya
106

daha fazla alma periyodundan oluan zde grev evrimi

dizisi,
kadar uzun deildir.
Bu grev evrimi tipi, kutup deitiren motorlar iin
kullanlmaktadr.
rotorunun ineria momentine oran)
torkundaki hz deiimi srasnda)
Her bir dn hz iin evrimsel Sre Faktr
Yk ve dn hz kombinasyonlar, kullanldklar srada
listelenir.
Gsterim rnekleri:
S8 30 c/h - (FI = 30) - TV = 0,5 TN - 24 kW - 740 devir/dak
- % 30
S8 30 c/h - (FI = 30) - TV = 0,5 TN - 60 kW - 1,460
devir/dak - % 30
S8 30 c/h - (FI = 30) - TV = 0,5 TN - 45 kW - 980 devir/dak
- % 40 - (JM = 2,2 kgm2)
3.11 Elektrik motorlarnn soutulmas ve

havalandrlmas (IC)
Dnen elektrikli makinalarn tm, makinann iindeki elektriksel ve
mekanik kayplarn sonucu olarak s retir. Balang aamasnda
ya da dinamik frenleme srasnda kayplar yksek seviyededir.
Ayrca, genelde yk arttka kayplar da artar. Isy, srekli olarak
hava gibi bir soutma ortamna iletmek iin bir soutma sistemi
gereklidir. Dnen makinalarn soutulmasna ilikin farkl metotlar,
IEC 34.6 ve AS 1359.21 standartlarnda snflandrlmtr.
AC endksiyon motorlar iin, soutucu hava, rotor aftna monte
edilen bir veya daha fazla fan tarafndan dahili ve harici olarak
dolatrlr. Makinann herhangi bir dn ynnde almasn
salamak iin kullanlan fanlar genelde ift-ynldr ve gl plstik
bir maddeden, alminyumdan ya da elikten yaplr. lve olarak,
motorun d ereveleri, snn yaylmas iin yzey alann
geniletmek amacyla genelde soutma kanallaryla donatlmtr.
107
En yaygn AC motor tipi, Tam Mahfazal Fan Soutmal (TEFC)

motordur, bu motorda, aftn src-olmayan ucuna (NDE) monte
edilen harici cebri soutma fan ve motor gvdesinin d yzeyinde
eksenel olarak yerlemi soutma kanallar mevcuttur. Bunlar, hava
akn, uzunluu boyunca motor yzeyinin yaknnda tutacak ve
bylece soutma kanallarnn soutma ve kendini-temizleme
zelliini gelitirecek ekilde tasarmlanmtr. Bu ama iin, soutma
kanallar ve fan kapa arasnda genelde bir hava boluu braklr.
Dahili olarak, daha kk TEFC motorlarnda, rotor u-bilezikleri,
genelde scakln dzgn bir ekilde datlmas amacyla ierideki
havann ilve dolamn salamak ve u siperlerden ve gvdeden s
yaylmna imkn salamak iin kanallara sahip olacak ekilde
yaplmtr.
Standart TEFC endksiyon motorlar, VVVF konvertrler tarafndan
enerjilendirilen Deiken Hzl AC Srclerle birlikte kullanldnda,
zel nlemler alnmaldr. 50 Hzlik beyan frekansn altndaki
hzlarda, afta-monteli fanl soutmann verimi der. Sabit torklu
ykler iin, bazen dk hzlarda yeterli soutma salamak amacyla
ayr bir ekilde enerjilendirilen cebri bir soutma fannn (IC 43)
kullanlmas gereklidir. Dier taraftan, 50 Hzin stndeki hzlarda
uzun sreli alma iin, afta monteli fanlar olduka iyi ancak
grltl bir ekilde alabilir. Yine, ayr bir ekilde enerjilendirilen
bir soutma fannn taklmas tavsiye edilebilir.
Dnen daha byk makinalar, s deitiricileriyle donatlm
kapsaml soutma sistemlerine sahip olabilir.
Soutma metodunu tanmlamak iin kullanlan sistem, halen IEC
tarafndan deitirilmektedir ancak halen kullanlmakta olan gsterim
sistemi aadaki ekildedir:
IC (Soutma ndisi) harflerinden oluan bir nek
Soutma aracn gsteren bir harf (soutma arac olarak sadece
hava kullanlrsa, bu durum ihmal edilir)
Aadakiler gsteren iki say:
Soutma devresinin pln
Soutma svsnn dolam iin g salama ekli (fanl,
fansz, ayr cebri havalandrma, vb.)
Kod
Tanm
108
izim

IC 01
- Ak makina
- afta monte edilmi fan
- Genelde damlamaya-kar
dayankl motor olarak adlandrlr.
IC 40
(Yeni: IC 410)
- Mahfazal makina
- Doal konveksiyon ve yaylma ile
soutulan yzey
- Harici fan yok
IC 41
(Yeni: IC 411)
- Mahfazal makina
- Dz ya da yzgeli mahfaza
- afta-monte edilen harici fan
- Genelde TEFC motor olarak
adlandrlr.
IC 43 A
(Yeni: IC 416A)
- Mahfazal makina
- Makinayle birlikte verilen harici
motorlu Eksenel fan
IC 43 R
(Yeni: IC 416R)
- Mahfazal makina
- Makinayle birlikte verilen harici
motorlu Radyal fan
IC 61
(Yeni: IC 610)
- Mahfazal makina
- Is Deitiriciyle donatlm
- ki ayr hava devresi
- afta-monte edilen fanlar
- Genelde CACA motoru olarak
adlandrlr.
ekil 3.17 En yaygn soutma metotlarnn gsterimi
109
3.12 Motor mahfazalarnn koruma derecesi (IP)

Motor mahfazas tarafndan salanan Koruma Derecesi (Koruma
Derecesi - IP olarak da adlandrlr), IEC 34.5 ve AS 1359.20
standartlarnda snflandrlr.
Koruma Derecesini tanmlamak iin kullanlan sistem aadaki
ekildedir:
IP harflerinden oluturan bir nek (IP = Koruma Derecesi)
Aadakileri temsil eden say
Temasa ve toz gibi kat nesnelerin giriine kar koruma
Su gibi sv maddelerin giriine kar koruma
Mekanik koruma ve darbeye kar dayanm
nc say, genelde uygulamada kullanlmamaktadr.
Bu koruma derece sistemi, korozyona kar korumay kapsamaz.
rnein, koruma derecesi IP557 olan bir makina, aadaki ekilde
korunur:
Makina, insanlarn yanllkla, fan gibi hareketli ksmlara
dokunmasna ve toz giriine kar korunur.
Deneyin Sonucu: Dnen ksmlarla dorudan temas tehlikesi
yoktur (deney parma).
Makinaya zarar verecek miktarlarda toz girii riski yoktur.
Makina, 3 m uzaktaki hortumlardan tm ynlerden gelen ve 0,3
barda 12,5 litre/saniyeden daha dk bir ak hzna sahip su
fkrmasna kar korunmaktadr.
Deney Sonucu: alma srasnda, makina, zerine fkran
sudan zarar grmez.
Makina, 6 joule deerine kadar olan darbelere kar dayankldr.
Deney Sonucu: Darbelerin neden olduu hasar, makinann
almasn etkilemez.
3.13 AC endksiyon motorlarnn yapl ve montaj

Modern sincap kafesli AC endksiyon motorlar, eitli standart
yapl ve montaj dzenlemelerine sahip olabilir. Bunlar, IEC 34.7 ve
AS 1359.22 standartlarna gre snflandrlr.
Filerin, rulmanlarn ve dier mekanik ayrntlarn, montaj srasnda
doru bir ekilde yerletirilmesini salamak iin montaj konumunun
belirtilmesi gereklidir.
Montaj dzenlemelerini tanmlamak iin kullanlan sistem, aadaki
ekildedir:
IM harflerinden oluan bir nek (Montaj ndeksi)
neki takiben drt say
lk ikisi yapl tipini gstermektedir.
110

Son ikisi, montaj konumunu gstermektedir.
Montaj gsterimlerine ilikin bir zet, ekil 3.19da gsterilmektedir.

nceki bir sistem gsterimi, B (yatay montaj) ve V (dey montaj)
harflerini kullanmaktayd. Bu sistem, hem IEC 34.7de hem de AS
1359.22de kullanlmaya balanmtr. Eski gsterimler, izelgede
parantez iinde gsterilmektedir.
Ayak Monteli Motorlar
IM 1001 (IM B3)
IM 1071 (IM B8)
- Yatay aft
- Ayaklar zeminde
- Yatay aft
- Ayaklar tavanda
IM 1051 (IM B6)
IM 1011 (IM V5)
- Yatay aft
- Src utan
bakldnda, ayaklar
sol tarafta olacak
ekilde duvara monte
edilmitir.
- Dey aft
- aft aa bakyor.
- Ayaklar duvarda
IM 1061 (IM B7)
IM 1031 (IM V6)
- Yatay aft
- Src utan
bakldnda, ayaklar,
sa tarafta olacak
ekilde duvara monte
edilmitir.
- Dey aft
- aft yukar bakyor.
- Ayaklar duvarda
ekil 3.18 Ayak monteli motorlara ilikin montaj gsterimleri
Flan Monteli Motorlar

111
IM 3001 (IM B5)
IM 2001 (IM B35)
- Yatay aft
- Yatay aft
- Ayaklar zeminde
IM 3011 (IM V1)
IM 2011 (IM V15)
- Dey aft
- aft aa
bakyor.
- Dey aft
- aft aa bakyor.
- Ayaklar duvarda
IM 3031 (IM V3)
IM 2031 (IM V36)
- Dey aft
- aft yukar
bakyor.
- Dey aft
- aft yukar bakyor.
- Ayaklar duvarda
ekil 3.19 Flan monteli motorlara ilikin montaj gsterimleri

Yzeye Monte Edilen Motorlar
IM 3601 (IM B14)
IM 2101 (IM B34)
- Yatay aft
- Yatay aft
- Ayaklar zeminde
IM 3611 (IM V18)
IM 2111 (IM V58)
- Dey aft
- aft aa
bakyor.
- Dey aft
- aft aa bakyor.
- Ayaklar duvarda
IM 3631 (IM V19)
IM 2131 (IM V69)
- Dey aft
- aft yukar
bakyor.
- Dey aft
- aft yukar bakyor.
- Ayaklar duvarda
ekil 3.20 - Yzeye monte edilen motorlara ilikin montaj gsterimleri
112

3.14 Youma-nleyici stclar [:Anti-condensation heaters]

Dnen elektrikli makinalarn, ok nemli bir ortam gibi ar iklim
artlar altnda bota durmasnn gerekli olduu durumda; makina
nem ekebilir, stator ve rotor sarglarnn yaltm nemlenebilir. Belirli
bir sre altrldktan sonra bir makinanin enerjisinin kesildii
durumda, i scaklk yksektir. Makina souduka, makina iindeki
alak basn, aft civarndaki contalardan makinaya dardan nemli
havann girmesine neden olur. Nem, sarglarla motorun erevesi
arasnda ksmen iletken bir yol oluturarak yaltm malzemelerinin
performansnn
ktlemesine
neden
olur.
Makina
enerjilendirildiinde, yaltmda elektriksel delinme meydana gelebilir.
Belirli bir sredir kullanlmam olan yedek motorlar ya da
jeneratrler, ihtiya duyulduunda alamayabilir.
Motorun, nemli bir ortamda uzun sre almaz durumda kalmasnn
beklendii bu artlar altnda, ilve sarg emdirme ilemlerinin
yaplmas gerekli olabilir ve youma-nler stclara nem
verilmelidir. Bunlar, motorun iine yerletirilmitir ve balantlar,
terminaller iin dar karlmtr. Sarglarda oluan youmay
nlemek iin, motorun kullanlmad durumda, stclar, 240 Vluk bir
kaynaktan beslenir.
Youma-nler stclar, normalde bant biimindedir ve stma
elemannn rld dz cam-fiber banttan oluur. Bu bant, daha
sonra cam fiber bir makaronun iine yerletirilir ve stator sargsnn
etrafna sarlr. Stator sargsnn her bir ucuna normalde bir tane
stc eleman taklr. Bir stcnn tipik beyan deeri, kk motorlar
iin 25 watttan, byk motorlar iin 200 watta kadar kabilir.
3.15 AC endksiyon motorlarn start edilmesine ilikin

metotlar
Dorudan-Hattan (DOL) start etme, sincap kafesli AC endksiyon
motorunu start etmenin en basit ve en ekonomik yoludur. Motorun
stator sarglarn, 3-fazl g kaynana dorudan balamak iin;
uygun beyan deere sahip bir kontak kullanlr.
Bu metot basittir ve yksek seviyede bir balang torku retir ancak
birtakm dezavantajlar vardr:
Balang akm ok yksektir (tam yk akmnn 3 il 8
katdr). Motorun byklne bal olarak, bu durum, g
sisteminde gerilim sarkmalarna neden olabilir.
Balang aamasnda anlk olarak tam tork uygulanr ve
mekanik ok, src sistemine, zellikle konveyrler gibi
malzeme tutan cihazlara zarar verebilir.
113
Balang akmnn yksek seviyede olmasna ramen, baz

uygulamalar iin, balang torku nispeten dk seviyede
(tam yk torkunun 1,0 il 2,5 kat kadar) olabilir.
Bu sorunlarn stesinden gelmek iin, genelde baka balatma

metotlar da kullanlr. Baz yaygn rnekler unlardr:
Yldz-gen Start
Seri ndktansl Start (rnein, seri oklar)
Otomatik-transformatrl Start
Seri Direnli Start (rnein, Sv Direnli Starter)
Kat Halli Yumuak-Start (rnein, Akll Motor Kontrolr)
Rotor Direnli Start (kayan bilezikli bir motorun kullanlmasn
gerektirir)
Yukardaki motor-balatma tekniklerinin ou, motor stator
terminallerindeki gerilimi azaltr, bu da etkin olarak, balang torkunu
ve balang akmn azaltr.
Daha nce bu blmde aklanm olan AC endksiyon motorlarna
ilikin formllerden ve e deer devrelerden, indirgenmi gerilimli
start hakknda aadaki sonular karlabilir:
Balang aamasndaki stator akm ve k torku, gerilimin
karesi ile doru orantldr. Yldz-gen start srasnda,
gerilim, beyan deerin 0,58ine der. Akm ve tork deerleri,
beklenen deerlerinin 0,33ne der.
balang (Gerilim)2
Tbalang (Gerilim)2
3.16 Motor seimi

Bir AC endksiyon motorunun doru bir ekilde seilmesi, motorun
kullanlaca uygulamann iyi bir ekilde anlalmasn esas alr. Bu,
mekanik ykn tipi ve bykl, balang ve ivmelenme artlar,
alma hz artlar, grev evrimi, durdurma artlar ve evresel
artlar hakknda bilgi edinilmesini gerektirir. Aadaki kontrol listesi
ve nceki ksmlara ilikin referans, seim prosedrne ilikin bir
klavuz olarak kullanlabilir.
Bir elektrik motoru seilirken, aadaki faktrler dikkate alnmaldr:
Mekanik ykn tipi ve tork artlar
Start Metodu
vmelenme sresi
AC endksiyon motorunun yapl tipi
Sincap kafesli rotor
114

Kayan bileziklere sahip sargl rotor

Ayak monteli
Flan monteli
evre artlar
evre scakl
Denizden ykseklik
Toz artlar
Su
Mahfazann gerekli koruma derecesi
Yaltm snf
Motor Korumas
Soutma Metodu
Montaj Dzeni
Yatay
Dey
Kablo balantlar
Dn Yn
Grev evrimi
Hz kontrol (gerekli ise)
Genel olarak, motor seimi, motorun iinde alaca ortama ve yk

tipine gre belirlenir. Kafes motorun ya da kayan bilezikli motorun
seimi, makinann bykl, gerekli ivmelenme sresi (yk
tarafndan belirlenir) ve balatma metodu (elektrik kayna
snrlamalar tarafndan belirlenir) ile yakndan ilikilidir.
Maliyet, gvenilirlik ve bakmnn kolay olup olmamas asndan
bakldnda, kafes motor genelde ilk tercihtir. Genelde, kayan
bilezikli motorlar aadaki durumlarda gereklidir:
Ykn, yksek seviyede balang torku gerektirdii ancak
kaynan dk seviyede balang akm salayabildii
durumlarda,
vmelenme sresinin, yksek seviyede yk ineriasndan
dolay uzun olduu durumlarda,
Sk sk start, durdurma ve kar akmla frenleme ilemlerinin
gerekli olduu durumlarda.
Bunlar, genel yorumlardr nk kafes motorlar, yukardaki
durumlarn tmnde baarl bir ekilde kullanlabilir.
Kayan bilezikli motorlar, bazen snrl hz kontrol iin kullanlabilir.
Kayma deeri, harici rotor direnci vastasyla kontrol edilebilir. Daha
nce gsterilmi olduu gibi, bu metodun genel verimi dktr;
bylece bu metot, sadece hz, beyan hza gre ok fazla
115
deimemise kullanlabilir. Kayma gc, harici rotor direnlerinde s

olarak harcanr.
116

Motor Koruma Rleleri
4.1
Giri
Elektrik motorlar, endstrinin yar atlardr ve elektrik enerjisini

mekanik dnme enerjisine dntrmek iin geni kapsaml olarak
kullanlmaktadr. Sincap Kafesli Endksiyon Motorlar, zellikle TEFC
tipi (Tam Mahfazal ve Fan Soutmal) ok popler hale gelmitir;
nk bu motorlar, basittir, salam yapldr ve iyi balang ve
altrma torku karakteristiklerine sahiptir. rnein, Gney Afrika
gibi kk bir lkede bile, ylda, 1 kWun stnde 100 000lerce bu tip
motor satlmaktadr. Bu motorlar, temelde yeni uygulamalar iin
kullanlmakta olup ypranm ya da yanm motorlarn yerine de
kullanlmaktadr. TEFC tasarm, motorun mekanik mrn
iyiletirmektedir; nk rulmanlarda ve sarglarda toz ve nem yoktur.
Bu motor tipinin, ok gvenilir olduu kantlanmtr, doru
uygulamada kullanldnda, bu motor 40 yl kullanlabilir.
ekil 4.1de verilen motor hasarlanma sebepleri, ABB Grubu
tarafndan elde edilen istatistiklerden alnmtr. ekil 4.2de
gsterildii gibi, bu arzalarn % 81i, doru ve etkin bir rle
kullanlarak nlenebilir.
ekil 4.1 Endstriyel srclerdeki motor hasarnn temel nedenleri
117
ekil 4.2 Motor src arzalarn tespit etmek iin gerekli olan koruyucu
fonksiyonlar
Bir elektrik motorunun mr, aadaki faktrlerin ksa olan

tarafndan belirlenir:
Mekanik mr
Rulmanlarn ya da aft, fan ve gvde gibi mekanik ksmlarn
mrdr ve ortam artlarna (toz, nem, kimyasallar, vb.), titreime ve
yalamaya baldr. Mekanik mr, dzenli muayene ve bakm
sayesinde uzatlabilir.
Elektriksel mr
Bu, motor balant kutusundaki Stator Sargs, Yaltm, Rotor Sargs
ve Kablo Ular gibi elektrikli ksmlarn mrdr. Kablo ularnn
dzgn bir ekilde sonlandrld ve dzenli bir ekilde kontrol
edildii varsayldnda; sarglarn ve yaltmn ar scakla maruz
kalmamas salanarak; elektriksel mr uzatlabilir. Ar scakln
nedeni, Ar Ykleme ya da Tek Fazda alma (bir fazn
kaybolmas) olabilir. yi motor korumasnn amac, ar ykleme ya
da arza artlarn tespit etmek iin motora akan akm srekli olarak
izlemek ve olaan d bir durum meydana gelirse, motorun
balantlarn otomatik olarak kesmektir. Doru bir ekilde
uygulandnda, bu koruma, ar snmann yaltma zarar grmesini
nleyerek motorun alma mrn uzatr.
Endstride alan birok insan, elektrik motorunun nispeten basit
olan mekanik zelliklerini kolayca kavrayabilir ancak ok az, ar
yklemenin motorun faydal mrne etkisini ve elektriksel
snrlamalar ok iyi bir ekilde kavrar. Esasen, ar mekanik
ykleme, sargda ok yksek seviyede akmlarn akmasna neden
118

olur (motordaki akm, yk torkuyla orantl olduu iin) ve bu, stator

ve motor sarglarnda ar snmaya neden olur.
Bu yksek seviyedeki scaklklar, yaltm malzemelerinin
ktlemesine ve bunun sonucu olarak arzalara neden olur. Birok
durumda, motor, statorun yeniden sarlmasyla tamir edilebilir ancak
bu, pahalya mal olur. Motor ne kadar bykse, maliyet o kadar
yksektir.
Motorlarda yaygn olarak kullanlan eitli yaltm malzemesi tipleri
mevcuttur. Motorlara ilikin IEC zellik standartlarnda, yaltm
malzemeleri, kalc hasara uramakszn dayanabilecekleri
maksimum evre scaklnn stndeki scaklk artna gre
snflandrlr.
rnein, yaygn olarak kullanlan yaltm snflarna ilikin scaklk
artlar unlardr:
B Snf: 40Clik maksimum evre scaklnn 80 C stnde
(baka bir deyile, 120Clik maksimum srekli scaklk)
F Snf: 40Clik maksimum evre scaklnn 100 C stnde
(baka bir deyile, 140Clik maksimum srekli scaklk)
Sincap kafesli bir endksiyon motorunda, stator sargsna akan akm,
mekanik yk torkuyla dorudan orantldr. Motor imalts, motoru,
belirli snr deerleri dahilinde alacak ekilde tasarmlamtr.
Motor, beyan besleme geriliminde (V) ve akmnda () kilowatt (kW)
cinsinden beyan deerlere sahiptir. Bu, makinanin, mekanik yk,
beyan hzda beyan torka kadar srekli olarak srebilecei anlamna
gelir. Bu artlar altnda, besleme akm, belirtilen beyan akm
dahilinde ve dahili snma, belirtilen yaltm snfnn zellikleri
dahilinde olacaktr. Tam ykte B snf yaltm kullanldnda, sarg
scakl, 120Cnin altnda kararl hale gelecektir.
Motor sarglarndaki snma, stator ve rotor sarglarnda akmakta olan
akmn karesine baldr. Bu, kayplarn (Rs + Rr) olduu, ekil
4.3teki e deer motor devresinde gsterilmektedir. Bunlar, genelde
bakr kayplar olarak adlandrlr. Stator sarglar, sadece kk bir
ktleye sahiptir ve akm akndan dolay hzl bir ekilde snr. Is
yaltm ve souma sre sabiti, sonu olarak olduka byktr. Is
retimine neden olan baka kayplar da vardr. Bunlar, demir
kayplar olarak adlandrlr ancak nispeten kktr ve motorun
gvdesine hzl bir ekilde yaylr.
119
Sincap kafesli endksiyon motorunun e deer devresi

m = ok kk bir deerdir, bu nedenle = r
2
Bakr kayplar = (Rs+Rr)
Rs = stator direnci
Rr = rotor direnci
Xm = mknatslanma indktans
Rm = mknatslanma direnci
Xs = stator indktans
Xr = rotor indktans
ekil 4.3 Sincap kafesli endksiyon motorunun e deer devresi
4.2
Eski motor koruma rleleri
Eski motor koruma rlelerinin bazlar, amac motoru ar yklemeye

kar korumak olan tek bir fonksiyona, sahipti. Bu fonksiyon, motor
tarafndan ekilen akmn srekli olarak izlenmesiyle ve akm, belirli
bir sre boyunca beyan akmn getiinde; motorun balantsnn
kesilmesiyle gerekletirilirdi. Ar yk akm ne kadar yksek
seviyede olursa, balant kesilmeden nceki izin verilebilen sre o
kadar ksa olurdu. Bu gecikme, eitli ekillerde gerekletirilirdi.
Buna ilikin bir rnek, lehim kabna sahip rledir; bu rle, zerinden
yk akm getiinde, lme devresindeki lehimin erimesi iin geen
sreye bal olarak almaktadr. ift metalli tip rleler, direnten
geen yk akm, ift metalli bir eridi, nceden belirlenmi bir snr
deerini aacak kadar bkecek ekilde sttnda, motor balantsn
keser. Bu ilem, kapatma mekanizmasn salmaktadr. Son yllarda,
elektronik rleler, statorun ve rotorun elektriksel zelliklerini simle
etmek iin diren ve kondansatr kombinasyonundan oluan benzer
analog bir devreyi kullanmaktadr. Tm bu metotlar birletiren temel
ilke, motorun elektriksel karakteristiklerini mmkn olduunca iyi bir
ekilde simle eden bir kopya sistem tasarmlamaktr.
120

Ar scakln, motor sargsnda bulunan ve scakla bal alan

elemanlar vastasyla tespit edilmesi yaygn bir uygulamayd.
Ancak, bu scaklk lme biimi, dorudan mevcut iletkenden
alnmad ve yaltm yoluyla yapld iin, birok durumda yeterli
deildir. Yaltmla ilgili sorunlardan dolay, yksek-gerilimli motorlara
sl iftlerin yerletirilmesi sorunlara neden olabilir. Dahas, bir arza
meydana geldiinde (rnein, makinanin iindeki lme ubuunun
krlmas gibi) tamir maliyeti yksektir. Baka bir sorun ise, tasarm
srasnda ka tane scak noktann olaca ve bu noktalarn nerede
yer alacann ngrlememesidir.
Sonu olarak, koruma, tercihen faz akmlarnn izlenmesini esas alr.
Scaklk, bakr ve demir kayplar tarafndan belirlendii iin, motor
besleme kablolarndaki akm deerlendirilerek scakln dorudan
olmayan bir ekilde belirlenmesi mmkn olmaldr.
Bir Motor Koruma Rlesinin performans, korumann, motor
karakteristiklerini ne kadar iyi ve doru bir ekilde simle ettiine
baldr. Motor sarglarnn snma ve souma zaman sabitleri, tm
alma artlar altnda rle tarafndan uyumlandrldnda, ideal
simlasyon gerekletirilmi olur. Eski cihazlarn bazlarnda,
koruma, sarglarn snma sresini souktan dolay gerek
deerinden dk olarak tahmin edebilir ve uzun balang sresine
sahip bir motor/yk kombinasyonu, alma hzna ulamadan nce
kapatlabilir.
Dier taraftan, ardk durma ve balama ilemleri srasnda, cihaz,
sarglarn soutma sresini, gerek deerinden daha dk olarak
tahmin edebilir ve motor sarglarnn ar snmasna neden olabilir.
Bu durum, gnmzde motor starterlerinde yaygn bir ekilde
kullanlan ift-metalli termal ar yk rleleri sz konusu olduunda
ok kolay bir ekilde meydana gelebilir. Belirli artlar altnda, iftmetalli termal ar yk rleleri tam koruma salamaz nk cihaz,
korumakta olduu motorla tam olarak ayn termal snma ve souma
karakteristiklerine sahip olmayabilir. ift-metalli bir rlenin snma ve
souma sre sabitleri neredeyse ayndr ancak gerek sistemlerde,
durmu bir motorun, alan bir motordan daha byk bir souma
sre sabitine sahip olduu unutulmamaldr. Bir motor
durdurulduunda, fan, eki salayamaz ve souma, motorun
yksz durumda altndakinden daha uzun srer. Basit bir iftmetalli cihaz, normal alma artlar iin kalibre edilir. Olaan d bir
durum meydana geldiinde, zorluklar oluabilir.
nemli noktay gstermek iin, rotor aniden durdurulduunda, belirli
bir sre boyunca tam ykte almakta olan bir motoru ele alalm.
ekil 4.4te, koruyucu cihazn snma ve souma erisiyle (kesikli
121
izgi) sarg scaklnn tipik scaklk erileri (kaln izgi)

gsterilmektedir. 120 Clik normal srekli alma scaklnda
almaya balandnda, akm, kilitli rotor durumu iin artar ve birka
saniye sonra termal cihaz motoru durdurduunda scaklk 140 Ca
kar. Yaklak 10 dakika sonra, ift-metal, evre scaklna kadar
soumu olmaldr ancak sarglar sadece 100 Cdir. ift-metal
resetle, motorun yeniden altrlabilmesi mmkndr. Rotor hal
kilitli iken, ift-metal, motoru yeniden durdurmadan nce, yksek
balang akm, scakln hzl bir ekilde 165 Cye kmasna
neden olur.
Yukarda aklanm olduu gibi, sarglar yeterince soumadan nce
motorun ve ift-metal eridin souma srelerinin farkl olmasnn iftmetali resetlemesine izin verdii durumda, benzer bir olay dizisinin
yeniden tekrarlanabildii gz nne alndnda ve 10 dakika sonra
motor yeniden altrlrsa, sarg scaklnn 180 Cyi (B snf
yaltm malzemeleri iin kritik scakl) gemesi muhtemeldir. Bu,
motor alrken ve motor durdurulduunda, her iki durumda da
koruma cihaz tarafndan doru simlasyonun yaplmasnn nemini
gstermektedir.
ekil 4.4 Bir motora ilikin scaklk art/zaman
4.3
Kararl durum scaklk art
Maksimum verim sz konusu olduunda, elektrikli makinalar, izin verilen

alma scaklk snr deerlerine mmkn olduunca yakn olacak ekilde
yklenmelidir; ancak, yaltm mrnn ksalmas istenmiyorsa, uzun sreli
ar termal zorlama nlenmelidir.
Kararl durum artlar altnda, ilgili alma scaklna doru, ortama ya da
soutma aracna s yaylmasndan dolay motorun scakl stel olarak
ykselecektir. Motor homojen bir ktle olmad iin, s, eitli aamalarda
122

harcanr. Bu scaklk artlar ve dleri, ksm zaman sabiti serisine gre

gerekleir. ekil 4.5e baklmaldr.
Buna ramen, kararl-durum artlar altnda koruma iin ngrlen termal bir
ar yk rlesinin, motorun ortalama zaman sabitine ayarlanmas yeterlidir.
Bu, sadece bakr kayplarnn dikkate alnd anlamna gelir. Demir
kayplarn hesaba katmak iin gerilim lm gereklidir ancak genelde bu
mmkn deildir nk gerilim transformatrleri genelde baraya yerletirilir,
motorlarn yaknna yerletirilmez. Birok modern termal ar yk rlesi
sadece akm ler, faz akmn en ykseini filtreler. Bir fazn balatlmas,
durdurulmas ve arzalanmas gibi kritik durumlar, dier koruma fonksiyonlar
tarafndan dikkate alnmaktadr.
ekil 4.5 Scaklk art/zaman (Zaman sabiti gsterilerek)
4.4
Termal zaman sabiti
Zaman sabiti T (tau) 0 balang scaklndan, 0 ile yeni kararl durum

scakl arasndaki farkn % 63ne kadar deimesi iin gerekli olan
sredir (dakika cinsinden).
Maalesef, motorun termal zaman sabiti T genelde bilinmeyen bir deerdir.
izelge 16.1de, motor beyan deerleri ve mekanik tasarmla ilgili tipik
deerler verilmektedir.
alma srasndaki souma sre sabitleri, scaklk artlarna ilikin srelere
olduka yakndr, duraan durumda ise, bu sre deerleri, izelgede verilen
deerlerin drt il alt katna eittir.
Tip
A[mm]
355
400
450
500
560
630
123
710
800
900
1000
1120
1250
O
R
U
20
25
28
30
35
40
30
45
45
35
50
50
40
55
50
60
60
70
65
80
70
90
100
110
A = aft ykseklii (mm)

O = Ak Tip (IP23 koruma derecesi)
R = Havalandrmal kapal tip (IP54 koruma derecesi)
U = Soutma birimlerine sahip tamamen kapal tip (IP54 koruma derecesi)
izelge 4.1 Motor beyan deerine ve tipe gre Brown Boveriye ait
asenkron motorlarn ortalama termal zaman sabitleri
4.5
Balatma ve durdurma artlarndaki motor akm
Motor altrma akmlarnn bykl, sresi ve izin verilebilen motor

durdurma akm sresi, ar yk korumasnn uygulanmasndaki temel
faktrlerdir. Genelde makinalarn dorudan hattan altrld ve makinann
hz arttka, balatma akmnn lineer olarak azald varsaylr.
ekil 4.6 Balang artlarndaki motor akm

Bu, doru deildir. Normal tasarmlar iin, start akm, toplam start sresinin
% 80 - % 90nda balang deerinde sabit kalr. ekil 4.6ya baklmaldr.
Ar yk korumasnn akm ve zaman ayarlar belirlenirken, motor balang
akmnn, balang sresinin tamam boyunca duraan deere eit olduu
ve sabit kald varsaylabilir.
4.6
Motorlarn durdurulmas
ekil 4.7ye ve ekil 4.8e baklmaldr. Motor, ar ykl olduundan dolay

alrken durursa ya da tekrar almaya balayamazsa, kaynaktan, kilitli
rotor akmna e deer bir akm ekecektir.
124

ekil 4.7 Rle alma sreleri, durma dayanm sresinden daha ksadr:
rle, durma korumas salar.
Bu durum meydana gelirse, makinaya zarar gelmemesi iin makinann

balantlarnn kesilmesi gereklidir.
125
ekil 4.8 Rle alma sreleri, durma dayanm sresinden daha uzundur:
rle, durma korumas salamaz.
Bu artn, akm byklne bal salkl bir balatma artndan ayrlmas
mmkn deildir.
Yklerin ounluu, normal endksiyon motorlarnn balang sresi 10
saniye civarnda ya da 10 saniyeden ksa olduunda, motor yaltmnn zarar
grmesini nlemek iin, izin verilebilen durdurma sresi, 15 saniyeden
uzundur.
ift-kafesli bir kafes src korunacaksa, normal balang sresinde bile
motorun durma konumunda kalmasna izin verilemez. Bu durumda, motor
aft zerindeki bir hz anahtar, motorun almaya balayp balamad
konusunda bilgi vermek iin kullanlabilir. Bu bilgi, uygun rlelere iletilip
alma sreleri hzlandrlabilir. ekil 4.9(a) ve ekil 4.9(b)ye baklmaldr.
126

ekil 4.9(a) Tipik motor start
ekil 4.9(b) Bloklanm rotor durumu

127
Durdurma korumas iin ilve zelliklerin gerekli olup olmamas, temelde

normal start sresinin, msaade edilen durdurma sresine oranna ve
rlenin, durdurma sresiyle/akm erisiyle uyumlu olacak ekilde
ayarlanabilme doruluuna, ancak yine de normal bir start salayabilme
zelliine baldr.
4.7
Dengeli olmayan besleme gerilimleri
-fazl bir motora verilen gerilim, eitli nedenlerden dolay dengeli olmayan
bir gerilim olabilir, bu nedenler: tek-fazl ykler, atm sigortalar, vb. lve
olarak, motora beslenen fazlardan birinin kablosu yanllkla karsa, motor
sadece iki fazla almaya devam edecektir.
Normal bir sistemdeki gerilim dengesizliinin derecesi, motoru ok fazla
etkilemez. nemli olan gerilimin dengesiz olmas deildir, nemli olan,
dengesiz gerilimin neden olduu dengesiz akmn nispeten daha byk olan
negatif dizili bileenidir.
Simetrik bileen metodu, dengeli olmayan herhangi bir fazl vektr
sisteminin, dengeli bileenli sisteme indirgenmesinden oluur: pozitif,
negatif ve sfr dizili bileenler. ekil 4.10a baklmaldr. Pozitif dizili
bileenler, aralarnda 120 faz fark olan ancak byklkleri eit olan
vektrden oluur, bu bileenlerin faz dizisi ya da dn, kaynanki ile
ayndr. Negatif dizili bileenler, aralarnda 120 faz fark olan ancak
byklkleri eit olan vektrden oluur, bu bileenlerin faz dizisi pozitif
faz dizisine ters yndedir. Sfr dizili bileenler, byklk ve faz asndan eit
olan vektrden oluur.
ekil 4.10 Pozitif, negatif ve sfr bileenler

Fazlardan birinin kaybolmas, en tehlikeli dengesizlik durumunu
gstermektedir. Bu nedenle, ksa devreye kar sigortalar tarafndan korunan
motorlarn, faz korumas iin hzl bir alma kaybna sahip olmas gereklidir.
128

4.8
Dizili akmlarn belirlenmesi
Dengeli olmayan -fazl gerilimlerin sz konusu olduu genel durumda,

pozitif dizili akmlarla negatif dizili akmlar arasnda sabit bir iliki yoktur,
negatif dizili akmn gerek deeri, dengeli olmayan besleme geriliminin
derecesine ve ayrca makinanin negatif dizi empedansnn pozitif dizi
empedansna oranna baldr.
Oran, endksiyon motorunun genel e deer devresinden belirlenebilir.
Bir endksiyon motorunda, diren deeri, reaktansla karlatrldnda
kk olduu iin, normal alma hzlarndaki negatif dizili empedans,
duraan durumdaki pozitif empedansa yaklaklanabilir. Normal alma
hzlarnda, pozitif dizili empedansn negatif dizili empedansa oran, balang
akmnn oranna yaklaklanabilir, bu da, bu nedenle negatif dizili gerilimle,
balang akmnn tam yk alma akmna orannn arpmna yaklak
olarak eittir.
rnein, balang akm beyan akmn alt katna eit olan bir motorda,
besleme gerilimindeki % 5 negatif dizili bileen, akmda yaklak olarak % 30
negatif dizili bileen oluturur.
4.9
Dengeli olmayan akmlardan dolay makinann

beyan deerlerinin drlmesi
Akmn negatif dizili bileeni, motorun src torkuna katkda bulunmaz,

gerekte, kk ve negatif bir tork retir. Ancak, negatif dizili akmdan
kaynaklanan torkun bykl, genelde % 10 derecesindeki bir gerilim
dengesizlii iin tam yk beyan torkun % 0,5inden kktr ve bu nedenle,
ihmal edilebilir dzeydedir.
Negatif dizili akmn temel etkisi, temelde bakr kayb olmak zere motor
kayplarn artrmaktr ve bu nedenle makina sarglarnn ar snmas
nlenecekse, negatif dizili akm, makinann kn azaltmaktadr. Balang
akmnn alma akmna oran srasyla 4, 6 ve 8 olan makinalarn kndaki
azalma, negatif dizili gerilimin pozitif dizili gerilime orannn eitli deerleri
iin ekil 4.11de gsterilmektedir.
129
ekil 4.11 Maksimum srekli k/gerilim dengesizlii
4.10 Stator sarglarndaki elektriksel arzalar,

topraklama hatalar, faz-faz arzalar
Topraklama hatalar
Motor sarglarnda meydana gelen hatalar, temelde sarg yaltmnda
meydana gelen delinme nedeniyle oluan topraklama hatalardr. Bu arza
tipi, motor tam yk akmnn yaklak olarak % 20sine ayarlanm olarak ve
akm transformatrnn artk devresine balanan anlk bir rle
kullanlarak ok kolay bir ekilde tespit edilebilir.
Rlenin, balang akmnn ilk tepesi srasnda bir veya daha fazla akm
transformatrnn doymasndan kaynaklanan tama akm vastasyla
altrlmamasna dikkat edilmelidir; balang akm, kararl durum r.m.s.
deerinin 2,5 kat kadar yksek olabilir ve normal rlenin alma hz
yksekse, almaya neden olabilir. Bu artlar altnda kararll salamak
iin, rleye seri olarak bir kararl hale getirme direnci taklarak, rlenin
minimum alma geriliminin artrlmas mmkndr. ekil 4.12ye
baklmaldr.
130

ekil 4.12 Topraklama hatasna kar koruma
Faz-faz arzalar
Faz sarglar arasndaki yaltm miktarnn nispeten yksek seviyede
olmasndan dolay, fazlar arasnda nadiren arza meydana gelir. Stator
sarglar tamamen topraklanm metal mahfazaya konulduunda, arza,
topra da ierir ve yukarda aklanan anlk topraklama hata korumas
devreye girer.
131
Faz-faz arzalarna kar koruma salamak iin, byk (2 MW) ve nemli

motorlarda bazen diferansiyel koruma salanmaktadr ancak motor,
topraklanm bir sisteme balanmsa, hzl-alan ve duyarl bir topraklama
hatas varsa, bu durum ok fazla yarar salamayacaktr.
Terminal (balant ucu) arzalar
Motor terminallerinde terminal ark gibi faz arzalarna kar koruma salamak
iin, yksek deere ayarlanm anlk ar akm rleleri kullanlmaktadr. Bu
birimler ayarlanrken, birimlerin, motorun balang akmnn (balang
akm, kararl durum r.m.s. deerinin 2,5 kat olabilir) ilk tepesinde
altrlmadndan emin olunmaldr. Balang akmndaki asimetri hzl bir
ekilde azalr ve genelde bir evrimden sonra, kararl durum deerine der.
Tipik motor balang akm, ekil 4.13te gsterilmektedir.
ekil 4.13 Bir motor start edilirken, ilk birka evrimdeki geici ar akm
4.11 Genel
ift-metalli termal ar yk rlesi, 22 kWa kadar olan kk il orta
byklkteki motorlar iin etkin ve ekonomik bir zm salar. Daha byk,
daha pahal motorlarda ya da deiken alma artlarnda maksimum motor
kullanmnn gerekli olduu durumda, daha gelimi, esnek ve doru
mikroilemci koruma rlelerinin kullanlmas dikkate alnmaldr.
Bu rleler tipik olarak aadakileri kapsar:
Dorudan kontrol edilen ve frekans konvertryle kontrol

edilen srcler iin termal kopyalarla birlikte fazn
132

tamamnn izlenmesini salayan termal ar yke kar

koruma
Ksa devreye kar koruma
Balang ve alma srasnda durmaya kar koruma
Faz dengesizliine kar koruma
Tek-fazl alma durumunda koruma
Topraklama hatasna kar koruma
Dk akma (yetersiz akm) kar koruma
Ayarlanan-deerlerin, llen gerek deerlerin ve bellekte
tutulan deerlerin saysal olarak okunmas
Kendini-denetleme sistemi
Yksek seviyede doruluk
Optimum alma ilkesi
G Elektronii Konvertrleri
5.1
Giri
Bu blm, G Elektronii devrelerinde ve konvertrlerinde

kullanlan pasif bileenleri (rnein, direnleri, oklar,
kondansatrleri, vb.) ve aktif bileenleri (rnein, diyotlar,
tristrler, transistrler, vb.) kapsar. G Elektronii, yksek g
uygulamalar iin bir biimden dierine elektrik enerjisi
dnmyle ilgili elektronik alandr.
Aadaki g aralklarndaki devrelere uygulanr:
MVA aralna kadar olan g beyan deerleri
100 kHz civarna kadar olan frekans beyan deerleri
133
G Elektronii, elektrik mhendisliinde hzl bir ekilde

gelien bir alandr ve teknoloji geni bir spektrumu kapsar. Bu
nedenle, nemli olan, Elektrik Motorlarnn Hz Kontrol iin
kullanlan Konvertrlerdeki bileenler olacaktr. G kaynaklar,
yksek frekansl jeneratrler, vb. gibi dier uygulamalar iin
kullanlan bileenler, ayrntl olarak ele alnmayacaktr.
5.2
Tanmlar
Aadaki tanmlar, G Elektronii alannda kullanlan ortak

terimlerdir:
G Elektronii Bileenleri. Bunlar, bir konvertrn g
devresinde kullanlan diyot, tristr, transistr, vb. gibi yar
iletken cihazlardr. G Elektroniinde, bu cihazlar, lineerolmayan
anahtarlama
modunda
(ak/kapal
mod)
kullanlmakta, lineer ykselte olarak kullanlmamaktadr.
G Elektronii Konvertr (ya da ksaca Konvertr). Elektrik
g sisteminin bir veya daha fazla karakteristiinin
dnmn gerekletiren g elektronii bileenlerinin bir
birleimidir. rnein, konvertr aadaki deiimleri ve
dnmleri gerekletirmek iin kullanlabilir:
ACden DCye
DCden ACye
Frekans
Gerilim seviyesi
Akm seviyesi
Faz says
Farkl konvertr tiplerini gstermek iin aadaki grafik sembolleri
kullanlr.
Dorultucu. ACyi DCye dntren zel bir konvertr tipidir.
nvertr. DCyi ACye dntren zel bir konvertr tipidir.
134

AC konvertr. Bir gerilim ve frekanstaki ACyi, genelde

deiken olan baka bir gerilimdeki ve frekanstaki ACye
dntren zel bir konvertr tipidir. AC Frekans konvertr,
zel bir AC konvertr tipidir.
Bir g elektronii AC konvertrnde, bir miktar

dzgnletirme ile bir DC linkin kullanlmas yaygndr.
DC konvertr. Bir gerilimdeki DCyi, baka bir gerilimdeki

DCye dntren konvertrdr.
DC konvertrde, transformatr vastasyla galvanik yaltml

ara seviye bir AC linkinin kullanlmas yaygndr.
Elektronik Anahtar. Bir AC ya da DC devreyi elektronik olarak

balayan ya da ayran bir anahtardr ve sk sk FAAL ya da
FAAL OLMAYAN hale getirilebilir. Genelde sadece tek bir
ynde iletime izin verilir.
Aadaki bileenler, g elektronii konvertrlerinde yaygn olarak

elektronik anahtar olarak kullanlan bileenlerdir. Yar iletken
teknolojisindeki gelimeler, bu g elektronii bileenlerinin daha
135
kk, daha gvenilir, daha etkin (daha dk seviyede kayplar),

daha ucuz ve daha yksek gerilimlerde, akmlarda ve frekanslarda
alabilir hale gelmesini salamtr.
Bu bileenlerin ideal alma ilkeleri, basit matematiksel ifadeler
cinsinden tanmlanabilir.
G Diyotlar
G Tristrleri
Kap Sinyalli Tristrler (GTO) [:Gate turn-off thyristor]
MOS Kontroll Tristrler (MCT)
Bipolar Jonksiyonlu G Transistrleri (BJT) [:Power bipolar
junction transistor]
Alan Etkili Transistrler (FET, MOSFET) [:Field effect
transistor]
Yaltml Kapl Bipolar G Transistr (IGBT) [:Integrated
gate bipolar transistor]
Direnler (direnebilirlik salar)
Reaktrler ya da oklar (indktans salar)
Kondansatrler (kapasitans salar)
G elektronii devrelerinde, yar iletken cihazlar genelde iki durumlu
modda altrlr, bu da bu cihazlarn iki kararl durumdan birinde
altrld anlamna gelir:
Bloklama Modu: tamamen FAAL OLMAYAN HALE
GETRLR.
Bileen zerindeki gerilim Yksektir.
Bileenden geen akm Dktr (sadece kaak akm)
letim Modu: tamamen FAAL HALE GETRLR.
Bileen zerindeki gerilim Dktr.
Bileenden geen akm Yksektir.
Diyotlar ve Tristrler, yapsal olarak iki durumludur ancak
transistrler iki durumlu deildir. Transistrler, iki durumlu cihazlar
gibi davranmak iin tamamen FAAL OLARAK kutuplanmaldr.
5.3
G diyotlar
G Diyodu, nispeten byk tek bir P-N jonksiyonuna 2terminalli yar iletken bir cihazdr. Dayankl bir bakr tabana
bal 2-katmanl silikon puldan oluur. Baz, s alc, mahfazaya
ilikin bir destek ve ayrca diyodun elektriksel terminallerinden
biri gibi davranr. Silikon pulun dier yzeyi, dier elektriksel
terminale balanr. Mahfaza, silisyum pulun hava ile temasn
136

keser ve diyodun iki terminali arasnda yeterli yaltm salar.

Diyodun iki terminali, Anot (A) ve Katot (K) olarak adlandrlr.
Bu isimler, Valflerin yaygn olarak kullanld gnlerden kalma
isimlerdir.
Simge
deal
leri Ynde letimde: Diren yok.
Ters Ynde Bloklamada: Kayp yok.
FAAL HALE GETRME/FAAL OLMAYAN HALE GETRME SRES: Ksa
Diyotlar iin birok farkl mekanik tasarm yaygn olarak

kullanlmaktadr, bazlar aada gsterilmektedir. Birka
amper beyan deerine sahip g diyotlar, genelde saplamayla
montelidir ancak ok sayda diyodun yaltml bir modle
konmas yaygn (daha ekonomik) hale gelmektedir. Tam dalgal
dorultucular, 6-darbeli diyotlu kprler, vb. buna ilikin
rneklerdir.
ekil 5.1 Diyotlarn tipik mekanik yaps
Bu diyot modl tipinin baz ksm, genelde elektriksel olarak

aktif deildir, bu nedenle, konvertrn s alcsna dorudan
monte edilebilir. Yksek akm beyan deerlerine sahip daha
byk birimler, genelde disk tipindedir, bu da, daha iyi soutma
salamak iin mahfaza ile s alc arasnda daha byk bir
temas alan salar.
Anot, katoda gre pozitif olduunda, diyot ileri ynde
kutuplanm olur ve diyot, akm iletir. Anot, katoda gre negatif
olduunda, diyodun ters ynde kutuplanm olduu sylenir ve
akm ak bloklanr. G diyodunun tipik karakteristii,
aadaki ekilde gsterilmektedir.
137
ekil 5.2 G diyodunun tipik karakteristii
Maalesef, g diyotlar eitli kstlamalara sahiptir:

letim modunda, diyot ileri ynde kutuplanm olduunda:
Gerek diyotlarda diren yoktur ve iletim srasnda ileri
ynde 0,5 volt il 1,0 volt gerilim d meydana gelir.
Sonu olarak, ar snma olmakszn akabilen maksimum
akma ilikin bir snr deeri mevcuttur. Bu, diyodun
maksimum beyan akmdr.
Bloklama modunda, diyot ters ynde kutuplanmtr.
Dk seviyede kaak akm mevcuttur.
Ters ynde delinme olmadan ve ters ynde akm akmaya
balamadan nce, diyodun dayanabilecei gerilime ilikin
bir snr deeri mevcuttur. Uygulamadaki deerin en az iki
katnda ters ynde gerilim snr deerine sahip diyotlarn
seilmesi yaygn bir uygulamadr.
Bloklama modundan iletim moduna ve iletim modundan
bloklama moduna anahtarlama sresi, sonlu bir sredir.
G diyodu, iinde kullanlaca elektriksel ortama uyugn beyan
deerlere sahip olmaldr. Bir konvertr uygulamas iin G Diyodu
seerken, deerlendirilmesi gereken en nemli faktrler unlardr:
leri Yndeki Akm Beyan Deeri: Akm beyan deeri, belirli bir
dalga biimini esas alr ve sadece bir klavuz olarak kabul
edilmelidir. Gerek seim, gerek dalga biimi, yk evrimi ve
soutma artlar hesaba katlarak diyottaki toplam g kaybn
esas almaldr.
138

leri Yndeki Gerilim D: Bu, diyot ieren parallel devreler

arasnda akm paylatrma etkisine sahiptir.
leri Yndeki Darbe Akm: Kapasite (akm art hz, di/dt)
Ters Yndeki Gerilim Beyan Deeri: (bazen PIV olarak
adlandrlr ters yndeki tepe gerilimi)
Ters Yndeki Toparlanma Akm di/dt: Diyot devresindeki
anahtarlama geileri dikkate alndnda, bu akm, hesaba
katlmaldr.
2
t beyan deeri: Bu, ksa devre olduunda kalc hasar
olmakszn diyodun kaldrabilecei enerji miktarnn bir
lsdr. Bu, diyodu korumak amacyla hzl sigortalarn
seilmesine ilikin bir klavuz niteliindedir. Ak bir ekilde, 2t
deeri diyodunkinden daha dk olan koruyucu bir sigorta
seilmelidir.
Uygulama artlarna bal olarak, eitli diyot tipleri mevcuttur:
Schottky diyotlar
Bu diyotlar, dk kl gerilim devreleri iin (tipik olarak 0,4
volt gibi) ileri yndeki gerilim dnn dk seviyede
olmasnn gerektii durumlarda kullanlr. Bu diyotlar, 50 il
100 volt arasnda snrl bir bloklama gerilimine sahiptir.
Hzl toparlamal diyotlar [:fast recovery diodes]
Bu diyotlar, ksa toparlanma srelerinin gerekli olduu
devrelerde kullanlmak zere tasarmlanmtr, rnein, bu
diyotlar, yksek frekansl devrelerdeki kontrol edilebilir
anahtarlarla birlikte kullanlmak zere tasarmlanmtr. Bu gibi
diyotlarn toparlanma sresi (tRR) birka mikrosaniyeden daha
ksadr.
Hat frekans diyotlar
Bu diyotlarn faal-durumdaki gerilimi, dorultucu kpr
uygulamalarnda hzl bir ekilde faal hale gelmelerini
salamaya yetecek kadar dk seviyede olacak ekilde
tasarmlanmtr.
Maalesef, toparlanma sresi (tRR) olduka uzundur ancak hatfrekans dorultucu uygulamalar iin bu sre kabul edilebilir
seviyededir. Bu diyotlar, birka kVlk bloklama gerilim beyan
deerine ve birka yz kAmplik akm beyan deerine sahip
olabilir. lve olarak, bu diyotlar, yksek gerilim ya da akm
artlarn salamak iin seri ya da paralel olarak balanabilir.
139
5.4
G tristrleri
Tristrler, genelde SCR (Silikon Kontroll Dorultucular) olarak

adlandrlr. Bu, 1957 yl civarnda ilk olarak General Electric
(USA) tarafndan gelitirilmi cihaza verilen isimdi. Bu isim,
hibir zaman evrensel olarak kabul edilmi ve kullanlm bir
isim olmamtr. Hem IEC hem de ANSI/IEEE tarafndan kabul
edilen isim, Ters Ynde Bloklama Triyotlu Tristr ya da ksaca
Tristrdr.
Tristr
ismi,
rejeneratif
anahtarlama
karakteristiklerine sahip bir yar iletken ailesine verilen genel bir
isimdir. Tristr ailesinde G Tristr, Kap Sinyalli Tristr
(GTO), Alan Kontroll Tristr (FCT), Triak, vb. gibi ok sayda
cihaz vardr.
Bir tristr, 3 P-N jonksiyonuna sahip 4-katmanl silikon puldan
oluur. Tristr, Anot (A) ve Katot (K) olarak adlandrlan iki g
terminaline ve Kap (G) olarak adlandrlan nc bir kontrol
terminaline sahiptir. Yksek gerilimli, yksek gl tristrler
bazen yardmc katot olarak adlandrlan ve tetikleme devresiyle
balant salamak iin kullanlan drdnc bir terminale de
sahiptir. Bu, ana devrenin kap devresini etkilemesini nler.
Tristr, hem fiziksel grnm hem de yap itibariyle g
diyoduna ok benzerdir. Tek fark, tristr iletim moduna
tetiklemek iin gerekli olan kap terminalidir.
Simge
deal
leri Ynde letimde: Diren yok
leri Ynde Bloklamada: Kayp yok (kaak akm yok)
Ters Ynde Bloklamada: Kayp yok (kaak akm yok)
Faal hale getirme/faal olmayan hale getirme sresi: ok ksa
G diyotlarnda olduu gibi, daha kk birimler, genelde

saplamayla montelidir ancak 2 veya daha fazla tristrn, tristr
modlne konmas yaygn hale gelmektedir. Bu tip bir paketin
taban elektriksel olarak aktif deildir, bu nedenle, bu paket, bir
konvertrn s alcsna dorudan monte edilebilir. Daha iyi
soutma salamak iin, byk tristr birimleri genelde disk
tipindedir.
140

ekil 5.3 Tristrlerin tipik mekanik yaps
Motorlarn hz kontrol iin kullanlan tristrlerin ou hava

soutmaldr, daha kk birimler, doal konveksiyonel soutma iin
s alcsn ve daha byk birimler, cebri soutma iin fan
kullanmaktadr.
Tristr, uygun bir kap darbesiyle bloklama durumundan (yksek
gerilim, alak akm) iletim durumuna (alak gerilim, yksek akm)
anahtarlanabilen, kontrol edilebilen bir cihazdr. Kap terminaline
pozitif bir d darbe uygulanana kadar ileri yndeki iletim bloklanr.
Bir tristr, kap vastasyla kapatlamaz. leri yndeki iletim srasnda,
tristrn davran, bir g diyodunun davranna benzer ve ayrca,
1 il 3 volt arasnda ileri ynde bir gerilim dne de sahiptir.
Diyoda benzer ekilde, ters kutuplanm ynde iletim bloklanr.
Tristrn tipik karakteristii, ekil 5.4te gsterilmektedir.
Tristrn faal hale getirilmesini ya da ileri ynde iletim
gerekletirmesini salamak iin eitli yollar mevcuttur:
Pozitif Akm Kap Darbesi: Bu, tristrn normal iletim
salama yoludur. Kap darbesi, tristrn byklne bal
olarak uygun bir bykle ve sreye sahip olmaldr.
leri Ynde Yksek Seviyede Gerilim: Anot ile katot
arasndaki ileri ynde ar yksek seviyedeki gerilim, faal hale
getirme srecini tetiklemeye yetecek kadar kaak akm
retebilir.
leri Yndeki Gerilimde Yksek Seviyede Art Hz, dV/dt:
Yksek bir dV/dt deeri, faal hale getirme srecini tetiklemeye
yetecek kadar kaak akm retebilir.
Ar scaklk: Kaak akmnn bykl scaklk arttka
artar, bu nedenle, scakln yksek seviyede olmas, yukarda
bahsedilen sorunlarn bymesine neden olabilir.
Tristr, iinde kullanld elektriksel ortama uygun olmaldr. Bir
konvertr uygulamas iin tristr seilirken, deerlendirilmesi gereken
en nemli faktrler aadadr:
141
Diyotlar iin belirtilenlerle ayn faktrler

Tristrdeki g kayplar; iletim kayplarn, anahtarlama
kayplarn (faal hale getirme ve faal olmayan hale getirme),
kap g kayplar, ileri yndeki durum kayplarn ve ters
yndeki bloklama kayplarn kapsar. Veri fy, genelde eitli
dalga biimlerine ilikin g kayplarnn tahmin edilmesi iin
kullanlan erileri salar.
leri Yndeki Tepe Gerilimi (PFV): Bu, cihazn faal hale
gelmeden ve zarar grmeden dayanmas gereken ileri
yndeki anot gerilimidir.
leri yndeki gerilimin art hz dV/dt, ar yksek seviyede
olmamaldr, tipik olarak 200 volt/sden daha dk seviyede
olmaldr. Tristr korumak iin, genelde paralel bir RC
bastrma devresi gereklidir.
ekil 5.4 Tristrn tipik karakteristii
Anot akmnn art hz di/dt, ar yksek olmamaldr, tipik

olarak 100 Amp/sden daha dk seviyede olmaldr. Akm,
balangta kap civarnda younlamtr ve iletken blgeye
yaylmas belirli bir sre alr.
Art hz ok yksekse, lokal ar snma tristre zarar verebilir.

Devre indktans, genelde akmn art hzn snrlamak iin
gereklidir.
142

Tutma akm [:holding current]. leri ynde iletim yapmak

amacyla tristr iin gereken ileri yndeki minimum akm.
Kilitleme akm [:latching current]. Tristrn balangta
kilitlenmesine neden olan ileri yndeki minimum akm. Bu,
genelde tutma akmndan daha byktr ve kap darbesi
nispeten ksa olabilecei iin nemlidir.
Kap tetikleme artlar. Nispeten kk bir kap darbesi,
tristr faal hale getirecektir. Tipik olarak 10 s iin 100 mAlik
akm deeri eik deerdir. Uygulamada, optimum tristr
almas salamak iin daha yksek bir deer kullanlmaldr.
Ayrca, faal hale getirme sresi, kap darbesinin
byklnden etkilenir.
Tristr, ters ynde kutuplanm olduunda ve/veya ileri yndeki

akm, tutma akmnn altna dtnde, tristr, faal olmayan hale
getirilir. Bu, g devresinde harici olarak kontrol edilmelidir.
5.5
Komtasyon
Bloklamadan iletime ve iletimden bloklamaya gei sreci

Komtasyon olarak ve bir bileenin faal/faal olmayan hale
dntrlme sresi ise komtasyon sresi olarak adlandrlr.
Komtasyon srasnda, bileen, devre artlarndaki deiikliklerden
dolay elektriksel zorlamaya ve kayplardan dolay termal zorlamaya
maruz kalr.
Bu kayplar, bileende s retir ve ayrca yaltm ve akm yollarnda
zorlamaya neden olur:
Bloklama Modu: Bu modda kayplar genelde dk
seviyededir ve bu kayplar, temelde cihazdan geen kaak
akmdan kaynaklanr.
letim Modu: Bu modda kayplar nispeten daha yksek
seviyededir ve bu kayplar, temelde bileen zerindeki
akmdan ve ileri yndeki gerilim dnden kaynaklanr (2R
kayplar).
Komtasyon Srasnda, kayplar, kapy tetiklemek iin
kontrol devresinde ve bileende bulunan gei geriliminden ve
akmndan kaynaklanr.
ekil 5.5te, hem faal hem de faal olmayan periyotlardaki tristr
komtasyonu gsterilmektedir.
143
ekil 5.5 Elektronik bir anahtarn basit komtasyonu
Modern PWM invertrlerde, daha hzl tepkiler ya da daha iyi dalgabiimine sahip bir k elde etmek iin, elektronik anahtarlarn daha
yksek anahtarlama frekanslarnda kullanlmasna ilikin bir eilim
vardr. Maalesef, komtasyon saysnn artmas, hem tetikleme
devrelerindeki hem de bileenlerin g devrelerindeki kayplarn
artmasna neden olur.
Aadaki karakteristiklere sahip cihazlar kullanlarak kayplar
azaltlabilir:
Bloklama srasnda dk seviyede kaak akm
letim srasnda ileri ynde dk seviyede gerilim d
Yksek anahtarlama hz, ksa komtasyon sresi
Kontrol devresinde dk seviyede tetikleme kayplar
5.6
G elektronii dorultucular ( AC/DC

konvertrleri)
AC Frekans Konvertrnn ilk aamas, 3-fazl bir AC g

kaynann dzgn bir DC Gerilimine ve akmna dntrlmesi
srecidir. Diyot ve tristr gibi iki-durumlu basit cihazlar, bu ama iin
etkin bir ekilde kullanlabilir.
Balangta, g elektronii devreleri analiz edilirken, diyotlar ve
tristrler gibi iki durumlu yar iletken cihazlarn, kayb olmayan ve ileri
yndeki gerilim d dk seviyede olan ideal anahtarlar
olduklar varsaylacaktr. Reaktrlerin, Kondansatrlerin, Direnlerin
ve dier devre bileenlerinin, ideal dorusal karakteristiklere sahip
olduu ve kayplarnn olmad varsaylacaktr. Bir devrenin alma
ilkesi bir kere anlaldktan sonra, g elektronii devresinin
performansn modifiye etmek iin bileenlerle ilgili hatalar
aklanabilir.
144

G elektroniinde, herhangi bir konvertrn almas, anahtarlarn

sra ile faal ve faal olmayan hale getirilmesine baldr. FAAL
haldeyken anahtardan akm geer ve FAAL OLMAYAN haldeyken
akm bloklanr. Yukarda belirtilmi olduu gibi, komtasyon szc,
FAAL OLMAYAN hale gelen bir anahtardan gelen akmn, FAAL hale
gelen bir anahtara iletilmesi olarak tanmlanr.
Diyotlu dorultucu devresinde, diyot FAAL hale gelir ve zerinde ileri
ynde bir gerilim olduunda (baka bir deyile, zerindeki ileri
yndeki gerilim pozitif olduunda), akm iletmeye balar. Bu sre,
genelde baka bir diyottaki ileri yndeki gerilimin negatif hale
gelmesine neden olur, bu diyot faal olmayan hale gelir ve akm iletimi
durur. Tristrl dorultucu devresinde, anahtarlar, faal ve faal
olmayan hale gelmek iin ilve olarak bir kap sinyaline ihtiya duyar.
ekil 5.6 Diyot D1den Diyot D2ye komtasyonu gsteren basit devre
Komtasyonu etkileyen faktrler, ekil 5.6daki idealletirilmi diyot

devresinde gsterilebilir, ekilde her biri kendi deiken DC gerilim
kaynana ve devre indktansna sahip iki devre kolu
gsterilmektedir. Balangta, devrede akmnn akmakta olduunu
ve V1 geriliminin V2 geriliminden daha byk olduunu varsayn. V1,
V2den daha byk olduu iin, D1 diyodu ileri ynde pozitif bir
gerilime sahiptir ve devre indktans L1 zerinden 1 akmn iletir. D2
diyodu ileri ynde negatif bir gerilime sahiptir, bloklama yapar ve
akm tamaz.
Sonu olarak, t1 annda:
1 =
2 = 0
V2nin V1den daha byk bir deere ayarlandn varsayn, D2
diyodu zerinde mevcut ileri yndeki gerilim pozitif hale gelir ve daha
sonra diyot faal hale gelmeye balar. Ancak, L1 devre indktans, 1
145
akmnn anlk olarak deimesini nler, bu nedenle D1 diyodu

hemen kapanmayacaktr. Bylece, hem D1 hem de D2 diyodu,
komtasyon sresi (tc) olarak adlandrlan bir st ste binme
periyodu boyunca FAAL HALDE kalr.
Her iki diyot da faal halde olduunda, her iki kolu da kapsayan kapal
bir devre oluur. Komtasyon gerilimi olarak adlandrlan etkin devre
gerilimi VC = (V2 V1), komtasyon akm olarak adlandrlan, LC = (L1
+ L2) deerinde toplam devre indktansna sahip iki kol zerinde
dolaan bir ic akmn oluturur.
Bu ideal devrede, diyotlar zerindeki gerilim d ve devre direnci
ihmal edilmitir. Temel indktif devre teorisine gre, ic akm, devre
indktansna bal bir hzda zamana bal olarak artar. Komtasyon
akmnn bykl, aadaki denklemlerden hesaplanabilir.
di
( V 2 - V 1 ) = ( L1 + L 2 ) c
dt
di c
V c = Lc
dt
di c = V c
dt Lc
Komtasyon t1 annda balar ve t2 annda biterse, komtasyon
srasnda herhangi bir t anndaki komtasyon akmnn (C)
bykl, yukardaki denklemin t1den tye kadar integrali ile
hesaplanabilir.
1
I c = V c dt
Lc
Komtasyon periyodu srasnda:
Devredeki toplam akmn sabit kald varsaylr.
= (1 + 2) sabit
Dolaan komtasyon akm arttnda:
Diyottan geen faal hale gelme akm (2) artar
2 = C
artar
Diyottan geen faal olmayan hale gelme akm (1) azalr
1 = - C azalr
146

ekil 5.7 Komtasyon srasnda her bir koldaki akm
Bu zel rnek iin, ksa komtasyon periyodu srasnda VC

komtasyon geriliminin sabit olduu varsaylabilir. t annda, integral
ileminin sonucu olarak zamanla birlikte dorusal olarak artan
aadaki C deeri elde edilir.
Vc
I c = (t - t1)
Lc
C, t2 annda yk akmna eit bir deere ktnda, tm akm, Kol
1den Kol 2ye iletilmitir ve kapanan anahtardan geen akm sfra
dmtr. Bylece komtasyon sona erer.
Sonu olarak, t2 annda
1 = 0
2 = C =
t = t2 olduunda komtasyonun sonunda, yukardaki denklemde C
yerine yazlarak, akm bir devre kolundan dierine iletmek iin
gerekli sre (komtasyon sresi) hesaplanabilir.
( - )
I = V c t 2 t1
Lc
I = V c tc
Lc
I Lc
tc =
Vc
Bu denklemden grlebilecei gibi, komtasyon sresi (tc) toplam
devre indktansna (L1 + L2) ve komtasyon gerilimine baldr.
Bundan u sonular karabiliriz:
Devre indktansnn byk olmas, komtasyon sresinin
uzun olmasna neden olacaktr.
Komtasyon geriliminin byk olmas, komtasyon sresinin
ksa olmasn salayacaktr.
Uygulamada, bu ideal durumdan baz sapmalar mevcuttur:
147
Diyotlar ideal deildir ve ileri yndeki gerilim negatif hale

geldii anda, hemen kapanmaz. Bir diyot iletim yaparken, ters
gerilim uygulandnda, ekil 5.7de gsterildii gibi birka
mikrosaniye boyunca bir miktar ters akm akabilir. 1 akm,
yeniden sfr olmadan nce sfr deerini geip negatif bir
deere dmeye devam eder. Bu, bloklama salanmadan
nce PN jonksiyonundan karlmas gereken serbest
yklerden kaynaklanmaktadr.
Komtasyon sresi ok ksa bile olsa, AC ile beslenen
Dorultucu Kprsnn komtasyon gerilimi komtasyon
periyodu boyunca sabit kalmaz, biraz deiir. Artan bir
komtasyon gerilimi, komtasyon sresini ksaltabilir.
Uygulamadaki g elektronii konvertr devrelerinde, komtasyon,

yukarda belirtilenle ayn temel sray izler. Aadaki ekilde, 3-fazl
AC akmlarn (A, B ve C) bir DC akmna (D) dntrmek iin
kullanlan
6-darbeli
tipik
bir
dorultucu
kpr
devresi
gsterilmektedir.
ekil 5.8 6-darbeli diyotlu kpryle 3-fazl komtasyon
Bu devre tipinin analiz edilmesi nispeten kolaydr nk herhangi bir

anda 6 diyodun sadece 2 tanesi akm iletir. dealletirilmi
komtasyon devresi, kolay bir ekilde tanmlanabilir. Bu rnekte,
pozitif grupta Diyot D1den Diyot D3e komtasyonun gerekletii ve
negatif grupta Diyot D2nin iletim yapt varsaylmaktadr.
G elektronii kpr devrelerinde, D1 il D6 arasndaki diyotlarn
AILMA ve KAPATILMA srasna gre numaralandrlmas
geleneksel bir uygulamadr. VA en yksek ve VC en dk gerilim
olduunda, D1 ve D2 iletim yapmaktadr.
148

ekil 5.6daki idealletirilmi devreye benzer ekilde, VB, VAy

getiinde, Diyot D3 faal hale gelir ve komtasyon, akm Diyot
D1den Diyot D3e iletir. Daha nce olduu gibi, komtasyon sresi
devre indktansna (L) ve komtasyon gerilimine (VB - VA) baldr.
Yukarda ekil 5.8deki 6-darbeli diyotlu dorultucu kpr rneinden
grlebilecei gibi, komtasyon genelde d deiiklikler tarafndan
balatlr. Bu durumda, komtasyon, 3-fazl besleme hatt gerilimleri
tarafndan kontrol edilir. Dier uygulamalarda, komtasyon,
konvertrn ve uygulamann tipine bal olarak baka faktrler
tarafndan balatlabilir ya da kontrol edilebilir.
Bu nedenle, konvertrler, genelde haberlemeyi balatan d
deiiklik kaynana gre snflandrlr:
Yukardaki rnekte, konvertr, hat anahtarlamal bir
konvertrdr nk komtasyon geriliminin kayna elektrik
ebeke hattndadr.
Komtasyon geriliminin kayna konvertrn kendisi ise,
konvertr, kendinden-anahtarlamaldr. Kap-anahtarlamal
konvertrler, buna ilikin tipik rneklerdir.
5.6.1 Hat anahtarlamal diyotlu dorultucu kprs
G elektroniinde yaygn olarak kullanlan devrelerden biri, kpr
eklinde balanm 6 diyottan oluan 3-fazl hat anahtarlamal 6darbeli dorultucu kprdr. Tek-fazl kprler burada ele
alnmayacaktr nk alma ilkeleri, 3-fazl kprnn basitletirilmi
halidir.
eitli konvertr tiplerinin analiz edilmesinde, prosedr, balang
olarak artlarn ve bileenlerin ideal olduunun varsaylmasdr.
lkeler aklandktan sonra, ideal durumdan sapmalar da
aklanacaktr.
Aadaki ideal varsaymlar yaplmaktadr:
Besleme gerilimleri gldr ve tamamen sins biimlidir.
Komtasyonlar anlktr ve toparlanma sorunlar yoktur.
Yk akmlar tamamen dzgndr.
Transformatrler ve dier hat bileenleri lineer ve idealdir.
G elektronii anahtarlarnda gerilim d meydana
gelmez.
Bu varsaymlar, devrelerin daha iyi bir ekilde anlalabilmesi ve
akmlarn, gerilimlerin, komtasyon srelerinin tahmin edilmesi iin
gereklidir. Bundan sonra, ideal durumla uygulama arasndaki farklar
anlamak ve bu farklar ortadan kaldrmak iin, konvertrlerin
149
performansn etkileyen ve ideal durumdan sapmalarna neden olan

snrlayc artlar incelenecektir.
Diyotlu kprde, diyotlar, harici bir kontrol devresinden kontrol
edilmez. Bunun yerine, komtasyon, besleme hat gerilimlerinde
meydana gelen deiiklikler tarafndan dardan balatlr, bu
nedenle bu cihazn ismi Hat Anahtarlamal Dorultucudur.
Allagelmi gelenee gre, diyotlar, AILMA ve KAPATILMA
sralarna gre D1 il D6 eklinde iaretlenmitir. Bu sra, besleme
hat gerilim srasn takip eder.
ekil 5.9 Hat anahtarlamal diyotlu dorultucu kprs
3-fazl besleme gerilimleri, A B C srasnda maksimum deerine

ykselen 120 aralkl 3 tane sins biimli gerilim dalgasndan oluur.
Allagelmi gelenee gre, faz-ntr gerilimleri VA, VB ve VC ile ve
faz-faz gerilimleri VAB, VBC ve VCA vb. ile gsterilir.
Bu gerilimler, genelde grafiksel olarak, saniyede 50 kere saatin-tersi
ynnde dnen bir vektr diyagram ile gsterilir. Bu gerilimlerin,
nispi konumlarnn ve byklklerinin vektr diyagram aada
gsterilmektedir. Besleme geriliminin sins biimli gerilim dalga
biimleri, vektr diyagramnn dnnden elde edilebilir.
150

ekil 5.10 3-fazl elektrik ebeke gerilimlerinin vektr diyagram
Konvertrn k, dorultulmu DC gerilimidir (VD), bu gerilim,

dorultucunun DC tarafndaki ykten geen bir DC akm (D) retir.
deal devrede, DC akmnn (D) sabit olduu, tamamen dzgn ve
dalgasz olduu varsaylmaktadr.
Kpr iki komtasyon grubundan oluur, gruplardan biri, D1-D3-D5
diyotlarndan oluan pozitif bacaa ve dieri, D4-D6-D2 diyotlarndan
oluan negatif bacaa balanr. Komtasyon, akm srayla bir
diyottan dierine iletir ve her bir diyot, ekil 5.11de gsterildii gibi
her bir evrimin 120si boyunca akm iletir.
st grupta, pozitif DC terminali, D1-D3-D5 diyotlar vastasyla VA
VB Vc srasnda en yksek gerilimi izler. VA pozitif tepe deerine
yakn olduunda, D1 diyodu iletim yapar ve + DC terminalinin gerilimi
VAy takip eder. DC akm, ykten geer ve daha alt gruptaki
diyotlardan biri vastasyla geri dndrlr. Zaman getike, VA, sins
biimli tepe deerine ular ve dmeye balar. Ayn zamanda, VB
artar ve sonu olarak, VAya eit olduu ve gemeye balad bir
noktaya ular. Bu noktada, D3 diyodu zerindeki ileri yndeki gerilim
pozitif hale gelir ve D3 diyodu iletim yapmaya balar. Bu devredeki
komtasyon gerilimi, VB - VA devre indktanslarndan artan bir
komtasyon akm ekmeye balar ve D1deki akm azaldka D3ten
geen akm artmaya balar. Yukarda aklanan olaylara benzer bir
olay dizisinde komtasyon gerekleir ve akm, D1 diyodundan D3
diyoduna iletilir. Komtasyon periyodunun sonunda, D1 diyodu
bloklamaktadr ve akm D5 diyoduna iletmeden nce sradaki
komtasyon gerekleene kadar + DC terminali, VByi takip eder. D5
diyodundan sonra, komtasyon, akm D1e geri iletir ve evrim
tekrarlanr.
Alt grupta, ok benzer bir olay dizisi gerekleir ancak gerilim
negatiftir ve akm, ykten elektrik ebekesine geri akmaktadr.
Balang olarak, VC gerilimi VA dan daha negatif olduunda D2nin
151
iletim yapmakta olduu varsaylr. Zaman getike, VA gerilimi, VCye

eit ve daha sonra daha kk hale gelir. Komtasyon gerekleir ve
akm, D2 diyodundan D4 diyoduna iletilir. D2 diyodu faal olmayan
hale ve D4 diyodu faal hale gelir. Akm, daha sonra D6 diyoduna ve
daha sonra D2 diyoduna iletilir ve evrim tekrarlanr.
ekil 5.11de, st ve alt gruplardaki diyotlarn iletim periyotlar, 3-fazl
kaynan ok saydaki evriminde gsterilmektedir. Bu, herhangi bir
anda (ok ksa olduu varsaylan komtasyon periyodu hari olmak
zere) sadece 2 diyodun akm ilettiini ve 6 diyodun her birinin
dzenli bir srada evrimin sadece bir ksmnda iletim yaptn
gsterir. Komtasyon, alternatif olarak st grupta ve alt grupta
gerekleir.
DC k gerilimi (VD) dzgn bir gerilim deildir ve faz-faz gerilim
dalga biimi ksmlarndan oluur. 50 Hzlik AC Dalga biiminin her
evrimi (20 msaniye) iin, DC gerilimi (VD) 6 gerilim darbesinin (VAB,
VAC, VBC, VBA,, VCA, VCB, vb.) ksmlarndan oluur ve bu nedenle, ad
6-darbeli dorultucu kprsdr.
DC geriliminin ortalama bykl, yukarda gsterilen gerilim dalga
biiminden hesaplanabilir. Ortalama deer, DC gerilim erisinin
120lik tekrarlayan ksmlarndan biri boyunca gerilimin integrali
hesaplanarak elde edilir. Bu integral, VD geriliminin ortalama
bykln aadaki gibi verir.
VD = 1,35 x (RMS Faz Faz Gerilimi)
VD = 1,35 x VRMS
rnein, VRMS = 415 volt ise, VD = 560 volt DCdir.
152

ekil 5.11 Komtasyon srasndaki gerilim ve akm dalga biimleri
DC devresinde yeterli indktans varsa, DC akm (D) olduka

kararl hale gelecektir ve AC besleme gerilimi, sra ile her bir
diyoda ait DC segman ksmlarndan oluacaktr. rnein, Afazndaki akm ekil 5.9da gsterilmektedir. Elektrik
ebekesinde her bir fazda akan sins-biimli olmayan akm,
sins dalga biimleriyle alacak ekilde tasarmlanm
besleme hattna balanan dier AC cihazlarnn performansn
etkileyebilir. Sins-biimli olmayan akmlarn etkileri, Blm 4:
Elektromanyetik Uyumluluk (EMU) blmnde tamamyla
kapsanmtr.
Uygulamada, diyot ters bloklama gerilim kapasitesinin uygun bir
ekilde belirtilmesini salamak iin, diyotlarn her biri zerindeki
153
ters bloklama geriliminin byklnn bilinmesi gereklidir.

Teorik olarak, bir diyot zerindeki maksimum ters gerilim, fazfaz geriliminin tepe deerine eittir. rnein, bloklama periyodu
srasnda D5 diyodu zerinde VCA ve VCB ters gerilimleri
mevcuttur. Uygulamada, diyotlarn ve dier g elektronii
anahtarlarnn ters bloklama kapasitesini belirtmek iin 2,5
deerinde bir gvenlik faktr yaygn olarak kullanlr. 415 Vluk
g kaynandan beslenen bir dorultucu kprsnde, diyodun
ters bloklama gerilimi (Vbb) 2,5 x 440 V = 1,100 Vtan daha
byk olmaldr. Bu nedenle, ters bloklama gerilimi 1,200 V olan
diyotlarn kullanlmas yaygndr.
5.6.2 Hat anahtarlamal tristrl dorultucu kprs
Yukardaki diyotlu dorultucunun alma sras ve DC gerilim k,
besleme hatt gerilimlerindeki srekli deiikliklere baldr, herhangi
bir kontrol devresine bal deildir. Bu konvertr tipi, kontrolsz
diyotlu dorultucu kprs olarak adlandrlr nk DC gerilim k,
kontroll deildir ve 1,35 x VRMS deerinde sabittir.
Diyotlarn yerine tristrler geerse, tristrlerin tetiklendii noktann ve
bylece DC k geriliminin byklnn kontrol edilmesi mmkn
hale gelir. Bu konvertr tipi, kontroll tristrl dorultucu kprs
olarak adlandrlr ve tristr doru anda tetiklemek iin ilve bir
kontrol devresine ihtiya duyar. ekil 5.12de tipik bir 6-darbeli
tristrl konvertr gsterilmektedir.
nceki blmde de akland gibi, bir tristrn, g elektronii
devresinde akm iletebilmesi iin gerekli olan artlar unlardr:
Tristr zerinde ileri ynde bir gerilim olmaldr.
Tristr kapsna pozitif bir darbe uygulanmaldr.
Her bir tristr, zerindeki ileri yndeki akm pozitif olmaya balad
anda tetiklenseydi, o zaman tristrl dorultucu yukarda aklanan
diyotlu dorultucu ile ayn ekilde alrd. Diyotlu kprnn tm
gerilim ve akm dalga biimleri, tristrl kpr iin de geerlidir. Bu
modda alan tristrl bir kpr, sfr gecikme asyla almaktadr
ve aadaki ekilde bir gerilim k salar:
VD = 1,35 x VRMS
Dorultucu kprsnn k, tristrn tetikleyici darbe alma zaman
geciktirilerek kontrol edilebilir. Bu gecikme, ileri yndeki gerilimin
pozitif hale gelmesinden dolay, genelde anahtarn faal hale
GELEBLD noktadan itibaren derece cinsinden llr. Gecikme
as, bazen ateleme as olarak da adlandrlr ve simgesi ile
gsterilir. Gecikme asna ilikin referans nokta, bir faz gerilim
154

dalgasnn nceki fazn gerilimini kestii ve bu gerilim deerine gre

pozitif hale geldii noktadr. Diyotlu bir dorultucu, gecikme as =
0 olan bir konvertr olarak dnlebilir.
ekil 5.12 6-darbeli kontroll tristrl dorultucu kprs
Bir konvertrn kontrol edilmesinin temel amac, DC k geriliminin

bykln kontrol etmektir. Genel olarak, gecikme as ne kadar
byk olursa, DC geriliminin ortalama bykl de o kadar kk
olur. Kontroll bir tristrl konvertrn kararl durumda almas
srasnda, her bir anahtara ilikin gecikme as ayndr. ekil 5.13te,
anahtarlarn tetiklemesinin derece gecikmi olduu durumdaki
gerilim dalga biimleri gsterilmektedir.
Pozitif anahtar grubunda, pozitif DC terminali, VA-VB-VC srasnda
iletim yapan anahtarla ilgili gerilimi izler. Balang olarak, VA
gerilimiyle ilgili S1 tristrnn iletim yapmakta olduunu ve S3n
henz tetiklenmemi olduunu varsayn. DC tarafndaki + baradaki
gerilim, den VA gerilimini izler nk S3 iletiminin gereklemedii
durumda, S1 zerinde hal ileri ynde bir gerilim vardr ve iletim
yapmaya devam edecektir. S3, bir gecikme asndan () sonra
tetiklendiinde, + baradaki gerilim VBye atlar ve daha sonra bu
deeri takip etmeye balar. Bu anda, hem S1 hem de S3 iletim
yaparken, komtasyon sresi boyunca S1 anahtar zerinde VB - VA
deerinde negatif bir komtasyon gerilimi oluur ve anahtar
kapanmaya balar. Zaman getike, VB gerilimi sins biimli tepe
deerine ular ve azalmaya balar. Ayn zamanda, VC artmaktadr
155
ve S5 tetiklendiinde, ayn olay dizisi tekrarlanr ve akm, S5e

anahtarlanr.
ekil 5.13 Kontroll bir dorultucunun gerilim dalga biimleri
Diyotlu dorultucuda olduu gibi, VD DC geriliminin ortalama

bykl, DC gerilimin tekrarlayan bir ksmn temsil eden 120lik
bir periyot boyunca gerilim dalga biiminin integrali alnarak
hesaplanabilir. gecikme asnda, DC gerilimi aadaki ekildedir:
VD = 1,35 x (RMS Faz Faz Gerilimi) x Cos
VD = 1,35 x VRMS x Cos
Bu forml, ateleme as sfr olan ( = 0) tristrl bir dorultucunun
teorik DC gerilim knn, diyotlu bir dorultucunun kyla ayn
olduunu gsterir. Bu, ayrca DC geriliminin ortalama deerinin,
gecikme as arttka azalacan ve gecikme asnn kosinsne
bal olduunu gsterir. = 90 olduunda, cos = 0 ve VD = 0dr,
bu da, DC gerilimin ortalama deerinin sfr olduu anlamna gelir.
DC geriliminin anlk deeri, aadaki ekilde gsterildii gibi testeredii eklindedir.
156

ekil 5.14 Gecikme as = 90 iin DC k gerilimi
Gecikme as daha da arttrlrsa, DC geriliminin ortalama deeri

negatif olur. Bu alma modunda, konvertr, invertr gibi alr.
Burada ilgin bir durum vardr: DC akmnn yn deimez nk
akm, anahtarlardan sadece tek bir ynde akabilir. Ancak, negatif bir
DC geriliminde g aknn yn tersine dner ve g, DC
tarafndan AC tarafna doru akar. Bu moddaki kararl durum
almas, sadece DC tarafnda bir gerilim kayna var olduunda
mmkndr. > 90 iin DC gerilimin anlk deeri, ekil 5.15te
gsterilmektedir.
Uygulamada, komtasyon anlk deildir ve devre indktansna ve
komtasyon geriliminin byklne bal olan bir periyot kadar
srer. deal durumda olduu gibi, komtasyon sresinin, komtasyon
devre indktansnn ve ortalama komtasyon geriliminin tahmini
kullanlarak tahmin edilmesi mmkndr.
Diyotlu dorultucuda olduu gibi, kararl DC akm (D) AC tarafndaki
3 fazn her birinden gelen akmlardan oluur. AC tarafnda, her bir
fazdaki akm, diyotlu dorultucuda olanlara benzeyen ve benzer
harmonik bileenlere sahip sins biimli olmayan bloklardan oluur.
Gecikme as = 0 olan diyotlu kpr sz konusu olduunda, AC
tarafndaki faz akm ile karlk gelen faz gerilimi arasndaki a
kabaca sfra eittir. Sonu olarak, g faktr, kabaca bire eittir ve
konvertr, rezistif bir yk gibi davranr.
Gecikme as olan kontroll bir dorultucu iin, faz akm ile
karlk gelen faz gerilimi arasndaki a da kabaca dr ancak
normalde g faktr as olarak adlandrlr. Bu a, fark faktr
olarak adlandrlmaldr nk gerekten de g faktrn temsil
etmez (daha sonra baklmaldr). Sonu olarak, DC gerilimini
157
azaltmak iin tristrl dorultucunun gecikme as deitirildiinde,

faz akm ile gerilim arasndaki a da ayn oranda deiir. Konvertr,
fark faktr cos olan rezistif-indktif bir yk gibi davranr. DC k
gerilimi azaltldnda, kontroll dorultucuya ilikin g faktrnn
azalaca iyi bilinen bir durumdur.
ekil 5.15 Gecikme as > 90 olduu durumdaki DC gerilimi

Gecikme As
o
=0
o
Konvertr Davran
Rezistif bir yk gibi davranr.
0 < < 90
Rezistif/ndktif bir yk gibi davranr ve aktif gc absorbe eder.
ndktif bir yk gibi davranr, aktif g ekmez.
ndktif bir yk gibi davranr ancak ayn zamanda aktif bir g

kaynadr.
= 90
> 90
Buna ilikin yaygn bir rnek, tristrl konvertr tarafndan kontrol

edilen DC Motor Srcdr. DC motor hzn sabit torkta azaltmak
iin DC gerilimi azaltldnda, g faktr der ve konvertr
beslemek iin daha fazla reaktif g gereklidir.
158

ekil 5.16 Hat-anahtarlamal bir konvertrden beslenen sabit torklu bir yke
sahip DC motor srcye ait reaktif g artlar
ekil 5.17de, gecikme asnn eitli deerleri iin, besleme

hattndaki faz akmnn temel bileeni ile faz gerilimi arasndaki eitli
olas vektr ilikileri zetlenmektedir.
ekil 5.17 Kontroll tristrl dorultuculu bir kprye ilikin faz geriliminin ve
temel akmn vektr diyagram
AC tarafndaki faz akm, temel olarak sins biimli-olmayan kare

dalgadr. Harmonik analiz ilkeleri uygulanarak ve Fourier Transformu
kullanlanarak, sins-biimli olmayan bu dalga, sins biimli temel
(50 Hz) bir dalga art sins biimli belli sayda harmonie zlebilir
(Blm 4e baklmaldr). Temel dalga biimi en yksek genlie
sahiptir ve bu nedenle, g besleme sisteminde ok etkilidir. 6darbeli bir dorultucu kprsnde, 5. harmonik en byk harmoniktir,
bu harmonik, teorik olarak temel akmn % 20sine eittir.
ekil 5.18 Temel akm ve 5. harmonik akm
Temel akmn RMS deeri, temel ilkeler kullanlarak elde edilen

aadaki formlden hesaplanabilir:
1 = 0,78 D amp
159
Karlk gelen grnen g S1 (kVA) aadaki formlle elde edilir:

kVA
S 1 = 3 V RMS I 1
S 1 = 3 V RMS 0.78 I D kVA
kVA
S 1 = 1.35 V RMS I D
Aktif g bileeni u ekilde verilir:

kW
P1 = S 1 Cos
P1 = 1.35 V RMS I D Cos kW
Bu, AC tarafnda hesaplanan aktif gcn, DC taraf iin hesaplanan

gce (VD.D) eit olduunu ispatlar, nk nceki formlden elde
edildii gibi VD = 1,35 VRMScosdr.
Reaktif g, aadaki ekilde elde edilir:
Q1 = S1sin kVAr
Q1 = 1,35 VRMS D sin
kVAr
Yk akm sabit tutulursa (DC motorda sabit torklu yk varsa),

tetikleme gecikme as arttka, reaktif g, sin ile orantl olarak
artacaktr.
3-fazl kaynaktan dorultucuya bakldnda, 2 ardk anahtar iletim
yaparken, anahtarlama srasnda ilgili besleme hatlarnda etkin bir
fazdan-faza ksa devre oluur. rnein, S3 anahtar tetiklendiinde
ve S1 anahtar iletim yapmaya devam ederken, anahtarlardaki VA ve
VB gerilimleri eit olmaldr (anahtarlar zerindeki kk gerilim
d hari). VB VA komtasyon gerilimi, S1 ve S3ten akm
gemesine neden olur, devre indktans 2Ldir. Gecikme asna
bal olarak, komtasyon gerilimi olduka byk olabilir. Gerilim
kaynanda, bu periyottaki VA ve VB gerilimlerinin bykl, dolaan
akma ve devre indktansna bal olarak bir miktar azalr. Besleme
hattndaki bu istenmeyen etki, gerilim entii olarak adlandrlr.
entiin etkisiyle, DC gerilimi (VD) biraz der ancak bu d ok
kktr ve ihmal edilebilir. Ancak, konvertrdeki kayplar
deerlendirildiinde, entiin etkisi hesaba katlacak kadar nemlidir.
160

ekil 5.19 Besleme hattndaki gerilim entii
5.6.3 Hat anahtarlamal konvertrlere ilikin snrlamalar

Yukardaki analiz, kontroll ve kontroll olmayan konvertrlerle ilgili
teorik hususlar kapsar. Uygulamada, bileenler ideal deil ve
anahtarlamalar anlk deildir. Bu, teorik performanstan sapmalara
neden olur.
Sapmalarn en nemlilerinden biri, DC yk akmnn hibir zaman
tamamen dzgn olmamasdr. Bunun nedeni aktr. Anlk DC
geriliminin (VD) hibir zaman tamamen dzgn olamadn kabul
edersek, yk tamamen rezistif ise, DC yk akm tamamen dzgn
olamaz nk DC akm, DC gerilimini lineer olarak izleyecektir.
Ayrca, gecikme as > 60 olduunda, DC k gerilimi, srekli
olmayan bir hale gelir ve sonu olarak, DC akm da srekli olmayan
bir hale gelir. Dzgn bir DC akm salamak iin, uygulamada
kullanlan konvertrler, genelde DC tarafndaki yke gre seri olan LD
indktansyla donatlmtr. Tam dzgnletirme salamak iin, LD
deeri teorik olarak sonsuz olmaldr, bu da uygulamada mmkn
deildir.
161
ekil 5.20 DC geriliminin teorik deerden sapmas-gecikme as
Bunun uygulamadaki sonucu, hesaplanan DC gerilimine (VD = 1,35

VRMS cos) ilikin teorik formln, tm gecikme as () deerleri iin
tamamen doru olmamasdr. Uygulamadaki lmler, bunun sadece
75 civarna kadar olan gecikme alar iin geerli olduunu
gstermektedir ancak bu, ykn tipine ve zellikle DC yk
indktansna baldr. Tecrbeler, belirli bir gecikme as > 60
iin, ortalama DC geriliminin, teorik deerden daha byk olacan
gstermektedir (aadaki ekilde de gsterilmektedir).
5.3.7 Hat anahtarlamal dorultuculara ilikin uygulamalar
Hat anahtarlamal konvertre ilikin nemli bir uygulama, DC motor
srcdr. Aadaki ekilde, DC motorunun armatrne balanan tek bir
kontroll hat-anahtarlamal konvertr gsterilmektedir. Konvertr, motorun
armatrne, konvertrn kontrol devresinden kontrol edilen deiken bir DC
gerilimi salar.
162

ekil 5.21 Konvertrle beslenen DC motor src

Gecikme as 90den kk olduunda, DC gerilimi pozitiftir ve yke aktif
g iletmek iin DC motorun armatrne pozitif bir A akm akar. Kaynaktan
motora ve mekanik yke aktif g iletilmekteyken motorun ileri ynde
alt durumda, src sistemi, 1. kadranda almaktadr.
Motor alan sargs, genelde basit bir diyotlu dorultucudan ayr olarak uyarlr
ve bir alan mknatslanma akmn (F) tar. Sabit bir alan akm iin, motorun
hz, armatrdeki DC gerilimi ile doru orantldr. Konvertrn gecikme as
ve k armatr gerilimi (VA) deitirilerek hz kontrol edilebilir.
Konvertrn gecikme as 90den byk bir aya karlrsa, VD gerilimi
negatif hale gelecek ve motor yavalayp duracaktr. D akm sfra der ve
herhangi bir akm kesilmeksizin besleme hattnn motorla balants
kesilebilir.
Sonu olarak, DC motoru durdurmak iin, VD geriliminin negatif olmasn
salamak amacyla, gecikme as 90den yeterince byk bir aya
karlmaldr. VD negatif ve D hal pozitifken, konvertr, geici olarak bir
invertr gibi davranr ve motordan besleme hattna aktif g iletir. Bu, ayrca
motoru ve ykn yavalatan ve hzl bir ekilde durduran bir fren gibi
davranr. Bu durumda, src sistem, motorun ileri ynde alt ancak
aktif gcn motordan besleme hattna geri iletildii 2. kadranda
almaktadr.
4 kadranl alma kavram, 1. Blmde kapsanmtr ancak aada
gsterilmektedir. ekilde, herhangi bir src sisteminin 4 olas alma
durumu, ayrca DC Motor Src uygulamasna ilikin VD ve Dnin ynleri
gsterilmektedir.
163
ekil 5.22 Deiken hzl srclere ilikin alma kadranlar

imdiye kadar aklanm olan konvertrler, tekli konvertrlerdi. Tekli
konvertrler, sadece pozitif DC akmyla (D = +ve) alabilir, motor sadece
ileri ynde alabilir ancak aktif g herhangi bir ynde iletilebilir. Tekli DC
konvertrler, sadece Kadran 1 ve Kadran 4te alabilir ve bu konvertrler, 2
kadranl konvertrler olarak bilinir.
Kadran 3 ve Kadran 2de almak iin, D akmnn ynnn tersine
evrilebilmesi mmkn olmaldr. Bu, akmn ters ynde akabilmesi iin ilve
bir konvertrl kprnn balanmasn gerektirir. Bu konvertr tipi, 4
kadranl DC konvertr olarak bilinir ve bazen ift ya da arka-arkaya 6-darbeli
dorultucu olarak da adlandrlr.
ekil 5.23 4 kadranl hat-anahtarlamal dorultucu
4 kadranl bir DC konvertrden beslenen DC Motor Srcs ile, ileri ynde

ya da ters ynde hz kontrolyle birlikte 4 kadrann tmnde almak
mmkndr. Motor hzl bir ekilde yn deitirebilir. Konvertr-1, ileri dn
ynnde hz kontrol salamak iin kontroll bir dorultucu olarak
kullanlabilirken, Konvertr-2 bloklanr ya da tam tersi gerekleebilir.
164

Balang olarak, motorun, ileri ynde Konvertr-1in kontrol altnda

gecikme as < 90 olacak ekilde almakta olduunu varsayn. Konvertr2 bloklanr. leri ynde alrken ters yne dnmek iin aadaki deiim
dizisi gerekletirilir:
Konvertr-1 gecikme as > 90ye karlr. Bu, DC gerilimi VDnin < 0
olduu ve DC akm Dnin azalmakta olduu anlamna gelir.
D = 0 olduunda, Konvertr-1 bloklanr ve tristr atelemesi sonlandrlr.
Kk bir gecikmeden sonra, Konvertr-2nin blou kaldrlr ve ateleme
as 90den byk olacak ekilde invertr modunda almaya balar.
Motor hal ileri ynde dnyorsa, Konvertr-2 DC akm (D) negatif ynde
artmaya balar ve DC makina, enerjiyi besleme hattna geri dndrerek
jeneratr gibi alr ve durdurulur.
Ateleme as azaltldnda ( < 90), Konvertr-2, invertr modundan
dorultucu moduna getiinde ve VD gerilimi arttnda, motor, ters ynde
almaya balar.
DC motor srcsnde, tek bir konvertr kullanlarak ve uyarma akmnn
yn deitirilerek de, dn ynnn tersine evrilmesi salanabilir. Bu
metot, sadece ileri ynde almadan ters ynde almaya gei yapmak
iin hibir zel src artnn olmad durumda kullanlabilir. Bu durumda,
deiim, duraan durumdaki bir periyot srasnda, alan devresindeki
anahtarlar kullanlarak mekanik olarak gerekletirilir. Duraan durumda
alann, ters yndeki mknatsln gidermek iin nemli zaman gecikmeleri
gereklidir.
Hem kontroll hem de kontroll-olmayan hat-anahtarlamal dorultucular iin
ok sayda uygulama mevcuttur. Daha yaygn olan baz uygulamalar
unlardr:
Deiken hz kontroll DC motor srcleri
Deiken gerilimli deiken frekansl invertrler iin DC kayna
Sargl rotorlu
konvertrleri
endksiyon
motorlar
Makinaler iin DC uyarm kayna

Yksek gerilimli DC konvertrleri
Elektrokimyasal sreler
165
iin
kayma-enerjisi
toparlama
5.7
Kap anahtarlamal invertr (DC/AC konvertr)
1 kW il 500 kW aralndaki birok modern Deiken Hzl AC Src, GTO,

MOSFET, BJT ve IGBT gibi kap-anahtarlamal cihazlar esas alr, bu cihazlar,
kontrol kaplarna balanan dk gl kontrol devreleri tarafndan FAAL ve
FAAL OLMAYAN hale getirilebilir.
PWM invertrlerinin ilk zamanlarndaki tristrl komtasyon ile yaanan
zorluklar, g elektronii teknolojisindeki yeni gelimeler sayesinde
almtr. Hat-anahtarlamal dorultucularda, diyotlar ve tristrler hal geni
apl olarak kullanlmaktadr.
Bir DC kaynayla balayarak ve bu yar iletken elektronik anahtarlar
kullanarak, ykte tam sins biimli bir gerilim elde etmek mmkn deildir.
Dier taraftan, sins-biimliye yakn bir akm retmek mmkndr. Sonu
olarak, ama, indktif devreden geen akm mmkn olduunca sins biimli
olacak ekilde bu anahtarlar kontrol etmektir.
5.7.1 Tek-fazl kare dalgal invertr

Kap-kontroll invertr devrelerinin ilkelerini aklamak iin, aadaki
ekilde, tek-fazl bir kaynaktan indktif bir yk besleyen drt tane yar
iletken g anahtar gsterilmektedir.
ekil 5.24 Tek-fazl DC-AC invertr

166

Bu devre, elektronik bir tersleme anahtar olarak kabul edilebilir, aadaki

ekillerden herhangi birinde giri DC geriliminin (VD) indktif yke
balanmasna imkn verir.
S1 = faal, S4 = faal, ykte +VD gerilimi salar.

S2 = faal, S3 = faal, ykte -VD gerilimi salar.
S1 = faal, S2= faal, ykte sfr gerilim salar.
S3 = faal, S4 = faal, ykte sfr gerilim salar.
S1 = faal, S3 = faal, ksa devre arzasna neden olur.
S2 = faal, S4 = faal, ksa devre arzasna neden olur.
Ancak, bu drt anahtar, ekil 5.24te gsterildii gibi indktif yk zerinde
kare bir dalga biimi elde edilecek ekilde kontrol edilebilir. Bunun iin,
anahtar konfigrasyonu (1) ve (2) kullanlr, anahtar konfigrasyonu (3) ya da
(4) kullanlmaz. Ak bir ekilde grld gibi, srekli gvenli alma iin,
seenek (4)n kullanlmamas gereklidir. Ykn tam olarak indktif bir yk
olmas durumunda, akm dalga biimi, ekil 5.25te gsterildii gibi gen
eklindeki bir dalga biimidir.
ekil 5.25 Kare dalga modlasyon dalga biimleri

167
evrimin ilk ksmnda, sadece S1 ve S4 anahtarlarnn faal halde olmasna

ramen akm negatiftir. Birok g elektronii cihaz negatif iletim
yapamad iin, anahtarlarn zarar grmesini nlemek asndan, bu negatif
akmn anahtarlardan uzaklatrlmas gereklidir. Sonu olarak, akmn
akmaya devam etmesini salamak iin, diyotlar, anahtarlara anti-paralel
olarak balanr. Bu diyotlar, bazen reaktif diyotlar ya da free-wheeling
diyotlar olarak adlandrlr ve gerilim ve akm polariteleri ters olduunda
iletim yapar. Bu durum, DC kaynana geri g ak olduunda meydana
gelir.
Periyodik kare dalga knn frekans, temel frekans olarak

adlandrlr. Fourier Analizi kullanlarak, tekrarlayan her trl
dalga biimi, belli sayda sins biimli dalga biimine zlebilir,
bu dalga biimleri, temel frekanstaki sins biimli bir dalgadan
ve temel frekansn katlar olan daha yksek frekanslardaki belli
sayda sins biimli harmonikten oluur. Tek-fazl kare dalga
kna ilikin harmonik spektrum, aadaki ekilde
gsterilmektedir. Frekans arttka, daha yksek derecedeki
harmonik gerilimlerin bykl hzl bir ekilde azalr.
ekil 5.26 Kare-dalgal harmonik spektrum
Sins biimli temel gerilim bileeninin RMS deeri aadaki

ekildedir:
n. harmonik gerilimin RMS deeri:

Bu, kare dalgal k geriliminin, temel frekansa yakn
frekanslarda ok sayda olduka byk istenmeyen bileeni
vardr. Sins biimli olmayan akm dalga biimi ile gsterildii
168

gibi, k gerilimine bal olarak ykte akmakta olan akm

bozulur. Bu rnekte, akm, gen eklindedir.
Kare dalgal gerilim, tek-fazl bir endksiyon motoruna
beslenseydi, motor, kare-dalgann frekansnda alrd ancak
lineer bir cihaz olduu (indktif/rezistif yk) iin, sins biimli
olmayan bir akm ekerdi ve harmonik akmlar yznden ar
snabilirdi. Bu akmlar, titreimli tork da retebilir.
Motorun hzn deitirmek iin, invertr knn temel frekans,
anahtarlama hz ayarlanarak deitirilebilir. Frekans artrmak
iin, anahtarlama hz artrlabilir ve frekans azaltmak iin,
anahtarlama hz azaltlabilir.
k geriliminin de byklnn kontrol edilmesi gerekli ise,
ekil 5.24te gsterilen anahtar konfigrasyonu (3) kullanlarak,
sfr gerilimli periyotlar eklenerek ortalama invertr k gerilimi
azaltlabilir. O zaman her bir yarm evrim, aadaki ekilde
gsterildii gibi yarm periyodun sadece bir paras olan kare
dalgadan oluur.
ekil 5.27 ndirgenmi gerilim darbe geniliine sahip kare dalga

modlasyonu
Bir dalga biiminin ortalama RMS deerini azaltmak iin darbe

geniliinin deitirilmesi sreci, Darbe Genilii Modlasyonu
(PWM) olarak adlandrlr. Yukarda ekil 5.27deki tek-fazl rnekte
gsterildii gibi, Darbe Genilii Modlasyonu, k geriliminin RMS
deerinin kontrol edilmesini mmkn klar. Gerilimin temel sins
biimli bileeni, aadaki aralkta srekli olarak deiir:
Modifiye edilmi bu dalga biiminin harmonik spektrumu,

darbenin tam kare dalgaya oranna baldr ancak genel olarak,
ekil 5.26da gsterilen dalga biimine benzerdir.
169
5.7.2 Tek-fazl Darbe Genlik Modlasyon (PWM) invertr

Bir AC endksiyon motorunun statoruna salanan gerilim kaynann kare
dalgal olmas ve bozulmas, motor iin sorun oluturmaz. Temel sorun, akm
dalga biiminin bozulmasdr, bu, ilve bakr kayplarna ve aft torku
titreimlerine neden olur. deal invertr k, dk harmonik bozulmaya
sahip bir akm dalga biimine neden olan ktr.
AC endksiyon motorunun reaktans frekansa bal olup (XL = j2fL) baskn
olarak indktif yapda olduu iin, gerilim harmonik bozulumu yksek
frekanslara itilebilirse iyi olur, nk yksek frekanslarda motor empedans
byk olur ve pek bozulmam bir akm akar.
Bunu gerekletirmek iin kullanlan bir teknik, sins-kodlu Darbe Genilik
Modlasyonudur (sins-PWM). Bu, g cihazlarnn, temel frekanstan ok
daha yksek frekanslarda anahtarlanmasn gerektirir ve her bir periyot iin
belli sayda darbe retilir. Darbelerin frekans, modlasyon frekans olarak
adlandrlr. Darbelerin genilii evrim boyunca sins biimli olarak deiir
ve ekil 5.28de gsterilen gerilim dalga biimi oluur. Bu ekilde, ayrca
dalga biimindeki gelimeyi gsteren indktif yke ilikin akm dalga biimi
gsterilmektedir.
ekil 5.28 Sins-kodlu darbe genilik modlasyonlu gerilim ve akm
Akm dalga biimindeki gelime, ekil 5.29da gsterilen harmonik spektrum

ile aklanabilir. ekilden de grlebildii gibi gerilim dalga biiminde hal
ok sayda bozulum bileeninin olmasna ramen, bu bileenler imdi daha
yksek harmonik frekanslardadr ve motorun yksek seviyedeki yk
empedans, bu akmlarn azaltlmasnda etkindir.
Modlasyon frekansnn artrlmas, akm dalga biimini iyiletirecektir ancak
bunun karlnda, invertrn anahtarlama cihazlarndaki kayplar artacaktr.
Modlasyon frekans seimi, anahtarlama cihaznn tipine ve frekansna
baldr. Gdml-anahtarlamal tristrl invertr kullanlrken (10 sene nce)
170

1 kHze kadar olan bir modlasyon frekansnn elde edilmesi mmknd.

GTOlarn ve BJTlerin kullanlmaya balanmas ile birlikte, bu, 5 kHz civarna
kadar karlabilirdi! IGBTler kullanldnda ise, modlasyon frekans 20
kHze kadar karlabilmitir. Uygulamada, IGBT kullanldnda, 22 kW
civarndaki byklklere sahip motorlarda maksimum modlasyon frekans
12 kHz ve 500 kW civarndaki motorlarda 8 kHz olabilmektedir. Modlasyon
frekans seimi, motordaki kayplarla invertrdeki kayplar arasnda bir tercih
yaplmasna dayanmaktadr. Dk modlasyon frekanslarnda, invertrdeki
kayplar dk ve motordaki kayplar yksek seviyededir.
ekil 5.29 - Bir PWM invertre ilikin harmonik spektrum

Yksek modlasyon frekanslarnda, invertrdeki kayplar artarken, motordaki
kayplar azalr.
Uygulamadaki invertrlerde sins-kodlu PWM gerekletirmek iin kullanlan
en yaygn tekniklerden biri, ekil 5.30da gsterilen sins-gen kesiim
metodudur.
Kontrol devresinde istenen invertr anahtarlama frekansnda gen eklinde
testere-dili bir dalga biimi oluturulur. Bu, bir komparator kullanlarak
sins biimli referans sinyalle karlatrlr, bu referans sinyalin bykl
istenen sins biimli k geriliminin byklyle orantldr, frekans ise
ayndr. Referans dalga biimi, gen dalga biiminden daha byk
olduunda, VAN (ekil 5.30(b)) gerilimi yksee anahtarlanr. VBN (ekil
5.30(c)) gerilimi de ayn a dalga biimiyle kontrol edilir ancak referans dalga
biimi 180 kaydrlr.
Gerek fazdan-faza k gerilimi VABdir (ekil 5.30(d)), VAB gerilimi, VAN ile
VBN arasndaki farktr ve her birinin genilii, o andaki referans sins
dalgasnn deeriyle ilikili olan bir darbe serisinden oluur. VAB k
gerilimindeki darbe says, invertr bacak gerilimindekinin (VAN) iki katdr.
rnein, 5 kHzde anahtarlanan bir invertr, k fazdan-faza geriliminde 10
kHzde anahtarlama bozulumu oluturmaldr. Gerilimin polaritesi, istenen
k frekansnda alternatif olarak pozitif ve negatiftir.
171
ekil 5.30 gen kesiimli PWM ilkesi

ekil 5.30daki referans sins-dalgasna, bir DC bileenin verildii grlebilir
bylece bu teknikle retilen darbe pozitif bir genilie sahiptir. Bu, ekil
5.30(b)de ve ekil 5.30(c)de gsterildii gibi, her bir bacaktaki gerilime bir
DC fark ekler. Ancak, her bacak ayn DC fark deerine sahiptir.
Sins-gen kesiimini kullanan teknik, zellikle daha eski analog kontrol
devrelerinde kullanlmak iin uygundur, bu teknie gre, iki referans dalga
biimi bir komparatora iletilir ve komparator k, invertr anahtarlarn
tetiklemek iin kullanlr.
Modern saysal teknikler, bir anahtarlama algoritmasn temel alarak, rnein,
sins dalgasnn bir ksmnn altndaki blgeyle orantl tetikleme darbeleri
reterek alr. Eskiden, imaltlar, AC endksiyon motorlar iin k
dalga biimlerinin performansn optimize eden ok sayda farkl algoritma
gelitirmiti. Bu teknikler, ekil 5.30da gsterilenlere benzer PWM k
dalga biimleri verir.
Sins-kodlu PWM gerilim dalga biimi, darbe frekansndaki yksek frekansl
bir kare dalga ile (anahtarlayc tayc) geniliinin sins biimli deiiminin
(modle eden dalga biimi) birleimidir. En dk harmonik bozulma iin,
modle eden dalga biiminin tayc frekans ile senkron olmas gereklidir,
172

bu nedenle tam sayda tayc periyodu iermelidir. Modlasyon frekansnn

yirmi katndan daha byk tayc frekanslarnda bu art daha nemsiz hale
gelir.
Sins biimli bir PWM dalga biiminin gerilimi ve frekans, ekil 5.30(a)daki
referans dalga biimi deitirilerek deitirilir ve ekil 5.31deki gerilim
klar elde edilir.
ekil 5.31(a)da, beyan V/f oranna sahip taban durum gsterilmektedir.
ekil 5.31(b)de, gerilim referansnn yarya indii, bunun sonucu olarak her
bir darbenin yarya indii durum gsterilmektedir.
ekil 5.31(c)de, referans frekansn yarya indii, bunun sonucu olarak darbe
saysnn iki katna kt durum gsterilmektedir.
ekil 5.31 Frekansn ve gerilimin sins biimli PWM ile deimesi

Ortadaki darbeler en geni darbeler olduunda, tepe gerilimi kaynan
gerilimine eit bir k salar ve sins-kodlu PWMdeki en yksek gerilim
oluur.
Modlasyon indeksi, tepe AC knn DC kaynana oran olarak tanmlanr.
Bu nedenle, modlasyon indeksi 1 olduunda en yksek k gerilimi elde
edilir. Sins biimli referans gerilime bir miktar bozulma eklenerek tam sinsPWMden vazgeilerek DC kaynandan daha yksek gerilimlerin elde
edilmesi mmkndr. Bu, dalga biiminin pozitif ve negatif ksmlarnn
merkezine yakn darbelerin bazlarnn ortadan kaldrlmasn salar ve darbe
173
drme olarak adlandrlr. Maksimumda, tam sins-PWM ile elde edilebilen

gerilimin % 127sine kadar olan tepe deerine sahip kare dalgal bir gerilim
dalga biimi elde edilebilir.
5.7.3 -fazl invertr

-fazl invertr, ekil 5.24te gsterilen invertr tipinden
yaplabilir. Ancak, ekil 5.32de gsterildii gibi 6-darbeli (-bacakl)
kprl bir invertrn kullanlmas daha ekonomiktir.
En basit biimde, ekil 5.33te gsterildii gibi, her bir bacak bir
yarm-periyotta yksek ve dier yarm-periyotta dk olarak
anahtarlanarak ve ayn zamanda her bir fazn bir periyodun te biri
kadar (120) kaydrlmas salanarak kare eklinde bir k gerilim
dalga biimi elde edilebilir. Sonuta oluan fazdan-faza gerilim dalga
biimi, genilikleri her bir fazdaki anahtar periyodunun te ikisi
kadar olan bir kare darbe serisinden oluur. Oluan gerilim dalga
biimi Szde-Kare Dalga (QSW) gerilimi olarak adlandrlr. Bu basit
teknik, eski Gerilim Kayna nvertrlerinde (VSI) kullanlmaktayd,
bu invertrler, invertr kprsnde gdml-anahtarlamal tristrleri
kullanmaktayd. Sabit bir V/f oran salamak iin, DC bara geriliminin
bykl, k frekansna sabit bir oran salamak iin dorultucu
kprs tarafndan kontrol edilirdi. Bu teknik, bazen Darbe Genlik
Modlasyonu (PAM) [:Pulse Amplitude Modulation] olarak
adlandrlrd.
ekil 5.32 Kap kontroll anahtarlar kullanan -fazl invertr
-fazl bir konvertrn k gerilimi, frekans temel frekansn

kat olan harmonikler hari olmak zere, tek-fazl kare
dalgaya ok benzeyen harmonik bir spektruma sahiptir. -fazl
ka sahip bir invertrde, bu, 3., 9., 15., 21., vb. harmoniklerin
174

karlm olduu anlamna gelir. Belirli bir frekansn 3-fazl

Deiken Gerilimli AC kn olutumak iin, ekil 5.32deki
k terminali a, b ve cdeki VAN, VBN, VCN gerilimleri, hem
gerilimi hem de frekans kontrol etmek iin modle edilebilir.
Periyot boyunca darbe-genilik oran, sins-kodlu PWM
algoritmasna gre deitirebilir.
Fazdan-faza VAB gerilimi oluturulduunda, mevcut modlasyon
stratejisi, yarm periyot boyunca sadece pozitif darbeleri ve
bunu takiben yarm periyot boyunca negatif darbeleri verir, bu
durum, srekli darbe polaritesi olarak adlandrlr. Srekli darbe
polaritesinin, en dk seviyede harmonik bozulum salad ve
bozulumun byk bir ksmnn, invertr kyc frekansnn iki
katnda olutuu gsterilebilir. Fazdan-faza gerilimin tm
periyodu boyunca hem pozitif hem de negatif darbelerin olmas
(srekli olmayan darbe polaritesi) invertr kyc frekansnda
bozuluma neden olur, bu durum, akm bozulumu zerinde daha
fazla etkiye sahip olacaktr ve modlasyon sisteminin kt
olduunun bir iaretidir.
ekil 5.33 Szde kare dalgal modlasyon k dalga biimleri
175
ekil 5.34 -fazl sins kodlu PWMin k gerilim dalga biimi
AC frekans konvertr imaltlar, akm dalga biimini

gelitirmek iin daha etkin PWM algoritmalarnn gelitirilmesi
zerinde almaya devam etmektedir. Temel hedef, motorda
harmonik kayp oluturmayan tamamen sins biimli bir
akmdr. Mikroilemcilerin hznn ve gcnn artmasnn
sonucu olarak, bu daha gelimi PWM algoritmalarnn
gerekletirilmesi mmkn hale gelmitir. En tannm PWM
invertrleri, 2 kHz il 16 kHz arasndaki modlasyon
frekanslarnda alabilir ve harmonik kayplar iin motorun
beyan deerlerinin drlmesi sorununun stesinden gelmeye
yetecek seviyede sins biimli bir akm dalga biimi retir.
Ancak, PWM frekanslarnn yksek olmasnn sonucu olarak,
yeni bir sorun ortaya kmtr. Bu sorun, motor kablo
kapasitansndan dolay yksek frekansl kaak akmnn
olumasdr. Bu konu, 4. Blmde ele alnmaktadr.
Piyasada kullanlan invertrlerde, bir motorun duraan
durumdan sabit V/f hz orannda beyan hza ivmelenmesinin
gerektii durumda yerine getirilmesi gereken ve birbiriyle
atan iki gereksinim mevcuttur.
Dk akm bozulumu salamak iin, invertrn mmkn
olan en yksek anahtarlama hznda altrlmas
gereksinimi
176

Senkronizasyonun salanmasnn nemi
zellikle daha eski PWM invertrleri iin her iki gereksinimi de

salamann ortak bir yolu, invertr anahtarlama frekansnn
maksimum deerin yaklak olarak yarsndan balamasdr.
Hz artrldka, senkronizasyonu salamak iin testere-dii
tayc frekans orantl olarak artrlr. Tayc frekans
maksimum deerine ulatnda, k frekansnda daha fazla
art salamak iin yar deerine anahtarlanr.
Bylece invertr, frekansta srekli bir art ve sonra da deiim
noktasnda ani bir azalma gsterir. nvertr duyulabilir aralkta
alyorsa, o zaman bir arabann vitesle hzlanmas srasnda
motordan gelen sese benzer bir ses duyulacaktr, bu nedenle,
bu durum vites-deitirme olarak adlandrlr.
ekil 5.35 Modlasyon frekansnn adm adm deitirilmesi (Vitesdeitirme)
Motor hz maksimumdan sfra dtnde, tayc

frekansnda da benzer bir deiiklik meydana gelir. Ancak,
deiim noktalar farkl olmaldr, aksi halde, deiim
frekanslarnn birinde bulunan bir invertr, st ve alt tayc
frekanslar arasnda srekli olarak salnm yapabilir. ekil
5.35te gsterildii gibi kontrol sisteminde histerez kullanlarak
bu sorun nlenir.
177
5.8
Kap kontroll g elektronii cihazlar
Son on ylda belli sayda kap-kontroll cihaz retilmitir, bu cihazlar,

Deiken Hzl AC Srcler iin G nvertrlerindeki iki-durumlu
anahtarlar olarak kullanlmaktadr.
Bu cihazlar, iki ana bileen grubuna ayrlabilir:
Kap Sinyalli Tristr (GTO) ve Alan Kontroll Tristr (FCT) gibi Tristr
teknolojisini esas alan cihazlar
Bipolar Jonksiyonlu Transistrler (BJT-tek kutuplu jonksiyonlu
transistr), Alan Etkili Transistrler (FET) ve Yaltml Kapl
Bipolar Transistrler (IGBT) gibi transistr teknolojisini esas
alan cihazlar
5.8.1 Kap-sinyalli Tristr (GTO)
Bir GTO Tristr, tristr ailesinin baka bir yesidir ve hem
fiziksel grnm hem de performans asndan normal bir
tristre ok benzerdir. GTO Tristrn nemli bir ilve zellii,
kapya negatif bir akm darbesi uygulanarak faal olmayan hale
getirilebilmesidir. GTO Tristrleri, yksek akm ve gerilim
kapasitesine sahiptir ve zellikle kendinden-anahtarlamann
gerekli olduu durumda, byk konvertrler iin yaygn olarak
kullanlr.
Simge
deal
GTOnun performans, normal bir tristrn performansna benzerdir.

Kap terminaline pozitif bir darbe uygulanana kadar ileri ynde iletim
bloklanr. GTO faal hale geldiinde, tristr gibi davranr ve akmn
tutma akmndan daha byk olmas artyla, kap darbesi ortadan
kalksa bile iletim yapmaya devam eder. GTOnun ileri yndeki gerilim
d tipik olarak 3 V il 5 V arasnda olup daha yksek
seviyededir. Kilitleme ve tutma akmlar da biraz daha yksek
seviyededir.
178

GTOnun nemli bir fark, kap terminaline negatif bir akm darbesi
uygulanarak faal olmayan hale getirilebilmesidir. Bu nemli zellik,
GTOnun
kendinden-anahtarlamal
invertr
devrelerinde
kullanlmasna imkn verir. Faal olmayan hale getirme darbesi
byktr ve g devresindeki akmn byklne baldr. Tipik
olarak, kap akm anot akmnn % 20sine eit olmaldr. Sonu
olarak, tetikleme devresi olduka byk olmaldr ve bu, ilve
komtasyon kayplarna neden olur. Tristre benzer ekilde, ters
kutuplanm ynde ya da tutma akm belirli bir seviyenin altna
dtnde iletim bloklanr.
GTO zel bir tristr tipi olduu iin, yukarda belirtilen dier tristr
karakteristiklerinin ou, GTO iin de geerlidir ve burada tekrar
edilmeyecektir. GTOnun mekanik yaps, normal bir tristre ok
benzerdir, daha kk birimler iin saplamal tipler ve daha byk
birimler iin disk tipleri daha yaygndr.
GTO Tristrleri, genelde yksek gerilim ve akm uygulamalar iin
kullanlr ve G Transistrlerine gre ar-akma ve ar-gerilimlere
kar daha dayankl ve toleransldr. GTOlar, 2,500 Amp ve 4,500
Volta kadar olan beyan deerlere sahip olabilir. GTOlarn temel
dezavantajlar, ileri yndeki gerilim dnn ve GTOyu faal
olmayan hale getirmek iin gerekli olan kap akmnn yksek
seviyede olmasdr.
Tm G Elektronii Konvertrleri genelde elektronik bir Kontrol
Devresi tarafndan kontrol edilir, kontrol devresi, g elektronii
cihazlarnn faal/faal olmama durumunu kontrol eder ve d kontroller
iin ara yz salar. Yakn zamana kadar, tm kontrol devreleri
levsel Ykselteleri (Op-Amp) kullanmaktayd ve analog tipteydi.
Modern kontrol devreleri, genelde mikroilemcileri kullanmaktadr ve
saysal tiptedir.
5.8.2 Alan Kontroll Tristrler (FCT)
GTOnun, yksek gl, kendinden-anahtarlamal konvertr
uygulamalar iin bir sre daha yaygn bir ekilde kullanlabilmesinin
muhtemel olmasna ramen, kapnn gerilim tarafndan kontrol
edildii yeni tristr tipleri gelitirilmektedir. Faal hale getirme ilemi,
kapya pozitif bir gerilim uygulanarak ve faal olmayan hale getirme
ilemi, kapya negatif bir gerilim uygulanarak kontrol edilir. Bu gibi bir
cihaz, Alan Kontroll Tristr (FCT) olarak adlandrlr, bu isim, Alan
Etkili Transistrle (FET) olan benzerlii vurgular. FCTnin sonunda
GTOnun yerine gemesi beklenmektedir nk hem maliyeti hem de
kayplar azaltlabilen ok daha basit bir kontrol devresine sahiptir.
Kk FCTler kullanlmaya balanmtr ve nmzdeki yllarda
179
daha kk cihazlarn kullanlmaya balanmas beklenmektedir.

Ucuz bir cihazn gelitirilmesi, beklenenden daha yava bir ekilde
gereklemitir.
5.8.3 Bipolar Jonksiyonlu G Transistrleri (BJT)
Transistrler geleneksel olarak ykseltme cihazlar olarak
kullanlmtr. Transistr ileten hale getirmek iin taban akm
kontrol edilir. Yakn zamana kadar, transistrler, g elektronii
uygulamalar iin geni apl olarak kullanlmamaktayd. Bunun
temel nedenleri, kontrol devreleri ve koruyucu devrelerin daha
karmak ve daha pahal olmas ve transistrlerin yksek g
uygulamalar iin uygun olmamasyd. Ayrca, transistrler,
tristrler gibi ar yk kapasitesine sahip deildi ve
transistrlerin sigortalar tarafndan korunmas mmkn deildi.
1980lerin ortalarnda, Bipolar Jonksiyonlu Transistr (BJT)
olarak
adlandrlan
NPN
transistr,
g
elektronii
konvertrlerinde kullanlan ucuz bir cihaz haline geldi. Modern
BJTler, genelde kapal bir modl iinde verilmektedir ve her bir
BJT Kollektr (C) ve Emitr (E) olarak adlandrlan iki g
terminaline ve Baz (B) olarak adlandrlan nc bir kontrol
terminaline sahiptir.
Simge
deal
Transistr, yapsal olarak iki-durumlu (faal/faal deil) bir cihaz

deildir. Bir transistr, bloklama durumundan (yksek gerilim,
alak akm) iletim durumuna (alak gerilim, yksek akm)
anahtarlamann gerekli olduu bir g elektronii devresindeki
artlara uygun hale getirmek iin, transistr, u durumlarda
kullanlmaldr, baka bir deyile tamamen faal ya da tamamen
faal olmayan duruma getirilmelidir. Koruyucu devreler,
transistrn Gvenli alma Blgesinin dnda almasn
nleyecek ekilde dzenlenmelidir.
180

Transistr faal hale getirildiinde ar-akma kar koruma ve

transistr faal olmayan hale getirildiinde ar-gerilime kar
koruma salamak iin, uygun kontrol ve koruma devreleri
gelitirilmitir.
Faal hale getirildiinde, kontrol devresi, transistrn satre
olmamasn salamaldr, aksi halde yksek seviyede gcn
harcanmas gerekli olacaktr. Uygulamada, kontrol sisteminin,
ucuz, verimli ve gvenilir olduu kantlanmtr.
ekil 5.36 ndktif ykl bir g BJTsinin anahtarlama erisi
Transistrler ters gerilimlerde alamaz. BJTler invertr

kprlerinde kullanldnda, transistrler, seri ya da paralel
bal ters bir diyotla yksek seviyede ters gerilimlere kar
korunmaldr. Ayn sebepten, transistrler, ters gerilimlere
dayanmas gerekli olan dorultucu kprlerinde kullanlmaz.
Genel olarak, transistrler, tristrlere gre ar yklere ve ani
darbelere [:spike] kar daha dayankszd ve toleranslar daha
dkt. Konvertrler iin genelde GTO tristrleri tercih edilirdi.
Transistrlerle nceden yaanan sorunlara ramen, AC
konvertrleri, 415 Vta 150 kW civarna kadar g beyan
deerlerinde g transistrleri kullanmtr.
Transistrlerin temel avantaj, baz terminalinden faal ve faal
olmayan hale getirilebilmeleridir, bu da, transistrlerin
kendinden anahtarlamal invertr devreleri iin uygun olmasn
salar. Bu, tristrler iin gerekli olanlardan daha basit g ve
kontrol devrelerinin olumasn salar.
Maalesef, bir transistrn baz ykseltme faktr olduka
(genelde 5 il 10 kat) dktr bylece transistrn tetikleme
devresi, kontrol devresinden istenen baz tetikleme akmn
azaltmak iin, yardmc bir transistr tarafndan srlmelidir.
Yardmc transistr srclerin emitr akm, Darlington
balantsn kullanarak ana transistrn bazn srer. ekil
181
5.37de, iftli bir Darlington balants gsterilmektedir, ancak

yksek g uygulamalar iin, gerekli ykseltme faktrn elde
etmek iin ard arda iki yardmc transistr (l Darlington)
kullanlabilir. Toplam ykseltme faktr, yaklak olarak iki (ya
da ) transistrn ykseltme faktrlerinin arpmna eittir.
ekil 5.37 Darlington g transistr
VSD uygulamalarnda kullanlan transistrler, genelde direnler

ve anti-paralel koruma diyodu gibi dier gerekli bileenler de
bulunacak ekilde entegre bir devre olarak imal edilir ve 3terminalli bir modle yerletirilir. Modl, s alcsna dorudan
monte edilmeye uygun yaltml bir tabana sahiptir. Bu modl
tipi, bazen Darlington G Transistr modl olarak da
adlandrlr.
ekil 5.37de gsterildii gibi, anti-paralel diyot, transistrleri
ters kutuplanmadan korur. Uygulamada, entegre yapdaki bu
diyot yavatr ve invertr uygulamalar iin yeterince hzl
olmayabilir. Sonu olarak, konvertr imaltlar, transistrleri
korumak iin hzl bir d diyot kullanmaktadr.
Aadaki ekilde, beyan deerleri 1400 V, 160 Amp olan ve
dahili bir serbest-dnen diyoda sahip Toshiba MG160 S1UK1
l Darlington g transistrnn satrasyon karakteristikleri
gsterilmektedir.
182

ekil 5.38 160

karakteristikleri
Amplik Bipolar Jonksiyonlu Transistrn (BJT)
Kontrol devrelerinin tamamen farkl olmasndan dolay, BJTnin

g devre performans, GTO tristre benzerdir. Kap terminaline
pozitif bir akm uygulanana kadar ileri ynde iletim bloklanr ve
gerilim uyguland srece iletime devam edecektir. leri ynde
iletim srasnda, g devresinde kayplara neden olan ileri
ynde gerilim d de meydana gelir. Kapya negatif bir akm
uygulanarak BJT faal olmayan hale getirilebilir.
Bipolar Jonksiyonlu Transistrn (BJT) temel avantajlar
unlardr:
G kontrol yeteneinin gelimi olmas
leri ynde iletim gerilim dnn dk olmas
BJTlerin temel dezavantajlar unlardr:
Anahtarlama srelerinin nispeten uzun olmas
Gvenli alma Blgesinin daha kt olmas
Akm kontroll kap src artlarnn karmak olmas
Bipolar Jonksiyonlu G Transistrlerinin, maksimum beyan
deerleri 300 Amp ve 1400 Volt civarnda olabilir. Daha yksek
g beyan deerleri gerektiren VSDler iin, invertr devresinde
genelde GTOlar kullanlr.
5.8.4 Alan Etkili Transistr (FET)
Alan Etkili Transistr (FET), zellikle yksek hzl anahtarlama
uygulamalar iin uygun olan zel bir transistr tipidir. Temel
avantaj, kapsnn akm kontroll deil gerilim kontroll
183
olmasdr. Yksek frekansta performans gsterebilecek gerilim

kontroll bir diren gibi davranmaktadr.
FETler, MOSFET olarak bilinen zel bir yapya da sahip
olabilir. MOS, Metal Oksit Silisyumun ksaltmasdr. MOSFET,
Kaynak (S), Aka (D) (Drain) ve Kap (G) olarak adlandrlan
terminale sahip bir cihazdr. Bu terminal, NPN transistrdeki
emitr, kollektr ve kapya karlk gelir.
Simge
deal
FETin toplam performans, kapnn gerilim kontroll olmas

hari olmak zere bir G Transistrne benzerdir. Kap gerilimi
dkse (tipik olarak 2 volttan kkse), ileri ynde iletim
bloklanr.
Kap
terminaline
pozitif bir
Vgs
gerilimi
uygulandnda, FET iletim yapar ve FETteki akm, hzl bir
ekilde kap gerilimine bal olan bir seviyeye kacaktr. Kap
gerilimi uyguland srece, FET iletim yapacaktr. Kap
terminaline uygulanan gerilim ortadan kaldrlarak ya da bu
gerilim negatif yaplarak FET faal olmayan hale getirilebilir.
MOSFETler ounlukla tayc cihazlardr, bu nedenle,
anahtarlama sreleri uzun deildir. Anahtarlama sreleri ok
ksa olduu iin, anahtarlama kayplar dk seviyededir.
Bunun sonucu olarak, MOSFETler, yksek frekansl
anahtarlama uygulamalar iin uygundur. Alan Etkili
Transistrn tipik bir performans karakteristii aada
gsterilmektedir.
184

ekil 5.39 - Alan Etkili bir Transistrn tipik karakteristii
Balangta, yksek hzl anahtarlama AC konvertr

uygulamalar iin nemli bir art deildi. Darbe Genilii
Modlasyonlu (PWM) invertrlerin gelitirilmesiyle birlikte,
yksek frekans anahtarlama, dzgn bir k akm dalga biimi
salamak iin istenen bir zellik haline gelmitir. Sonu olarak,
g FETleri yakn zamana kadar geni apl olarak
kullanlmamaktayd.
Halen, FETler sadece kk PWM frekans konvertrlerinde
kullanlmaktadr. 50 voltta 100 Amp civarndan 1000 voltta 5
Ampa kadar olan beyan deerlerinin salanmas mmkndr
ancak VSD uygulamalar iin, MOSFETlerin 300-600 Volt
aralnda olmas gereklidir. MOSFETlerin avantajlar ve
dezavantajlar, BJTlerin avantajlarn ve dezavantajlarnn tam
tersidir.
G MOSFETinin temel avantajlar unlardr:
Yksek hzl anahtarlayabilme zelliine sahiptir (10 nsaniye
il 100 nsaniye)
Koruma devreleri nispeten basittir.
Dk kap akmna sahip, nispeten basit bir gerilim kontroll
kap srcsne sahiptir.
G MOSFETinin temel dezavantajlar unlardr:
G kontrol kapasitesi nispeten dktr.
leri yndeki gerilim d nispeten yksek seviyededir, bu
da, GTOlardakinden ve BJTlerdekinden daha yksek
seviyede kayplara neden olur ve daha yksek g
uygulamalarnda MOSFETlerin kullanmn snrlar.
185
5.8.5 Yaltml Kapl Bipolar Transistr (IGBT)

Yaltml Kapl Bipolar Transistr (IGBT), Bipolar Jonksiyonlu
Transistr ve MOSFET teknolojilerinin en iyi zelliklerini
birletirmek iin tasarmlanmtr. IGBTnin yaps MOSFETin
yapsna benzerdir, iletkenlik modlasyonu salamak iin ilve
bir katmana sahiptir, bu, g BJTsinin iletim geriliminin dk
seviyede olmasnn nedenidir.
IGBTnin yaps, MOSFETin ters iletim yapmasn nler ancak
nceki cihazlarn istenmeyen bir ekilde almasna neden
olabilen parazitik bir tristre sahiptir. IGBT cihaz, ileri ynde iyi
bir ekilde bloklama yapabilir ancak ters ynde bloklama zellii
ok snrldr. Daha kk bir ip salayan g BJTsinden ya
da MOSFETten daha yksek akm younluklarnda alabilir.
IGBT terminalli bir cihazdr. BJT terminalleri kullanldnda,
g terminalleri Emitr (E) ve Kollektr (C) olarak
adlandrlrken, MOSFET terminolojisi kullanldnda, kontrol
terminali Kap (G) olarak adlandrlr.
Simge
deal
ekil 5.40da gsterilen IGBTnin elektriksel e deer devresi,

IGBTnin, MOSFET srcl ve Bipolar PNP transistrl
Darlington transistr konfigrasyonuna benzer hibrit bir cihaz
olarak kabul edilebileceini gstermektedir. Yukardaki devre
simgesi, cihazn bir NPN transistr ile ilgili olduunu ifade etse
de, bunun ille de doru olduu dnlmemelidir.
186

ekil 5.40 IGBTnin e deer devresi
Kap giri karakteristikleri ve kap src artlar, bir g

MOSFETinin artlarna ok benzerdir. Eik gerilimi tipik olarak
4 Vtur. almaya balamak iin, 10 V il 15 V gereklidir ve
alma 1 s iinde balar. Gerekli olduunda, negatif bir
src gerilimi kullanlarak kapatma sresi hzlandrlabilir.
IGBT cihazlar, daha ksa anahtarlama sresine sahip olacak
ekilde retilebilir, ancak buna karlk olarak ileri yndeki
gerilim d artacaktr.
Aada ekil 5.41de IGBT src devresine ilikin bir rnek
gsterilmektedir. Bu devre, yaylma sreleri 1 syi gemeyecek
ekilde 10 kHz anahtarlama frekansndaki 1000 Vluk bir
kaynaa balanm iki IGBTyi srebilir.
ekil 5.41 Semikron SKHI 20 Hibrit iftli IGBT ya da iftli MOSFET

Srcnn devre diyagram
187
IGBTler, halen 1500 Vta birka amperden 500 A civarna

kadar beyan deerlerine sahip olabilir. Bu cihazlar,
380V/415V/480Vta 500 kW civarna kadar beyan deerlerine
sahip 3-fazl AC VSDler iin uygundur. Bu cihazlar, 100 kHze
kadar olan anahtarlama frekanslarnda kullanlabilir. AC
Deiken Hzl Srcler iin Bipolar Jonksiyonlu Transistrler
(BJTler) IGBTlerin yerini byk lde almtr.
Yaltml Kapl Bipolar Transistrn (IGBT) temel avantajlar
unlardr:
G kontrol zellikleri gelimitir.
leri ynde iletim gerilim d 2 V il 3 V arasndadr, bu
gerilim d, benzer beyan deerlerine sahip bir
BJTninkinden daha yksek, MOSFETinkinden daha
dktr.
Bu gerilim, scaklk arttka artar, bu da, cihazn, termal
kararszlk tehlikesi olmakszn paralel olarak daha kolay bir
ekilde almasn salar.
Anahtarlama hz yksektir.
Nispeten basit gerilim kontroll kap srcye sahiptir.
Kap akm dktr.
IGBTnin baz dier nemli zellikleri unlardr:
IGBTde ikinci bir delinme meydana gelmez, bylece iyi bir
Gvenli alma Blgesi salanr ve anahtarlama kayplar
dktr.
Sadece kk bastrclar gereklidir.
Elektrotlar aras kondansatrler, bir MOSFETte olduu kadar
nemli deildir, bylece Miller geri beslemesi azalr.
MOSFETte olduu gibi IGBTde de hibir diyot yoktur ve ters
ynde iletim gerekli olduunda, ayr bir diyot anti-paralel
olarak balanmaldr, rnein, gerilim kayna invertrlerinde
olduu gibi.
Kap-kontroll g elektronii cihazlarnn anahtarlama
hzlarnn ve g beyan deerlerinin karlatrlmas
188

ekil 5.42 Kap kontroll cihazlarn performans snr deerleri
5.9
Dier g konvertr devre bileenleri

ndktans
Simge
deal
ndktans: sabit (lineer)
Diren: sfr (kayp yok)
Denklemler
V=L
dI
dt
X L = j 2f L
Kapasitans
Simge
deal
189
Kapasitans: sabit (lineer)

Diren: sonsuz (kayp yok)
Denklemler
I =C
dV
dt
XC=
1
j 2f C
Diren
Simge
deal:
Diren: sabit (lineer) ve indktans ve kapasitans yok

Denklemler
V=RI
Transformatr
Simge
deal
Mknatslanma akm ihmal edilebilir.
Kayp ve kapasitans yok.
Denklemler
I1 x N1= I 2 x N 2
V1 = V2
N1 N 2
190

6 AC Konvertr ve Motorun Korunmas
6.1 Giri
Deiken Hzl AC Srclerin korunmas, VSDnin aadaki iki
bileeninin korunmasn kapsar.
AC konvertr
Elektrik motoru
Modern saysal Deiken Hzl AC Srclerde, koruma
fonksiyonlarnn ou, AC konvertrn kontrol sisteminde elektronik
olarak implement edilmektedir. Ancak, etkin olmas asndan,
akmn ya da scakln dorudan izlenmesi iin d alglayclarn
kullanlmas gereklidir. Hasarn ana nedeni, motordaki ve
konvertrdeki scaklk artdr. Scaklk art genelde yksek
seviyede akan akmdan kaynakland iin, ar yk ve ksa devre
korumasnn implement edilmesi iin yaygn olarak kullanlan metot,
akm alglama metodudur.
6.2 AC frekans konvertr koruma devreleri

Saysal AC Frekans Konvertrleri genelde AC konvertr, k
kablosunu ve motoru korumak iin ok sayda koruma sistemine
191
sahiptir. Ancak, AC konvertr kontrol sisteminde bulunan koruma,

besleme kablosundan ve dorultucudan oluan konvertr giri ksm
gibi taraflar KORUMAZ. Ana Datm Kartnda (DB) ya da Motor
Kontrol Merkezinde (MMC) st tarafta ksa devre ve topraklama-hata
korumas salanmaldr.
Uygun koruma, aadaki cihazlar vastasyla salanmaldr:
Kalplanm Mahfazal Devre Kesiciler [:Moulded Case Circuit
Breaker] (MCCB)
Yeterli hz salamak iin, bu cihazlarn akm snrlayc tipte
olmas gereklidir.
Yksek Krlma Kapasiteli [:High Rupturing Capacity] (HRC)
Sigortalar
Sigortalar, genelde gvenlik ayrma ilemi iin kullanlan ana
ayrma anahtarnn bir paras olarak kullanlr.
k tarafnda iyi-tasarmlanm modern bir VSD, kendini
konvertrn motor tarafndaki yaygn arzalarn (ksa-devre,
topraklama hatas, termal ar yk, vb.) neredeyse tmnden
koruyacaktr. VSD'ler ayrca motor iin de termal ar yk korumas
salar.
Konvertrde hasara neden olacak hatalardan biri, motor
terminallerinin elektrik ebekesine hatal bir ekilde balanmasdr.
nvertrdeki ters balanm diyotlardan geen demeraj akm,
invertrde hasara neden olacaktr.
Genelde modern saysal AC konvertrlerin ounda aadaki
koruma zellikleri mevcuttur. Bu koruma zellikleri, ekil 6.3te de
zetlenmitir.
AC Giri dk-gerilim [:under-voltage] korumas
DC Bara [:bus] dk-gerilim korumas
AC Giri ar-gerilim korumas
DC Bara ar-gerilim korumas
k ar-akm (ksa-devre) korumas
k topraklama-hata korumas
Is alc ar-scaklk korumas
Motor termal ar-yk korumas
6.2.1 AC ve DC Dk-Gerilim korumas
Dk-gerilim koruma sistemi, giren 3-fazdaki gerilimi ve DC bara
gerilimini izler ve aada belirtilen arzalara kar gerekli ilemleri
yapar.
192

Besleme geriliminin seviyesi, g sisteminin yksek gerilim

seviyelerinde meydana gelen bir arzadan dolay derse,
konvertrn bu durumdan zarar grme riski ok dktr. Bir PWM
konvertrn diyotlu giri dorultucusu, sfr il ar gerilim kapama
noktas [:tripping point] arasndaki herhangi bir gerilimde gvenli bir
ekilde alabilir. Bu nedenle, g devresi iin g kaynann
dk-gerilim salamas gerekte bir sorun oluturmaz.
Dk-gerilim korumas, temelde eitli g kaynaklarnn tmnn,
gerekli zelliklere gre almasn salamak iin gereklidir.
Bir g kaynann k gerilim dzenlemesi bozulursa, aadaki
durumlar meydana gelebilir:
DC bara arj rleleri almayabilir.
Mikroilemci belirsiz bir alma durumuna geebilir.
Ana g anahtarlarna ilikin src devreleri, anahtarlama
cihaznn uygun bir ekilde faal ya da faal olmayan hale
getirilmesini salamak iin gerekli olan gerilimi ve akm
kaybedecektir.
altrma akm yeterli seviyede deilse, bir g cihaz satre
olabilir ve lineer blgede almaya balayabilir, bu durumda
kayplar artacaktr.
Yeterli ters kutuplanma yoksa, g cihaz yava kapanacak ya
da hi kapanmayacaktr. Her iki durumda da, g elektronii
anahtarlar arzalanacaktr.
Bir
VSDdeki
dk-gerilim
gerekletirilebilir.
korumas
eitli
ekillerde
AC besleme gerilimi kayb

AC g kayb, AC hat gerilimi izlenerek ve bu gerilim deerleri
nceden ayarlanm bir kapama noktasyla karlatrlarak tespit
edilebilir. AC kaynandaki dk-gerilimler, kaynan tamamen
bozulmasndan ya da ksa sreli bir gerilim ukurundan
kaynaklanabilir.
Konvertr kontrol devrelerine ilikin g beslemesi, Anahtar
Modundaki bir G Kaynandan (SMPS) alnd iin, besleme
gerilim kayb gerekleir gereklemez konvertrn hemen
durdurulmas gerekmez. Gerekli ise, konvertr, balang olarak DC
baradaki byk bir kondansatrden enerji alarak almaya devam
edebilir. DC bara gerilimi dmeye baladka, motorun, mekanik
ykn inerias tarafndan srlen bir endksiyon jeneratr gibi
davranmasn salamak iin k frekans azaltlabilir. Bu durum,
motorun dnmesi durana kadar bir sre daha devam ettirilebilir.
193
Alternatif olarak, kontrol devresi, AC besleme gerilimi kayb

gerekleir gereklemez kapanacak ekilde programlanabilir. AC
besleme kaybnn meydana gelmesi durumunda da genelde kontrol
lojiinde bir bit deitirilerek kapanma gerekletirilebilir.
DC Bara gerilim kayb
DC gerilimi, DC bara gerilimini nceden ayarlanm minimum gerilim
seviyesiyle karlatran bir komparator devresi (donanm ya da
yazlm) tarafndan izlenebilir. DC bara gerilimi bu seviyenin altna
dtnde, konvertr kapatlabilir. Bu kapanma seviyesi, tipik olarak
en dk beyan giri gerilimi eksi % 15e ayarlanr. rnein, VSD,
380 V - 460 V % 10 beyan deerine sahipse, belirtilen en dk
alma seviyesi, 342 V ACdir, e deer DC gerilimi 485 V DCdir.
DC bara kapanma noktas, tipik olarak 485 V DC - % 15e ayarlanr,
bu, 411 V DCye eittir.
Bu ana DC bara kapanma noktasna ilve olarak, mnferit modllerin
bazlar bazen bamsz olarak kapatlr. rnein, her bir src
modl, anahtarlamadan nce yeterli baz ya da kap src
geriliminin olmasn salamak iin, kendi dk-gerilim alglama
devresine sahip olabilir. Bunlar kapatlrsa, ana ilemciye, lokal cihaz
arzasnn meydana geldiini belirten bir sinyal dndrlr. Bu lokal
dk-gerilim kapanma ilemleri, genelde sadece transistr src
devreleri gibi kritik modllerde kullanlr.
6.2.2 AC ve DC Bara Ar-Gerilim korumas
Belirli bir seviyede ar-gerilime maruz kalan tm elektriksel
bileenler eninde sonunda arzalanacaktr. Deiken hzl bir AC
srcde, aadaki nedenlerden dolay ar-gerilimler oluabilir:
Elektrik ebekesindeki yksek seviyede gerilimler
Yksek inerial bir ykn hzn ok hzl bir ekilde azaltmaya
(frenlemeye) alrken, endksiyon jeneratr gibi davranan
(balanlan) motor tarafndan retilen yksek seviyede
gerilimler
Bir AC konvertrde, DC bara kondansatr grubu, DC baraya
balanan g kayna modl ve ana g elektronii anahtarlama
cihazlar, yksek gerilimlere kar en dk toleransa sahip
cihazlardr.
Kondansatr grubu genelde seri ve paralel olarak balanan mnferit
kondansatrlerden oluur. Kondansatrler seri olarak balandnda,
gerilim paylatrma mkemmel olmayacaktr ve bu nedenle,
194

maksimum gerilim, mnferit beyan deerlerin toplamndan daha

kk olacaktr.
rnein, 400 Vluk iki kondansatr seri olarak balanrsa, anma
beyan deeri 800 V DCdir. Ancak, gerilimin eit bir ekilde
paylatrlamamasndan dolay, gerek gvenli alma gerilimi
sadece 750 V DC olabilir. Bu deer, kondansatr kaak akmnn ve
her bir kondansatrle paralel olarak balanan paylatrma direncinin
deerine bal bir deer olacaktr. Paylatrma direncinin deeri ne
kadar kkse, paylatrma ilemi o kadar iyi olacaktr ancak src
kayplar da artacaktr.
DC baradaki tepe gerilim, elektrik ebekesi faz geriliminin 1,414
katdr. Maksimum beyan kondansatr gerilimi 750 V DC ise ve
elektrik ebekesi geriliminde art % 10 deiim olabilecei hesaba
katlrsa, giri gerilimine ilikin uygulama snr deeri 480 V ACdir.
Dorultucudaki ve invertrdeki yar iletken anahtarlama cihazlar,
genelde 1200 V DC maksimum beyan gerilime sahiptir. Bu,
maksimum kondansatr gerilim beyan deerinin olduka stnde gibi
grnse de, kapanma srasnda bir cihaz zerindeki gerilim, zellikle
arza artlarnda DC bara geriliminden ok daha yksek seviyede
olacaktr. Bu, devredeki kaak indktanstan kaynaklanmaktadr. Bu
gerilim tepe deerleri, 400 V civarna yaklaabilir, bu nedenle,
arzadan nceki bara gerilimi, src tasarmna ve g cihazlarnn
beyan deerlerine bal olarak genelde maksimum 800 V DC
civarnda snrlandrlmaldr.
Analog konvertrlerde, ar-gerilim korumas, genelde sabit bir ayar
noktasnda alan basit bir komparator devresini kullanan bir
donanm koruma sistemidir.
Modern saysal konvertrlerde, ar-gerilim korumas genelde
mikroilemci tarafndan salanmaktadr. Bunun gereklemesi
mmkndr nk kondansatrlerin filtreleme etkisinden dolay DC
bara gerilimi nispeten yava bir ekilde deimektedir.
Mikroilemci tarafndan kontrol edilen VSDlerde, ilemci de belirli bir
derecede ar-gerilim kontrol salayabilir. Birok DC bara argerilimi, yksek inerial motor yklerinin yavalama sre ayarnn
hatal yaplmas nedeniyle oluur. Dnen bir ykn doal yavalama
sresiyle karlatrldnda yavalama sresi ok dk bir deere
ayarlanrsa, motor, bir endksiyon jeneratr gibi davranacak ve g,
motordan DC baraya iletilecektir. DC bara gerilimi, ar-gerilim
kapama seviyesine ulalana kadar artabilir. Birok VSD u
seenee sahiptir: kontrolr, ayarlanm olan yavalama sresini
geersiz klacak ve ar-gerilim kapanmas nlenecektir. DC bara
geriliminin, tipik olarak 750 V DC gibi gvenli yksek bir gerilime
195
kmasna izin verilir ve yavalama hz, gerilim, 800 V DC kapama

seviyesinin altnda tutulacak ekilde kontrol edilir.
Dk-gerilim ve ar-gerilim korumas normalde DC barada izlenir
nk bu, hem invertr hem de kontrol devreleri iin DC gcn
kaynadr. Tipik alma blgeleri ve koruma kapama seviyeleri,
ekil 6.1de gsterilmektedir.
ekil 6.1 Tipik DC baras dk-gerilim ve ar-gerilim koruma seviyeleri
6.2.3 k ar-akm korumas

Ar-akm korumasnn amac, konvertrn motor tarafndaki fazdanfaza ksa devreler srasnda ana g yar iletkenlerinin (IGBTlerin,
BJTlerin, MOSFETlerin, GTOlarn, vb.) arzalanmasn nlemektir.
Diyotlardan ve SCRlerden farkl olarak, 2t karakteristiklerinden
dolay birok g anahtarnn korunmas iin sigortalarn kullanlmas
uygun deildir.
En etkin koruma metodu, akm, belirli bir ayar noktasn getiinde,
tm invertr anahtarlama cihazlarnn faal olmayan hale
getirilmesidir. Koruma seviyesi, gvenli alma blgesinin
karakteristiine baldr. Bu maksimum arza akm, genelde
srcnn maksimum beyan deerini belirleyen unsurdur. Tipik
olarak, kapatma akm, src akm beyan deerinin % 200
civarndadr, akm, % 150de ya da bazen % 180de snrlanr.
196

VSDnin etkin beyan deerini en yksek seviyeye karmak iin, akm

art hz (di/dt) kontrol edilirse, kapanma akmna daha yakn bir
deerde almak mmkndr. Bu, yar iletken g cihaz ile VSDnin
k terminalleri arasna bir ok bobini konularak gerekletirilebilir.
VSD knda bir ksa devre meydana gelirse, akmn deiim hz
(di/dt) bara gerilimi/indktans deerine eittir:
di/dt = Vbara / Lk
rnein, 600 V DC bara gerilimi ve 100 H k ok bobini ile, akm
art sresi 6 Amp/saniye ile snrl olacaktr. Kapanma akm
seviyesi 200 Amp olan 50 kWluk bir AC konvertrn kndaki bir
ksa devre iin, kapama noktasna ulamak 33,3 saniye srecektir.
Akm geri beslemesindeki ve koruma devrelerindeki yaylma
gecikmesi deerlendirilirken, bu durum nemlidir. Yaylma gecikmesi,
gerek akmn kapama noktasna ulamas ile g cihazlarnn
kapanmas arasnda geen sredir. Bu gecikme sresi, akm lm
cihaznda, sinyalin getii ykseltelerde, komparatorun kendisinde,
g cihaz src devresinde ve gerek g cihaznda mevcuttur.
Yaylma gecikmesi ve akm deiim hz biliniyorsa, g cihazlarnn
faal olmayan hale geldii durumdaki gerek cihaz akm tahmin
edilebilir. rnein, toplam yaylma gecikmesi 3 s ve di/dt 6 Amp/s
ise, gerek cihaz akm, cihazlar gerekten de faal olmayan hale
geldiinde, akm kapama noktasndan 18 Amp daha yksek
olacaktr. Bu, akm amas [:current overshoot] olarak adlandrlr.
Daha byk k ok bobinleri bu ama deerini azaltacaktr ve
baka baz avantajlara da sahiptir ancak bu ok bobinleri kayplara
neden olur, ok yer kaplar ve pahaldr. Bu nedenle, ar-akm
koruma devresindeki yaylma gecikmesinin en dk seviyeye
indirilmesi nemlidir. Sonu olarak, genelde yksek bant geniliine
sahip akm geri beslemesi ve ykselteleri kullanlr. Mikroilemcideki
yaylma gecikmelerini en dk seviyeye indirmek iin, ar-akm
korumasnn, saysal bir VSDde bile tamamen donanmsal olarak
gerekletirilmesi yaygndr.
Ar-akm olaylar, motor yk torkundaki ani artlarn sonucu olarak
ya da yksek motor ivmelenme periyotlar srasnda da meydana
gelebilir. Akmdaki bu artlar nispeten yava bir ekilde
gerekletirilir ve akmn, mikroilemci tarafndan izlenmesine ve
kontrol edilmesine imkn verir. Akmdaki art, tipik olarak beyan
konvertr akmnn % 150sine kadar olan ve nceden ayarlanm bir
deerle snrlandrlabilir. Akm snrlama kontrol sistemi, k
frekansn, motor torkunu azaltacak ekilde dzenler. Ar-akm,
197
yksek ivmelenme hzndan kaynaklanyorsa, akm art hz

azaltlarak akm azaltlr. Ar-akm geici motor ar-yknden
kaynaklanyorsa, k hz azaltlabilir.
Tipik ar-akm koruma ve akm snr seviyeleri, ekil 5.2de
zetlenmitir.
ekil 6.2 Tipik ar-akm koruma seviyeleri ve akm snr ayarlar
6.2.4 k topraklama-hatasna kar koruma

Topraklama hatasna kar koruma, fazla toprak arasnda ve VSDnin
k ksmnda bir ksa-devre olup olmadn kontrol edecek ve
varsa, konvertr hemen kapatacak ekilde tasarmlanmtr. Bu
korumann, genelde insanlar elektrik okuna kar korumas
amalanmaz nk kapama noktalar, kabul edilebilir gvenlik snr
deerlerinden ok daha yksek bir deere ayarlanr. Bu zellik, temel
olarak AC konvertrn korunmas iindir.
198

ekil 6.3 Topraklama-hatasna kar koruma iin ekirdek denge akm

transformatr; normal alma artlar; hibir topraklama-hatas yok.
Topraklama-hatasna kar koruma, genelde ekirdek denge akm

transformatr vastasyla implement edilir. Bu, DC bara kablolarnn
ya da k motor faz kablolarnn getii halka biimindeki manyetik
bir ekirdekten yaplr. Dk akml sekonder bir sarg, halka
etrafna sarlr ve koruma devresine balanr. ekirdekten geen
akmlarn tmnn vektr toplam sfra eitse, ekirdekteki ak sfra
eit olacaktr. Net ak deerinin sfr olmas, almann normal
srdn gsterir.
Bir topraklama hatas varsa ve topraa giden bir akm yolu
mevcutsa, ekirdek denge transformatrnden geen akmlarn
toplam bundan sonra sfra eit olmayacaktr ve ekil 6.4te
gsterildii gibi ekirdekte ak olacaktr.
ekil 6.4 Topraklama-hatasna kar koruma salamak iin kullanlan ekirdek

denge akm transformatr; net akm sfra eit deildir.
199
Bu ak, sekonder koruma sargsnda bir akm olumasna neden

olacaktr, bu akm, bir yk direnci kullanlarak gerilime dntrlr.
Bir komparator devresi arzay tespit eder ve tm g cihaz
srclerini faal olmayan hale getirir. Tipik olarak, koruma kapama
seviyesi 5 Amp civarndadr.
Topraklama hata kapama devresi iin ayar noktasnn belirlenmesine
dikkat edilmelidir. Tm PWM VSDlerde, motor akm dalga biiminin
yksek frekansl bileenlerinden ve topraa giden motor kablolarnn
kapasitansndan dolay, topraa her zaman bir miktar kaak akm
akacaktr. Yksek kaak akmlar bazen topraklama-hatasna kar
korumann uygulanmasna neden olabilir.
6.2.5 Is alcnn ar scakla kar korunmas
Ar-scaklk korumas, genelde konvertrdeki eitli bileenlerin
ar snmasn nlemek ve zellikle g yar iletkenlerinin jonksiyon
scakln (150 ile snrldr) snrlamak iin uygulanr. Bu snr
deerlere ulalmamasn salamak iin, s alc scaklklar gerek
tasarma bal olarak genelde 80C il 90Cnin altndaki
scaklklarda tutulur. Sonu olarak, birok s alc, maksimum
scaklklara ulalp ulalmadn tespit eden scaklk alglayclaryla
ya da anahtarlarla donatlmtr.
G kaynaklar ya da cihaz src modlleri gibi dier modller,
kendi mnferit ar-scaklk koruma sistemine sahip olabilir.
Scakln cihaz beyan deerlerini (genelde 70C) amasn
nlemek iin elektronik kontrol cihazlarnn yaknndaki evre
scaklnn llmesi yaygn bir uygulamadr.
Maliyeti dk olan srcler, spesifik bir scaklkta alan bimetalik
scaklk anahtarlarn (Mikroterm) kullanabilir. Ancak birok modern
src, gerek scaklk deerini mikroilemciye geri beslemek iin
silisyum jonksiyonlu scaklk alglayclarn kullanmaktadr.
Bu metodu kullanarak, ilemci, gerek kapanmadan nce operatre
bir uyar mesaj gnderebilir. Daha gelimi VSDlerde, motor hznn
azaltlmas ya da PWM anahtarlama frekansnn drlmesi gibi
baz dzeltme ilemleri otomatik olarak gerekletirilebilir.
6.2.6 Motorun ar termal ykten korunmas
Hemen hemen tm modern VSDlerde, motorun ar termal ykten
korunmas iin kullanlan baz sistemler mevcuttur.
En basit koruma biimi, ar termal yk ya da termistr rlesi gibi bir
d cihaz etkin hale getirildiinde, srcy faal olmayan hale getiren
saysal bir giri kullanmaktr. Birok VSD imalts, bir termistr
alglaycsndan dorudan giri alacak ekilde VSD imal etmektedir,
200

bu nedenle, motor sarglarna sadece termistrlerin yerletirilmesi

gereklidir ve bylece termistr rlesine gerek kalmaz. Giriler,
normalde, terminaller arasna bir diren bal olacak ekilde teslim
edilir, bu diren, iletmeye alma srasnda karlmaldr. Kurulum
talimatlarn (el kitaplarn) okumayan kimseler iin, bu durum
genelde baz sorunlara neden olur.
Saysal VSDlerdeki motor ar termal yk korumas iin en yaygn
olarak kullanlan metot, mikroilemci kontrol programnn bir paras
olarak motor koruma modeliyle birlikte akm alglama metodunu
kullanmaktr. Motor akmnn llmesi, dier amalar iin de
gereklidir, bu nedenle, motor akmnn llmesi, motorun termal
modellemesini gerekletirmek iin kk bir admdr. Model,
motordaki termal artlar srekli bir ekilde tahmin edebilir ve snr
deerler alrsa, VSDyi faal olmayan hale getirir.
En basit motor modeli, motor akm zamana gre toplanarak tektik
bir termal ar yk rlesinin simle edilmesidir. Bu basit metot, iyi
motor korumas salamaz nk motorun soutma ve snma zaman
sabitleri hza gre deiir.
Belirli bir zaman periyodunda, VSDlerdeki motor koruma zellikleri,
farkl hzlardaki aft fan soutma performans modellenebilecek
ekilde motor frekansn bir girdi olarak kullanarak daha gelimi hale
gelmitir. En gelimi VSDler, beyan hz, akm, gerilim, g faktr
ve g gibi motor parametrelerinin girilmesini gerektirir, bu da,
kapsaml bir termal motor modelinin yazlmda implement edilmesini
mmkn klar ve herhangi bir dorudan scaklk lme cihaz
kullanlmakszn mkemmel motor korumas salar.
Bu motor modellerinin doru ve etkin olmas iin, gcn kesilmesi
durumunda, nceki artlarn uucu-olmayan bellekte saklanmas
gereklidir. Bu, EEPROMlar ve NVPROMlar gibi uucu-olmayan
hafza ipleri ya da kondansatr gibi basit cihazlar vastasyla
salanabilir.
6.2.7 Genel koruma ve tehis
Aadaki blok diyagram, modern saysal PWM AC konvertrlerinde
yaygn olarak kullanlan koruma zelliklerinin bir zetidir. Yukarda
belirtilmi olduu gibi bu koruma zelliklerinin ou, uygun
algoritmalar kullanlarak yazlmda implement edilir. Temel istisna
durumlar, ar-akmdan ve topraklama-hatasndan korunmadr, bu
koruma sistemleri, yar iletken g cihazn korumaya yetecek kadar
hzl olabilmelerini salamak amacyla implement edilir.
201
ekil 6.5 VSD koruma blok diyagramna ilikin rnek
6.3 Operatr bilgisi ve arza tehisi

Deiken Hzl Modern Saysal Srclerin (VSDlerin) tm, normal
alma srasndaki kontrol ve durum parametrelerine ilikin ve arza
artlarndaki tehis parametrelerine ilikin i bilgilere eriimi salayan
bir operatr ara yz modlne sahiptir. Bu modl, bazen nsan Ara
Yz Modl (HIM) ya da buna benzer bir isme sahiptir. HIM, kontrol
devresini sorgulamak iin LED ya da LCD ekranna ve baz
dmelere sahiptir. Bu operatr ara yz, VSD ayar parametrelerini
belirlemek ve deitirmek iin de kullanlabilir.
lve olarak, modern VSDler, bu parametrelerin, uzak konumlara
saysal seri veri haberlemesi vastasyla iletilmesine de imkn verir.
Seri haberlemeyle ilgili baz ayrntl bilgiler, 8. Blmdeki kurulumla
ilgili ksmda yer almaktadr. Haberleme ara yz, genel bir
otomasyonlu
kontrol
sisteminin
paras
olarak
uzaktan
Programlanabilir Lojik Kontrolrden (PLC) kontrole imkn verir.
Tehis bilgisi, seri ara yz zerinden merkezi bir kontrol merkezine
iletilebilir, bylece operatr, mevcut bilginin avantajn tamamyla
kullanabilir.
te ya da dta bir arza meydana geldiinde, kontrol devresi, arza
tipini kaydeder, bu da, arza nedeninin tespit edilmesine ve sorunun
zlmesine yardmc olur. Mikroilemci kontroll modern
202

konvertrler, hem i hem de d alma artlarn izleyen ve kullanc

tarafndan programlanan ekilde arzalara mdahele eden bir tehis
sistemini kullanmaktadr. Kontrol sistemi, meydana gelen olaylarn
sonradan analiz edilmesi iin, arza bilgisini uucu-olmayan bellekte
tutar. Bu zellik, Arza Tehisi olarak adlandrlr.
tane operatr bilgi ve arza tehis seviyesi mevcuttur:
lk seviye, bir VSDdeki mevcut durum hakknda bilgi salar ve
temel olarak ayar parametrelerine ve gerek zamanl alma
parametrelerine ve k gerilimi, k akm, k frekans,
vb. gibi saya tarafndan llen bilgilere atf yapar.
kinci seviye, koruma devrelerinin durumu hakknda tehis
bilgisi salar ve yukarda akland gibi d arzalar
gsterecektir.
nc seviye, arzalanan modllerin tanmlar gibi i
arzalarn durumu hakknda tehis bilgisi salar. Adanm i
tehis sistemleri, sadece yksek performansl VSDler de
mevcuttur.
Aada tipik i parametrelere ve arza artlarna ilikin ksa bir
liste mevcuttur.
Modl
Parametreler ve Arza Tehisi
G Kayna
G Kayna Gerilimi, Akm ve Frekans
DC Bara
DC Link Gerilimi ve Akm
Motor
k Gerilimi, Akm, Frekans, Hz, Tork, Scaklk
Kontrol Sinyalleri
Ayar Noktas, Sre Deikeni, Hata, Art Sreleri
Durum
Koruma devreleri, modl arzalar, i scaklklar,

fanlarn almas, anahtarlama frekans, akm snr
deeri, motor korumas, vb.
Arza artlar
G cihaz arzas, g kaynann bozulmas, src

devresinin arzalanmas, akm geri beslemesinde arza
olmas, gerilim geri beslemesinde arza olmas, ana
kontrolrde arza olmas
ekil 6.6 Tipik deiken hzl src parametre listesi
lk seviyede, birok modern saysal VSD, aadakilerin durumlar

hakknda bilgi salar:
alma artlarn tanmlayan tm ayar parametreleri
Balat, durdur, olanakl kl, ileri/geri, aralkl altr, vb. gibi
saysal girdiler ve ktlar
203
Hz referans, tork referans, vb. gibi analog girdilerin durumu

k frekans, k gerilimi, k akm, vb. gibi geni bir bilgi
dizisini kapsayan gerek-zamanl alma parametreleri
kinci seviyede, bir arza meydana geldiinde ve VSD durduunda,

arzann dzeltilmesi iin tehis bilgisinin kullanlmas faydal olur,
bylece arza sresi ksalr. Bu tehis seviyeleri arasnda her zaman
bir miktar rtme vardr. rnein, motorun bal olmad durumda
srekli bir ar-akm kapanmas, konvertr iinde arzal bir g
elektronii anahtarlama cihaznn bulunduunun gstergesi olabilir.
ekil 6.7deki izelgede, VSD tehis sistemi tarafndan salanan en
yaygn d arza gstergeleri ve bu arzalara neden olabilen i ya da
d sorunlar gsterilmektedir.
Koruma
Arza
D Arza
Ar-gerilim
Yavalama hz ok yksek
ebeke gerilimi ok yksek

Geici ar-gerilim ani
darbesi
Dk-gerilim
Dahili g kayna arzal
ebeke gerilimi ok dk
Gerilim ukuru var
Ar-akm
G elektronii anahtar
arzal
Src devresi arzal
Motorda ya da kabloda ksa

devre var
Termal Ar-yk
Kontrol devresi arzal
Motor ar-yklendi ya da
durdu.
Topraklama Hatas
Topraklama hatas
Motorda ya da kabloda
topraklama hatas
Ar-scaklk
Soutma fan arzal

Is alc bloklanm
evre scakl ok yksek

Mahfaza soutmas
bloklanm
Termistr
Kapanmas
Motor termistr korumas
ekil 6.7 Deiken hzl src tehis izelgesi
tehis sistemi, src iinde meydana gelmi olan arzalar

hakknda operatre bilgi salayabilir. Bu, arza artlarna da
ayrlabilir, rnein, arzal bir k cihaz, anahtarlama arzalar, vb.
arza artlar, belirli bir modln ya da cihazn arzalanm olduuna
ya da normal bir ekilde almadna ilikin gstergelerdir. Arza
204

durumlarn izleyebilmek iin, src, i arza tehis devrelerini

ierecek ekilde tasarmlanmaldr.
rnein, yar iletken g srcleri, satrasyon gerilimini len
devreleri ierebilir, satrasyon gerilimi, her bir g yar iletkeni iin,
faal haldeki cihaz zerinde llen gerilimdir. Bu, g anahtarndaki
bir ksa devreyi tespit edebilir ve d ar-akm kapanmas
gereklemeden ya da sigortalar almadan nce VSD kapatlabilir.
arza durum izlemeyi implement etmek iin, nemli lde para ve
aba gereklidir ve sadece, yksek performansl birka VSD kapsaml
i tehis salar. Bu zellik, arza arama iin ok faydal olabilir ancak
ok pahal olduu iin, sadece arza sresinin kullancya ok
pahalya ml olduu durumda bu zelliin kullanlmas anlaml olur.
6.4 Elektrik motorunun korunmas

Bir elektrik motorunun faydal mr, aadaki temel faktrlere
baldr:
Stator sarglar & yaltm, rotor sarglar & yaltm ve ilgili d
balantlar gibi elektrikli ksmlar
Yuval stator ekirdei, yuval rotor ekirdei, aft, rulmanlar,
gvde & u siperler ve soutma sistemi gibi mekanik ksmlar
Modern malzemeler kullanlarak, bu bileenlerin ou, yksek
gvenilirlik seviyesine sahip olacak ekilde tasarmlanabilir.
Motorlarla ilgili tecrbelere gre mekanik arzalar ok sk meydana
gelmez ve en yaygn arza nedenleri unlardr:
Motorun ar-yklenmesi akm, belirli bir sre boyunca
beyan seviyeyi geer.
Sk sk altrma, darbeli altrma [:inching], aralkl
altrma [:jogging] & kar-akmla frenleme (yksek akm)
Tek fazl altrma ya da dengeli olmayan g kaynann
kullanlmas (yksek akm)
Durdurma (yksek akm)
evre scaklnn yksek seviyede olmas
Soutma sisteminin iyi almamas
Yukardaki olaan d alma artlarnda, stator ve/veya rotor
sarglarndaki scaklklar ar yksek seviyelere kabilir, bu da,
sarglar birbirinden ve motorun topraklanm gvdesinden ayrmak
iin kullanlan yaltm malzemelerinin ktlemesine neden olur.
Bir motor sargsndaki scaklk art, temelde 2R kayplarndan ya da
bakr kayplarndan kaynaklanr, stator sarglarnn direnci zerinden
205
akmakta olan yk akm () nedeniyle s oluur. Tasarm srasnda,

stator sarglarnn kesit alan, belirli bir maksimum akm aklda
tutularak seilir. Tasarmn hedefi, maksimum beyan ykte 2R
kayplarn dengelemektir. Sargda meydana gelen scaklk art,
seilen yaltm malzemelerinin kritik scaklnn altnda olacak
ekilde yeterli havalandrma ya da soutma salanmaldr. AC
motorlarda, stator akm, mekanik yk torkuyla orantldr. DC
motorlarda, armatr akm, mekanik yk torkuyla orantldr. Sonu
olarak, her bir standart motor bykl, maksimum stator ya da
armatr akm beyan deerlerine sahiptir.
Genelde yk akm maksimum beyan deeri getiinde sarg
scakl ar yksek seviyelere kar. Bu durum, ar termal
ykleme olarak adlandrlr.
Bir sargdaki scaklk, belirli kritik bir seviyenin stne ktnda,
yaltm kalc olarak hasar grr. Kritik scaklk (kritik scakln
stnde kalc hasar meydana gelir) kullanlan yaltm malzemesinin
tipine baldr. Standartlarda, farkl yaltm tipleri, Snf-B, Snf-F,
Snf-H, vb. gibi snflara ayrlr.
rnein, F-Snf yaltma sahip bir sargdaki scakln, yaltm kalc
hasar grmeksizin yaygn olarak belirtilen 40Clik maksimum evre
scaklnn 100C stnde maksimum 140Cye kadar gvenli bir
ekilde ykselmesine izin verilir.
Sargnn alma scakl 140Cnin stne karsa, yaltm
malzemelerinin karakteristikleri bozulmaya balar. 155Cnin
stnde, yaltm kalc olarak hasar grecek ve yaltmn yararl mr
byk lde ksalacaktr. Yaltm arzas, ksa devrelere ya da
topraklama hatalarna neden olur, bu da, arzal sargnn
deitirilmesini ya da tamir edilmesini gerektirir. Yaltm mrnn
uzun olmas, zellikle, srekli deien yk artlar altnda
endstrideki stratejik blgelerde alan elektrik motorlar iin
nemlidir. Maksimum beyan scaklnn sadece 10C stnde sabit
bir ekilde uygulanan scaklk art, aadaki eride gsterildii gibi,
motorun faydal mrn orijnal deerinin % 50sine drebilir.
Bir motoru ar scaklktan kaynaklanan yaltm hasarndan korumak
iin, potansiyel olarak zarar verici her trl alma art, bir alglama
cihaz tarafndan tespit edilmeli ve yaltmda hasar meydana
gelmeden nce, motorun g kaynayla balants kesilmelidir.
Elektrik motorlarnn korunmas iin en yaygn olarak kullanlan
cihazlar unlardr:
Motor sarglarna akan primer akm srekli olarak izleyen ve
nceden ayarlanm bir akm seviyesi aldnda bir Kapatma
206

ilemi balatan, Termal Ar Yk Koruma Rleleri gibi Akm

Alglama Cihazlar
Motor sarglarndaki gerek scakl srekli olarak izleyen ve
nceden belirlenmi bir scaklk seviyesi aldnda bir Kapatma
ilemi balatan Termostatlar, Termistrler, Isl iftler ve RTDler gibi
Dorudan Scaklk Alglama Cihazlar.
ekil 6.8 Elektrik motorunun faydal mrnde, scaklk artnn maksimum beyan
deerin stne kmasnn etkisi
6.5 Termal ar yk korumas akm alglayclar

Dorudan olmayan bir ekilde snm bimetalik tip ya da elektronik
tip akm alglayan Termal Ar Yk (TOL) koruma rleleri, AC
motorlardaki stator akmn ya da DC motorlardaki armatr akmn
izler ve motorun ar-yklenmi olup olmadn belirlemek iin, bu
bilgiyi kullanr. TOL rleleri, motorun termal karakteristikleriyle
uyumlu olacak ekilde tasarmlanmaldr.
Daha kk motorlarda, bimetalik tip TOL rlesi normalde motor
kontaktryle birlikte monte edilir ve bir ar yk durumunu tespit
ettiinde alr. lve zellikler, genelde faz arza tespitini (tek-fazl
alma) kapsar. Bimetalik TOL rlesinin temel avantaj basit olmas
ve maliyetinin dk olmasdr.
Bimetalik TOL rleleri, tekrarlayan balatp durdurma ilemleri,
aralkl altrma ve dier periyodik grevler iin yeterli koruma
salamaz. Bunun sebebi, bimetalin snma ve souma zaman
sabitinin ayn olmasdr, oysa, tipik sincap kafesli bir motorun
souma zaman-sabiti, snma zaman-sabitinin iki katdr, bunun
207
sebebi, motor hareketsiz durumdayken, soutma fannn durmasdr.

Tekrarlayan balatp durdurma ve aralkl altrma srasnda,
bimetal, motordan daha hzl bir ekilde sour ve sonu olarak yeterli
termal koruma salayamaz.
Daha byk ve aralkl alan motorlar iin, elektronik Motor Koruma
Rlesinin kullanlmas gereklidir, bu rlenin termal karakteristikleri ve
ayarlar, motorun termal karakteristiklerine ve ayarlarna daha uygun
olacak ekilde tasarmlanmtr. Bu durumda, ar-yk korumas,
ksa-devrelere, topraklama hatalarna, durmaya, tek-fazl almaya,
ok sayda balatp durdurma ilemine, vb.ye kar da koruma
salayan genel bir Motor Koruma Rlesinin parasdr.
Deitirilebilen eitli ayarlar, Motor Koruma Rlesinin, motorun
tipine, byklne ve uygulamasna uyumlu hale getirilmesine
imkn salar. Modern mikroilemci rleleri, ayrca hat akmlar,
dengesiz akmlar, motorun termal kapasitesi, vb. gibi verileri saklayp
grntleyebilir ve bu bilgiyi, seri bir haberleme linki zerinden
uzaktaki bir ana bilgisayara iletebilir.
Stator ya da armatr akmn izleyen Akm Alglayc TOL koruma
cihazlarnn maliyetinin dk olmasna ve olduka iyi bir tepki
sresine sahip olmasna ramen, bu cihazlar, indirgenmi soutma,
snrl ya da tam havalandrma kayb ya da ar yksek evre
scaklklar gibi dier evresel artlar nadiren dikkate alr. rnein,
deiken hzl AC srclerde, motor hz azaldka, standart bir AC
motordaki afta monteli fann soutucu etkisi azalr, bu da, 50 Hzin
altndaki hzlarda alrken, motorun snma sre sabitini deitirir.
Birok modern saysal AC konvertr, hz ayarlandka, snma ve
souma zaman sabitlerindeki deiiklikleri telafi edecek ekilde
tasarmlanm dahili termal ar yk korumasna sahiptir. Ancak,
stator akmnn izlenmesi, motor sarg yaltmnn ar-scaklk
yznden zarar grmesini nlemek iin her zaman gvenli bir metot
deildir.
6.6
Termal ar-yk korumas - dorudan scaklk

alglama
Daha zor uygulamalar iin, scak noktalarda ya da dier stratejik

noktalarda sarg scaklnn dorudan alglanmas tercih edilir.
Dorudan scaklk alglamas iin kullanlabilen eitli cihaz tipleri
mevcuttur. Daha yaygn olan baz teknikler, ekil 6.9daki izelgede
zetlenmitir.
Dorudan scaklk alglamasnn, stator ya da armatr akm
alglamasndan daha gvenilir olarak kabul edildii baz uygulamalar
unlardr:
208

Tip
AC Frekans Konvertrlerinden beslenen Sincap Kafesli AC

Endksiyon Motorlar
Genelde geici ar yklere sahip AC motorlar
Sk sk durdurulup balatlan AC motorlar
Uzun
balatma
srelerine
sahip
yksek
inerial
uygulamalarda kullanlan AC motorlar
Rotorun kilitlenme ya da durma ihtimalinin olduu
uygulamalarda kullanlan AC motorlar
DC konvertrler tarafndan kontrol edilen DC motorlar
Byk rulmanlar, dili mahfaza kutular [:gear housings], ya
banyolar [:oil baths], s alclar, vb. gibi mekanik
uygulamalardaki termal koruma
alma
lkesi
alma
lkesi
Salanan
Koruma
Gerekli
Say
Mikroterm
(Termostat)
Kontaklar
normalde ak
ya da
normalde
kapal olan
bimetalik erit
Geiciolmayan
ar ykler
iin scaklk
izleme
N/O iin paralel

olarak, N/C iin
seri olarak
balanan 2 ya
da 3 mikroterm
Pozitif
scaklk
katsayl
termistr
Lineerolmayan
deiken
termistr
alglayc
direnci
Geici arykler iin

scaklk
izleme
Seri olarak
balanan 2 ya
da 3 termistr
Isl ift
Peltier Etkisi
J-tipi
o
(T < 750 C)
K-tipi
o
(T < 1250 C)
T-tipi
o
(T < 350 C)
Scak
noktalarda
srekli
scaklk
izleme
Scak nokta
bana bir tane
sl ift
209
RTD
Diren
Scaklk
Detektr
Platinyum
alglaycsnn
(Pt-100 )
lineer
deiken
direnci
Scak
noktalarda,
yksek
dorulua
sahip srekli
scaklk
izleme
Scak nokta
bana 1
detektr
ekil 6.9 Dorudan scaklk lm iin kullanlan koruma cihazlar
Pratik uygulamalarda, elektrik motorundaki eitli stratejik noktalarda

scakl izlemek iin genelde bir veya daha fazla dorudan lme
termal alglayc kullanlmaktadr.
Bu alglayclar, aadaki zellikleri salamak iin motor kontrol
devresine balanan yardmc rle ya da kontrolrlerle birlikte
kullanlr:
Alarm: Motoru durdurmadan, sesli ve/veya grsel ikaz
sinyalleri vererek operatr, scakln yksek olduuna dair
uyarr.
Kapatma: Motorun g besleme devresini kapatarak motoru
durdurur.
Ayr Alarm ve Kapama ayar noktalarnn hedeflerini gerekletirmek
iin, mikrotermler ve termistrler, her bir stratejik noktada iki
alglaycdan oluan bir gruba ihtiya duyar. lki, daha dk scaklk
ayar noktasna sahip olup Alarm fonksiyonunu gerekletirmek iin
kullanlr, ikincisi, daha yksek scaklk ayar noktasna sahip olup
Kapama fonksiyonunu gerekletirmek iin kullanlr.
Her bir stratejik noktada gerek scakl srekli olarak lebilen sl
iftler ve RTDler sz konusu olduunda, elektronik kontrolr
normalde alarm ve motorun durdurulmas iin nceden ayarlanm
scaklk seviyelerine sahiptir. Motoru altrmak, alarm vermek ya da
kapatmak iin iki ayr kontak k kullanlabilir.
Motor korumas iin eitli Dorudan Scaklk Alglama metotlarna
ilikin kapsaml bir tanm, Ek A: Motor korumas dorudan scaklk
alglama ksmnda verilmitir.
210

Deiken Hzl AC Srclere likin

Kontrol Sistemleri
7.1
Genel kontrol sistemi
Birok modern Deiken Hzl AC Src (VSDler) modler

yapdadr. Giri dorultucu, DC linki, k invertr ve balanlan
motor gibi temel bileenlere ilikin baz teknik ayrntlar nceki
211
blmlerde aklanmt. Bu blmde, Kontrol Devrelerinde bulunan

Kontrol Sistemi kapsanmaktadr.
ekil 7.1 Deiken hzl AC srcnn temel bileenleri
Modern PWM-tipi AC VVVF konvertrlere ilikin kontrol sisteminin

ana fonksiyonunun PWM invertrn yar iletken anahtarlarn kontrol
etmek olmasna ramen, kontrol edilmesi gereken baka baz nemli
fonksiyonlar vardr.
Genel kontrol sistemi, 4 ana blgeye ayrlabilir.
nvertr kontrol sistemi
Hz geri besleme ve kontrol sistemi
Akm geri besleme ve kontrol sistemi
Aadakileri kapsayan d ara yz:
Kullanc tarafndan ayarlanan parametreler
Operatr bilgisi ve arza tehisi
Kontrol sinyallerini almak iin kullanlan saysal ve analog
giriler (balatma, durdurma, vb.)
Durum bilgisini (alyor, arzaland, vb.) aktarmak iin
kullanlan saysal ve analog klar
Saysal elektronik alannda son on yldaki hzl gelimelerle birlikte,
modern VSD kontrol sistemlerinde bir veya daha fazla mikroilemci
kullanlmaktadr. Kontrol sistemi, aadaki ana hedefleri
gerekletirecek ekilde tasarmlanmaldr:
Yksek seviyede Gvenilirlik salamaldr.
k akm dalga biimi, motor kayplar minimum olacak
ekilde, seilen hzda yeterli motor torku salamak iin yksek
invertr performans salamaldr.
nvertr kayplar en dk seviyeye indirilmelidir.
212

7.2
D kontrol ve haberleme ara yz imknlaryla birlikte kontrol

sistemini toplam sre kontrol sistemine entegre edebilmesi
mmkn olmaldr.
G kayna dalgalanmalarna ve EMIya kar yksek
toleransa sahip olmaldr.
Kontrol sistemi iin kullanlan g kayna
VSDnin gvenli bir ekilde alabilmesi iin, g ukuru, yksek

enterferans seviyeleri, vb. gibi olaan d artlar altnda bile AC
konvertrn kontrol devrelerine g salamak amacyla gvenli bir
g kaynann kullanlmas nemlidir. Modern bir VSDde gce
ilikin genel artlar, aadaki izelgede belirtilmektedir.
Fonksiyonel blok
Yaklak yk
Ortak potansiyel
Gerilimler
Kontrol Devreleri
Src
byklnden
bamsz olarak 20
VA
Genelde Topra
referans alr.
P iin 5 V
12 V ya da 15 V
G Ara Yz
Devreleri
Akm geri besleme

metoduna bal
olarak 20 VA
Genelde Topra
referans alr, bara
potansiyelinde ayr
bir yardmc
kaynaa sahip
olabilir.
12 V ya da 15 V
Kullanc Ara Yz
Devreleri
Lojik girileri iin 5

VA
Lojik girileri
kullanlyorsa
topra referans
alr. Optik girileri
kullanyorsa
ayrmldr.
Lojik giriler sz
konusu olduunda
5 V ya da 12 V
Optik giriler iin 20

VA
Optik giriler sz
konusu olduunda
12 V ya da 24 V
G Cihaz
Srcleri
KW bana 0,2 VA
1 VA
G cihazna
baldr.
GTO iin en yksek
BJT iin daha
dk FET/IGBT
iin en dk
4 ya da 6 tane
ayrml k
Motor faz
potansiyelinde 3
tane, -ve
deerindeki dc
bara
potansiyelinde 1 ya
da 3 tane
12 V, 15 V, 24 V
G cihazna gre
Faal hale getir ...
art
Faal olmayan hale
getir ... eksi
DC Bara arj
Devreleri
Src kW bana
0,1 VA
Toprakl ya da
topraksz
12 V DC, 24 V DC
110 V, 240 V ya da
415 V AC
Soutma Fannn
Src kW bana
Toprakl ya da
12 V DC, 24 V DC
213
Gc
0,5 VA
topraksz
110 V, 240 V ya da
415 V AC
ekil 7.2 Deiken hzl bir PWM srcnn gcne ilikin genel artlar
Konvertr kontrol devrelerine yardmc g salamak iin kullanlan

en basit metot, elektrik ebekesine balanan yardmc bir
transformatr kullanmaktr. Kontrol devreleri ve cihaz srcleri iin
gerekli ayrm salamak amacyla oklu sekonder sarglarn
kullanlmas gereklidir. Elektrik ebekesinden salanan gte bir
kesinti meydana geldiinde, bu yaklamla ilgili temel sorun oluur.
G kaynanda ksa ukurlar olsa bile, invertr kontrol kaybolur ve
VSDnin durdurulmas gerekli hale gelir. Birok src
uygulamasnda, VSDlerin ksa sreli gerilim ukurlarndan ride
through etmesi gereklidir.
Sonu olarak, kontrol sistemine yardmc g salamak iin DC
linkinden dorudan beslenen Anahtarlamal Modlu G Kaynaklarn
kullanr. Bunlar, esasnda DC-DC konvertrlerdir. Bu yaklamn
temel avantaj, elektrik ebekesinin durumundan bamsz olarak
motor durana kadar kontrol gcnn salanabilmesidir. Elektrik
ebekesi arzalandnda, yardmc g ilk nce DC linkine balanan
byk kondansatrler tarafndan ve daha sonra ineria motorunun
kendisinden salanr. Elektrik ebekesinin gc kesildiinde, birok
AC konvertr frekans azaltacak ve frekans azaltldnda AC
indksiyon jeneratr gibi davranan motordan gc geri alacak
ekilde programlanr.
Azaltan-artran konvertrler [:fly-back converter], ileri ynl
konvertrler [:forward converter] ve kpr konvertrler dahil olmak
zere, birok anahtarlamal modlu g kayna tipi mevcuttur. Bu g
kaynaklar, ayrml olabilir ya da olmayabilir ve tekli ya da oklu
klara sahip olabilir. Yksek frekansta altklarndan dolay (10
kHz il 100 kHz arasnda) geleneksel elektrik ebekesi frekans
transformatrn esas alan g kaynaklarndan fiziksel olarak ok
daha kktrler ve SMPSlerin karmak olmasna ramen, bu g
kaynaklar nispeten ucuzdur.
Modern srclerin yapsnn modler olmasndan dolay, her biri
VSDnin tek bir modlne (kontrol modl, darbe ykselteci src
aamas, soutma fanlar, vb.) adanm olan ok sayda yardmc
g kaynann kullanlmas yaygndr. Bu farkl SMPSler DC linkten
bamsz olarak ya da DC link gerilimini tek bir ayrml alak gerilim
kaynana (24 V DC) dntren merkezi bir SMPSden alabilir.
Her bir modl, g gereksinimini, bu 24 V DClik g kaynandan
salayabilir.
214

ekil 7.2de gsterildii gibi, Cihaz Src G Kaynaklarnn 4 ya

da 6 tane ayrml g giriine sahip olmas gereklidir. Bu g
girilerinin ayrml hale getirilmesi gereklidir nk DC linkin pozitif
terminaline balanan g elektronii anahtarnn Emitr (IGBT &
BJT), Kaynak (MOSFET) ya da Katot (GTO) terminalleri, motorun
k fazlarna balanr. Bu terminal, src aamas iin referans
terminalken, Baz ya da Kap terminali, faal hale gelmek iin pozitif
olarak ya da faal olmayan hale gelmek iin negatif olarak
srlmelidir. Bu cihazlarn her biri iin g kayna referans noktas
farkl bir potansiyeldedir, bu nedenle, ayrml hale getirilmeleri
gereklidir.
DC linkin negatif terminaline balanan g elektronii anahtar
olan Emitr, Kaynak ya da Katot terminalleri negatif baraya
balanmaldr ve bu nedenle, cihaz src devresinin tm iin
tek bir g kayna kullanlabilir, izelgede minimum 4 tane ayrml
g kayna gsterilmektedir. Ancak, cihaz src aamalarn
gerekletirmek iin 6 tane zde g kaynann kullanlmas daha
yaygndr, nk modlerlik ve kablolamann yaygn oluu asndan
bu durum daha faydaldr.
Bu cihaz src g kaynaklarnn salanmas iin iki temel metot
mevcuttur. lki, elektrik ebekesi frekans transformatrnden ya da
SMPSden alt tane ayrml kaynak (kontrol gcnn dier tm
ksmlarnn retilmesiyle ayn ekilde) salamaktr. Dier bir
alternatif, her bir src devresinin adanm yksek frekansl
(genelde halka biiminde) transformatrler vastasyla alt src
devresiyle dorudan birleen tek bir yksek frekansl kare dalga
kayna salamaktr. Ayr dorultucu ve dzenleme devreleri, her bir
src aamas iin gerekli art ve eksi beslemeyi salar.
Konvertr s alclarna ilikin soutucu fanlar, SMPSten ya da
dorudan elektrik ebekesinden enerjilendirilebilir, bu, daha dk
maliyetli bir zmdr. Elektrik ebekesinin temel dezavantaj, dnya
genelinde farkl seviyede elektrik ebekesi gerilimlerinin ve
frekanslarnn olmas ve bunun sorun yaratmasdr. Bu sorun,
genelde en yaygn gerilim seenekleriyle uyumlu olmas iin, fan,
eitli primer balantlara sahip yardmc bir transformatr vastasyla
enerjilendirilerek zlebilir.
7.3
DC bara arj kontrol sistemi
Modern bir PWM-tipi AC Src, sabit gerilimli bir DC Bara ile alr.
Sabit DC Bara gerilimi, normalde 3-fazl bir g kaynandan 6darbeli Diyotlu Dorultucu Kprs vastasyla elde edilir. Bu gerilim,
215
genelde 415 Volt, 3-fazl, 50 Hz iken, baz lkelerde gerilim, 380 Volt,
3-fazl, 50 Hzdir.
Elektrik ebekesi gc, AC srcnn giri terminallerine ilk defa
balandnda, DC baradaki filtre kondansatr gurubu arj olurken
ok yksek seviyede demeraj akmlar akar. Kondansatrler ve
dorultucu modlndeki diyotlar bu yksek seviyedeki akmlara
dayanabilirken, sigortalarn ya da devre kesicilerin bu durumdan
etkilenmesi ve devreye girmesi mmkndr. Bu nedenle, bu demeraj
akmn snrlamak iin baz nlemlerin alnmas gereklidir. DC bara
n-arj devresi, normalde bu ama iin kullanlmaktadr.
Demeraj akm sorununu zmek iin iki temel yaklam kullanlabilir:
AC/DC dorultucu kprsnn AC ya da DC tarafnda yangeit kontaktrl [:bypass contactor] n-arj direnleri
kullanlabilir.
AC/DC dorultucusu, kontroll olmayan diyotlu kpr yerine
kontroll bir dorultulu kpr olabilir.
lk metot en yaygn olarak kullanlan metottur, ekil 7.3te buna ilikin

bir rnek gsterilmitir. Giri kayna ile kondansatr grubu arasna,
gcn ilk uygulanmasnda oluan akm snrlamak iin arj direnleri
yerletirilir. Kondansatrler bir kere arj olduktan sonra, bu direnler,
VSDde ilve kayplara neden olacaktr, bu nedenle, normal alma
srasnda bu direnlerin iptal edilmesi gereklidir. arj direnlerini iptal
etmek ve srcnn tam beyan akmn tamak iin, bir rle (kk
VSDler) ya da kontaktr (byk VSDler) kullanlr.
Rle kontrol, uygulanmakta olan g ile olanakl klnan invertr
aamas arasnda sabit bir zaman gecikmesine sahip basit bir
zamanlayc devre kullanlarak gerekletirilebilir. DC bara geriliminin
izlenmesi daha iyi bir metottur ve belirli bir gerilim seviyesine
ulaldktan sonra, yan-geit (bypass) rlesi kapatlr. Daha kaliteli
VSDlerde, durumlarn onaylamak iin merkezi bir kontrolrdeki g
kaynaklarnn her birinden geri besleme alnabilir.
216

ekil 7.3 DC bara n-arj devresine ilikin rnek
nvertr aamasnn almasna izin verilmeden nce rlenin

kapatlmasn salamak iin bir kilit sisteminin kullanlmas gereklidir.
Aksi halde, VSDden geen yksek seviyedeki yk akm, arj
direnlerini stacak ve yakacaktr. lve olarak, tm g
kaynaklarnn kararl hale gelme ve dzenleme imknnn olmas
nemlidir. Sonu olarak, birok VSD, enerjilendirildikten sonra ksa
bir sre boyunca balatma ilemini geciktiren balang kilitleme
devresine sahiptir.
Bu konuda eitli varyasyonlar mevcuttur, rnein, direnler ve rle,
DC linkinde ya da 3-fazl besleme hatlarnda yer alabilir. Sadece tek
bir byk diren grubu ya da tek bir rle mevcut olabilir ya da ok
sayda kk diren ya da rle grubu mevcut olabilir. Bu tekniin
dier varyasyonlar, yar-iletken yan geit anahtarlarn kapsar.
Bu metodun temel avantajlar unlardr:
Kontrol devresinin basit olmas
mplementasyonun ucuz ve kolay olmas
Bu metodun temel dezavantajlar unlardr:
Rle kontaklaryla ve bobinlerle ilgili kayplar
Bu bileenlerin fiziksel bykl
zellikle motor kontrol sistemi ok sayda enerjilendirme ve
enerji-kesme ilemi gerektirdiinde, bu elektromekanik
cihazlarn gvenilirlii
kinci ancak daha az yaygn olan yaklam, normal diyotlu
dorultucunun
yerine
faz-kontroll
dorultucu
kprsnn
217
kullanlmasdr. Bu, kondansatr geriliminin, ateleme asn kontrol

ederek yava yava artrlmasn ve bylece demeraj akmnn
kontrol edilmesini salar. Bu metot, genelde g beyan deerleri 22
kW civarnn stnde olan VSDlerde kullanlr.
Bu metodun temel avantajlar unlardr:
letim kayplar daha dktr.
Rle kullanlmad iin fiziksel olarak kktr.
Bu metodun temel dezavantajlar unlardr:
G tristrleri g diyotlarndan daha pahaldr.
Kontrol devresi, rle devresiyle karlatrldnda daha
karmaktr.
entikten ve elektrik ebekesindeki dier bozulmalardan
dolay, faz kontrol devresinin hatal bir ekilde tetiklenmesi
riski vardr.
Toplam reaktif g gereksinimi biraz daha yksek seviyededir.
ekil 7.4 Faz-kontroll tristrl kpr kullanan DC bara arj
7.4
AC konvertrler iin PWM dorultucu
Geleneksel bir AC VVVF Konvertr, 5 temel alt-birimden oluur:

3-fazl AC gerilimi sabit byklkteki DC gerilime dntrmek
iin kullanlan, genelde diyotlu bir dorultucudan oluan
AC/DC konvertr. Baz durumlarda, DC bara arj iin faz
kontroll tristrl bir kpr kullanlr. Tam DC gerilimi bir kere
salandnda, tristrl kpr, diyotlu bir kpr eklinde
davranacak biimde kontrol edilir.
218

nvertr aamas iin dzgn sabit bir DC gerilimi elde etmek

amacyla, genelde DC ok bobininden, DC kondansatrden ve
bir DC barasndan oluan DC link
DC gerilimini deiken frekansl deiken gerilimli bir AC
kna dntrmek iin yar iletken bir kprden oluan
DC/AC invertr
Ara yz sistemi ve invertr anahtarlar iin kontrol devrelerine
g iletmek amacyla kullanlan g kayna modlleri
Dizi kontrol, i kontrol dngleri, koruma devreleri ve
kullanc ara yzlerinden oluan saysal kontrol sistemi
Konvertrn n ucundaki AC/DC dorultucu, AC elektrik

ebekesinden gelen gerilimle DC baray ve kondansatr besler. Bu
ama iin 6-darbeli diyotlu bir kpr dorultucusunun kullanlmasnn
iki temel dezavantaj vardr:
AC hat akm dalga biimi, sins biimli deildir (4. Blme
baklmaldr) ve 5. 7. 11. 13. ve vb. gibi tek harmoniklerin
kaynadr. Bu yksek enterferans seviyesi, dier cihazlar da
etkileyebilir ve normal almalarnda ktlemeye neden
olabilir.
Harmonik akm bozulumu, Ortak Kuplaj Noktasndaki (PCC)
gerilimin bozulmasna neden olur, bu bozulumun seviyesi ok
yksekse (byk VS srcler) g besleme sistemine
balanan dier elektrikli cihazlarn performansn etkileyebilir.
Diyotlu dorultucu kullanldnda, drt kadranl alma
zordur nk elektrik gc sadece tek bir ynde iletilebilir (3.
Blme baklmaldr), bu da, standart bir AC VVVF src
kullanldnda rejeneratif frenlemenin uygulanamamasna
neden olur.
PWM-tipi kontroll dorultucu (Aktif n U [:Active Front End]
olarak da adlandrlr) kullanlsayd, bu sorunlarn ouna zm
getirilebilirdi. IGBTli 6-darbeli PWM kprl konvertr ekil 7.5te
gsterilmektedir ve bu konvertr, elektriksel adan normal bir PWM
invertre benzerdir. PWM invertrde olduu gibi, bu konvertr,
IGBTlerin anahtar dizisine bal olarak herhangi bir ynde elektrik
enerjisi iletebilir. Doru bir ekilde alabilmesi iin, anahtarlama
srasnda yar iletken g cihazlarnn zarar grmesini nlemek
amacyla hatta minimum indktans deerinin olmas gereklidir.
Kaynak yksek bir arza seviyesine sahipse (dk kaynak
empedans) hat ok bobinlerinin eklenmesi gerekli olabilir.
219
ekil 7.5 AC konvertrlere ilikin PWM dorultucu
Tristrl kprleri kullanarak ACden DCye g dnm

gerekletirmenin temel sorunlarndan biri, akmn faznn gerilimin
fazna gre kaymasndan dolay fark faktrnn kt olmas ve sins
biimli olmayan AC akm dalga biiminin bozulmasndan dolay g
faktrnn kt olmasdr. PWM konvertr, birim fark faktrnde
elektrik ebekesinden neredeyse sins biimli bir akm ekerek bu
sorunlarn her ikisini de dzeltebilir.
Birim fark faktr, akm dalga biimlerini, genelde 50 Hz olan temel
frekansta temel gerilim dalga biimini tam olarak izlemeye zorlayarak
elde edilir. Akmn ayn fazdaki bileeni, kondansatr gerilimi gerekli
seviyede tutulacak ekilde kontrol edilirken, akmn farkl fazdaki
(kuvadratr) bileeni sfr yaplabilir ya da bu bileen, dier ykler iin
bir g-faktr dzeltme derecesi salayacak hale getirilebilir.
Darbe Genilii Modlasyon teknikleri kullanlarak, akm dalga biimi
nispeten bozulmayan (sins biimli) hale getirilebilir ve bozulmadan
kaynaklanan reaktif g gereksinimi de ortadan kaldrlabilir. Bu, hat
indktansnn filtreleme etkisi ile desteklenir.
7.5
Deiken hzl src kontrol dngleri
Bir AC frekans konvertr, motora beslenen Gerilimi ve Frekans

kontrol edecek ekilde tasarmlanmtr ve bu nedenle, genelde
Deiken Gerilimli Deiken Frekansl (VVVF) kontrolr olarak
adlandrlr. Saysal kontrol sistemi, bu sreci otomatik hale getirir.
rnein, operatr, bir potansiyometre zerindeki hz ayarn
setiinde, VSD kontrol sistemi, motorun ayarlanan hzda
almasn salamak iin k frekansn ve gerilimini ayarlayarak
bu seimi implement eder. Kontrol sisteminin doruluu ve
220

operatrn komutuna cevab, sz konusu VSDde kullanlan kontrol

sisteminin tipine bal olarak belirlenir.
VSD kontrol sistemlerinde kullanlan kontrol tipi, normal endstriyel
sre kontrolnde kullanlan yaklama benzer bir yaklam izler.
Kontrol seviyesi aadaki ekillerde olabilir:
Basit Ak-Dngl Kontrol sreten geri besleme alnmaz.
Kapal-Dngl Kontrol sre deikeni geri beslenir.
Ardk Kapal-Dngl Kontrol birden fazla deiken geri
beslenir.
7.5.1 Ak-dngl kontrol
Elektriksel bir VSDnin hedefi, elektrik ebekesinden gelen elektrik
enerjisini deiken hzda ve torkta mekanik yk enerjisine
dntrmektir. Birok uygulamada, operatr ya da sre kontrolr
tarafndan salanan ayar noktas komutu esas alnarak ykn hzn
kontrol etmek iin VSDlerin kullanlmas gereklidir.
Geleneksel VVVF konvertrler, k geriliminin bykln ve
frekansn kontrol eden gerilim kayna cihazlardr. Akan akm,
motor artlarna ve yke baldr, bunlar AC konvertr tarafndan
kontrol edilmez ancak gerilimin uygulanmasnn bir sonucudur.
Uygulanan tek akm kontrol, bykl yksek bir seviyeye
(rnein, tam yk akmnn % 150sine) ulatnda akm
snrlamaktr.
Motorun gerekli hzda alp almadn ya da sadece alp
almadn kontrol etmek amacyla motordan gelen hz bilgisinin
geri beslenmesi iin bir sistem kullanlmaz. Yk torku deiirse ve
kayma deeri artar ya da azalrsa, konvertr, kn, sreteki bu
deiiklikleri telafi edecek ekilde ayarlamaz.
Bu ak-dngl kontrol metodu, santifuj pompalar & fanlar ya da
konveyrler gibi kararl-durum artlarn ve basit uygulamalar kontrol
etmek iin yeterlidir. Bu metot, bir seviyeden dierine hz
deiiklikleri iin olduka uzun bir sre salar ve sreteki
deiikliklerin ok ciddi sonulara neden olmad durumlarda
kullanlr.
7.5.2 Kapal dngl kontrol
Endstride, Hzn ve/veya Torkun srekli olarak ve doru bir ekilde
kontrol edilmesinin gerekli olduu daha zor uygulamalar da
mevcuttur. Gerekli kontrol doruluu nemlidir ve src
teknolojisinin seimi zerinde byk bir etkiye sahip olabilir. Sk
dinamik kontrol gerektiren src uygulamalar iin, kapal-dngl
kontroln uygulanmas gereklidir. Bu performans tipi, AC srclerin
221
ve standart DC srclerin Kapal Dngl Vektr Kontrol ile

salanabilir.
Standart VVVF AC Srcler, basnc ya da ak dzenleyen pompa
sistemleri gibi kapal-dngl kontrol sistemlerinde kullanlabilir
ancak genel olarak bu uygulamalarn performanslar yksek deildir.
Kapal-dngl bir VSD sisteminin tipik konfigrasyonu ekil 7.6da
gsterilmektedir, bu konfigrasyon, aadaki temel bileenlerden
oluur:
Grevi, kaynaktan gelen elektrik enerjisini yk iin gerekli olan
mekanik enerjiye dntrmek olan motor
Kontrol edilmesi gereken yk miktarn lmek iin kullanlan
transdser. Bu, kontrol sistemi iin bir geri besleme sinyali
olarak kullanlr. Hzn nemli olduu durumda, transdser, bir
takometre (analog sistem) ya da enkoder (saysal sistem)
olabilir.
Konumun nemli olduu durumda, transdser zc cihazdr
[:resolver] (analog sistem) ya da mutlak enkoderdir (saysal sistem).
Ancak, gerekli dorulua bal olarak hzn ve konumun llmesi
iin kullanlan daha ucuz metotlar vardr. Akmn nemli olduu
durumda, transdser, bir akm transformatrdr.
Motora elektrik gc akn kontrol eden bir konvertr. Bu
durum, saysal bir devrenin kontrol altnda yksek frekansta
anahtarlanan kat hal cihazlarn ieren bir g elektronii
konvertr ile salanabilir.
Ayar-Noktas (SP) olarak adlandrlan gerekli hz ya da konum
deerini, Sre Deikeni (PV) olarak adlandrlan llen
deerle karlatran ve hatay (SP-PV) sfra drmek iin
hz ve torku ayarlayan Kontrol k salayan bir kontrolr.
Eskiden, kontrolrler, ilevsel ykselteler (Op-amp)
kullanlarak analog devreler tarafndan implement edilirdi.
Modern kontrolrler, mikroilemciler ve saysal devreler
kullanlarak implement edilmektedir.
ekil 7.6 Kapal-dngl bir VSD kontrol sisteminin ematik gsterimi
222

Hz gibi, istenen yk deeri de, bir potansiyometre kullanlarak

(analog sistem) operatr tarafndan manuel olarak ya da tu
takmnda bir deer girilerek (saysal sistem) ayarlanabilir. VSD,
karmak bir kontrol sisteminin paras ise, istenen deer, Sre
Kontrol Sisteminden (PLC ya da DCS) 4 - 20 mAlik bir sinyalle
(analog sistem) ya da seri bir veri linki vastasyla (saysal sistem)
iletilebilir.
Kontrol dngsndeki her bir byklk nndeki byklk ile doru
orantl olsayd, Sre Deikeninin (PV) geri beslenmesine gerek
olmakszn basit ak-dngl hz kontrol yeterli olurdu. AC
srclerde, doru hz kontrol gerekli olursa, o zaman tork ve hz
deikenlerinin geri beslenmesi gerekli hale gelir. Motor akm, art
sresi kaak indktansa bal olacak ekilde motor frekansndaki
arta cevap verir. Dier taraftan, motor hz, art sresi, ineriaya
bal olarak torku izler. Bu hatalarn meydana gelmesi, pompa hz
kontrol gibi basit uygulamalarda kabul edilebilirken, eitli
srclerin pe pee alt kat makinesindeki deiken hzl
srcler gibi dier zor uygulamalarda kabul edilmeyebilir. Bu zor
uygulamalarda, ok-dngl ya da ardk kontrol olarak bilinen ve
birlikte alan eitli kapal-dngl kontrol sistemlerinin kullanlmas
sayesinde gelimi performans salanabilir.
En nemli kontrol etmenlerini vurgulamak iin bu kapal-dngl
kontrol sistemi, ekil 7.7de yeniden izilmitir. Kapal-dngl geri
besleme kontrol terimi, kontrolrn kndan giriine geri
beslemenin saland kontrol sisteminin yapsn vurgular.
ekil 7.7 Kapal-dngl geri beslemeli kontrol sistemi
Kapal-dngl Deiken Hzl bir Srcde, aadakiler

gerekleir:
Bir enkoder kullanlarak Sre deikeni llr.
Bir hata sinyali elde etmek iin Sre deikeni (llen hz)
Ayar Noktas (istenen hz) ile karlatrlr, SP PV = hata
sinyalidir.
Bu hata sinyali, k sinyalini srece ayarlamak (bu durumda,
AC konvertr, motor ve hz transdseri) iin kontrolr
tarafndan ileme tbi tutulur.
223
ekil 7.7 yanltc olabilir nk uygulamada, hata noktas genelde

kontrolrde yer almaktadr.
7.5.3 Ardk kapal-dngl kontrol
ok yakn hz ve tork kontrol gerektiren ve sreteki deiikliklere
hzl cevap veren zor uygulamalar iin, sreteki tm gecikmeleri
nceden belirleyebilmek amacyla tek-dngl bir kontrolrn
kullanlmas yeterli olmayabilir. Bu durum, kontrolr tasarmnn
zorlamasna ve iletmeye alma srasnda kurulumun zor olmasna
neden olur. Neyse ki, DC Srclerle gemite yaanan tecrbeler
sonucunda, sorunla adm adm uraan bir teknik gelitirilmitir. Bu
zm, iki tane Ardk Kapal-Dngl Kontrolrden oluur. Temel
ayar noktas, operatr tarafndan bir potansiyometre vastasyla ya
da PLCden ayarlanan Hz Ayar-noktasdr. Bu hz gereksinimlerini
salamak iin gerekli invertr frekansn hesaplamaya almak
yerine, bir DC Src bunu iki aamada zer:
lk Hz Kontrol Dngs, hz artrmak (ivmelenme salamak)
ya da hz azaltmak (yavalama salamak) amacyla istenen
tork ayar noktasn hesaplamak iin hz hata deerini kullanr.
Hz kontrol dngsnn, sistemdeki zaman gecikmelerinin
sadece birine, tork ve llen hz arasndaki gecikmeye izin
vermesi gereklidir. Bu, temelde yk inerias olmak zere
sistemdeki mekanik geici durumlar telafi eder.
kinci Tork Kontrol Dngs, ayarlanm olan bu torku, hz
kontrolrn kn, llen gerek deerle karlatrr ve
istenen k frekansn hesaplar. Bu durumda llen Sre
Deikeni, llen motor akmdr, motor akm, motor torkuyla
doru orantldr. Bu nedenle, bu kontrol dngs, genelde
Akm Dngs olarak adlandrlr.
Vektr Kontroll Src, benzer bir strateji kullanr. Tork Kontrol
Dngsnn tasarmnda, akm deiim hznn, hzn deiim
hzndan ok daha yksek seviyede olduu varsaylr. Bu, motorun
sabit bir hzda altnn varsaylmasyla e deerdir. Sonu olarak,
Akm Dngsnn, sadece k frekans ile akm arasndaki zaman
gecikmesini hesaba katmas gereklidir. stenen invertr k
frekansn salamann yan sra, istenen invertr gerilimini de salar,
nk bu iki deer birbiriyle ilikilidir. Her iki byklk de PWM
anahtarlama lojiine iletilir, bu, invertr anahtarlama dizisini ve
hzlarn kontrol eder (ekil 7.8).
Akm Kontrol Dngs, temelde sarg indktans ve direnci olmak
zere elektriksel geici rejimleri telafi eder.
224

Ardk dngl kontrolrn blok diyagram aadakileri ierir:

D (byk) Hz Kontrol Dngs
(kk) Tork Kontrol Dngs
ekil 7.8 Hz ve tork iin ardk kontrolr
Ardk kontrolrn temel avantaj, akm/tork dngs giriine bir

snrlama getirerek src kna bir akm snr konmasnn
mmkn olmasdr. Bu, genelde, hz kontrol dngsnn, akm
dngsnden beyan akmn % 150si civarndan fazlasnn istenmesi
nlenecek ekilde ayarlanr.
Akm dngs, hzl bir ekilde (10 msden ksa bir srede) cevap
verebilir. Hz dngs, daha yava bir ekilde cevap verir nk
motor ve yk inerias genelde yksek seviyededir. Hz kontrol
dngs iin tepki sresi tipik olarak 100 ms civarndadr.
Hz ya da akm kontrolr iin ykseltecin adm deiiklie olan
tepkisi, ekil 7.9da gsterilmektedir. En basit kontrolr ykselte tipi,
k girile orantl olan ykseltetir, bu ykselte, oransal ykselte
[:proportional amplifier] ya da P-kontrol olarak adlandrlr. P-kontrol,
hz ve akm kontrol dnglerinde kullanlmaz nk yksek seviyede
doruluk ve hzl dinamik tepki gibi gereksinimleri yeterince iyi bir
ekilde salayamaz. Yksek performansl VSDlerde Oransal-ntegral
Kontrol ya da PI-Kontrolnn kullanlmas daha yaygndr. PIKontrol iin adm tepkinin kullanlmas, P-kontrolnn adm knn
ve integral kontrolden kaynaklanan rampann kombinasyonundan
oluur.
225
ekil 7.9 P ve PI kontrolrlerin adm kna tepkisi
7.6
Adm giri kontrol deiiklii

Oransal Kontrolr k
Oransal/ntegral Kontrolr k
AC srcler iin vektr kontrol
Vektr Kontrol terimi, endstriyel kontrolde yanl kullanlan

terimlerden biridir ve sonu olarak VS srcleri arasnda byk
lde karkla neden olmutur. Deiken Hzl AC Srclere
ilikin Vektr Kontrol, 1980lerin ortalarndan beri baz src
imaltlarndan tedarik edilebilmektedir. Vektr Kontrol teknii, kat
hal elektroniindeki (hem mikroilemcilerdeki hem de g
elektroniindeki) byk gelimelerin sonucunda mmkn hale
gelmitir.
Bu, DC srclere e deer bir AC src olarak tantlm ve en zor
src uygulamalar iin bile uygun olduu ifade edilmitir ve
karklk bu noktada ortaya kmaktadr. Bu ifade, sadece Vektr
Kontrolnn ilkeleri implement edildiinde geerlidir. Bu gelimi
kontrol tipinin Deiken Hzl AC Srclere uygulanabilme
dereceleri vardr. Baz imaltlar, Vektr Kontroln sadece ksmi
olarak uygulayan rnlere daha stn performans karakteristikleri
atfetmeye alarak bu karkl daha da ktletirmitir. eitli
terimlerin anlamlar bu blmde Vektr Kontrolnn temel
ilkelerinden sonra aklanmaktadr. Gnmzde, Vektr Kontrol
terimi, daha yksek performans seviyesi salayan (sabit V/f
srclerle karlatrldnda) tm srcler iin geerli olan genel
bir isim haline gelmitir.
2. Blmde aklanm olduu gibi, elektrik motorlar, iki manyetik
alann etkileiminin sonucunda tork retir, manyetik alanlardan biri
sabit ksmda (stator) ve dieri dnen ksmdadr (rotor/armatr).
Manyetik alanlar, statorun ve rotorun sarglarnda akmakta olan akm
tarafndan retilir. Motor torku, bu iki manyetik alann iddetine
baldr. Gerekte, tork deeri, bu iki manyetik alan reten akmlarn
arpm ile doru orantldr.
226

Bir DC Srcde, k torkunun, iki akm vektrnn arpmyla

doru orantl olduu anlalmaktadr. Bunlardan biri armatr akm a
(tork reten akm) ve alan akm fdir (ak reten akm), aralarnda
90 a fark vardr. Uygulamada, alan akm (ak reten akm)
normalde sabit tutulur. Sonu olarak, armatr akm (a) motorun
k torkuyla doru orantldr. Armatr akm (a) ardk kapal
dngl kontrolrde tork geri beslemesi olarak kullanlabilir. Bu
akmlarn her ikisi de kolayca llebilir ve DC Srcnn basit bir
ekilde kontrol edilmesini salar.
Bir AC ndksiyon Motorunda (ekil 2.5, ekil 2.6 ve ekil 7.10daki
e deer devreye baklmaldr), ak reten akm (m) ve tork reten
akm (r) motorun iindedir, dardan llemez ya da ayr olarak
kontrol edilemez. DC srcde olduu gibi, bu iki akm arasnda
kabaca 90 fark vardr ve bu akmlarn vektr toplam, llebilen
Stator Akmn oluturur (ekil 7.11). Bu nedenle, AC motorun Vektr
Kontrol, DC motorun Vektr Kontrolnden daha zordur. AC AkVektr srcye ilikin sorun, iki ayr devre kullanlmakszn bu iki
akm Vektrnnn ayrt edilmesi, kontrol edilmesi ve sadece stator
akmnn llebilmesi ve kontrol edilebilmesidir.
AC Vektr Kontrol srcnn stratejisi, tm hz & yk artlar altnda
ak akmnn ve/veya tork akmnn ayr olarak kontrol edilebilmesini
olanakl klmak iin mnferit akm vektrlerinin hesaplanmasdr. DC
srcde olduu gibi, hedef, motorda sabit bir ak akmnn
salanmasdr.
Akm vektrlerinin hesaplanmas, mevcut deikenlerin (stator akm
(s), stator gerilimi (Vs), faz ilikisi, frekans, aft hz, vb.) llmesi
ve motor sabitlerini (stator direnci & indktans, rotor direnci &
indktans, mknatslanma indktans, kutup says, vb.) ieren bir
Motor Modeline uygulanmasdr. ok sayda deiken var olduu
iin, ok sayda motor modeli uygulamasnn (ok basit modellerden
ok karmak ve doru modellere kadar eitli modellerin olmas
mmkndr) olmas mmkndr. Motor modeli ne kadar kapsaml
ise, o kadar ok alma gc gereklidir.
ekil 7.10 Bir AC indksiyon motorunun basitletirilmi e deer devresi

227
Motorun yksz olmas durumunda, yksz-durum stator akmnn

(s) neredeyse tamam mknatslanma akmndan oluur. Sadece
motordaki rzgar ve srtnme kayplarnn stesinden gelmek iin,
tork reten bir akm gereklidir. Kayma deeri neredeyse sfra eittir,
stator akm gerilimin 90 arkasndadr, bu nedenle, g faktr sfra
yakndr (cos = 0).
Hafif ykl motorlarda, stator akm s, mknatslanma akmnn M
(deimez) biraz artrlm tork-reten aktif akmla vektr toplamdr.
Stator akm, gerilimin byk bir a fark () kadar gerisindedir, bu
nedenle, g faktr ktdr (cos << 1). Kayma deeri hal
kktr.
Ar ykl motorlarda, stator akm s, mknatslanma akmnn M
(deimez) byk lde artrlm tork-reten aktif akmla (bu akm,
yk torkundaki artla orantl olarak artar) vektr toplamdr. Stator
akm, gerilimin belli bir a fark () kadar gerisindedir, bylece, g
faktr tam yk g faktrne yaklam olur (cos = 0,85).
ekil 7.11 Bir AC indksiyon motorundaki akm vektrleri
Bu nedenle, Vektr kontrol sisteminin merkez ksm, motorun iindeki

artlar srekli olarak modelleyen Aktif Motor Modelidir:
Aadaki ilemleri implement ederek gerek zamanl Torkreten akm srekli olarak hesaplar:
Hesaplamann bir ksm olarak kullanlmak zere motor
sabitlerini bellekte saklar.
Her bir fazdaki stator akmn ve gerilimini ler.
Hz ler (enkoderle) ya da hz hesaplar (enkodersiz)
Ak-reten akm gerek zamanl olarak srekli bir ekilde
ler.
Tork Kontrol Dngsne hata k salamak iin hz geri
beslemesini Hz Ayar Noktas ile karlatrarak Hz Kontrol
Dngsn implement eder.
228

PWM anahtarlama lojik kontrolrne hata k salamak iin

akm ve hz geri beslemesinden hesaplanan aktif torklar
karlatrarak Tork Kontrol Dngsn implement eder.
Bu bilgiyi srekli olarak gnceller ve Sre zerinde sk bir
kontrol salar.
Srcnn yeterli dinamik tepki salamas iin, saniyede en az 2000

kere model hesaplamas yaplmas gereklidir, bu da, 0,5 msden
daha ksa gncelleme sresi salar. Modern yksek hzl ilemcilerle
bunun kolayca gerekletirilebilmesine ramen, indksiyon
motorunun bu hzda srekli olarak modellenebilmesi sadece son on
yldr, 16-bitli mikroilemcilerin gelitirilmesiyle mmkn hale
gelmitir. Balangta, Vektr kontrol iin yeterli ileme gcnn
salanmas olduka maliyetliydi ancak belirli bir sre iinde, ilemci
maliyeti dt ve alma hz byk lde artt.
Sabit V/f oranna sahip geleneksel bir Konvertr ile modern bir
Vektr Kontrol src arasndaki temel fark, byk lde kontrol
sisteminde ve invertrn IGBTlerinin anahtarlama rntsn
kontrol etmek iin Vektr kontrolne ilikin Aktif Motor Modelinin
implement edilme derecesindedir.
Vektr konvertre ait g devresi, VVVF src tarafndan kullanlan
devreye neredeyse zdetir:
3-fazl AC Gerilimi, DC Gerilime dntren dorultucu

Besleme tarafndaki harmonikleri azaltmak iin kullanlan
indktif ok bobini
Dzgn ve kararl bir DC gerilimi salamak iin kondansatr
filtreli DC link
DCyi, AC indksiyon motoru iin uygun olan deiken PWM
gerilimli deiken frekansl ka dntren yar iletken IGBT
invertr kprs
Anahtarlamay kontrol etmek, koruma ve kullanc ara yz
salamak iin mikroilemciye dayal saysal kontrol devresi
Gnmzde, ok nl imaltlara ait Deiken Hzl standart AC

Srcler, belirli bir dereceye kadar Vektr kontroln implement
eder. rnein, Alglaycsz Vektr Kontrol, modern AC srclerin
neredeyse tm iin bir performans zellii olarak tantlr.
Gnmzde Deiken Hzl AC Srcler iin esas olarak 3 temel
kontrol tipi mevcuttur:
229
Temel Sabit V/f src, makul bir fiyatta olduka iyi bir hz
kontrol salar ve santrifuj pompalarnn ve fanlarn kontrol
edilmesi iin uygundur.
Alglaycsz V/f Vektr src, ak reten akm vektrnn
(ak-vektr) kontrolnn daha fazla/daha iyi bir ekilde
implement edilmesiyle daha iyi ivmelenme, daha iyi hz
reglasyonu ve daha yksek seviyede balang torku salar.
Alana Dayal Kapal Dngl Vektr Kontrol src; hz, tork
ve ak reglasyonu zerinde ardk P kontroln kullanan
DC benzeri performansla mkemmel hz ve tork kontrol
salar. Bu srcnn dinamik performans mkemmeldir.
7.6.1 Temel sabit V/f srcler

Sabit bir V/f srcnn kontrol stratejisi, aada gsterildii gibi
ak-dngl kontroldr:
Hz Referans, d kaynaktan alnr ve motora uygulanan
Gerilimi ve Frekans kontrol eder.
Hz referans, hz talebindeki adm deiiklii yava deien
bir sinyale dntrmek iin ilk nce rampa devresine
beslenir. Bu, hz kontrol sistemini etkileyen elektriksel ve
mekanik oklar nler. vmelenme ve yavalama rampa
sreleri, kullanc tarafndan ayarlanabilir.
Sinyal daha sonra motora beslenen gerilimin ve frekansn
bykln belirleyen bir ksma iletilir. Gerilim ve Frekans
arasndaki V/f oran, her zaman sabit tutulur. Ayrca, bu
srcler sz konusu iki deerin motor ivmesini belirleyen
deiim hzn da ayarlar.
Bu oran iin kullanlan baz gerilimi ve baz frekans motor isim
plkasndan alnr.
Son olarak sinyal, Anahtarlamal PWM Lojik modlne iletilir,
bu modl, k terminallerinde PWM algoritmasna gre
gerilim rnts (sins-kodlu, vb.) elde etmek iin IGBT
anahtarlarnn anahtarlama rntsn kontrol eder.
Genelde motordan hz geri beslemesi alnmaz. Motorun, k
frekansna cevap verdii ve bu frekans izledii varsaylr
(ak-dngl kontrol).
Akm transdserinin akm geri beslemesi, temel olarak
koruma, gsterge ve bir akm snr deeri belirlemek iin
kullanlr,
kontrol
stratejisinin
bir
paras
olarak
KULLANILMAZ.
230

Motora akmakta olan stator akmnn izlenmesi gereklidir. Src

genelde toplam akm izler ve m ile r arasndaki fark ayrt edemez.
ekil 7.12 Sabit V/f srcsnn blok kontrol diyagram
Bu akm, torku kontrol etmek iin kullanlmaz ancak aadaki

fonksiyonlar gerekletirmeyi hedef alr:
Motorun 2t ar yk korumas iin gerek akm ler.
G elektronii bileenlerinin korunmasn salar.
Bir Akm Snr deeri salar, akm nceden belirlenmi bir
deeri getiinde, kontrol sistemi, frekans komut sinyalini
azaltr. Genel olarak, akm snr deeri, beyan motor akmnn
% 150sine ayarlanr.
Daha yeni baz V/f srcleri motor yk torkunda deiiklik
meydana geldiinde bile nispeten sabit motor hz elde etmek
iin hz tutma kapasitesini gelitirmek amacyla strateji olarak
Kayma Telafisini kullanr. k torku arttka motor akm
artar, bu, konvertrn k frekansn ayarlamak iin
kullanlabilir. rnein, tam beyan ykte, tam kayma deeri
k frekansna eklenebilir. Kayma telafisi ile, hz geri
besleme cihaz kullanlmakszn bir indksiyon motoruyla
gelimi hz reglasyonu salanabilir.
Bu ak-dngl sabit V/f kontrol metodu, kararl-durum artlarnn
kontrol edilmesi iin yeterlidir, bu metot ayrca bir seviyeden dierine
hz deiiklikleri iin uzun bir sre salayan ve sreteki
deiikliklerin sonularnn ciddi olmad pompalar, fanlar ve
konveyrler gibi basit uygulamalar iin yeterlidir.
Bu src tipi, aadaki uygulamalar iin uygun deildir:
Motorlarn dk hzlarda alt uygulamalar (5 Hzin
altnda). Dk hzdaki tork genelde ktdr nk stator
gerilim d, ak-reten akmn bykln nemli lde
etkiler. Birok V/f src, aky ve sonu olarak balang
torkunu
artrmak
iin,
balangtaki
V/f
orannn
231
glendirilmesine imkn veren bir Balang Glendirmesini

[:Start Boost] uygular.
Daha yksek dinamik performans gerektiren uygulamalar
Motor torkundan ok motor frekansnnn dorudan kontrol
edilmesini gerektiren uygulamalar
ok yklere sahip bu src tipinin dinamik performans
ktdr.
7.6.2 Alglaycsz V/f ak-vektr srcleri (Ak-dngl

Vektr)
Alglaycsz Ak-Vektr srclerinin gelitirilmesi, sabit V/f
srclerin temel dezavantajlarnn stesinden gelinmesini ve
temelde dk hzlardaki tork kaybn hedeflemekteydi.
Bu src tipi genelde Ak Dngl Vektr src olarak da
adlandrlr nk temel, hal sabit V/f oranl kontrolrdr. Ancak bu
ekirdek etrafna eitli ilve kontrol bileenleri sarlmaktadr:
Ak-reten akm (m) ve tork-reten akm (r) temsil eden iki
ayr akm vektrn (gerek zamanl olarak) hesaplamak iin,
llen stator akmn kullanan Akm zc Cihaz
(matematiksel model)
Frekans komutunu, akm snrlayacak kadar hzl bir ekilde
ayarlamak iin, tork-reten bir akm (r) kullanan Yksek
Performansl Akm Snrlayc
Ak-reten akmn (m) optimum bir ekilde kontrol edilmesini
salamak iin V/f orann srekli bir ekilde ayarlayan Ak
Reglatr
Bir enkoder kullanmakszn bilinen motor parametrelerine
bal olarak rotor hznn doru bir ekilde tahmin edilmesini
salayan Kayma Deeri Tahmin Cihaz. Bu, tm hz ve yk
artlar altnda gelimi kayma deeri telafisi salar.
Sonuta, ok yklerine kar gelimi dinamik tepki ve yksek
seviyede demeraj ve ivmelenme torku salamak iin, zellikle dk
hzlarda byk lde gelimi tork elde edilir. Ancak, bu src tipi,
Tork Kontrol salamaz, hal bir Hz Kontrol cihazdr. lve olarak,
hz tutma kapasitesi byk lde gelimitir.
Bu src tipi, kapal-dngl hz kontrol salayan bir enkoder
vastasyla da altrlabilir. Bu, hz reglasyonu % 0,1 olacak
ekilde VS srcnn hz tutma kapasitesini gelitirir.
232

7.6.3 Alana dayal kapal-dngl vektr srcleri

1980lerin sonlarna kadar, yksek performansl src uygulamalar,
mutlaka DC srcnn kullanlmasn gerektirmekteydi. Ancak, DC
srclerin bakm gereksinimlerinin fazla olmas, alternatif
zmlerin retilmesine neden olmutur. Gnmzde vektr
kontroll AC srcleri, DC srclerinkini aan bir dinamik
performans seviyesi salayacak ekilde gelimitir.
Kapal-dngl Vektr kontrol, her AC VSD uygulamas iin gerekli
deildir, sadece uygulamalarn kk bir ksmnda gereklidir. Ancak,
hz reglasyonu % 0,01den iyi olan ve dinamik tepkisi 50
radyan/sden iyi olan bir hz reglasyonu ile birlikte sk kapaldngl kontrol gerektiren belli sayda uygulama mevcuttur. Bu
dinamik tepki, standart V/f srcler tarafndan salanan tepkiden
yaklak 10 kat daha iyidir.
Yksek performansl Vektr Kontroll AC src sistemine ilikin
kontrol blok diyagram, hz ve tork kontrol dnglerine sahip Ardk
Kapal-Dngl tiptedir:
ki ayr kontrol dngs mevcuttur, biri Hz iin, dieri Akm
iin kullanlr. Bu kontrol stratejisi, DC Srcnn kontrol
edilmesi iin kullanlan stratejiye benzer bir stratejidir.
Hz Dngs, k frekansn (hzla orantldr) kontrol
eder.
Tork Dngs, motor faz akmn (torkla orantldr) kontrol
eder.
Kullancdan gelen Hz Referans komutu, ilk nce bir
komparatora iletilir, burada hata, hz reglatrn kontrol
eder.
Hz hata sinyali, tork (akm) reglatrne ilikin ayar noktas
haline gelir. Bu sinyal, motor devresinden gelen hesaplanm
akm geri beslemesi ile karlatrlr ve hata sinyali, motorun
ivmelendirilmesinin mi yoksa yavalatlmasnn m gerekli
olduunu belirler.
Ak akm iin ayr bir kontrol dngs mevcuttur (V/f
reglatr)
Son olarak, sinyal, PWM ve Anahtarlama Lojik Ksmna geer,
bu ksmda, IGBTler, PWM algoritmasna gre (sins-kodlu,
yldz modlasyonlu, VVC, vb.) kta gerekli gerilim ve
frekans retilecek ekilde kontrol edilir.
233
ekil 7.13 Ak-vektr konvertr kontrol devresinin blok diyagram

Bir AC srcsnde hz lm iin afta-monteli artml bir
enkoderin kullanlabilmesine ramen, bu, genelde ilve bir masraf
olarak grlr. Baz durumlarda, zellikle motorlar dahili frenlere
sahip olduklarnda, enkoderin motora monte edilmesi zordur. Bir
enkoderin kullanlmad durumda bile, kapal-dngl ardk kontrol
implement edilebilir nk hz, Aktif Motor Modeli ile hesaplanabilir
ancak doruluk seviyesi daha dktr nk zellikle ok dk
hzlarda kayma deerinin hesaplanmas zordur. Enkoder
kullanmayan vektr kontroll srcler genelde Alglaycsz Vektr
srcleri olarak adlandrlr. Enkoder kullanmayan vektr kontroll
srclerin dinamik tepkisi, genelde kullananlardan daha ktdr.
Aadaki deerler, lider Deiken Hzl Src imaltlar
tarafndan sunulmu olan baz ilgin deerlerdir:
Enkoderli
DC
src
V/f Ak
Vektr
(Alglaycsz)
Enkoderli
V/f Ak
Vektr
Alana Dayal
(Alglaycsz)
Enkoderli
ve Alana
Dayal
Hz
Doru_
luu
% 0,01
% 1,0
% 0,1
% 0,5
% 0,001
Tork
Tepkisi
10 20 ms
100 ms
10 20 ms
1 10 ms
1 10 ms
Sz konusu yksek performansl VS src tipine ilikin tipik

uygulamalar aadadr:
Vin ve Yk Asansr srcleri
234

Kat ve elik-erit hatlarndaki tekrar sarclar

Kat makineleri
Yazc makineleri
Otomasyonlu imalt hatlar iin konumlandrma sistemleri
Vb.
Yksek performansl VSD kontrolrler kurulurken, ortalama bir

Oransal kazan, iyi bir geici rejim tepkisi salarken, ntegral kazan,
yksek seviyede kararl durum doruluu salar. PI-kontrolrlerin
avantaj, girilerinin sfr olmasna ramen, konvertr srmek iin
sfr-olmayan bir k salayabilmeleridir. Kapal-dngl kontrolde
bu bir avantajdr nk yksek seviyedeki doruluk, kontrolr
giriinde sfr hata salamaldr.
Uygun P ve deerleri, srasyla tepkinin adm ve rampa ksmlarn
belirler ve bu deerlerin, her bir nvertr-Motor-Yk kombinasyonu
iin hesaplanmas gereklidir.
Hz dngsne ilikin P ve deerleri motor aksna, yk
srtnmesine ve ineriaya baldr nk bu deerler, hzn
akma kar olan tepkisini etkiler.
Akm dngsne ilikin P ve deerleri invertr kazancna,
motor direncine ve kaak indktansa baldr nk bu
deerler, akmn motor frekansna olan tepkisini etkiler.
Modern saysal srclerde, akm ve hz dnglerine ilikin P ve
deerleri tu takm tarafndan ayarlanabilir ya da alternatif olarak,
birok modern saysal src, kendinden-ayarlama iin kullanlan bir
algoritmay ierir. Bu, geleneksel olarak daha eski analog DC
Srcler iin gerekli olan dnglerin ayarlanmas ileminin
zorluklarn ortadan kaldrr. Hz dngsnn P ve kazanlar,
uygulama gereksinimlerini salamak iin iletmeye alma esnasnda
belirlenebilir ve genelde deitirilmesi pek gerekli deildir.
Vektr kontroll AC srcnn, DC src ile karlatrldnda belli
sayda dezavantaj vardr:
Vektr kontrolr, DC Srcnn basit ardk kontrolryle
karlatrldnda ok daha karmak ve pahaldr.
Motor aft hzna ilikin doru geri besleme elde etmek iin
genelde enkoder hznn geri beslenmesi gereklidir. Bu
enkoderlerin, standart sincap kafesli bir AC indksiyon
motoruna taklmas genelde zordur ve motorun daha pahal
hale gelmesine neden olur. Son yllarda, bir enkoderin gerekli
olmad durum iin, Alglaycsz Vektr Kontrol
235
7.7
gelitirilmitir. Yaklak hz deeri, gerilim ve akm bilgisi gibi

dier mevcut bilgiler kullanlarak ilemci tarafndan hesaplanr.
Ancak, bu srclerin hz doruluu ve dinamik tepkisi,
enkoder kullanan srclerden daha ktdr.
Srcnn yaps, genelde AC motorun dk hzlarda
yksek seviyedeki tork yklerinde altrlmasn gerektirir.
Standart sincap kafesli AC indksiyon motoru, motorun ND
ucuna taklan ve ayr bir ekilde enerjilendirilen bir soutma
fannn kullanlmasn gerektirir.
Rejeneratif frenleme, Vektr srcnn kullanld durumda
DC srcnn kullanld durumdakinden daha zordur.
Rezistif tipli dinamik frenleme sistemleri, ounlukla AC Vektr
kontrol srcleriyle kullanlmaktadr.
Deiken hzl AC srclere ilikin akm geri

beslemesi
7.7.1 Deiken hzl srclerde akmn llmesine ilikin

metotlar
Birtakm nedenlerden dolay Deiken Hzl AC Srclerde Akm
Geri Beslemesinin kullanlmas gereklidir:
Koruma motor devrelerindeki termal ar yk, ksa devre ve
topraklama hatas
lme sre kontrol sistemine ilikin gsterge ve lm iin
Kontrol akm snr deeri kontrol ve akm dng kontrol
Akm lmek ve src kontrolr iin uygun olan elektronik biime
dntrmek amacyla eitli metotlar gelitirilmitir. Seilen metot,
gerekli lm doruluuna ve implementasyon maliyetine baldr.
Temel lm metotlar aadadr:
Akmn nceden-kalibre edilmi direnli bir linkten getii Akm
nt. Linkte llen gerilim, zerinden geen akmla doru
orantldr. Bu metot, genelde analog kontrol devrelerine sahip
srclerde kullanlmaktayd.
Alglaycdan geen akmla doru orantl olan DC gerilim
knn Hall Etkili Alglaycs [:Hall Effect Sensor]. Geni bir
akm ve frekans aralnda yksek seviyede doruluk ve
kararllk salamas, bu cihazn temel avantajlar arasndadr.
Bu cihaz, genelde modern saysal kontrol devreleriyle yaygn
olarak kullanlmaktadr.
236

Normal ekirdek tipi bir akm transformatrnn performans,

genelde g elektronii uygulamalar iin yeterli deildir nk bu
transformatrn dk frekanslardaki performans dk seviyededir
ve sins biimli olmayan dalga biimlerinin lme doruluu yeterli
deildir. Temel akm lme metotlar, Ek Bde kapsaml olarak
aklanmaktadr.
7.7.2 Genel amal VVVF srclerde akm geri beslemesi
Genel amal VSDlerdeki akm geri beslemesine ilikin temel
gereksinim, invertr anahtarlama cihaznn korunmasdr. Ksa
devrenin ya da topraklama hatasnn meydana geldii durumda,
cihaz akm hzl bir ekilde ykselecektir. IGBT, BJT, GTO ya da
MOSFET gibi elektronik bir g anahtarlama cihaz, hzl bir ekilde
kapatlrsa, cihaz arzalanacaktr. VSDnin gvenilirlii, ar-akm
artlarnn hzl ve doru bir ekilde alglanmasna baldr.
Akm geri beslemesine ilikin ikincil ihtiya, akm snrlamasnn
gerekletirilmesidir. AC VVVF konvertrlerinin eski versiyonlar,
akm snrlama zelliine sahip deildi ve yk ok arttnda, bu
konvertrlerin, operatr tarafndan manel olarak resetlenmesi
gerekmekteydi. Bu durum, arzalanma sresinin uzamasna ve ar
ykten dolay kapanmalarn gerekletii birok endstride VVVF
invertrlerinin kt bir ne sahip olmasna neden olur. Yksek
seviyede yklerle karlaldnda, birok VSD, k akmn
snrlamak iin akm geri beslemesini kullanr.
Akm snrlama, akm kontrol ile ayn deildir. Akm kontrol, yksek
de olsa dk de olsa akmn her zaman kontrol edilmekte olduu
anlamna gelir. Akmn snrlanmas, akmn, istenen snr deerini
amasn nlemek iin nlem alndn gsterir. Bu ilem, frekansta
ya da gerilimde bir deiiklik olmas gibi akmla sadece dorudan
olmayan bir ilikiye sahip olabilir.
Akm geri beslemesine ilikin nc bir gereksinim, ykle kabaca
orantl olan bir akm sinyalinin salanmasdr. Bu sinyal, yk, hz
reglasyonunu iyiletirecek ekilde arttka frekansn biraz artt
durumda, motor Volt/Hertz orann optimize etmek ya da kayma
telafisi salamak iin src tarafndan dahili olarak kullanlabilir.
Sinyal, bir yk gsterge sinyali olarak kullanc tarafndan dardan
kullanm iin de uygun hale getirilebilir. Bu blmde daha nce
aklanm olduu gibi, motorun stator akm mekanik ykle sadece
kabaca orantldr nk stator akm, mknatslanma akm M ile
tork-reten akm Rnin vektr toplamdr.
Motor akmnn geri beslenmesi, motora termal koruma salamak iin
de kullanlabilir. Bu, motorun termal bir modelinin, motorun i
237
scakln tahmin etmek iin frekansn, akm geri beslemesinin ve

motor parametrelerinin kullanlarak (konvertrde 2t kopyas
kullanlarak) src kontrol sisteminde implement edilmesini
gerektirir. Akm seviyesi, belirli bir sre boyunca bir ayar noktasn
aarsa, motor korumas srcy kapatacak (trip) ve motor termal
ar ykne ilikin bir gsterge salayacaktr.
7.7.3 Yksek performansl vektr srclerde akm geri
beslemesi
Vektr kontroll srcler gibi yksek performansl srcler, alana
dayal kontrol kullanr ve bu srcler, kontrol dnglerinin tmleik
bir ksm olarak akmn geri beslenmesini gerektirir. Bu durumlarda,
motor akm basit bir ekilde nceden-tanmlanm bir seviye ile
snrl deildir. Akm, srekli olarak deien tork gereksinimiyle
uyumlu olacak ekilde kontrol edilir. Her bir fazdaki stator akmnn
vektr bileeni hesaplanr, her 3 fazdan da akmn gelmesi gereklidir.
Bu durum, her bir k faznda tercihen bir tane Hall Etkili CT ya da
alternatif olarak k fazlarnda iki tane ve DC barasnda bir tane CT
kullanlarak elde edilir. Sadece iki tane faz alglaycs kullanlrsa,
nc faz bunlardan hesaplanabilir, ancak cihazn korunmas iin
hal bara akm alglaycsnn kullanlmas gereklidir.
Motor torkunu kontrol etmek iin, yksek dorulua sahip motor akm
geri beslemesi de gereklidir. Tork kontrolnn, yeniden sarma/sarm
ama sistemleri, yk asansrleri, vinler, konumlandrma sistemleri,
vb. gibi uygulamalarda kullanlmas gereklidir.
7.7.4 DC bara akm geri beslemesi
DC bara akm geri beslemesi, birok AC VSDde akmn snrlanmas
ve anahtarlama cihaznn korunmas iin uygundur. Uygun deere
sahip olursa, yk gstergesi de salayabilir. Ancak, bu, genelde
sadece dar bir hz ve yk aralnda uygundur nk sinyalin, bara
akm dalga biiminden sentezlenmesi gereklidir. Genel amal
srclerde, bu, tercih edilen metottur nk sadece tek bir akm geri
besleme cihaznn kullanlmasn gerektirir, bu nedenle karmak
deildir ve maliyeti dktr.
DC bara akm snrlamasnn dikkatli bir ekilde implement edilmesi
ile, eitli yk tipleri iin iyi bir performans salanabilir. Bu durum,
motor frekansnn, bara akmn nceden belirlenmi bir snr
noktasnda ya da snr noktasnn altnda tutmas sayesinde elde
edilir. rnein, yksek inerial bir yk ok hzl bir ekilde
ivmelendirilirse, ar seviyedeki yklerle karlalabilir. VSD
238

zerindeki ivmelenme sresi, yk dinamiinden bamsz olarak

ayarlanrsa, bu durum meydana gelebilir.
rnein, 22 kWluk bir motorun, yksek inerial bir yk beyan
torkun ve beyan akmn % 150sinde ivmelendirmesinin 10 saniye
srd bir uygulamay ele alalm. Operatr, ivmelenme sresini 5
saniyeye ayarlarsa, bu, ykn ivmelenmesi iin % 300 beyan tork ve
% 500 civarnda akm gerektirir. Ak bir ekilde grld gibi, %
150 akm ar yk beyan deerine sahip bir src, istenen
ivmelenme sresini salayamayacaktr. Bu durumda, iyi
tasarmlanm modern bir VSD kapanmayacak, DC bara akmn
akm snr noktasnda tutmak iin ivmelenme sresini modifiye
edecektir. Operatr, gerekli ivmelenme sresini salayamam
olabilir ancak, bu, ak bir ekilde her almaya baladnda ar
akm durumunda srcnn kapanmasndan daha iyidir ve tercih
edilir.
7.8
Motordan gelen hz geri beslemesi
Elektrik motorlarnn ve konumlandrma sistemlerinin kapal-dngl

hz kontrolnde, mekanik hz ya da konumu elektriksel bir birime
dntren transdserler vastasyla, dnen sistemden gelen hz ve
konum geri beslemesi salanr.
Gnmzde aadaki teknikler yaygn bir ekilde kullanlmaktadr:
Dn hzn, hzla orantl olan elektriksel gerilime dntren
ve ekranl bir tel ifti zerinden kontrol sistemine ileten
Takometreli Jeneratr (Tako-jeneratr) gibi analog hz
transdseri.
Hz, frekans hzla orantl olan bir darbe serisine dntren
Dnen Artml bir Enkoder gibi saysal bir transdseri.
Darbeler, bir veya daha fazla ekranl tel ifti zerinden kontrol
sistemine iletilir.
Konumu, deeri asal konumu temsil eden bir bit koduna
dntren Dnen Mutlak Enkoder gibi saysal bir konum
transdseri. Kod, ekranl paralel ya da seri haberleme linki
zerinden kontrol sistemine saysal olarak iletilir.
Analog hz transdserlerinin yerine saysal cihazlar gemektedir, bu
saysal cihazlar, modern saysal kontrol sistemleriyle daha
uyumludur.
Temel hz lm metotlar, Ek Cde ayrntl olarak aklanmaktadr.
239
Deiken Hzl Src Uygulamalar

iin AC Konvertrlerin Seilmesi
8.1
Giri
malt kataloglarnda mmkn olduunca basit hale getirilmeye

allmasna ramen, Deiken Hzl Src (VSD) uygulamas iin
optimum elektrik motoru ve AC konvertrn seimi ve beyan
deeriyle ilgili ok sayda deiken olabilir. Birok durumda, doru
seimin yaplmas, nemli lde tecrbe gerektirir.
Zor
olmasnn
nedeni,
aadaki
gereksinimlerden
biri
iyiletirildiinde, dierinin ktlemesidir:
Seim prosedrne bir gvenlik marj ekleme gereksinimi
Her bir uygulama iin optimum motor ve konvertr tipini ve
bykln seerek maliyeti minimumda tutma gereksinimi
240

Bu blmde, standart sincap kafesli AC indksiyon motorlarnn

hzn kontrol etmek iin PWM-tipi Deiken Gerilimli Deiken
Frekansl (VVVF) konvertrleri kullanan Deiken Hzl AC
srclerin doru bir ekilde seilmesine ilikin ok sayda ilke yer
almaktadr.
Aadaki kontrol listesinde dikkate alnmas gereken faktrlerin ou
belirtilmektedir:
Uygulamann yaps
Maksimum tork ve g gereksinimi ve bunlarn hza bal
olarak nasl deitii
Balang torku artlar
Hz aral minimum ve maksimum hz
vmelenme & Yavalama artlar (frenleme gerekli midir?)
Elektrik ebekesi gerilimiyle uyumluluk
Konvertrn ve motorun alaca evre artlar evre
scakl, denizden ykseklik, nem, su, kimyasal maddeler,
toz, vb.
Konvertr ve motor iin havalandrma ve soutma
Yn (tek-ynl ya da ift-ynl olmas)
Hz kontrolnn doruluu
Dinamik tepki (Hz ve tork tepki artlar)
Ykteki, scaklktaki, besleme gerilimindeki deiikliklerle
birlikte hz dzenleme artlar
Saat bana balatma ve durdurma says dahil olmak zere
grev evrimi
Src sistemin genel g faktr ve bunun elektrik ebekesi
zerindeki etkisi
Elektrik ebekesindeki, motordaki ve motor kablosundaki
harmonikler ve EMI
EMI filtreleri gerekli midir?
Topraklama, siperleme ve darbeye kar koruma artlar
Rotor aftndaki tork titreimleri
Kontrol metodu manel, otomatik, analog, saysal,
haberlemeler
Tesisin kontrol sistemi iin gerekli olan kontrol ve haberleme
ara yzleri
Gerekli gstergeler
Gvenilirlik artlar adanm bir bekleme birimi gereklidir.
Koruma zellikleri i ve d zellikleri gereklidir.
G ve Kontrol kablolarna ilikin artlar
Parametre ayarlar, lokal ya da uzaktan programlama
241
Bakm yedek birim ve tamir hususlar

Toplam maliyet, performans avantajlar, enerji tasarrufu,
sreteki gelimeler ya da verim dikkate alndnda alternatif
sistemlerin maliyeti
Motordaki harmoniklerden kaynaklanan grlt
Belirli motor hzlarndaki mekanik rezonans
Bu blmde, dikkate alnmas gereken ok sayda teknik husus

kapsanmaktadr ancak yukardaki faktrlerin tm ayrntl olarak
aklanmayacaktr.
8.2
Temel seim prosedr
Tecrbelerden bilindii gibi, AC VSD uygulamalarnda yaanan

sorunlarn ou, genelde insan hatasndan kaynaklanmaktadr,
bunlar temel olarak:
AC indksiyon motorunun hatal bir ekilde seilmesi ve

beyan deerleri
AC konvertrn hatal bir ekilde seilmesi ve beyan deerleri
VSD kontrol sistemine hatal parametre ayarlarnn girilmesi
Dier elektrikli cihazlarda olduu gibi, beklenen tm artlar altnda,

srcnn beyan deerlerinin doru ve uygun olmas nemlidir.
Deiken Hzl AC Src Sistemi, aadaki durumlarda doru bir
ekilde seilir:
Motorun zellii doru olduunda
Doru tipte ve byklkte elektrik motoru seilmitir, motorun
k torku, hz ve doruluu tm yk ve evre artlar iin
yeterlidir.
AC konvertrn zellii doru olduunda
Doru tipte ve byklkte AC konvertr seilmitir,
konvertrn k (gerilim, akm, frekans) tm yk ve evre
artlar iin motor artlarn salar.
Genelde, pahal ksm olan konvertrn seilmesine ok fazla nem
verilmektedir, motor seimine ise pek fazla nem verilmemektedir.
Doru prosedr u ekilde olmaldr:
lk adm, doru beyan deerine sahip bir elektrik motoru
semektir.
Sadece bu ilk adm gerekletikten sonra, motorun artlarna
uygun bir AC konvertr seilir.
242

Motor asndan bakldnda, deerlendirilmesi gereken temel

faktrler, motor aft zerindeki yk torkunun, hz aralndaki tm
hzlarda srekli tork kapasitesi dahilinde kalmasn salayan motor
g beyan deeri (kW), kutup says (hz) ve gvde bykldr.
Balang torku gibi ksa sreli yksek seviyedeki torklarn, genelde
aada belirtilen belli snrlar dahilinde kolayca stesinden
gelinebilir.
8.3
Konvertrle beslenen sincap kafesli motorlarn

yklenme zellii
Herhangi bir src uygulamas iin bir AC motor seilirken, en

nemli art, motorun, tm hz ve yk artlar altnda (baka bir
deyile, tm hz aralnda) ar yklenmemesinin ya da
durmamasnn salanmasdr.
Motorun scaklk art snr deerleri dahilinde kalabilmek iin,
balang, ivmelenme ve srekli alma iin ykn ihtiya duyduu
tork, motorun beyan k tork kapasitesi dahilinde olmaldr.
G kaynana Dorudan-Hattan (DOL) balanan AC motorlar iin,
motorun beyan hznda, yk torkunun motor torkunun yeterince
altnda olmasnn salanmas genelde yeterlidir, rnein, 4-kutuplu
bir motorda 1450 devir/dakdaki tork gibi. Sabit hzl bu srcler,
sadece tek bir hzda almaktadr. Ayrca, motorun balang
torkunun, ykn demeraj torkundan daha byk olmasnn
salanmas da gerekli olabilir.
Deiken hzl src sz konusu olduunda, yk torku genelde hza
bal olarak deiir, bu nedenle, hz aralndaki tm hzlar iin motor
torkunun yk torkundan byk olduunun kontrol edilmesi nemlidir.
rnein, bir santrifuj pompas, deiken bir tork karakteristiine
sahiptir, ekil 8.6da gsterildii gibi, balang torku dk
seviyededir ve tork, hzn karesiyle orantl olarak artar. Konveyr
(tayc bant sistemleri) gibi dier ykler, sabit bir tork
karakteristiine sahip olabilir, yk torku, ekil 8.7de gsterildii gibi
tm hzlar iin sabit kalr.
VVVF konvertrlerle kullanlan standart TEFC sincap kafesli
indksiyon motorunun srekli yk tork kapasitesi (yklenebilme
kapasitesi) aadaki sebeplerden dolay, motorun beyan torkundan
her zaman daha dktr.
Tm hzlarda, harmonik akmlar nedeniyle motorda oluan ilve
snmann sonucu olarak yk kapasitesi azaltlr, ancak bu azalma
ok fazla deildir. Bu azaltma gerekletirilir nk konvertrn k
akm dalga biimi, anahtarlama frekanslar 10 kHz civarnda olan
modern PWM invertrlerde bile tamamen sins biimli deildir.
243
Geleneksel olarak, motorun tipine (kutup saysna) ve konvertrn

tipine bal olarak % 5 il % 10 arasnda beyan deer drme
ilemi uygulanr. Ancak, modern PWM invertrlerde beyan deerlerin
drlmesi ile ilgili neredeyse hibir ilem yaplmaz. Bunun nedeni,
modern IEC motorlarn dahili bir termal rezerve sahip olmasdr (2.
Blm), bu rezerv, her trl ilve snma sorununu ortadan kaldrr.
Ayrca, mekanik yk nadiren motor beyan deerine eittir, genelde %
20 daha dktr.
Kk bir gvenlik marj brakmak iyi bir yaklamdr, bylece beyan
deerler genelde maksimum % 5 azaltlr.
Sonu olarak, 50 Hzlik taban hzda alan VSDnin k torku, 50
Hzde ve beyan DOL besleme geriliminde motor katalounda
belirtilen beyan torkun % 95i civarnda olarak kabul edilir.
0 50 Hz hz aralnda taban hzn altndaki hzlarda, motorun
srekli yk kapasitesi azalr nk hem statorun hem de rotorun fan
soutmas ktleir. Srekli tork kndaki azalma, motorun tipine
ve byklne baldr ancak dier beyan deer drme
izelgelerinin olmad durumda, hareketsiz halde beyan torkun %
40 civarna azalaca varsaylabilir. Motor durduunda bile, motor
gvdesinden doal bir ekilde snn yaylmasyla, soutma ve
konveksiyonel soutma meydana gelir.
Baz sabit torklu uygulamalar iin, stator soutmasn iyiletirmek ve
dk hzlarda yk kapasitesini artrmak iin, motora monte edilen ve
ayr bir ekilde enerjilendirilen yardmc bir soutma fan kullanlabilir.
Bunlar genelde, motora, eit gvde byklne sahip bir motor iin
beyan hzda akan havann hacmine eit hacimde hava salar. Bu
ilve soutma, yk kapasitesi sorununun tamamyle stesinden
gelinmesini salamaz. Sincap kafesli bir motorda, rotor kayplar
genelde stator kayplarndan daha yksek seviyededir ve dk
hzlarda rotor kayplarnn, ilve soutma salandnda bile
harcanmas zorlar. Ayr soutma, ak motorlarda daha etkindir
(IC01).
Taban hzn stndeki hzlarda, motorun k tork kapasitesi der
nk hava boluu aks azalr (manyetik alan azalr). k torku,
50 Hzin stnde, motor hzyla doru orantl olarak azalr (Blm
8.4e baklmaldr).
Aada ekil 8.1de gsterildii gibi AC VSD ykleme kapasite
erisi, yukardaki faktrleri zetler ve kesiksiz izgiler, srekli yk
torkunun maksimum snr deerlerini iaretler. VVVF konvertrlerden
beslenen motorlar, hz-aral iin ykleme kapasite snr izgisinin
altndaki tork deerlerinde srekli olarak yklenebilir.
244

ekil 8.1 PWM-tipi bir VVVF konvertr tarafndan kontrol edildiinde, TEFC
sincap kafesli motorun hz aral ve yk tork kapasitesi
Ancak, motorlar, ksa sreler boyunca ykleme kapasite erisi

tarafndan izin verilen seviyeden daha yksek seviyede yk torklarn
tolere edebilir. Balatma srasnda ve nceden belirlenmi bir hz
aralna kadar ivmelenme srasnda genelde yksek seviyede
torklar gereklidir. zin verilen ar ykleme sresi, motorun
bykl, ar ykn iddeti ve hz gibi eitli faktrlere baldr.
Birok AC konvertr, balatma ve gei ilemi iin 60 saniye
boyunca % 150ye kadar ar-akm kapasitesine sahiptir.
Yukardaki eride, birok src uzman tarafndan kullanlan ve AC
VSDnin termal yk kapasitesini gsteren bir eri mevcuttur. Bunlar,
PWM-tipi VVVF konvertrlerle alan standart IEC-tipi sincap kafesli
motorlar esas alr. Eriler, birim bana (p.u.) deerler cinsinden
verilir, bu nedenle, her trl gerilime ve bykle sahip motorlara
uygulanabilir. 5,5 kWun altnda alan kk motorlar, dk
hzlarda biraz daha yksek seviyede yk kapasitesine sahiptir.
E Deer Yk G (kW) Kapasite erisi, aadaki ekilde
gsterilmektedir. Sabit tork blgesi olarak bilinen taban hzn
altndaki blgede, g kapasitesi, sfr hzda sfr gten, taban hzda
tam gce kadar lineer olarak artar.
Taban hzn stnde, g k kapasitesi daha fazla artrlamaz ve
hzda daha fazla art olduunda, g k kapasitesi sabit kalr. Bu
blge, sabit g blgesi olarak adlandrlr.
245
ekil 8.2 PWM-tipi VVVF konvertr tarafndan kontrol edildiinde TEFC sincap
kafesli motorun yk gc kapasitesi
8.4
Sabit g blgesinde alma
DC srcde olduu gibi, bir AC VSDnin motor k torku, hava

boluu aks ve tork-reten rotor akmnn arpm ile doru
orantldr. Stator akm, kabaca rotor akmna eit olarak kabul
edilebilir (6. Blme baklmaldr).
Ak-dngl tipik bir VVVF src sisteminin kontrol sistemi, sfr
hz ile taban hz (50 Hz) arasnda yaklak olarak sabit bir motor
hava boluu aks salamak iin sabit bir V/f oranna sahip bir k
gerilimi retir. Bu durum, sfr hz ile taban hz (50 Hz) arasnda sabit
bir tork karakteristii retir ve g, hz ile orantl olarak artar.
nvertr k frekansnn taban hzn stne ve baz konvertrlerde,
400 Hz kadar yksek frekanslara karlmas mmkndr. Taban
hzn stndeki hzlarda, k gerilimi, sabit DC baraya gre
mmkn olan maksimum seviyede sabit kalr.
Sonu olarak, V/f oran (hava boluu aks) invertr frekans ile ters
orantl olarak ve motorun k torku akyla doru orantl olarak
azalacaktr. Bu blgede torkun azalmasna ramen, k gc sabit
kalr ve bu blge, sabit g blgesi ya da alan-zayflatma blgesi
olarak bilinir. Alan-zayflatma blgesi terimi, DC src
terminolojisinden gelmektedir, alan aks azaltlarak (zayflatlarak)
hz, taban hzn stne karlabilir. Esas olarak, burada da ayn ey
meydana gelmektedir.
Taban hzn stnde almann temel etkisi, motorun k torkunun
hzdaki artla doru orantl olarak azalmasdr. Bu blgede, motor
torkunun yk torkunun altna dmemesi salanmaldr, aksi halde
motor duracaktr.
246

ekil 8.3 AC VSD iin tork-hz ve g-hz erileri
Yukardaki ekilde, iki blge iin tork-hz erisi (kesikli izgi ile) ve
g-hz erisi (kesikli olmayan izgi ile) gsterilmektedir:
8.5
Sabit tork blgesi taban hzn altndadr.

Sabit G Blgesi taban hzn stndedir (alan zayflatma
blgesi)
Makina yknn yaps
Sabit ya da deiken hzl hibir elektrik motoru srcs, srlecek

makina hakknda belli baz bilgiler bilinmeden (zellikle makina yk
bilinmeden) doru bir ekilde tanmlanamaz.
Sabit hzl srcler iin, beyan hzdaki g gereksiniminin (kW
cinsinden) belirtilmesinin yeterli olduu zannedilir. Daha byk
srclerde, motor imaltlar, motor tasarmnn ivmelenme
gereksinimlerini salayp salamadndan emin olmak iin genelde
yk hakknda (ineria momenti gibi) daha fazla bilgi ister. Deiken
hzl AC srcler sz konusu olduunda, her zaman yk
karakteristikleriyle ilgili daha fazla ayrntl bilginin verilmesi gereklidir.
Aadaki durumlar gerekletiinde, AC VSDnin k torkunun
yeterli olduu kabul edilir:
k torku, makina yknn demeraj torkunu atnda
k torku, srecin gerektirdii ivmelenme sresi iinde, yk,
hareketsiz durumdan nceden ayarlanm olan hza
getirebildiinde
247
k torku, hz aralndaki herhangi bir hzda ve tm artlar

altnda, srekli alma srasnda, yk torkunu yeterli bir marj
deeri kadar atnda
Motor akm, elektriksel bileenlerin tmnn termal beyan
deerlerini amadnda ve srekli alma srasnda yk
kapasite erisinin altnda kaldnda
Aada belirtilen seim prosedr, temelde zel gereksinimleri

olmayan ve balangtaki ivmelenme periyodundan sonra srcnn
srekli olarak alt tek-motorlu deiken hzl AC srclere
uygulanr. Bu, standart TEFC sincap kafesli indksiyon motorunun ve
standart AC VVVF konvertrnn kullanlabilecei anlamna gelir.
ok-motorlu VSDler ve dier zel uygulamalar daha fazla aratrma
yaplmasn gerektirir ve sonraki ksmlarda aklanacaktr. Genel
olarak, zel uygulamalar sz konusu olduunda zel beyan deeri
hesaplamalar iin motor ve/veya AC konvertr imaltlarna
danlmaldr.
VSDler tarafndan yaygn olarak srlen ok sayda farkl makina
yk tipi mevcuttur, bunlarn her biri farkl tork, ineria, vb. gibi
karakteristiklere sahiptir. Bunlara rnek olarak fanlar, krma
makinalar [:crusher], kompresrler, konveyrler, har makinalar, vb.
verilebilir.
VSD uygulamalar iin, makina yk hakknda bilinmesi gereken
hususlar unlardr:
Yk Torku motorun k aftna bal yk torkunun tipi,

bykl ve karakteristii
Hz Aral deiken hzl srcnn minimum ve maksimum
hz
Motor aftna bal mekanik ykn ve motorun inerias
8.5.1 Yk torku
Srlen makinann gerektirdii tork, motorun bykln belirler
nk motorun srekli beyan torku, srlen makinanin gerektirdii
torktan her zaman daha byk olmaldr.
Yk torkunun bykl, motorun maliyetini belirler nk genel
kural olarak, bir elektrik motorunun maliyeti, beyan k torkuyla
(beyan gle deil!) yaklak olarak doru orantldr. Yk torkunun
mutlaka sabit bir deer olmas gerekmez. ekil 8.4teki izelgede
gsterildii gibi, yk torku, hza, konuma, aya ve zamana gre
deiebilir.
Yk torkunun nemli baka bir zellii, torkun, motorun aftnda
uygulanmasnn gerekli oluudur. Dili kutular, konveyrler ya da
248

yk asansrleri sz konusu olduunda, makinadeki gerek tork,

motor aftndaki torka dntrlmelidir. Yk torkunu, hzn ve
ineria momentini, motor aftndaki deerlerine dntrmek iin
ekil 8.5te verilen dnm formlleri kullanlr.
Makina yk
Karakteristik Eri
Forml
Konveyrler
Helezon Konveyrler
Pozitif Boaltma
Pompalar [:Pozitive
displacement pump]
Kompresrler
Haddehaneler
T = k (Constant)
P = k . n .T
Santrifj Pompalar
Santrifj Fanlar
T = k x n2
P = k x n3
Skp karma presi

[:extruder]
amur pompalar [:slurry
pumps]
T B = Breakaway
Vin motorlar [:winder]

Torna tezghlar [:lathe]
P= k
k .P
T=
n
Kart Makinaler
Presler
249
Krma makinaleri
[:crusher]
Haddehaneler
Odun yontma cihaz
Dner vinler [:crane]

Kereste fabrikalar
[:sawmill]
Presler
ekil 8.4 Hz asnn ve zamann bir fonksiyonu olarak tipik makina yk

tiplerinin tork karakteristii (Not: k = sabit)
Mekanik Cihaz
Karakteristik
Dili
Kutusu
Dnm Formul
T 1 n1
n2
P1
P2 =
T2=
n1
J2= J1 2
n2
Konveyr
F v
2n
Fv
P=
T=
J=M
Asansr
T=
250
v
2
(2n)
F D
2

P=
Fv
J=M D
4
v= D n
T = Nm cinsinden tork
P = kW cinsinden g
2
J = kgm cinsinden ineria
F = N cinsinden kuvvet
v = m/saniye cinsinden hz
= p.u. (birim bana) cinsinden verim
ekil 8.5 Yk torkunun, gcn ve ineria momentinin motor aft deerlerine

dntrlmesi iin kullanlan formller
Yk artlar genelde belirli bir hzdaki (n devir/dak) absorbe edilen

mekanik g (PM kW) olarak verilir. Mekanik yk torku, 2. Blmde
verilen aadaki formlden hesaplanabilir:
TM = [9550 x PM (kW)] / n(devir/dak)
Burada
TM
Nm cinsinden motor aftndaki mekanik tork
PM
kW cinsinden motor aftndaki absorbe edilen yk
gc
n
devir/dak cinsinden motor aftnn gerek dn hz
8.5.2 Deiken torklu makina ykleri
Deiken torklu makina ykleri, santrifuj pompalar ve fan gibi tm
hz aral zerinde deiken bir torka sahip yklerdir. Bu yklere
ilikin tork-hz erileri, aada ekil 8.6da gsterilmektedir.
251
ekil 8.6 Deiken torklu bir ykn tork-hz karakteristikleri
Pompalarn ve fanlarn hznn kontrol edilmesi iin deiken hzl

srclerin kullanlmas, en basit ve en az sorun karan
uygulamalardr. Bunun nedeni, balang demeraj torkunun genelde
ok dk olmas ve daha sonra, torkun, hza bal olarak artmasdr.
Aada, bu yk tipiyle ilgili baz nemli faktrler belirtilmektedir:
Normal santrifuj pompalar ve fanlar iin balang torku ok
dktr ve tm hzlar iin AC motorun ykleme kapasite
erisinin altndadr. amur pompalar bazen sorun karabilir
nk bu pompalar, yksek bir demeraj torkuna sahip olabilir.
Gerekli balang torku dk seviyededir, bu nedenle,
ivmelenme srasnda, konvertrlerin ar yklenmesi pek
gerekli deildir.
Dk hzlarda uzun sre boyunca allmas, nadiren sorun
karr.
Ancak, motorun taban hznn stndeki hzlarda altrlmas
sorun karabilir nk bu srcnn g gereksinimi, hzn
kbyle orantl olarak artar. Bu durum, sabit g blgesinin
zelliklerine uygun deildir.
Modern PWM konvertr imaltlar, 30 saniye boyunca % 120ye
kadar olan dk ar-akm kapasitesine sahip indirgenmi
performansl srcleri kullanarak pompa ve fan uygulamalar iin
VSD maliyetini drmeye almaktadr:
8.5.3 Sabit torklu makina ykleri
Sabit torklu makina ykleri, konveyrler, pozitif boaltma pompalar,
vb. gibi tm hz aralnda sabit torka sahip yklerdir. Bu yklere
ilikin tork ve g erileri, aada ekil 8.7de gsterilmektedir.
252

ekil 8.7 Sabit torklu bir ykn tork-hz karakteristii
Konvertrle beslenen bir elektrik motoruyla sabit torklu ykler

srlrken karlalan olas sorunlar unlardr:
Balang torku, teorik olarak tam hzl yk torkuna eittir
ancak uygulamada, gerek balang torku, aadaki ilve
gereksinimlerden dolay ok daha yksek seviyede olabilir:
Demeraj torku
vmelenme torku (dinamik tork)
Yk torku, motor ykleme kapasite erisinin stndeyse, uzun
sre boyunca dk hzlarda allmas, motorun termal
olarak ar-yklenmesine neden olabilir. Baz durumlarda,
ayr cebri soutma gerekli olabilir.
Motorun taban hznn stndeki hzlarda allmas da sorun
yaratabilir, motor kayma deeri artar ve motorun durma
ihtimali ykselir.
Modern PWM konvertr imaltlar, aadaki zellikleri salayarak
bu sorunlarn bazlarnn stesinden gelmeye almtr:
Yksek seviyede ksa-sreli ar-akm kapasitesi, tipik olarak
60 saniye boyunca % 150ye kadar kabilir, bu kapasite
genelde balang aamasnda gereklidir.
Dk frekanslarda stator gerilim-dn telafi etmek iin
gerilim glendirmesi
Motoru ar ykten korumak iin yeterli motor korumas
Dk hzl soutma azalmasn modelleyen motor termal
korumas
Motor termistr koruma girileri
Bu snrlamalarn bazlar, ekil 8.1deki Ykleme Kapasite Erisinde
gsterilmektedir.
253
8.5.4 Hz aral
VSD iin doru byklkteki bir elektrik motorunun seilmesi,
motorun srekli olarak almasnn beklendii hz aralndan
etkilenir. nemli olan husus udur: Motor, hz aral dahilindeki
herhangi bir hzda, yk, durmakszn ve motorda ar snma
meydana gelmeksizin srekli bir ekilde altrabilmelidir, baka bir
deyile, motorun torku ve termal kapasitesi, hz aralndaki tm
hzlar iin (ykleme kapasitesi snr deerleri dahilinde) yeterli
olmaldr.
Motorun, standart bir TEFC kafesli motorda taban hzn altndaki
hzlarda (f < 50 Hz) altrlmas, motor zerinde aadaki etkilere
neden olur.
Motorun soutma ilevi zayflar nk motor aftna bal olan
soutma fan, daha dk bir hzda almaktadr. Bu
nedenle, motordaki scaklk art, beklenenden ok daha
yksek olabilir (ekil 8.1e baklmaldr).
ekil 8.8de, 10 Hz il 50 Hz aralnda alan deiken hzl bir
pompa srcsne ilikin tork-hz erisi rnei gsterilmektedir.
ekle ilikin baz aklamalar u ekildedir:
Yk torku, tm hzlarda ykleme kapasitesinin snr deerleri
dahilindedir.
Maksimum hz, 50 Hzlik taban hz altndadr. Hz aral 50
Hzin stne IKARILMAMALIDIR nk yk torku,
srcnn ykleme kapasite snr deerini geecektir (Yk
torku, hzn karesine bal olarak artar).
Balang torku dktr, bu nedenle demeraj sorunu ortadan
kalkar.
vmelenme torku yksektir, bylece hzl bir ekilde ivmelenme
gerekli ise, srcnn hzl bir ekilde maksimum hzna
ulamas beklenebilir. Ancak, pompalar sz konusu
olduunda, su arpmasn nlemek iin normalde ivmelenme
sresinin uzun olmas istenir.
254

ekil 8.8 PWM-tipi VVVF konvertr tarafndan kontrol edilen deiken hzl bir
pompa srcnn hz aral ve tork erisi
Standart TEFC kafesli motorla, motorun taban hzn stndeki

hzlarda (f > 50 Hz) altrlmas, motor zerinde aadaki gibi bir
etkiye sahiptir:
Hava boluu aks azalr nk V/f oran azalr. Sonu olarak,
motorun k tork kapasitesinde bir d meydana gelir.
Tork, frekansla orantl olarak der. Yk torkunun, ksa bir
periyot iin bile motorun ivmelenme torkunu amasna izin
verilmez, aksi halde motor duracaktr.
Senkron hzlarn zerinde izin verilen maksimum tork, aadaki
ekilde motor karakteristiklerine ve frekansa baldr:
Ten byk 0,6 TP (50/f)
Burada
Tp
Nm cinsinden motorun maksimum torku
F
Hz cinsinden senkron araln stndeki gerek frekans
0,6
Gvenlik faktr
ekil 8.9da, 10 Hz il 50 Hz arasnda benzer bir aralkta
alan deiken hzl bir konveyr srcnn tork-hz erisine
ilikin bir rnek gsterilmektedir.
255
ekil 8.9 - PWM-tipi VVVF konvertr tarafndan kontrol edildiinde deiken hzl
bir konveyr srcnn hz aral ve tork erisine ilikin rnek
Bu uygulamaya ilikin baz aklamalar aadaki ekildedir:

28 Hzin altndaki dk hzlarda, yk torku, ykleme kapasite
snr deerlerinin dna kar. Bazen motorun srekli olarak
28 Hzin altndaki hzlarda altrlmasyla ilgili sorunlar
yaanabilir.
Maksimum hzn, 50 Hzlik taban hzn altnda olmasna
ramen, 50 Hzin stndeki ykleme kapasite karakteristiinin
avantajlarndan faydalanmak iin hz aral 50 Hzin stne
karlabilir (Hzda art olur, yk torku sabit kalr).
Yksek seviyede demerajla birlikte balang torku yksek
seviyededir, bu nedenle demerajla ilgili baz sorunlar ortaya
kabilir.
vmelenme torku dktr, bu nedenle, VSD akm snr
deerinin almasn nlemek iin src hzlanma sresinin
uzun olmas gerekli olabilir.
8.5.5 Makina yknn inerias
vmelenme ve yavalama srasnda, ykn ineria momenti, motor
zerinde ilve dinamik ivmelenme torku oluturabilir. Dinamik
ivmelenme torku, yk bir hzdan dierine ivmelendiinde, ykn
kinetik durumunu deitirmek iin gerekli olan ilve torktur. neria
momenti ve gerekli ivmelenme sresi, motor torkunu ve sonu olarak
motorun bykln ve maliyetini etkiler.
256

Dinamik ivmelenme torku (TA) aadaki gibi hesaplanr:

TA = J 2 (dn/dt) Nm
Burada
dn
Devir/saniye cinsinden ivmelenme srasndaki hz deiimi
dt
Hz deiiminin gereklemesi iin geen sre (saniye
cinsinden)
J
Src sistemin ineria momenti (kgm2 cinsinden)
2. Blmde aklanan bilgiler kullanlarak, bu forml aadaki gibi
yeniden dzenlenebilir (hz, devir/dak cinsindendir).
TA = Jtoplam 2 (n2-n1)/60t Nm
Sabit bir hzda altrldnda, motor, makina yk torkuna (TL)
karlk gelen bir tork salamaldr. vmelenme srasnda, ilve olarak
TA ivmelenme torku gereklidir. Bu nedenle, motordan istenen toplam
tork, yk torku (TL) ile dinamik torkun (TA) toplamndan daha byk
olmaldr. Motor, yk kapasitesini amadan bu toplam torku
salayabilecek ekilde seilmelidir.
TM TL + TA
Nm
rnek
Bir konveyr src, 10 saniye iinde sfr hzdan 1500 devir/dak
hzna ivmelenecektir. Ykn ineria momenti JL = 4,0 kgm2dir.
Motor aftna gre konveyr yknn torku, 520 Nmde sabittir. Sz
konusu motor, JM deeri 1,3 kgm2 olan 110 kWluk, 1480 devir/daklk
bir motordur. Bu motor bu grev iin yeterli midir?
Src sistemin toplam ineria momenti u ekildedir:
Jtoplam = 4,0 + 1,3 = 5,3 kgm2
vmelenme srasndaki gerekli dinamik tork u ekildedir:
TA = 5,3 x 2 (1500-0)/600 Nm
TA = 83,25 Nm
Makina yk, deeri aadaki gibi verilen sabit bir torktur:
TL = 520 Nm
vmelenme srasnda, motor, u deerdeki toplam torku salamaldr:
Ttoplam = TL + TA
Nm
Ttoplam = 520 + 83,25 = 603,25 Nm
Beyan motor torku, imaltnn izelgelerinden ya da hesaplanan
beyan gten aadaki ekilde elde edilebilir:
TN = 9550 x 110 / 1480 Nm
TN = 709,8 Nm
257
TN TToplam olduu iin, ak bir ekilde grld gibi, motor src

artlar iin uygundur.
Motor, mekanik yk, dili kutusu ya da makaralar vastasyla
srdnde, ykn inerias, ekil 8.5teki izelgede verilen forml
kullanlarak motor aftndaki ineriaya evrilmelidir.
JM = JL (Yk Hz)2/(Motor Hz)2 kgm2
Burada
JM
JL
Motor aftndaki ineria

Yk aftndaki ineria
rnek
Beyan hz 1430 devir/dak olan ve rotor inerias 0,03 kgm2 olan 5,5
kWluk bir motor, 2:1lik makara ve bir kay src vastasyla, bir
makinayi 715 devir/dak hznda altrmaktadr. 715 devir/dak
hznda tam beyan hzda alan mekanik ykn inerias 5,4
kgm2dir. Yk, 715 devir/dakta 4,5 kW g eken sabit torklu bir
ykse, bu srcnn duraan durumdan 715 devir/daklk tam yk
hzna ivmelenme sresi nedir? Tam motor torkunun beyan torkun %
150sine eit olduunu ve ivmelenme periyodu boyunca sabit
olduunu varsayn.
Motorun beyan k torku u ekilde verilir:
9550 x 5.5
Nm
TN=
1430
TN = 36,7 Nm
vmelenme periyodu srasnda maksimum k torku % 150dir.
TM = 1,5 x 36,7 = 55,05 Nm
Yk tarafndan absorbe edilen g, 715 devir/dakta 4,5 kWtur ve
aadaki gibi bir yk torku salar.
9550 x 4.5
Nm
TN=
715
TL = 60,1 Nm
Bunun, makara oran vastasyla motor aftna gre dntrlmesi
gereklidir:
715
= 30.05 Nm
T Lm = 60.1
1430
vmelenme torku, motor aftna gre olan yk torku ile maksimum
motor torku arasndaki farktr.
TA = (TM - TLm) Nm
TA = (55,05 30,05) = 25 Nm
Mekanik ykn motor aftna gre olan inerias u ekildedir:
258

(715 )2
2
kgm
J M = 5.4
2
(1430 )
JM = 1,35 kgm2
Jtoplam = 1,35 + 0,03 = 1,38 kgm2
Bir dili kutusu kullanlrsa, dili kutusunun motora gre olan inerias
da dikkate alnmaldr.
Bu nedenle, src sistemin toplam ivmelenme sresini hesaplamak
iin, ivmelenme torkunun sabit kalmas ve srcnn tek biimli bir
srede lineer olarak ivmelenmesi artyla yukardaki basit forml
uygulanabilir.
t = JTop 2 (n2-n1)/60TA saniye
Burada
t
saniye cinsinden toplam ivmelenme sresi
JTop
(motor + ykn) kgm2 cinsinden ineria momenti
n
devir/dak cinsinden srcnn son hz
TA
Nm cinsinden src sistemin ivmelenme torku
vmelenme torkunun ivmelenme periyodu boyunca sabit kald
varsaylarak, konveyr src sisteminin minimum ivmelenme
sresi u ekildedir:
t = 8,3 saniye
Bu forml, ivmelenme sresi iin kaba bir tahmin olarak kullanlabilir
ancak bu forml sadece yaklak bir deer verir nk ivmelenme
torku, deien iki deer olan motor torku ile yk torku arasndaki fark
olup genelde sabit bir deer deildir.
Daha doru bir sonu elde etmek iin iki alternatif metot mevcuttur:
Sonucu doru bir ekilde hesaplamak iin bir bilgisayar
program kullann. Bu teknik, byk mhendislik firmalar,
motor imaltlar ve motor satclar tarafndan kullanlr.
vmelenme sresini hesaplamak iin manel bir grafik sistemi
kullann.
vmelenme sresinin hesaplanmasndaki ilk adm, motorun ve yk
tork-hz karakteristiklerinin ak bir ekilde tanmlanmasdr.
Motor tork-hz erisi genelde imaltdan elde edilebilir. Bu mmkn
deilse, eri zerindeki nemli noktalar, genelde imalt
katalounda drt nokta eklinde verilir:
Balang Demeraj Torku
vmelenme Torku ve Hz
259
8.6
Maksimum Tork ve Hz
Beyan Tam-Yk Torku ve Hz
Motorun almaya balatlmasna ilikin artlar
Santrifuj pompalar ve fanlar gibi deiken torklu ykler, ok dk

balang torku gereksinimine sahiptir ve bu ykler, ayarlanan hza,
herhangi bir VSD tarafndan kolayca ivmelendirilebilir. Buradaki
temel husus, amur pompalar gibi baz pompalarda bazen yksek
seviyede demeraj torkunun gerekli olmasdr. amur pompalarnda,
pompann durdurulduu periyotlarda pompa iinde bir miktar tortu
kalabilir. Dier snrlayc faktr, srcnn kapasitesi dahilinde
kalmas gereken, tam beyan hzda absorbe edilen toplam gtr.
Konveyrler ve pozitif boaltma pompalar gibi sabit torklu yklerde
almak, biraz daha zordur nk bu ykler, balangta tam tork
gerektirir ancak bu, genelde sorun oluturmaz. Ancak aa-yongal
helezon konveyrler gibi baz yk tiplerinde, yklerin duraan
durumdan hareketli duruma gemesi iin ilve demeraj torku gerekli
olabilir. Buna ilikin dier rnekler, zellikle katlaan svlarla
kullanlan skp karma presi srcleri ve pozitif boaltma
pompalardr. Yksek seviyedeki bu tork, genelde geici bir yapya
sahiptir ancak src, VSDnin, durmakszn gerekli demeraj torkunu
salayacandan emin olacak ekilde seilir.
AC VVVF konvertr tarafndan kontrol edilen sincap kafesli bir
motorun balang ve dk hz tork kapasitesini etkileyen iki faktr
mevcuttur:
Motorun ar-akl biimde almasn nlemek iin, V/f oran
sabit tutulmaldr. Dk frekanslarda, motorun statoruna
uygulanan gerilim, bu V/f orann sabit tutacak ekilde dk
seviyededir. ndksiyon motorunun e deer devresine
bakldnda grlecei gibi (2. Blm) stator sargsnda bir
gerilim d mevcuttur ve hava boluu aks byk lde
azalr. Bu, srcnn k torkunu etkiler. Stator gerilim
dn telafi etmek iin, dk hzlarda gerilimin
glendirilmesi ile sorunun nispeten kolay bir ekilde
stesinden gelinir. Birok modern konvertr, kullanc
tarafndan ayarlanabilen bir tork glendirme ayarna sahiptir.
Birok VVVF, g elektronii bileenlerinin ar-akmlara kar
korunmas iin bir akm snrlama kontrol zelliine sahiptir.
Bylece, maksimum motor akm, konvertr zerindeki akm
snr deeri ayar ile snrlandrlr. Motor torku, akmla kabaca
doru orantl olduu iin, k torku, konvertr akm snr
deeri ayar tarafndan belirlenen bir deerle snrldr.
260

Sonu olarak, balang torku, temel olarak konvertrn akm snr

deer ayar tarafndan snrlandrlr. ok ar yksek akm beyan
deerlerine sahip bir konvertr tasarmlamak ekonomik deildir ve
genelde gerekli de deildir. Bu nedenle, balang tork kapasitesi,
konvertr akm beyan deerinin motor beyan akmn ne kadar
atna baldr. Konvertr genelde, konvertr akm beyan deerinin
% 150sindeki ar akmda, snrl bir sre (genelde 60 saniye)
alacak ve beyan akmda srekli olarak alacak ekilde
tasarmlanr. Akm snr deer kontrol, 60 saniye sonra zaman
dolan bir koruma zamanlaycyla % 150 seviyesine ayarlanr.
Deiken hzl src sistemin balang torku:
TS = [(1,5 x konv) / motor] TN Nm
Burada
TN
motorun Nm cinsinden beyan torku
Ak bir ekilde grld gibi, ok byk bir konvertr
kullanldnda, motorun beyan torkun zerinde retebilecei tork
miktar snrldr. Tasarmna bal olarak, motor genelde beyan
torkun 2,5 il 3 katnda duracaktr.
ok yksek seviyede balang torklar iin, daha byk bir motor ve
konvertr dnlmeli ya da imaltya danlmaldr.
8.7
Motorun durdurulmasna ilikin artlar
Src birinci ya da nc kadranlarda alyorsa, makina bir

motor olarak almaktadr ve mekanik bir yk ileri ya da geri ynde
srmektedir. Bu durumda, elektrik enerjisinden mekanik enerjiye
dnm gerekleir. Dnen sistemde, kinetik enerji eklinde enerji
depolanr.
Src almasn ikinci ya da drdnc kadranlara evirdiinde,
mekanik ykn hzn azaltmak iin frenleme yaplmas gereklidir.
Hz azaltmak iin, dnen sistemdeki (AC indksiyon motoru art
mekanik yk) kinetik enerjinin ortadan kaldrlmas ve sistem duraan
hale gelmeden nce baka bir enerji biimine dntrlmesi
gereklidir. Bu, genelde yksek inerial ykler iin byk bir sorun
haline gelmektedir.
Deiken hzl bir src sisteminin yavalatlmas ve durdurulmas
iin kullanlan eitli metotlar vardr:
Kinetik enerji ykn kendisinde harcanabilir,
Kinetik enerji srtnmeden dolay sya dnr (mekanik
frenleme)
261
Kinetik enerji, g kaynana geri iletilmeden nce elektrik

enerjisine dntrlr ya da motorda ya da dirente s
olarak harcanr (elektriksel frenleme)
Birok sabit ve deiken hzl src, enerji kesilerek ve srlen

makinanin durmasna izin verilerek durdurulur. Motordan ve ykten
oluan dnen sistem, ekil 8.10da gsterildii gibi doal bir
yavalama tN sresinden sonra durur. Bu durdurma tipi, konveyrler,
helezon konveyrler, fanlar, vb. gibi birok mekanik yk iin yeterlidir.
Gerek durma sresi, yk ineriasna, yk kayplarna ve srecin
tipine baldr. Ancak, ekil 8.10da gsterildii gibi, daha ksa bir
yavalama sresi salamak iin ilve frenlemenin gerekli olduu baz
uygulamalar mevcuttur.
ekil 8.10 Dnen srclere ilikin frenleme sreleri
Geleneksel yaklam, mekanik frenleme kullanmaktr ancak bu, hem

mekanik ksmlara hem de fren pabularna nemli lde bakm
yaplmasn gerektirir. Mekanik frenleme sz konusu olduunda,
frenleme enerjisi, fren pabular ile fren diski/tamburu arasndaki
srtnmeden dolay s olarak harcanr.
Deiken hzl modern src sistemleri iin, tercih edilen frenleme
metodu elektriksel frenlemedir. Elektriksel frenleme sistemleri,
motorun geici olarak indksiyon jeneratr gibi kullanlmas ve
mekanik ykn jeneratr srmesi ilkesine gre alr.
Bir motor her zaman, rotorun, dnen hava boluu manyetik alannn
senkron hzna yaklamasn salayacak ynde bir tork uygular.
Motor ilevi modunda, invertr k frekans, rotor hzndan

her zaman daha yksek seviyede olacaktr.
Jeneratif (frenleme) modda, invertr k frekans, rotor
hzndan daha dk bir frekansta olacaktr. Yavalama
262

srasnda retilen frenleme torku, motordaki kayma deerine

baldr.
Elektriksel frenleme srasnda, mekanik enerjiden elektrik enerjisine
enerji dnm gerekleir. Bu enerji, ekilde harcanabilir:
Motorun rotorunda s olarak harcanr DC Frenleme
Motorun statorunda s olarak harcanr Ak Frenlemesi
D dirente s olarak harcanr Dinamik Frenleme
Elektrik enerjisi kaynaa geri dndrlr Reneratif Frenleme
Elektriksel frenleme, mekanik frenlemeye gre eitli avantajlara
sahiptir:
Mekanik frenleme bileenlerinin ypranmasnda azalma
salar.
Frenleme sreci srasnda hz daha doru bir ekilde kontrol
edilebilir.
Enerji bazen yeniden elde edilebilir ve kaynaa geri
dndrlebilir.
Src evrim sreleri, hibir ilve mekanik frenleme
olmakszn azaltlabilir.
Akm-Kayna nvertrleri (CSI), modifikasyon olmakszn rejeneratif
frenleme gerekletirebilir ve dier frenleme tekniklerinin dikkate
alnmas gerekmez.
PWM tipler dahil olmak zere Gerilim-Kayna nvertrleri (VSI),
dorultucu modlnde pahal modifikasyonlar olmakszn rejeneratif
ilevi gerekletiremez. Kaybolan enerjinin maliyeti nemli seviyede
deilse, dier elektriksel frenleme metotlarnn daha ncelikli olarak
deerlendirilmesi gereklidir.
8.7.1 DC injeksiyonlu frenleme
DC injeksiyonlu frenlemenin temel ilkesi, motor hava boluunda
duraan bir manyetik alan oluturmak iin motorun stator sargsna
DC akm enjekte etmektir. Bu, indksiyon motorunun iki faz bir DC
kaynaa balanarak gerekletirilebilir. Enjekte edilen akm, motorun
uyarma akmna ya da yksz-durum akmna kabaca eit olmaldr.
PWM tipi bir VVVF konvertrde, DC injeksiyonlu frenlemenin
gerekletirilmesi nispeten daha kolaydr. nvertr kontrol dizisi, bir
fazdaki IGBTler kapatlrken, dier iki faz, DC akmn bykln
ve sresini kontrol etmek iin PWM (darbeli) k salayacak
ekilde modifiye edilir. Konfigrasyon, ekil 8.11de gsterilmektedir.
263
ekil 8.11 PWM konvertrden DC enjeksiyonlu frenleme
Rotor ubuklar bu alan kestike, rotorda, bykl ve frekans

hzla orantl olan bir akm oluacaktr. Bu, hzla orantl bir frenleme
torkunun olumasna neden olur. Frenleme enerjisi, rotor
sarglarnda kayp olarak harcanr, bu da s oluumuna neden olur.
Frenleme enerjisi, motorda izin verilen scaklk ykselmesi ile
snrlandrlr. Bu metot kullanlrken, motor snma sresinin kontrol
edilmesi iin gerekli nlemler alnmaldr.
Rotor, yksek seviyede balang torku salayacak ekilde
tasarmlanmamsa, frenleme torku yksek seviyede olmayacaktr.
Baka bir zorluk, hz sfra yaklatnda frenleme torkunun azalacak
olmas ve motoru hzl bir ekilde durdurmak ya da duraan durumda
tutmak iin mekanik frenlerin gerekli olabilmesidir. Bununla birlikte,
metot, mekanik fren ypranmasnda yine de byk lde azalma
salayabilir. Tm frenleme gc rotorun snmasna gider ve bu
durum, frenleme grevini snrlandrabilir.
8.7.2 Motor ar-ak frenlemesi
Modern PWM AC srclerde popler hale gelen bir teknik, motor
aksnn kontrol edilmesidir. Yavalama srasnda invertr k V/f
oran artrlarak, motor, ar-akl bir duruma getirilebilir, bu nedenle,
motordaki kayplar artar. Frenleme enerjisi, motorun stator
sargsnda s olarak harcanr. Birok ekilde, bu DC injeksiyonlu
frenlemeye benzerdir nk frenleme enerjisi, konvertrde deil
motorda harcanr.
264

Bu teknik kullanldnda, beyan motor torkunun % 50sine kadar

olan frenleme torklar elde edilebilir. Frenleme enerjisi, yine ayn
ekilde motor iinde izin verilen scaklk art ile snrldr.
8.7.3 Dinamik frenleme
VVVF konvertrn hz ayar azaltldnda, balanlan motora verilen
k frekans da der ve motorun senkron hz decektir. Ancak,
bu, motorun gerek hznn hemen deiecei anlamna gelmez.
Gerek motor hzndaki deiiklikler, d mekanik faktrlere, zellikle
dnen sistemin ineriasna bal olacaktr.
ekil 8.12de, konvertr k frekans aniden f0dan f1e indirildiinde,
motor torkunda meydana gelen deiiklik gsterilmektedir. Kayma
deeri, pozitiften (motor ilevi) negatife (jeneratif ileve) deiir ve
enerji aknn yn tersine evrilir, kinetik enerji motordaki elektrik
enerjisine dntrlr ve daha sonra motordan konvertre iletilir.
ekil 8.12 Frekans f0dan f1e indirildiinde indksiyon motorunun tork-hz

karakteristikleri
Uygulamada, aksi halde akacak olan byk frenleme akmlarn

nlemek iin VVVF konvertrn k frekans yavaa azaltlr.
Maksimum frenleme torku salamak iin, akm, invertr kprsnn
akm snr deerinde ya da akm snr deerinin altnda kalacak
ekilde kontrol edilebilir. Bu prosedr, motorun, duraan durumdan
akm snr deerinde tam hz durumuna ivmelendii normal balang
dizisinin tersi olarak kabul edilebilir.
Frenleme srasnda, konvertr, motora iletilen enerjiyi kontrol
edebilmelidir. Frenleme modunda DC bara geriliminin polaritesi
deimedii iin, DC bara akmnn yn frenleme srasnda tersine
265
dner. Diyotlu bir dorultucu kprsn kullanan PWM

konvertrlerde, frenleme akmnn elektrik ebekesine geri dnmesi
engellenir. Bu nedenle, frenleme srasndaki bu enerjiyi absorbe
etmek iin bir mekanizma kullanlmazsa, DC baradaki gerilim zarar
verici seviyelere kacaktr.
Dinamik frenleme sz konusu olduunda, frenleme enerjisi,
konvertrn DC baraya balanan bir frenleme direncinde harcanr.
Yukarda aklanm olduu gibi, invertr k frekans gerek rotor
hznn altna drlerek frenleme gerekletirilir. Kayma deeri,
motor ilevindekine eit seviyede amper bana tork salayacak
ekilde optimize edilebilir.
G ak, motordan invertre oradan da DC baraya dorudur.
Frenleme enerjisi, elektrik ebekesine geri dndrlemez nk giri
dorultucu sadece tek bir ynde g iletebilir. Bunun yerine, enerji,
DC kondansatr tarafndan absorbe edilir ve kondansatr gerilimi
artar. DC bara geriliminin tehlikeli olacak kadar yksek bir seviyeye
kmasn nlemek iin, kondansatrn periyodik olarak dearj
edilmesi gereklidir. Bu, ekil 8.13te gsterildii gibi, bir g
elektronii anahtarndan (genelde IGBT ya da BJT) ve DC link
kondansatrnn karsna balanan bir dearj direncinden oluan
dinamik bir fren modl vastasyla gerekletirilir.
ekil 8.13 DC link dinamik frenine sahip PWM AC konvertr
ekil 8.14te gsterildii gibi, IGBT ya da BJT, kondansatr gerilimi

ok yksek olduunda faal hale geecek ve gerilim belirli bir
seviyenin altna dtnde faal olmayan hale geecek ekilde bir
histerez devresi tarafndan kontrol edilir. Alternatif olarak, bara
gerilimi spesifik bir aralkta ve grev evrimi % 0 il % 100 arasnda
266

lineer olarak deitike, IGBT sabit bir frekansta faal ya da faal

olmayan hale getirilebilir.
Frenleyici IGBTnin anahtarlama seviyesi, en yksek gerilim
toleransnda altnda elektrik ebekesinden daha yksek bir
seviyede olacak ancak invertr bileenlerinin maksimum gvenli
anahtarlama geriliminin altnda olacak ekilde seilmelidir.
Uygulamada, anma DC tepe gerilimi 586 V olan 3-fazl 415 voltluk bir
kaynaa balanan bir konvertr iin, anahtarlama seviyesinin, bu
deerin en az % 10 stne 650 Va ancak DC barann maksimum
gvenli alma gerilimi olan 800 Vun altna ayarlanmas gereklidir.
Uygulamadaki bir faal hale getirme seviyesi tipik olarak 750 Vtur, st
ve alt seviye arasndaki histerez 20 V il 30 V daha dktr. zin
verilebilen gerilim salnm, IGBT ve kondansatr gerilim beyan
deerleri ve besleme geriliminin tolerans tarafndan belirlenir.
Motor hz ok dk olduunda, iyi frenleme torku salamak iin
gerekli kayma deerini salamak amacyla, invertr tarafndan biraz
negatif bir frekans uygulanabilir ve bylece motorun elektriksel olarak
sfr hza dmesi salanr. Ancak, bu ilem yksek kalitede kontrol
gerektirir ve standart srclerde frenleme sadece beyan hzn
yaklak % 2si civarna kadar salanabilir.
Diren deeri, maksimum motor hznda % 100 beyan torka karlk
gelen bir DC bara akmna izin verilecek ekilde seilir ve g beyan
deeri, frenlemenin sresine, byklne ve frekansna gre gerekli
frenleme ilevini yanstmaldr. Frenleme IGBTsi, frenleme direncinin
deeri ve maksimum bara gerilimi tarafndan belirlenen maksimum
frenleme akmna anahtarlanacak ekilde seilmelidir. IGBT, genelde
invertr aamasnda kullanlanla ayn tipte ve byklktedir.
ekil 8.14 Dinamik frendeki histerez kontroll DC bara gerilimi
rnek
267
22 kWluk VSD ve motor kombinasyonu, frenleme srasnda % 100

beyan motor torku salamaldr. Maksimum frenleme grevi, her 10
saniyede 3 saniyedir. Frenleme srasndaki bara geriliminin 650 V
DC olduunu ve DC bara ar-gerilim kapama seviyesinin 700 V
DCye ayarlandn varsayn. Uygulama iin hangi deerde frenleme
direnci kullanlmaldr?
Frenleme srasnda beyan tork elde etmek iin, motor tam
hzdayken, diren tam olarak 22 kW absorbe etmelidir. Bu nedenle,
maksimum DC bara akm kabaca aadaki deere eit olacaktr:
DC Akm = (22 x 103)/650 = 34 Amp
Bara gerilimi 650 V DC olduunda 34 Amp ekmek iin, frenleme
direncinin 650/34 = 19 ohm olmas gerekecektir. Frenleme sadece
her 10 saniyede 3 saniye boyunca gerekleirse, o zaman grev %
30 olacaktr. Frenleme direncinin g beyan deeri 22 kWun % 30u
(yaklak olarak srekli 7 kW) olacaktr. Bir frenleme direnci
seilirken, yeterli ar beyan deerinin salanmas hususuna dikkat
edilmelidir nk anlk g ok yksektir ve scak noktalar, vakitsiz
arzalanmalara neden olabilir.
Maksimum transistr akm, maksimum DC bara geriliminde
oluacaktr:
en byk = 700/19 = 37 Amp

Gvenlik marj hesaba katlarak, 50 Amp beyan akma sahip bir
frenleme transistr seilir.
8.7.4 Rejeneratif frenleme
nvertr asndan bakldnda, rejeneratif frenleme, dinamik
frenleme iin olanla ayn ekilde gerekletirilir. Frenleme gerekli
olduunda, invertrn k frekans, gerek rotor hznn altndaki bir
seviyeye der. Frenleme gc motordan kar, invertrn ters
balanm diyotlarndan geer ve DC bara kondansatrne gelir ve
kondansatr gerilimi ykselir. Normal diyotlu dorultucu, gc
elektrik ebekesine geri dndremedii iin, tristrl bir konvertr
kullanlmaldr.
Aada iki alternatif metot gsterilmektedir:
Normal motor ilevi iin enerji salamak amacyla diyotlu
kpr yerine tristrl bir dorultucu kprs kullanlrsa,
tristrl dorultucudaki akm ak, frenleme iin yn
deitiremez. Rejenerasyon sadece DC bara geriliminin
268

polaritesi deitirilerek gerekletirilebilir. Bu, dorultucu ile

kondansatr arasna bir tersleme anahtar yerletirilerek ve
anahtar, gerekli g ak ynne gre anahtarlanarak
gerekletirilebilir. Bu gibi bir sistem, frenlemenin sk sk deil
arada srada meydana geldii ve deiimin hzl olmasnn
gerekli olmad srcler iin faydaldr (rnein, elektrikli
kk lokomotifler).
ekil 8.15 Rejeneratif frenleme iin DC barada tersleme anahtarna sahip VSD
Daha hzl frenleme iin, ekil 8.16daki sistem, motor ilevi

gcn salamak amacyla diyotlu bir dorultucu ve frenleme
gcn almak amacyla tristrl bir dorultucu ile birlikte
kullanlabilir.
Her iki dorultucunun da ayn AC gerilim seviyesinde altrlmas

mmkn deildir. Besleme geriliminin, fazdan-faza 415 V olduunu
varsayalm. Motor ilevi srasnda, 3. Blmdeki forml kullanlarak,
kondansatr zerindeki DC bara gerilimi u ekilde hesaplanabilir:
VDC = 1,35 x 415 = 560 volt DC
700 V DC tipik deer olacak ekilde, frenleme srasndaki
kondansatr gerilimi ykselecektir. Tristrl dorultucunun, ateleme
as 90den daha byk ve DC gerilimi negatif olan bir invertr gibi
almas gerekli olacaktr. Bu nedenle, tristrl dorultucu, diyotlu
dorultucu ile karlatrldnda ters polaritede balanr.
269
ekil 8.16 Rejeneratif frenleme iin ayr tristrl kprye sahip VSD
180ye yakn ateleme alarnda, kaynakta az miktarda grlt

olmas, tristrn ileri bloklama zelliini geri kazanmasn tamamen
engelleyebilir. Sradaki tristrn atelenmesi, DC tarafndaki yolda
ksa devreye neden olur, bu durum tersleme arzas olarak bilinir ve
dzeltilmesi zordur. Bunu nlemek iin, tristrl dorultucunun,
150den byk bir ateleme asyla altrlmamas gereklidir.
Motor asndan bakldnda, dinamik frenleme ile rejeneratif
frenleme arasnda esasen hibir fark yoktur. Rejeneratif sistemin
balang maliyeti, frenleme enerjisinin elektrik ebekesine
dndrlmesinin katks ile karlatrlarak rejeneratif sistemin
kullanlmasnn krl olup olmad belirlenir. Bu durum, uygulamann
tipine, frenleme iin harcanan gce ve gerekli frenlemenin sresine
baldr.
8.8
Hzn, torkun ve doruluun kontrol edilmesi
Birok VSD uygulamasnda, yksek doruluk derecesine sahip

olmayan ak-dngl basit hz kontrolnn kullanlmas olduka
yeterlidir. Bu durumlarda, hz manel olarak ya da bir PLCden
ayarlanabilir ve gerekli olduunda deitirilir.
Birok VSD uygulamasnda, pompalama sistemlerindeki sv ak
gibi bir Sre Deikeninden (PV) geri besleme alnarak kapal
dngl hz kontrol gerekletirilir. Bu sistemlerde, hzn ok doru
bir ekilde kontrol edilmesi gerekli olmayabilir nk sre artlarn
karlamak iin kontrol sisteminin, hz srekli olarak ayarlamas
gereklidir.
Ancak hzn doru bir ekilde kontrol edilmesinin gerekli olduu baz
uygulamalar mevcuttur. Bu durumlarda, aadaki hususlar
deerlendirilmelidir.
Termal hususlara gre seilmi olan motor yeterli hz

doruluu salar m? Baka bir deyile, normal motor kayma
deeri kabul edilebilir mi?
270

8.9
Kayma deerini azaltmak ve hz doruluunu artrmak iin

daha byk bir motorun ve konvertrn seilmesi tavsiye
edilebilir.
Doru hz kontrol salamak iin, rnein bir takometre ya da
saysal hz enkoder vastasyla motordan hz geribeslemesinin yaplmas da gerekli olabilir. Bu, kapal-dngl
hz kontrol olarak m adlandrlr?
Motor ve konvertr iin doru bykln

seilmesi
Motor ve frekans konvertr imaltlar, belirli bir makina yk iin

motorlarn ve frekans konvertrlerinin hzl bir ekilde seilmesi
amacyla eitli metotlar gelitirmitir. Ayn temel prosedr, ou
uygulama mhendisi tarafndan kullanlmaktadr. Gnmzde,
uygulama seimleri genelde PC temelli yazlm ile gerekletirilir.
Ancak, mhendislerin, seim prosedrn ak bir ekilde anlamas
nemlidir.
En iyi prosedrlerden biri, temel motor bykl seimi iin yk
snr erilerine dayal basit bir Nomogram kullanmaktr. Bu prosedr
aada aklanmaktadr.
Dier faktrler, optimum motor ve konvertr kombinasyonunun
seildiinden emin olacak ekilde kontrol edilmelidir.
Aadaki seim ilkeleri tavsiye edilir:
lk olarak, motorun tipi ve bykl seilmelidir. Kutup says

(temel hz), motor, 50 Hzlik taban hzn (mmkn olduunca)
biraz stndeki bir hzda alacak ekilde seilmelidir. Bu,
istenen bir durumdur nk:
f 50 Hz olduunda motorun termal kapasitesi ykselir
nk yksek hzlarda soutma daha etkindir.
Konvertr, 50 Hzin stndeki alan zayflatma blgesinde
altrldnda
konvertr
komtasyon
kayplar
minimumdadr.
Sabit torklu bir yk iin, motor, maksimum hzda alan
zayflatma blgesinde altnda, daha geni bir hz
aral elde edilir. Bu, deiken hzl srcnn tork/hz
kapasitesinin en verimli ekilde kullanld anlamna gelir.
Bu da, maliyetten tasarruf salar.
Birok imalt, konvertrlerinin 400 Hze kadar k
frekanslar salayabildiini beyan etse de, ok zel (ve
sradan olmayan) uygulamalar hari olmak zere bu
yksek frekanslar uygulamada pek kullanlmaz. Standart
271
kafesli motorlarn yaps ve alan zayflatma blgesinde

tepe tork kapasitesinin azalmas, bu motorlarn 100 Hzin
stndeki frekanslarda kullanlmasn snrlandrr. Standart
sincap kafesli bir motorun altrlabildii maksimum hz,
zellikle 200 kWtan yksek seviyede g eken daha
byk 2-kutuplu (3000 devir/dak) motorlar iin her zaman
imalt ile birlikte kontrol edilmelidir. Motor hz arttka,
motor tarafndan retilen fan grlts de byk lde
artar.
4-kutuplu ve 6-kutuplu bir motor tarafndan retilen tork
deerlerinin
karlatrlmas,
ekil
8.17de
gsterilmektedir. Bu, 6-kutuplu bir makinanin daha yksek
bir tork kapasitesine sahip olduunu gsterir.
Sadece gvenli olmas iin fazla byk bir motorun seilmesi
genelde tavsiye edilmez nk bu, fazla byk bir frekans
konvertrnn seilmesi gerektii anlamna gelir. zellikle
PWM-tipi frekans konvertrler, motordaki temel akmla
harmonik akmlarn toplam olan en yksek tepe akm deeri
iin tasarmlanr. Motor ne kadar byk olursa, tepe akmlar
da o kadar byk olur. Bu tepe akmn tasarm snr deerini
amasn nlemek iin, konvertr, hibir zaman kendisi iin
belirtilenden daha byk bir motorla birlikte altrlmamaldr.
Daha byk olan motor hafif bir ekilde yklenmi olduunda
bile, harmonik akm tepeleri yksek seviyededir.
ekil 8.17 ki tane 90 kW TEFC sincap kafesli motor iin termal kapasite snr
deeri erilerinin karlatrlmas
272

90 kW 4-kutuplu motor (1475 devir/dak)

90 kW 6-kutuplu motor (985 devir/dak)
Motor bir kere seildikten sonra, imalt kataloundan doru

konvertr byklnn seilmesi daha kolaydr. Konvertrler,
genelde spesifik bir gerilimi esas alan akm cinsinden (kW
cinsinden deil) beyan deerlerine sahiptir. Bu, sadece bir
klavuz olarak kullanlmaldr nk konvertrler her zaman
Maksimum Srekli Motor Akm esas alnarak seilmelidir.
Birok kataloun, standart IEC motor g beyan deerlerini
(kW) esas almasna ramen, farkl imaltlara ait motorlar
farkl akm beyan deerlerine sahiptir.
Motor ve konvertr, deiken hzl srcnn balanaca g
kaynann gerilimi ve frekans iin belirtilmelidir. IEC
standartlarn kullanan birok lkede, standart besleme
gerilimi, 50 Hzde 380 volt % 6dr. Avustralyada, bu deer,
50 Hzde 415 volt % 6dr. Srcnn ok byk olduu baz
uygulamalarda, kablo maliyetini azaltmak iin daha yksek
gerilimlerin kullanlmas genelde daha ekonomiktir. Yaygn
olarak kullanlan dier gerilimler, 500 V ve 660 Volttur. Son
yllarda, AC konvertrler, 3,3 kV ve 6,6 kVta kullanlmak
zere imal edilmektedir. Frekans konvertrler, kaynankiyle
ayn k gerilimini retecek ekilde tasarmlanmtr, bylece
hem motor hem de konvertr ayn beyan taban gerilime
sahiptir. Konvertrn k frekansnn deiken olmasna
ramen, giri frekans (50 Hz ya da 60 Hz) ak bir ekilde
belirtilmelidir nk bu, indktif bileenlerin tasarmn
etkileyebilir.
8.10 Seim prosedrlerinin zeti

Seim prosedr, aadaki ekilde zetlenebilir:
ADIM 1. Src uygulamas iin balang verisinin belirtilmesi
Doru motor/konvertr kombinasyonunu semek iin, aadaki
bilgiler verilmelidir:
G Kaynann gerilimi (volt) ve frekans

Demeraj torku ya da balang torku (Newton metre)
Yk torku (Newton metre) ve hzla olan ilikisi
Deiken hzl srcnn hz aral (devir/dak)
273
vmelenme artlar ya da Rampa Sreleri

Motorun ve ykn ineria momentleri (kgm2)
ADIM 2. Motorun kutup saysnn seilmesi

Kutup says, motorun senkron hzn belirler ve bu sayi, genelde
uygulamann gerektirdii maksimum hza gre seilir. Modern VVVF
konvertrler, 400 Hze kadar olan k frekanslarna sahip olabilir,
ancak yukarda belirtilmi olduu gibi 100 Hzin stnde az sayda
uygulama mevcuttur.
Senkron hzn stndeki hzlar, sabit torklu ykler iin avantajldr,
burada, maksimum hz ideal olarak 50-100 Hz aralnda olmaldr.
Yk torkunun hzn karesine bal olarak artt pompa ve fan
srclerinde durum farkldr. Motor hz, maksimum src hz 50
Hzde olacak ekilde seildiinde, motorun tork karakteristikleri
optimum ekilde kullanlm olur.
ADIM 3. Motor g beyan deerlerinin seilmesi
Yk torku artlarnda, motorun g beyan deerleri, aadaki forml
kullanlarak motor imaltsnn kataloundan seilebilir:
G = [Tork (Nm) x Hz (devir/dak)]/9550 kW
Ancak, harmonik snma iin motorun beyan deerlerinin drlmesi
gerektii, dk hzlarda soutmada azalma olmas ve yksek
hzlarda torkta azalma olmas hesaba katlmaldr. Motor seim
nomogramnn kullanlmas hzl ve elverili bir yol salar, buna ilikin
bir rnek eitimle ilgili ksmda verilecektir. Bu nomogram, bir VVVF
konvertr ile kullanldnda, harmonik snmay ve motor
soutmasndaki azalmay hesaba katar.
Nomogramn kullanlmasna ilikin prosedr u ekildedir:
Kadran 1de, ilk olarak, seilen motorun kutup saysna

(senkron hz) karlk gelen stunu sein.
Gerekli hz aralndaki devir/dak cinsinden maksimum hz
deerini sein. Gerekli olursa kadrann sa tarafnda ilgili
frekans okunabilir.
Yk snr erisine kadar Kadran 2ye doru yatay olarak takip
edin. Tork snr deerinin birim bana deeri, gerekli olursa
kadrann en st ksmndaki lekten okunabilir.
Yatay izleme ve yk snr erisinin kesiiminden, hesaplanan
yk torkuna karlk gelen izgiye kadar aa Kadran 3e
doru izleyin. Bu erinin eimi, yukarda 3teki formle karlk
gelir.
274

Dey izleme ile tork izgisinin kesiiminden, seilen kutup

saysna karlk gelen motor g leine doru sola yatay
olarak izleyin. Yatay izleme ile g leinin kesiimi, kW
cinsinden gerekli motor gcn verir.
Kare-kural tork yk iin (pompa ya da fan src), motor
g beyan deerine karlk gelen standart motoru sein.
Sabit torklu bir yk iin, minimum hza ilikin motor gcn
belirlemek iin yukardaki admlar tekrarlayn. ki g beyan
deerinden daha byk olanna sahip standart motoru sein.
ADIM 4. Uygun frekansl bir konvertrn seilmesi

maltnn kataloundan motora iin uygun beyan deere sahip bir
konvertr seilmelidir. Konvertrler, genelde sincap kafesli motorlarn
standart byklklerine uygun g beyan deerlerine sahip olacak
ekilde retilir. Kataloglar genelde, motor akmnn konvertr
akmnn altnda olmasn salamak iin gerekli kontrol ve akm
deerini verir. Aadaki faktrler deerlendirilmelidir:
Besleme gerilimi ve frekans

Motorun beyan akm
Grev tipi (deiken tork ya da sabit tork)
Konvertr, konvertrn beyan akm, motorun beyan akmndan daha

yksek olacak ekilde seilir. Ayrca, konvertr tipi, gerekli grev iin
uygun olmaldr. Baz imaltlar iki grev tipi iin farkl konvertrlere
sahiptir.
ADIM 5. Son kontroller
Aadaki son kontroller yaplmaldr:
Motorun srekli g beyan deerleri (denizden ykseklik,
scaklk, harmonikler, vb. yznden beyan deerleri
drlmtr) ykn g gereksinimlerinden daha byk
mdr?
Deiken Hzl Srcnn balang tork kapasitesi, ykn
demeraj torkunu salamaya yetecek kadar byk mdr?
VSD senkron hzn stndeki bir blgede alyorsa,
maksimum hzdaki motor tork kapasitesi yk torku iin yeterli
midir?
Hz doruluu uygulama iin yeterli midir?
ADIM 6. Bir seime ilikin hesaplama rnei
275
Bir mineral ileme tesisindeki krma makinasi konveyr iin

Deiken Hzl bir Src uygulamas nerilmitir. Gerekli hz aral
600 devir/dak il 1400 devir/dak arasndadr. Ykn, motor aftna
indirgenmi hesaplanan g gereksinimi, 1400 devir/dakda 66
kWtur. Demeraj torkunun, beyan torkun % 110u kadar olmas
beklenmektedir. Besleme gerilimi 415 volt, 50 Hzdir. En etkin zm
iin sincap kafesli motorun optimum bykln ve beyan deerini
sein.
Yk, tipik sabit torklu yk tipidir. nceki denklemlerden, hz
aralndaki sabit yk torku gereksinimi aadaki ekilde hesaplanr.
TM = 9550 x PA (kW) / Hz (devir/dak) = 450 Nm
TM = 9550 x 66 / 1400 = 450 Nm
Gerekli demeraj torku u ekildedir:
TB = 1,1 x 450 = 495
Nm
Bu uygulama iin iki alternatif zm mevcuttur.
Beyan hz 1480 devir/dak olan 4 kutuplu bir motoru ele

aln.
Motor seim nomogram kullanlarak ve minimum ve
maksimum hzlar iin tork gereksinimleri izilerek, 600
devir/daklk minimum hzdaki motor yk kapasitesine bal
olarak 110 kW, 415 V deerlerine sahip 4-kutuplu bir motor
seilmelidir. (75 kWluk bir motor, 1400 devir/dak temel
alnarak seilir). Motor gvde bykl 280 Mdir ve akm
beyan deeri 188 Ampdir.
Motor kataloundan grld gibi, motorun beyan tork deeri
710 Nmdir. VSD, balangta torkun % 150sine e deer
akm verebilir, bu nedenle VSD'nin demeraj torkunun
stesinden gelme kapasitesi iyidir.
Bu nedenle, tavsiye edilen konvertr 110 kW, 415 volt, 220
Amplik bir birimdir.
Motor, ayr olarak enerjilendirilen bir fan tarafndan cebri
olarak soutulursa, motorun ve konvertrn beyan deeri
azaltlabilir.
Beyan hz 985 devir/dak olan 6-kutuplu bir motorun

incelenmesi
Motor seim nomogram kullanlarak ve minimum ve
maksimum hzlar iin tork gereksinimleri izilerek, 75 kW, 415
276

volt, 6 kutuplu motor, hem 600 devir/daklk minimum hzda

hem de 1400 devir/daklk maksimum hzda motor yk
kapasitesi esas alnarak seilmelidir. Motor gvde bykl
280 Mdir ve akm beyan deeri 135 Ampdir.
Motor kataloundan grld gibi, bu motorun beyan tork
deeri 727 Nmdir. VSD, torkun % 150sine e deer akm
verebilir, bylece balangtaki demeraj torkunu salamak iin
yeterlidir.
Bu nedenle, tavsiye edilen konvertr 75 kWluk, 415 voltluk, 140
Amplik bir birimdir. kinci alternatif en ekonomik zmdr nk her
iki motor alternatifinin maliyetinin kabaca ayn (ayn gvde bykl
= yaklak olarak ayn maliyet) olmasna ramen, ikinci alternatif iin
gerekli olan konvertr, daha dk balang maliyetine sahiptir
nk bu konvertr, daha dk bir akm beyan deerine sahiptir.
277
Deiken Hzl AC Srclerin

Kurulmas ve letmeye Alnmas
9.1
Genel kurulum ve evre artlar
Elektrik motorlarnn hz kontrol iin kullanlan modern g

elektronii
AC
VVVF
konvertrleri,
genelde
aadaki
konfigrasyonlardan birine sahip bamsz birimler halinde piyasada
mevcuttur.
lk ikisi en yaygn konfigrasyonlardr:
IP00 Koruma Derecesi

Genelde bir Motor Kontrol Merkezinin (MCC) paras olarak
kullancnn
kendi
mahfazasna
ase
montaj
iin
tasarmlanmtr.
IP20/IP30 Koruma Derecesi
Rzgar geirmez, havalandrmal cihaz odas gibi temiz bir
ortama monte edilmek zere tasarmlanmtr. Ortamda, toz,
nem ve pislik olmamal ve scaklk belirli snr deerleri
dahilinde tutulmaldr.
IP54 Koruma Derecesi
Tozlu ve/veya nemli olabilen ksmi olarak korunan bir ortama
monte edilmek zere tasarmlanmtr.
9.1.1 Genel gvenlik tavsiyeleri

maltnn kurulum tavsiyeleri, dikkatli bir ekilde takip edilmeli ve
implement edilmelidir. G besleme kablolarnda, motor kablolarnda
ve dier enerji kablo ularnda bulunan gerilimler, ciddi elektrik
oklarna neden olabilir.
zellikle, kablolama kurallar ve dier uygulama aklamalarnda
belirtilen Gvenlie ilikin lokal artlar, imaltnn tavsiyelerinden
her zaman daha ncelikli olmaldr. Deiken Hzl Src cihazna
enerji verilmeden nce, nerilen topraklama balantlar gvenlii
salamak iin her zaman dikkatli bir ekilde yaplmaldr.
Blm 3te aklanm olduu gibi, Deiken Hzl AC Srclerde
DC linke byk kondansatrler balanmtr. Bir VSD faal olmayan
hale getirildiinde, cihaz zerinde allmadan nce, bu i
kondansatrlerin tamamen dearj olmas iin birka dakika
beklenmelidir. Birok modern konvertr, kondansatrler dolduunda
grsel bir iaret verecek ekilde tasarmlanmtr.
278

9.1.2 Tehlikeli blgeler

Genel olarak, g elektronii konvertrleri, Tehlikeli Blge olarak
snflandrlan blgelere monte edilmemelidir nk bu durum
konvertr sertifikasn geersiz klar. Gerekli olduunda, konvertrler
onaylanm bir mahfaza iine monte edilebilir ve konvertr ve
motoru ieren tm VSD sistemi iin sertifika alnmaldr.
9.1.3 Kuruluma ilikin evre artlar
Deiken Hzl AC Srcnn (VSD) temel avantaj, TEFC sincap
kafesli motorun kt evre artlarna kar kendiliinden korumal
olmasdr ve genelde IP54 ya da daha yksek koruma derecelerine
sahiptir. Bu src, tozlu ve slak ortamlarda gvenli bir ekilde
kullanlabilir.
Dier taraftan, AC konvertr, bulunduu ortama kar ok daha
duyarldr ve aadaki maddelerden korunaca bir ortama
yerletirilmelidir:
Toz ve dier andrc maddeler

Paslandrc gazlar ve svlar
Yanabilir gazlar ve svlar
Yksek atmosferik nem seviyeleri
Bir AC konvertr kurulurken, aadaki evre snr deerleri dikkate

alnmaldr:
Belirtilen evre Scakl: 40oC

Denizden Ykseklik: 1000 m
Nispi Nem: % 95
9.1.4 Yksek scaklk iin beyan deerlerin drlmesi

evre scaklnn, standartlarda belirtilen kabul edilmi 40Clik
scakln stnde olduu blgelerde ya da ortamlarda, hem motorun
hem de konvertrn beyan deerlerinin drlmesi gereklidir, bu
da, yaltm malzemelerinin termal olarak zarar grmesini nlemek
iin, bu malzemelerin sadece 40Cdeki beyan yklerden daha kk
yklerde altrlabildikleri anlamna gelir.
AC konvertr imaltlar, genelde 40Cnin stndeki yksek
scaklk ortamlar iin beyan deer drme izelgeleri salar.
Modern bir PWM konvertre ilikin tipik bir izelge aada
verilmitir. Bu izelge sadece bir klavuz olarak kullanlmal ve genel
olarak AC konvertrler iin ya da zellikle herhangi bir konvertr iin
KULLANILMAMALIDIR. eitli imaltlara ait AC konvertr
tasarmlar birbirinden farkldr, bu nedenle, soutma artlar da hibir
279
zaman ayn deildir. Ayn imaltya ait farkl modellerin soutma

artlar da farkl olabilir.
ekil 9.1 PWM konvertre ilikin tipik scaklk beyan deeri drme grafii
9.1.4 Denizden yksek yerlerde alma durumu iin beyan

deerlerin drlmesi
Denizden ok yksek yerlerde, havann, konvertrn s alcsndaki
ya da motordaki sy atabilme zelliinin azalmasndan dolay,
elektrik cihazlarnn soutulmas zayflar. Bunun nedeni, denizden
ykseklik arttka, hava basncnn azalmas, hava younluunun
azalmas ve sonu olarak, termal kapasitenin azalmasdr.
Standartlara gre, AC konvertrler, deniz seviyesinin 1000 metre
stndeki yksekliklerde alabilir. Bunun stndeki ykseklikler
iin, beyan k deerleri drlmelidir.
AC konvertr imaltlar genelde 1000 mden yksek yerler iin
beyan deeri drme izelgelerine sahip olmaldr. Modern bir
IGBT-tipi AC konvertr iin tipik bir izelge aada verilmitir. Bu
izelge, tm AC konvertrler iin geerli DELDR. Kayplar byk
olan BJT ya da GTO gibi elemanlar kullanan konvertrler iin beyan
deerlerin drlmesi, kayplar az olan IGBT ya da MOSFET
konvertrler iin gerekli olan beyan deeri drme oranndan ok
daha yksek seviyede olacaktr. IGBT ve MOSFET konvertrlerin
veriminin daha yksek seviyede olmas, daha az soutma gerektirir
ve bu nedenle, denizden yksekliin deiiminden, dierlerine gre
daha az etkilenir.
280

ekil 9.2 IGBT-tipi konvertr iin denizden ykseklik beyan deerlerin

drlmesine ilikin grafik (Allen-Bradley)
9.2
G kayna balantlar ve topraklama artlar
Uygulamalarda yaygn olarak kabul edildii gibi, VSDye verilen

enerji, normalde bir Datm Kartndan (DB) ya da Motor Kontrol
Merkezinden (MCC) salanmaktadr. G kayna balant
noktasnda gvenlik ayrma anahtarlar ve ksa-devre korumas
salamak iin gerekli dzenleme yaplmaldr. AC konvertre giren
enerji kablosunu ve konvertrdeki giri dorultucu kprsn
korumak iin ksa-devre korumas gereklidir. Konvertr, motor iin ve
motor kablosu iin koruma salar.
ekil 9.3 G kayna, motor ve topraklama balantlar
281
Lokal Kablolama Kurallarna ve Uygulama Notlarna gre yeterli

gvenlik topraklamas da salanmaldr. Dokunma potansiyellerini
gvenli snr deerleri dahilinde tutmak iin, AC konvertrn ve AC
motorun
metal
gvdeleri,
ekil
9.3te
gsterildii
gibi
topraklanmaldr. AC konvertrn asesi, ortak gvenlik topraklama
ubuuna balanmas gereken bir veya daha fazla Koruyucu
Toprakla (PE) donatlr.
9.2.1 G kayna kablolar
Deiken hzl srcler, VSDnin akm beyan deeri iin yeterli bir
kablo vastasyla g kaynana balanmaldr. Kablo seilirken,
Avusturalya standard AS 3008 referans alnabilir. AC konvertr, 3fazl bir besleme kablosuna (krmz/beyaz/mavi) ve koruyucu toprak
iletkenine (yeil/sar) ihtiya duyar, bu da, bakr ya da alminyum
iletkenlere sahip 4-damarl bir kablonun kullanlmasnn gerekli
olduu anlamna gelir. Ntr bir iletken gerekli deildir ve genelde
frekans konvertre balanmaz.
AC konvertr, g kayna sisteminin dk empedansna geri akan
harmonik akmlarn bir kaynadr. Bu harmonik akm, dier elektrikli
cihazlara iletilir, burada ilve s kayplarna ve enterferansa neden
olur. Manyetik ak-lerler, sl iftler ve mikroilemciye-dayal dier
cihazlar gibi duyarl elektronik cihazlar, ideal olarak ayn g
kaynana balanmamaldr (filtreli bir g kayna kullanlmad
srece).
lve olarak, g kayna kablosundan da enterferans yaylabilir ve
bu enterferans, dier devrelerle birleebilir, bu nedenle, kablolar,
duyarl kontrol devrelerinin uzandan geirilmelidir.
G kayna kablosu, metal bir kanala ya da bir kablo merdivenine
yerletirilmeli ve harmonik akmlardan kaynaklanan EM alanlarn
yaylmasn azaltmak iin bir ekilde siperlenmelidir. elik Telli Zrhl
(SWA) [:Steel Wire Armoured] kablolar, bu ama iin zellikle
uygundur. Enerji kablosu siperli deilse, kontrol ve haberleme
kablolar, enerji kablosunun 300 mm civarnn yaknna
yerletirilmemelidir.
letken byklkleri, normal ekonomik kablo seme kriterlerine gre
seilmelidir. Bu kriterler, VSD'nin maksimum srekli akm beyan
deerini, ksa-devre beyan deerini, kablonun uzunluunu ve g
kayna sisteminin gerilimini dikkate almaldr. lgili yerel gvenlik
dzenlemelerine ciddi bir ekilde uyulmaldr.
Ancak, g kayna kablolar ve st aamalardaki transformatrler
iin kablo kesit-alan seilirken, iletilen harmonik akmlardan
kaynaklanan ilve snmay hesaba katmak asndan (4. Blm) en
az % 10luk beyan deeri drme faktr gz nnde
282

bulundurulmaldr. Konvertre kaynak tarafnda bir harmonik filtre

taklrsa, bu, gerekli olmayabilir. Mmknse, tane tek-iletkenli
kablodan oluan -fazl sistemler kullanlmamaldr. Yonca
konfigrasyonuna sahip enerji kablolar, daha dk seviyede EM
alan oluturur.
9.2.2 Konvertr ile motor arasndaki kablolar
AC konvertr ile motor arasndaki kablo, invertr tarafndan yksek
bir frekansta modle edilen anahtarlamal bir PWM gerilimini tar.
Bu, g kayna kablosundakinden daha yksek seviyede
harmoniin olumasna neden olur. Harmonik frekanslar, 100 kHz il
1 MHz arasndaki frekans spektrumunda yer alr. Motor kablosu,
tercihen ekranlanmal ya da metal bir kanaln iine yerletirilmelidir.
Kontrol ve haberleme kablolar, bu kablonun yaknna
yerletirilmemelidir. Bir kablo merdivenine yatay olarak yerletirilmi
3 ayr tekli damara sahip kabloya ilikin EM alanlarnn seviyesi, e
merkezli sipere sahip yonca kabloya ilikin EM alanlarndan daha
yksektir.
AC konvertr ile motor arasndaki kablo iin nerilen byklk,
tercihen g kayna kablosunun bykl ile ayn olmaldr. Bunun
nedenleri unlardr:
Daha sonraki bir tarihte, ayn kablo, kablo asklar ve

balantlar kullanlarak, frekans konvertrle paralel olarak bir
yan geit dzeninin eklenmesi daha kolay olacaktr.
Harmonik akmlar yznden ve ilve olarak kapasitif kaak
akmlar yznden, motor kablosunun yk-tama kapasitesi
der.
AC konvertr VSD'sinin kablo ve motor iin ksa-devre ve ar yk

korumas salad aklda tutulmaldr.
Hem gvenlik hem de grltnn azaltlmas iin konvertr ile motor
arasnda ayr bir toprak iletkeninin kullanlmas nerilir. Motorun
toprak iletkeni, konvertrn PE terminaline balanmal ve datm
kartna balanmamaldr. Bu, topraklama sisteminde yksek frekansl
akmlarn dolamasn nleyecektir.
Konvertr ile motor arasnda zrhl ya da siperli kablolar
kullanldnda, kablo 50 m civarndan daha uzun olduunda,
motorun ucuna bir bariyer sonlandrma bezinin yerletirilmesi gerekli
olabilir. Bunun nedeni, kablodan kan yksek frekansl kaak
akmlarn nt kapasitansndan geerek sipere ulamasdr. Bu
akmlar, motor vastasyla ya da topraklama sisteminin dier ksmlar
vastasyla geri dndrlrse, enterferans daha geni bir blgeye
283
yaylr. Kaak akmlarn, en ksa yol zerinden, baka bir deyile

siper zerinden kaynaa geri dndrlmesi nerilir. Siper ya da elik
Tel Zrh (SWA) hem konvertr ucunda hem de motor gvde ucunda
topraklanmaldr.
9.2.3 Kontrol kablolar
Kullanlan kontrol kablolar, normal yerel uygulamaya uygun
olmaldr. Bu kablolar, en az 0,5 mm2lik kesit alanna ve makul bir
gerilim dme performansna sahip olmaldr. Konvertre balanan
kontrol ve haberleme kablolar, EMIdan korunmak amacyla siperli
olmaldr. Siperler, konvertrden uzak bir noktada, sadece bir uta
topraklanmaldr. Siperin, srcnn PE terminalinde topraklanmas
nlenmelidir nk konvertr byk bir enterferans kaynadr. Siper,
tercihen cihaz ucunda topraklanmaldr.
Her ift iin ayr bir ekrana sahip kablolar, eleen enterferansa kar
en iyi koruma eklini salar.
Kontrol kablolar tercihen ayr kablo merdivenlerine ya da kanallarna
sahip olmal ve enerji kablolarndan mmkn olduunca uzaa
yerletirilmelidir. Kontrol kablolar enerji kablolaryla ayn kablo
merdivenine yerletirilise, minimum uzaklk 300 mm civarnda olup
aralarndaki uzaklk mmkn olduunca byk olmaldr. Ayn kablo
merdiveninde uzun paralel kablolarn kullanlmas engellenmelidir.
9.2.4 Topraklama artlar
Daha nce belirtilmi olduu gibi, lokal standartlarn artlarna gre
hem AC konvertr hem de motor iin gvenlik topraklamas
salanmaldr. Bu topraklamann temel amac, arza artlarnda ak
metal ksmlardaki tehlikeli gerilimleri nlemektir.
Bu topraklama balantlar tasarmlanrken ve yerletirilirken, EMInn
(elektromanyetik enterferans) azalmasna ilikin artlar da bu
topraklama balantlaryla yerine getirilmelidir. AC konvertrn temel
topraklama balantlar, genelde ekil 9.3te gsterildii gibi
denmelidir.
Konvertrdeki PE terminali, genelde Datm Kartnda yer alan
sistem topraklama ubuuna balanmaldr. Bu balant, topraa
dnen dk empedansl bir yol salamaldr.
9.2.5 Yaygn kablolama hatalar
VSD'lerin kurulmas srasnda yaygn olarak yaplan baz kablolama
hatalar unlardr:
AC konvertre ait topraklama iletkeni, dier cihazlara ait
kontrol kablolar ve enerji kablolar gibi dier kablolarla ayn
kanala ya da kablo merdivenine denir. Duyarl devreler,
284

9.3
harmonik akmlardan etkilenebilir. deal olarak, cihaz

kablolarnn ayr metal kanallarda ya da elik boruda yer
almas gereklidir.
Sipersiz motor kablosunun AC konvertrn besleme
kablosunun ya da dier cihaza ait enerji kablolarnn yaknnda
yer almas. Yksek frekansl harmonik akmlar enerji
kablosuyla birleebilir ve dier duyarl elektronik cihazlar
etkileyebilir. Dier kablolar, motor kablosundan ya da
konvertr enerji kablosundan en az 300 mm uzakta olmaldr.
AC konvertr ile motor arasnda ok uzun kablolarn
kullanlmas. Bu kablolar, 100 mden uzun olmamaldr. Daha
uzun kablolar gerekli olursa, kaak akm azaltmak iin motor
filtrelerinin
kullanlmas
gereklidir.
Alternatif
olarak,
anahtarlama frekans azaltlabilir.
AC srclerin balatma/durdurma kontrol
Deiken Hzl AC Srclere ilikin koruma artlar, Blm 5te

(Blm 5: AC Konvertrlerin ve Motorlarn Korunmas) ayrntl olarak
aklanmaktadr. Konvertrn elektrik ebekesi tarafnn korunmas,
ksa devre korumasn gerektirir. Bu koruma iin, genelde Anahtarsigorta Biriminin bir paras olarak yeterli beyan deerine sahip
sigortalar ya da bir Ana Devre Kesici kullanlabilir.
AC srcnn Balatma/Durdurma kontrol eitli ekillerde
gerekletirilebilir:
Konvertr Kontrol Devresinin Balatma/Durdurma girii kontrol

edilerek
Kontaktr vastasyla g devresi kesilerek
lk metot, AC konvertrn durdurulmasnn ve balatlmasnn kontrol

edilmesiyle ilgili metottur. Bu, ekil 9.7de gsterildii gibi,
konvertrn kontrol terminallerine dorudan balanan Durdurma ve
Balatma dmeleri ile gerekletirilebilir.
Alternatif olarak, kontrol, PLC gibi uzak bir cihazdan gerekletirilirse,
ekil 9.8de gsterildii gibi, kontrol, PLCden AC konvertrn
terminallerine dorudan balanabilir.
kinci metot, normal sabit hzl AC motorlarn Dorudan Hattan (DOL)
altrlmas iin yaygn olarak kullanlan bir metottur. nceki DOL
standart uygulamasnda da kullanlmakta olan bu metot, zellikle
konveyrler gibi Deiken Hzl Srclerin kontrol edilmesi iin
endstride olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. Acil bir durma
ilemi gerekletiinde ya da tel-ekme anahtar altrldnda, g
285
devresinin kesilmesi genelde gvenlik iin gereklidir. Bu metot,

motora enerji veren g kaynann balants kesilerek gvenlik
durumunu salasa da, bu kontrol metodu da baz potansiyel
tehlikelere sahiptir. Temel sorunlar unlardr:
AC konvertrn kaynak tarafndaki kontaktr
Durdurma/balatma kontrol iin AC konvertrn kaynak tarafnn
alp/kapanmas nlenmelidir nk birok modern konvertr,
enerjisini DC baradan almaktadr.
Her enerji kesiliinde:
Kontrol devrelerine enerji iletimi durur.

Kontrol ekran kaybolur.
Tehis bilgisi kaybolur.
DC kondansatrler boalr.
Seri haberleme kaybolur.
Deiken hzl AC srcnn yeniden altrlmaya balanmas

gerektiinde, DC bara arj sistemi, DC kondansatr yeniden
doldurmak iin gerekli ilem dizisini tamamlarken, bir gecikme
meydana gelir (tipik olarak 2 saniye). Bu, arj direnlerini, DC
kondansatr ve dier bileenleri zorlar. Birok AC konvertrn arj
direnci, ksa sreli beyan deerlere sahiptir ve kullanc kitabnda
bazen vurgulanmam olmasna ramen, gerekletirilebilen
balatma saysna ilikin bir snr deeri mevcuttur. Birok kullanc,
enerji verildiinde altr ilkesini benimsemitir. Aadaki paragraf,
lider bir AC konvertr imaltsna ait kullanc kitabndan alnmtr:
Dikkat: Srcnn, motoru balatp durduracak kontrol giri
sinyalleri ile kontrol edilmesi amalanmaktadr. Motorun balatlp
durdurulmas amacyla rutin olarak srcye giden hat enerjisini
kesen ve daha sonra tekrar veren bir cihazn kullanlmas
nerilmemektedir. Bu devre tipi kullanlrsa, herhangi bir 5 dakikalk
periyotta maksimum 3 tane durdurma/balatma evrimi (her bir
evrim arasnda minimum dinlenme periyodu olacak ekilde)
gereklidir. Bu 5 dakikalk periyotlar, src n ykleme direnlerinin
soumasn beklemek iin 10 dakikalk dinlenme evrimleri ile
ayrlmaldr. Spesifik artlar ve ilve bilgi iin, kendi sisteminizle ilgili
aklamalara ve standartlara baknz.
AC konvertrn motor tarafndaki kontaktr
zellikle AC src alrken, durdurma/balatma kontrol iin AC
konvertrn motor tarafndaki 3-fazl g devresinin alp/kapanmas
nlenmelidir. ndktif devrenin motorla balantsnn kesilmesi,
286

IGBTlere ve dier bileenlere zarar verebilen geici ar-gerilim

retir. Birok modern AC konvertr, IGBTleri bu tip anahtarlamadan
korumak iin RC bastrma devrelerine sahiptir. Aadaki paragraf,
lider AC konvertr imaltlarndan birine ait kullanc kitabndan
alnmtr:
Dikkat: U, V ve W src k terminallerine balanan herhangi bir
balant kesme arac, src almas srasnda altrlrsa,
srcy faal olmayan hale getirebilmelidir. Src alrken
alrsa, U, V ve W arasnda k gerilimi retmeye devam edecektir.
Srcnn ok hzl bir ekilde faal olmayan hale getirilebilmesi iin
yardmc bir kontak kullanlmaldr, aksi halde k bileeni zarar
grebilir.
Hedef, konvertr ile motor arasndaki kontaklar almadan nce AC
Konvertrn FAAL OLMAYAN hale getirilmesini salamaktr. Bu,
geici ar-gerilimlerden dolay IGBTnin zarar grmesini
nleyecektir.
lve olarak, konvertr k gerilimi mevcutken motor tarafndaki
kontaktrn kapatlmas, DOL balatmasndakine benzer bir motor
demeraj akmnn akmasna neden olabilir. Bunun konvertrde neden
olduu zorlamann yansra, src, ar-akm sz konusu
olduunda kapanacaktr. Konvertr almaya baladktan sonra
motor kontaktrnn kapatlmasna ilikin tekrarlayan giriimler,
sonuta IGBT arzasna neden olabilir.
Lokal gvenlik artlarn salamak iin Deiken Hzl AC Src
sisteminin g devresine bir kontaktrn taklmasnn gerekli olduu
durumda, bu kontaktrn AC konvertrn alt ksmlarna
yerletirilmesi daha iyidir. Kontaktr almadan NCE konvertr
kontrol devresini faal olmayan hale getiren ya da alternatif olarak
kontaktr kapatldktan SONRA olanakl klma devresini faal olmayan
hale getiren bir yardmc kontan kontaktrde yer almas gereklidir.
Bu, kontaktr zerinde Ge Kapanmal Erken Almal tipteki
yardmc bir kontan kullanlmas ve konvertr Olanakl Kl giriine
balanmas gerektii anlamna gelir.
Yukardaki konfigrasyon, AC konvertr arzalara kar korurken, bu
rutin durdurma/balatma kontrolnn kullanlmas NERLMEZ. Bu
kontrol ilemi, sadece Acil Durma durumunda kullanlmaldr. Rutin
durdurma/balatma dizileri, AC konvertr kontrol terminallerinden
gerekletirilmelidir. Tesis operatrlerinin bu art gerekletirmesini
salamak iin kullanlan alternatif bir metot, mandall bir rle ve bir
reset dmesi eklemektir. Mandall rle, her Acil Durma dizisinden
sonra resetlenmelidir.
287
9.4
AC konvertrlerin metal mahfazalara

yerletirilmesi
evresel artlarn, kabul edilen bu alma aralklarn ama ihtimali

varsa, AC konvertr iin ilve soutma ve/veya evresel koruma
salamak iin dzenleme yaplmas gereklidir. AC konvertre ilikin
scaklk snr deerleri, elektrik motoruna ilikin scaklk snr
deerlerinden ok daha kritiktir. Scaklkla ilgili beyan deer drme
ileminin ciddi bir ekilde uygulanmas gereklidir. Ancak, modern bir
PWM konvertrn, scaklk snr deerlerinin almasndan dolay
zarar grmesi muhtemel deildir. Modern AC konvertrler, s alcya
monte edilen dahili termal korumaya sahiptir (genelde silikon
jonksiyonlu cihazlar). Ar-scaklktan dolay kapanmaya ilikin temel
sorun, yanl yere kapanmayla ve ilgili arza sresiyle ilgilidir.
Modern AC konvertrlerin veriminin yksek olmasna (tipik olarak
% 97) ramen, konvertrlerin tm, temelde g elektronii
devrelerindeki anahtarlama kayplarndan dolay az miktarda s
retmektedir. Kayp seviyesi, konvertrn tasarmna, PWM
anahtarlama frekansna ve toplam g beyan deerine baldr.
maltlar, konvertr tam ykte alrken meydana gelen kayplara
(watt) ilikin deerleri sunar. Bu snn harcanarak yok edilmesi ve
konvertr mahfazas iindeki scakln kabul edilemeyecek kadar
yksek seviyelere kmasn nlemek iin, gerekli nlemler
alnmaldr.
Konvertrler genelde hava-soutmaldr, konveksiyon (dk beyan
deerleri) ya da daha byk beyan deerlerine sahip soutma fanlar
kullanlr. Giri ve k deliklerinden soutucu hava giriini
engelleyen herhangi bir engelin olmas, soutma sisteminin verimini
drecektir. Soutucu hava akar ve g kayb harcamas, cihaz
odas iin havalandrma artlarn belirler.
Soutma, ayrca s alc ile soutucu hava arasndaki scaklk farkna
da baldr. evre scakl ne kadar yksekse, soutma o kadar
verimsiz olur. Hem AC konvertrn hem de motorun, scakln 40
Cyi amad bir ortamda alaca beyan edilmitir.
AC konvertrler mahfazalarn iine yerletirildiinde, mahfazann
iindeki scakln belirli snr deerleri dahilinde kaldndan emin
olunmaldr. Scaklk, snr deerleri dahilinde deilse, imaltnn
beyan deer drme izelgelerine gre, konvertrlerin beyan
deerleri drlmelidir.
Srcnn kullanlmad periyotlar srasnda younlamann
meydana gelme ihtimalinin olduu bir ortamda, mahfaza iine
younlama-nler stclar yerletirilmelidir. Kontrol devresi,
srcnn enerjilenmedii durumda stc faal hale gelecek ekilde
288

tasarmlanmaldr. Istc mahfaza iinde scak ve kuru bir ortam

salar ve konvertr faal olmayan hale geldiinde ve souduunda,
mahfazada nem toplanmasn nler.
AC konvertrler genelde, konveksiyonel soutmaya destek olmas
iin dey bir konuma monte edilecek ekilde tasarmlanmtr. Daha
byk VSD'lerde soutma, s alcnn en altna ya da en stne
monte edilen bir veya daha fazla fan tarafndan desteklenir.
Birok modern konvertr, iki alternatif montaj dzenlemesine imkn
verir:
Yzey montaj [:Surface mounting]: Bu montaj tipinde,

konvertrn arka dzlemi, mahfazann arkas gibi dey bir
yzeye monte edilir (ekil 9.4 ve ekil 9.5).
Gmme montaj [:Recessed mounting]: Bu montaj tipinde,
konvertrn arkasndaki s alclar, mahfazann arkasndan bir
soutma kanalna ynelir. Bu, snn, s alclardan daha etkin
bir ekilde atlmasna imkn verir (ekil 9.6)
Soutucu havann s alclardan ve elektronik kontrol kartlarndan

kstlanmadan gemesini salamak iin dier cihazlarla yeterli ayrm
mevcut olmaldr. Genel kural olarak, VSD'nin tm kenarlar etrafnda
100 mmlik bir arala izin verilmelidir. Ayn mahfazaya birden fazla
VSD yerletirildiinde, bu VSD'ler tercihen st ste deil yan yana
monte edilmelidir. Scakla kar duyarl cihazlarn, VSD'nin
soutma hava yolunun hemen stne yerletirilmemesine dikkat
edilmelidir.
Konvertr kayplarnn d ortama atlmas iin gerekli nlemler
alnmaldr. Mahfaza iindeki scaklk art, konvertrn maksimum
beyan scaklnn altnda tutulmaldr.
9.4.1 Mahfazann boyutlarnn hesaplanmas
Mahfaza, konvertrn ve iine yerletirilen dier her trl elektrikli
cihazn rettii sy harcamaya yetecek kadar byk olmaldr.
Mahfaza iinde retilen s, temel olarak mahfaza yzeyinden
yaylmak zere d ortama iletilir. Sonu olarak, yzey alan, i
scakln beyan snr deerlerini amasna izin vermeksizin ieride
retilebilen sy harcayacak kadar byk olmaldr.
Uygun bir mahfazann yzey alan aadaki ekilde hesaplanr:
A = P/k(Ten byk - Tevre)
Burada
289
A
P
Ten by
Tevre
k
m2 cinsinden etkin s iletim alan (baka herhangi bir yzeyle

temas halinde olmayan yzey alanlarnn toplam)
Is reten cihazn watt cinsinden g kayb
Konvertrn C cinsinden izin verilebilen maksimum alma
scakl
D evre scaklnn C cinsinden maksimum deeri
Mahfaza maddesinin s iletim kat says
rnek
22 kW beyan deere sahip tipik bir PWM tipi frekans konvertr iin
IP54 koruma dereceli kabinin minimum bykln hesaplayn.
Bu rnekte aadaki varsaymlar yaplr:
Konvertr kayplar tam beyan ykte 600 wattr.
Konvertr, 2 mmlik elikten yaplm bir IP54 kabinine monte
edilecektir.
Mahfaza tamamen kapaldr ve sadece elikten iletim yoluyla
yaylarak ve d yzeyden dardaki havaya yaylarak,
mahfazadan s atlabilir.
Kabin, maksimum evre scakl 25C olan havalandrmal bir
odada, arkas duvara yaslanacak ekilde zemine konulmutur.
Konvertr, maksimum 50 Cde alabilir.
Is iletim kat says 5,5tir (boyanm 2 mmlik elik iin tipik bir
deerdir).
lk adm, mahfazann gerekli minimum yzey alann hesaplamaktr.
Bu, yzey alan iin aadaki forml uygulanarak gerekletirilebilir.
A = 600 / 5,5 (50 - 25) = 4,36 m2
Kabin zeminde duvara dayal duruyorsa, bu alan, mahfazann sadece
st ksmn, n ksmn ve yan taraflarn kapsar. Standart kabin
eitleri iinden uygun bir kabin seilebilir ya da bu kurulum iin uygun
bir kabin retilebilir. Her iki durumda da, konvertrn boyutlarnn
dikkate alnmas ve konvertrn tm taraflarnda en az 100 mm
araln olduundan emin olunmas nemlidir.
Bu artlar aklda tutulduunda, prosedr, boyutlardan en az iki
tanesinin seilmesi ya da tahmin edilmesidir, nc boyut yukardaki
denklemden hesaplanabilir. Hesaplanan bu boyut, gerekli 100 mmlik
araln salandndan emin olmak iin kontrol edilmelidir.
Boyutlar H x W x D olan ve zeminde duvara dayal duran bir kabin iin,
etkin s iletim alan u ekildedir:
A = HW + 2HD + WD
290

Ykseklii 2,0 m ve derinlii 0,5 m olan standart bir kabinin seilmi

olduunu varsayarsak, genilik aadaki denklemden elde edilir:
A = 2,0 W + 2 + 0,5 W
A = 2,5 W + 2
Yukardaki denklemden elde edilen gerekli s harcamas kullanlarak
4,36 = 2,5 W + 2
ya da
2,5 W = 2,36
W
= 0,94
Is harcama artlar esas alndnda, kabinin geniliinin 0,94 mden
daha byk olmas gereklidir. Bu durumda, 1,0 mlik standart bir
genilik seilir.
Konvertrn yan taraflarndaki aklklarn kontrol edilmesi gereklidir.
H x W X D = 700 x 350 x 300lk tipik konvertr boyutlar ile, seilen
kabin, konvertrn etrafnda 100 mmden geni bir aklk salar ve
ayrca kablo balantlar ve dier bileenler iin yeterli boluk kalr.
Bu hesaplamadan, kabinin boyutlar aadaki deiiklikler yaplarak
indirgenebilir:
Kabin, duvardan en az 200 mm uzaa yerletirilir.
Havalandrma faal olmayan hale getirilerek evre scakl
azaltlabilir.
Is iletimini artrmak iin kabinde havalandrma salanabilir.
9.4.2 Mahfazalarn havalandrlmas
Kabinin i ksm ve d ksm arasnda hava alveriini
gerekletirmek iin ilve havalandrma salanrsa, mahfaza daha
kk olabilir. Konvertrlerde yaygn olarak kullanlan eitli
havalandrma teknikleri vardr ancak bu teknikler temel olarak iki
kategoriye ayrlr.
Doal havalandrma
Bu havalandrma tipi, kabinin en altna ve en stne yakn
deliklerden geen konveksiyonel soutucu hava akn esas alr
(baca etkisi).
291
ekil 9.4 Kabindeki konvertrn doal bir ekilde havalandrlmas
Cebri havalandrma
Bu havalandrma tipi, kabinin en altna ya da en stne yakn bir yere
yerletirilen bir fan tarafndan desteklenen soutucu hava akn
esas alr. Havalandrmal kabinlerde yksek IP (koruma derecesi)
beyan deerleri salamak zordur, bu nedenle, havalandrmal
kabinlerin, tozsuz cihaz odas gibi korumal bir ortama yerletirilmesi
gereklidir.
Soutmay gerekletirmek iin, mahfaza iinde retilen sy d
ortama iletmek zere belli miktarda hava ak gereklidir. Gerekli
hava ak, aadaki formlden hesaplanabilir:
V = 3,1P/(Ten byk - Tevre)
Burada
V
m3/saat cinsinden gerekli hava ak
P
Watt cinsinden s reten cihazn g kayb
o
Ten by
C cinsinden konvertrn izin verilebilen maksimum
alma scakl
Tevre oC cinsinden maksimum d evre scakl
292

ekil 9.5 Bir kabindeki konvertrn cebri havalandrmas
rnek
Ayn varsaymlar kullanarak yukardaki rnekte kullanlan 22 kWlk
Konvertrn hava ak havalandrma artlarn hesaplayn.
Yeterli soutmay salamak iin gerekli hava ak aadaki gibi
hesaplanr:
V = (3,1 x 600)/(50-25) = 74,4 m3/saat
Mahfaza iinde retilen snn dar atlmas iin 75 m3/saat
hznda hava ak gereklidir. Bu durumda, kabinin boyutlar,
konvertr ve kabin iine monte edilen dier her trl cihaz iin
gerekli olan minimum fiziksel boyutlar esas alr.
En stteki/en alttaki aklklarn yeterince byk olmas ve hava
aknn toz-filtre yastklar tarafndan kstlanmamas artyla,
bu hava ak konveksiyonel hava ak ile salanabilir.
Alternatif olarak, gerekli hava akn salamak iin fan-destekli
bir havalandrma sisteminin kullanlmas gerekli olur.
9.4.3 Alternatif montaj dzenlemeleri
Konvertr kabinlerinin havalandrlmas ile ilgili temel sorunlardan
biri, havalandrlan bir kabinde yksek IP beyan deerlerinin elde
edilmesinin ok zor olmasdr. lve olarak, filtreler kullanlrsa, ilve
bir bakm sorunu oluur, filtrelerin dzenli olarak kontrol edilmesi ve
deitirilmesi gereklidir.
Popler hale gelmeye balayan bir zm gmme montajdr. Bu
teknik, gnmzde ok sayda konvertr imalts tarafndan
benimsenmitir.
Konvertr tarafndan retilen snn ou, dorultucu modl, invertr
modl, kondansatrler, reaktr ve g kayna gibi g elektronii
bileenleriyle ilgilidir. Bu birimler, genelde konvertrn s alc
tabanna monte edilir ve snn ou, bu s alcnn yzeylerinden
293
yaylr. Saysal kontrol devreleri, ok fazla s retmez. (belki sadece

birka watt)
Is alc, mahfazann arka montaj dzlemine monte edilirse, snn
ou, kabinin dndaki ortama yaylacaktr. Konvertrn, kontrol
devrelerine sahip ksm mahfaza iinde kalr. Konvertr etrafnda
uygun bir szdrmazlk halkas olduunda, mahfaza nispeten kk
olabilir ve cebri ya da konveksiyonel havalandrma gerekmeksizin IP
54ten daha yksek beyan deerlere sahip olabilir.
Mahfazann dna bakan s alc ksm, daha dk bir IP beyan
deeriyle (rnein, IP 20 gibi) d ortama alabilir ya da sy bina
dna atan bir soutma hava kanal sistemine ynelecek ekilde
dzenlenebilir. ekil 9.6da, s alclarn havalandrma kanalna
ynlendirildii bu konvertr tipine ilikin tipik montaj dzeni
gsterilmektedir.
ekil 9.6 Kabin dnda s alcyla monte edilmi konvertr
9.5
Deiken hzl srcler iin kontrol kablolar
Deiken Hzl Srcler (VSD), konvertrn n ksmna monte

edilen manel dmeler, anahtarlar ve potansiyometreler vastasyla
lokal olarak kontrol edilebilir. Manel olarak kontrol edilen basit
ilemler iin, VSD'nin altrlmas iin tm gerekli olan ey bu lokal
kontrol ilemleridir.
Birok endstriyel uygulamada, VSD'nin yerletirildii yerden kontrol
edilmesi pek mmkn deildir. VSD'ler genelde anahtarlama
odalarnda bulunan Motor Kontrol Merkezlerine (MCC) yerletirilir,
anahtarlama odalar genelde g kayna transformatrnn
yaknna yerletirilir ancak mutlaka operatrn sreci kontrol ettii
yere yakn bir yere yerletirilmeleri gerekli deildir.
294

Sonu olarak, neredeyse tm VSD'ler, operatre yakn bir blgeden

Uzaktan Kontrole izin veren terminallere sahiptir. VSD'ler aadaki
kontrol ilemleri iin kullanlan terminallere sahiptir:
Genelde aadakiler tarafndan implement edilen uzaktan
Balatma, Durdurma, Yn Deitirme, Aralkl altrma, vb.
gibi Saysal Giriler:
Manel olarak kontrol edilen bir sistemde uzaktaki
dmeler
Otomatik bir sistemdeki Sre Kontrolrn Saysal
klar (DO)
Genelde aadakiler tarafndan implement edilen alyor,
Durdu, Doru Hzda alyor, Arzaland eklindeki
gstergeler, vb. gibi Saysal Durum klar:
Manel olarak kontrol edilen bir sistemdeki uzaktan ikaz ve
gsterge lambalar
Otomatik bir sistemdeki Sre Kontrolrn Saysal Girileri
(DI)
Genelde aadakiler tarafndan implement edilen uzaktan Hz
Referans, Tork Referans, vb. gibi Analog Giriler:
Manel olarak kontrol edilen bir sistemdeki uzak
potansiyometre (10 k ohm pot)
Otomatik bir sistemdeki Sre Kontrolrn Analog klar
(AO), genelde ekranl bkmeli bir kablo iftinde tanan 4
20 mAlik bir sinyali kullanr.
Genelde aadakiler tarafndan implement edilen uzak Hz
Gstergesi, Akm Gstergesi, vb. gibi Analog klar:
Manel olarak kontrol edilen bir sistemdeki ekranl uzaktan
sayalar (0 10 V)
Otomatik bir sistemdeki Sre Kontrolrn Saysal Girileri
(AI), genelde ekranl bkmeli bir kablo iftinde tanan 4
20 mAlik bir sinyali kullanr.
Manel ve otomatik kontrol sistemleri, dorudan balanan bu
kontrol sistemini yllardr etkin olarak kullanmaktadr. Bu sistemin
temel dezavantajlar unlardr:
Tm DIlar ve DOlar fonksiyon bana bir tane kabloya (art
ortak kabloya) ihtiya duyar.
Tm AIlar ve AOlar fonksiyon bana iki tane kabloya (art
siper balantsna) ihtiya duyar.
295
ekil 9.7 Dorudan balanan tipik manel kontrol sistemi konfigrasyonu
9.5.1 PLC kontrol sistemlerine ilikin dorudan balanan

balantlar
Programlanabilir Lojik Kontrolrleri (PLC) ve Datlm Kontrol
Sistemlerini (DCS) kullanan otomatik kontrol sistemlerinin
kullanlmaya balanmas ile birlikte, manel kontrollerin yerine
Giri/k (I/O) modlleri gemi ve dorudan balanan kontrol
balantlar uzatlmtr.
ekil 9.8 Dorudan balanan tipik otomasyonlu kontrol sistem konfigrasyonu
Kontrol sistemleri daha karmak hale geldike ve alan

alglayclarnn gerektirdii bilgi miktar arttka, maliyet ve
karmaklk asndan bakldnda, otomasyonlu kontrol sistemini
implement etmek iin gereken iletken says byk bir sorun haline
296

gelmitir. Kontrol sistemine gitgide daha fazla sayda alan cihaz

baland iin, bu kablo sorunu daha da bymtr.
Deiken Hzl Bir Src (VSD) ile Programlanabilir Lojik Kontrolr
arasndaki dorudan balanan ara yz, tipik olarak aadaki gibi 15
civarnda iletken gerektirecektir:
Balat, Durdur, Olanakl Kl, Yn deitir, vb. gibi kontrol
ilemleri iin 5 iletken
alt, Arzaland, Doru Hzda alyor, vb. gibi
durumlar/ikazlar iin 4 iletken
Hz ayar noktas gibi analog kontrol iin 2 ya da 3 iletken
Hz gstergesi, akm gstergesi gibi analog durumlar iin 4
iletken
Sistemde eitli VSD'ler varsa, kablo says, sistemdeki VSD says
ile arplr.
9.5.2 PLC kontrol sistemleriyle seri haberleme
Seri Haberleme bu sorunlarn stesinden gelinmesini salar ve
karmak alan cihazlarnn ve Deiken hzl AC src sistemlerinin
daha basit ve minimum kablo kullanlacak ekilde Otomasyonlu
Kontrol Sisteminde birletirilmesini salar. Bazen Akll cihazlar
olarak adlandrlan mikroilemci tabanl saysal kontrol cihazlar,
modern fabrika otomasyonunda ve endstriyel sre kontrol
sistemlerinde artan bir ekilde kullanlmaktadr. eitli akll cihazlar
bir kablo ifti zerinde ok-sayda prize sahip [:multi-dropped] olabilir
ya da zincirleme [:daisy-chained] balanabilir ve otomasyonlu
kontrol sistemine entegre edilebilir. Kontrol ve durum bilgisi, alanda
yer alan VSD'ler ile Sre Kontrolr arasnda seri olarak iletilebilir.
Parametre ayarlar, uzaktaki merkezi bir noktadan ayarlanabilir.
ekil 9.9 Tipik seri haberleme sisteminin konfigrasyonu

297
Verici
EIA-232
EIA-423
EIA-422
EIS-485
Dengeli deil
Dengeli deil
Diferansiyel
Diferansiyel
1 Src
1 Alc
1 Src
10 Alc
1 Src
10 Alc
32 Src
32 Alc
15 m
1,200 m
1,200 m
1,200 m
20 kbps
100 kbps
10 Mbps
10 Mbps
25 V
6V
+ 6 V il
0,25 V
+12 V il -7 V
Src k
Sinyali
5.0 V min
25 V maks
3,6 V min
6,0 V maks
2,0 V min
6,0 V maks
1,5 V min
6,0 V max
Src Yk
3 kohm
450 ohm
100 ohm
60 ohm
alma
modu
Hatta max. src
& alc says
Max. Kablo Uz.
Max. Veri Hz
Maksimum Ortak
Mod Gerilimi
Src
k
Direnci
Enerji
veril_
diinde
n/a
n/a
n/a
100 microA
-7 VVcm12
V
(YksekZ
durumu)
[:high-Z
state]
Enerji
kesil_
diinde
300 ohm
100 microA
@6V
100 microA
-0,25 V
Vcm 6 V
100 microA
-7 V Vcm
12 V
3 kohm il
7 kohm
4 kohm
4 kohm
12 kohm
Alc Giri
Direnci
ekil 9.10 RS-232, RS-423, RS-422 ve RS-485in zelliklerinin karlatrlmas
Bu kontrol sistemi seviyesi, genelde alan seviyesi olarak ve bu

seviyedeki veri haberleme a alan yolu olarak adlandrlr.
Fiziksel ara yz standartlar, aralarnda seri ikili veri sinyal iletimi
gerekleen iki elektronik cihaz arasndaki balantnn elektriksel ve
mekanik ayrntlarn tanmlar. EIA-232, EIA-422 ve EIA-485 gibi
yaygn bir ekilde kullanlan eitli fiziksel ara yz standartlar
mevcuttur. En yaygn drt EIA ara yz standardnn temel zellikleri,
ekil 9.10daki izelgede karlatrlmaktadr.
9.5.3 Ara yz konvertrleri
Birok PC ve PLC, standart olarak RS-232 ara yzleriyle
donatlmtr, bu portlar, bu ara yz vastasyla deiken hzl
srclerin kontrol edilmesi iin genelde uygun deildir nk gerilim
seviyeleri ve konfigrasyon arasnda farklar vardr (dengeli
olmayan/dengeli).
298

Gerilim seviyelerini ve balant konfigrasyonunu birinden dierine

(dengeli olmayandan dengeliye) dntrmek iin iki cihaz arasna
bir RS-232/RS-422 ya da RS-232/RS-485 ara yz konvertr
balanabilir. Alandaki deiken hzl srclerle olan uzun mesafeler
iin RS-485 ara yznn performans karakteristikleri daha iyi
olduundan, RS-232 portuna (PC ucundaki) fiziksel olarak yakn bir
yere bir ara yz konvertr yerletirilmelidir. Toprak gerilim
farklarndan ve elektriksel grltden kaynaklanan sorunlara kar
maksimum koruma salamak amacyla, bu konvertrlerin ve src
utaki ara yzn, kontrol cihazn deiken hzl srclerden optik
olarak ayrmas tercih edilir.
PC ile ara yz konvertr arasndaki ara yz bire-birken, RS-485
tarafnda, eitli cihazlar (32 taneye kadar) ok-prizli bir
konfigrasyonda balanabilir. Bir RS-232/RS-485 konvertrn i
balantsna ilikin ayrntlar, aadaki ekilde gsterilmektedir.
ekil 9.11 Bir RS-232/RS-485 konvertrn blok diyagram
9.5.4 Yerel alan alar

Veri paylamak ve kontrol komutlarn aktarmak iin saysal
donanmlarn ve kontrol cihazlarnn balanmas teknii, otomatik
endstriyel kontrol sistemlerinin nemli bir paras haline gelmitir.
Kontrol sisteminin temel bileenlerinin veri otoyolu ile birbirine
balanmas olduka yaygn bir uygulamadr. Veri otoyolu iin
kullanlan dier bir isim Yerel Alan Adr (LAN).
LAN, iki ya da daha fazla akll cihaz balayan bir haberleme
yoludur. LAN, adaki tm dmler arasnda tam balanabilme
zellii salayarak ok sayda kullancnn ortak haberleme kablo
ana Paylaml Eriimine [:Shared Access] imkn verir. LAN,
nispeten kk bir alan kapsar ve blgesel bir tesiste ya da bina
grubunda yer alr.
Bir haberleme cihaznn LANla balants Dm vastasyla
gerekletirilir. Dm, bir cihazn baland herhangi bir noktadr
299
ve her bir dme ayr bir Adres numaras tahsis edilir. LAN zerinde
gnderilen her mesajn nekinde hedef adres yer almaldr. Dm
vastasyla Aa balanan bir cihaz, a zerinde iletilen tm mesajlar
alr ancak sadece kendi adresine gnderilen mesajlara cevap verir.
LANlar, olduka kk yerel bir alanda paylalan bir iletim
ortamnda nispeten yksek bir hzda (50 kbps ve st) alr.
ok sayda dm LAN ana ayn zamanda eriebildii iin, a
yazlm, veri atmas ya da bozulumu meydana gelmeden ortak a
kaynaklarnn paylalmasyla ilgili sorunlar zmelidir. OSI
modelinde, bu yazlm seviyesi, Veri Link Katman olarak adlandrlr.
Hangi cihazlarn, ne zaman ve hangi artlar altnda aa
eriebileceine ilikin baz kurallar gelitirilmelidir.
Birok modern saysal deiken hzl src (VSD) haberleme
kapasitesine sahiptir. Fiziksel ara yz, genelde RS-232 ya da RS485 gibi iyi bilinen bir fiziksel standard esas alr. rnein DeviceNet,
Profibus, ASI-bus, Modbus, Interbus-S, vb. gibi geni apta kabul
edilen belli sayda endstriyel haberleme standard mevcuttur.
VSD'ye yklenen uygun bir program, VSD'ye yaplan seri veri
iletimini kontrol edebilir. Bu yeni kan standartlar hakknda hal kafa
kartran nemli noktalar vardr ancak bunlar, nmzdeki birka yl
iinde zlecektir.
9.6
Deiken hzl srclerin iletmeye alnmas
9.6.1 letmeye almann nedenleri

VSD'lerin iletmeye alnmasnn temel nedeni aadaki artlarn
salandndan emin olmaktr:
AC konvertrn ve motorun doru bir ekilde monte edilmi
olduundan ve AS 3000 gibi kablolama ve gvenlik
standartlarn karladndan emin olmak
Enerji ve motor kablolarnn doru uzunlukta olduundan,
doru bir ekilde denmi olduundan ve balant ularnn
doru ekilde yaplm olduundan emin olmak
Tm enerji kablo siperlerinin, her iki uta da konvertrdeki,
motordaki ve DB ya da MCCdeki PE terminalinde doru bir
ekilde topraklandndan emin olmak
Kontrol kablolarnn, kontrol sistemi tasarmna gre denmi
olduundan emin olmak
300

Kontrol kablo siperlerinin tmnn, sadece bir uta, tercihen

sre kontrol sistemi ucunda topraklanm olduundan emin
olmak
lk defa enerjilendirmeden nce kablolarda arza olmadndan
emin olmak
9.6.2 Doru uygulama ayarlarnn seilmesi

Tm temel kontroller ve iletmeye alma test fy tamamlandktan
sonra, VSD'ye enerji verilebilir.
Konvertr ilk defa enerjilendirilirken, temel parametre ayarlarnn
tm konvertre girilene kadar motor kablo balantlarnn kesilmesi
nerilir. Bu, motorun yanl ynde ya da ok yksek seviyede bir
ivmelenmeyle almaya balatlmasyla ilgili sorunlar nleyecektir.
k taraf tamamen ak devre olan bir PWM konvertrle almak
tehlikeli deildir.
Tm balang ayarlar ve ykl alma kontrol ilemleri
tamamlandktan sonra, motor kablosunun yaltm deneyden
geirilebilir ve son ykl durum iletmeye alma deneyleri iin
balanabilir.
9.6.3 Doru parametre ayarlarnn seilmesi
Deiken hzl bir src, sadece temel parametreler ilgili
uygulamaya uygun olacak ekilde ayarlanmsa doru bir ekilde
alacaktr. VSD'nin mekanik bir yke balanmasndan nce kontrol
edilmesi gereken temel parametreler unlardr:
Besleme gerilimi iin, ka balanan elektrik motoruna uygun
doru taban gerilimi seilmelidir. Avustralyada, bu standart
gerilim genelde 415 Vtur ve 3-fazldr. Bu, motora, doru k
Volt/Hz orannn verilmesini salayacaktr.
Besleme gerilimi iin, ka balanan elektrik motoruna
uygun, doru taban frekans seilmelidir. Avustralyada, bu
standart frekans genelde 50 Hzdir. Bu, motora, doru k
Volt/Hz orannn verilmesini salayacaktr.
Soutma fannn balantlar, transformatr zerinde doru
kademe ayarlarnn seilmesini salamak iin kontrol
edilmelidir.
Daha sonra, kalan parametre ayarlar aadaki ekilde seilebilir:
Genelde 50 Hze ayarlanan ancak uygulamaya uygun olmas
iin sk sk daha byk bir hza ayarlanan maksimum hz.
Maksimum hzn, srcy ykleme kapasitesi snr deerinin
301
stne karmadndan emin olmak iin Blm 6ya

baklmaldr.
Bir pompa ya da fan src iin genelde 0 Hze ayarlanan
ancak sabit tork uygulamalarna uygun olmas iin sk sk
daha yksek bir hza ayarlanan minimum hz. Minimum hzn,
srcy ykleme kapasitesi snr deerinin altna
drmediinden emin olmak iin Blm 6ya baklmaldr.
Motorun beyan akm deeri bu deer, motorun
byklnn konvertrn beyan deerine oranna baldr.
Konvertrn akm beyan deeri, her zaman motor beyan
deerine eit ya da motor beyan deerinden byk olmaldr.
Motorun yeterli bir ekilde korunmas iin, doru akm beyan
deeri seilmelidir.
Akm snr deeri bu deer, motorun balang torkunu
belirler. Yksek bir demeraj torku bekleniyorsa, bu deerin %
150ye kadar olan bir deere ayarlanmas en yksek
balang torkunu salayacaktr.
vmelenme sresi bu deer, sfr hzdan maksimum hza
kmak iin geen rampa sresini belirler. Bu deer, mekanik
ykn ineriasna ve uygulama tipine gre seilmelidir.
rnein, bir pompa uygulamasnda, borulara su arpmasn
nlemek iin ivmelenme sresinin yeterince ksa olmas
gereklidir.
Yavalama sresi bu deer, maksimum hzdan sfr hza
dmek iin geen sreyi belirler. Sadece durmak iin rampa
seenei seilirse bu ayar uygulanabilir. Genelde alternatif
olarak DC frenleme seenei ve bir seenek daha
mevcuttur. Yksek inerial yklerde, bunun ok kk bir
deere ayarlanmamas gereklidir. Yavalama sresi, ykn
doal bir ekilde yavalad sreden daha ksa ise, DC
gerilimi yksek bir seviyeye kacak ve ar-gerilim durumu
gerekleip beklenmedik bir ekilde motor duracaktr. Sadece
dinamik bir frenleme direncinin taklm olduu durumda,
yavalama sresi, doal hz azalma sresinden daha ksa
olabilir.
Balang torkunun glendirilmesi yk, yksek bir demeraj
torkuna sahipse, bu zellik seilebilir. Motorun dk-hzlarda
ar-akya sahip olmasn nlemek iin bu zelliin dikkatli bir
ekilde kullanlmas gereklidir. Bir ayarn ok yksek seviyede
olmas, motorun ar-snmasna neden olabilir. VSD'nin,
balang aamasnda ykn demeraj torkunu amasn
302

salamak iin sadece yeterli seviyede tork glendirmesi

seilmelidir.
Modern saysal VSD'lerde yaygn olarak gerekli olan baka birok
ayar daha vardr. Yukardakiler en nemli ayarlardr ve almaya
balamadan nce kontrol edilmelidir. Kalan parametreler, genelde
birok uygulama iin muhtemelen yeterli olacak nceden tanml bir
ayara sahiptir. Ancak, optimum alma iin bunlar kontrol edilmeli ve
ayarlanmaldr.
10 zel Balklar ve Yeni Gelimeler

10.1 Yumuak anahtarlama
Mevcut PWM gerilim kayna invertr tasarm, indktif bir yk
besleyen anti-paralel diyotlar olan yar iletken anahtarlama
cihazlarn ve sabit bir DC link gerilim kaynan kapsar. Cihaz
anahtarlamas gerekletiinde, ayn bacaktaki dier anti-paralel
diyot iletim yapar ve anahtarlama cihaz zerinde tam gerilimin
olmasn salar. Bu, ekil 10.1de gsterildii gibi kilitlemeli indktif
yk anahtarlama dalga biimi salar. Bu, invertrde yksek seviyede
anahtarlama kayplarna neden olan byk e zamanl gerilimlerin ve
akmlarn olumasna neden olur.
Halen inceleme aamasnda olan yeni bir invertr topolojisi,
anahtarlama g kaybn ok dk bir seviyeye indirmek iin
anahtarlama srasnda sfr gerilim ya da sfr akm salar. Bu yeni
303
teknik yumuak anahtarlama olarak adlandrlr ve gelecekte

kullanlacak yar iletken cihazlarn daha yksek frekanslarda
anahtarlanmasn ve bylece daha iyi dalga biimi kontrol salar.
ekil 10.1 Kilitlemeli indktif yk anahtarlama dalga biiminin karakteristii
Bu hedefe ulamak iin kullanlabilen tasarmlardan bir tanesi, ekil

10.2de tek-fazl durum iin gsterilen rezonant link invertrdr. DC
bara ile invertr aamas arasndaki seri indktr ve nt
kondansatr hari olmak zere, n-u, normal sert-anahtarlamal
bir invertre zdetir.
Devre aadaki ekilde kontrol edilir:
Kondansatrn nceki invertr alma evriminde anlk

olarak dearj edildiini varsayn.
Tm invertr anahtarlar, yke sfr volt uygulanarak ve
kondansatr ksa devre yaplarak sfr gerilimde FAAL HALE
getirilir. Daha sonra anahtarlar vastasyla indktr akm
artrlr.
ndktr akm uygun bir seviyeye ulatnda, yke gerilim
uygulamak iin her bir bacakta bir tane anahtar alr (sfr
gerilimde). ndktr akm azalrken, kondansatr gerilimi,
besleme geriliminden yksek bir deere kar. Kondansatr
gerilimi derken salnm devam eder.
Kondansatr gerilimi sfra derken, anti-paralel diyotlar,
kondansatr geriliminin negatif bir deer olmasn nler
(Kondansatr ksa devre yapar ve bir anda dearj eder).
Sre tekrar edilir.
304

ekil 10.2 Tek-fazl rezonant linkli yumuak invertr topolojisi
nvertr bacaklar arasndaki kaynak, ekil 10.3te gsterildii gibi

kondansatr gerilimiyle ayn dalga biimine sahip bir darbe serisi
biimindedir. Rezonans devam edecek ve dk anahtarlama
kayplar elde edilecekse, invertr bacaklar sfr gerilimlerden birinde
anahtarlanmaldr.
ekil 10.3 nvertr bacandaki rezonant linkli invertr dalga biimi
Bu devre, geleneksel invertrde olduu gibi darbe genilii srekli

deien darbe retebilme zelliine sahip deildir. k gerilimi,
darbe genilik modlasyonu tarafndan deil ayrk darbe
modlasyonu tarafndan kontrol edilmelidir. Ancak, rezonans, k
akmnn dzgnln etkilemeyecek kadar yksek bir frekanstadr
(50 100 kHz) nk yk indktans, bu gibi yksek bir frekansn
filtrelenmesinde ok etkindir.
Halen inceleme aamasnda olan baka birok yumuakanahtarlama devre tipleri mevcuttur. Bazlar srekli rezonans
salamaz ancak istenen bir anahtarlama momentinde salnm
yapacak ekilde kontrol edilir, bu da srekli darbe genilik
modlasyonuna imkn verir. Szde-rezonant linkli invertr olarak
305
adlandrlan bu tasarm tipi, cebri-anahtarlama devreleriyle ilgilidir,

tek fark, almann ok daha yksek frekanslarda gerekletirilmesi
ve bu tasarmn, kendiliinden kapatlabilen kap kontroll cihazlarla
kullanlmasdr. Dier tasarmlar, sfr-gerilimde kapanma yerine sfrakmda kapanmaya izin verir.
Bu anahtarlama tipinin avantajlarndan biri, daha dk RFI
seviyeleri salamasdr nk gerilim ve akm art hzlar daha
dktr.
Potansiyel tasarmlarn ou aadaki genel sorunlara sahiptir:
Rezonans, yapsal olarak kaynak geriliminden daha yksek

seviyede gerilimin olumasna neden olur, bu da, g
anahtarlar ve yk zerinde daha zorlayc bir etkiye sebep
olur. Ar enerjiyi absorbe etmek iin baka anahtarlarn ve
enerji
depolama
elemanlarnn
eklenmesiyle
bunun
stesinden gelinebilir.
Bu tasarmlar, daha karmak kontrol sistemlerine ihtiya
duyar nk rezonans salamak iin, anahtarlamann
gerekletii an, yke bal olarak deitirilmelidir. Bu kontrol,
geleneksel bir invertrn anahtarlama frekansnn 20 kat
civarnda implement edilmelidir. Bu, saysal sinyal ilemci gibi
hzl bir kontrolr donanmnn ve yazlmnn kullanlmasn
gerektirir.
10.2 Matris konvertr

Bu kitapta imdiye kadar aklanm tm AC konvertr tasarmlar,
indktans, kapasitans ve yar iletken g anahtarlar gibi enerji
depolama elemanlarn iermektedir. Enerji depolama bileenleri
ilve kayplara neden olur, hantaldr ve gvenilir deildir. Matris
konvertr, bu depolama bileenlerine ilikin ihtiyac ortadan
kaldrmaya almaktadr.
306

ekil 10.4 Matris konvertr balant devresi
Buradaki kavram ok basittir, 3 giri hattnn her birini bir k

hattyla birletiren anahtar matrisinden oluur.
k gerilim dalga biimi, aadaki ekilde gsterildii gibi giriin
ksmlarndan olumaktadr. Giri hat akm istenen herhangi bir g
faktrne sahip olacak ekilde, devrenin, drt kadrann tmnde
alabildii gsterilmitir.
ekil 10.5 Matris konvertrn giri ve k gerilim dalga biimleri
Devreye ilikin temel zorluk, anahtarlarn her iki ynde de iletim ve

bloklama yapabilmesinin gerekli oluudur. ki g anahtar ve iki diyot
kullanan cihazlarn retilmesinin mmkn olmasna ramen, bu,
ekonomik bir zm deildir. Son yldr tek ipli evrensel bir
anahtarn retilmesiyle ilgili eitli giriimler olmutur ancak bugne
kadar ticari anlamda bir baar kazanlamamtr.
ekil 10.6 Drt-kadranl yar iletken anahtar
307
11 Ekler
Ek A Motor Korumas Dorudan Scaklk Alglama
A.1 Giri
AC konvertrlerin ve AC indksiyon motorlarnn korunmasna ilikin temel artlar,
5. Blmde (Blm 5: AC konvertrlerin ve motorlarn korunmas) ayrntl olarak
kapsanmaktadr. Bu ekte, elektrik motorlarnn korunmasna ilikin Dorudan
Scaklk Alglama metotlaryla ilgili baz ayrntl bilgiler yer almaktadr.
A.2 Mikroterm (Termostat)

Termostat, nceden ayarlanm Beyan Tepki Scaklndaki kontak iftinin
konumunu deitirmek iin bimetalik bir erit kullanan ve scakla bal olarak
alan bir cihazdr. Scaklk nceden ayarlanan bir seviyeyi getiinde, kontaklar,
rle ya da kontaktr gibi bir d kontrol cihazn anahtarlamak iin kullanlr. Bir
nokta evresindeki dalgalanmay nlemek amacyla, Ayar ve Resetin farkl
308

scaklklarda gereklemesini salamak iin genelde cihazda bir histerez tipi

kullanlr.
Elektrik motorlarnda yaygn olarak kullanlan mikrotermler, sargyla yakn bir
termal iliki salamak iin motorun ya da transformatrn sarglarna dorudan
taklabilecek kadar kk, duyarl minyatr termostatlardr. Tipik olarak, 240 V 2,5
Amp beyan deerlere sahip kontaklar, bir kontaktr ya da bir rleyi dorudan
anahtarlama zelliine sahiptir. Genelde bir motora ok sayda mikroterm taklr;
mikrotermlerin her biri, motorun iine yerletirildikleri blgenin tasarm scaklyla
ilikili bir scaklkta alacak ekilde tasarmlanmtr. Tipik stratejik blgeler,
sarglar, havalandrma yolu ve rulmanlardr. DC motor imaltlar, mikrotermleri
tercih etme eilimindeyken, AC motor imaltlar, aada aklanan termistrleri
tercih etmektedir.
Mikrotermler genelde ikili gruplar halinde kullanlr, scaklk n-uyar ikazn
salamak iin gruplardan biri dierinden 5C ya da 10C daha dk beyan
referans scaklk deerine sahiptir. kinci grup, sarg yaltmnn zarar grmesini
nlemek amacyla motoru kapatmak iin kullanlr. nemli beyan deerlere ve
termal ineriaya sahip bir motorda, n-uyar ikaznn olmas, ar yk kapama
sinyali gelmeden nce ar yk durumunu dzeltmek ya da sre makinesini
temizlemek iin operatre birka dakika kazandrr.
DC motorlarda genelde iki mikroterm grubu kullanlr. lk grubun montaj konumu,
genelde armatr akmn tayan en scak ara kutbun en scak noktasdr. Bu
konum, armatr akm ar yk iin koruma salar. kinci grup genelde hem nt
bobin scakl hem de motordaki genel scaklk iin koruma salamak amacyla
nt alanna yerletirilir.
Modern nt sargl DC motorda, nt sargsnn alma scakl, armatrn
alma scaklna ok yakn bir deerdir. Dorudan lm yapmak dnda
izlenmesi zor olan soutucu hava kayb ya da hava snrlamas, alan sargsnn
scaklnda hzl bir arta neden olacak ve mikroterm tarafndan tespit edilecektir.
A.3 Termistr alglayclar ve termistr koruma

rleleri
Termistr, lineer olmayan kk direnli bir alglaycdr ve sargyla yakn bir termal
iliki salamak iin motor sargsnn yaltmna eklenebilir. Termistr alglayclar,
metal oksit ya da yar iletken maddeden yaplr. Diren ve scaklk arasndaki iliki
lineer deildir ve diren, ayar noktasnn etrafndaki kk scaklk deiikliklerine
bal olarak ciddi lde deiir.
Doru ekilde konumlandrma ile, termistrler, sargnn scak noktalarnn ya da
termal olarak kritik blgelerin yaknna yerletirilebilir ve burada, termistrlerin
byklne ve sargya ne kadar iyi bir ekilde yerletirildiklerine bal olarak belirli
bir zaman gecikmesiyle bakr scakln yakndan takip edebilir.
Termistrler, AC motordaki stator sargs ya da DC motordaki kutuplar aras ve
alan sarglar gibi motorun dnmeyen ksmlarna daha kolay bir ekilde taklabilir.
309
ekil A.1 PTC termistr alglaycsnn karakteristik erisi (IEC TC2)

RRT = Beyan Tepki Scakl
Belirtilen IEC Scaklk/Diren snr deerleri ak bir ekilde iaretlenmitir.
Termistrlerin ana avantajlar unlardr:
Boyutlarnn kk olmas, stator sargsyla dorudan temasta olacak
ekilde taklmalarna imkn verir.
Termal inerialarnn dk seviyede olmas, sarg scaklk deiikliklerine
hzl ve doru bir ekilde tepki vermelerini salar.
Termistrler, scaklk artnn balangcndan bamsz olarak scakl
dorudan ler.
Termistrler, frekans konvertrler tarafndan srlen motorlardaki ar yk
durumlarn tespit etmek iin kullanlabilir.
Scaklk kat says, pozitif (Pozitif Scaklk Kat Says PTC [:Positive Temperature
Coefficient] diren scakla bal olarak artar) ya da negatif (Negatif Scaklk Kat
Says NTC diren scakla bal olarak azalr) olabilir. Endstride en yaygn
olarak kullanlan tip, PTC termistrdr, PTC termistrn tipik diren karakteristii
aadaki ekilde gsterilmektedir.
Normal scaklklardaki diren nispeten dktr ve Beyan Tepki Scaklna (RRT)
kadar neredeyse sabit kalr. RRTye yaklalp geildiinde, direncin gradyant hzl
bir ekilde artar, bu da PTC termistrn, kk scaklk deiikliklerine kar
yksek bir duyarlla sahip olmasn salar. Diren, termistr koruma rlesi (TPR)
tarafndan izlendiinde ve dirente bir art tespit edildiinde, bir ikaz mesaj
gndermek ya da korunan cihaz kapatmak iin, TPR tarafndan bir kontak
harekete geirilir.
Alglayc direnci 3 k civarnn stne ktnda, termistr koruma rlelerinin
gvenli bir ekilde kapatlmas gereklidir. Bu rleler, kablodaki ya da termistr
alglaycsndaki ak devreye kar da tepki verecek, bylece arzasz alma
salanacaktr. Alglayc direnci 50 civarnn altna dtnde, termistr
alglayc ksa devresini tespit etmek iin de modern TPRler tasarmlanmtr.
310

Belirtilen alma seviyeleri unlardr:

IECye gre termistr ar-scaklk korumas
Tepki seviyesi = 3300 100
Reset seviyesi = 1650 100
IECye gre termistr ksa-devre korumas
Tepki Seviyesi 15
Deiken hzl AC srclerde, invertrden beslenen sincap kafesli AC motoru
korumak iin yaygn olarak PTC termistrler kullanlmaktadr. Birok modern AC
konvertr, dahili bir termistr koruma birimine sahiptir, bylece ayr bir termistr
koruma rlesine ihtiya kalmaz.
DC motorlarda, yukardaki ksmda aklanan mikrotermlerin yerine PTC termistr
alglayclar kullanlmaktadr.
Elektrik motorlarndaki yaltmn eitli snflar iin yaygn olarak seilen Beyan
Tepki Scaklklar (RRT), ekil A.2deki izelgede zetlenmektedir.
Yaltm Snf
Beyan
Scaklk
kaz Scakl
Ama
Scakl
Snf B
Snf F
Snf H
120C
140C
165C
120C
140C
165C
130C
150C
175C
ekil A.2 Dnen elektrik makinelerinde kullanlan tipik scaklk seviye ayarlar
Yaltm ortam zerinden alglayclara iletilen snn iletim hznn nispeten dk
seviyede olmasndan dolay, PTC termistrleri, motorlardaki ya da
transformatrlerdeki ksa devrelere kar yeterince hzl koruma salamaz. Ayrca
PTC termistrleri genelde stator sarglarnda yer aldklar iin, rotoru kritik motorlar
ya da yksek inerial balatma artlar ya da durmu rotor artlar iin yeterli
koruma salamaz. Bu durumlarda, tam koruma salamak iin, PTC termistrlerin,
motor tarafndan ekilen birincil akm izleyen elektronik motor koruma rleleriyle
birlikte kullanlmas gereklidir.
PTC termistrlerin scaklk alglayclar olarak kullanlmas sadece aadaki
artlar yerine getirildiinde etkin hale gelir:
Termistr Beyan Tepki Scakl (RRT - [:Rated Response Temperature]),

sarg zerinde kullanlan yaltm snf iin doru bir ekilde seildiinde,
Termistrler, termal olarak kritik blgelere doru bir ekilde
yerletirildiinde,
Sarg ile PTC termistr arasnda dk bir termal diren olduunda. Bu,
sarg ile termistr arasndaki elektriksel yaltma baldr. Termistrlerin
yksek gerilimlerden ayrlmas gerektii iin, daha fazla yaltm kalnlna
sahip HV motorlarda dk s iletiminin salanmas daha zordur.
evre scaklklarndaki toplam diren 1,5 ku gemiyorsa, eitli termistr

alglayclar, tek bir alglayc devresine seri olarak balanabilir. Uygulamada ve
IEC tarafndan nerildii gibi, alt taneye kadar termistr alglayc, seri olarak
balanabilir.
3-fazl bir AC motor iin, 3 sargnn her birinde iki termistr alglaycs mevcuttur ve
bunlar, iki tane 3lk grup halinde balanmtr. Bir grup, ikaz iin ve dier grup
311
motorun kapatlmas iin kullanlabilir. kaz grubu, kapama grubundan tipik olarak
5C ya da 10C daha dk Beyan Tepki Scaklna (RRT) sahip olacak ekilde
seilir. Operatr hibir ilem yapmazsa, sarg yaltmnn zarar grmesini nlemek
iin motorun dorudan kapatlmas amacyla kapama grubu kullanlr. Birok
durumda, kullanclar, her iki grup da ayn RRTye sahip olacak ekilde grup seimi
yapmaktadr. Bu durumda, sadece tek bir termistr grubu (her fazda bir tane)
kullanlmaktadr ve bunlar, daha sonra motorun kapatlmas iin kullanlmaktadr.
Bu, her bir fazda yedek bir termistr salar.
Bir AC motordaki termistr alglayclarn fiziksel konumu, motorun yapsna,
silindirik bir rotora m yoksa kk kutuplu bir rotora m sahip olduuna ve dier
birok tasarm ve imalt faktrne baldr. Baz durumlarda, optimum konumun,
deney sonular kullanlarak belirlenmesi gerekli olabilir.
Termistr Koruma Rleleri (TPR), genelde standart termistr raylarndaki Motor
Kontrol Merkezine ya da bir kontrol kabinine monte edilecek ekilde
tasarmlanmtr. ekil A.3te, 3-fazl bir AC indksiyon motorunun kaz ve Kapama
kontrol iin ki Termistr Koruma Rlesinin tipik balants ve ilgili termistr
alglayc gruplar gsterilmektedir. Termistr Koruma Rlelerinin performans,
alglayc kablosunda gerilimin indklenebildii durumda, d elektriksel
enterferanstan etkilenebilir. Sonu olarak, Termistr Koruma Rlesi ile PTC
Termistr alglayclar arasndaki kablolar, indklenen grltnn etkilerini en
dk seviyeye indirecek ekilde seilmeli ve denmelidir. Kablolar, mmkn
olduunca ksa tutulmaldr ve kablolarn uzun mesafeler boyunca grltl
kablolarn ya da yksek gerilim kablolarnn yaknna denmesi nlenmelidir.
Deney srasnda, termistrler arasnda megger ile lme yaplmamasna dikkat
edilmelidir nk bu, termistrlere zarar verebilir. Doru prosedr, tm termistr
kablolarnn birbirine balanmas ve bu kablolarla toprak ya da fazlar arasnda
deney geriliminin uygulanmasdr
ekil A.3 Termistr koruma rlelerinin tipik balants

.
Kullanlmas gereken kablo tipi iin baz pratik neriler u ekildedir:
Mesafeler 20 m ise
Standart paralel kablo kabul edilebilir.
Mesafeler 20 m, 100 m ise
Bkmeli Kablo ifti (STP) gereklidir.
312

Mesafeler 100 m ise

Ekranl Bkmeli Kablo ifti (STP)
gereklidir.
Yksek enterferans seviyesi
Ekranl Bkmeli Kablo ifti (STP) gereklidir.
Ekran sadece bir uta topraklanmaldr.
Alglayclarla olan kablolarn mesafeleri 200 metreden byk olduunda,
iletkenlerin kesit alannn da dikkate alnmas gereklidir. Aadaki izelgede
gsterilen deerler nerilir:
letken
Kesit-alan
0,5 mm
0,75 mm
Maksimum
Uzunluk
Kablo Tipi
200 m
Ekranl Bkmeli ift (Sadece bir uta topraklanm

ekran)
300 m

ekran)
1,0 mm
400 m

ekran)
1,5 mm
600 m

ekran)
2,5 mm
1000 m

ekran)
ekil A.4 Termistr alglayclarna ilikin nerilen kablo byklkleri
A.4 Isl ift (termokuplr)

Isl iftler/Termokuplr, bir jonksiyon oluturmak iin bir uta birletirilmi benzer
olmayan iki metal paradan oluur. Dier ak uta, jonksiyondaki scakla bal
kk bir gerilim oluur. Bu, Peltier Etkisi [:Peltier Effect] olarak bilinir. Scaklk
deitike, oluan termiyonik gerilim deiir ve scakla ilikin bir gsterge
salanr.
ekil A.5 Bir sl ift alglaycs ile kontrolr arasndaki balantlar

Gerilim/scaklk, hata snr deerleri ve tellerin balanmasna ilikin renk kodlar
gibi sl iftlerin performans karakteristiklerini belirten eitli ulusal standartlar
mevcuttur. En yaygn olarak kullanlan standartlar aada listelenmitir. Gerilim ve
scaklk ilikileri asndan bakldnda bu standartlar genelde birbirinin yerine
geebilir.
313
ANSI M96.1 Amerikan Ulusal Standartlar Enstits ([:American National

Standards Institute] NBS Standard olarak da bilinir)
Bu standart, cihazlar iin en yaygn olarak kullanlan standarttr. ANSI renk kodu,
her zaman negatif krmz bacak ve sl iftin tipini ve scaklk araln gsteren
farkl renkte pozitif bir bacak kullanmaktadr. Genel klf rengi kahverengidir.
BS 1843 ngiliz Standard
Bu standart, farkl renkte klf olan mavi negatif bacak renk kodunu ve sl iftin
tipini ve scaklk araln gsteren pozitif bir baca kullanr.
DIN 43714 Alman Standard
Bu standart, farkl renkte klf olan krmz pozitif bacak renk kodunu ve sl iftin
tipini ve scaklk araln gsteren negatif bir baca kullanr.
JIS C1610 Japon Standard
Bu standart, sl iftin tipini ve scaklk araln gsteren farkl renkli klflara sahip
krmz pozitif bir bacak ve beyaz negatif bir bacak kullanr.
NF C42-323 Fransz Standard
Bu standart, farkl renkte klf olan sar pozitif bir baca ve sl iftin tipini ve
scaklk araln gsteren negatif bir baca kullanr.
IEC 584 Uluslar aras Elektroteknik Komisyonu (IEC)
Bu yeni standart, gelecekte kabul grmeye balayacaktr. Umuyoruz ki, bu
standardn kullanlmas ile sl ift renk kodlaryla ilgili mevcut karkln byk
lde stesinden gelinecektir.
Tip
Scaklk
Aral
o
Metaller
+ve
o
NBS Renkleri
BS Renkleri
Beyaz/Krmz
Kahverengi Klf
Sar/Mavi
Siyah Klf
-ve
J-Tipi
0 C il 750 C
Demir
K-Tipi
-200 C il
o
1250 C
Bakr
Nikel
Sar/Krmz
Kahverengi Klf
Kahverengi/
Mavi
Krmz Klf
N-Tipi
-270 C il
o
1300 C
Nikrosil
Nisil
Turuncu/Krmz
Kahverengi Klf
Turuncu/Mavi
Turuncu Klf
E-Tipi
-200 C il
o
900 C
Krom
Konstantan
Mor/Krmz
Kahverengi Klf
Kahverengi/
Mavi
Kahverengi Klf
T-Tipi
-200 C il
o
350 C
Bakr
Konstantan
Mavi/Krmz
Kahverengi Klf
Beyaz/Mavi
Mavi Klf
Konstantan
ekil A.6 ANSI-NBS ve BS 1843 renk kodlaryla birlikte en yaygn olarak

kullanlan baz-metalli [:base metal] sl iftlere ilikin ayrntlar
Scaklk alglayclar olarak, sl iftler aadaki temel avantajlara sahiptir:
Salam olmas: endstriyel ortam iin ok uygundur.

314

Doruluun iyi olmas: tipik olarak her 1C iin % 0,5

Maliyetin dk olmas: benzer olmayan iki metalin jonksiyonundan oluur.
Kendinden enerjili olmas: termal enerji, elektrik enerjisine dntrlr.
Scaklk aralnn geni olmas: birok scaklk aral iin ilgili tipler
mevcuttur.
Isl ift jonksiyonlar iin kullanlan malzemeler, baz metal [:base metal] ya da asil
metaldir [:noble metal]. Baz-metalli sl iftler, endstride en yaygn olarak
kullanlan sl iftlerdir nk maliyetleri daha dktr. Asil metallerden yaplan sl
iftler daha pahaldr ve korozyon sorununun oluabildii zel uygulamalarda
kullanlr. Ayrca, genelde tungstenden yaplan ok yksek scakla sahip belli
sayda sl ift de mevcuttur.
Geleneksel bakr tel, sl iftleri scaklk kontrolrne balamak iin
kullanlmamaldr. Bu, devrede ilve jonksiyonlara ve byk scaklk alglama
hatalarna neden olur. Jonksiyonu kontrolre balamak iin sl ift jonksiyonuyla
ayn malzemeleri kullanan zel bir sl ift teli kullanlmaldr. Isl ift uzatma telleri
de genelde sl ift renkleriyle uyumlu olacak ekilde renk kodlarna sahip olmaldr.
Isl ift balantlar da d elektriksel enterferansa maruz kalr ve jonksiyon
geriliminin stne binen indklenen gerilimler, lme hatalarna neden olacaktr.
Uzatma telleri, yksek akml ya da yksek gerilimli enerji kablolaryla ayn kablo
gzergahna denmemelidir. Yksek seviyede grltnn mevcut olduu
durumlarda, ekranl uzatma telleri kullanlmaldr. Endstriyel blgelerde, elektriksel
grltye kar fiziksel koruma ve siperleme salayan sl ift uzatma tellerinin
galvanize demir borularn iine denmesi yaygn bir uygulamadr.
A.5 Diren Scaklk Detektr (RTD)

o
Alglayc Ad
Metal
0 Cdeki Diren
Cu-10
Pt-100
Ni-120
Bakr
Platinyum
Nikel
10
100
120
ekil A.7 En yaygn RTD alglayc tipleri

Diren Scaklk Alglayclar (RTDler), genelde bakrdan, platinyumdan ya da
nikelden yaplm ve doru bir ekilde kalibre edilmi rezistif bir alglaycnn diren
deerindeki deiimi lerek scakl izler. Yksek scaklk uygulamalar iin
bazen tungsten kullanlr. RTD alglayclar, belirli bir periyot boyunca yksek
seviyede kararlla sahip tele-sargl tipte olabilir ya da metal film tipinde olabilir,
bu tip daha ucuzdur, daha ksa tepki sresine sahiptir ancak bu tipin
karakteristikleri belirli periyotlar srasnda bozulabilir.
Elektrikli makinelerde en yaygn biimde kullanlan RTD alglayc tipi, direnci
0Cde 100 a ayarlanan, platinyumdan yaplan bir Pt-100 alglayc birimden
oluur. Alglayc, genelde yaltmldr ve boyutlar tipik olarak 10 mm apnda ve
200 mm uzunluunda olan silindirik metal bir borunun iine monte edilir.
RTD alglaycsnn, dier lme alglayc tiplerinden fiziksel olarak daha byk
olmasndan dolay, bu alglayc, kk elektrikli motorlarn rulmanlarna ya da
sarglarna kolayca monte edilemez. Sonu olarak, RTDler sadece byk
makinelerde kullanlr ve imalt srasnda stator yuvalarna taklr. Rulman
315
yuvalarna montaj iin biraz farkl bir mekanik format uygulanr. Termistrler ya da
sl iftler hal elektrikli motorlar iin en yaygn olarak kullanlan scaklk
alglayclardr.
RTD, direnle scaklk arasnda lineer bir ilikiye sahiptir (Pt-100 alglayc iin tipik
olarak 0,4 /Cdir). RTDnin direncindeki kk deiikliklerin srekli olarak
llmesi iin genelde Wheatstone Kprsn esas alan ok duyarl bir lme
cihaznn kullanlmas gereklidir. Bu cihazlar, rezistif alglaycdan kk bir uyarma
akm geirir.
Uyarma akmnn, snmayla ilgili baz sorunlara neden olmasna ramen, bu pek
sorun oluturmaz nk akmlar tipik olarak 1 mAden dk seviyededir ve
RTDlerin, balant telleri boyunca llen ortama s yayma hz yksektir.
Direnteki scakla bal kk deiiklikleri dikkate alrsak, RTD diren
lmnn doruluu, lme cihaz ve Pt-100 alglaycs arasndaki uzatma telinin
seri dng direncinden etkilenir. Bu, tellerin kesit alanna ve RTD alglaycs ile
lme cihaz arasndaki uzakla baldr. Bu, 3-telli RTDlerin gelitirilmesini
salamtr, 3-telli RTDde, cihazla alglayc arasna nc bir zde uzatma teli
balanr. nc telin kullanlmasnn amac, lme cihaznn, RTD alglaycsna
ilikin tel dng direncini lmesini salamaktr. Doruluu artrmak iin, tel dng
diren deeri, llen toplam diren deerinden karlr. RTD alglaycsnda,
nc tel, ekil A.8de gsterildii gibi alglaycnn bacaklarndan birine basite
balanr.
Termistrlere ve sl iftlere benzer ekilde, RTD balantlar da d elektriksel
enterferansa ve indklenen gerilimlere maruz kalr, bu da, lme hatalarna neden
olabilir. Kablo gzergah seimi ve ekranlamayla ilgili olarak da benzer nlemler
alnmaldr. RTDler endstride ok popler hale gelmitir nk bu cihazlar
ucuzdur, nispeten hzl bir termal tepki ve yksek dorulua sahip scaklk lm
salar.
ekil A.8 3-telli diren scaklk detektrne ilikin balantlar
Pt-100: 0oC il +299oC arasndaki scaklklara ilikin diren

deerleri: DIN 43760
o
+0 C
+1 C
+2 C
+3 C
+4 C
+5 C
+6 C
+7 C
+8 C
+9 C
0
+10
+20
+30
+40
100,00
103,90
107,79
111,67
115,54
100,39
104,29
108,18
112,06
115,93
100,78
104,68
108,57
112,45
116,31
101,17
105,07
108,96
112,83
116,70
101,56
105,46
109,35
113,22
117,08
101,95
105,85
109,73
113,61
117,47
102,34
106,24
110,12
113,99
117,85
102,73
106,63
110,51
114,38
118,24
103,12
107,02
110,90
114,77
118,63
103,51
107,40
111,28
115,15
119,01
+50
+60
+70
+80
+90
119,40
123,24
127,07
130,89
134,70
119,78
123,62
127,46
131,28
135,08
120,17
124,01
127,84
131,66
135,46
120,50
124,39
128,22
132,04
135,84
120,94
124,77
128,60
132,42
136,22
121,32
125,16
128,99
132,80
136,60
121,70
125,54
129,37
133,18
136,98
122,09
125,92
129,75
133,56
137,36
122,47
126,31
130,13
133,94
137,74
122,86
126,69
130,51
134,32
138,12
+100
+110
138,50
142,29
138,88
142,67
139,26
143,04
139,64
143,42
140,02
143,80
140,40
144,18
140,78
144,55
141,15
144,93
141,53
145,31
141,91
145,69
316

+120
+130
+140
146,06
149,83
153,58
146,44
150,20
153,95
146,82
150,58
154,33
147,19
150,95
154,70
147,57
151,33
155,07
147,95
151,70
155,45
148,32
152,08
155,82
148,70
152,45
156,20
149,07
152,83
156,57
149,45
153,20
156,94
+150
+160
+170
+180
+190
157,32
161,05
164,76
168,47
172,16
157,69
161,42
165,13
168,84
172,53
158,06
161,79
165,50
169,21
172,90
158,44
162,16
165,88
169,58
173,27
158,81
162,53
166,25
169,95
173,64
159,18
162,91
166,62
170,32
174,00
159,56
163,28
166,99
170,69
174,37
159,93
163,65
167,36
171,05
174,74
160,30
164,02
167,73
171,42
175,11
160,67
164,39
168,10
171,79
175,48
+200
+210
+220
+230
+240
175,84
179,51
183,17
186,82
190,45
176,21
179,88
183,54
187,18
190,82
176,58
180,25
183,90
187,55
191,18
176,95
180,61
184,27
187,91
191,54
177,31
180,98
184,63
188,27
191,91
177,68
181,34
185,00
188,64
192,27
178,05
181,71
185,36
189,00
192,63
178,41
182,08
185,73
189,37
192,99
178,78
182,44
186,09
189,73
193,35
179,15
182,81
186,46
190,09
193,72
+250
+260
+270
+280
+290
194,08
197,69
201,29
204,88
208,46
194,44
198,05
201,65
205,24
208,82
194,80
198,41
202,01
205,60
209,17
195,16
198,77
202,37
205,96
209,53
195,53
199,13
202,73
206,31
209,89
195,89
199,49
203,09
206,67
210,24
196,25
199,85
203,45
207,03
210,60
196,61
200,21
203,81
207,39
210,96
196,97
200,57
204,16
207,74
211,31
197,33
200,93
204,52
208,10
211,67
ekil A.9 0 C il +299 C aralndaki scaklk deiimine bal Pt-100 alglayc

diren deiimi
Pt-100: 0oC il -219oC arasndaki scaklklara ilikin diren

deerleri: DIN 43760
o
-0 C
-1 C
-2 C
-3 C
-4 C
-5 C
-6 C
-7 C
-8 C
-9 C
0
-10
-20
-30
-40
100,00
96,07
92,13
88,17
84,21
99,61
95,68
91,73
87,77
83,81
99,21
95,28
91,34
87,38
83,42
98,82
94,89
90,94
86,98
83,02
98,43
94,49
90,55
86,59
82,63
98,03
94,10
90,15
86,19
82,23
97,64
93,71
89,75
85,79
81,83
97,25
93,31
89,36
85,40
81,44
96,86
92,92
88,96
85,00
81,04
96,46
92,52
88,57
84,61
80,65
-50
-60
-70
-80
-90
80,25
76,28
72,29
68,28
64,25
79,85
75,88
71,89
67,88
63,84
79,46
75,48
71,49
67,47
63,44
79,06
75,08
71,09
67,07
63,03
78,66
74,68
70,69
66,67
62,63
78,26
74,28
70,28
66,26
62,22
77,87
73,89
69,88
65,86
61,82
77,47
73,49
69,48
65,46
61,41
77,07
73,09
69,08
65,06
61,01
76,68
72,69
68,68
64,65
60,60
-100
-110
-120
-130
-140
60,20
56,13
52,04
47,93
43,80
59,79
55,72
51,63
47,52
43,38
59,39
55,31
51,22
47,10
42,97
58,98
54,90
50,81
46,69
42,55
58,57
54,49
50,40
46,28
42,14
58,16
54,08
49,98
45,86
41,72
57,76
53,68
49,57
45,45
41,31
57,35
53,27
49,16
45,04
40,89
56,94
52,86
48,75
44,63
40,48
56,54
52,45
48,34
44,21
40,06
-150
-160
-170
-180
-190
39,65
35,48
31,28
27,05
22,78
39,23
35,06
30,86
26,62
22,35
38,82
34,64
30,43
26,20
21,93
38,40
34,22
30,01
25,77
21,50
37,98
33,80
29,59
25,34
21,08
37,56
33,38
29,16
24,91
20,65
37,15
32,96
28,74
24,49
20,23
36,73
32,54
28,32
24,06
19,80
36,31
32,12
27,90
23,63
19,38
35,90
31,70
27,47
23,21
18,95
-200
-210
18,53
14,36
18,11
13,96
17,70
13,57
17,28
13,17
16,86
12,78
16,44
12,38
16,03
11,99
15,61
11,59
15,19
11,20
14,78
10,80
317

o
ekil A.10 0 C il -219 C aralndaki scaklk deiimine bal Pt-100 alglayc

diren deiimi
Ek B
Akm lme Transdserleri
B.1 Akm nt
Bir akm nt [:current shunt] ve ykselte kullanlarak, en basit akm geri
besleme biimi elde edilebilir. Kantlanm bu geri besleme teknii, ekil B.1de
gsterilmektedir. DC bara akm, nceden kalibre edilmi bir linkten geirilir ve
zerindeki gerilim llr. Gerilim, ntten geen akmla doru orantldr.
ekil B.1 AC konvertrdeki nt gerilimleri

Bu cihazla ilgili temel sorun elektriksel ayrmadr. Bir PWM AC konvertrdeki DC
bara akmn lmek iin, ntn, DC barann pozitif ya da negatif bacana
yerletirilmesi gereklidir, bu nedenle, nt, ekil B.1de gsterildii gibi toprak
potansiyelinin bir miktar zerinde (ya da altnda) bir gerilime sahip olacaktr. Bu
ayrma sorunu, motorun k fazlarndaki akmlar llrken de ortaya kar.
Bu sorunun stesinden gelmenin en basit yolu, kontrol devresinin, topran 300 V
kadar stne kabilen nt potansiyelini referans almasdr. ok sayda eski AC
VSD'de bu yaklamn benimsenmesine ramen, kontrol cihazlar srcye
balandnda ara yz ve gvenlik sorunlar ortaya kt iin bu yaklam artk
kabul edilmemektedir.
Baka bir yaklam, nt devresinin kontrol devresinin geri kalanndan bir ayrma
ykselteci [:isolation amplifier] ile galvanik olarak ayrlmasdr. Bu, opto-kuplr ya
da sinyal transformatr ieren ayrk devreler vastasyla gerekletirilebilir. Ancak,
bu, akm geri besleme devrelerinin nemli lde karmak ve pahal hale
gelmesine neden olur.
Akm ntleri, saysal VSD'lerde nadiren kullanlmaktadr. Hall etkili alglayclar,
ok daha yaygndr.
B.2 Hall-etkili alglaycnn alma ilkesi

Hall etkili alglaycnn temel alma ilkesi, ekil B.2de gsterilmektedir. Yariletken malzemeden geen akm, akma dik olan bir dzlemde manyetik bir alan
318

oluturur, bu alan, hareketli tayclarn iletkenin bir tarafnda toplanmasna neden

olur. Bu toplanmann sonucu olarak, hem akma hem de manyetik alana dik bir hall
gerilimi oluacaktr.
ekil B.2 Hall-etkili akm alglaycnn alma ilkesi
B.2.1 Ak-dngl hall-etkili alglayc

Akm tayan bir iletkeni ieren toroidal bir manyetik ekirdein hava boluuna
Hall Etkili yar-iletken bir entegre devre yerletirilirse, Hall cihaznn k gerilimi,
ana iletkendeki akmla orantldr. Bu konfigrasyon, aada ekil B.3te
gsterilmektedir. Bylece, llmekte olan birincil akmdan kendiliinden ayrml ve
az sayda bileene sahip bir akm lme sinyali oluur. Bu cihaz, ayrca 10 kHz
civarnda nispeten byk bir bant geniliine sahiptir.
ekil B.3 Ak-dngl Hall-etkili akm alglaycnn alma ilkesi

Bu metodun basit olmasna ve imaltnn ucuz olmasna ramen, bu Hall cihaznn
performans deikendir ve her bir ekirdek ve cihaz kombinasyonu dikkatli bir
ekilde dzenlenmelidir. Bu, genelde arza artlarnda maksimum doruluk
salanacak ekilde src iin gerekli akm kapama noktasnda gerekletirilir.
Normal alma akmlarnda lme hatalar mevcut olacak ve sfr akmda
maksimuma kacaktr. Uygulamada, genel amal AC Srclerde bu byk bir
sorun deildir nk akm sinyali temelde akm snr deeri kontrol ve g cihaz
korumas iin kullanlmaktadr.
Ancak, bu yapsal sorunlardan dolay, ak-dngl Hall-Etkili Alglayc, daha
byk VSD'lerde yaygn olarak kullanlmaz ancak kk VSD'lerde olduka
yaygndr.
319
B.2.2 Kapal-dngl hall-etkili alglayc

Ak-dngl alglaycnn doruluk ve tekrarlanabilirlik sorunlarnn stesinden
gelmek iin kullanlan bir metot, manyetik ekirdekteki aky sfrlamak iin bir geri
besleme dngsnn kullanlmasdr. Bu, birok modern VSD'de geni apta
kullanlan LEM (imaltnn ad) Hall Etkili akm alglama modllerinin temel
alma ilkesidir. Bu cihazn konfigrasyonu, aada ekil B.4te gsterilmitir.
ekil B.4 LEM Hall-etkili akm alglaycnn alma ilkesi

Kapal-dngl modlde, sekonder sarg, primer sargdan ok daha fazla sayda
tura sahiptir. ekirdekteki net manyetik alan sfr olacak ekilde bu sekonder
sargya akm vermek iin bir ykselte kullanlr. Bu noktada, sekonder akm S u
ekilde ifade edilir:
S = P x (Primer tur says)/(Sekonder tur says)

Kapal-dngl metodun temel avantaj, geni bir sinyal aralnda yksek doruluk
ve tekrarlanabilme zellii salamasdr. Geni bant genilii salama konusunda
ykselte performansnn iyi olmasna ramen, bant genilii hal iyidir (10 kHz
civarndadr). Bu modeller de nemli lde g kayna gereksinimlerine sahiptir
nk sekonder sarg akm, yukardaki denklemde gsterildii gibi maksimum
primer akm ile tur orannn arpmna eittir. rnein, 1000:1 tur oranna sahip bir
LEM modl, llen primer akm 100 A ise 100 mA akm ekecektir.
Yksek akm gereksinimine ilve olarak, LEM, sekonder sargda yksek bir akm
deiim hz elde etmek iin genelde 15 V DC civarnda DC g beslemesi
gerektirir. Bu yksek di/dt oran ayrca byk bir bant genilii elde etmek iin de
gereklidir.
Doruluklar, tekrarlanabilme zellikleri mkemmel olduu ve bant genilikleri iyi
olduu iin, kapal-dngl cihazlarn genelde mkemmel olarak grlmesine
ramen, bu cihazlar, temelde daha byk srclerde kullanlmaktadr. Daha
kk VSDler (4 kWn altndaki) pahal olduklar ve g besleme gereksinimleri
yksek seviyede olduu iin, bu g seviyesinde yaygn olarak ak-dngl Hall
alglaycs kullanlmaktadr.
Ek C
Hz lme Transdserleri
C.1 Analog hz transdserleri

Takometre Jeneratr ya da Tako-jeneratr (ksaca: Tako) genelde bir elektrik
motorunun src-olmayan ucuna (NDE) taklan kk bir elektromanyetik
320

jeneratrdr. Tako-jeneratrler, flan-monteli [:flange-mounted], yekpare aft

[:solid-shaft type] ya da oyuklu-aft tipindedir [:hollow-shaft type].
Takolar genelde balandklar motorlara gre kk boyutlardadr, flan-monteli tip,
ar eksenel kuvvetlerden dolay zarar grebilir. Sonu olarak, hizalanma
sorunlarn ve bakmla ilgili zor takma ve karma ilemlerine ilikin sorunlar
nlemek iin tako ile motor aft arasndaki balantya nem verilmelidir. Hatalhizalama, filtrelenmesi zor dk frekansl bir dalgaca da neden olabilir. Yaygn
olarak kullanlan krkl tip balant, eksenel kuvvetleri ve titreimi azaltacak
ekilde tasarmlanmtr ancak bu balant tipi, fralarn mrn ksaltr ve az
miktarda hizalama hatasna neden olur. D manyetik alanlar, tako jeneratrn
kn da etkileyebilir.
Oyuklu-aft tipindeki takolar, flan-monteli tiple karlatrldnda, montajla ilgili
birok zorluun stesinden gelebilir. Oyuklu-aft tipi takolarn montajyla ilgili en
yaygn olarak kullanlan iki metot aadadr:
Ayr rotor ve stator ksmlarna sahip oyuklu-aft tipi tako

Rotor, dner makinenin NDE ucundaki ubuk-afta bir kama yata ya da srtnme
pres-fit kullanlarak dorudan monte edilir. ubuk-aft ap tipik olarak 8 mm il 16
mm arasndadr. Stator, makinenin rulman yuvasndaki bir flana sabitlenir. Bu
oyuklu-aft tipi takoda rulman yoktur. Ancak, tako rotorunun, tako statoruyla e
merkezli olduundan emin olunmaldr. Fra tutucular ve kablo balantlar, stator
gvdesine monte edilir.
Rulmanl i oyuklu-aft tipi tako

Bu birimler, dner makinenin NDE ucundaki ubuk-afta dorudan montaj iin
uygundur ve bu birimlerde rulmanlar mevcuttur. Statorun dnmesini nlemek
amacyla, statoru, makinenin rulman yuvasna kilitlemek iin bir montaj destei
kullanlr.
Tako-jeneratrler, aadaki gibi DC ya da AC k salayan tiplerde olabilir:
DC tako-jeneratr
Bu, komtatrl ve fral sargl rotor armatryle sabit mknatsl bir statordan
oluan sabit mknatsl bir DC jeneratrdr. DC takonun k, bykl, motorun
dn hzyla doru orantldr ve polaritesi, dn ynne bal olan bir DC
gerilimdir. Genel olarak, saat ynnde dn iin k gerilimi pozitif ve saatin tersi
ynde dn iin k gerilimi negatiftir.
Kaliteli bir tako-jeneratr, aadaki artlar salamaldr:
k gerilimi, her iki ynde de dn hzyla hassas bir ekilde orantldr.

Hem saat ynnde hem de saatin tersi ynnde dnlerdeki spesifik
hzlar iin k gerilimleri arasndaki fark, ihmal edilebilir dzeydedir.
k gerilimi, scakla ve zamana gre kararldr.
k DC gerilimindeki dalgack seviyesi dktr.
Dnen ksmlarn ineria momenti dk seviyededir, tako-jeneratr
kktr.
Elektriksel ve mekanik yap yksek seviyede gvenilirlik salayacak
ekilde salamdr.
321
Mahfaza koruma snf, endstriyel ortama uygundur.

Bakm kolaydr.
En yaygn uygulamalar iin yeterli hz araln salar.
ekil C.1 60 volt/1000 rpmlik ift-ynl DC takonun k gerilimi

Deiken hzl src uygulamalar iin kullanldklarnda tako-jeneratrler genelde
maksimum hz 5000 rpm olacak ekilde 1000 rpm iin 60 volt beyan k
gerilimine (Hz Sabiti = 0,06 V/rpm) sahiptir. Bu, maksimum 300 volta kadar k
gerilimi salar. Ancak, spesifik artlara uygun baka k gerilimleri ve hz
aralklar da mevcuttur. Tako mahfazasnn koruma snfnn, genelde baland
makinenin koruma snfyla ayn olduu belirtilir (rnein, IP54, IP55 ya da IP56
gibi).
AC tako-jeneratr
Bu tako-jeneratr DC tako-jeneratre ok benzerdir, tek fark, kn, bykl ve
frekans dnme hzyla doru orantl olan alternatif bir AC gerilim olmasdr. AC
gerilim k, genelde kontrol sistemindeki bir DC gerilime dorultulur ve
dntrlr. Sonu olarak, AC tako-jeneratr, ift-ynl uygulamalar iin uygun
deildir nk dorultma ileminden sonraki gerilim bykl tek kutupludur.
Ayrca, dk hzdaki gerilim sinyalinde byk bir dalgack bileeninin olmas, AC
tako-jeneratrn dk hzl uygulamalar iin uygun olmamasn salar.
AC tako-jeneratrler, nadiren deiken hzl srclerle birlikte kullanlmaktadr.
C.2 Saysal dnme hz ve konum transdserleri

Dner saysal bir enkoder, elektromekanik bir transdserdir ve dnme hzn ya da
konumunu, saysal bir elektronik darbe serisine dntrr.
Dner enkoderler, yaygn olarak aadaki uygulamalarda kullanlr:
Deiken hzl src kontrol iin elektrikli motorlardan dnme hznn

geri beslenmesi
Hareketlerin senkron hale getirilmesi iin dner makinelerin asal
konumunun belirlenmesi
Robotlarn, temizleyicilerin ve dier otomatik makinelerin konumunun
izlenmesi
Bir konveyrdeki rnlerin konumunun izlenmesi
322

Merdaneden beslenen malzemelerin doru byklkte kesilmeleri iin

uzunluklarnn llmesi
ki temel saysal enkoder tipi aadaki ekildedir:

Artml dner enkoder [:Incremental rotary encoder]
Bu enkoder, aft dndke bir kare gerilim darbe serisi retir. Darbeleri sayarak ya
da enkoder tarafndan iletilme hzlarn lerek, bir merdaneden beslenen
malzemenin asal konumu, yn ve dnme hznn belirlenmesi iin d elektronik
devrelerin kullanlmas gereklidir.
Mutlak dner enkoder [:Absolute rotary encoder]
Bu enkoder, aftn asal konumunu gsteren ve 4, 8, 12 ya da 16 bitten oluan
paralel bir kod retir. Gri kod, en yaygn ekilde mutlak enkoderler iin
kullanlmaktadr, bazen ikili kod ya da BCD kodu da kullanlr.
C.2.1 Artml dner enkoder

Artml dner enkoder, VSD'ler ve dier endstriyel konumlandrma ve
senkronizasyon sistemleri iin en yaygn ekilde kullanlan enkoderlerdir. Dnme
hzn temsil eden gerilim darbe serisi, k kaynandan geen n, dnen effaf
bir diske iaretlenmi izgi rntsnden geerken etkilemesi sonucu retilir.
Diskler genelde mekanik oka kar yksek seviyede dayanklla sahip olmalar,
hafif ve dk inerial olmalar iin plastikten yaplmaktadr. Baz imaltlar,
camdan yaplan diskleri kullanmaktadr ancak bu diskler, plastik disklerden daha
ar ve krlgandr. Diskin d kenarlarnn etrafna radyal bir rntde eit genilikte
(boluk/genilik oran = 1) izgiler izilir. 10000 civarnda izgiye sahip enkoderler
piyasada mevcuttur.
Bir LED ya da odaklama merceine sahip minyatr bir lamba tarafndan retilen
k hzmesi, dereceli effaf bir diskten geirilir ve dier taraftaki bir alglayc
tarafndan tespit edilir. Baz ok dk hzl artml enkoderler hari olmak zere,
disk dndke k hzmesini tercihe bal olarak bloklamak ya da geirmek iin,
izgi rnts diskin zerindeki izgi rntsne zde olan duraan bir
maskenin kullanlmas gereklidir. Toplam k younluu, bir fotosel (transistr)
tarafndan alglanr, bu fotosel, k hzmesi geirildiinde faal hale gelir, k
huzmesi bloklandnda faal olmayan hale gelir. Bu teknik, Moire Fringe ilkesi
olarak bilinir.
323
ekil C.2 Artml enkoderin alma ilkesi

Duraan maske genelde 3 ayr alana sahiptir, bu alanlarn her biri, dnen diskle
ayn izgi aralna sahiptir. fotosel, bu maske vastasyla n var olup
olmadn tespit eder ve bilgiyi k kanalna aktarr. lk maske/alglayc,
Kanal-A iindir. kinci maske/alglayc, Kanal-Ann 90 arkasnda kalan Kanal-B
iindir. nc maske/alglayc, her devir iin bir tane k darbesi salayan
referans Kanal-O iindir.
Foto-alglaycnn elektronik k, sabit bykle sahip bir k darbe dizisi
retmek iin Schmitt tetikleyici (Schmitt trigger) tarafndan saysal hale getirilir
ve daha sonra sinyal, bir ykselteten geilir. Byklk nemli deildir nk alc
sadece darbe hzyla ve darbeler arasndaki faz ilikisiyle ilgilenmektedir.
Artml bir enkoderin saysallatrlm darbe k hz aadaki faktrlere baldr:
znrlk: Diskin evresinde izilen izgi says
Bu, normalde devir bana izgi ya da devir bana darbe (ppr) olarak belirtilir.
znlrlk bazen dnen diskin evresindeki iki ardk izgi arasndaki asal
uzunluk olarak da verilir.
Dnme Hz: Makine aftnn dnme hz
Dn hzn lmek iin, artml dner enkoder, dnen diskin evresi etrafnda
sadece bir tane iz izgisinin olmasn gerektirir ve bu nedenle, mutlak enkoderle
karlatrldnda, i sistem olarak ok daha basittir. k gerilim dizisi, Kanal-A
olarak gsterilen bir k kanalndan elde edilebilir. Sinyal grlt bakl iin,
genelde tersine evrilen ilve bir sinyal (Kanal-Ann tmleri) mevcuttur (k Ara
Yzleriyle ilgili olarak Madde C.2.3e baklmaldr). Gerek hz, hz ve konumu
belirlemek iin yukar/aa sayclar kullanan d elektronik cihaz tarafndan
llr. D elektronik cihaz, genelde enkodere g beslemesi de salar.
Yn lmek iin, Kanal Aya gre 90 gecikme a farkna sahip benzer bir KanalBden gelen ikinci bir darbe dizisi gereklidir. Kanal-B, kuvadratr kanal olarak da
bilinir. Kuvadratr Kanal-B, disk evresinde ayn izgi izlerini kullanr ancak 90
kayma deerine sahip ayr bir maske zgaras kullanmaktadr. Genelde, tersine
evrilmi bir Kanal-B sinyali de mevcuttur.
324

ekil C.3 Tipik artml dner enkoderin saysallatrlm k darbeleri

D elektronik cihazdaki sayalar, aft hzn ve ynn belirlemek iin Kanal-A ile
Kanal-B arasndaki ilikiyi izler. Bu zellik ayrca znrl artrmak iin dahili bir
Darlayc YA DA (XOR, Exclusive OR) kapsn kullanarak artml deerin drt ile
arplmasn da salar.
rnein, izgi says 10000 olan artml bir enkoder, devir bana 40000 admlk bir
k salayabilir.
Kanal-A, Kanal-Bnin 90 nndeyse, dnn saat ynnde olduu,

Kanal-B, Kanal-Ann 90 nndeyse, dnn saatin tersi ynnde olduu
tespit edilir.
nc Kanal-O, aft devri bana bir k darbesi salar. Bu sinyal, seri darbe
dizisinin, bilinen bir mekanik konumla senkron hale getirilmesi iin kullanlabilir. Bu
durumda, diskteki Kanal-O darbesinin konumunun, gerekli d referans noktasyla
mekanik olarak hizal olmasn salamak iin zen gsterilmelidir.
Aada, Artml Dner Enkoderlere ilikin yaygn olarak kullanlan znrlk
Deerleri (ppr) gsterilmektedir.
2
120
375
1000
2000
4200
4
125
400
1024
2048
4500
8
128
420
1080
2400
5000
1 6
150
480
1100
2500
6000
32
180
500
1250
2540
6400
3 6
200
512
1270
2700
7200
4 8
250
600
1500
3000
8192
5 0
256
625
1600
3600
9000
6 0
300
720
1728
3750
1000
9 0
320
800
1750
4000
100
360
900
1800
4096
Artml dner enkoderdeki bileenlerin fiziksel dzenlemesi imaltya baldr.

Tipik yapya ilikin kesit alan aada gsterilmektedir.
325
ekil C.4 Tipik artml dner enkoderin fiziksel dzenlemesi
C.2.2 Mutlak dner enkoder

Tek-turlu mutlak dner enkoderler, bir devir boyunca aftn asal konumunu
gsteren paralel bir saysal k retmektedir. Her bir asal konum, ok sayda
saysal bitten oluan bir kodla temsil edilir. Dnen optik disk, her k kodu biti iin
bir tane olacak ekilde ok sayda ize sahiptir. Enerji kesintisi olsa bile, enerji
verilmeye balandnda herhangi bir resetleme program olmakszn aftn
konumu doru bir ekilde bilinmektedir, zaten artml enkoderin doru bir ekilde
almas iin bu durum gereklidir.
Bir devir (360) belirli sayda konuma blnr. Aadaki izelgede gsterildii gibi,
olas konumlarn says (konum znrl) diske izilen izlerin saysna baldr.
z says
(Koddaki
bit says)
znrlk
(Konum Says)
znrlk
(Konum bana
derece)
1
2
3
4
5
6
7
8
10
12
16
2
4
8
16
32
64
128
256
1,024
4,096
65,536
180.00
o
90.00
o
45.00
o
22.50
o
11.25
o
5.63
o
2.81
o
1.41
o
0.35
o
0.088
o
0.0055
znrlk
(derece/dakika/saniye)
o
180 00' 00"

o
90 00' 00"
o
45 00' 00"
o
22 30' 00"
o
11 15' 00"
o
5 37' 30"
o
2 48' 45"
o
1 24' 23"
o
0 21' 06"
o
0 05' 16"
o
0 00' 20"
ekil C.5 Diskteki iz says ile mutlak dner enkoderin znrl arasndaki
iliki
Mutlak dner enkoderler, aadaki kodlardan birini kullanan klara sahip olabilir:
326

kili Kod
kiye Kodlanm Onlu (BCD) Kodu [:Binary Coded Decimal]
Gray Kodu
Gray Art Kodu [:Gray Excess Code]
ekil C.6da, bir devirde 36 konumluk (10) znrlk iin kili, BCD ve Gray
kodlarn kullanan 6 izli mutlak enkoderler iin 6-bit kodlu k sinyali
gsterilmektedir. Gerekli znrlkle uyumlu olmas iin bu dizi ksaltlabilir ya da
geniletilebilir.
kili Mutlak Enkoder, aftn konum saysn gstermek iin ikili bir sayy (sayma
sisteminden 2 tabanna) kullanmaktadr. Bu, bir rnekle en iyi ekilde gsterilir.
rnek
270 aft konumunda duraan 8 izli (256 konumlu) tek-turlu ikili mutlak enkoderin
paralel 8-bitli k kodu nedir?
8
8 izli mutlak enkoder, 0 il 255 arasnda numaralandrlan 256 (2 ) olas konuma
sahiptir.
kili Kod
BCD Kodu
Gray Kodu
ekil C.6 36 konumluk znrlk iin 6-bit kili Kod, BCD ve Gray kodlar
270deki konum Konum-191dir.
Onlu konum, ikili e deerine dntrlr.
Konum-191 kili Konum Kodu = 10111111
327
Herhangi bir onlu sayy (10 tabannda) e deer ikili sayya (iki tabannda)
dntrme prosedr, kalan deer, sfra eit olana kadar onlu sayy srekli 2ye
blmektir.
Her bir aamada kalanlar, ikili saynn mnferit bitleridir .....
191/2 = 95 kalan 1 (En nemsiz Bit ya da LSB)
95/2 = 47 kalan 1
47/2 = 23 kalan 1
23/2 = 11 kalan 1
11/2 = 5 kalan 1
5/2 = 2 kalan 1
2/2 = 1 kalan 1
1/2 = 0 kalan 1 (En nemli Bit ya da MSB)
Kalan deer = 10111111 ..... Bu, 270 iin 8-bitli koddur.
kili konum saysn, e deer onlu konum saysna dntrme prosedr ok
daha basittir. kili saynn her bir biti, aada gsterildii gibi 2nin kuvvetlerinin
arpm faktrn temsil eder:
kili = 10111111
7
6
5
4
3
2
1
0
Onlu = 1x2 + 0x2 + 1x2 + 1x2 + 1x2 + 1x2 + 1x2 + 1x2 = 191
kili kod, saysal elektronik cihazlarda yaygn olarak kullanlmasna ramen, dner
enkoderler iin temel bir avantaja sahiptir. aft konumu, asal bir konumdan
dierine getiinde, kodda ok sayda bitin e zamanl olarak durum deitirmesi
gereklidir. rnein, ekil C.6da, Konum 15 il Konum 16 arasnda be bit durum
deitirir. Farkl izleri okuyan fotosellere ilikin anahtarlama sreleri arasnda kk
farklar varsa, sonutaki k kodu, hatal bir konumu gsterecektir.
BCD (kiye Kodlanm Onlu) Kodu, ikili kodun bir uzantsdr. BCD kodunun en az
nemli olan (LSB) drt biti, ikili kodu izlerken, BCD kodundaki daha yksek dereceli
bitler aadaki gibi onlu deerleri gstermektedir:
0
Bit 1 : 2 .... (LSB)
1
Bit 2 : 2
2
Bit 3 : 2
3
Bit 4 : 2
0
Bit 5 : 10x2
1
Bit 6 : 10x2
2
Bit 7 : 10x2
3
Bit 8 : 10x2 ..... (MSB)
Vb.
BCD kodu, 7-segmanl LED modl grubundaki aft konumunu gstermek iin en
uygun koddur. 7-segmanl LED modlleri genelde onlu formatta dzenlenir, en
sada birler sola doru, onlar, yzler, binler, vb. basamaklar mevcuttur. BCD
enkoderleri, ikili enkoderlerle ayn dezavantajlara sahiptir.
zellikle konum kontrol iin kullanldnda, mutlak enkoderlerde tercih edilen kod
Gray kodudur. Gray kodu, kili ve BCD enkoderlerle ilgili okuma hatalarn nler
nk iki komu konum arasnda sadece bir bit deiir (ekil C.6ya baklmaldr).
Fotosellerdeki kk bir yanl hizalamadan kaynaklanan okuma hatas sadece 1
adma indirilir.
x
Ancak, mutlak dner enkoderdeki gerekli znrlk (konum says) 2 ten (x = iz
says) kk bir deer olduunda, diskin sfr konumunda eitli bitlerin
deitirilmesi gereklidir ve Gray enkoder, ikili enkoderle ayn dezavantajlara sahip
olacaktr.
328

Gray art kodu
ekil C.7 Gray art koduna ilikin rnek: 10-art-3 Gray kodu
Gray Art Kodu, bu sorunun stesinden gelmek iin gelitirilmitir ve Gray kodunun
4
sadece orta ksmndan oluur. rnein, 4 izli mutlak enkoderde, 2 lk (16 konum)
znrlk mmkndr. Devir bana sadece 10 konum gerekli ise, Gray kodu
Konum 9dan sonra yuvarlanr, ekil C.7de gsterildii gibi kodu Konum 0a
dndrmek iin bitin deitirilmesi gereklidir. Dnen diskte yer alan rntdeki
ilk 3 konum ihmal edilir ve sonraki 10 konum kullanlrsa, o zaman diskteki tm
konumlar iin sadece 1 bitlik deiiklik salanabilir. Bu rnee ilikin Gray Art
kodu, o zaman 10-art-3 Gray kodu olarak adlandrlr.
Yaygn baka bir rnek, Gray Art kodunu kullanan mutlak enkoderdir, bu enkoder,
devir bana 360 konumluk konum znrlne ya da konum bana 1lik
9
konum znrlne sahiptir. Bu durumda, 9-bitli Gray Kodu (2 = 512) salamak
iin en az 9 izli bir disk gereklidir, bu da, 360-art-76 Gray kodu salar.
Baz endstriyel uygulamalar, BR devirden byk asal konum znrl
gerektirir. Bu durumlarda, eitli devirler arasnda ayrm yapmak iin ok-turlu
Mutlak Dner Enkoderlerin kullanlmas gereklidir. Aralarnda mekanik indirgeme
dilisi olan dereceli ilve diskler mevcuttur.
12
En yaygn ok-turlu mutlak enkoderler, 12 izli ana diskten (znrlk = 2 ya da
4096) ve her biri 4 ize sahip ve dili oran 16:1 olan maksimum 3 tamamlayc
diskten oluur ve paralel 24 bitli Gray kodunu kullanr.
329
ekil C.8 4 diskten ve diliden oluan ok-turlu mutlak enkoder rnei

Bu dzenleme ile, aadaki konum ve tur znrl elde edilebilir:
12
12 izli Ana Disk
2 lik znrlk
(4096 konum)
4
1x4 izli Tamamlayc Disk
2 lk znrlk
(16 devir)
4
4
2 x 2 lk znrlk
(256 devir)
4
4
4
2 x 2 x 2 lk znrlk
(4096 devir)
ekil C.9 Artml ve mutlak dner enkoderler iin disk rnt rnekleri
C.2.3 k Ara Yz Balantlar

eitli elektronik devre tiplerini beslemek iin, eitli k seeneklerine sahip
dner saysal enkoderler imal edilir. Maksimum k frekans tipik olarak 100
kHzdir ancak belirli uygulamalar iin baz birimlerde daha yksek olabilir.
Bir makinedeki dner saysal enkoder ile uzaktaki kontrol cihaznda bulunan
elektronik dekoder arasndaki balant tipi, temelde aralarndaki uzaklk tarafndan
belirlenir. Seri gerilim d, nt kapasitans ve indklenen elektriksel grlt,
sinyallerin kalitesini etkiler.
Enkoderler ve dekoderler arasnda eitli k ara yz balantlarnn kurulmas
mmkndr:
NPN Akm Alc Ara Yz (dengeli olmayan-tek telli) temelde PLC sayclar
gibi kontrol cihazlarna giri salamak iin kullanlr.
PNP Akm Kayna Ara Yz (dengeli olmayan-tek telli) temelde PLC
sayclar gibi kontrol cihazlarna giri salamak iin kullanlr.
tmeli-ekmeli [:Push-Pull] NPN ya da PNP Ara Yz, temelde PLC
sayclar gibi kontrol cihazlarna giri salamak iin kullanlr.
Hat Src Ara Yz (dengeli diferansiyel iki telli EIA-422) temelde
saysal enkoderlerden Deiken Hzl Src Kontrolrlere hz geri
beslemesi salamak iin kullanlr.
Enkoder ile elektronik dekoder arasndaki mesafenin yaklak olarak 10 mye kadar
olduu ve darda indklenen grltnn byk bir sorun tekil etmedii
durumlarda, basit bir enkoder hat src yeterli sonular salayacaktr. Bu
330

durumlarda, her bir kanal iin dengeli-olmayan (tek telli) balant yeterlidir.
Enkodere ilikin g, normalde dekoder ucundan salanr ve k, dengeli
olmayan bir konfigrasyonda balanr.
Gerilim ve akm seviyeleri, dekoder tipine baldr, bu, 5 V (TTL-standard) 12 V ya
da 24 V olabilir. Genelde PLClerde 12 V ve 24 V kullanlr.
Tipik devre konfigrasyonlar aadaki ekildedir:
ekil C.10 - + volt besleme hattna karan ykseltici dirence sahip ve 0 volt
hattna anahtarlama yapan NPN Akm Alc Ara Yz (dengeli olmayan tek telli)
ekil C.11 - 0 volt hattna indiren indirici dirence sahip ve + volt hattna
anahtarlama yapabilen PNP Akm Kayna Ara Yz (dengeli olmayan tek telli)
ekil C.12 tmeli-ekmeli dengeli olmayan hat src kullanlabilir.

Enkoder ve elektronik dekoder arasndaki 100 mye kadar olan daha uzun
mesafeler iin ve darda indklenen grltnn daha byk sorunlara neden
olduu durumlarda, kabul edilebilir gvenilirlik salamak iin dengeli diferansiyel bir
hat srcnn kullanlmas gereklidir. Bu, dner enkoderlerde en yaygn olarak
kullanlan devredir. Bu durumlarda, tm kanallar iin iyi-bilinen EIA-422 (RS-422)
331
Ara Yz Standardn esas alan iki-telli bir ara yz (kanal bana) yaygn olarak
kullanlmaktadr. Her bir kanal, iki gerilim retir, bunlar, sinyal gerilimleri (A, B & O)
ve bunlarn tmleyenleridir (A, B & O). Enkodere ilikin g, genelde dekoder
ucundan verilir. Bu balant tipi iin, yansmalar nlemek amacyla dekoder
ucunda sonlandrma direnlerinin bulunmas gereklidir.
ekil C.13 Uzak g kaynana balanm EIA-422 dengeli diferansiyel hat

src
Enkoder ile elektronik dekoder arasndaki 1000 mye kadar olan daha bile uzun
mesafeler iin ve darda oluan grltnn ve g kayna gerilim dnn
sorun yaratt durumda, kabul edilebilir seviyede gvenlik salamak iin lokal g
kaynana sahip dengeli diferansiyel bir hat srcnn (EIA-422) kullanlmas
gereklidir. Bu durumda, yansmalar nlemek iin dekoder ucunda sonlandrma
direnlerinin kullanlmas gereklidir.
Modern mutlak enkoderlerde, balant tellerinin saysn azaltmak ve yksek
elektriksel grlt seviyesine sahip blgelerde performans artrmak amacyla,
genelde 2 ya da 4 tel zerinden senkron haberleme kullanlarak paralel kodu
(maksimum 24 bit) iletim iin e deer seri veri koduna dntrmek iin ilve i
elektronik kullanlr.
Ek D
Uluslararas Standartlar
D.1 Giri
Uluslararas ticaretin varl ve ihra ve ithal edilen rnlerin kabul edilebilir oluu,
uluslar aras olarak kabul edilebilen standartlarn ve normlarn varlna baldr. Bu
Ekte, Dnen Elektrik Makinelerine ve Deiken Hzl Srclere uygulanabilen
eitli Uluslararas ve Ulusal Standartlar zetlenmektedir.
D.2 Uluslararas Standartlar

Standardizasyon, dnyadaki tm lkelerden yeleri olan ISO Uluslararas
Standartlar Organizasyonu tarafndan uluslar aras olarak koordine edilir. ISO,
332

standartlarn uluslar aras olarak koordine edilmesine younlamaktadr. ISO,

eitli konular kapsayan neredeyse 9000 standart yaynlamtr. Uluslararas
ticareti kolaylatrmak iin, birok lke kendi standartlarn Uluslararas
Standartlarla uyumlatrma yoluna gitmektedir. Standardizasyon, genelde ulusal
standart organizasyonlar, ilgili akademik birimler, bilim adamlar ve imaltlar gibi
birimlerin katlm ile salanr.
Standartlar konusunda uluslar aras olarak fikir birliine varmak zorlu bir sretir ve
aadaki birimler vastasyla koordine edilir:
TC: Teknik Komiteler
SC: Teknik Alt-Komiteler
WG: alma Gruplar
Elektroteknik hususlarn standardizasyonu, Uluslararas Elektroteknik Komisyonu
(IEC) tarafndan uluslararas olarak koordine edilir. ISOya benzer ekilde,
standardizasyon, genelde ulusal standart organizasyonlar, ilgili akademik
birimler, bilim adamlar ve imaltlar gibi ilgili taraflarn katlm ve ounluun
salanmas ile gerekletirilir.
ISOda olduu gibi, aadaki birimler vastasyla koordine edilir:
TC: Teknik Komiteler
SC: Teknik Alt-Komiteler
WG: alma Gruplar
D.3 Avrupa Standartlar

Tm Avrupa lkeleri, kendi ulusal standartlarn gelitirmitir. 1945ten beri,
Avrupadaki byk lkeler, aktif olarak ortak bir pazar iin almaktadr ve bu
periyotta, Avrupa lkeleri arasndaki ticarette byk gelimeler olmutur.
Balangta bu ortak pazar, Avrupa Ekonomik Topluluu (EEC), daha sonra
Avrupa Topluluu (EC) ve yakn zamanda Avrupa Birlii (EU) olarak
adlandrlmtr. Avrupa lkelerinde retilen rnler arasndaki teknik farklarn
stesinden gelmek amacyla, standartlar uyumlatrmak iin eitli komiteler
oluturulmutur. Baz durumlarda, Avrupa Normlar (EN) olarak bilinen yeni
standartlar gelitirilmitir.
Avrupadaki standardizasyonu koordine etmek iin aadaki komiteler
oluturulmutur:
CEN:
Comite European de Normalization
(Avrupa Standardizasyon Komitesi)
CENELEC: Comite European de Normalization - Electrotechnique
(Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi)
CCITT:
Comite Consultatief International Telegraphique et
Telephonique
(Uluslararas Telefon ve Telgraf Danma Komitesi)
ECISS:
Demir ve elik Standartlar iin Avrupa Komitesi
Avrupann ekonomik gcnden dolay, bu Normlar Avrupada yer almayan ve
Avrupa lkeleriyle ticaret yapmak isteyen lkeler iin de nemlidir. Bu ENlerin
ou, fiili uluslar aras standartlar haline gelecek ya da ISO ya da IEC
standartlarna eklenecektir.
333
D.4 Amerikan Standartlar

Ekonomik ve askeri adan bakldnda, Amerika son 50 yln en gl ve en etkili
lkesi olmutur. Dev ekonomisi ve kaliteli teknik uzmanlar, Amerikann teknik
kapasite asndan ok yksek bir seviyeye kmasn salamtr. Fiili uluslar aras
standart haline gelmi birok iyi-bilinen standart, Amerikada gelitirilmitir. Birok
elektrik mhendisi, Amerikan standartlaryla ainadr. Bu standartlar, ANSI, FCC,
IEEE, NEMA, MIL, EIA/TIA ve UL gibi kurumlar tarafndan gelitirilmitir. Bunlarn
ou, ISO ve IEC standartlarna resmi olarak eklenmitir. Ayrca, Amerikadaki
byk savunma sanayisinden dolay, zorlayc ortamlar iin ok sayda askeri (MIL)
standart gelitirilmitir. Bu standartlar, askeri-olmayan standartlara gre ok daha
sk kurallara sahiptir.
Bu ekonomik ve teknik gce ramen, Amerikadaki standardizasyon, dnyann geri
kalanna gre geri kalmtr. Bu, temelde Amerikada kullanlan lm birimlerinin
sonucudur. Bat Avrupa, Dou Avrupa, Japonya, Kanada, Avustralya & Yeni
Zelanda, Afrika, Gney Amerika, in, Tayvan ve hzla gelien gney dou Asya
lkeleri gibi Amerika dndaki birok lke, Metrik lm Sistemini kullanmakta ve
standartlarn ISO ve IECye gre uyumlatrmaya almaktadr. Dier taraftan,
Amerika, sadece ksmi olarak metrik sistemi kullanmakta, byk lde eski ngiliz
lm sistemini (feet, inch, pound, gallon, vb.) kullanmaktadr. Genel olarak,
Amerika, standartlarn ISO ve IEC standartlaryla uyumlatrmaya kar isteksizdir.
Bu durum, uluslar aras serbest ticarette zorluk oluturmaktadr.
D.5 Dier Ulusal Standartlar

Tm endstrilemi lkeler, ulusal standartlar hazrlayan ve koordine eden kendi
ulusal standart enstitlerine sahiptir. Bu standart enstitleri genelde ISO ve IEC
yesidir.
Uluslararas ticareti kolaylatrmak iin, Ulusal Standartlar, ilgili ISO ve IEC
Standartlaryla uyumlu hale getirilmektedir. Buna ramen ulusal ve uluslararas
standartlar arasnda fark varsa, bu farklar, genellikle baz zel lokal artlar ve lokal
uygulamalarla ilgilidir.
Daha byk endstrilemi lkelerin Ulusal Standart kurumlar, ekil D.1de
gsterilen izelgede listelenmitir.
D.6 Gney Afrika Standartlar

Dier lkelerle uyumlu hale gelebilmek iin, SA standartlar enstits, uygun
olmalar artyla mmkn olan her yerde uluslar aras standartlar kullanmay
hedeflemitir. Bu durumda, kendi standartlarn hazrlamak yerine, ISO, IEC ve
CENELEC gibi dier kurumlarn kard standartlar incelemek ve bu standartlarn
srekli olarak incelenmesi ve gncellenmesini salamak temel hedef haline
gelmitir.
Bu kitapta kapsanan teknik hususlara uygulanabilen standartlar, Kaynaklar &
nerilen Dier Yardmc Kaynaklar blmnn Standartlar ksmnda
listelenmitir.
lke
Ksaltma
Standart kurumunun ismi

334

Avustralya
AS
Avustralya Standartlar
Belika
IBN
Institut Belge de Normalization
Kanada
CSA
Canadian Standards Association
CIS (eski
USSR)
GOST
Gosudarstvenne Komitet Standartov
DS
DEMKO
Dansk Standardisieringsraad
Danmarks Elektrise Material Kontrol
Danimarka
Avrupa
Finlandiya
Fransa
CEN
CENELEC
CCITT
SFS
AFNOR
UTE
Avrupa Standardizasyon Komitesi

Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi
Uluslararas Telefon ve Telgraf Danma Komitesi
Suomen Finland Standardisoimisliitto
Association Franaise de Normalization
Union Technique de l'Electricit
Almanya
DIN
VDE
Deutches Institut fr Normierung

Verband Deutscher Elektrotechniker
Uluslar aras
IEC
ISO
ITU
Uluslar aras Elektroteknik Komisyonu

Uluslar aras Standartlar Organizasyonu
Uluslar aras Telekomnikasyon Birlii
talya
CEI
Comitato Electrotechnico Italiano
Japonya
JIS
Japanese Industrial Standard
Netherlands
NNI
Nederlands Normalisatie Instituut
Trkiye
TSE
Trkiye Standartlar Enstits
Norve
NSF
DNV
Norges Standardisieringsforbund
Det Norsk Veritas
Polonya
PRS
Polish Register of Ships
Suudi
Arabistan
SASO
Saudi Arabian Standards Association
Gney Afrika
SABS
South African Bureau of Standards
spanya
UNE
Una Norma Espaola
Sweden
SIS
Standardisieringskommissionen I Sverige
Switzerland
SEV
Schweizerischer Electrotechnischer Verein
United
Kingdom
BSI
ngiliz Standartlar Enstits
Amerika
ANSI
FCC
IEEE
NEMA
UL
Amerikan Ulusal Standartlar Enstits

Federal Haberleme Komisyonu
Elektrik Elektronik Mhendisleri Enstits
Ulusal Elektrik maltlar Birlii
Underwriters Laboratuvarlar
335
EK E
AC Kafesli Motorlarn Veriminin ve

Kayplarnn Belirlenmesi
Bu blmde, belirli bir ykte motor veriminin hesaplanmas ve AC kafesli

motorlardaki kayplarn belirlenmesi iin kullanlan metot aklanmaktadr. AC
motorlarn yk deneylerinin gerekletirilmesi iin yaygn olarak kullanlan
dinamometrelerin zellikleri ve alma ilkeleri de aklanmaktadr.
E.1
Giri
Dnen AC makinelerin eitli yklerdeki veriminin hesaplanmas ve kayplar,

uygulamada nemli bir yere sahiptir. zellikle, gerek ykleme ile sincap kafesli
AC motorlarn veriminin belirlenmesi iin gerekletirilen deneyler, birok
aratrmann ve standardn temel konusu olmutur. Bunun nedeni, AC kafes
motorun, her trl endstrideki elektriksel ykn byk bir ksmn oluturmasdr.
Genelde, motorun verimi ve kayp deerleri, imalt ile alc arasndaki spesifik
performans garantisine tbidir ve bu deerlerin doru belirlenmesi nemlidir. Bu
gibi garantiler mevcut olmasa bile, kayplar, faydal elektrik enerjisinin srekli olarak
boa harcand gsterir ve bu nedenle, bir motorun verimiyle ilgili bilgiler
nemlidir. Makinenin kayplar ve verimi hakknda doru bilgilere sahip olunmas,
yksek verime sahip daha iyi motor tasarmlar salayabilir ve bylece alma
maliyeti de daha dk olacaktr. Birok motor, genelde motor seimine ilikin
eitli faktrlerden dolay gerek uygulamada ksm yk artlar altnda alr.
Geleneksel tasarmlar, ksm ykle alma durumunda daha dk verime sahiptir
ve bu nedenle, bu konudaki gelimelerle ilgili geni bir kapsam mevcuttur.
Bu blmde, Avustralya standard AS/NZS 1359.102.3:2000e spesifik olarak atf
yaplarak motorlarn yk deneylerine ilikin temel ilkeler aklanmaktadr. 1359
standard, dnen elektrikli makineler konusunu iermektedir, bu standarttaki Blm
102.3te ise, -fazl kafes indksiyon motorlarnn veriminin ve kayplarnn
belirlenmesi ile ilgili metotlar ele alnmaktadr. Bu standardn temel referans,
Uluslar aras Elektroteknik Komisyonu (IEC) tarafndan yaynlanan u
standartlardr:
IEC 600341:1996
Dnen Elektrikli Makineler Blm 1 Beyan

deerleri ve performans
IEC 600342:1972
Dnen Elektrikli Makineler Blm 2 Deneylerden

kayplarn ve verimin belirlenmesi iin kullanlan
metotlar
Standart, deneylerin gerekletirilmesi iin iki metot nermektedir:
Metot:1
Tork lm ile
Metot:2
Tork lm olmakszn
Ancak, deneylerin gerekletirilmesi iin kullanlan gerek prosedr, referans IEC

dokmanlarna dayandrlr ve yukardaki standartta ayrntlaryla verilmez. Kafes
motorda yer alan farkl kayp bileenlerine ve verime ulamada kullanlan teorik
ilkeler aklanmaktadr. Deneyler, motorun gerek yklemeye (beyan deerinin %
150sine kadar yklenir) tbi tutulmasn kapsamaktadr. Makinelerin yklenmesi,
yk miktarn deney artlarna gre deitirebilme imknna sahip spesifik bir
336

cihazn kullanlmasn gerektirir. Bu, dinamometrelerin kullanlmas sayesinde

gerekletirilir. Bu blmde, nemli bir deney cihaz olan dinamometreyle ilgili
ayrntl bilgiler verilecek ve piyasada bulunan farkl dinamometre tipleri ksaca
belirtilecektir.
E.2
Kayplar ve verim
Simgeler ve terimler
Bu deneyler srasnda llen eitli parametreler iin kullanlan simgeler,
aada izelge E.1de belirtilmektedir (referans standarda dayandrlmtr).
izelge E.1
Terimler ve simgeler (Referans: AS/NZS 1359.102.3:2000)
Si
mg
e
Co
s
f
2
( R
)d
2
( R
)0
2
( R
)s
2
( R
)r
N
0
X
Kd
n
P
P1
P2
PFE
Pf
Pk
PL
PLL
P%
Parametre
G faktr
Kaynak frekans
Dinamometre deneyi srasndaki sarg kayplar
Yksz durumdaki stator sarg kayplar
Stator sarg kayb
Rotor sarg kayb
Hat akm
Beyan ykteki hat akm
Yksz durumdaki hat akm
Ksm yk durumundaki hat akm
Dinamometre tork dzeltmesi
alma Hz (devir/dak)
Kutup ifti says
Giri gc
k gc
ekirdek kayb
Srtnme ve rzgar kayb (toplam)
Sabit kayplar
lve yk kayplar (ilenmemi veri)
lve yk kayplar (regresyondan sonra)
P1in %si olarak ilve yk kayplar
LL
337
Si
mg
e
PLL
Parametre
Ksm yk durumundaki ilve yk kayplar
P0
Pd0
R
Ra
RN
R0
RS
S
sd0
T
Td
Td0
U
U0
UN
Ur
a
N
Yksz durumdaki giri gc (yksz durum kayplarn

temsil etmektedir)
Dinamometre balanm ekilde yksz durumdaki giri
gc
Hattan-hata stator direnci
a evre scaklndaki hattan-hata stator direnci
Beyan ykteki hattan-hata stator direnci
Yksz durumdaki hattan-hata stator direnci
evre scaklna gre dzeltilmi hattan-hata stator direnci
Senkron hz birimi bana kayma deeri
Dinamometre deneyi srasndaki kayma deeri
Tork
Tork lme cihaznn okuduu deer
Dinamometre balanm ekilde yksz durumda okunan
tork deeri
Terminal gerilimi
Yksz durumdaki terminal gerilimi
Beyan gerilim
Stator sargsndaki gerilim dn hesaba katmak iin
hesaplamalarda kullanlan indirgenmi gerilim
Verim
Stator sarg scakl
evre scakl
Beyan ykteki stator sarg scakl
Temel ilkeler
zellikle hareketli bileenlere sahip dnen makineler olmak zere, tm elektrikli
makinelerde kayp meydana gelir. Kayp, makineye giren elektrik gc ile motor
aftndaki mekanik g k (genelde giri gcyle ayn ekilde kilowatt
cinsinden ifade edilir) arasndaki farktr. Burada nemli olan, rnein watt saniye
ya da kilowatt-saat cinsinden ifade edilen kaybedilen enerji miktardr nk kayp
sonuta, harcanan elektrik enerjisi ya da maddi deeri olan e deer yakt
tketimidir. Ancak, gerek uygulamada, kayp, sabit bir deer deildir ve
makinenin kna ya da ykne bal olarak deiir. Bu nedenle, kaybn enerji
cinsinden ifade edilmesi yerine, enerjinin anlk gsterimi cinsinden (baka bir
deyile, g cinsinden) ifade edilmesi yaygn hale gelmitir.
Bir motorun verimi, belirli bir yk deerinde, k gcnn giri gcne orandr
ve aadaki formlle gsterilebilir:
P2
(Denklem:1)
338

P1
Burada
v erimdir (birim deer bana)
P1 giri gcdr ve
P2 k (mekanik) aft gcdr.
Bir motorun veriminin dorudan mekanik k (e deer elektriksel birimler
cinsinden) ve elektrik girii llerek belirlenebilmesine ramen, sonular, lme
doruluundan byk lde etkilenir. Bu nedenle, IEC standard 60034-2,
verimleri % 90dan daha dk olan makineler iin bu metodun kullanlmasn
nerir. zellikle daha yksek kapasiteleri ieren dier tm durumlar iin, verim,
kayplarn llmesi esas alnarak hesaplanmaldr.
P1 =
P2 + kayplar olduu iin,
verim, u ekilde de ifade edilebilir:
P2
(Denklem:2)
P2 + Kayplar
Ya da
P1 - Kayplar
(Denklem:3)
P1
Mekanik kn dorudan llmesinin
Denklem:3n kullanlmas faydaldr.
mmkn
olmad
durumlarda
Kayp tipleri
Elektrikli bir makinedeki kayplar genelde iki tiptedir, bunlar sabit kayplar ve
deiken kayplardr. Sabit kayplar tm yk artlar altnda sabittir (belirli bir hz,
gerilim, frekans ve dier evre artlar iin) deiken kayplar ise, makinedeki
yke baldr. Dnen bir makine sz konusu olduunda, sabit kayplar unlardr:
Makinenin manyetik ekirdeindeki kayplar. Bu kayplar genelde ekirdek
kayplar (bazen de demir kayplar) olarak adlandrlr ve yksz durumda
stator sargsnn dnen manyetik alan tarafndan ekirdek malzemesinde
indklenen burga akmnn akndan ve manyetik malzemedeki histerezden
kaynaklanmaktadr.
Not:
a) Histerez kayb, manyetik devrenin dk histerezli malzemelerden
yaplmasyla ve burga akm kayb, her bir ince manyetik levhas,
yanndaki levhadan, iletken olmayan vernik [:varnish] kaplama ile yaltlm
bir ekirdein kullanlmasyla azaltlabilir. Bu yap, burga akmlarnn
akaca alan kstlayarak burga akm devresinin direncini artrr ve
bylece burga akmlarnn deerini ve bu akmlardan kaynaklanan
kayplar azaltr. Yk akmnn aktif malzemeler ve dier manyetik ksmlar
zerinde indkledii burga akmlarndan kaynaklanan kayplarn, sabit
kaybn paras olmadn unutmayn.
339
b) ekirdek kayplar temelde manyetik akya (besleme gerilimine) ve giri

g kaynann frekansna baldr ve sadece belirtilen artlar iin
geerlidir. rnein, histerez kayb aadaki denklemle verilir:
n
Histerez kayb = Kh . f. Ben by
Burada
Ben by maksimum ak younluudur.
f frekanstr.
n 1,5 il 2,5 (genelde 2 olduu varsaylr) arasndadr.
Kh sabittir.
Benzer ekilde
2
Burga Akm kayb = Ke . (B . f . )
Burada
Ben by maksimum ak younluu
f frekanstr.
levhann kalnldr.
Ke sabittir.
Bu nedenle, bu kayplarn beyan gerilim ve frekans artlarnda
llmesi ve bu artlarn, dzenlenmi gerilim ve frekansla ayr bir
test kayna kullanlarak elde edilmesi gereklidir.
Dnmeden kaynaklanan srtnme kayplar (rulmanlardaki ve mekanik kontak

noktalarndaki)
Dnen ksmlarda havann etkisinden dolay oluan rzgar kayplar. Hesaba
katlmayan dier kayplara ilve olarak, rotora monte edilen fanlar da enerji
absorbe eder. Genel olarak, tamamen kapal motorlar, stator ve rotordaki hava
yollarndan soutucu havann dolamas iin bir i fana ve motorun d
ksmndaki soutma yzgelerinden hava geiren bir d fana sahiptir.
ekil E.1 Kayplarn dalm (Referans: AS/NZS 1359.102.3:2000)
340

Deiken kayp, sarglardaki ve dier iletken ksmlardaki bakr kaybdr (ya

2
da R kayb ya da yk kaybdr) ve genelde bu kayp deerinin
aadakilerden olutuu belirtilir:
Stator bakr kayb (burada stator sarg kayb olarak adlandrlr)
Rotor bakr kayb (burada rotor sarg kayb olarak adlandrlr) ve
Motorun dier metal ksmlarnda indklenen akmlardan dolay kaak yk
kayb (ya da ilve yk kayb) oluur, bunun nedeni, motor sarglarndan geen
yk akmdr.
Bunlardan, demir kayb ve stator sarg kaybnn statorda meydana geldii,
gcn geri kalannn motorun hava boluundan getii varsaylmaktadr.
Rotorda gerekleen kayplar, rotor sarg kayb, srtnme kayb ve ilve yk
kaybdr, denge gc, motor aftnda mekanik k eklinde mevcuttur. ekil
E.1de bu ilem gsterilmektedir.
Kayplarn ve verimin hesaplanmasna ve llmesine ilikin deneyler
eitli kayp tiplerinin llmesi, belirlenmesi ve verimin hesaplanmas iin
gerekletirilmesi gereken deney dizisine ilikin artlar, AS/NZS.1359.102.3:2000
standardnda aadaki gibi belirtilmitir.
Beyan yk termal deneyi
Yk deneyi
Yksz-durum deneyi
Bu deneyler esas alnarak farkl kayp kategorileri belirlenebilir ve bylece, farkl
yklerdeki verim hesaplanr. Yk deneyi, torkun lmn kapsayabilir (Metot 1)
ya da sadece elektriksel lmlere dayandrlabilir (Metot 2). lk metotta, hem yk
kaybnn hem de ilve yk kaybnn hesaplanmas mmkndr, ikinci metotta,
ilve yk kaybna belirli bir deer atanmaktadr.
Gerekletirilen deneylerin ayrntlar, aadaki paragraflarda belirtilmektedir.
Ancak unlarn zellikle belirtilmesi gereklidir.
Aksi belirtilmedike, farkl fazlar arasnda llen hat akmlarnn, hat
gerilimlerinin ve hattan-hata direnlerin aritmetik ortalamalarnn kullanlmas
gereklidir.
Deney sras, belirtilidii gibi olmaldr. Deneyler arasnda herhangi bir gecikme
varsa, sarg scakl, yk deneyi srasnda elde edilen deere mmkn
olduunca yakn bir deere getirilmelidir.
Sarglardaki scaklk art, diren metodu kullanlarak gerekletirilmelidir.
Deneyler, beyan gerilimde ve beyan frekansn % 0,3yle snrl bir frekans
deiimiyle gerekletirilmelidir.
Beyan yk termal deneyi

Bu deney, IEC 60034-1 Madde 7ye gre beyan ykte yaplr ve son
parametreler olan a, N ve RNnin kararl deerleri kaydedilmelidir. Bylece,
llen sarg scakl (N) ve direnci (RN), dier deneyler iin referans deer
oluturmaktadr.
Yk deneyi
Metot 1:
Stator sargsnn scakl, yk termal deneyi srasnda llen scaklk
deerinin 5K dahilinde olmaldr. Beyan ykn % 25i il % 150si arasnda
alt tane yk noktas seilir, noktalardan biri % 100de ve dier ikisi beyan
deerin stnde olmaldr. Noktalar, yaklak olarak eit aralklara sahip
341
olabilir. Yk, torku lebilen bir dinamometre kullanlarak uygulanr ve

deitirilir.
Not:
Dinamometre ve dinamometreyi balamak iin kullanlan rulmanlar, yksz
durumda bile ilve torka neden olacaktr ve bunun dzeltilmesi gereklidir.
Referans AS standard Ek Ada tork dzeltmesi iin kullanlan metot
aklanmaktadr. Gerek motor torkunu elde etmek iin tork dzeltme
deerinin llen tork deerine eklenmesi gereklidir. Gerek motor torku,
aadaki iliki kullanlarak elde edilebilir:
T = Td + k d
Burada kd tork dzeltme deeridir.
Yk deneyi, en yksek noktadan en dk noktaya gidilerek
gerekletirilmelidir. Deneyden nceki ve sonraki R deeri llmeli ve dier
deneylerde kullanlmak zere aritmetik ortalama hesaplanmaldr. Her bir
yk noktasnda aadaki deerler llmelidir: U, , P1, Td, Cos , f ve n.
Not:
R deeri, stator sarg kaybnn llmesi iin kullanlr.
Metot 2:
Tork lmnn yaplmamas hari, bu metot, Metot 1e benzerdir. Bu
metotta, spesifik olarak birok noktada verimin belirlenmesi istenmiyorsa,
beyan yk termal deneyindeki deerlerin kaydedilmesi mmkndr. Ancak
birok noktada deney yaplmas isteniyorsa, lmler, beyan yk iin ve
dier yk noktalar iin tekrarlanacaktr.
Yksz durum deneyi

Yksz durum deneyi, farkl gerilimlerde gerekletirilir ve her bir gerilim
deerinde gerilim, yksz-durum akm ve yksz-durum g girii (U, 0 ve
P0) llr. , % 100 il % 125 arasnda, , % 20 il % 50 arasnda
olmak zere alt lm gerekletirilmelidir. ki ardk 30 dakikalk aralkta,
yksz giri gc deeri P0 kararl hale gelene kadar (deiim < % 3 olana
kadar) yksz durumdaki makine beyan gerilim ve frekansta (motor, ayrlm
durumda olacak ekilde) altrldktan sonra, deneylerin gerilim azalacak
ekilde gerekletirilmesi gereklidir. Deneyden nceki ve sonraki R deerleri
llmeli ve aritmetik ortalama hesaplanmaldr.
Kayplarn hesaplanmas
ekirdek kaybnn, srtnme ve rzgar kaybnn hesaplanmas
Yksz durum deneyindeki g girii aadaki bileenlere sahiptir.
ekirdek kayb
Srtnme ve rzgar kayb
Yksz durumdaki stator sarg kayplar
Bu, aadaki denklemle ifade edilebilir:
2
P0
= PFE + Pf + ( R)0
P0
= PK + ( R)0
(Denklem:4)
burada PK sabit kayb gsterir.

Not:
342

Yksz durumdaki rotor sarg kayb ihmal edilebilir nk kayma deeri

sfra yakn olacak ve rotordaki akm ak ve sonu olarak rotor kafes
sargsndaki kayp ihmal edilebilir seviyede olacaktr.
Yksz durum stator sarg kayb, aadaki ifade kullanlarak hesaplanabilir:
2
( R)0
=
1,5 (0 . R0)
(Denklem:5)
Not:
liki, hem yldz hem de gen balantl makinelere uygulanabilir. Yldz bal bir
makine sz konusu olduunda, aadakiler uygulanabilir:
Rnin deeri = 2 . faz bana diren deeri
Faz akm, hat akmna eittir.
Bu nedenle fazn tmnde yksz-durumdaki toplam stator sarg kayb u
ekildedir:
2
=
3 . 0 . (R0 /2)
=
1,5 (0 . R0)
gen balantl motor sz konusu olduunda, aadakiler geerlidir.

ki hat terminali arasndaki diren deeri, bir faz sargs ile seri bal baka iki
sargnn paralel bir kombinasyonudur. Bir faz sargsnn direnci, 1,5 R0a eittir,
R0, llen hattan-hata direntir.
Faz akmnn deeri = Hat akm/(Kare kk 3)
Bu nedenle fazn tmnde yksz durumdaki toplam stator sargs u ekilde
hesaplanr:
2
3. (0 /3) . (1,5 R0)
1,5 (0 . R0)
Sabit kayp PK, Denklem:4 ve Denklem:5 kullanlarak hesaplanabilir nk

Denklem:4n dier iki terimi zaten bilinmektedir. Farkl gerilimlerde okunan deer
grubu iin PK deeri hesaplanmaldr.
2
Pf deerini hesaplamak iin, X-ekseninde U deerleri olacak ekilde PK deerleri
izilmelidir. Y eksenindeki kesiim noktas, Pf deerini verecektir. Gsterim iin
ekil E.2ye baklmaldr.
Not:
Gerilim 0 olduunda ekirdek kayb da 0 olduu iin, kalan tek bileen srtnme
kayb ve rzgar kayb olacaktr.
343
ekil E.2 Srtnmenin ve rzgar kaybnn hesaplanmas (Referans: AS/NZS

1359.102.3:2000)
ekirdek kaybn hesaplamak iin aadakilerin gerekletirilmesi gereklidir.
ekil 3teki grafikte, PK, UN % 60 geriliminde okunan deerler kullanlarak
izilmitir. U = UN olduunda PK iin elde edilen deerden Pfyi karn. Sonutaki
deer, UNdeki ekirdek kaybn (PFE) temsil edecektir. Beyan alma
artlarndaki doru PFE hesaplamas, stator sargsnda bu duruma karlk gelen
gerilim dn de hesaba katabilir ve UN yerine, sonuta oluan gerilimi temel
olarak kullanabilir. Bu gerilimin elde edilmesi iin gerekli hesaplama, referans
standartta belirtilmitir.
Sarg kayplarnn hesaplanmas
Aadaki gsterildii gibi, stator sarg kayb, Denklem:5tekine benzer bir iliki
kullanlarak hesaplanabilir.
2
( R)S = 1.5 ( . R)
(Denklem:6)
Burada ve R, yk erisinde farkl noktalardaki yk deneyi srasnda okunan

deerlere karlk gelir. Rotor sargsnn direnci llemedii iin, rotor sarg
kayb, aadaki denklemler kullanlarak dorudan olmayan bir ekilde
hesaplanr.
2
( R)r
{P1 - ( R)S - PFE } . s
burada s, birim bana kayma deeridir. Her bir ykte elde edilen P1, stator sarg
kayb ve kayma deerleri ve beyan alma artlar iin daha nceden elde edilen
ekirdek kayb deeri yerlerine konularak farkl yk deerlerindeki rotor sarg
kayb hesaplanr.
lve yk kayplarnn hesaplanmas
lve yk kayplar (PL), sonraki ksmlarda hesaplam olduumuz gibi toplam
kayplar ve dier kayp bileenleri esas alnarak hesaplanabilir. Bu nedenle,
hesaplanan deer, ilenmemi ilve kayp deeri olarak kabul edilir.
344

Bildiimiz gibi:
Toplam Kayp =
=
Toplam Kayp =
Giri - k
P1 - P2
2
Pf + PFE + ( R)S + ( R)r + PL
Bu da u deere eittir:
2
PL = P1 - P2 -{ Pf + PFE + ( R)S + ( R)r }
(Denklem:8)
Yukardaki formln hesaplanabilmesi iin P2nin bilinmesi gerektii iin, bu

forml sadece deneyin, mekanik kn llmesini gerektirdii durumda
faydaldr. Baka bir deyile, PL deerinin hesaplanmas amacyla
Denklem:8in
uygulanmas
iin
Metot
1e
gre
yk
deneyi
gerekletirilmelidir.
k aft gc, aadaki balant kullanlarak hesaplanabilir:
P2 =
2. T. n
60 x 1000
bu balant daha da basitletirilebilir:

P2 =
T.n
(Denklem:9)
9550
P2, kW cinsinden, T, Nm cinsinden ve n, devir/dakika (RPM) cinsindendir.
ekil E.3 lve Yk Kaybnn Hesaplanmas (Referans: AS/NZS

1359.102.3:2000)
2
PL deeri, her bir yk noktas iin hesaplanmal ve torkun karesine gre (T )

izilmelidir. Eri sadece yaklak olarak lineer olabilir ve dzeltilmesi
345
gereklidir. Standart, dzgnletirilmi bir izginin elde edilmesi iin regresyon

analizinin kullanlmasn nerir. Ayrca, yukarda elde edilen dz izgi,
orijinden gemeyecektir (lve yk deeri, yksz durumda sfra eit
olmaldr nk yksz durumdaki giri, zaten dier kayplara
paylatrlmtr). ekil E.3te, yukardaki dzeltmeler yapldktan sonra farkl
yklerdeki ilve kaybn (PLL) son deeri gsterilmektedir.
Yk deneyinin, mekanik torkun lmn iermeyen Metot 2ye gre yaplmas
durumunda, ilve yk kaybna ilikin yukardaki hesaplamann gerekletirilmesi
mmkn deildir. Bu nedenle, standart, ilve yk kaybnn giri gcnn yzdesi
olarak belirtilmesini nerir. izelge E.2de, farkl standart beyan deerlere sahip
motorlar iin kullanlacak yzde deerleri gsterilmektedir.
Beyan ykteki ilve yk kayb, aadaki iliki vastasyla hesaplanabilir:
PLL= P1 . (ekil 4teki gibi % motor beyan deeri)
100
(Denklem:10)
PLLnin yukardaki deeri, beyan ykte uygulanabilir. Dier ksm yk

deerleri iin, aadaki denklem uygulanabilir.
PLX
= PLL . (X - 0 )
2
2
(N - 0 )
(Denklem:11)
izelge E.2
lve Yk Kayb Yzdeleri (Referans: AS/NZS 1359.102.3:2000)
Motor Beyan
Deeri < 10 kW
kW
Yzd
e
<1
3,00
1,1
2,97
1,5
2,89
2,2
2,78
3,0
2,69
4,0
2,61
5,5
2,52
7,5
2,43
Motor Beyan
Deeri < 100 kW
kW
Yzd
e
11
2,32
15
2,23
18,5
2,17
22
2,12
30
2,04
37
1,98
45
1,91
55
1,87
75
1,78
90
1,73
Motor Beyan
Deeri < 200 kW
kW
Yzd
e
110
1,67
132
1,62
150
1,58
160
1,56
185
1,52
200
1,50
burada PLX yk akmna (X) karlk gelen ilve yk kaybdr, burada N ve 0

srasyla tam yk akm ve yksz durum akmdr.
Verimin Hesaplanmas
Tm kayplar yukardaki gibi ayr ayr hesaplanr, toplam kayp, beyan yk
iin u forml kullanlarak hesaplanabilir.
2
Pkayp
= Pf + PFE + ( R)S + ( R)r + PLL
(Denklem:12)
346

Verim, uygulanabilir olduu kadaryla Denklem:2de ve Denklem:3te verilen

eitlikler kullanlarak hesaplanabilir. Dier yk noktalar iin, kayplarn, sz
konusu yk iin mnferit olarak belirlenmesi ve verimin yeniden-hesaplanmas
gereklidir.
E.3
Dinamometreler
Bir motordaki farkl kayplarn belirlenmesi ve verimin elde edilmesi iin kullanlan
ve nceki blmde aklanm olan deneyler, motorun, beyan kn % 150sine
kadar mekanik aft ykne tbi tutulmasn gerektirir. Bunun gerekletirilmesi iin
en yaygn metotlardan biri dinamometre kullanmaktr. Dinamometre, bir deney
motorunu, eitli mekanik tork ve hz kombinasyonlarnda deneyden geirmemizi
salayan bir cihazdr. Tipik bir dinamometre deney hcresinde, deney makinesinin
aft, balant paralar ve src aft vastasyla dinamometreye balanr.
Makine alrken, dinamometre, makine zerinde bir frenleme kuvveti
uygulayabilir. Dinamometre zerindeki alglayclar, makine hzn ve torkunu ler.
Bu deerler bilinirse, deney makinesinin k gc hesaplanabilir. Hz lm
doru bir ekilde yaplmal ve piyasada mevcut dinamometreler, hassas hz lm
iin afta monteli saysal enkoderleri kullanmaldr.
Dinamometreler, kontroll artlar altnda deneyden geirilmekte olan makine hztork karakteristiindeki istenen bir noktann yeniden oluturulmasn salar.
Dinamometrenin fonksiyonu, motorun dnne ters ynde frenleme torku
oluturmaktr. Baz cihazlar, duraan durumda da tork retebilir (sfr RPM).
Dierleri, motorun dnme hznn bir fonksiyonu olan ancak herhangi bir noktada
ayarlanabilen bir tork uygular.
Bir yk uygulamann dnda, bir tork lm metodunun da uygulanmas gereklidir,
bylece motorun k gc, bu lm kullanlarak dorudan belirlenebilir. nceki
blmdeki motor yk deneyi Metot-1e baklmaldr. Bu lmn mevcut olmamas
durumunda, motor verimini hesaplamak iin baka varsaymlarn yaplmas gerekli
hale gelir (daha nce belirtilmi olan ilve yk kayplarnn tahsis edilmesi gibi). Bu
blmde, motorlarn ayrntl olarak yk deneyinden geirilmesi iin kullanlan eitli
dinamometre tiplerini inceleyeceiz. Dinamometrelerin nasl altn anlamak
iin, ilk olarak, basit bir mekanik frenin bir motoru yklemek iin nasl
kullanlabildiini aklayacaz.
Fren ile ykleme

En basit fren biimi, fren tamburunu, benzer bir erilik derecesine sahip bir d
kuvvetle bastran sektr eklindeki bir fren-pabucunun kullanlmasdr. Uyumlu bir
erilik derecesine sahip bir fren pabucunun kullanlmasnn nedeni, tambur yzeyi
ile temas eden yzeyin en yksek seviyeye karlmak istenmesidir, bylece yk
torku mmkn olduunca yksek seviyede olabilir. Fren pabucuna uygulanan
basncn deitirilmesi, yk torkunun deimesine neden olacaktr. Bu ilkeyi
aklayan ekil E.4e baklmaldr.
347
ekil E.4 Frenin alma ilkesi

Tamburla temas alan A olan fren tarafndan P basncnn uyguland varsaylarak,
frenleme kuvveti, aadaki denklemle elde edilecektir:
F
= . P. A
Burada, , srtnme kat says olarak adlandrlan bir sabittir ve eleen
yzeylerin yapld malzemelerin zelliklerine baldr.
Frenin neden olduu tork aadaki gibi hesaplanabilir:
T
= F.R
Burada
T tork,
R fren tamburunun yarap ve
F frenleme kuvvetidir.
Frenleme kuvvetinin ve torkun yn, motorun dnne ters ynde olacaktr. Bu
nedenle motor, dengesini korumak iin (baka bir deyile, bu durumda sabit dn
hzn korumak iin) dn ynnde frenin torkuna eit seviyede tork retmelidir.
Tambura ve bu nedenle motor aftna uygulanan enine kuvveti nlemek iin,
birbirinin tam karsna yerletirilmi iki fren pabucunun kullanlmas yaygndr.
ekil E.5e baklmaldr.
Pabularn frenleme kuvvetinin eit olduunu varsayarsak, frenleme sistemi,
aralarnda D uzakl olan (fren tamburunun apna eit) zt bir kuvvet (F) ifti
retmektedir ve tork, aadaki ekildedir:
T
F.D
348

ekil E.5 Bir fren tamburunda alan fren pabucu ifti
Torku lm yapabilen basit bir dinamometre

Yukarda aklanan dzenlemeler, frenleme kuvvetinin ya da motor k torkunun
llmesi iin kolay bir yntem salamaz. Bu deerlerin llmesi iin kullanlan
basit bir dzen, ekil E.6da gsterilmitir, buna gre fren pabucunun yerine,
tamburla temas halinde olan bir kay kullanlr.
ekil E.6 Bir fren tamburu etrafnda kayn kullanlmas

349
Kay, her iki ucu birer kuvvet lere sabitlenmi olacak ekilde tambur yzeyiyle
temas halindedir. Fren kay, bir gerilme dzeni kullanlarak balang kuvvetine
tbi tutulur. Motor hareketsiz durumdayken, gerilme lerler tarafndan kaydedilen
kuvvetler eittir. Ancak motor alrken, kay boyunca oluan frenleme kuvveti,
gerilme lerlere uygulanan kuvvetin deimesine neden olur. Gerilme lerlerin
okuduu deerler arasndaki fark, frenleme kuvvetinin bir lsdr. Ayrntl olarak
aklayacak olursak:
FTnin Gerilme ler A ve Gerilme ler B tarafndan kaydedilen balang kuvveti
olduunu varsayn. Frenleme ilemi, F kuvvetini oluturur. imdi Gerilim ler B ve
Gerilim ler B srasyla u deerlere sahip olacaktr:
FA
=
FT + F
FB
=
FT - F
Gerilme lerlerin okuduu deerler arasndaki fark u ekildedir:
FA FB = 2. F
Frenleme sistemi tarafndan retilen tork u ekildedir:
T
=
R . (FA - FB)
= 2.F.R
R, fren tamburunun yarapdr. Bu nedenle, T, frenleme ifti tarafndan
retilen torka eittir. Balang frenleme gerilme deeri, frenleme, gerilme
ler B tarafndaki kayta bir geveklik oluturmayacak ekilde
ayarlanmaldr.
Bu, motor torkunun llmesi iin ok basit bir metotken, dzenleme belli
dezavantajlara sahiptir. Temel sorunlar unlardr:
Motorun k gc, fren tamburu tarafndan absorbe edilmektedir. Freni
soutmak iin uygun bir dzen kullanlmazsa, o zaman fren ar snabilir ve
yanabilir.
Bu metot hatasz deildir ve yksz durumda, fren tamburunun kendisi
tarafndan retilen torku hesaba katamaz ve doru sonular vermez (yksz
durumda fren tamburunun rettii torkun belirlenmesi, kayplarn doru bir
ekilde belirlenmesi iin gereklidir).
Manuel tork lmleri ve dier parametrelerle ilikileri, okunan mekanik ve
elektriksel deerlerin kaydedilmesi iin gerekli olan periyot boyunca, motorun
kararl ykte altrlmasn gerektirir. Bu durum, ar snmaya neden olabilir.
Motorun, dalgalanan yk artlarndaki davran kolay bir ekilde belirlenemez.
Daha gelimi dinamometreler, baz zellikleri kullanarak bu dezavantajlar
zmeye alr ve aada bu gibi dinamometreler aklanacaktr. Ancak,
bundan nce, balanlan bir elektrik jeneratr vastasyla yklerin motorlara
nasl uygulanabildii aklanacaktr.
Jeneratr vastasyla ykleme

Bir makineye mekanik yk uygulamann yollarndan biri, jeneratr
kullanmaktr. Jeneratr AC makine ya da DC makine olabilir ve jeneratre
balanan elektriksel yk (jeneratr kayplaryla birlikte) motorun k
aftnda mekanik bir yk gibi grnecektir.
Bu metodun kullanlmasnn avantajlarndan biri, ykn tamamen elektriksel
olmasndan dolay fren tamburu ya da dier s harcama metotlarndaki gibi
kapsaml soutma dzenlemelerinin gerekli olmamasdr. Yk, lamba ya da
su reostas olabilir ve gerilim kontrolyle, yk, hzl bir ekilde deitirilebilir.
Baka bir avantaj, jeneratrn k gcnn elektrik sistemine geri
350

iletilebilmesidir. Bu nedenle, net enerji kayb dktr, sadece motorjeneratr kombinasyonunun kayplaryla snrldr. Gerekte, daha sonra
greceimiz gibi baz dinamometreler, bu ilkeyi esas alr.
Bu dzenek tipinde mekanik torkun dorudan llmesi, hatta tork,
kontaksz tip tork lme cihazlar gibi daha gelimi tekniklerin kullanlmasn
ve dnen alglayc ile duraan cihaz arasnda kablosuz veri
haberlemesinin kullanlmasn gerektirecektir. Alternatif olarak, mekanik
k, jeneratrn elektriksel kna ve verim erilerine bal olarak
hesaplanabilir. Ancak bu, test jeneratrnn eitli yklerde verimli
almasn gerektirir. Aksi halde, nceki blmdeki Metot 2 yk deneyi
yaklamnn benimsenmesi gerekecektir.
Uygulamadaki Dinamometreler
Genelde tam bir deney sistemi olarak kullanlabilen dinamometreler,
aadaki snflara ayrlabilir:
Bir yk torku elde etmek iin mekanik metotlar kullanan cihazlar
Bir yk torku elde etmek iin elektriksel zellikleri kullanan cihazlar
lk kategoride, pompa tipi dinamometreler mevcuttur. kinci kategoride,
burga akm tipi, histerez tipi, toz tipi, AC ve DC tipi dinamometreler gibi
eitli dinamometre tipleri mevcuttur. Bu kategorilerin her ikisi de, yk
erisinde eitli noktalardaki kararl durum yk artlar altnda bir makineyi
deneyden geirmek iin kullanlabilir.
Ancak deney iin ineria ykn kullanan baka bir dinamometre tipi
mevcuttur. Bu kategori, biraz farkldr nk burada yk, gerekte volan
dilisi gibi inerial bir ktleyi ivmelendirmek iin gerekli olan torktur. Ancak
bu, motorlarn deneyden geirilmesi iin zellikle kullanlan bir faktr deildir.
Sonu olarak, mevcut dinamometrelerin ou, sadece motor testi iin
kullanlmaz ancak zellikle motor-yarlarnda kullanlan Dizel makineler ve
otomobil src cihazlar gibi mekanik g salayclarn deneyden
geirilmesi iin kullanlmaz. Son bahsedilen uygulama dinamometre
tasarmnda ve lm ve kontrole ilikin gelimi evresel sistemlerde
kapsaml gelimeler salamtr nk gerek yol artlarn simle etmek iin
ok hzl bir ekilde deien yk artlarnn mevcut olmas gereklidir. Bu gibi
tasarmlar, bilgisayar-tabanl veri edinimini ve kontroln kapsar. Kontrol
devreleri, yk artlarn simle eder ve bir veri edinim sistemi, daha
sonradan analiz etmek zere tm makine ve yk parametrelerini hzl bir
ekilde (manel kayt mmkn deildir) dinamik olarak kaydeder. G
elektronii, yk kontrol iin PLClerle rejeneratif tip ykleme iin, alma
izleme ve koruma iin ve alglayclarn veri edinim sistemlerine balanmas
ve kontrol komutlarnn dinamometreye iletilmesine ilikin veri haberlemesi
iin kullanlmaktadr.
Farkl dinamometre tipleri farkl ekilde davranr ve bu dinamometre tipleri,
kendi tipik avantajlarna sahiptir. Uygulamadaki sistemler, genelde ortak bir
afta balanan ok sayda dinamometre tipini kullanmaktadr, bylece
simlasyon iin tm olas ykleme artlar elde edilebilir.
Aada farkl dinamometre tiplerini ksaca aklayacaz.
Pompal dinamometre
Bu, mekanik bir dinamometre tipidir. Bu [:Pump dynamometer]
dinamometre tipi, frenleme torku oluturmak iin su ya da hidrolik bir sv
kullanr, bu su ya da hidrolik sv ayn zamanda soutma arac olarak da
351
kullanlr. Her iki durumda da alma ilkesi ayndr. Sv, dinamometre

mahfazasnda bulunan kanatkl bir rotor tarafndan alkalanr ve
merkezden d mahfazaya doru bir merkezka kuvveti tarafndan radyal
olarak itilir ve ksma valfi tarafndan kontrol edilebilir. erideki sv miktar ne
kadar oksa, deneye tbi tutulan makineye uygulanan frenleme kuvveti o
kadar byktr. Makine kararl hzda altrlp deneyden geirilirken, motor
torku, belirli bir ksma valfi konumunda bu hz salayacak ekilde pompa
tarafndan yk uygulanr. Bu noktada, pompa mahfazasna uygulanan
dnme kuvveti ya da tork llr ve standart okuma deerlerine
dntrlr. Sonular, bir yk hcresinden elde edilen deerler ile ya da
basite pompa basnc dntrlerek hesaplanr. Genelde dinamometre,
eitli blmelere sahip olabilir ve bu blmelerin bir kombinasyonunu
kullanarak, yk deiimi salanr.
Dinamometre arac olarak ya kullanldnda, ya, ok abuk snr ve
akkanl kaybolur. Bu durumda, ya pompalamak iin gerekli olan g
byk lde deiir ve dinamometre tarafndan ekilen g deiir. Su iin
de benzer bir durum (ya iin olduundan daha iyi olsa da) sz konusudur.
Su ve ya pompalar, ayrca svlara hava kartrabilir, bu nedenle, svlar
iine hava karm ya da kpkl hale gelebilir, bu da akkanl ve
ekilen g miktarn deitirir. Bu dinamometre tipi ucuz bir dinamometredir
ancak kontrol edilmesi zordur ve daha ok bakm gerektirir. Bundan baka,
deneyden geirilen motorun toplam gc, sv tarafndan absorbe edilmelidir
ve bu, bir snrlama haline gelebilir.
Burga Akml Dinamometreler
Burga akml dinamometreler [:Eddy Current dynamometer], elektriksel
olarak iletken bir tambur, evresinde oluan tek-biimli olmayan ve duraan
bir akya kar dnmeye zorlandnda meydana gelen kayma kayplarn
esas alarak alr. Dnen tamburla duraan ak arasndaki nispi hz,
tamburda, elektromanyetik indksiyon kanunlar tarafndan belirlenen burga
akmlarnn akmasna neden olur. ndklenen akmlardan kaynaklanan
reaktif manyetik alan, birim tarafndan frenleme torku retilmesini salar. Bu
nedenle, motor gc iletken tamburun snmasna neden olacaktr ve snn,
hava ya da su gibi bir soutma arac vastasyla atlmas gerekli olacaktr. Bu
nedenle, bu dinamometre tipi, frenleme torku oluturmak iin elektriksel bir
zellii kullanr. ekil E.7de, tipik burga akml dinamometrenin alma
ilkesi gsterilmektedir. Statordaki manyetik kutuplar tarafndan ak retilir ve
dili disk biiminde olan rotor ksmnda burga akmlarnn olumasna
neden olur. Diler, ak yolunda da deiiklie neden olur ve sonu olarak,
rotor dndke ak younluu deiir, bu nedenle, frenleme etkisi deiir.
352

ekil E.7 Burga akml dinamometrenin alma ilkesi

Su soutmal ya da hava soutmal burga akml dinamometre tipleri piyasada
mevcuttur. Piyasada mevcut su soutmal tipte burga-akml dinamometre
zellikleri ve genel dzenleme, aada izelge E.3te ve ekil E.8de
gsterilmektedir.
izelge E.3 Burga Akml Dinamometrenin Tipik zellikleri
Parametreler
Dinamometre biimi
Frenleme torku-Anma deer N.cm
Beyan Hz RPM
Tepe Hz RPM
G harcamas (beyan) Watt
Uyarma gerilimi V DC
Uyarma akm (maksimum) A
Tork alglaycs
Yk hcresi
zellik
Hava soutmal, sktrlm hava
150
1800
6000
300
90 V DC
2,5
Reaksiyon tipi-kuvvet alglaycs
Tambur kprl, zorlamaya kar
hassas
10 V DC
1 mV/V
Yk hcresi uyarm (maksimum)

Duyarllk (anma)
Yk hcresi kpr direnci
350 Ohm
0,2
Dili tekerlek/indktif yaknlk
alglaycs
7
3 bar
48
Yk hcresi doruluk snf

Hz alglama
Hava ak anma lpm
Giriteki basn
Arlk (kg)
353
ekil E.8 Burga akml dinamometrenin genel dzenlemesi

Tipik burga akml dinamometrenin Tork/G-Hz karakteristii, ekil E.9da
gsterilmektedir. Gsterilen karakteristik, birok dinamometre tipi iin tipiktir. Sfr
hzdaki tork ve g sfra eittir. Dinamometrenin tork ve g kapasitesi, beyan hza
kadar neredeyse lineer olarak artar. Bu hzdaki g, dinamometrenin
kaldrabilecei maksimum gtr. Bu noktann stnde, hzn artrlmas gerekliyse,
frenleme torku, g snr deeri (hz ile torkun arpmyla orantldr) almayacak
ekilde der. Hz snr deeri, dinamometrenin gvenli bir ekilde dayanabildii
maksimum hz deerini temsil eder. Dk tork deeri, dinamometrenin belirli bir
hzda kararl hale gelebildii minimum tork deeridir.
354

ekil E.9 - Burga akml bir dinamometrenin tipik karakteristikleri

Not: Yukardaki ekilde kesikli izgi, Gc ve srekli izgi, Torku gsterir.
Histerezli Dinamometre
Histerezli
dinamometre[:Hysteresis
Dynamometer],
frenleme
ilemini
gerekletirmek iin elektromanyetik maddelerin histerez etkisini kullanr.
Dinamometre, enerjili bobinlere sahip src silindirle evrelenen yekpare bir
motordan oluur. Rotor dndnde, rotor malzemesindeki bobinler tarafndan
retilen mknatslanma aksnn histerez etkisi, bir frenleme torku oluturur. Saf
histerez dinamometreleri, manyetik paracklar ya da srtnme bileenleri
kullanmakszn manyetik hava boluunda tork retir ve bu dinamometrelerin, daha
355
dzgn tork, daha uzun mr, daha iyi tekrarlanabilme zellii, yksek seviyede
kontrol edilebilme zellii, daha dk bakm gereksinimleri ve daha ksa arza
sresi gibi eitli avantajlara sahip olduklar belirtilir. G kapasitesi, rotorda ar
snma olmakszn rotorda retilen snn harcanabilme zellii ile snrlanacaktr.
Bu dinamometre tipi, sfr hzda tam tork retecek ekilde tasarmlanabilir.
Toz Tipi Dinamometre

Adndan da anlald gibi, Toz Frenli Dinamometreler[:Powder Type
Dynamometer], manyetik bir toz ierir. Bir bobinden geen elektrik akm, manyetik
bir alan retir, bu da tozun zelliini deitirir, bu nedenle, srtnme sayesinde
dzgn bir frenleme torku retilir. Bu gibi dinamometreler, dk il orta hz
aralnda ya da orta il yksek tork aralnda alan uygulamalar iin idealdir. Bu
nedenle, burga akml ve histerez tipi dinamometrelere ok benzeyen bu tipte,
alma ilkesi olarak elektromanyetizma esas alnr. Bu dinamometreler, duraan
durumda tam tork oluturacak ekilde de tasarmlanabilir.
DC ve AC Dinamometreler
Bu dinamometreler, gerekli yk torkunu salamak iin deneye tbi tutulan motora
balanan elektrik makinelerini kullanmaktadr. Dinamometre, deiken torklu bir
yk gibi davranr. Dinamometrenin gerektirdii giri gc (bu g deeri, deney
makinesinin kdr) aadaki ekilde ifade edilebilir:
Dinamometre Girii =
Elektriksel k + Dinamometredeki Kayplar
G deerinin yerine Dinamometre Girii konarak Denklem 9dan k torku
hesaplanabilir. Yukardaki hesaplama, deiken artlar altnda dinamometre kayp
deerine ihtiya duyacaktr. Bu nedenle, afta-monte edilen bir tork alglaycs
kullanlarak dorudan lmle dinamometre torkunun elde edilmesi yaygndr.
Daha nce aklanm olduu gibi, hem AC hem de DC makineler dinamometre
olarak kullanlabilir. Bu dinamometre tipi, geici performans gz nnde tutularak
otomobil motorlarnn deneyden geirilmesi iin ok yaygn olarak kullanlmaktadr.
Deneye tbi tutulan motora ok hzl yk deiiklikleri uygulanabilir ve ncedenprogramlanabilir. Ayrca, dinamometre, ok kolay bir ekilde jeneratif (frenleme)
mod ve motor modu arasnda anahtarlama yapabilir. Deney makinesinin dnen
ksmlarnn d aralar tarafndan dndrlmesi gerekli ise, motor modu faydaldr.
(rnein, herhangi belirli bir hzda mekanik kayb hesaplamak iin). Hem AC
dinamometre hem de DC dinamometre, rejeneratif ve rejeneratif-olmayan
konfigrasyonlarda alacak ekilde tasarmlanabilir. artlar, aadaki gibi
zetlenebilir.
Hzl, nceden-programlanm yk deiiklikleri
Bamsz tork deiimi ile belirli bir hz aralnda alma
Dk inerial dnen ktle
Frenleme durumunda rejenerasyonun mmkn olmas
Frenleme modunda ve motor modunda alma
Rejenerasyon hakknda kaydedilmesi gereken nemli nokta, gcn, g
kaynana geri dndrlmesi gerekli ise, retilen gcn frekansnn elektrik
ebeke frekansna tam olarak eit ve geriliminin, elektrik ebeke gerilimine
hemen hemen eit olmasnn gerekli oluudur. Makinenin geni bir hz
aralnda deneyden geirilmesi gerekli olabildii iin, rejenerasyon, invertr
kullanlarak gerekletirilir, bylece yukardaki art salanabilir. DC
dinamometre sz konusu olduunda, DC k, invertr girii olarak
dorudan kullanlr. AC dinamometre sz konusu olduunda, k farkl
356

frekanslarda olabilir (deney motorunun hzna karlk gelir), nce DCye ve

daha sonra ACye evrilir. Bu fonksiyonellii salamak iin, darbe-genilik
modlasyonlu invertrlerde alan saysal kontroller kullanlr.
Rejeneratif-olmayan mod sz konusu olduunda, artlar daha basittir. DC
dinamometre sz konusu olduunda, makine ayr-uyarml bir jeneratr gibi
davranr ve rezistif bir yke verilen k kontrol etmek iin alan gerilimi
kontrol edilir. AC makine sz konusu olduunda, benzer bir metot kullanlr,
tek fark, deiken DC k elde etmek iin tristr kontroll bir dorultucunun
kullanlmasdr. Dinamometrenin k gerilimi, ayrca hzn da bir
fonksiyonudur ve bu nedenle, k gc, dk hzlarda snrl olacaktr.
Motor modunda alma, dinamometrenin dardan gelen gc kullanarak
hz dzenlemesiyle altrlmasn gerektirecektir. Bu, DC dinamometrenin,
elektrik ebekesinden altrlan tristrl dorultucu vastasyla kontroll bir
armatr beslemesi gerektirdii anlamna gelir. AC dinamometrenin, elektrik
ebekesinden de beslenen invertrl bir src vastasyla deiken hzl bir
motor olarak altrlmas gerekli olacaktr.
Hem DC hem de AC dinamometrelerin deney grubunun bir paras olarak
mevcut olmasna ramen, AC dinamometreler, inerialar dk olduu ve
bunun sonucu olarak daha iyi yk tepkisine sahip olduklar iin ve ayrca
komtatrleri/fralar olmad ve bylece bakmlar daha kolay olduu iin
daha stn olarak kabul edilir.
ekil E.10 il ekil E.13te, yukarda aklanan farkl dinamometre tiplerinin
alma ilkeleri gsterilmektedir. Bunlarn amac, sadece bu makinelerde
benimsenen yaklam belirtmektir. Gerek dinamometre tasarmlarnn
ayrntlar farkl olabilir, ayrca bu tasarmlar, imaltdan imaltya
deiecektir.
Not Aadaki diyagramlarda, TM, deneyden geirilen makineyi temsil
etmektedir.
ekil E.10 Blok diyagram Rejeneratif-olmayan DC dinamometre
357
ekil E.11 Blok diyagram Rejeneratif DC dinamometre
ekil E.12 Blok diyagram Rejeneratif-olmayan AC dinamometre
ekil E.13 Blok diyagram Rejeneratif AC dinamometre

358

E.4
Daha Byk Motorlarn Veriminin Belirlenmesi
Yukardaki aklamalar ounlukla daha dk beyan deerlere sahip ve temelde

LV (alak gerilim) blgesinde alan motorlar iin geerlidir. Ancak HV
blgesindeki makinelerin kayplarnn ve veriminin belirlenmesi, bu gibi makinelerin
beyan yk artlarnda deneyden geirilmesi zor olduu iin temel olarak farkl bir
yaklam gerektirebilir. Snrlama, tam yk deneyini desteklemek iin yeterli
kapasiteye sahip bir elektrik sisteminin ya da yeterli beyan deerlere sahip bir
dinamometrenin kullanlmas olabilir. Deney iin, iki zde makine mevcutsa, arkaarkaya deney metodu benimsenebilir.
Makineler, ortak bir mekanik sistemde birleebilir ve ortak elektrik kaynana
balanabilir. Makinelerden biri motor olarak, dieri de motordaki yk gibi davranan
bir jeneratr olarak alacaktr. ndksiyon makinesinin, jeneratr olarak almak
iin senkron hzn stndeki bir hzda almasnn gerekli olmasndan dolay, dili
kutusu (k ykn deitirmek iin deiken bir dili oranna sahiptir) mekanik
bir balantnn yaplmas gerekli olacaktr.
Yukardaki sistemden dar mekanik g ak olmad iin, makine
kombinasyonuna net elektrik girii, makinelerin toplam kaybna ve iki makine
arasnda yer alan dili kutusundaki kayba eittir. Elektrik ebekesi, bu kayplar ve
ilve olarak her iki makinenin de mknatslanma akmn salamaldr. Daha fazla
ayrntl bilgi iin IEC 60034-2ye baklmaldr.
E.2
zet
Dner AC makinelerdeki kayplar ve eitli yklerde makinenin veriminin

hesaplanmas hususu, nemli bir husustur nk bu deerler, imaltya ilikin
spesifik performans garantilerinin bir parasn oluturmaktadr. Motor kayplarnn
ve verimin belirlenmesi iin kullanlan deneyler, eitli ulusal ve uluslar aras (IEC)
standartlar tarafndan ele alnmtr. Kayplar genelde iki kategoriye ayrlr: sabit
kayplar ve deiken kayplar. Sabit kayplar, ekirdek kayplarndan, srtnme
kayplarndan ve rzgar kayplarndan oluurken, deiken kayplar, stator bakr
kaybndan, rotor bakr kaybndan ve ilve yk kaybndan (kaak kayp olarak da
adlandrlr) oluur. Kayplarn ve verimin belirlenmesi iin gerekletirilen deneyler,
beyan yk termal deneyini, yk deneyini ve yksz-durum deneyini kapsar. Yk
deneyi iki farkl metot kullanlarak gerekletirilebilir, metotlardan biri k torkunun
llmesini gerektirir ve dieri, tork lmnn yaplmasn gerektirmez. Deney
deerleri kullanlarak her bir kayp bileeninin belirlenmesi ve sz konusu ykteki
kayp deerleri esas alnarak herhangi bir ykteki verimin hesaplanmas iin baz
metotlar belirtilmitir.
Deneyden geirilen motorlarn yklenmesi dinamometreler vastasyla
gerekletirilmektedir. Dinamometreler, kontroll artlar altnda deneyden geirilen
makinenin hz-tork karakteristiinde istenen bir noktann yeniden oluturulmasn
salar. Dinamometrelerin fonksiyonu, motorun dnne ters ynde bir frenleme
torku oluturmaktadr. Frenleme torku, srtnme ya da svlarn bir mahfazada
alkalanmas gibi dorudan mekanik yntemlerle ya da burga akm, histerez gibi
elektromanyetik zellikler ya da manyetik toz kullanlarak elde edilebilir. Dorudan
olmayan baka bir metot, jeneratr gibi davranan ve deney makinesi tarafndan
srlen DC ya da AC makinelerin kullanlmasdr. Jeneratrler bir yk grubuna
balanr ve yk, eitli aralarla kontrol edilebilir. Bu ykler, deney makinesinin
k aftnda mekanik tork gibi grnr. Bu dinamometre tipinin kullanlmas, okmodlu almaya imkn verir (dinamometre, fren gibi ya da deney makinesini sren
359
bir motor gibi alr) ve ayrca rejeneratif frenlemeyi mmkn klar, frenleme
modunda, g, elektrik sistemine geri dndrlebilir, bylece enerji tasarrufu
salanm olur.
Beyan ykn uygulanmasnn mmkn olmad daha byk beyan deerlere
sahip motorlar sz konusu olduunda, kayplarn ve verimin belirlenmesi iin
dorudan olmayan baka metotlar kullanlr.
360

EK F Deiken Hzl AC Srclerle

ilgili Ortak Terimler Szl
AC
Alternatif Akm, gerilimin ve ilgili akmn alternatif olarak pozitif

ve negatif polaritede deitii (tipik olarak saniyede 50 evrim)
elektriksel iletim sistemi.
A/D
Konvertr
Analog sinyalleri saysal biime dntrmek iin kullanlan

cihaz.
Algoritma
Algoritma, bir problemin zlmesi iin bilgisayarda ya da

ilemcide kullanlan prosedr ya da admlar kmesidir.
Analog
Bir gerilimi, akm ya da srekli olarak deien baka bir deeri

temsil edebilen, srekli deien dalga biimidir.
ANSI
Amerikan Ulusal Standartlar Enstits, Amerikadaki temel

standart kurumudur.
ASCII
Bilgi Alverii iin Amerikan Standart Kodu, alfabetik ve

nmerik karakterlerin kodlanmas iin genelde veri
haberlemesinde kullanlan 7 bit kod. lk olarak ANSI tarafndan
tanmlanmtr, gnmzde ISO-646 Uluslar Aras Standard ve
CCITT Alfabe No 5 olarak da tanmlanmaktadr.
ASIC
Uygulamaya zg Entegre Devre
Asenkron
Herhangi bir anda karakterlerin (bit grubu) iletilebildii ve iletilen

karakterler arasndaki zaman aralklarnn deiken boylarda
olabildii veri haberlemesi tekniidir. Bir karakter iletilirken,
karakterin banda balama biti vardr, bu bit, alcnn senkron
hale getirilmesini salar ve karakter, durma biti ile sonlandrlr.
Bit grubunun iletilmesi srasnda senkronizasyonun ok iyi
olmas gereklidir.
AS
Avustralya Standartlar Birliinin (SAA) Avustralya Standard,

Avustralyadaki temel standart kurumudur.
Zayflatma
Bir sinyalin, sesin ya da geriliminin byklnn azalmas.

Genelde dB (desibel) cinsinden ifade edilir.
Bant genilii
En dk ve en yksek frekanslar arasndaki, bir iletim ortam

zerinden nemli lde zayflama olmakszn iletilebilen Hz
cinsinden frekans aral.
Bant Geiren
Filtre
Snrl bir frekans aralnn gemesine izin veren bir filtre. Bu

araln dndaki frekanslar keskin bir ekilde zayflatlr.
BCD
kiye Kodlanm Onlu, her bir karakteri 4-bit kodlu onlu bir
say ile gsteren bir kod.
Bit
kili Basamak, lojik 1 ya da lojik 0 ile gsterilir.
BJT
Bipolar Jonksiyonlu Transistr (GTRye de baklmaldr),

Emitr ile Kollektr terminalleri arasnda ok yksek seviyede
akmlara sahip 3-terminalli g transistr, genelde l
Darlington balant iftinden oluur, baz terminaline uygulanan
bir akm vastasyla faal ve faal olmayan hale getirilebilir.
361
Baud
Sinyal hz lme birimi, Saniye bana olay saysndan

(genelde saniye bana bit) tretilen sinyalleme hz birimidir.
Ancak, her bir olay, kendisiyle ilgili birden fazla bite sahipse,
baud hz ve saniye bana bit eit deildir. Baud ismi, Maurice
Emile Baudot adl nl Fransz telegrafnn adndan
gelmektedir.
bps
Saniye bana bit, bit iletim hz.
BRC
Blok Artklk Kontrol, veri haberlemesinde kullanlan bir

hata kontrol teknii.
Kpr
ki benzer devreyi balamak ve devreleri geniletmek iin

kullanlan ara yz cihaz. Genelde tekrarlayc olarak
adlandrlr.
BS
ngilteredeki temel standartlar organizasyonu olan ngiliz

Standartlar Enstitsnn (BSI) ngiliz Standartlar.
Tampon
Alc utaki cihazda geici veri saklama blgesi (FIFO). Alc

cihaz ile verici cihaz arasnda veri ak hzlar arasndaki fark
telafi etmek iin kullanlan ara seviye geici bellek cihazdr.
Bayt
Genelde karakter kodu olan sekiz bitten oluur.
Kapasitans
AC elektrik devresinin, gerilim uygulandnda elektrik enerjisini

depolayabilme zellii. Kapasitans normalde, iki plkay
kapsar. Kapasitans, plkalarn yzeyiyle doru orantl ve
aralarndaki uzaklkla ters orantldr. Alternatif gerilim
uygulandnda, oluan akm tepesi, gerilim tepesinin 90
nnde olacaktr. Kapasitans birimleri Farad cinsinden llr.
CAD
Bilgisayar Destekli Tasarm, bilgisayar tabanl bir tasarm

programdr.
CAE
Bilgisayar Destekli Mhendislik,

mhendislik programdr.
CAM
Bilgisayar Destekli malt, bilgisayar tabanl bir imalt

programdr.
CENELEC
Comite European de Normalisation Electrotechnique,

standartlar genelde Avrupa lkeleri tarafndan uygulanan bir
kurumdur.
Karakter
Veri iletiminde kullanlabilen harf, say, noktalama iareti ya da

dier simgeler.
Salama
Toplam
[:Checksum]
Veri mesajndaki karakterleri temsil eden, hata tespiti iin

kullanlan bitlerin ikili olarak eklenmesinin sonucu.
CNC
Bilgisayar Nmerik Kontrol, bilgisayar kontroll bir makine.
CPU
Merkezi lem Birimi, saysal cihazn akll ksm.
CRC
evrimli Artklk Kontrol [:Cyclic redundancy check], veri

haberlemesinde kullanlan ve 2 bayt uzunluunda (16 bit) bir
hata mesajn kullanan ok etkin bir hata kontrol teknii. ki
versiyon yaygn olarak kullanlmaktadr, bunlar, CRC-16 ve
362
bilgisayar
tabanl
bir

CRC-CCITTdir.
CSA
Kanada Standartlar Birlii, Kanadadaki temel standart

kurumu.
CSI
Akm Kayna nvertr, invertrn arkasndaki akm deiim

hznn (di/dt) DC linke seri olarak balanan byk bir ok
bobini tarafndan snrlandrld bir frekans konvertr
konfigrasyonu.
Darlington
Balants
Kontrol devresinden istenen Baz akmn azaltmak iin, bir g

transistr modlnn ykseltme faktrn artrmak amacyla
transistrlerin ard-arda balanmas. G konvertrlerinde
genelde kili ya da l Darlington balantlar kullanlr.
D/A
Saysal sinyalleri analog biime dntrmek iin kullanlan

cihaz.
dB
DesiBel, bir sinyaldeki zayflamann lsdr ve iki utaki V1

ve V2 sinyal byklklerinin logaritmik oranna baldr. Oran,
dB = 20log10V1/V2 olarak ifade edilir.
DC
Doru Akm, Gerilimin ve Akmn sabit bir polaritede (pozitif ya

da negatif) kald elektriksel bir iletim sistemidir.
DCE
Veri Devresi-sonlandrma Cihaz, belirli bir haberleme portu

konfigrasyonuna uygulanan EIA/TIA standartlarna ilikin bir
tanm.
DCS
Datlm Kontrol Sistemi [:Distributed Control System],

genelde sre kontrol uygulamalar iin kullanlan endstriyel
bir kontrol sistemidir.
DEC
Onlu
Saysal
ki ya da daha fazla kesin duruma sahip bir sinyal tipi. kili

saysal sinyal, sadece lojik 1 ve lojik 0 ile gsterilen iki deere
sahip zel bir durumdur.
DIN
Alman Standartlar Enstits, Almanyadaki temel standart

kurumudur.
DIP
ift Sra Paket [:Dual In-line Package], genelde PCBde

kullanlan bir anahtar grubu.
DOL
Dorudan-hatta Balatma, kontaktr vastasyla AC

indksiyon motorlarn dorudan g kaynana anahlayarak
altrma metodu.
EIA
Elektronik Endstrileri Birlii, veri haberlemesindeki ara yz

balantlarnn teknik ayrntlarn tanmlayan, Amerikada yer
alan
bir
standart
kurumudur.
EIAnn
ad,
TIA
(Telekomnikasyon Endstrileri Birlii) olarak deitirilmitir.
EMI
Elektromanyetik Enterferans, bir kablonun yaknndaki

elektromanyetik alanlar tarafndan indklenen elektriksel bir
enterferans tipidir.
EPROM
Silinebilir Programlanabilir Sadece Okunan Bellek, program

verisini saklamak iin yaygn olarak mikroilemcilerle kullanlan
363
uucu-olmayan bellek. Bellekteki veri genelde ultra viyole

ile silinebilir. Enerji kesildiinde, veri kaybolmaz.
EEPROM
Elektriksel Olarak Silinebilen Programlanabilen Sadece

Okunabilir Bellek, genelde program verisini saklamak iin
mikroilemcilerle birlikte kullanlan uucu-olmayan bellek.
Bellekteki veri, elektronik olarak silinebilir ve gncellenebilir.
Enerji kesildiinde, veri kaybolmaz.
Farad
Metrik sistemdeki kapasitans lm birimi.
FCT
Alan Kontroll Tristr, kapya uygulanan gerilim tarafndan

faal ve faal olmayan hale getirilebilen bir tristr.
FDM
Frekans Blmeli oullama, mevcut frekans bant geniliini,

eitli e zamanl haberleme kanallar elde etmek iin daha
kk ayr bantlara blme teknii.
Fieldbus
Alan cihazlarn ve sre kontrolrlerini bir kontrol sisteminde

birletirmek iin fiziksel artlar ve yazlm artlarn tanmlayan
herhangi bir standart sistemine verilen genel isim.
FIP
Fabrika Bilgi Protokol, protokol ieren fieldbus standardna

verilen isim. Bu protokol, Fransz firmalar tarafndan
gelitirilmitir.
FET
Alan Etkili Transistr, kap terminaline uygulanan gerilim

vastasyla faal ve faal olmayan hale getirilebilen bir transistr.
FSK
Frekans Kaydrmal Modlasyon, iki ya da fazla belirli frekans

arasnda kaydrma yaparak veri iletme teknii.
Ciga, metrik sistem ntaks ...x 10
GTO
Kap Sinyalli Tristr, kapya uygulanan akm vastasyla faal

ve faal olmayan hale getirilebilen bir tristr.
GTR
Dev Transistr, Bipolar Jonksiyonlu Transistr (BJT) olarak da

adlandrlr, baza uygulanan akm vastasyla faal ve faal
olmayan hale getirilebilen, yksek akmla alan bir g
transistr.
Henry
Metrik sistemde indktans lm birimi.
HEX
Onaltl, 16 tabanndaki bir sayma sistemi.
Hz
Hertz, metrik sistemdeki frekans lme birimi, 1 Hertz = saniye

bana evrim.
IC
Entegre Devre, belirli bir ekilde alacak biimde

tasarmlanm, kk elektronik bileenleri ieren mahfazal bir
elektronik devre.
IEC
Uluslararas Elektroteknik Komisyonu, elektrik standartlar

konusunda uzmanlam uluslar aras bir standart kurumu.
IEAust
Avustralya
Mhendisler
364
Enstits,
Avustralyadaki

mhendisler iin profesyonel bir kurum.

IEE
Elektrik Mhendisleri Enstits, ngiltredeki mhendisler iin

profesyonel bir kurum.
IEEE
Elektrik Elektronik Mhendisleri Enstits, Amerikadaki

mhendisler iin profesyonel bir kurum.
IGBT
Yaltml Kapl Bipolar Transistr, MOSFETe benzeyen

gerilim kontroll elektronik anahtarlama cihaz.
Empedans
Bir devrenin akma kar gsterdii toplam diren. Ohm

cinsinden llen R direncinin ve X reaktansnn bir birleimidir.
ndktans
Bir devrenin akma kar koyma zellii. ndktans, akm

tepesinin gerilim tepesinin 90 arkasnda kalmasna sebep olur.
Birimler, Henry cinsinden llr.
Ara Yz
ki ayr cihaz arasndaki ortak elektriksel snr. Bu snrdan, veri

sinyalleri ya da dier elektrik sinyalleri geebilir.
I/O
Giriler ve klar, PLC, DCS, RTU, vb. gibi bir kontrol

cihazna giren ya da cihazdan kan balantlar.
ISA
Amerika Cihazlar Birlii
ISO
Uluslararas Standartlar Organizasyonu, standartlar uluslar

aras olarak koordine eden bir kurum.
ISP
Birlikte alabilen Sistemler Projesi [:Interoperable

Systems Project], standart Fieldbus sisteminde sona ulamay
hedefleyen projenin ad, bu proje, Profibus ile IEC-SP50
arasnda bir orta yoldur. eitli imaltlara ait veri haberleme
cihazlarnn ayn ada birbiriyle haberleebildii bir projedir.
Kilo, metrik sistem ntaks ....x 10 .
KVA
KiloVolt-Amper, Volt x Amp x 10 lm.
KW
KiloWatt, Watt x 10 lm.
LAN
Yerel Alan A, haberleme kablolarnn paylald eitli

haberleme dmlerini balayan veri haberleme sistemi.
LAN, genelde kk corafi bir alanla kstlanmtr.
LCD
Sv Kristal Ekran [:Liquid Crystal Display], sv kristalleri

kullanan, operatr grnt sistemi.
LCI
Yk Anahtarlamal nvertr, tristrlerin yk cihaznn

elektriksel davran ile faal olmayan hale getirildii bir invertr.
LED
Ik Yayan Diyot, zerinden akm geerken k yayan bir

diyot.
Metre, metrik sistemdeki uzunluk birimi
Mega, metrik sistem ntaks ....x 10
mho
Metrik sistemdeki iletkenlik lm birimi.
365
min
Dakika, zaman lm = 60 saniye.
MODEM
MODlatr-DEModlatr, saysal gerilim verisini, telefon ya

da radyo kanal gibi analog bir haberleme sistemi zerinden
iletilmek zere uygun frekanslara dntren bir cihaz.
MOS
Metal Oksit Yariletken, spesifik bir yap tipini kullanan yar

iletken bir cihaz.
MOSFET
Metal Oksit Yariletken Alan Etkili Transistr, MOS yapsn

kullanan bir FET. Gerilim kontroll bir elektronik anahtarlama
cihazdr.
MOV
Metal Oksit Varistr, ar gerilim korumas iin kullanlan

lineer-olmayan yariletken bir cihaz.
Mikroilemci, saysal devrenin kontrol edilmesi iin kullanlan

mahfazal, akll, kk bir ilemci.
MTBF
Arzalar Arasndaki Ortalama Sre [:Mean Time Between

Failures], bir cihazn herhangi bir bileeninin arzalar
arasndaki ortalama sresinin istatistiksel ls.
MTTR
Ortalama Tamir Sresi, bir cihaz arzalandktan sonra, cihazn

etkin bir ekilde tekrar almaya balayabilmesinden nce,
ortalama arzann istatistiksel ls.
ok prizli a
veya daha fazla benzer cihazn baland bir haberleme

a.
NVPROM
Uucu-olmayan Sadece Okunan Programlanabilir Bellek,

program verisini saklamak iin yaygn biimde mikroilemcilerle
birlikte kullanlan, nispeten hzl eriimi olan uucu-olmayan
mikroilemci bellei. Bellekteki veri elektronik olarak silinebilir
ve gncellenebilir. Enerji kesildiinde, veri kaybolmaz.
Nm
Newton metre, metrik sistemdeki Tork lme birimi.
NEMA
Ulusal Elektrik maltlar Birlii [:National Electrical

Manufacturing Association], elektrik gc, yapl ve deney
kodlar iin Amerikada standart yaynlayan bir birlik.
ok sayda cihazn ayn haberleme kanaln paylat bir

haberleme sistemi.
Dm
[:Node]
Bir haberleme cihaznn aa balanma noktas.
Grlt
Yksek gerilime ya da yksek akma sahip dier komu

elektrikli cihazlardan dolay haberleme anda indklenen
istenmeyen elektrik sinyalleri. Grlt, genelde sinyal ya da veri
hatalarnn bozulmasna neden olur.
Ohm
Metrik sistemde Diren & Empedans lme birimi.
Optik Ayrm
Bir k yolu vastasyla iki elektronik devrenin galvanik olarak

ayrlmas teknii. Sinyal, LED gibi k yayan bir kaynak ve
transistr gibi k alc bir cihaz tarafndan izolasyon
366

bariyerinden iletilir.
PAM
Darbe Genilik Modlasyonu, k AC geriliminin

bykln kontrol etmek iin Deiken Hzl AC Srclerin
daha eski modellerinin invertrnde yaygn olarak kullanlan bir
modlasyon teknii.
Parite
Bir karakteri oluturan bitlerdeki hata kontrol sistemi.
ift Parite
1 bitlerinin says ift olacak ekilde ayarlanan parite biti.
Tek Parite
1 bitlerinin says tek olacak ekilde ayarlanan parite biti.
PC
Kiisel Bilgisayar, 286, 386 ya da 486 mikroilemciye sahip

PC-AT gibi kiisel kullanm, ofis kullanm ve endstriyel
kullanm iin tasarmlanm mikroilemciye dayal bilgisayar.
PC
Programlananilir Kontrolr, endstriyel kontrol iin kullanlan

ve belirli bir kontrol dizisini gerekletirmek iin kullanc
tarafndan programlanabilen bir bilgisayar.
PCB
Baskl Devre Kart [:Printed Circuit Board], belli sayda

elektronik bileeni destekleyen ve zerine fotorafik aralarla
bir elektrik devresinin ilendii dz bir yaltm malzemesi.
PLC
Programlanabilir Lojik Kontrolr, orijinal olarak endstriyel

uygulamalardaki saysal dizi kontrol iin tasarmlanm bir
bilgisayar. Modern PLCler de hesaplama yapabilir ve analog
girileri izleyebilir ya da analog klar kontrol edebilir. PLC,
belirli
bir
kontrol
dizisini
gerekletirecek
ekilde
programlanabilir.
Port
Haberleme cihazlarnn, saysal ya da analog sinyallerin giri

ve k iin kullanlan terminalleri.
Profibus
Sre Alan Yolu [:Process Field Bus], temelde Almanya ve

dier Avrupa lkeleri tarafndan gelitirilen, protokol dahil olmak
zere standartlatrlm bir alan a sistemine verilen isim.
PROM
Sadece Okunan Programlanabilir Bellek, nispeten yava

erime zelliine sahip uucu-olmayan mikroilemci bellei, bu
bellekte genelde kontrol cihaznn alma srasn kontrol eden
bir program saklanr. Bu program, kullanc tarafndan bir kere
programlanabilir, sonradan deitirilemez. Enerji kesildiinde
program kaybolmaz.
Protokol
Adaki iki haberleme cihaz arasnda mesaj alverii iin

zamanlama artlarn, hata tespitini, ak kontroln ve tm
yazlm belirten resmi kurallar kmesi.
PWM
Darbe Genlik Modlasyonu, k AC geriliminin bykln

kontrol etmek ve akm dalga biiminin eklini iyiletirmek iin
birok modern Deiken Hzl AC Srcnn invertrnde
kullanlan modlasyon teknii.
QA
Kalite Gvencesi [:Quality Assurance], herhangi bir cihazn

ya da tesisin tasarmnn, imaltnn, deneyden geirilmesinin
ve kurulumunun tm ynlerinin yakndan denetlenmesini
367
hedefleyen bir ynetim ve dokmantasyon prosedr.

QC
Kalite Kontrol, Kalite Gvencesinin denetim prosedrleri.
RAM
Rastgele Eriilen Bellek [:Random Access Memory], bir

mikroilemciye hzl bir ekilde eriilmesine imkn veren,
okunabilen/yazlabilen uucu bellek. Hesaplama ve/veya
implementasyon srasnda geici verinin tutulmas iin
kullanlan bellek. Enerji kesilirse, yedek batarya yoksa
RAMdeki veri kaybolur.
Reaktans
Elektrik devresine alternatif gerilim uygulandnda, devrenin

indktansnn (Xr = jL ohm) ya da devrenin kapasitansnn (Xc
= 1/jC ohm) akma kar koymas.
Diren
Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda akma kar

koyma derecesi, ohm cinsinden llr. Diren = Gerilim/Akm.
RF
Radyo Frekans, duyulabilir araln stndeki yksek frekansl

dalga biimlerine atf yapar.
RFI
Radyo Frekans Enterferans, frekanslar Radyo Frekans

aralnda yer alan grlt.
ROM
Sadece Okunabilir Bellek, nispeten yava erime zelliine

sahip uucu-olmayan mikroilemci bellei, bu bellekte genelde
kontrol cihaznn alma srasn kontrol eden bir program yer
alr. Bu program, imalt srasnda ROMda saklanr ve kullanc
tarafndan deitirilemez. Enerji kesildiinde program
kaybolmaz.
RS-232
Bu standart, gnmzde EIA-232 ya da TIA-232 olarak da

adlandrlr. DTE ve DCE ile gsterilen iki cihaz arasndaki
fiziksel ara yzn elektriksel ve mekanik ayrntlarn
tanmlayan bir standarttr. Bu standart, dengeli olmayan bakr
tel ara yznden seri ikili veri alveriini gerekletirir.
RS-422

adlandrlr. ki ya da daha ok sayda cihaz arasndaki fiziksel
ara yzn elektriksel ayrntlarn tanmlayan bir standarttr. Bu
standart, dengeli diferansiyel bakr tel ara yznden seri ikili
veri alveriini gerekletirir.
RS-485

adlandrlr. ki ya da daha ok sayda cihaz arasndaki fiziksel
ara yzn elektriksel ayrntlarn tanmlayan bir standarttr. Bu
standart, dengeli diferansiyel bakr tel ara yznden seri ikili
veri alveriini gerekletirir. Bu standart, a zerinde 32
taneye kadar vericiye ve 32 taneye kadar alcya imkn veren
uygun klara sahip -Durumlu alma zelliine sahip
vericileri tanmlar.
RTD
Diren Scaklk Cihaz, scakln direnle doru orantl

olduu termometre alglayc tipi.
RTU
Uzak Terminal Birimi, programlanabilir bir kontrolrden

(olduka) uzaa monte edilebilen giri/k terminal birimi.
Aralarndaki haberleme, tel, fiber, radyo, modem, tayc ya
368

da baka uygun bir arala gerekletirilebilir.

SAA
Avustralya Standartlar Birlii, Avustralyadaki

temel standart kurumudur.
SCIM
Sincap Kafesli ndksiyon Motoru, endstride yaygn olarak

kullanlan bir indksiyon motoru tasarm.
SCR
Silikon Kontroll Dorultucu, Tristrn dier ismi.
SEC
Devlet Enerji Komisyonu [:State Energy Commission],

Avustralyadaki g besleme sistemlerini altran kurumun
ad.
Sec
Saniye, zaman lm birimi.
Seri
Haberleme
Bilgi bitlerinin tek bir veri kanal zerinden ardk olarak

gnderildii veri iletim modu.
SI
Systme Internationale, Uluslararas metrik birim sistemi, ISO

Tavsiye Karar R1000 olarak 1969da kabul edilmitir.
SMT
Yzey Montaj Teknolojisi, elektronik bileenleri PC kartnn

yzeyine monte etmek iin kullanlan teknik.
STP
Siperli Bkml ift, genelde indklenen grltnn etkisini

azaltmak iin birbirine bkml olarak balanan yaltml bakr
tel iftinden oluur. Bkml ift etrafnda sadece tek bir uta
topraklanan iletken siper, kapasitif olarak eleen grltye
kar ekranlama salar. 20 Mbpsye kadar olan hzlarla, STP,
veri iletimi iin kullanlabilir.
TDM
Zaman Blmeli oullama, ok sayda haberleme kanalnn

ayn linki kullanmasn salamak iin mevcut iletim sresini dar
zaman bloklarna blme teknii. Farkl mesajlar zmek iin,
alc uta bir oullama zc kullanlr.
Tristr
Tristr, Anot, Katot ve Kap olarak adlandrlan terminale

sahip yar iletken bir anahtardr. Anot-Katot terminallerinde
ileri ynde bir gerilim mevcutsa ve Kapya (G) bir akm
uygulanrsa, Anoda (A) doru ve Katottan (K) dar akm
akacaktr. Anot akm azaltldnda ( sfr) tristr faal olmayan
hale gelir.
TEFC
Tamamen Kapal Fan Soutmal, elektrik motoru soutma

metodu.
TO/L
Termal Ar Yk (Rle), elektrik motoru gibi, elektrik yknn

termal karakteristiklerini simle etmek iin bimetal bir erit
kullanan ve akm izleyen bir cihaz.
TPR
Termistr Koruma Rlesi, diren nceden ayarlanm bir

seviyeyi atnda, bir rle kontan kapatan ve termistr
direncini izleyen elektronik bir cihaz.
TPU
Termistr Koruma Birimi, Terminal Koruma Rlesi iin

kullanlan baka bir isim (yukarya baklmaldr).
369
TTL
Transistr-Transistr Lojii, + 5 volt = Lojik 1 ve 0 volt = Lojik

0 olacak ekilde pozitif DC lojiini kullanr.
UTP
Sipersiz Bkml ift, genelde, indklenen grltnn

etkisini azaltmak iin birlikte bklen yaltml bir bakr iftinden
oluur. letken ekran yoktur. UTP, 20 Mbpsye kadar olan
hzlardaki veri iletimi iin kullanlabilir.
UL
Underwriters Laboratory Inc, Amerikadaki kamuya ait deney

Enstits.
VDE
Verband Deutcher Elektrotechniker, genelde e deer IEC

standartlaryla uyumlu Alman Standartlar (DIN).
VSD
Deiken Hzl Src, mekanik olarak ya da elektronik bir

kontrol devresi vastasyla, motorun ya da motora balanan
mekanik cihazn hzn kontrol eder.
VSI
Gerilim Kayna nvertr, invertrn arkasndaki gerilim

deiim hznn (dV/dt), DC linke paralel balanan byk bir
kondansatr tarafndan snrlandrld bir frekans konvertr
konfigrasyonu.
VVVF
Deiken Gerilimli Deiken Frekansl (Konvertr), bu

sistemde, AC motordaki aky snrlandrmak ve hz kontrol
etmek iin konvertrn gerilim ve frekans k kontrol edilir.
WAN
Geni Alan A, haberleme kanallarnn paylald ok

sayda akll cihaz balayan bir veri haberleme sistemidir.
WAN genelde geni bir corafi blgede kullanlr.
370

SONSZ
Hem AC ve hem de DC motorlara dnk olarak biraraya getirilen bu notlar,
Moretonun Brushless Servomotors, IDC Technologiesin Elektrik Motorlar ve
Srcleri, Dnen Makinalar Bakm ve Onarm ile Endstriyel DC Motorlar kurs
notlar ve Leroy Somer Moteurs, Rockwell Allen-Bradley, Sprecher+Schuh,
Electro-Craft Servomotors, Control Techniques, Allen-Bradley, Odendal EJ,
Schaffner Elektronik AG, Servo System vb gibi imalat firmalarn el kitaplar ve
uluslararas standart kurumlarnn tanmlarndan yararlanlarak derlenmitir.
Bu notlarn 1. cildinde, AC Motorlar ve srclerine yer verilmitir. lk cilt, toplam
11 blmden ve 375 sayfadan olumaktadr. lk blmde elektrikli makinalar ve AC
g sistemleri gibi motor teknolojilerinin temelleri anlatlmaktadr. 2. blm AC
Motor teorisine, motorun yaps ve bakmna ayrlmtr. Tekfaz ve faz motorlarn
almas, mahfazalar, motor beyan deerleri, motorun balatlmas,
hzlandrlmas ve durdurulmas, ileri geri altrma, motor lmleri, motor kontrol,
motor arzalar yer almaktadr. 3. blm fazl endksiyon motorlarnn alma
ilkeleri, elektrik ve mekanik performanslar, endksiyon jeneratrnn performans,
soutma-havalandrma, motorun grev evrimleri vb anlatlmaktadr. 4. blm
motor koruma rleleri, 5. blm g elektronii zerine detaylandrlmtr. 6.
blmde AC konvertrlerin ve motorlarn korunmas, akm ve scaklk alglayclar
vb anlatlmaktadr. 7. blmdeiken hzl AC srclere ilikin kontrol teknikleri
detaylandrlmaktadr. 8. blm deiken hzl src uygulamalar iin AC
konvertr seimi, sincap kafesli motorlarn yklenmesi, makina yknn yaps,
hz, tork ve doruluk kontrolleri vb anlatlr. 9. blm deiken hzl AC srclerin
kurulmas ve iletmeye alnmas, evre artlar, balantlar ve topraklama, koruma
artlar da anlatlarak verilmektedir. 10. blm zel balklar ve AC motorlarla ilgili
yeniliklere ayrlmtr. 11. blmde akm ve hz lme transdserleri, motor koruma
deerleri, standartlar, kafesli motorlarn verimi ve AC motorlar iin bir terimler
szlne yer verilmitir.
kinci cilt toplam 170 sayfa kadardr ve DC motorlara ayrlmtr. 2. cildin ilk
blmnde fral, kalc mknatsl motorla ilgili ksa bir bilgi verilmektedir. Bu, daha
tandk bir makinann kullanlarak baz temel bilgilerin verilmesine ve ayrca daha
sonra frasz tiple daha ak bir karlatrma yaplmasna olanak vermektedir.
kinci blmde frasz makinalara giri yaplm ve frasz motorlarn endstride
yayagn kullanm dolaysyla bu blmden sonras frasz servo motorlara
ayrlmtr. Srekli mknatslama ve manyetik alanlar, sargl frasz motorlar
anlaldktan sonra 3. blmde frasz komutatrler, g elektronii de anlatlarak
ve alglayclara da giri yaplarak anlatlmtr. 4. blmde motor ve yk dinamikleri
anlatlmaktadr. Son blmde motor beyan deerleri ve motor seimi anlatlmtr.
Notlarn bu ikinci cildi servo mekanizmalarda frasz motorlar kullananlar kadar
elektrik ve mekanik zelliklerini incelemekte olanlara da yardmc olacaktr.
371
Elektrik motorlar ile ilgili okuduunuz bu notlarn EMO kanal ile yaynlanmas iin
bandan beri desteini esirgemeyen Orhan (rc) Aabeyimize, derlemenin
hazrlanmasnda katklarndan dolay Emre (Metin) ve Hakk (nl) kardelerimize
teekkr ederiz. Ayrca bu tr mesleki yaynlarn e-kitap olarak ok dk bedeller
ile meslektalarna kazandrmak iin bu yayn portaln oluturma karar alan 42.
Dnem EMO Ynetimine bu nc rlnden dolay teekkr ederiz.
E-Kitab Derleyen ve Yayna Hazrlayan
brahim Aydn Bodur
372
Sada kalacak bo sayfa

Elektrik Motorları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektrik Motorları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Solda kalacak bo sayfa

ELEKTRK MOTORLARI (1)

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

Elektrik Motorlar: AC Motorlar ve Srcleri

621.38132 ELE 2010

Bu eserin yayn hakk ELEKTRK MHENDSLER ODASI'na aittir. Kitaptaki

Elektrik Motorlar (1)

2 AC MOTOR TEORISI AC MOTORUN

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

4 MOTOR KORUMA RLELERI

Elektrik Motorlar (1)

4.5 Balatma ve durdurma artlarndaki motor akm...................................... 124

6.1 Giri ............................................................................................................ 191

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

6.5 Termal ar yk korumas akm alglayclar..........................................207

7 DEIKEN HIZLI AC SRCLERE

Genel kontrol sistemi .................................................................................211

8 DEIKEN HIZLI SRC

Elektrik Motorlar (1)

9 DEIKEN HIZLI AC SRCLERIN

10 ZEL BALIKLAR VE YENI

10.1 Yumuak anahtarlama............................................................................... 303

EK A MOTOR KORUMASI DORUDAN

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

A.4 Isl ift (termokuplr) ..................................................................................313

B.1 Akm nt .................................................................................................318

HIZ LME TRANSDSERLERI

C.1 Analog hz transdserleri ...........................................................................320

Elektrik Motorlar (1)

Elektrikle ilgili temel kavramlar aklamak

Endstriyel elektriin nemli bir ksm, tek-fazl ve -fazl

Elektrikli cihazlar, AC/DC gle altrlabilir. Cihaza ait enerji

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

Gerilim, elektron akna neden olan elektriksel potansiyel fark

Elektrik Motorlar (1)

Gerilim reglasyon yzdesi

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

Tipik olarak, kaynaa balanan bobin, primer bobin olarak ve yke

ekil 1.1 Tek-fazl bir transformatrn ematik diyagram

Tek-fazl bir transformatr, temelde iki sargnn primer ve sekonder

Elektrik Motorlar (1)

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

ekirdek tipi: ekirdein byk bir ksm sarglar

Transformatrler hakknda unutulmamas gereken birka nemli

Elektrik Motorlar (1)

noktalara sahipse, bu, fazlar arasnda ters bir iliki olduunu

ekil 1.2 Tek-fazl iki transformatrlerin seri balants

Yukarda ekil 1.2de gsterildii gibi, iki transformatr seri olarak

Tek-fazl iki transformatrn paralel balants

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

ekil 1.3 Tek-fazl iki transformatrn paralel balants

Yukarda ekil 1.3te gsterildii gibi, primer taraftaki iki

Elektrik Motorlar (1)

3-fazl telli (gen - Delta)

ekil 1.4 Primer taraftaki 3-fazl transformatr gen balants

Hat ve faz gerilimleri arasndaki iliki:

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

ekil 1.5 3-Fazl 4-telli transformatr yldz balants

Hat gerilimleri ile faz gerilimleri arasndaki iliki:

Elektrik Motorlar (1)

ekil 1.6 3-fazl transformatrlere ilikin balant tipleri

Mmkn olan yldz ve gen kombinasyonlar

Primer gen sekonder gen