Trafo Ve Doğru Akim Maki̇neleri̇

EGE ÜNİVERSİTESİ
EGE MESLEK YÜKSEKOKULU

ELEKTRİK PROGRAMI
ELEKTRİK MAKİNELERİ I
(Ders Notları)
Doğru Akım Makineleri

Transformatörler
Hazırlayan: Öğr. Gör. Mehmet DEDE
2020
İzmir
ELEKTRİK MAKİNELERİ I (DERS NOTU)
Bölüm I: DOĞRU AKIM MAKİNELERİ Öğr. Gör. Mehmet DEDE
Bölüm I:
DOĞRU AKIM
MAKİNELERİ
Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 1

A. DOĞRU AKIM MAKİNELERİNİN YAPISI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ
1 Doğru akım makinelerinin önemi ve çalışma prensibi

Doğru akım makineleri endüstride generatör ve motor olarak kullanılan makinelerdir.
Alternatif akım makinelerine göre daha az kullanılmakla birlikte oldukça üstün yanları da
bulunmaktadır. Motor ve generatör olarak kullanılabilen dönüşümlü makinelerdir.
Generatör olarak ürettikleri gerilim hıza ve uyartım akımına bağlı olarak geniş sınırlar içinde
kontrol edilebilir ve dalga şekli teorik DC karakterinde olup neredeyse hiç dalgalanmaz.
Motor olarak kullanılması hız ve moment kontrolünün kolay olmasına dayanır. Oldukça
geniş sınırlar içinde hızı uygulanan gerilime veya uyartım akımının değiştirilmesine bağlı
olarak kolay ve ucuz olarak değiştirilebilir.
1.1 Doğru akım generatörlerinin çalışma prensibi

Generatörlerin çalışma prensibi; Michael Faraday tarafından ortaya atılmış olup “Sabit
manyetik alan içinde manyetik alan kuvvet hatlarını kesecek şekilde hareket ettirilen
iletkende gerilim indüklenir” şeklinde özetlenir.
Üretilen gerilimin yönü sağ el kuralı denen kural ile bulunur. Aşağıdaki şekilde de görüldüğü
gibi sağ elin avuç içi N kutbuna bakacak şekilde tutulduğu zaman, yana açılan başparmak
iletkenin hareket yönünü gösteriyor ise bitişik dört parmak iletkende indüklenen gerilimin
yönünü veya akan akımın yönünü gösterir.
Şekil: Sağ el (generatör) kuralı
Bu durumda sağ el kuralına göre iletkende indüklenen gerilim veya akımın yönünü
değiştirebilmek için iki tane alternatif bulunmaktadır.
 Manyetik alan kutuplarının adını değiştirmek,

 İletkenin hareket yönünü değiştirmek
1.2 Doğru akım motorlarının çalışma prensibi

Motorların çalışma prensibi; “Sabit bir manyetik alan içinde bulunan ve içinden elektrik
akımı geçirilen iletken manyetik alanın dışına doğru hareket eder” şeklinde özetlenir.
İletkenin alan dışına itiliş veya motorun dönüş yönünü bulabilmek için sol el kuralı denen
kuraldan faydalanılır. Sol el kuralı “Sol elin avuç içi N kutbuna bakacak şekilde tutulduğu

zaman, bitişik dört parmak iletkenden geçen akımın yönünü gösteriyor ise; yana açılan
başparmak iletkenin alan dışına itiliş yönünü gösterir” şeklinde tarif edilir.
Şekil: Sol el (motor) kuralı
2 Doğru akım makinelerinin yapısı

Doğru akım makinelerinin temelde iki ana parçası bulunur. Bu parçalar manyetik alanı
oluşturan ve duran kısımda bulunan endüktör ve dönebilecek şekilde yataklanmış
endüvidir.
2.1 Endüktör
Endüktör; çoğunlukla dökme demirden, nadiren silisli saçlardan yapılmış duran kısmı olup
manyetik alan meydana getiren elektromıknatıs bobinleri üzerine yerleştirilir.
Şekil: Yardımcı kutupları da olan endüktör.
İleride endüvi reaksiyonu ve komütasyon konusunda açıklanacağı gibi endüktörde bu

etkileri azaltmak için yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi ana kutupların 1/3 ünden daha küçük
olan ve sargıları endüviye seri bağlanan yardımcı kutup sargıları da bulunabilir.

Daha da geliştirilmiş makinelerde endüvi reaksiyonu etkisini ana kutup altında da

giderebilmek amacı ile kompanzasyon sargıları da bulunabilir ve bu sargılar da endüvi
devresine seri olarak bağlanmaktadır.
Şekil: İdeal makinelerde endüktörde ana ve yardımcı kutuplar ile kompanzasyon sargıları
Endüktörde bulunan ana kutupların sayısı (2P) çift sayı olmak şartı ile 2-4-6-8… sayıda
olabilir ve komşu kutuplar zıt adı taşıyacak şekilde seri olarak bağlanırlar.
2.2 Endüvi
Doğru akım makinelerinin dönebilecek şekilde kapakları üzerine yataklanan kısmına endüvi
denir. Generatörlerde gerilim bu kısımda üretilir ve kollektör dilimlerine basan fırçalar
(kömürler) yardımı ile kollektör denen kesimden dış devreye alınır.
Şekil: Taşıt araçlarında kullanılan bir marş motoru endüvisi

Aşağıda generatör ve motor olarak kullanılabilen Leybold marka 220 V gerilimli ve 0,3 kW
gücünde bir deney makinesinin üzerinde ana bileşenler isimlendirilmiştir. Dönen kollektör
üzerine basan kömürler dönen endüvi ile dış devre arasında elektriksel bağlantıyı mümkün
kılar.
Şekil: Deney motor ve generatörü kısımları (Leybold marka 220 V, 0,3 kW) ve bir fırça tutucu
Fiberden veya bakalitten dökülmüş yalıtkan bir bileziğin üzerine tutturulan fırça
tutucularının içine yerleştirilen karbon veya karbon-bakır alaşımı fırçalar (kömürler) spiral
itici yaylar ile kollektöre yaklaşık olarak 150…250 gr/cm2 basınç ile basar. Basıncın fazla
olması aşınmayı artırır, az olması ise ark oluşumuna ve kollektör dilimlerinin ısınarak kısa
zamanda ara yalıtıcı mikaların yalıtkanlığının kaybolarak lameller arasında kısa devre arızası
oluşturmasına yol açar. Bunun sonucu olarak endüvi de yanar. Bu nedenle fırçalar orijinali
ile değiştirilmeli ve basınçları dinamometre ile kontrol edilmelidir.
Şekil: Solda bir kollektör lameli (dilimi) ve sağda kollektör ve ara yalıtıcı mika dilimleri
Haddeden geçirilen sert elektrolitik bakırdan üretilen lameller arasına konan mika veya fiber
dilimlerle oluşturulan kollektör bakalit ile kalıplanarak kollektör oluşturulur. Küçük ve orta
güçlü DC makinelerde arızalanan kollektör milden çektirme ile çıkarılıp yenisi ile değiştirilir.
Büyük güçlerde ise her lamel ve mika dilimini değiştirmek mümkün olabilir. Mika dilimleri
lamellerden çapa bağlı olarak en az 0,5 mm kadar daha derinde olmalıdır. Çap büyüdükçe
bu ölçü 1,5 mm ye kadar çıkabilir.

Bir doğru akım makinesinin ana parçaları dışında kalan diğer bileşenleri de aşağıda görülen
kesit resmi üzerinde görülmektedir.
Şekil: Bir DC makinenin kesit resmi ve ana parçaları
B. DOĞRU AKIM MAKİNELERİNİN SARIMI
3 Doğru akım makinelerinin sarımının sınıflandırılması

Doğru akım makinelerinin ve (alternatif akım ve doğru akımda çalışabilen) üniversal
motorların sarımı tamamen birbirine benzer. Sarım endüktör ve endüvi sarımı olarak iki ayrı
başlıkta incelenir.
3.1 Endüktör sarımı
Şekil: Bir üniversal motorun endüktör sarımı

Doğru akım makinelerinde ve üniversal motorlarda duran kısımda manyetik alan meydana
getiren kısma endüktör denir. Yukarıdaki resimde görüldüğü gibi küçük güçlü makinelerde
dışarıda kalıpta hazırlanan uyartım sargılarının sadece nüve ile temas edecek kesimleri
silikonlu yapışkan bantlar ile izole edilir. Sonrada bu kesimler presband ile izole edilir ve
sargılar nüvenin üzerine yerleştirilir. Uyartım sargılarının endüviye sürtünmeden havada
durabilmesi için alın kesimleri üzerine polyester presband sarılıp üzeri makaron ile izole
edilmiş gergi saçları ile nüveye tespit edilir. Kutup sargılarının ara bağlantıları kutuplaşması
N-S-N-S-N… sırasına göre oluşacak şekilde yapılır. Ara bağlantılarda resimde görüldüğü
gibi ekler malzemenin vibrasyondan yorulup kopmaması için çok damarlı silikonlu kablolar
ve daralabilen makaronlar ile yapılır.
Bir kutup üzerinde çok sarımlı ince kesitli şönt sargısı ve az sarımlı kalın kesitli seri sargısı
bulunan kompunt karakterli makinelerde endüktör sargıları üst üste sarılır. Her sarım katının
arası presband ile yalıtılır, içte kutup başına yakın kesime şönt, dışta gövdeye yakın kesime
seri sargı gelecek şekilde sarılır, sonra birlikte tiretlenir. Üst üste sarılacaksa şönt sargı alta
sarılır. Sargılar seri bağlandıktan sonra kutuplaşmanın doğruluğu pusula ile kontrol edilir.
Şekil: Ayrı tiretlenmiş şönt ve seri sargı sonra birlikte tekrar tiretlenip verniklenir. Kutuplara
yerleştirilip seri bağlandıktan sonra N-S-N-S… sıralı kutuplaşma pusula ile kontrol edilir.
3.2 Endüvi sarımı ve sarımda kullanılan sembol kavram ve formüller

Doğru akım motor veya generatörlerinde endüviye yaygın olarak paralel, nadiren seri sarım
uygulanır. Çok ender olarak da endüviye seri ve paralel sarımın birlikte sarıldığı, kurbağa
ayağı sarımı denen özel bir sarım uygulanır fakat bu sarım üzerinde burada
durulmayacaktır.
Özetle; paralel sarım düşük gerilim yüksek akım, seri sarım yüksek gerilim düşük akım
özelliğine sahip olup bu durumun paralel kollara düşen bobin sayıları ile ilgili olduğu daha
sonra ilerleyen konularda görülecektir. Aşağıda görüldüğü gibi semboller sarım çeşitlerine
göre değişmemekle birlikte, bazı formül ve kavramlar değişik anlamlar taşıyabilir.
3.2.1 Endüvi oyuk sayısı (x)

Endüvi demir nüvesinde içine bobin sarılmak üzere açılan ve yalıtılarak sarıma başlanan
kanalların sayısı olup en az oyuncak motoru endüvilerinde 3 oyuk bulunur. Makinenin
büyüklüğü ve gücü arttıkça oyuk sayısı (x) de artar. Yaygın olarak endüstride 12–14–24–28–
32–48–64… oyuklu endüvilerle karşılaşılabilir. Oyuk sayısı arttıkça bobin sayısı ve sarım
işçiliği artarken, sargıların endüviye dağılımı iyileşir, balans sorunları azalır.

3.2.2 Kollektör dilim sayısı (K)

Endüviye sarılan bobinlerin uçlarının lehimlendiği birbirinden ve milden yalıtılmış durumda
olması gereken bakır lamellere kollektör dilimi de denir. Bir endüvide en az oyuk sayısı
kadar kollektör dilimi bulunur veya oyuk sayısının tam katı olacak şekilde daha çok sayıda
kollektör dilimi (K) bulunabilir. Unutulmaması gereken seri veya paralel sarımda kollektör
dilim sayısı kadar bobin bulunacağıdır ve her kollektöre biri giriş diğeri çıkış ucu olarak iki
bobin ucunun lehimleneceğidir.
3.2.3 Kutup sayısı (2P)

Doğru akım makinelerinin veya üniversal motorların duran kısmı olan ve sarımı hakkında
önceden kısa bilgi verilen kısımdaki N ve S olarak kutuplanacak şekilde bağlanan uyartım
sargılarının sayısına kutup sayısı (2P) denir.
3.2.4 Kutup çifti sayısı (P)

Endüktörde bulunan ve sadece N veya sadece S kutuplarının sayısına kutup çifti sayısı (P)
denir ve doğal olarak kutup sayısının yarısına eşit olur.
𝟐𝑷
𝑷=
𝟐
Bazı kaynaklarda 2P kutup sayısı kavramı ile P kutup çifti kavramlarının birbirinin yerine
kullanıldığı durumlarla karşılaşıldığından formüllerde dikkatli davranılmalıdır!
3.2.5 Giriş sayısı (U)

Anlam olarak bir oyuktan kaç bobine ait giriş ucu çıkacağını (U) ifade eder. Aynı zamanda
bir oyukta bulunacak giriş faal iletken demeti bulunacağı anlamına da gelir ki bir oyukta o
kadar da çıkış faal iletken demeti (bobin kenarı) bulunur. Doğal olarak oyuk sayısına
nispetle kollektör dilim sayısı fazla olan endüvilerde giriş sayısı da artar.
𝑲
𝑼=
𝒙
Her oyukta bulunacak giriş sayısı yukarıdaki eşitlik ile hesaplanır ve söz konusu oyukta aynı
sayıda çıkış ucu veya çıkış faal iletken demeti (çıkış bobin kenarı) bulunacağı da açıktır.
3.2.6 Çokluk sayısı (m)

Endüviye uygulanabilecek sarım çeşitleri olan paralel ve seri sarımda çokluk sayısının
tanımı farklılık gösterir.
Paralel sarımda:
Bobin uçları kollektör dilimlerinde birbirine yakın olan kollektör dilimlerine lehimlenir. Çıkış
ucu giriş ucunun bağlandığı kollektör diliminin bir mika dilimi atladıktan sonra sağındaki
kollektör dilimine bağlanmışsa çokluk sayısı m=+1 basit paralel ilerleyen sarım olarak;
solundaki kollektör dilimine bağlanmış ise m=-1 basit paralel gerileyen sarım olarak
isimlendirilir. Bu durum sadece endüvi sargılarında N ve S kutuplarının birbiri ile yer
değiştirmesine neden olur ki bunun sonucu olarak motor endüvisinde dönüş yönü,
generatör endüvisinde ise + ve – ucun dışarıya alındığı fırçaların yer değiştirmesine neden
olur. Bunun dışında hiçbir önem taşımaz.

Şekil: Basit paralel ilerleyen (m=+1) ve basit paralel gerileyen (m=-1) sarım bobinlerinin
kollektör dilimlerine bağlanışı
Özetle; çokluk sayısı (m) bir bobinin giriş ve çıkış ucu arasında kalacak mika dilimi sayısı
demektir ve bu sayı ne kadar az olursa paralel kollardaki bobin sayısı o kadar çok olur,
dolayısı ile generatör endüvisi gerilimi artar, motorda ise endüviye uygulanabilecek
gerilimin daha yüksek olmasını sağlar.
Örnek olarak bir bobinin çıkış ucu girişin 2 mika dilimi sağındaki kollektöre bağlanmış ise
çokluk sayısı (m=+2) çoklu paralel ilerleyen sarım olarak isimlendirilir. Benzeri olarak bir
bobinin çıkış ucu giriş ucunun 2 mika dilimi soluna bağlanmış ise bu durumda sarıma m=-2
çoklu paralel gerileyen sarım adı verilir. Bu durumda endüvi gerilimi düşerken akımı artar
fakat güç değişmez sabit kalır.
Şekil: (m=+2)Çoklu paralel ilerleyen ve (m=-2) çoklu paralel gerileyen sarım bobinlerinin
kollektör dilimlerine bağlanışı
Seri sarımda:
Seri sarımda ise bir bobinin giriş ve çıkış ucu kollektör dilimlerinde birbirinden yaklaşık
olarak 360 elektriksel açı uzaklıkta kalır ve her bir kutbun hizasına bütün elektrik
makinelerinde 180 elektriksel açı düşer. Bu açı =1800 kutup açısı olarak isimlendirilir.

Seri sarımda çokluk sayısı; elektrik akım yolu takip edilirken kutup çifti sayısı (P) kadar
bobinden geçtikten sonra seri bağlanan bobinlerden kollektör dilimine bağlanan çıkış ucu
girişin sağında kalıyor ise ilerleyen seri sarım solunda kalıyor ise gerileyen seri sarım olarak
isimlendirilir. Aşağıdaki şekilleri inceleyiniz, daha da fazla ayrıntı için ileride verilecek seri
sarım şemalarını da inceleyiniz.
Şekil: K=28 P=2 olan endüvide (m=-2) çoklu seri gerileyen sarım bobinlerinin yerleşimi.
Şekil: K=28 P=3 olan endüvide (m=+2) çoklu seri ilerleyen sarım bobinlerinin yerleşimi.

3.2.7 Oyuk veya bobin adımı (Yx)

Birinci bobinin giriş ve çıkış kenarlarının yerleşeceği oyuk numaralarını veren kavramdır.
Seri ve paralel sarım için aşağıda verilen eşitlik ile hesaplanır. Formülde q sonucun tam sayı
olmasını sağlayan pozitif veya negatif işaretli en küçük değere sahip sayıdır.
𝑿±𝒒
𝒀𝒙 =
𝟐𝑷
3.2.8 Kollektör adımı (Yk)

Paralel sarımda:
Paralel sarımda bir fırçanın kaç kollektör dilimine basacak genişlikte olduğu anlamına gelir.
Seri ve paralel sarımda her zaman fırça çokluk sayısı kadar kollektör dilimine basar. Çokluk
sayısının negatif veya pozitif işaretli olmasının anlamı olmayıp önemli olan mutlak değeridir.
𝒀𝒌 = ± 𝒎
Seri sarımda:
Seri sarımda bir bobinin giriş ve çıkış ucunun bağlanacağı kollektör dilim numaralarını verir.
Sarımın yapılabilmesi için hesaplama sonucunun tam sayı çıkması gerekmektedir.
Aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır.
𝑲±𝒎
𝒀𝒌 = ∗ 𝑴𝒖𝒕𝒍𝒂𝒌𝒂 𝒕𝒂𝒎 𝒔𝒂𝒚𝚤 ç𝚤𝒌𝒎𝒂𝒍𝚤𝒅𝚤𝒓.
𝑷
Paralel sarımda kollektör dilimlerine kutup sayısı 2P kadar fırça (kömür) basar ve her
fırçanın genişliği çokluk sayısı m kadar kollektör dilimine basacak genişlikte seçilir,
fırçaların arasında kalan boşluklar tam olarak birbirine eşittir. Bu paragraf paralel sarımlı
endüviyi sökmeden tanımayı sağlayan paragraf olarak verilmiştir.
Seri sarımda ise; her zaman genişliği çokluk sayısı kadar olan 2 tane fırça bulunur ve
fırçanın sağ ve solunda kalan boşluklar birbirine asla eşit olmaz. Seri sarımda ise en az
makine 2P=4 kutuplu olabilir. Bu paragraf seri sarımlı endüviyi sökmeden tanımayı sağlayan
paragraf olarak verilmiştir.
3.2.9 Fırça adımı (Yf)

Fırçaların arasında kalan boş kollektör dilim sayısı anlamına gelir ki her fırça arasında kalan
boşluk birbirine mutlaka eşit olmak zorundadır. Aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır. Arzu
edilmese de bazı durumlarda tam sayı çıkmayabilir, tam sayı çıkmaması kısa devre olan
etkisiz bobinler oluşmasına neden olabilir.
𝑲 − (𝟐𝑷. 𝒎)
𝒀𝒇 =
𝟐𝑷
3.2.10 Paralel kol sayısı (2a)

Endüvide kaç koldan akarak akımın dolaştığını ifade eden kavram olup paralel sarımlı
endüvilerde daha büyük değere sahip olduğundan bu sarımda akımı büyük-gerilimi küçük
olur. Buna karşılık seri sarımda paralel kol sayısı az, akımı küçük-gerilimi büyük karakter
oluşur.

Paralel sarımda:
Paralel sarımda endüvi sarım şeması oklandırılıp kutuplandırılırken oluşacak akımın geçiş
yolu sayısı aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır.
𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎
Seri sarımda:
Seri sarımda endüvi sarım şeması oklandırılıp kutuplandırılırken oluşacak akımın geçiş yolu
sayısı aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır. Özetle çokluk sayısının iki katı kadar paralel kol
oluşur.
𝟐𝒂 = 𝟐. 𝒎
3.3 Endüvi sarım şemaları hesap ve çizim örnekleri

Endüvi sarım şemalar seri veya paralel sarım için açınım şeması ve daire diyagramı olarak
iki biçimde çizilir ve kullanılır ise de açınım şemalarının çizimi şablon kullanılarak
çizildiğinden biraz daha zor olup az kullanılır. Sonuçta her iki sarım şema çizim yöntemi de
aynı şeyi ifade eden farklı yöntemlerdir.
İlke olarak çizimde kolaylık oluşması ve akım yolu takibinin kolaylaştırılabilmesi için her
bobin tek sarımlı gibi çizilir.
Açınım şeması:
Silindirik yapılı endüvi sarımının düzlemselleştirilerek çizilmesi hali olup sadece cetvel
kullanılarak çizilmesi kolaylıkla mümkündür. Tek sakıncası simetrik oyuk ve kollektör
dilimleri oluşarak sarım şemasının yorumlanmasının biraz zorlaşmasıdır.
Daire diyagramı:
Endüviye mil ekseni istikametinden bakarak çizilen anlaşılması daha kolay olan, simetrik
oyuk ve kollektör dilimi meydana getirmeyen sarım şeması çizim yöntemidir. Akım yolu ve
paralel kollar çok daha kolay takip edilir. Çizimi daire ve eğri şablonları gerektirir ve daha
zor ve zaman alıcıdır.
3.3.1 Paralel sarım açınım şeması çizim hesabı ve ayrıntılı örneği

Örnek olarak paralel sarım uygulanacak bir endüvi 12 oyuk ve 12 kollektör dilimli, 4 kutuplu,
basit paralel ilerleyen sarımlıdır. Bu endüvinin sarım şeması hesabı ve çizimi aşamaları ile
açıklanacaktır. Bu örnekte öğrenilen yöntem diğer bütün sarımlarda da kullanılmalıdır. Diğer
şemalarda sadece hesap ve sarım şemaları verilecektir, aşamaları atlanacaktır.
Verilenler:
x= 12
K=12
2P=4
m=+1 (Basit paralel ilerleyen sarım)

Paralel sarım hesabı:
Verilenleri kullanarak önceden verilen eşitlikleri kullanıp gerekli hesaplamaları aşağıdaki

gibi öncelikle yapılmalıdır. Hesaplama sonuçlarının sağında çıkan sonuçların anlamı
özetlenmiştir.
𝒙±𝒒 𝟏𝟐±𝟎
Oyuk adımı 𝒀𝒙 = = = 𝟑 (𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟒. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌!)
𝟐𝑷 𝟒
𝑲 𝟏𝟐
Giriş sayısı 𝑼= = = 𝟏 (𝑯𝒆𝒓 𝒐𝒚𝒖ğ𝒂 𝒃𝒊𝒓 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş 𝒌𝒆𝒏𝒂𝒓𝚤 𝒚𝒆𝒓𝒍𝒆ş𝒆𝒄𝒆𝒌𝒕𝒊𝒓!)
𝒙 𝟏𝟐
Kollektör adımı 𝒀𝒌 = ±𝒎 = 𝟏 (𝑯𝒆𝒓 𝒌ö𝒎ü𝒓ü𝒏 𝒈𝒆𝒏𝒊ş𝒍𝒊ğ𝒊 𝒃𝒊𝒓 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒅𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊 𝒌𝒂𝒅𝒂𝒓 𝒐𝒍𝒖𝒓!)
𝑲−(𝟐𝑷.𝒎) 𝟏𝟐−(𝟒.𝟏)
Fırça adımı 𝒀𝒇 = = = 𝟐 (𝑭𝚤𝒓ç𝒂𝒍𝒂𝒓𝚤𝒏 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝟐 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒃𝒐ş 𝒌𝒂𝒍𝚤𝒓!)
𝟐𝑷 𝟒
Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟒. 𝟏 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)
Çizim bölgesi sınırlarının belirlenmesi:
Aşağıda görüldüğü gibi; düşey konumda duran endüvinin üzerinde bulunan I. Bölge oyuk
dışında kalan bobin başlarının çizileceği, II. Bölge oyuk içinde kalan faal iletken demetlerinin
çizileceği, III. Bölge endüvi ile kollektör arasında kalan bobin başlarının çizileceği bölgedir.
Eksenleri, ara yüksekliği 25…30 mm civarında uzaklık bulunacak şekilde eşit aralıklı belli
belirsiz çizgiler ile ifade ederiz.
Eksenler arasında kalan IV. Bölge bobin uçlarının kollektörlere lehimlendiği bayrakçık
bağlantılarını, V. Bölge kollektör dilimlerini, VI. Bölge fırça veya diğer adı ile kömürlerin
yerleşeceği yeri sınırlar. Bu bölgelerin arası ise 5…10 mm kadar olabilir. Bölge sınırlarını
sonradan silineceği için belli belirsiz çizmeniz uygun olur. Eksen çizgilerinin uzunluklarının
oyuk sayısına bağlı olarak değişeceği açıktır.
Şekil: Endüvi ve açınım şemasında bölge eksenlerinin belirlenmesi

Giriş ve çıkış faal iletken demetlerinin çizilmesi:
Eksenler arasında II. Bölgeye U giriş sayısı kadar eşit aralıklı olarak giriş faal iletken
demetleri çizilir. Oyuk adımı Yx=3 (1- 4) olduğu için 4. Oyuğun içine giriş faal iletken
demetinin soluna birinci bobinin çıkış faal iletken demeti gelecek şekilde çıkış faal iletken
demetleri de çizilir. Oyuk numaraları ve simetrik oyuk numaraları oyuğun sağ kenarına
yazılır. Diğer aşamaya hazırlık olarak I. Bölgede 1 numaralı bobin başı da çizime eklenmiştir.
Bobin başlarının çizilmesi ve bobin numaralarının verilmesi:
Yukarıda çizilen ilk bobin başı kenarlarına paralel olarak diğer bobin başları çizilip
numaralandırılarak çizime devam edilir.

Kollektör dilimlerinin çizilip numaralandırılması:
Yukarıda çizilen 1. Bobin ekseni ile 12. Bobin ekseni arasına kollektör dilimleri V. Bölgeye
ortalanarak çizilir. Unutulmaması gereken nokta bu eksenlerin sağına ve soluna çokluk
sayısı kadar kollektör dilimi çizileceğidir. Eksen solunda 1. Kollektör dilimi sağıda ise 1’ ile
gösterilen simetrik kollektör diliminin geleceğidir. Kollektör dilimleri numaralandırılır. Tam
ortalarına kollektörler renginde lehimleme bağlantıları (bayrakçık) anlamına gelen IV.
Bölgedeki çizgilerin de çizileceğidir. Tek sarımlı kabul edilen 1. bobinin giriş ucu 1.
Kollektöre bağlı bayrakçığa; m=+1 olduğundan çıkış ucu da 2 numaralı kollektördeki
bayrakçığa bağlanarak III. Bölgedeki birinci bobinin başı da şablon olarak çizilir.
Çizimde III. Bölge bobin başları ve fırçaların tamamlanması:
Birinci bobin başı şablonuna paralel olarak bütün bobin başları çizilip fırçalar yerleştirilir.

Fırçaların bağlanması ve birinci paralel kolun akım yolunun çizilmesi :
Birinci kollektöre basan ve Yk=m kadar kollektör dilimine basan +A fırçası Yf=2 kollektör
dilimi kadar sağda ve aynı genişlikte –B fırçası bulunur. Benzeri mantıkla kutup sayısı kadar
(2P=4) fırça kollektör dilimleri üzerine yerleştirilir. +A’ fırçası ise anlaşılacağı gibi açınım
şemasında +A fırçasının simetriği olarak çizilmiştir. +A ve +C fırçaları birleştirilerek klemens
tablosunda bulunan endüvinin giriş ucu A1 ve –B ile –D fırçaları birleştirilerek endüvinin
çıkış ucu A2 elde edilmiş olur. +A fırçasından –B fırçasına ulaşıncaya kadar 1–2–3 numaralı
bobinlerden geçen akım yönleri faal iletken demetleri üzerinde ok ile gösterilir ve birinci
paralel kol kutuplanmış olur.
Sarım şemasının tamamlanıp paralel kol şemasının çizilmesi :
Sonuç olarak bütün + fırçalardan elektrik akımının girdiği ve – fırçalardan elektrik akımının
çıktığı kabul edilerek bütün faal iletken demetlerinden geçen akım yönleri işaretlenince
sarım şeması kutuplanmış olur. Akımın giriş yaptığı yan yana bulunan faal iletken
demetlerinin endüvide N, çıkış yaptığı faal iletken demetlerinin endüvide S kutbunu
oluşturduğu kabul edilebilir.
Bu aşamada bütün + fırçalar birleştirilip A1 ucuna ve bütün – fırçalar birleştirilip A2 ucuna

ulaşmaktadır. Buna göre; 2a=4 tane paralel kol her bobini bir daire içinde bobin no ile ifade
ederek paralel kol şeması çizilir, kollara bobinler dağıtılmış olur.
İleride durumu pratikleştirebilmek için kutup sayısı kadar fırça yerine paralel kollarda A1(+)
ve A2(-) fırçası varmış gibi çizim yapılarak paralel kol şemaları daha basit halde de
gösterilebilecektir.
Aşağıda sarımın tamamlanmış endüvi ve eksen çizgileri silinmiş durumda son hali
verilmiştir. Bütün paralel sarımlar için özetlenen bu sarım şeması çizim yönteminden
faydalanılabilir.

3.3.2 Paralel sarım endüvi daire diyagramı şeması çizim

Yukarıda açınım şeması çizilen endüvinin benzeri şekilde daire diyagramı çizimi aşağıda
açıklanmıştır. Verilenler ve hesaplamada bir değişiklik olmadığından direkt çizime
geçilmiştir. Paralel kol şeması çizimi açınım şemasında olduğu gibi oluşturulur.
Çizim bölgesi sınırlarının belirlenmesi:
Açınım şeması çiziminde bölge eksen çizgilerinin yerini dairesel eksen çizgileri alır. Aşağıda
bölgelere 1. Bobin yerleşim şablonu tamamlanmış, oyuk ve kollektörler numaralanmıştır.

Birinci bobinin bobin başı ve faal iletken demetlerine paralel olarak diğer bobinler de
tamamlanır.
Daha sonra fırçalar yerleştirilerek birinci paralel kolu kutuplandıralım.

Sarım şeması üzerinde bütün kutuplandırmayı tamamlayıp eksen çizgilerini yok ederek
şema tamamlanmış olur.
Çoklu paralel ilerleyen sarım örneği:
X=12, K=24, 2P=2, M=+2 çoklu paralel ilerleyen sarım için gerekli hesaplamaları yapıp
verilen açınım şemasına göre endüvi sarımını gerçekleştiriniz.
Hesaplamalar:
𝒙±𝒒 𝟏𝟐±𝟎
Oyuk adımı 𝒀𝒙 = = = 𝟔 (𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟕. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌!)
𝟐𝑷 𝟐
𝑲 𝟐𝟒
Giriş sayısı 𝑼= = = 𝟐 (𝑯𝒆𝒓 𝒐𝒚𝒖ğ𝒂 𝟐 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş 𝒌𝒆𝒏𝒂𝒓𝚤 𝒚𝒆𝒓𝒍𝒆ş𝒆𝒄𝒆𝒌𝒕𝒊𝒓!)
𝒙 𝟏𝟐
Kollektör adımı 𝒀𝒌 = ±𝒎 = +𝟐 (𝑯𝒆𝒓 𝒌ö𝒎ü𝒓ü𝒏 𝒈𝒆𝒏𝒊ş𝒍𝒊ğ𝒊 𝟐 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒅𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊 𝒌𝒂𝒅𝒂𝒓 𝒐𝒍𝒖𝒓!)
𝑲−(𝟐𝑷.𝒎) 𝟐𝟒−(𝟐.𝟐)
Fırça adımı 𝒀𝒇 = = = 𝟏𝟎 (𝑭𝚤𝒓ç𝒂𝒍𝒂𝒓𝚤𝒏 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝟏𝟎 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒃𝒐ş𝒕𝒖𝒓!)
𝟐𝑷 𝟐
Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟐. 𝟐 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒑𝒂𝒓𝒂𝒍𝒆𝒍 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)

Açınım Şeması:
3.3.3 Endüvi seri sarım açınım, paralel kol ve daire diyagramı çizimi
Yukarıda paralel sarım çeşidi için endüvi açınım, paralel kol, daire diyagramı çizimi örnekleri
verilmiştir. Çizimde izlenecek yol aynı kalmak kaydı ile seri sarım şemaları çiziminde de
benzeri şekilde hareket edilir. Fakat bobin uçlarının kollektör dilimlerine bağlanışında
kollektör adımı tanımlamasında verilen farklılığa dikkat edilerek bağlantı yapılır. Paralel kol
şemasının çizilmesi için sarım şemalarının oklandırılmasında da simetrik kollektör
dilimlerinden akım yolu takip edilmelidir. Ayrıca Yk kollektör adımının büyümesi simetrik
kollektör dilimlerinin de artmasına yol açar. Çünkü bir bobinin giriş ve çıkış uçları arasında
kollektör adımına göre açılma oluşur.
Yukarıda son paralel sarım uygulanan endüviye, seri sarım uygulaması yapılacak şekilde
çizim örneği verelim. Seri sarımda; kutup sayısının en az 2P=4 olabileceği ve kutup sayısı
ne olursa olsun fırça sayısının sadece 2 tane olacağı dikkatten kaçırılmamalıdır.
Verilenler:
X=12, K=24, 2P=4, M=-2 çoklu seri gerileyen sarım için gerekli hesaplamaları yaparak açınım
şemasını, paralel kol şemasını ve daire diyagramı çizimini örnekleyelim.
Hesaplamalar:
𝒙±𝒒 𝟏𝟐±𝟎
𝟐𝑷 𝟒
𝑲 𝟐𝟒
𝒙 𝟏𝟐
𝑲±𝒎 𝟐𝟒−𝟐
Kollektör adımı 𝒀𝒌 = 𝑷
= 𝟐
= 𝟏𝟏(𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏, ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟏𝟐. 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒅𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊𝒏𝒆 𝒃𝒂ğ𝒍𝒂𝒏𝚤𝒓!)
𝑲−(𝟐𝑷.𝒎) 𝟐𝟒−(𝟒.𝟐)
Fırça adımı 𝒀𝒇 =
𝟐𝑷
=
𝟒
= 𝟒 (𝟐 𝒇𝚤𝒓ç𝒂𝒏𝚤𝒏 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝟒 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒃𝒐ş𝒕𝒖𝒓, 𝟐 𝒇𝚤𝒓ç𝒂 𝒗𝒂𝒓𝒅𝚤𝒓!)
Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐. 𝒎 = 𝟐. 𝟐 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒑𝒂𝒓𝒂𝒍𝒆𝒍 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)
(Paralel sarım uygulansaydı 2a=8 olacağı dikkatten kaçırılmamalıdır !)

Seri sarım açınım şeması, paralel kol şeması ve daire diyagramı çizimi:

C. DOĞRU AKIM MAKİNELERİNİN EDÜVİ E.M.K DEĞERİ
4 Doğrusal hareket eden iletken için E.M.K. değeri

Uluslar Arası Birim Sistemi (MKS veya SI) ve Lenz ’in tanımlarına göre; bir iletkeni 1 saniye
içinde 1 Weber manyetik akı keserse o iletkende 1 Birim Volt gerilim indüklenmektedir.
Şekil: Doğrusal harekette gerilim indükleme olayı
Manyetik alan içinde bulunan iletken hareket ettirilmezse iletkeni birim zamanda kesen
manyetik akı değişmesi sıfır olacağı için iletkende gerilim indüklenmez ve sıfırı ortada olan
galvanometre ibresi de ortada durur, sapmaz.
Sağ el kuralına göre yukarıdaki şekilde alan içinde iletken sağa hareket ettirilirse
galvanometreden de gözlendiği gibi galvanometre + yönde sağa doğru saparken hareket
yönü sola doğru olursa galvanometre sola doğru – yönde sapar. Fakat üretilen gerilimin
değerinin bulunması için birim zamanda iletken tarafından kesilen manyetik akı miktarını
hesaplamamız gerekir. Konu aşağıdaki şekilde açıklanabilir.
Bir iletken  (Weber) manyetik akısını dik kesecek şekilde, doğrusal olarak  (m/sn) hızı ile
hareket ettirilirse l (metre) uzunluğunda iletkenin birim zaman olarak kabul edilen 1 saniye
içinde taradığı dikdörtgensel alan aşağıdaki şekilde hesaplanabilir.
𝑨𝑭𝒆 = 𝒍. 𝒗 … 𝒎𝟐
Birim alan m2 den yayılan manyetik akı yoğunluğu B, MKS birim sistemine göre Weber/m 2
(Tesla) birimine sahiptir. Birim zamanda iletkenin taradığı alan 𝑨𝑭𝒆 ve manyetik akı
yoğunluğu 𝑩 olduğuna göre bir iletkende doğan elektromotor kuvvetin değeri aşağıdaki
eşitlikle hesaplanır.
𝒆 = 𝑩. 𝑨𝑭𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗 … 𝑽𝒐𝒍𝒕
İletken manyetik alana dik değil de manyetik alanla  açısı yapacak şekilde hareket ettirilirse
birim zamanda taranan manyetik akı miktarı veya dik alan 𝑺𝒊𝒏 ∝ ile orantılı olacağından
gerilimin değeri de 𝑺𝒊𝒏 ∝ ile orantılı olacaktır.

Sonuç olarak aşağıdaki şekilde  (m/sn) hızı ile ve  açısı ile hareket eden iletkenin birim
zamanda kestiği alan taralı olarak gösterilen dikdörtgenin alanı olduğuna göre ile üretilen
EMK değeri aşağıdaki eşitlikle hesaplanabilecektir. Doğal olarak dik harekete göre 𝑺𝒊𝒏 ∝
oranında EMK değerinde azalma olacaktır.
𝒆 = 𝑩. 𝑨𝑭𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏 ∝ … 𝑽𝒐𝒍𝒕
Şekil: İletkenin manyetik alanı  açısı ile kesmesi
Örnek: 1
Manyetik akı yoğunluğu 0,8 Weber/m2 (=0,8 Tesla) olarak bilinen iki kutbun arasında
manyetik alana dik olarak hareket eden iletkenin manyetik alan içinde kalan kısmının boyu
40 cm uzunluğundadır. İletkende 1,2 V EMK doğması için; iletkenin hızı, saniyede taradığı
alan ve kestiği manyetik akının miktarı ne olmalıdır?
Çözüm:
1. Bilinen EMK eşitliğinden hız yalnız bırakılır.
𝒆 𝟏,𝟐 𝟏,𝟐
𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 → 𝒗= = = = 𝟑, 𝟕𝟓 𝒎/𝒔𝒏
𝑩.𝒍.𝑺𝒊𝒏∝ 𝟎,𝟖.𝟎,𝟒.𝑺𝒊𝒏𝟗𝟎° 𝟎,𝟖.𝟎,𝟒.𝟏
2. İletkenin 1 saniyede taradığı alan;
𝑨𝑭𝒆 = 𝒍. 𝒗 = 𝟎, 𝟒. 𝟑, 𝟕𝟓 = 𝟏, 𝟓 𝒎𝟐
3. Saniyede iletkenin kestiği manyetik akı miktarı;
 = 𝑩. 𝑨𝑭𝒆 = 𝟎, 𝟖. 𝟏, 𝟓 = 𝟏, 𝟐 𝑾𝒆𝒃𝒆𝒓

Örnek: 2
Manyetik akı yoğunluğu 0,6 Weber/m2 olarak bilinen iki kutbun arasında manyetik alana açılı
olarak hareket eden iletkenin manyetik alan içinde kalan kısmının boyu 0,50 m, iletkenin hızı
8 m/sn değerindedir. İletkende indüklenen EMK değeri 1,697 V olduğuna ve göre; iletkenin
hareket istikametinin manyetik alanla yaptığı açıyı bulunuz.
Çözüm:
1. Bilinen EMK eşitliğinden 𝑺𝒊𝒏𝜶 yalnız bırakılır.
𝒆 𝟏,𝟔𝟗𝟕
𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 → 𝑺𝒊𝒏 = = 𝟎,𝟔.𝟎,𝟓.𝟖 = 𝟎, 𝟕𝟎𝟕
𝑩.𝒍.𝒗
2. Sinüsü hesaplanan  açısının değeri,
𝑺𝒊𝒏 = 𝟎, 𝟕𝟎𝟕 → 𝜶 = 𝟒𝟓° 𝒃𝒖𝒍𝒖𝒏𝒖𝒓
5 Dairesel hareket eden bobinde E.M.K. değeri

Doğru akım generatörlerinde, iletkenler endüvi oyuklarına yerleştirilir ve dairesel bir
yörünge üzerinde kutupların alanı etkisinde hareket ettirilir. İletkenlerin her an manyetik
alanla yaptığı açı değişir. Dolayısı ile EMK ani değeri 𝑺𝒊𝒏 ile ilişkili olduğundan gerilimin
dalgasının açınımı da sinüs dalgası olup Alternatif Akım (AC) olur.
Şekil: Bir sarımlı bobine bağlı bileziklere basan fırçalardan AC alınır (𝜶 = 𝟗𝟎° 𝒗𝒆 𝒆 = +𝒆𝒎𝒂𝒙 )
Durum I: Şekilde görüldüğü gibi bir sarımlı bobinin uçları bronzdan (sarı metal) iki bileziğe
bağlanmış olup, bobin n yönünde manivela kolu ile manyetik alan içinde döndürülmektedir.
Bu durumda sağ el kuralı uygulanınca N kutbunun altındaki bobin kenarında giriş yönünde,

S kutbunun üzerindeki bobin kenarında çıkış yönünde gerilim indüklenir. Bobin manyetik
alan kuvvet hatlarını dik kesecek konumda bulunduğu için iletkende doğan gerilimin ani
değeri maksimum değere sahiptir. Bunun nedeni =900 ve 𝑺𝒊𝒏 = 𝟏 olmasıdır. Dış devreden
akım soldaki fırçadan çıkıp galvanometreye girecek yönde olup galvanometre sağa
sapmaktadır.
∝= 𝟗𝟎° 𝒗𝒆 𝑺𝒊𝒏 ∝= 𝟏 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. (𝟏) = +𝒆𝒎𝒂𝒙 𝒐𝒍𝒖𝒓
Durum II: Bobin ¼ devir döndürülerek kenarları manyetik alana paralel hale geldiğinde =00
dolayısı ile 𝑺𝒊𝒏 = 𝟎 olacağından gerilimin de ani değeri sıfıra düşer.
∝= 𝟎° 𝒗𝒆 𝑺𝒊𝒏 ∝= 𝟎 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 = 𝟎 𝒐𝒍𝒖𝒓
Şekil: =00 durumu e=0 V olur Şekil: =2700 durumu 𝒆 = −𝒆𝒎𝒂𝒙
Durum III: Bobin kenarları şekilde görüldüğü gibi ilk duruma göre ½ devir döndürülürse
bobin kenarları yer değiştirir, bu durumda kenarlarda doğan gerilimin ani değeri yine
maksimum fakat gerilimin polaritesi değiştiği için dış devreden geçen akımın da yönü
değişir ve galvanometre sola sapar. Çünkü ∝= 𝟐𝟕𝟎° 𝒗𝒆 𝑺𝒊𝒏 ∝= −𝟏 olacaktır.
∝= 𝟐𝟕𝟎° 𝒗𝒆 𝑺𝒊𝒏 ∝= −𝟏 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏 ∝= 𝑩. 𝒍. 𝒗. (−𝟏) = −𝒆𝒎𝒂𝒙 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌𝒕𝚤𝒓.
Bobinin alan içinde hareketi daha sık aralıklarla ele alınırsa gerilim sinüs dalgası çizecektir.
Şekil: Bobinde zamanın fonksiyonu olan  açısına bağlı sinüsoidal AC oluşumu.

6 Bobinde doğan gerilimin doğru akıma dönüştürülmesi

Manyetik alan içinde döndürülen bobinde indüklenen gerilimin AC olduğunu incelemiştik.
Bu gerilimi DC gerilime dönüştürmek için bobinin uçlarına iki ayrı bronz bilezik yerine
ortadan ikiye bölünerek milden ve birbirinden yalıtılan kollektör dilimleri bağlamak yeterli
olmaktadır.
Şekil: Bobinde indüklenen AC gerilimin kollektör ve fırçalar ile DC ye çevrilmesi (∝= 𝟗𝟎°)
Dönüş yönünde belirli açısal ilerlemekle birkaç durumu şekillerle ele alalım. Doğan gerilimin
değeri ve değişim eğrisini açısal konuma göre inceleyelim.
Durum I: Sağ el kuralına göre yukarıdaki şekilde doğan gerilim, iletkenler manyetik akıya dik
hareket konumunda olduğundan en yüksek değeri olan +maksimum değerindedir.
∝= 𝟗𝟎° 𝒗𝒆 𝑺𝒊𝒏 ∝= 𝟏 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. (𝟏) = +𝒆𝒎𝒂𝒙 𝒐𝒍𝒖𝒓
Şekil: II durum (𝜶 = 𝟒𝟓°) Şekil: III durum (𝜶 = 𝟎°)

Durum II: İlk konuma göre bobini dönüş yönünde 45 0 çevirince trigonometrik çemberde ∝=
𝟒𝟓° konumuna gelinmiş olur.
∝= 𝟒𝟓° için 𝑺𝒊𝒏𝟒𝟓° = 𝟎, 𝟕𝟎𝟕 olup, ani gerilim 𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 = 𝟎, 𝟕𝟎𝟕. 𝒆𝒎𝒂𝒙 olacaktır.
Durum III: Bobini dönüş yönünde 450 daha çevirerek trigonometrik çemberde ∝= 𝟎°
konumuna gelinmiş olur.
∝= 𝟎° için 𝑺𝒊𝒏 𝟎° = 𝟎 olup, ani gerilim 𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 = 𝟎 𝑽 olacaktır.
Şekle dikkat edilirse u durumda fırçalar iki kollektör dilimini kısa devre etmekle birlikte
gerilim indüklenmediği için bobinden akım akmaz. (İleride açıklanacağı gibi bu durumda
komütasyon akımı tedbir alınmamış ise oluşabilir!)
Şekil:𝜶 = 𝟐𝟕𝟎° için durum Şekil: 𝜶 = 𝟐𝟐𝟓° için durum
Durum IV: Önceki konuma göre 90° daha çevirince Durum I ile simetrik konuma gelinmiş
olur. Gerilim –maksimum değerini kazanmasına rağmen; F+ fırçası sürekli olarak akımın
giriş yaptığı kenara temas halinde olan kollektöre bastığı için, dış devreden akan akım aynı
yönde kalır, yani DC dönüşümü gerçekleşmiş olur. Sağ el kuralına göre yukarıdaki şekilde
doğan gerilim, iletkenler manyetik akıya dik hareket konumunda olduğundan en yüksek
değeri olan +maksimum değerindedir.
∝= 𝟐𝟕𝟎° 𝒗𝒆 𝑺𝒊𝒏 ∝= −𝟏 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 = −{𝑩. 𝒍. 𝒗. (−𝟏)} = +𝒆𝒎𝒂𝒙 𝒐𝒍𝒖𝒓.
Durum V: Yukarıda açıklanan Durum II: konumuna simetrik konumdur. Kollektör ve fırçalar
yardımı ile dış devreden akan akımın DC olarak tek yönlü akacağı açıktır.
∝= 𝟐𝟐𝟓° ve 𝑺𝒊𝒏 𝟐𝟐𝟓° = −𝟎, 𝟕𝟎𝟕 ani gerilim 𝒆 = −{𝑩. 𝒍. 𝒗. (−𝟎, 𝟕𝟎𝟕)} = 𝟎, 𝟕𝟎𝟕. 𝒆𝒎𝒂𝒙 olacaktır.
İnceleme durumları artırılabilir. Sonuç olarak aşağıdaki zamana bağlı gerilim değişim
eğrilerinden de görüleceği gibi alternatif akımın –alternansları diyotlarla tam dalga
doğrultmaya benzer şekilde kollektör dilimleri ve fırçalar yardımı ile doğrultulmuş ve
dalgalanan bir DC üretilmiş olmaktadır.
Endüstride endüvi bobin ve kollektör dilim sayısı artırılarak dalgalanma ortadan

kaldırılmaktadır. Her kutup başına 8…12 bobin bulunması dalgalanma ihmalini sağlar.

Şekil: İncelenen açısal durumlarda bobinden elde edilen DC değişim eğrileri
7 Endüvide doğan E.M.K. değeri

Manyetik alan içinde hareket eden bir iletkende indüklenen alternatif gerilimin ani değeri
aşağıdaki eşitlik ile hesaplanmaktadır.
𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏𝜶 𝑽𝒐𝒍𝒕
Bir endüvide çok sayıda döndürülen iletken bulunur. Bu iletkenleri kesen manyetik akının
değeri ve yönü  açısının değerine bağlı olarak değişir. Çünkü incelenmekte olan iletken
kutbun ortasında iken en yoğun manyetik akı, yanlara doğru kaydıkça daha az manyetik akı
tarafından kesilir. Ayrıca iletken N kutbu etkisinden S kutbu etkisine geçtiği zaman ise
iletkende üretilen gerilimin yönü de değişir.
Endüvi gerilimi hesaplamalarında 𝑺𝒊𝒏𝜶 etkisini ortadan kaldırabilmek için iletkenin her
bölgede homojen dağıldığı kabul edilen “ortalama manyetik akı yoğunluğu” 𝑩𝒐𝒓 etkisinde
kaldığı varsayımına göre işlem yapılır.
Şekil: Kutup adımı, ortalama manyetik akı yoğunluğu ve endüvi boyutları
Makine kaç kutuplu olursa olsun bir kutbun hizasına düşen elektriksel açı kutup adımı
olarak isimlendirilir ve 180 elektriksel açıya karşılık gelir.
𝝉𝒑 = 𝟏𝟖𝟎° 𝒗𝒆 𝝉𝒑 = 𝜶𝒈𝒆𝒐𝒎𝒆𝒕𝒓𝒊𝒌 𝒌𝒖𝒕𝒖𝒑 𝒂ç𝚤𝒔𝚤 . 𝑷 = 𝟏𝟖𝟎°

Bir kutbun altına düşen kutup etki alanı 𝝉𝒑 = 𝟏𝟖𝟎° altında manyetik akının yoğunluğu kutup
ortasında şekilde görüldüğü gibi B max seviyesinde ve en yüksek değerde iken yan kenarlara
doğru gidildikçe eğrisel olarak azalıp sıfır değerine düşer. Ortalama manyetik akı yoğunluğu
Bor ise eğrinin altında kalan alana eşit alana sahip taralı dikdörtgenin yüksekliği olarak
kabul edilir. Dikdörtgenin eni 𝝉𝒑 ve yüksekliği Bor değeri olarak kabul edilir. Endüvi çapı
𝑫 (𝒎𝒆𝒕𝒓𝒆), ve oyukların boyu 𝒍 (𝒎𝒆𝒕𝒓𝒆) olduğuna göre bir iletkende doğan gerilimin değerini
veren eşitlik aşağıdaki şekilde çıkarılabilir.
o Manyetik akı miktarı her bölgede homojen olduğu kabul edilen Bor alınırsa üretilen
gerilim eşitliğinde 𝑺𝒊𝒏𝜶 etkisiz olacaktır. Temel eşitlik aşağıdadır.
𝒆 = 𝑩. 𝒍. 𝒗. 𝑺𝒊𝒏 ∝= 𝑩𝒐𝒓. 𝒍. 𝒗 𝑽𝒐𝒍𝒕
o Ortalama manyetik akının değeri 𝑩𝒐𝒓 bir kutbun yaydığı toplam manyetik alan ∅𝒌
değerinin o kutbun etkisi altında kalan endüvi yüzey alanı 𝑨𝒑 değerine oranı olur.
∅𝒌 ∅𝒌 ∅𝒌. 𝟐𝑷 𝑾𝒆𝒃𝒆𝒓⁄
𝑩𝒐𝒓 = = = (= 𝑻𝒆𝒔𝒍𝒂)
𝑨𝒑 𝝅. 𝑫. 𝒍 𝝅. 𝑫. 𝒍 𝒎𝟐
𝟐𝑷
o Makinelerin çevresel hızı değil devir hızı etiketlerinde 𝒏 devir/dakika olarak verilir. Bu
hızdan yararlanarak açısal hız eşitliği endüvi çevresinin saniyedeki devir sayısı 𝒏⁄𝟔𝟎
değerine oranı şeklinde yazılabilir.
𝝅. 𝑫. 𝒏 𝒎⁄
𝒗= 𝑺𝒏
𝟔𝟎
o Bu durumda bir iletkende doğan gerilimin değeri aşağıdaki şekilde sadeleştirilebilir.
∅𝒌. 𝟐𝑷 𝝅. 𝑫. 𝒏 ∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏 𝑽𝒐𝒍𝒕⁄

𝒆 = 𝑩𝒐𝒓. 𝒍. 𝒗 = . 𝒍. = 𝒊𝒍𝒆𝒕𝒌𝒆𝒏
𝝅. 𝑫. 𝒍 𝟔𝟎 𝟔𝟎
o Bir doğru akım makinesinin endüvisinde 𝒛 tane iletken ve daha önce endüvi
sarımında incelendiği gibi 𝟐𝒂 paralel koluna paylaştırılacağına göre endüvide doğan
gerilimin ortalama değeri yani DC değeri aşağıdaki sonuç eşitliği ile hesaplanabilir.
Her sarım (𝑵) biri giriş diğeri çıkış olarak iki iletkenden oluşur. O halde; 𝒛 = 𝟐. 𝑵 olur.
𝒛 ∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏 𝒛 ∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏. 𝒛

𝑬 = 𝒆. = . = 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝟐𝒂 𝟔𝟎 𝟐𝒂 𝟔𝟎. 𝟐𝒂
o Yukarıdaki son eşitlikte makinenin yapımından gelen ve dışarıdan bir etki ile
değiştirilemeyen elemanlar topluluğuna 𝑲 generatör sabiti dersek aşağıdaki
sadeleştirilmiş eşitliğe ulaşılır.
𝟐𝑷. 𝒛
𝑲= 𝒚𝒂𝒑𝚤𝒎𝒅𝒂𝒏 𝒈𝒆𝒍𝒆𝒏 𝒔𝒂𝒃𝒊𝒕𝒍𝒆𝒓 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏; 𝑬 = 𝑲. ∅𝒌. 𝒏
𝟔𝟎. 𝟐𝒂
Sonuç olarak bir doğru akım generatörünün gerilimi; son eşitliğe göre uyartım akımı ile
değiştirilebilen kutup manyetik alanı ∅𝒌 ve endüvinin devir hızı 𝒏 ile doğru orantılı olur.

8 Endüvi gerilimi indükleme problemleri

Örnek: 1
220 V gerilimli 1 HP gücünde kutupları yabancı bir kaynaktan beslenen generatörün

endüvisinde 28 oyuk ve 56 kollektör dilimi bulunmaktadır. Kutup sayısı 4 olan generatörün
kutup manyetik alanı 0,016 Weber ve endüvisine m=+2 çoklu ilerleyen paralel sarım
uygulanmış, her bobin 0,45 mm çapta emaye iletkenden 12 sarımlıdır. Endüvi devir hızı,
elektrik akım yoğunluğu nedir?
Çözüm:
1. Endüvide bulunan iletken sayısı bobin sayısı kollektör dilimine eşit olacağından;
𝒛 = 𝟐. 𝑵𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 . 𝑲 = 𝟐. 𝟏𝟐. 𝟓𝟔 = 𝟏𝟑𝟒𝟒 𝒊𝒍𝒆𝒕𝒌𝒆𝒏
2. Endüvinin paralel kol sayısı;
𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟒. 𝟐 = 𝟖
3. Endüvi gerilim eşitliğinden devir hızı çekilir.
∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏. 𝒛
𝑬= 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝟔𝟎. 𝟐𝒂
𝟔𝟎. 𝟐𝒂. 𝑬 𝟔𝟎. 𝟖. 𝟐𝟐𝟎 𝟏𝟎𝟓𝟔𝟎𝟎
𝒏= = = ≅ 𝟏𝟐𝟐𝟖 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒛 𝟎, 𝟎𝟏𝟔. 𝟒. 𝟏𝟑𝟒𝟒 𝟖𝟔, 𝟎𝟏𝟔
4. Generatörün endüvi akımı güç ve gerilimi bilindiğine göre bulunabilir.
𝑷𝒂 𝟕𝟑𝟔
𝑰𝒂 = = ≅ 𝟑, 𝟑𝟒𝟓 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑼 𝟐𝟐𝟎
5. Endüvide bulunan paralel kol sayısı hesaplandığına göre endüviden çekilen akım paralel
kollara eşit olarak dağılacağından,
𝑰𝒂 𝟑, 𝟑𝟒𝟓
𝑰𝒌𝒐𝒍 = = = 𝟎, 𝟒𝟏𝟖 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝟐𝒂 𝟖
6. Emaye iletken dairesel kesitli olduğuna göre her damarın yüzey alanı dairenin kesiti
eşitliğinden;
𝝅. 𝒅𝟐 𝟑, 𝟏𝟒𝟏. 𝟎, 𝟒𝟓𝟐
𝑨= = = 𝟎, 𝟏𝟓𝟗 𝒎𝒎𝟐
𝟒 𝟒
7. Elektrik akım yoğunluğu birim kesitten akan elektrik akım miktarı demektir. Bu değer
genellikle 2,5… 4 A/mm2 aralığında alınmakla birlikte makinenin soğutma seviyesine
bağlıdır ve sembol olarak j ile gösterilir. İletkenden akan kol akımı ve her kolun kesiti
belli olduğuna göre elektrik akım yoğunluğunu bulalım.
𝑰𝒌𝒐𝒍 𝟎, 𝟒𝟏𝟖
𝒋= = ≅ 𝟐, 𝟔𝟑 𝑨/𝒎𝒎𝟐
𝑨 𝟎, 𝟏𝟓𝟗

Örnek: 2
Endüvisinde 12 oyuk ve 24 kollektör dilimi bulunan 4 kutuplu çokluk sayısı -2 olan çoklu
gerileyen seri sarım uygulanmış bir generatör endüvisinin çapı 8 cm endüvi 4,19 m/sn
çevresel hızla döndürülmektedir. Her oyukta toplam olarak 64 iletken bulunmaktadır.
Endüvide indüklenen gerilim 115 Volt olduğuna göre kutup manyetik akısının değeri ve her
bobinin sarım sayısını bulunuz.
Çözüm:
1. Endüvide bulunan iletken sayısı oyuk iletken sayısı ile oyuk sayısının çarpımına eşittir.
𝒛 = 𝒛𝒙. 𝒙 = 𝟔𝟒. 𝟏𝟐 = 𝟕𝟔𝟖 𝒊𝒍𝒆𝒕𝒌𝒆𝒏
2. Endüvinin toplam sarım sayısı iletken sayısının yarısına eşittir.
𝒛 𝟕𝟔𝟖
𝑵𝒕 = = = 𝟑𝟖𝟒 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
𝟐 𝟐
3. Endüvide kollektör dilim sayısı kadar bobin olacağına göre bir bobinin sarım sayısı;
𝑵𝒕 𝟑𝟖𝟒
𝑵𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 = = = 𝟏𝟔 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎/𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏
𝑲 𝟐𝟒
4. Seri sarımlı endüvinin paralel kol sayısı;
𝟐𝒂 = 𝟐. 𝒎 = 𝟐. 𝟐 = 𝟒
5. Çevresel hız bilindiğine göre devir hızını hesaplayalım.
𝝅. 𝑫. 𝒏 𝒎⁄ 𝒗. 𝟔𝟎 𝟒, 𝟏𝟗. 𝟔𝟎
𝒗= 𝑺𝒏 𝒆ş𝒊𝒕𝒍𝒊ğ𝒊𝒏𝒅𝒆𝒏 𝒏 = = = 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝟔𝟎 𝝅. 𝑫 𝟑, 𝟏𝟒𝟏. 𝟎, 𝟎𝟖
6. Gerilim eşitliğinden kutup manyetik akısını çekersek;
∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏. 𝒛
𝑬= 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝟔𝟎. 𝟐𝒂
𝟔𝟎. 𝟐𝒂. 𝑬 𝟔𝟎. 𝟒. 𝟏𝟏𝟓 𝟐𝟕𝟔𝟎𝟎
∅𝒌 = = = ≅ 𝟎, 𝟎𝟎𝟖𝟗𝟖 𝑾𝒆𝒃𝒆𝒓
𝒏. 𝟐𝑷. 𝒛 𝟏𝟎𝟎𝟎. 𝟒. 𝟕𝟔𝟖 𝟑𝟎𝟕𝟐𝟎𝟎𝟎
Örnek: 3
Bir doğru akım makinesi 2 kutuplu 8 oyuklu 16 kollektör dilimli olup endüvisine çokluk
sayısı +2 olan ilerleyen paralel sarım uygulanacaktır. Kutup akısı 0,04 Weber olup her bobin
0,40 mm çapta öz direnci 0,0178 .mm2/m emaye telden 20 sarımlı sarılmış ve her sarımın
boyu 0,5 m uzunluğundadır. Sarımda elektrik akım yoğunluğu 5 A/mm2 ve fırçaların sabit
kabul edilen geçiş direnci 0,4  kabul edilmektedir. (E=230 V)
a) Sarım hesaplarını yaparak açınım sarım şemasını ve paralel kol şemasını çiziniz.
b) Endüvi direncini, devir hızını, anma yükü ile yüklü iken uç gerilimi, gücü ve verimini
hesaplayınız.

Çözüm:
a) Sarım hesaplamaları;
𝒙±𝒒 𝟖±𝟎
Oyuk adımı 𝒀𝒙 = = =
𝟐𝑷 𝟐
𝟒 (𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟓. 𝒐𝒚𝒖𝒌𝒕𝒂 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌!)
Giriş sayısı
𝑲 𝟏𝟔
𝑼= = = 𝟐 (𝑯𝒆𝒓 𝒐𝒚𝒖ğ𝒂 𝟐 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş 𝒌𝒆𝒏𝒂𝒓𝚤 𝒚𝒆𝒓𝒍𝒆ş𝒆𝒄𝒆𝒌𝒕𝒊𝒓!)
𝒙 𝟖
Kollektör adımı 𝒀𝒌 = ±𝒎 =
+𝟐 (𝑯𝒆𝒓 𝒌ö𝒎ü𝒓ü𝒏 𝒈𝒆𝒏𝒊ş𝒍𝒊ğ𝒊 𝒊𝒌𝒊 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒅𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊 𝒌𝒂𝒅𝒂𝒓 𝒐𝒍𝒖𝒓!)
𝑲−(𝟐𝑷.𝒎) 𝟏𝟔−(𝟐.𝟐)
Fırça adımı 𝒀𝒇 = = =
𝟐𝑷 𝟐
𝟔 (𝑭𝚤𝒓ç𝒂𝒍𝒂𝒓𝚤𝒏 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝟔 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒃𝒐ş 𝒌𝒂𝒍𝚤𝒓!)
Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟐. 𝟐 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)
Açınım şeması;
Paralel kol şeması;

b) Endüvi direnci, hızı, uç gerilimi, güç ve verimi;
o Bir bobinin iletken uzunluğu,

𝒍𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 = 𝑵𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 . 𝒍𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎 = 𝟐𝟎. 𝟎, 𝟓 = 𝟏𝟎 𝒎𝒆𝒕𝒓𝒆
o Paralel kol iletken uzunluğu,

𝑲 𝟏𝟔
𝒍𝒌𝒐𝒍 = . 𝒍𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 = . 𝟏𝟎 = 𝟒𝟎 𝒎𝒆𝒕𝒓𝒆
𝟐𝒂 𝟒
o Paralel kol iletken direnci,
𝒍𝒌𝒐𝒍 . 𝝆 𝒍𝒌𝒐𝒍 . 𝝆 𝟒𝟎. 𝟎, 𝟎𝟏𝟕𝟖 𝟎, 𝟕𝟏𝟐

𝑹𝒌𝒐𝒍 = = 𝟐 = 𝟐 = = 𝟓, 𝟔𝟔 𝛀
𝑨 𝝅. 𝒅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏. 𝟎, 𝟒𝟎 𝟎, 𝟏𝟐𝟓𝟔
𝟒 𝟒
o Endüvinin eşdeğer direnci,

𝑹𝒌𝒐𝒍 𝟓, 𝟔𝟔
𝑹𝒂 = + 𝑹𝒇 = + 𝟎, 𝟒 = 𝟏, 𝟖𝟏𝟓 𝛀
𝟐𝒂 𝟒
o Endüvideki iletken sayısı,

𝒛 = 𝑲. 𝟐. 𝑵𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 = 𝟏𝟔. 𝟐𝟎. 𝟐 = 𝟔𝟒𝟎 𝒊𝒍𝒆𝒕𝒌𝒆𝒏
o Endüvi geriliminden devir hızı;
𝑬. 𝟔𝟎. 𝟐𝒂 𝟐𝟑𝟎. 𝟔𝟎. 𝟒 𝟓𝟓𝟐𝟎𝟎

𝒏= = = ≅ 𝟏𝟎𝟕𝟖 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝝓𝒌. 𝟐𝑷. 𝒛 𝟎, 𝟎𝟒. 𝟐. 𝟔𝟒𝟎 𝟓𝟏, 𝟐
o Bir paralel kol akımı,

𝑰𝒌𝒐𝒍 = 𝒋. 𝑨 = 𝟓. 𝟎, 𝟏𝟐𝟓𝟔 = 𝟎, 𝟔𝟐𝟖 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
o Endüvi akımı,
𝑰𝒂 = 𝑰𝒌𝒐𝒍 . 𝟐𝒂 = 𝟎, 𝟔𝟐𝟖. 𝟒 = 𝟐, 𝟓𝟏𝟐 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
o Endüvide üretilen güç,

𝑷ü𝒓𝒆𝒕𝒊𝒍𝒆𝒏 = 𝑬. 𝑰𝒂 = 𝟐𝟑𝟎. 𝟐, 𝟓𝟏𝟐 = 𝟓𝟕𝟕, 𝟕𝟔 𝑾𝒂𝒕𝒕
o Endüviye bağlı yükün uçlarındaki gerilim;

𝑼 = 𝑬 − 𝑰𝒂. 𝑹𝒂 = 𝟐𝟑𝟎 − 𝟐, 𝟓𝟏𝟐. 𝟏, 𝟖𝟏𝟓 = 𝟐𝟐𝟓, 𝟒𝟒 𝑽𝒐𝒍𝒕
o Yükün gücü,
𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 = 𝑼. 𝑰𝒂 = 𝟐𝟐𝟓, 𝟒𝟒. 𝟐, 𝟓𝟏𝟐 = 𝟓𝟔𝟔, 𝟑 𝑾𝒂𝒕𝒕
o Endüvinin elektriksel verimi.
𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 𝟓𝟔𝟔, 𝟑
𝜼𝒆𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌𝒔𝒆𝒍 = = = 𝟎, 𝟗𝟖
𝑷Ü𝒓𝒆𝒕𝒊𝒍𝒆𝒏 𝟓𝟕𝟕, 𝟕𝟔

Örnek: 4
Endüvisinde 14 oyuk 28 kollektör dilimi bulunan, çokluk sayısı +2 olan çoklu ilerleyen seri
sarımlı bir makinenin endüktöründe 4 kutup bulunmaktadır. Her bobinin 10 sarımlı olduğu
ve paralel kollara eşit olarak paylaşıldığı, kutup manyetik akısı 0,012 Weber ve makinenin
endüvisi 2200 d/d hızla döndürüldüğü varsayımına göre, sarım hesabını yaparak endüvi
açınım şemasını çizip, EMK değerini hesaplayınız.
Çözüm:
𝒙±𝒒 𝟏𝟒−𝟐
𝟐𝑷 𝟒
𝑲 𝟐𝟖
𝒙 𝟏𝟒
𝑲±𝒎 𝟐𝟖+𝟐
Kollektör adımı 𝒀𝒌 = 𝑷
= 𝟐
= 𝟏𝟓(𝟏. 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒊ş𝒊 𝟏, ç𝚤𝒌𝚤ş𝚤 𝟏𝟔. 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒅𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊𝒏𝒆 𝒃𝒂ğ𝒍𝒂𝒏𝚤𝒓!)
𝑲−(𝟐𝑷.𝒎) 𝟐𝟖−(𝟒.𝟐)
Fırça adımı 𝒀𝒇 =
𝟐𝑷
=
𝟒
= 𝟓 (𝟐 𝒇𝚤𝒓ç𝒂𝒏𝚤𝒏 𝒂𝒓𝒂𝒔𝚤𝒏𝒅𝒂 𝟓 𝒌𝒐𝒍𝒍𝒆𝒌𝒕ö𝒓 𝒃𝒐ş𝒕𝒖𝒓, 𝟐 𝒇𝚤𝒓ç𝒂 𝒗𝒂𝒓𝒅𝚤𝒓!)
Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐. 𝒎 = 𝟐. 𝟐 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒑𝒂𝒓𝒂𝒍𝒆𝒍 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)
Açınım şeması:
𝑲 𝟐𝟖
𝑩𝒌𝒐𝒍 = = =𝟕 𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏
𝟐𝒂 𝟒
𝑵𝒌𝒐𝒍 = 𝑩𝒌𝒐𝒍 . 𝑵𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 = 𝟕. 𝟏𝟎 = 𝟕𝟎 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
𝒛
𝒛𝒌𝒐𝒍 = 𝟐. 𝑵𝒌𝒐𝒍 = = 𝟐. 𝟕𝟎 = 𝟏𝟒𝟎 𝒊𝒍𝒆𝒕𝒌𝒆𝒏/𝒌𝒐𝒍
𝟐𝒂
𝒛 ∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏 𝒛 𝟎, 𝟎𝟏𝟐. 𝟒. 𝟐𝟐𝟎𝟎

𝑬 = 𝒆. = . = . 𝟏𝟒𝟎 = 𝟐𝟒𝟔, 𝟒 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝟐𝒂 𝟔𝟎 𝟐𝒂 𝟔𝟎

D. ENDÜVİ REAKSİYONU VE KOMÜTASYON
9 Endüvi reaksiyonu
Doğru akım makinelerinde endüvi reaksiyonu demek; “endüviden çekilen akımın meydana
getirdiği manyetik alanın kutup manyetik alanına gösterdiği tepki” demektir.
Kutup manyetik akısı (∅𝒌):
Bir DC generatörde sadece kutup sargılarından uyartım akımı akıtılırsa meydana gelen
manyetik alan N kutbundan S kutbuna doğru yönlenir ve kutupların arasında homojen
olarak dağılır. Kutupların manyetik alanı ∅𝒌 vektörü ile gösterilir ve şekilde görüldüğü gibi
kutup ekseni istikametindedir.
Kutup manyetik alanının yönünü bulmak gerekirse; “sağ elin dört parmağı bobinden geçen
akımın yönünü gösterecek şekilde tutulur, yana açılan başparmak manyetik alanın akış
yönünü gösterir” kuralına göre hareket edilir.
Şekil: Uyartım akımının meydana getirdiği ∅𝒌 kutup manyetik alanının dağılımı
Endüvi reaksiyonu manyetik akısı(∅𝒂):
Endüvide üretilen gerilimin yüke gönderdiği akımın meydana getirdiği manyetik alana ∅𝒂
endüvi reaksiyonu manyetik alanı denir, bu manyetik alan şekilde görüldüğü gibi kutup
eksenine dik olan ve nötr ekseni denen ekseni istikametinde oluşur.
Doğru akım makinelerinde fırçalar nötr ekseni denen eksene konur. Bunun nedeni fırçanın
altında kollektör dilimleri yardımı ile endüvi iletkenlerinden akan akım yön değiştirirken;
fırçanın iki kollektör dilimine birlikte bastığı anda kısa devre olan bobin kenarlarının kutup
alanına paralel konumda olmasını sağlamaktır. Dolayısı ile fırça tarafından kısa devre olan
bobinden akım akması engellenmiş olur. Sonuçta fırçalar ile kollektör dilimleri arasında ark
oluşumu, kollektör dilimlerinin ısınması, fırçaların aşınmasına engel olunması sağlanmış
olur. Generatörlerde endüvi reaksiyon manyetik akı kutupları, endüvinin dönüş yönüne göre
ana kutbun gerisinde kalan endüvi reaksiyon kutbunun zıt isimli olur. Motorlarda ise endüvi
akımının yönü değiştiğinden reaksiyon alanın yönü de 1800 elektriksel açı yön değiştirir.
Dönüş yönüne göre ana kutbun gerisinde kalan kutup aynı ismi alır.

Şekil: Endüvi reaksiyonu manyetik alanı ∅𝒂 ve akının gövdeden kapanışı
Bileşke manyetik alan(∅𝒕):
Yüklü çalışan generatörde ∅𝒌 𝒗𝒆 ∅𝒂 manyetik alanları birlikte meydana gelir. Dolayısı ile
yüklü çalışan makinede toplam manyetik alan bu iki alanın vektörsel toplamına eşit olur ve
bileşke alanın yönü kutup eksenine göre açısal olarak dönüş yönünde 𝜶 açısı kadar kayar.
→ → →
∅𝒕 = ∅𝒌 + ∅𝒂
Şekil: Generatörde bileşke alan ∅𝒕 kutup eksenine göre  açısı kadar dönüş yönünde kayar
Sonuç olarak; endüvi reaksiyonunun ∅𝒕 bileşke alanı eski kutup eksenine göre  açısı kadar
dönüş yönünde kaydırması, gerilim indüklenmeyen bobinin bulunduğu yeri de endüvi
üzerinde değiştireceğinden arkı önleyebilmek için fırçanın yüklü çalışmada oluşan yeni nötr
eksenine kaydırılması gerekir.

10Endüvi reaksiyonuna karşı alınan tedbirler

Reaksiyon etkisini azaltmak için, makinelerin üretiminde bazı yöntemler geliştirilmiştir.
10.1 Fırçaların kaydırılması

Endüvi reaksiyonu konusunda da açıklandığı gibi fırçaların yeni nötr eksenine
generatörlerde dönüş yönünde, motorlarda tersi yönde  açısı kadar kaydırılması fırçaların
altında arkı önler. Fakat yükün miktarı değiştikçe endüvide meydana gelen a reaksiyon
manyetik akı vektörü de boyca değişeceği için  açısı, yani fırçanın kaydırma açısı değişir.
Yükün miktarına göre fırçanın kaydırma açısını değiştirmek mümkün olmaz, başka tedbir
alma imkânı düşünülmemiş ise; anma yük akımının 2/3 ü değerinde fırçaların altında en az
arkın meydana geldiği yere fırçalar kaydırılarak orada fırça tutucuları ile sabitlenir.
10.2 Yardımcı kutup kullanılması

Nötr ekseni hizasına endüviye seri bağlanan ve ana kutupların yaklaşık 1/3 genişliğinde
yardımcı kutuplar kullanılır. Yardımcı kutup sargıları endüviye seri bağlandığı için, meydana
getirdiği manyetik alan endüvi hizasındaki bobinlerin reaksiyon manyetik alanını yok edecek
miktarda ters yönlü manyetik alan oluşturacak şekilde düzenlenirse fırçayı kaydırmadan
hizasındaki reaksiyon manyetik alanını yok edilir, fırçalarda arkı önlemiş olur. Yardımcı
kutupların bağlantıda aşağıdaki şekildeki gibi polaritesine dikkat edilir, aksi halde endüvi
reaksiyonu (ve komütasyonu) etkisini gidereceği yerde artırıcı etki yapacağından makinenin
kısa zamanda tahrip olmasına neden olacağı bilinmelidir.
Şekil: Şönt generatörün iki parçalı yardımcı kutup bağlantısı ve reaksiyonun giderilmesi
10.2 Diğer reaksiyon etkisini azaltıcı önlemler

Yukarıdaki tedbirlerin dışında kompanzasyon sargısı kullanarak ana kutupların altındaki
reaksiyonu da yok etmek, kutup ayaklarını tarak şeklinde yapmak, kutup ayaklarına oyuk
açmak gibi tedbirler de endüvi reaksiyonu etkisini azaltmak için başvurulan yöntemlerdir.

11Komütasyon
Komütasyon; endüvi bobinlerinden geçen akımın kollektör dilimleri ve fırçalar aracılığı ile
yön değiştirmesi olayına denir.
Şekil: Durum I: 1 ve 7 numaralı bobin komütasyona giriyor
Durum I:
Saat ibresi dönüş yönünde döndürülen basit yapılı bir şönt generatör endüvisi üzerinden
durum açıklanmaktadır. Fırçalar sadece 2 ve 8 numaralı kollektör dilimlerine temas ettiği
için 2–3–4–5–6–7 numaralı bobinler üst paralel kolda bulunduğundan içlerinden 𝑰𝒌𝒐𝒍𝟏 akımı
geçerken 1–12–11–10–9–8 numaralı bobinlerden ise 𝑰𝒌𝒐𝒍𝟐 akımı akmakta olup endüvi akımı
kol akımlarının toplamına eşit olur.
𝑰𝒂 = 𝑰𝒌𝒐𝒍𝟏 + 𝑰𝒌𝒐𝒍𝟐
Durum II:
Lenz Kanununa göre; endüvide içinden 𝑰𝒌𝒐𝒍 akımı çekilen bobin bağlı olduğu kollektör
dilimlerine basan fırça tarafından kısa devre edilince, bobinden geçen akım ve oluşturduğu
𝒂 reaksiyon alanı hızla sıfıra doğru düşerken, kendi meydana getirdiği manyetik alan
değişmesi etkisinde kalıp bobinde önceki akımını devam ettirecek yönde gerilim indükler.
Dolayısı ile bu gerilimin etkisi ile devresini bobin-kollektör dilimleri-fırça üzerinden kapatan
𝑰𝒄 komütasyon akımı oluşur.

Yukarıdaki şekilde endüvi yarım kollektör dilimi kadar sağa döndürülünce görüldü gibi 1
numaralı bobin A1 ve 7 numaralı bobin A2 uçlarına bağlı fırça tarafından kısa evre edilmekte
ve üzerlerinden yükten dolaşmayan bobin-kollektörler ve fırça üzerinden kapanan 𝑰𝒄
komütasyon akımı akmaktadır. Bu durumda fırçalar yüke giden akımı ve komütasyon
akımını aynı anda taşıdığından ark büyür ve fırça ve kollektörlerin tahribi hızlanır.
Aynı durum bobinlerin kısa devresi ortadan kalkıp incelenen 1 ve 7. Bobinin etkisi altında
kaldığı kutbun adı değişince de bu kez tersi yönde oluşan komütasyon akımı ile devam
eder.
Şekil: Durum II: 1 ve 7 numaralı bobinler komütasyonda
Durum III:
Yukarıdaki şekle göre yarım kollektör dilimi kadar daha endüvi saat ibresi yönünde
döndürülürse 1. Bobinden geçen akım Ikol1 ve 7. Bobinden geçen akım Ikol2 akımı olarak
yön değiştirmiş olur. Endüvi büyük bir hızla döndürüldüğüne göre her bobinden geçen akım
saniyede onlarca defa yön değiştirir ve her bobin sıra ile komütasyona girer. Dönüş
hareketi benzeri şekilde incelenirse sürekli olarak her bobinden geçen akımında değiştiği
açık olarak görülür.

Şekil: Durum III.1 ve 7 numaralı bobinlerden geçen akım ve paralel kolları değişti
12Komütasyona karşı alınan tedbirler

Komütasyon anında kısa devre olan bobinde doğan gerilimi ve bu yolla da komütasyon
akımını yok etmek veya azaltmak gerekir.
Endüvi reaksiyonu konusunda kullanılan yardımcı kutuplar aynı zamanda kısa devre olan
bobinde doğan gerilimi yok edecek yönde gerilim indüklediğinden komütasyonu da
kolaylaştırır. Yukarıdaki son şekillerden görüldüğü gibi komütasyona giren bobinler
yardımcı kutup manyetik alanı etkisinde kalmaktadır. Endüvi akımı arttıkça seri bağlı olduğu
için yardımcı kutup akımı da aynı miktarda artar ve komütasyonu sorunsuz oluşturur.
Benzeri olarak yardımcı kutbu olmayan generatörlerde; fırçaların  açısından biraz daha
fazla dönüş yönünde kaydırılmış olması komütasyonda etkisine girdiği ana kutup manyetik
alanı tarafından komütasyonun kolaylaştırılmasını sağlayacaktır.
Fakat fırçaların kaydırılması fazla kullanılan bir yöntem olmayıp yük akımına bağlı olarak
değişen komütasyon için yeteri tamlıkta sonuç vermez. Ancak yardımcı kutbu bulunmayan
makinelerde bu yola başvurulabilir. Fırçanın dönüş yönünde kaydırılması, bobinin kısa
devre olduğu anda bobinde doğan komütasyon gerilimine eşit fakat yönü ters olan bir
gerilim indüklenmesine yol açar. Dolayısı ile kısa devre anında bobinde doğan gerilimin sıfır
olması komütasyonu da kolaylaştırmış olur.

E. GENERATÖRLERİN SINIFLANDIRILMASI VE KARAKTERSİTİKLERİ
13Doğru akım makinesinin bileşenleri yan elemanları

Doğru akım makinelerinin klemens uçları ve bileşenlerini 220 V 0,3 kW Leybold marka deney
makinesi üzerinden açıklayalım. Bu makine için bir fikir vermesi açısından yaklaşık bileşen
direnç değerleri de verilmiştir. Sembolleri ise aşağıdaki resimden görülebilir.
Şekil: Motor ve generatör olarak kullanılabilen çok fonksiyonlu DC makine
Şekil: Makinenin nominal değer plakası üzerinde bulunan bilgiler (etiketi)
13.1 Endüvi : (A1-A2)

DC makinenin generatörlerde döndürülerek gerilim üreten veya motorlarda dönen kısmıdır.
Fırçalardan çıkan uçlar A1-A2 olarak isimlendirilir. (Yaklaşık eşdeğer direnci 𝑹𝒂 = 𝟔, 𝟓  )

13.2 Yardımcı kutuplar (İki parçalı) : (1B1-1B2 ve 2B1-2B2)

Endüvi reaksiyonu ve komütasyonu etkisini azaltmak için endüviye seri bağlanan yardımcı
kutup sargılarıdır. Çok önemi olmamakla birlikte endüvi iki yardımcı kutup bobininin
ortasına bağlanır. Seri bağlantı yapılırken 1B1-A1-2B1 akımın giriş yaptığı 1B2-A2-2B2
akımın çıkış yaptığı uçlar olarak seri bağlanır. Kalın kesitli ve az sarımlıdır. (İki dilimin
toplam eşdeğer direnci 𝑹𝒘 = 𝟔, 𝟓  kadardır.)
13.3 Seri uyartım sargısı (Orta uçlu): (D1-D3-D2)

Endüktörde bulunan ve kutup manyetik alanı meydana getiren endüvi ile seri bağlanan az
sarımlı kalın kesitli bir bobindir. Sargı (D1-D2) olarak iki uçlu olabileceği gibi makinenin
karakterini değiştirtebilmek için üç uçlu da olabilir. (Eşdeğer direnci D1-D3 arası 𝑹𝒔 = 𝟔 
ve D1-D2 arası 𝑹𝒔 = 𝟏𝟔  kadardır.)
13.4 Şönt uyartım sargısı (Orta uçlu): (E1-E3-E2)

Çok sarımlı ince kesitli direnci yüksek uyartım sargısı olup endüktörde manyetik alan
meydana getirebilmek için kullanılır. Makinenin karakterini değiştirebilmek için orta uçlu
olarak da üretilebilir. (Eşdeğeri E2-E3 arası 𝑹ş = 𝟏𝟎𝟎  ,E1-E2 arası 𝑹ş = 𝟐𝟗𝟎  civarındadır.)
13.5 Uyartım Reostası: (L+, E ve q)

DC makinelerde şönt sargının devresine seri bağlanan; uyartım akımını dolayısı ile kutup
manyetik alanı yardımı ile endüvi gerilimini veya motorlarda hızı kontrol etmemizi sağlayan
reostadır. Motor uyartım reostalarında q ucu olmaz. Büyüklükleri reostaların üzerindedir.
Şekil: Solda motor yol verme sağda uyartım reostası (Akım ve direnç bilgileri üzerindedir.)
13.6 Yol verme Reostası: (L+ , A ve E)

Doğru akım motorlarının anma gerilimi altında çalışmaya başlamaları halinde kalkınma
akımını sınırlamak için endüvi devresine direnci tamamen devrede olacak şekilde
(%R=%100) seri bağlanan dirençtir. Motor kalkındıktan sonra direnci devre dışı yapılmalıdır.

13.7 Takometre generatörleri

Dönen veya döndürülen makinelerin miline akuple olarak bağlanan kalıcı mıknatıs kutuplu
(Permanent Magnet=PM) generatörlerdir. Sadeleştirilmiş generatör gerilim eşitliğinde
∅𝒌 değeri de sabitler arasında olacağından bu tür generatörlerin ürettiği gerilim sadece hız
ile orantılı olur. Hızın ölçülmesinde veya endüstriyel kontrol sistemlerinde hızla ilgili geri
besleme sinyali (feed back) üretmek için kullanılır. Hızı ölçmek için üretilen gerilim bir
voltmetreye bağlanarak ölçülüp hıza karar verilir. Genellikle 1devir başına 1 mV üretecek
şekilde üretim yapılmakla birlikte; 100 V gerilime kadar gerilim üreten takometre
generatörleri ile de endüstride karşılaşılabilir. Gerilimi bir DC voltmetreden okunup hıza
dönüştürülerek kullanılır.
𝑬 = 𝑲. ∅𝒌. 𝒏 ⟹ 𝑲 𝒗𝒆 ∅𝒌 = 𝒔𝒂𝒃𝒊𝒕 ⟹ 𝑬 = 𝑲. 𝒏 … 𝑽𝒐𝒍𝒕 (𝑮𝒆𝒓𝒊𝒍𝒊𝒎𝒊 𝒔𝒂𝒅𝒆𝒄𝒆 𝒉𝚤𝒛 𝒊𝒍𝒆 𝒐𝒓𝒂𝒏𝒕𝚤𝒍𝚤!)
Şekil: Motor, takometre generatörü, manyetik tozlu fren akuple bağlı set halinde görülüyor
14Doğru akım generatörlerinin sınıflandırılması

Doğru akım generatörleri kendi içinde endüktörlerinin uyartım tarzına ve uyartım sargıların
endüvi devresi ile olan bağlantılarına göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılır.
o Doğal mıknatıs kutuplu generatörler

o Yabancı uyartımlı generatörler
o Kendinden uyartımlı generatörler
o Şönt generatörler
o Seri generatörler
o Kompunt generatörler
14.1 Doğal mıknatıslı generatörler

Kutupları tabii mıknatıstan yapılmış generatörler olup takometre generatörleri örnek olarak
verilebilir. Daha çok bu yapıda makineler generatörden ziyade motor olarak
kullanılmaktadır. Saç kurutma makinesi motoru, oto cam silici motoru, teyp motoru oyuncak

motoru gibi küçük güçlü motorlar bu yapıda üretilir. Hızları endüvisine uygulanan gerilim ile
dönüş yönü ise; endüviye uygulanan gerilimin polaritesini değiştirerek kontrol edilir.
14.2 Yabancı uyartımlı generatörler

Endüktöründe bulunan uyartım sargıları pil, akümülatör DC gerilim kaynağı veya başka bir
uyartım generatörden beslenen generatörlere yabancı uyartımlı generatörler denir. Bütün
generatörler öncelikle kutuplarında kalıcı (artık) mıknatıslık kazandırabilmek için yabancı
uyartımlı olarak çalıştırılır.
14.2.1 Yabancı uyartımlı generatörlerin boş çalışma karakteristiği

Yabancı uyartımlı generatörlerin yük akımı sıfır ve hızı anma değerinde sabit olmak şartı ile
uyartım akımındaki değişikliklerin endüvisinde indüklenen EMK değerine etkisini gösteren
karakteristiktir.
𝑰𝒚 = 𝑺𝚤𝒇𝚤𝒓 𝒗𝒆 𝒏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 ⟹ 𝑬 = 𝒇(𝑰𝒖)
Uygulama şekli 1 : Kompunt motor ile döndürülen yabancı uyartımlı generatör
Bu karakteristiğe göre daha önceden hiç çalıştırılmamış bir generatör varsayımına

göre boş çalışma karakteristiği ele işlem numaralı olarak ele alınacaktır.
1. Sabit hızla döndürülen generatörün yük şalteri açık iken uyartım akımı
𝑰𝒖𝒈 = 𝑺𝚤𝒇𝚤𝒓 ⟺ ∅𝒌 = 𝑺𝚤𝒇𝚤𝒓 olacağından generatör gerilim üretemez.
2. Sıfırdan en yüksek uyartım akımı değerine kadar yaklaşık eşit aralıklarla
artırılırsa; generatörün geriliminin önce başlangıçta yaklaşık doğrusal
olarak arttığı gözlenir.

3. Uyartım akımı makinenin etiketinde verilen anma değerine yaklaşırken

gerilimdeki artışın “kutuplarda meydana gelen manyetik doyma nedeni ile”
uyartıma oranla daha az arttığı gözlenir. Bu noktadan sonra karakteristik
“teğet” doğrusundan ayrılır ve yataya paralelleşmeye başlar. Yani
kutupların doyması başlar. Anma uyartım akımı aşılınca gerilimdeki artış
çok az olur ve bu noktada “çıkış eğrisi” çizilmiş olur.
4. Uyartımı en yüksek değerinden tek yönlü olarak kademeler halinde sıfıra
doğru azaltırsak; iniş eğrisinin çıkış eğrisine göre daha yüksek gerilimli
noktalardan geçtiği gözlenir. Bunun nedeni generatörün kutuplarının kalıcı
mıknatıslık özelliği (artık mıknatısiyet de denir) kazanmış olmasıdır.
5. Uyartım akımı sıfır yapılırsa generatör geriliminin anma geriliminin %3…8 i
arasında bir değere sahip olduğu gözlenir ve iniş eğrisi karakteristiği 𝑬𝒓
noktasında biter.Bu gerilime artık mıknatısiyet gerilimi (veya remenas
gerilimi) denir. Deneysel olarak elde edilecek karakteristik aşağıdaki teorik
karakteristiğin benzeridir.
6. Gerçekte bir makine sıkça çalışıp duruyor ise kutuplar kalıcı mıknatısiyet
değerinden kayba uğramaz, dolayısı ile hemen hemen iniş ve çıkış
karakteristiklerinin ortasından geçen eğri elde edilir. Bu eğriye ortalama
eğri denir.
Şekil: İlk kez çalışan yabancı uyartımlı generatör boş çalışma karakteristiği

14.2.2 Yabancı uyartımlı generatörlerin dış karakteristiği

Yabancı uyartımlı generatörün hızı sabit, uyartım akımı anma değerinde sabit olmak şartı ile
yük akımındaki değişikliklerin uç gerilimine etkisini gösteren karakteristiğe yabancı
uyartımlı generatörlerin dış karakteristiği denir.
𝒏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕, 𝑰𝒖𝒏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 ⟹ 𝑼 = 𝒇 (𝑰𝒚)
Şekil: Yabancı uyartımlı generatörlerin dış karakteristiğini çıkarmak için bağlantı
Yabancı uyartımlı generatörlerin hızı ve uyartımı sabit olduğu zaman endüvide

indüklenen EMK Eo değerinde sabit olur, fakat generatör yüklendikçe yükün
uçlarında bulunan gerilimde düşme görülür. Bu düşüşün 2 nedeni vardır.
1. Endüvi ile yardımcı kutup iç direncinin gerilimi düşürmesi. Bu gerilim

düşümünün değeri aşağıdaki eşitlikle hesaplanabilir ve değeri yük akımı ile
doğru orantılı olarak artar.Bu doğruyu Eo geriliminden çıkarırsak E eğrisi
elde edilir.
𝑼𝒂 = 𝑰𝒚. 𝑹𝒂 = 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) 𝑽𝒐𝒍𝒕
2. Eşit yük akımı aralıkları ile generatörü yükleyerek yükün uçlarındaki U

gerilimi ölçülürse her yük akımı için Eo gerilimin uç gerilimi U çıkarılırsa
toplam gerilim düşümü bulunur, bundan da Ua gerilim düşümü çıkarılırsa
generatörün endüvi reaksiyonu nedeni ile düşen gerilimi bulunmuş olur.
𝚫𝑼 = 𝑬𝒐 − 𝑼𝒂 ⟹ 𝑼𝒓𝒆𝒂𝒌𝒔𝒊𝒚𝒐𝒏 = 𝚫𝑼 − 𝑼𝒂 = (𝑬𝒐 − 𝑼) − 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) 𝑽𝒐𝒍𝒕

Şekil: Yabancı uyartımlı generatörlerin dış karakteristiği
UYGULAMA: 1 Yabancı uyartımlı generatörlerin boş çalışma karakteristiği
Bir karakteristik çizilebilmesi için aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir.
 Deney verileri kaydedilirken sabit değerler her basamakta kontrol edilip

ayarlandıktan sonra değerler okunur ve kaydedilir.
 Karakteristik eksenleri üzerinde veriler yaklaşık eşit aralıklı alınmaya çalışılır.
 Çizilecek karakteristiğin bilimsel bir karakteristik olarak kabul edilebilmesi
için en az geçtiği 7 noktanın bilinmesi, yani en az 7 basamak değer alınması
gerekir.
 Karakteristikler çizilirken önünde fonksiyon (𝒇) işareti bulunan eleman x
ekseninde çizilir. Ona bağımlı değişimi incelenen eleman y ekseninde
gösterilir.
 Grafik düzleminde eksenlerdeki veriler için belirlenen ölçekler yaklaşık olarak
x ve y eksenlerinin boylarının birbirine eşit olabileceği şekilde belirlenir.
 Eksenlerin uçlarına gösterdiği büyüklük ve parantez içinde birimi mutlaka
yazılır.
 Eksenler eşit aralıklarla ölçeğine uygun bölüntülere ayrılır. Karakteristiklerin
geçeceği noktalar işaretlenirken deneyden alınan ve düzenli olarak sırasıyla
tabloya kaydedilen verileri karakteristiğin üzerine asla yazılmaz.

 Belirlenen noktalar arası eğri şablonu (pistole) ile birleştirilir. Şayet teorik
karakteristiklere göre aşırı sapma gösteren noktalar var ise onlar küçük bir
çember içine alınarak karakteristikler o noktalardan geçirilmez.
 Karakteristik eğrinin uygun yerine karakteristiğin tanımı ve sabitleri mutlaka
işlenir.
 Deneyi yapılan makinenin etiket verileri mutlaka karakteristiğin yanına
kaydedilir.
Deney işlem sırası:
1. Yukarıda verilen deney bağlantı şemasını gerçekleştirin.

2. Ölçü aletlerini nominal değer plakasına uygun kademelere ayarlayın.
3. Motoru çalıştırıp anma hızına çıkardıktan sonra uyartım akımını maksimuma
çıkarıp bir süre bekleyin. Uyartımı sıfır yapın.
4. Uyartım akımını sıfırdan başlatarak 7 kademe deney verisini yan taraftaki tabloya
yazınız. Devreyi durdurunuz.
5. Deney verilerine göre ortalama eğriyi çiziniz.
Şekil: Boş çalışma karakteristiği ölçekli çizim düzlemi

Alınacak Değerler Tablosu:

İşlem Hız Iy=Ia Iu Eo Genel
No (d/d) (A) (mA) (V) Açıklama
1 2000 0 0 9 Er
2 Sabit Sabit 150 82
3 “ “ 300 145
4 “ “ 400 165
5 “ “ 550 186
6 “ “ 650 195 Iu=Iun
7 “ “ 675 198 Iumax
Yapılacak işlemler ve cevaplanacak sorular:

1. Deney verilerine göre yukarıdaki grafik düzlemine eksiksiz olarak boş çalışma
karakteristiğini açıklanan kurallara tamamen uyarak çiziniz.
2. Boş çalışma karakteristiğini çıkış-iniş eğrisi olarak değilde ortalama eğri olarak
çizebilmek için deneyde izlenen yol nedir?
3. Kalıcı (artık) mıknatısiyet nasıl oluşur, oluşum belirtisi nedir?Tabii mıknatıslar

nasıl üretilir?
4. Kalıcı mıknatısiyeti silmek veya değerini azaltmak nasıl mümkün olur?
5. Remenas geriliminin anma gerilimine % olarak oranı nedir? Bu değer manyetik

malzeme hakkında bir fikir verir mi?
6. Doyma nedir, neden oluşur? Oluşumu geciktirmek nasıl mümkün olur?

UYGULAMA: 2 Yabancı uyartımlı generatörlerin dış karakteristiği
1. Deneye başlamadan soğuk endüvi ve yardımcı kutup sargıları direnci toplamını

ölçüp kaydediniz.
𝒕𝟏 ≅ 𝟐𝟎 °𝑪 ⟹ 𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 = 𝟏𝟏, 𝟗 … 
2. Anma uyartım akımı ve hızını sabit tutarak dış karakteristiği deneyini
gerçekleştiriniz.
3. Yük akımı sıfır iken Eo boş çalışma gerilimini 1. İşlem basamağına yazınız.
4. Deneyde 6. İşlem basamağına anma yük akımı gelecek şekilde yaklaşık eşit
aralıklı yük akım değerleri için deney verilerini tabloya kaydediniz.
5. Son işlem basamağına anma yük akımının 1,2 katı için verileri yazarak deneyi
tamamlayın.
6. Endüvi ve yardımcı kutup sargı direnci toplamını deney bitiminde ölçüp
kaydediniz.
𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 = 𝟏𝟐, 𝟔  ⟹ 𝒕𝟐 ≅ … °𝑪
İşlem Hız Iun Iy=Ia Eo,U Ua Urea. Genel

No (d/d) (mA) (A) (V) (V) (V) Açıklamalar
1 2000 675 0 205 Eo boş çalışma EMK sı
2 Sabit Sabit 0,31 195
3 “ “ 0,62 188
4 “ “ 1 184
5 “ “ 1,55 175
6 “ “ 2 170 Iyn=Ian
7 “ “ 2,4 153 1,2.Iyn
1. Deney verilerine göre makinenin tam yük akımı için endüvi direnç gerilim
düşümü ve endüvi reaksiyon gerilim düşümü değerlerinin nasıl hesaplandığını
gösteriniz. Diger basamakaların hesap sonuçlarını ilgili sütunlara yazarak
tamamlayınız

2. Dış karakteristiği alınan aşağıdaki grafik düzleminde tamamlayınız. İç direnç

gerilim düşümü ve reaksiyon gerilim düşümü karakteristiklerini de gösteriniz.
3. Deney bitiminde sargıların direncinden faydalanarak sargı sıcaklığının ne

olduğunu hesaplayarak gösteriniz? Sargılar bakırdan ve ilk sıcaklık 𝒕𝚤 ≅
𝟐𝟎 °𝑪 olduğuna göre (𝝉 = −𝟐𝟑𝟒, 𝟓 °𝑪 ) deney bitiminde 𝒕𝟐 nedir? İzolasyon sınıfına
göre sargılar kaç °𝑪 sıcaklığa dayanabilir?
4. Endüvi reaksiyonu etkisi tamamen yok edilebilir mi? Açıklayınız.

14.3 Kendinden uyartımlı generatörler

Bu tür generatörlerde kutup sargıları generatörün endüvisinde artık mıknatısiyet tarafından
üretilen remenans gerilim yardımı ile uyartılmaya başlanır. Başka bir DC kaynak ihtiyacı
bulunmaz ve endüstride daha yaygın kullanılırlar.
14.3.1 Kendinden uyartımlı şönt generatörler.

Kutup sargıları aşağıda verilen şekilde görüldüğü gibi yükün uçlarına veya diğer bir ifade ile
endüvi devresine paralel bağlanarak endüvisinden beslenen generatörlerdir.
14.3.1.1 Kendinden uyartımın sağlanabilme koşulları

Şönt generatörün kendini uyartabilmesi için aşağıdaki koşulların yerine gelmesi gerekir.
 Generatörün daha önceden yabancı uyartımlı çalıştırılarak kutuplarına kalıcı

mıknatısiyet kazandırılmalıdır. Kalıcı mıknatısiyet döndürülen endüvide remenans
gerilimi 𝑬𝒓 nin oluşumunu sağlamalıdır.
 Endüviye paralel bağlanan şönt sargıdan remenans gerilimi etkisi ile akan akım
kutuplardaki kalıcı mıknatısiyeti destekleyecek yönde manyetik alan meydana
getirerek toplam manyetik alanı artırmalı sonuçta aşağıdaki eşitliğe göre gerilimin
remenans geriliminin üstünde artmasını sağlamalıdır.
∅𝒌 = ∅𝒌𝒂𝒍𝚤𝒄𝚤 + ∅𝒖𝒚𝒂𝒓𝒕𝚤𝒎 ⟹ 𝑬 = 𝑲. ∅𝒌. 𝒏 𝒐𝒍𝒖𝒑 𝑬𝒓 ü𝒛𝒆𝒓𝒊𝒏𝒆 𝒚ü𝒌𝒔𝒆𝒍𝒊𝒓.
 Uyartım devresine seri olarak bağlanan uyartım reostasının direncini azaltarak

gerilimin artması ve kendinden uyartımın başlaması gözlenirken öyle bir nokta
yakalanır ki bu anda uyartım direnci değiştirilmese de gerilim kendiliğinden
yükselmeye başlar. Bu andaki uyartım devresinin reosta ve sargı direncine kritik
direnç denir. Uyartımın başlayabilmesi için uyartım devre direnci kritik dirence
eşit veya daha küçük olması gerekir.
14.3.1.2 Şönt generatörlerin boş çalışma karakteristiği

Generatörün hızı sabit yük akımı sıfır olmak şartı ile uyartım akımındaki değişikliklerin
endüvide indüklenen EMK değerine etkisini gösteren karakteristiktir.
𝑰𝒚 = 𝑺𝚤𝒇𝚤𝒓 𝒗𝒆 𝒏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 ⟹ 𝑬 = 𝒇(𝑰𝒖)
Şönt generatörlerin de boş çalışma karakteristiği yabancı uyartımlı generatörlerin boş

çalışma karakteristiğine çok benzer.
1. Sabit hızla döndürülen generatörün yük şalteri açık iken uyartım akımı
olmasa bile kutuplarında kalıcı mıknatısiyetten dolayı 𝑬𝒓𝟏 remenans
gerilimi indüklenir.
2. Uyartım reostasının direnci azaltılıp uyartım akımı tek yönlü olarak
artırılmak istenirken gerilimde 𝑬𝒓𝟏 geriliminin altına doğru bir düşme
görülürse, uyartım akımının oluşturduğu manyetik alanın kalıcı
mıknatısiyeti zayıflatacak yönde olduğu anlaşılır. Çalışmayı sürdürebilmek
için E1 ve E2 uçları yer değiştirilerek uyartım akımının yönünü va manyetik
alanın yönü değiştirilerek kalıcı mıknatısiyeti destekler yönde oluşması
sağlanmalıdır.

3. Doyma başlayıncaya kadar çıkış eğrisi doğrusal seyrederken, doyma

başlayınca uyartımdaki artışa göre gerilim artışı daha az olur.
4. Uyartım en yüksek değerinden sıfıra doğru azaltılırken iniş eğrisi çıkış
eğrisine göre kalıcı mıknatısiyetteki artıştan dolayı daha yüksek gerilimli
noktalardan geçer.
5. Uyartım akımı sıfır yapılınca yeni kazanılan kalıcı mıknatısiyet daha yüksek
olduğundan bu konumdaki remenans gerilimi 𝑬𝑹𝟐 uygulamaya başlandığı
andaki remenans gerilimi 𝑬𝒓𝟏 değerinden daha büyük olacaktır. 𝑬𝒓𝟐 > 𝐸𝑟𝟏
Şekil: Şönt generatörlerin boş çalışma deneyi için bağlantı şeması
Aşağıda görüldüğü gibi şönt generatörün boş çalışma karakteristiğinin yabancı uyartımlı
generatörün boş çalışma karakteristiğinden birinci farkı, çıkış karakteristiğinin sıfırdan değil
𝑬𝒓𝟏 remenans geriliminden başlamak zorunda olmasındır.
İkinci farkı ise, boş çalışmada endüviden geçen akım yabancı uyartımlı generatörlerde sıfır
iken şönt generatörlerde uyartım akımı endüviden çekildiği için Iy=0 iken Ia=Iu değerine
sahip olacaktır. Bunun sonucunda boş çalışmada azda olsa endüvi direnç gerilim düşümü
ve reaksiyon gerilim düşümü oluşur. Dolayısı ile yabancı uyartımlı generatöre göre şönt
generatör birkaç volt daha az gerilim üretebilir, fakat bu durum genelde ihmal edilebilir.
Manyetik malzemenin doyması ile ilgili matematiksel bir denklem yazılması mümkün
olmadığından generatörün ürettiği gerilimin değerinin ne olacağı ancak deneysel
olarak belirlenebilir.

Şekil: Şönt generatörlerin boş çalışma karakteristiği
Bobinden geçen akım uyartım reostası direnci artırılırken E sürgü ucunun q ucuna
değdiği anda kesilir. Bu durumda şönt sargı kendi meydana getirdiği manyetik
alanın hızlı değişmesi etkisi altıda kalır ve üzerinde oldukça yüksek (kV
mertebesinde) öz indükleme EMK sı doğmasına neden olur. Bu durumda E ve q
ucunun birbirine deymesi, sargının kısa devre konumda olması nedeni ile sargıdan
akım akıtarak öz indükleme EMK değerinin aşırı yükselmesini önleyen akım ve
manyetik alan oluşturur. Sargı izolasyonunun delinmesini engellemiş oluruz.
Motorlarda ise q ucu bulunan reostalar kullanılmaz, çünkü motorun uyartımının
kesilmesi momentinin sıfır olmasına neden olacağından bu durum asla istenmez.
14.3.1.3 Şönt generatörlerin dış karakteristiği

Generatörün hızı sabit, uyartım devre direnci anma değerinde sabit olmak şartı ile yük
akımındaki değişikliklerin uç gerilimine etkisini gösteren karakteristiktir
𝒏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝒗𝒆 𝑹ş = 𝒔𝒂𝒃𝒊𝒕 ⟹ 𝑼 = 𝒇(𝑰𝒚)
Yabancı uyartımlı generatörlerde olduğu gibi şönt generatörlerde de yüklendikçe uç

geriliminde düşme gözlenir. Bu düşmenin 3 nedeni vardır. Bu nedenlerden ilk 2
tanesi yabancı uyartımlı generatörlerde açıklanan nedenlerdir. Önce generatör
yabancı uyartımlı çalıştırılarak gerilim düşümlerinin ilk 2 gerilim düşümü analiz
edilir.

1. Endüvi ve yardımcı kutupların direncinin neden olduğu gerilim düşümü 𝑼𝒂
𝑼𝒂 = 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) 𝑽𝒐𝒍𝒕
2. Endüvi reaksiyonu nedeni ile düşen gerilim yabancı uyartımlı generatörün uç

gerilimi U denirse; 𝑼𝒓𝒆𝒂𝒌𝒔𝒊𝒚𝒐𝒏
𝚫𝑼 = 𝑬𝒐 − 𝑼𝒂 ⟹ 𝑼𝒓𝒆𝒂𝒌𝒔𝒊𝒚𝒐𝒏 = 𝚫𝑼 − 𝑼𝒂 = (𝑬𝒐 − 𝑼) − 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) 𝑽𝒐𝒍𝒕
3. Yabancı uyartımlı generatörlerde uyartım akımı sabit iken; şönt

generatörlerde ilk 2 nedenden dolayı düşen gerilim uyartım devre direnci
sabit olduğuna göre uyartım akımının da azalmasına yol açar bunun sonucu
olarak ∅𝒌 azalacağından 3. Neden olarak “uyartım akımının azalmasının
oluşturduğu gerilim düşümü” meydana gelir. Şönt generatörün yükünün
uçlarında bulunan gerilime U’ dersek bu durumda uyartım akımının azalması
nedeni ile düşen gerilimin değeri aşağıdaki şekilde hesaplanır.
𝑼𝒖𝒚𝒂𝒓𝒕𝚤𝒎 𝒂𝒛𝒂𝒍𝒎𝒂𝒔𝚤 𝒈𝒆𝒓𝒊𝒍𝒊𝒎 𝒅üşü𝒎ü = 𝑼 − 𝑼′ 𝑽𝒐𝒍𝒕
Özetle yabancı uyartımlı generatörün yüklü çalışma gerilimi ile şönt generatörün
yüklü çalışma gerilimi arasındaki fark uyartım akımının azalması gerilim düşümüdür.
Şekil: Şönt generatörlerin dış karakteristiği için bağlantı şeması

4. Generatörü anma akımının üzerinde yüklemeye kademeler halinde devam

edilirse yük akımı genelde anma akımının 2 katına ulaşmadan artacağı yerde
azalmaya başlar. Bu noktaya kritik nokta, akıma ise kritik akım denir.
5. Kritik noktadan sonra uyartım yük direncini küçülterek uygulamaya devam
edersek yük akımı azalmaya gerilim de hızla düşmeye başlar.
6. Daha da ileri giderek generatör deney şemasından görüldüğü gibi şalter
uçlarından kısa devre edilirse, generatörün kısa devre akımı anma akımının
altında olur ve şönt generatör kısa devreden zarar görmez. Çünkü generatör
kısa devre olunca kısa devre iletkeni uyartım devresini de kısa devre ettiği için
uyartım akımı sıfıra düşer, bu anda kısa devre akımının değeri aşağıdaki
eşitlik ile hesaplanır.
𝑬𝒓
𝑰𝒌 = 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹𝒂 + 𝑹𝒘
Şekil: Şönt generatörlerin dış karakteristiği
Şönt generatörlerin kısa devreden zarar görmemesi uygulamada yaygın

kullanılmasının en önemli nedenidir. Kısa devre riski olan yerlere örnek olarak akü
şarjı, metallerin kaplanması ( galvanoteknik ) verilebilir.

UYGULAMA: 3 Şönt generatörlerin boş çalışma karakteristiği
1. Yukarıda verilen deney bağlantı şemasını gerçekleştirin.

2. Ölçü aletlerini nominal değer plakasına uygun kademelere ayarlayın.
3. Motoru çalıştırıp anma hızına çıkardıktan sonra generatörün kendi kendini
uyartma koşullarını yerine getirip uyartım akımını maksimuma çıkarıp bir süre
bekleyin. Uyartımı sıfır yapın.
4. Uyartım akımını sıfırdan başlatarak en yüksek uyartıma kadar 7 kademe deney
verisini aşağıdaki tabloya yazınız. Devrenin enerjisini kesiniz.
Şekil: Yaklaşık boş çalışma karakteristiği çizim düzlemi.

İşlem Hız Iy Iu Eo Genel

No (d/d) (A) (mA) (V) Açıklama
1 2000 0 0 8,5 Er
2 Sabit Sabit 100 66
3 “ “ 220 125
4 “ “ 300 150
5 “ “ 420 170
6 “ “ 520 185
7 “ “ 550 188 Iumax


1. Daha önceden hiç çalıştırılmamış bir şönt generatörün kendi kendini
uyartabilmesi nasıl sağlanabilir?
2. Şönt generatör uyartım reostası direncini sıfıra doğru çekerken generatörün

verdiği gerilim remenans geriliminin de altına düşüyorsa bunun nedeni nedir ve
sorun nasıl çözülebilir?
3. Deney verilerini almadan generatörü bir süre en yüksek uyartım akımında

çalıştırmaya neden gerek duyarız.
4. Şönt generatör çalışmasında yabancı uyartımlı generatörde elde ettiğiniz boş

çalışma gerilimini elde edebildiniz mi? Açıklayınız.
5. Zaman kazanmak için deney verilerine göre çizilen boş çalışma karakteristiği,
çizim yöntemimize göre teorik karakteristiklerden hangisine daha yakın bir
karakteristik olmaktadır? Açıklayınız.

UYGULAMA: 4 Şönt generatörlerin dış karakteristiği
1. Deney bağlantı şemasını gerçekleştirip ölçü aletlerini nominal değer plakasına

uygun kademelere ayarlayın.
2. Motoru çalıştırıp anma hızına çıkardıktan sonra generatörü anma (veya en
yüksek) uyartımı ile uyartıp boş çalışma verilerini tabloda ilk kademeye yazınız.
Deneyde hız ve uyartım devre direncini sabit tutmaya dikkat edin.
3. Alınacak değerler tablosunda “Genel Açıklama” sütunundaki açıklamalara göre
uygulamayı gerçekleştirerek sistemi durdurunuz. (Verileri alırken anma akımının
üstündeki akım değerlerinde verileri hızlı kaydediniz.)
Şekil: Şönt generatör dış karakteristiği çizim düzlemi.

İşlem Hız Ruşönt Iu Iy Eo,U Uuyart. az. Genel
No (d/d) () (mA) (A) (V) (V) Açıklama
1 2000 355 550 0 195 Boş çalışma
2 Sabit Sabit 460 0,5 170 %25 . Iyn
3 “ “ 450 1 165 %50 . Iyn
4 “ “ 420 1,5 155 %75 . Iyn
5 “ “ 390 2 142 Iy=Iyn
6 “ “ 200 3,2 68 Ikritik akım
7 “ “
8 “ “ 0 0,65 0 I kısa devre


1. Şönt generatörlerde yabancı uyartımlı generatörlere oranla yüklendikçe uç
geriliminin neden daha fazla düştüğünü açıklayınız?
2. Şönt generatörlerde uyartım devre direnci sabit olmasına rağmen, generatör

yüklendikçe uyartım akımı neden azalmaktadır?
3. Şönt generatörlerde uyartım akımının azalması nedeni ile düşen gerilim değerini
nasıl bulabilirsiniz? Açıkladıktan sonra en az bir deney kademesi için uyartım
akımının azalması gerilim düşümü değerinin hesaplanışını göstererek tabloya da
yazınız.
4. Kritik akım değerinde neden deneye uzun süre devam edilmemelidir?
5. Şönt generatör kısa devreden neden zarar görmez?
6. Kısa devre akımının değeri nasıl hesaplanabilir?

14.3.1.4 Şönt generatörlerin ayar karakteristiği

Şönt generatörlerin yüklendikçe uç geriliminin düşüş gösterdiği yukarıda gerekçeleri ile
açıklanmıştı. Çoğunlukla generatörün çalışmasında yüklendikçe uç geriliminin değişmesi
istenmez. Bunun için yüklendikçe gerilim düşmesini engellemek için generatörün uyartım
akımını artırmak gerekir. (Hızını artırarak da gerilim sabitlenebilir!)
Şönt generatörün ayar karakteristiği demek; generatörün hızı ve uç gerilimi sabit

olmak şartı ile yük akımındaki değişikliklerin uyartım akımına etkisini gösteren
karakteristiktir.
𝒏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝒗𝒆 𝑼 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 ⟹ 𝑰𝒖 = 𝒇(𝑰𝒚)
Şekil: Şönt generatörlerin ayar karakteristiği
Karakteristiği aşağıdaki şekilde yorumlayabiliriz.
1. Uyartım akımı Iuo değerinde iken, generatörün yük akımı Iy=Sıfır olup boşta
generatör hızı sabit tutularak anma uç gerilimi (Eo=U) değerini üretmektedir.
2. Sabit hızla döndürülen generatörde, yüklendikçe endüvi direnci, endüvi
reaksiyonu ve uyartım akımının azalması nedenlerinden gerilimin düşmesini
engellemek için uyartım akımını Iyn değerine kadar yaklaşık doğrusal artırmak
gerekir.
3. Anma yük akımının üstünde endüvi reaksiyonu etkisinin artması ve doyma
nedeni ile uç gerilimini sabit tutabilmek için uyartımı çok artırmak gerekir.

14.3.2 Kendinden uyartımlı seri generatörler.

Yapısal olarak seri generatörler kutup sargısı ile endüvi sargısı seri bağlanan
generatörlerdir. Anlaşılacağı gibi bu durumda; endüvi akımı=uyartım akımı=yük akımı
(Ia=Iu=Iy) olacağından seri sargının kesiti büyük olup, yeterli Mağneto Motor Kuvvet (MMK)
yani amper.sarım miktarı, şönt sargıya göre daha az sarımlı bir bobinde oluşabilecektir. Bu
nedenle seri sargı kalın kesitli, az sarımlı, Rw ile gösterilen direnci küçük bir sargıdır.
Bir bobinin meydana getireceği manyetik akı miktarı, doyma ihmal edilirse amper.sarımı ile
doğru orantılı değişir. Seri sargı endüvi devresine seri bağlandığından direncinin küçük
olması generatör iç direncini fazla artırmayıp yüklendikçe iç direnç geriliminin fazla
oluşmasını da önlemek amacına yöneliktir.
Seri generatörlerin boş çalışmasından söz edilemez. Bunun nedeni; bağlantı şemasından
anlaşılacağı gibi, seri generatörler yük şalteri açık iken sadece remenans gerilimi
üretebilirler. Çünkü bu anda uyartım akımı Iu=Sıfır olacaktır.
14.3.2.1 Seri generatörlerin dış karakteristiği

Seri generatörlerin dış karakteristiği demek; hızı sabit olmak şartı ile yük akımının
generatörün uç gerilimine etkisi demektir.
𝒏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 (𝑰𝒂 = 𝑰𝒖 = 𝑰𝒚) ⟹ 𝑼 = 𝒇(𝑰𝒚)
Şekil: Seri generatörlerin dış karakteristiğini çıkarmak için gerekli bağlantı devresi

Seri generatörlerin dış karakteristiği ve makinenin davranışı aşağıdaki karakteristik

üzerinden şöyle özetlenebilir.
Şekil: Seri generatörlerin dış karakteristiği
1. Boşta çalışan seri generatör, uyartım, yük ve endüvi akımı olmadığından

kutuplarında kalıcı mıknatısiyet etkisi ile Er remenans gerilimini üretebilir.
2. Yük şalteri kapatılınca, generatörün gerilimi remenans geriliminin üzerine
çıkıyor ise, generatörün uyartım manyetik alanı kalıcı mıknatısiyet alanını
destekliyor ve kendinden uyartım başlıyor demektir. Aksi halde D1-D2 uçları
yer değiştirilerek kendinden uyartım koşulu yerine getirilir.
3. Yük direnci küçültüldükçe artan akım kutup manyetik alanını da artıracağı için
gerilim doymanın başladığı noktaya kadar doğrusal artış gösterir.
4. Anma yük akımının üstünde akım artırılmaya çalışılırsa kutuplar doyacağı için
gerilimdeki artış durur.
5. Aşırı yük akımlarında doyma oluşup manyetik alan artmazken iç direnç
gerilim düşümü ve endüvi reaksiyon gerilim düşümü artmaya devam
edeceğinden generatör gerilimi düşme seyrine girer. 𝑼𝒊ç = 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔)
Sonuç olarak; seri generatörlerin gerilimi yük akımına bağlı olarak değiştiğinden
ancak sabit akımlı alıcıların beslenmesinde sabit gerilim üretebilirler. Gerilimi
kontrol etmek istersek; çok uçlu seri sargı kullanarak sarım sayısını değiştirmek ya
da seri sargıya paralel olarak akım bölücü bir direnç bağlamak gerekir, verimi
düşüreceği için bu yol tercih edilmez. Seri generatörler sabit yüklerde kullanılabilir.

14.3.3 Kendinden uyartımlı kompunt generatörler.

Kutuplarında manyetik alan meydana getirmek için şönt ve seri sargı birlikte bulunan
makinelerdir. Bu sargıların içinden geçen akımın yönüne ve sarım sayısına bağlı olarak
makine kendi içinde sınıflandırılır.
 Yukarı Kompunt Generatörler

 Orta Kompunt Generatörler
 Ters (Diferansiyel) Kompunt Generatörler
14.3.3.1 Yukarı Kompunt Generatörler

Hızı ve şönt sargı devresi toplam direnci sabit olan generatörde yüklendikçe uç gerilimi artış
gösteren generatörlerdir. Enerjinin üretildiği yere göre tüketildiği yer arasında uzaklığın
fazla olduğu, dolayısı ile dağıtım hattı gerilim düşümünü ve iç gerilim düşümlerini
karşılayacak kadar gerilim artışı oluşturan, yükün ucundaki gerilimin sabit kalmasını
sağlayan generatörlerdir.
Ana alanı oluşturan şönt sargı ve yüke bağlı olarak doğru orantılı artan manyetik alanı
meydana getiren sarım sayısı normalden fazla olan seri sargı alan yönleri aynı olan
generatörlere eklemeli kompunt generatör denir. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi
generatörde E2 ve D2 birbiri ile bağlı konumda ise makine eklemeli kompunt bağlanmış
olur.
Şekil: Kompunt motor ile döndürülen yukarı kompunt generatör bağlantısı

Aşağıdaki 2 kutuplu endüktörden görüldüğü gibi kutuplardaki sargılar sarım

yönlerine dikkat edilerek seri bağlanarak dış devreye şönt sargının uçları E1-E2 ve
seri sargının uçları D1-D2 olarak çıkarılmıştır. Şekle dikkat edilirse kutuplar üzerinde
doğan manyetik alanın toplamı iki sargı manyetik alanının toplamına eşittir.
∅𝒕𝒐𝒑𝒍𝒂𝒎 = ∅şö𝒏𝒕 + ∅𝒔𝒆𝒓𝒊 ⟺ (∅𝒕 = ∅ş + ∅𝒔)
Yukarı Orta Ters
Şekil: Yukarı, orta ve ters kompunt generatörlerde toplam kutup manyetik alanı
14.3.3.2 Orta Kompunt Generatörler

Yukarıda ortadaki şekilden de görüleceği gibi, yukarı kompunt generatörlere göre
tek fark seri sargı sarım sayısının ve dolayısı ile manyetik alanının daha az olması
olup, var ise D1-D3 uçları kullanılabilir.
Düz kompunt generatörlerde seri sargının meydana getirdiği manyetik alan,

yüklendikçe artan iç gerilim düşümlerini karşılayabileceği kadar değere sahiptir.
Sonuçta generatör yükün miktarı ne olursa olsun uç gerilimi yaklaşık sabit kalacak
şekilde çalışabilir.
Orta kompunt motorlar enerjinin üretildiği yerde tüketildiği, dağıtım hattı gerilim
düşümü olmadığı durumda kullanılır. Toplam manyetik alan için yukarı kompunt
generatör manyetik alan eşitliği aynen geçerli olacaktır. Sadece s vektör olarak
daha küçük olacaktır.
∅𝒕𝒐𝒑𝒍𝒂𝒎 = ∅şö𝒏𝒕 + ∅𝒔𝒆𝒓𝒊 ⟺ (∅𝒕 = ∅ş + ∅𝒔)
14.3.3.3 Ters (Diferansiyel) Kompunt Generatörler

Generatörün seri sargı manyetik alanı şönt sargı alanına ters ise, generatör
yüklendikçe uç gerilimi daha fazla düşer. Şönt makineye göre bu düşme daha fazla
olur.
∅𝒕𝒐𝒑𝒍𝒂𝒎 = ∅şö𝒏𝒕 − ∅𝒔𝒆𝒓𝒊 ⟺ (∅𝒕 = ∅ş − ∅𝒔)
Endüstride ark lambaları gibi kısa devre ihtimali olan yüklendikçe uç geriliminin
düşerek akımı kendiliğinden sınırlamak gereken yerlerde kullanılmaktadır.

14.3.3.4 Kompunt Generatör Çeşitlerinin Dış Karakteristikleri

Kompunt generatörlerin boş çalışma karakteristiği şönt generatörlere çok
benzediğinden ele alınmamıştır.
Generatörün hızı ve şönt uyartım devre direnci sabit olmak şartı ile yük akımındaki
değişikliklerin uç gerilimine etkisini gösteren karakteristiğe kompunt generatörlerin
dış karakteristiği denir.
𝒏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝒗𝒆 𝑹ş = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 ⟹ 𝑼 = 𝒇(𝑰𝒚)
Yukarı, orta ve ters kompunt generatörlerin dış karakteristiği yüke bağlı toplam
manyetik alan değişimine bağlı olarak aşağıdaki şekilde değişir.
Şekil: Kompunt generatörlerin çeşitlerine göre dış karakteristikleri
Şönt generatöre göre çok sarımlı seri sargı şönt sargı alanını destekleyerek yukarı
kompunt olarak gerilimin yükselmesini sağlar.
Orta kompuntta şönt generatör dış karakteristiğine göre az sarımlı seri sargı alan
desteği ile gerilimin yaklaşık sabit kalması sağlanmaktadır.
Ters kompunt generatörde ise, az sarımlı seri sargı olduğu varsayımına göre şönt
alanın zayıflatılması gerilimin şönt generatöre göre daha da düşmesine yol açar.
Seri sargı sarım sayısı fazla olursa gerilim yüke bağlı daha fazla düşecektir.

UYGULAMA: 5 Seri generatörlerin dış karakteristiği

2. Motoru çalıştırıp anma hızına çıkarıp hızını sabit tutarak, yaklaşık eşit aralıkla
anma akımının 1,2 katına kadar generatörü yükleyerek verileri alınacak değerler
tablosuna yazınız.
3. Deneye ara verdikten sonra sargıların sıcak direncini dijital avometre ile ölçüp
kaydedin.
𝑹𝒂 = …  , 𝑹𝒘 = … , 𝑹𝒔 = … 
Şekil: Seri generatör dış karakteristiği çizim düzlemi.

İşlem Hız Iy=Iu=Ia Eo,U Uiç Genel
No (d/d) (A) (V) (V) Açıklama
1 2000 0 10 0 Er
2 Sabit 0,4 65 %20.Iy
3 “ 0,8 100 %40.Iy
4 “ 1,2 120 %60.Iy
5 “ 1,6 125 %80.Iy
6 “ 2 118 %100.Iy=Ia=Iu
7 “ 2,4 108 1,2. Iy

1. Seri generatörler kendi kendisini nasıl uyartır, neden boş çalışma

karakteristiğinden söz edilemez.
2. Seri generatörün teorik karakteristiğinde bulunan Eo endüvi EMK gerilimi

eğrisini nasıl çizebilirsiniz?
3. Seri generatörlerin iç direnç gerilim düşüm değeri nasıl hesaplanır?

Hesaplanışını anma akımı için aşağıda gösteriniz.
4. Seri generatörlerde E eğrisini nasıl çizebilirsiniz?
5. Seri generatörler kısa devreden zarar görürü mü, nedeni nedir?
6. Seri generatörlerin kullanma alanı neden sınırlıdır?

UYGULAMA: 6 Kompunt generatörlerin dış karakteristiği

2. Motoru çalıştırıp anma hızına çıkarıp hızını sabit tutarak, D1-D2 uçlarını
kullanarak yukarı kompunt generatör olarak boşta Eo=160 V olacak şekilde
çalıştırınız.
3. Generatörü yaklaşık eşit aralıkla anma akımının 1,2 katına kadar yükleyerek
verileri yukarı kompunt için alınacak değerler açıklama sütununa göre tablosuna
yazınız.
4. Motoru çalıştırıp anma hızına çıkarıp hızını sabit tutarak, D1-D3 uçlarını
kullanarak orta kompunt generatör olarak boşta Eo=160 V olacak şekilde
çalıştırıp dış karakteristik verilerini ilgili tabloya açıklama sütununa göre yazınız.
5. Motoru çalıştırıp anma hızına çıkarıp hızını sabit tutarak, D1-D3 uçlarını kendi
arasında yer değiştirerek az etkili seri sargısı olan ters kompunt generatör olarak
boşta Eo=160 V olacak şekilde çalıştırıp dış karakteristik verilerini ilgili tabloya
açıklama sütununa göre yazınız.
6. Devreyi durdurunuz.
Şekil: Kompunt generatör çeşitlerinin ortak dış karakteristik çizim düzlemi.

Alınacak Değerler Tablosu: Yukarı kompunt (D1-D2 doğru polariteli bağlı !)
İşlem Hız Rş Iu Ia Iy Eo,U Genel

No (d/d) () (mA) (A) (A) (V) Açıklama
1 2000 592 270 0,27 0 160 Eo
2 Sabit Sabit 290 0,69 0,4 182 %20.Iy
3 “ “ 295 1,095 0,8 185 %40.Iy
4 “ “ 280 1,48 1,2 178 %60.Iy
5 “ “ 275 1,875 1,6 170 %80.Iy
6 “ “ 225 2,225 2 140 %100.Iy
7 “ “ 180 2,580 2,4 115 1,2. Iy
Alınacak Değerler Tablosu: Orta kompunt (D1-D3 doğru polariteli bağlı !)

1 2000 592 270 0,27 0 160 Eo
2 Sabit Sabit 270 0,67 0,4 160 %20.Iy
3 “ “ 265 1,125 0,86 155 %40.Iy
4 “ “ 265 1,465 1,2 155 %60.Iy
5 “ “ 250 1,950 1,7 150 %80.Iy
6 “ “ 250 2,250 2 150 %100.Iy
7 “ “ 220 2,620 2,4 135 1,2. Iy
Alınacak Değerler Tablosu: Ters kompunt (D1-D3 ters polariteli bağlı !)

1 2000 500 320 0,33 0 160 Eo
2 Sabit Sabit 275 0,675 0,4 130
3 “ “ 30 0,180 0,15 4
4 “ “
5 “ “
6 “ “
7 “ “
1. Kompunt generatörler çeşitlerine göre alınan verilerini kullanarak, dış

karakteristiklerini aynı grafik düzlemine çiziniz. Çizimde neden Eo=160 V
varsayımına göre uygulanmaya başlanmış olabilir, açıklayınız.

2. Yukarı kompunt generatörün uç gerilimi yüklendikçe neden artar?
3. Yukarı kompunt generatörlerin uç gerilimi anma yükü dolayında neden azalmaya

başlar?
4. Orta kompunt generatörlerin dış karakteristiği neden şönt generatörlere göre

daha yüksek gerilimli noktalardan geçer?
5. Ters kompunt generatörlerde seri sargının az veya çok olması dış karakteristiğini
nasıl etkiler?
6. Kompunt generatörlerin çeşitlerine göre kullanma alanları hakkında nedenlerini

de belirterek açıklama yapın.
7. Yabancı uyartımlı generatörlerin dış karakteristiği teorik grafik düzlemine çizilmiş

olsaydı yeri neresi olurdu, neden?

15Doğru akım generatörlerinin devre problemleri
Doğru akım generatörlerinde üretilen gücün bir kısmı makinenin kendi içinde kayıp
güçlere dönüşür. Daha çok bu kayıp güçler sargıların direncinde ısı enerjisine
dönüşür. Makineden alınan gücün endüvide üretilen güce oranı makinenin
elektriksel verimini verir. Küçük güçlü makinelerde elektriksel verim %60
düzeylerine kadar gerilerken, büyük güçlü makinelerde %90 dolaylarına yükselebilir.
𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 𝑼. 𝑰𝒚
𝜼𝒆𝒍𝒌 = =
𝑷ü𝒓𝒆𝒕𝒊𝒍𝒆𝒏 𝑬𝒐. 𝑰𝒂
Generatör deneylerimizde olduğu gibi DC motor ile çevirmemiz halinde sistem
verimi motor ve generatörlerin elektriksel verimlerinin çarpımına eşittir. Bir sistemde
eleman sayısı artarsa sistem verimi düşer.
𝜼𝒔𝒊𝒔𝒕𝒆𝒎 = 𝜼𝒎𝒐𝒕𝒐𝒓 . 𝜼𝒈𝒆𝒏𝒆𝒓𝒂𝒕ö𝒓
Generatörlerde eşdeğer devre ve oluşan kayıplar için aşağıdaki eşitlikler yazılabilir.
1. Endüvi bakır kaybı 𝑷𝒆𝑪𝒖 = 𝑰𝒂𝟐 . 𝑹𝒂 … 𝑾𝒂𝒕𝒕

𝟐
2. Yardımcı sargı bakır kaybı 𝑷𝒘𝑪𝒖 = 𝑰𝒂 . 𝑹𝒘 … 𝑾𝒂𝒕𝒕
3. Seri sargı bakır kaybı 𝑷𝒔𝑪𝒖 = 𝑰𝒂𝟐 . 𝑹𝒔 … 𝑾𝒂𝒕𝒕
4. Şönt devre kaybı 𝑷ş𝑪𝒖 = 𝑰𝒖. 𝑼 = 𝑰𝒖𝟐 . (𝑹ş + 𝑹𝒖) = 𝑰𝒖𝟐 . 𝑹𝒖ş … 𝑾𝒂𝒕𝒕
5. Yük akımı 𝑰𝒚 = 𝑰𝒂 − 𝑰𝒖 … 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
6. Uyartım akımı 𝑰𝒖 = 𝑰𝒂 − 𝑰𝒚 … 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑼
𝑰𝒖 = 𝑹𝒖ş … 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
7. Endüvi akımı 𝑰𝒂 = 𝑰𝒚 + 𝑰𝒖 … 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓

8. Endüvi EMK sı 𝑬𝒐 = 𝑼 + 𝑼𝒔 + 𝑼𝒘 + 𝑼𝒂 + 𝑼𝒇𝚤𝒓ç𝒂 … 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑼
9. Seri generatör verimi 𝜼𝒆𝒍𝒌 =
𝑬𝒐
15.1 Generatör problemleri

Yukarıdaki eşitlikler esas alınarak bazı generatörler için devre çözümleme örnekleri aşağıda
verilmiştir.
Örnek: 1
240 Volt gerilimli 12  değerindeki yükü besleyen bir seri generatörün uç geriliminin %10 u
değerinde iç gerilim düşümü vardır. Endüvi direnci 0,4 , yardımcı kutupların direnci 0,2 
ve seri sargının direnci 0,5  değerindedir. Generatör şebekeden 10 Hp güç çeken asenkron
motor tarafından döndürülmektedir. Buna göre;

 Endüvi EMK değeri nedir?

 Makinenin iç direnci toplam olarak nedir?
 Sabit kabul edilen fırça gerilim düşümü kaç volt alınmaktadır?
 Generatörün elektriksel verimi nedir?
 Sistem verimi nedir?
Çözüm:
1. İç gerilim düşümünün değeri,

𝑼𝒊ç = 𝑼. %𝟏𝟎 = 𝟐𝟒𝟎. 𝟎, 𝟏 = 𝟐𝟒𝟎. 𝟎, 𝟏 = 𝟐𝟒 𝑽𝒐𝒍𝒕
2. Endüvi EMK değeri,

𝑬𝒐 = 𝑼 + 𝑼𝒊ç = 𝟐𝟒𝟎 + 𝟐𝟒 = 𝟐𝟔𝟒 𝑽𝒐𝒍𝒕
3. Generatörün yük akımı,

𝑼 𝟐𝟒𝟎
𝑰𝒚 = 𝑰𝒂 = 𝑰𝒖 = = = 𝟐𝟎 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹𝒚 𝟏𝟐
4. İç dirençlerin toplamı,
𝑼𝒊ç 𝟐𝟒
𝑹𝒊ç = = = 𝟏, 𝟐 
𝑰𝒂 𝟐𝟎
5. Fırça direnci ve sabit sayılan fırça gerilim düşümü değeri
𝑹𝒇𝚤𝒓ç𝒂 = 𝑹𝒊ç − (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔) = 𝟏, 𝟐 − (𝟎, 𝟒 + 𝟎, 𝟐 + 𝟎, 𝟓) = 𝟎, 𝟏 
𝑼𝒇𝚤𝒓ç𝒂 = 𝑰𝒂. 𝑹𝒇𝚤𝒓ç𝒂 = 𝟐𝟎. 𝟎, 𝟏 = 𝟐 𝑽𝒐𝒍𝒕
6. Generatörün elektriksel verimi,
𝑼 𝟐𝟒𝟎
𝜼𝒆𝒍𝒌 = = = 𝟎, 𝟗𝟎𝟗
𝑬𝒐 𝟐𝟔𝟒
7. Generatörün kayıp güçleri analizi,
𝑷𝒆𝑪𝒖 = 𝑰𝒂𝟐 . 𝑹𝒂 = 𝟐𝟎𝟐 . 𝟎, 𝟒 = 𝟏𝟔𝟎 𝑾𝒂𝒕𝒕
𝑷𝒔𝑪𝒖 = 𝑰𝒂𝟐 . 𝑹𝒔 = 𝟐𝟎𝟐 . 𝟎, 𝟓 = 𝟐𝟎𝟎 𝑾𝒂𝒕𝒕
𝑷𝒘𝑪𝒖 = 𝑰𝒂𝟐 . 𝑹𝒘 = 𝟐𝟎𝟐 . 𝟎, 𝟐 = 𝟖𝟎 𝑾𝒂𝒕𝒕
𝑷𝒇𝚤𝒓ç𝒂 = 𝑼𝒇𝚤𝒓ç𝒂. 𝑰𝒂 = 𝟐. 𝟐𝟎 = 𝟒𝟎 𝑾𝒂𝒕𝒕
𝑷𝒌𝒂𝒚𝚤𝒑 = 𝑷𝒆𝑪𝒖 + 𝑷𝒔𝑪𝒖 + 𝑷𝒘𝑪𝒖 + 𝑷𝒇𝚤𝒓ç𝒂 = 𝟏𝟔𝟎 + 𝟐𝟎𝟎 + 𝟖𝟎 + 𝟒𝟎 = 𝟒𝟖𝟎 𝑾𝒂𝒕𝒕
8. Sistem verimi;
𝑷𝒂 𝑼. 𝑰𝒚 𝟐𝟒𝟎. 𝟐𝟎
𝜼𝒔𝒊𝒔𝒕𝒆𝒎 = = = = 𝟎, 𝟔𝟓𝟐
𝑷𝒗 𝟏𝟎. 𝟕𝟑𝟔 𝟕𝟑𝟔𝟎

Örnek: 2
Endüvi direnci 0,15 , yardımcı kutuplarının direnci 0,05 , seri sargı direnci 0,4 , şönt
uyartım devresinin toplam direnci 120 , olan yukarı kompunt olarak bağlı bir generatör 60
Amper yük akımını 410 Volt uç gerilimi altında göndermektedir. Generatörün fırça direnci
gerilim düşümü 2 Volt değerinde ve sabit kabul edilmektedir. Buna göre;
 Endüvide indüklenen EMK değeri nedir?
 Makineden alınan güç ve üretilen güç ve elektriksel verimi nedir?
Şekil: Problemin eşdeğer devresi

Çözüm:
1. Uyartım akımının değeri,
𝑼 𝟒𝟏𝟎
𝑰𝒖 = = = 𝟑, 𝟒𝟏𝟔 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹𝒖ş 𝟏𝟐𝟎
2. Endüvi akımı,
𝑰𝒂 = 𝑰𝒚 + 𝑰𝒖 = 𝟔𝟎 + 𝟑, 𝟒𝟏𝟔 = 𝟔𝟑, 𝟒𝟏𝟔 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
3. Endüvi gerilim düşümü,
𝑼𝒂 = 𝑰𝒂. 𝑹𝒂 = 𝟔𝟑, 𝟒𝟏𝟔. 𝟎, 𝟏𝟓 = 𝟗, 𝟓𝟏 𝑽𝒐𝒍𝒕
4. Seri sargı gerilim düşümü,
𝑼𝒔 = 𝑰𝒂. 𝑹𝒔 = 𝟔𝟑, 𝟒𝟏𝟔. 𝟎, 𝟒 = 𝟐𝟓, 𝟑𝟕 𝑽𝒐𝒍𝒕
5. Yardımcı kutup gerilim düşümü,
𝑼𝒘 = 𝑰𝒂. 𝑹𝒘 = 𝟔𝟑, 𝟒𝟏𝟔. 𝟎, 𝟎𝟓 = 𝟑, 𝟏𝟕 𝑽𝒐𝒍𝒕
6. Endüvide indüklenen EMK değeri,
𝑬𝒐 = 𝑼 + 𝑼𝒂 + 𝑼𝒔 + 𝑼𝒘 + 𝑼𝒇 = 𝟒𝟏𝟎 + 𝟗, 𝟓𝟏 + 𝟐𝟓, 𝟑𝟕 + 𝟑, 𝟏𝟕 + 𝟐 ≅ 𝟒𝟓𝟎 𝑽𝒐𝒍𝒕
7. Alınan güç, üretilen güç ve verim,

𝑷𝒂 𝑼. 𝑰𝒚 𝟒𝟏𝟎. 𝟔𝟎 𝟐𝟒𝟔𝟎𝟎
𝜼𝒆𝒍𝒌 = = = = = 𝟎, 𝟖𝟓𝟖𝟓
𝑷ü 𝑬𝒐. 𝑰𝒂 𝟒𝟓𝟎. 𝟔𝟑, 𝟒𝟏𝟔 𝟐𝟖𝟓𝟑𝟕

Örnek: 3
Endüvi ve yardımcı kutupların toplam direnci 0,02  olan bir şönt generatör 600 d/d anma
hızı ile dönerken yapılan boş çalışma deneyinde aşağıda tabloda verilen değerler elde
edilmiştir. (Endüvi reaksiyonu etkisi dikkate alınmamaktadır.)
Uyartım akımı (Amper) 1 2 3 4 5 6 7 8

Boş çalışma gerilimi (Volt) 23 45 67 85 100 112 121 126
 Generatör anma hızı ile yüklü çalıştığı anda, uyartım devresinin toplam direnci 15 
ve yükün uçlarında 120 Volt gerilim bulunmaktadır. Generatörün akımı, yük
direncinin değeri ve elektriksel verimi nedir?
 Aynı generatörün hızı 700 d/d değerine çıkarılınca yükün uçlarında 144 Volt gerilim
bulunmakta olup uyartım devresinin direnci ise 18  değerindedir. Bu durumda
generatörün akımı, yük direncinin değeri ve elektriksel verimi nedir?
Çözüm:
1. İlk durum için uyartım akımı,
𝑼 𝟏𝟐𝟎
𝑰𝒖 = = = 𝟖 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹𝒖ş 𝟏𝟓
2. Tabloya göre 8 Amper uyartımda generatörde boşta Eo=126 V indüklenmektedir.

Generatörün iç direnç gerilim düşümü;
𝑼𝒊ç = 𝑼𝒂 = 𝑬𝒐 − 𝑼 = 𝟏𝟐𝟔 − 𝟏𝟐𝟎 = 𝟔 𝑽𝒐𝒍𝒕
3. Generatörün endüvi akımı,
𝑼𝒂 𝟔
𝑰𝒂 = = = 𝟑𝟎𝟎 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹𝒂 𝟎, 𝟎𝟐
4. Generatörün yük akımı,
𝑰𝒚 = 𝑰𝒂 − 𝑰𝒖 = 𝟑𝟎𝟎 − 𝟖 = 𝟐𝟗𝟐 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
5. Generatörden alınan güç,
𝑷𝒂 = 𝑼. 𝑰𝒚 = 𝟏𝟐𝟎. 𝟐𝟗𝟐 = 𝟑𝟓𝟎𝟒𝟎 𝑾𝒂𝒕𝒕
6. Üretilen güç,
𝑷ü = 𝑬𝒐. 𝑰𝒂 = 𝟏𝟐𝟔. 𝟑𝟎𝟎 = 𝟑𝟕𝟖𝟎𝟎 𝑾𝒂𝒕𝒕
7. İlk durum için generatörün elektriksel verimi,
𝑷𝒂 𝟑𝟓𝟎𝟒𝟎
𝜼𝒆𝒍𝒌 = = = 𝟎, 𝟗𝟐𝟔𝟗
𝑷ü 𝟑𝟕𝟖𝟎𝟎
8. İkinci durumda uyartım akımının değerini bulalım.

𝑼 𝟏𝟒𝟒
𝑰𝒖 = = = 𝟖 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹𝒖 𝟏𝟖

9. Uyartım akımı ilk duruma göre değişmediğine göre endüvide indüklenen EMK değeri
sadece hız artış oranında artacaktır.
𝒏𝟐 𝟕𝟎𝟎
𝑬𝒐′ = . 𝑬𝒐 = . 𝟏𝟐𝟔 = 𝟏𝟒𝟕 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝒏𝟏 𝟔𝟎𝟎
10. İkinci durumda iç direnç gerilim düşümü,
𝑼𝒂 = 𝑬𝒐′ − 𝑼 = 𝟏𝟒𝟕 − 𝟏𝟒𝟒 = 𝟑 𝑽𝒐𝒍𝒕
11. Endüvi akımı,
𝑼𝒂 𝟑
𝑰𝒂 = = = 𝟏𝟓𝟎 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹𝒂 𝟎, 𝟎𝟐
12. Yük akımı,
𝑰𝒚 = 𝑰𝒂 − 𝑰𝒖 = 𝟏𝟓𝟎 − 𝟖 = 𝟏𝟒𝟐 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
13. Generatörden alınan güç,
𝑷𝒂 = 𝑼. 𝑰𝒚 = 𝟏𝟒𝟒. 𝟏𝟒𝟐 = 𝟐𝟎𝟒𝟒𝟖 𝑾𝒂𝒕𝒕
14. Generatörde üretilen güç,
𝑷ü = 𝑬𝒐′ . 𝑰𝒂 = 𝟏𝟒𝟕. 𝟏𝟓𝟎 = 𝟐𝟐𝟎𝟓𝟎 𝑾𝒂𝒕𝒕
15. Generatörün elektriksel verimi,
𝑷𝒂 𝟐𝟎𝟒𝟒𝟖
𝜼𝒆𝒍𝒌 = = = 𝟎, 𝟗𝟐𝟕𝟑
𝑷ü 𝟐𝟐𝟎𝟓𝟎
F. GENERATÖRLERİN PARALEL BAĞLANMASI
16 Paralel bağlama nedenleri ve şartları

Elektrik enerjisi kaynakları (piller, akümülatörler, generatörler, transformatörler,
alternatörler…) genel anlamda paralel bağlı olarak çalıştırılırlar. Üreteçlerin paralel
çalıştırılmasından doğacak faydalar ana hatları ile aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
 Artan akım veya enerji ihtiyacını karşılamak,

 Enerjinin kesilmesine engel olmak,
 Sistem verimini artırmak,
 Enerjiyi kesmeden periyodik bakım yapma imkânı oluşturmak.
Elektrik santralleri tesis edilirken genellikle özdeş karakterli birkaç üniteden tesis edilerek
yukarıda belirtilen yararlar sağlanmaya çalışılır. Kurulu güçleri toplamı talep edilen enerjiyi
karşılayabilecek sayının bir üstünde generatör paralel olarak çalışır, generatörlerden birinde
arıza oluşumunda bile yük devredeki generatörler tarafından beslenmeye devam edilir.
Üreteçlerin verimlerinin en yüksek olduğu nokta anma güçleri civarında oluştuğundan
sistem verimi de bu durumda en yüksek değere çıkmış olmaktadır. Belirli bir plan içinde
devre dışı bırakılan generatörler sıra ile enerjiyi kesmeden bakıma alınır.

Generatörlerin paralel bağlanabilmesi için yerine getirilmesi için gerekli koşullar şunlardır.
Kontrolü için gerekli açıklamalar aşağıda yapılacaktır.
 Gerilimleri birbirine eşit olmalıdır.

 Aynı polariteli (isimli) uçlar birbiri ile bağlanmalıdır.
17 Generatörlerin paralel çalışmasında yük paylaşımı

Aşağıda iki şönt generatör ve paralel çalışmasını sağlayacak bara sistemi görülmektedir.
Şekil: Kompunt motorlarla döndürülen paralel bağlı şönt generatörler.
Paralel çalışmayı aşamalar halinde özetleyelim.
 Yükü öncelikle G1 ile beslemeyi düşündüğümüzü kabul edelim. Bunun için M1

çalıştırılıp anma hızına çıkarılır. G1 uyartımı ile yükün anma gerilimi kadar gerilim
üretilip G1 şalteri ve yükün bara şalteri kapatılarak yükü tek başına beslemesi
sağlanır. Yüklenen generatörün, dolayısı ile baranın geriliminin düşmesini
engellemek için generatörün uyartım akımı biraz artırılır.
 Yükün akımının artması nedeni ile talep edilen akımı G1 tek başına karşılayamayacak
duruma gelince M2 çalıştırılarak G2 uyartımı ayarlanıp boştaki gerilimi bara
gerilimine (E2=Ubara) eşitlenir. İkinci generatörün bara şalterinin bir ayağı kısa devre
edilmiş diğer ayağına bağlanan Uo voltmetresi aynı adlı uçlar üst üste geldiğinde sıfır
volt değerini gösterir. Bu konumda G2 şalteri kapatılarak G1 ile baraya bağlansa bile
G2 üzerine hiç yük almaz.
 Generatörlerin yükü eşit olarak paylaşmasını sağlamak için, G1 generatörünün
yükünü azaltmak için uyartımı azaltılarak gerilimi düşürülürken bara gerilimi
düşmemesi için G2 uyartımı artırılarak yüke eşit katılımı sağlanmaya çalışılır.
 Üzerine yük alması istenen generatörün U=f(Iy) karakteristiği gerilimi daha yüksek
değerlere kaydırılırken bara geriliminin yükselmemesi için diğerinin dış karakteristiği
aynı oranda aşağıya çekilmeye çalışılır.
 Generatörlerin yüke eşit iştirak etmeleri dış karakteristiklerinin kesiştiği noktada
gerçekleşir, paralel çalışan makinelerin bara gerilimleri birbirine tamamen eşit olur.

 Generatörlerden birinin üzerindeki yükü azaltmak için uyartım akımı azaltılırken

gerilimi bara geriliminin altına inerse o generatör motor haline gelerek baranın yükü
olur ve baradan enerji çekmeye başlar. Bu durumu önlemek için generatörlerde ters
akım çekilmesi demek olan bu durumu engelleyen ters akım röleleri kullanılır.
Özetle, generatörlerin üzerine aldığı yük dış karakteristiklerini birer doğru olarak kabul
edersek; karakteristiklerinin eğimine bağlı olarak değişir. Paralel çalışan generatörlerin
üzerine aldığı yüklerin veya akımların toplamı yükün güç veya akımına eşit, uç gerilimleri ise
bara gerilimi ile aynı olur.
Seri generatörler veya kompunt generatörler paralel bağlanmak istenirse, seri sargıların D1
uçları birbiri ile generatör akımını taşıyabilecek kesitte denge iletkeni ile birleştirilmelidir.
Aksi halde fırça kırılması vb. nedenle meydana gelebilecek iç direnç değişiklikleri yük
paylaşım dengesi bozulur.
17.1 Dış karakteristik doğrusuna bağlı olarak generatörün üzerine aldığı yük
Uyartımı ve hızı sabit tutulan generatörün yükü değiştikçe dış karakteristiğini yaklaşık
olarak eğimi sabit kabul edilen bir doğru olarak kabul edersek; uç geriliminin belirli
değerleri için yüke göndereceği akım değerleri (dolayısıyla güç) oran ve orantı yolu ile
benzer üçgen ilişkilerinden bulunabilir.
Eo,Ut,Ubara Eo,Ut,Ubara
Eo EoA=EoB
Ubara Ubara Ubara Ubara
Ut UtA
UtB A
B
U=Ubara için
Iy=IyA+IyB
Iy Iy
Iy Iyn IyB Iya IynB IynA
Şekil: Bir generatör ve A ile B generatörlerinin paralel çalışmasında dış karakteristikleri
Yukarıdaki soldaki doğrusal değiştiği kabul edilen dış karakteristiğin Ubara gerilim
doğrusunu kestiği yerin yük akımı ekseni üzerindeki iz düşümü generatörün üzerine aldığı
yük akımının değerini vermektedir. Benzer üçgen ilişkilerinden aşağıdaki eşitlikler
yazılabilir.
𝑬𝒐 − 𝑼𝒕 𝑬𝒐 − 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂
=
𝑰𝒚𝒏 𝑰𝒚
Buradan yük akımı içler dışlar çarpımına göre yalnız bırakılırsa;

𝑬𝒐 − 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂
𝑰𝒚 = . 𝑰𝒚𝒏
𝑬𝒐 − 𝑼𝒕
Eşitlikten bara geriliminin değeri de yalnız bırakılabilir.
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂 = 𝑬𝒐 − . 𝑰𝒚
𝑰𝒚𝒏
Yukarıdaki eşitlikte yük akımı yerine güç yazmak sureti de dış karakteristik yerine U=f(P)
karakteristiğine göre de aynı bağıntıları aşağıdaki gibi yazmak mümkündür.
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂 = 𝑬𝒐 − . 𝑷𝒚
𝑷𝒚𝒏
Diğer taraftan iki generatör paralel bağlı ise, yukarıda sağdaki karakteristiklerden görüldüğü
gibi, üzerlerine alacakları yük akımları, bara gerilim doğrusunun karakteristikleri kesim
noktalarının yük akımı eksenindeki izdüşümleri olan IyA ve IyB akımları değerinde, yükün
akımı ise bu akımların toplamı kadar olacaktır. Paralel çalışan generatörlerin geriliminin eşit
ve bara gerilimi değerinde olacağı da açıktır.
𝑰𝒚 = 𝑰𝒚𝑨 + 𝑰𝒚𝑩
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 = 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑩
𝑬𝒐𝑨 − 𝑼𝒕𝑨 𝑬𝒐𝑩 − 𝑼𝒕𝑩

𝑬𝒐𝑨 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝑬𝒐𝑩 − . 𝑷𝒚𝑩
𝑷𝑨𝒏 𝑷𝑩𝒏
İki veya daha fazla generatörün paralel çalışmasında aşağıdaki noktalar dikkatten
kaçırılmamalıdır. Karakteristikler üzerinden yapılacak çözümlemelerde aşağıdaki cümleler
göz önünde bulundurularak çözüm denklemleri belirlenir ve bilinmeyenler yok edilmek
sureti ile çözüm yoluna gidilir. Verilen örneklerle generatör karakteristiklerine göre pratik
çözümler yapılabilir.
1. Paralel çalışan kaç generatör olursa olsun hepsinin yükte bara gerilimleri aynıdır.
2. Paralel çalışan makinenin boş çalışma gerilimi bara gerilimine eşit ise, yüke akım
göndermez veya baradan akım çekmez.
3. Boş çalışma gerilimi bara geriliminden küçük olan makine paralel çalışmada motor
olarak çalışarak baradan akım çeker ve diğer generatörlerin yükü haline dönüşür.
 Bir generatörün anma akım veya gücü ile yüklenebilmesi tam yük geriliminin bara
gerilimine eşit olması ile mümkün olur.
 İki generatör yüke dış karakteristiğinin kesişme noktasında eşit iştirak eder.
 Bara gerilimi bir generatörün tam yüklü çalışma geriliminden küçük olursa, o
generatör anma yükünden daha fazla yüklenir ve riske girer. Bu tehlikeyi önlemek
için söz konusu generatörün dış karakteristiğini aşağıya kaydırmak gerekir. Bu işlem
generatör uyartım veya hızını düşürerek yapılır.
 İstenirse DC devre analizinde öğrenilen devre çözüm teknikleri ve eşdeğer dirençler

kullanılarak da çözümleme yöntemi kullanılabilir.

17.2 Dış karakteristik doğrusuna bağlı olarak generatörlerin yüklenmesi problemleri

Örnek: 1
Boş çalışma gerilimi Eo=200 V, tam yük gerilimi Ut=160 V olan generatörün anma yük akımı
Iyn=100 A değerindedir.
 Generatör yüke Iy=65 A gönderirken bara gerilimi nedir?

 Bara gerilimi Ubara=165 V iken yük akımı nedir?
Çözüm:
1. Generatörün doğrusal dış karakteristiği ve üzerine işlenmiş ilk çözüm.
2. Bara gerilimi eşitliğinden sonuca gidelim.
𝑬𝒐 − 𝑼𝒕 𝟐𝟎𝟎 − 𝟏𝟔𝟎
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂 = 𝑬𝒐 − . 𝑰𝒚 = 𝟐𝟎𝟎 − . 𝟔𝟓 = 𝟐𝟎𝟎 − 𝟐𝟔 = 𝟏𝟕𝟒 𝑽
𝑰𝒚𝒏 𝟏𝟎𝟎
3. Bara gerilimi bilindiğine göre, eşitliğinden yük akımını çekelim.
𝑬𝒐 − 𝑼𝒕 𝑬𝒐 − 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂 𝟐𝟎𝟎 − 𝟏𝟔𝟓

𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂 = 𝑬𝒐 − . 𝑰𝒚 𝑰𝒚 = . 𝑰𝒚𝒏 = . 𝟏𝟎𝟎 = 𝟖𝟕, 𝟓 𝑨
𝑰𝒚𝒏 𝑬𝒐 − 𝑼𝒕 𝟐𝟎𝟎 − 𝟏𝟔𝟎
4. İkinci çözüme göre de karakteristik üzerine işleme yapılırsa yük akımı arttıkça bara
geriliminin azalmakta olduğu görülür.

Örnek: 2
Paralel çalıştırılmakta olan A ve B generatörlerinin boş çalışma ve tam yük gerilimleri ile
anma akımları yerine güçleri aşağıda verilmiştir. İstenenleri hesaplayınız.
𝑬𝒐𝑨 = 𝟐𝟑𝟎 𝑽 𝑼𝒕𝑨 = 𝟏𝟖𝟎 𝑽 𝑷𝑨𝒏 = 𝟏𝟎𝟎 𝒌𝑾
𝑬𝒐𝑩 = 𝟐𝟒𝟎 𝑽 𝑼𝒕𝑩 = 𝟏𝟗𝟎 𝑽 𝑷𝑩𝒏 = 𝟕𝟓 𝒌𝑾
 Her iki generatörün dış karakteristiklerini aynı grafik düzleminde çizerek

karakteristiklerini kaydırmadan hiçbir generatörün motor konumuna düşmeden
baradan beslenebilecek minimum yükü nedir?
 Generatörlerin yüke eşit güç gönderdikleri anda yükün gücü ve bara gerilimi nedir?
 Yükün gücü 140 kW olduğu anda bara gerilimi ve generatörlerin yükleri nedir?
 Hiçbir generatör aşırı yüklenmeden baradan beslenebilecek yükün maksimum değeri
nedir?
 İki generatörden Ubara=200 V altında anma yükleri ile yüke katılımlarını sağlamak
için yapılacak işlemi açıklayınız.
Çözüm:
1. Hiçbir generatörün motor konumuna düşmemesi için gerekli koşul “Boş çalışma
gerilimi en küçük olan generatörün geriliminin bara gerilimi alınması” koşuludur.
Ubara=EoB=230 V ve PyB=0 için çözüm yapılır.
𝑬𝒐𝑩 − 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂 𝟐𝟒𝟎 − 𝟐𝟑𝟎

𝑷𝒚𝒎𝒊𝒏 = 𝑷𝒚𝑩 = . 𝑷𝑩𝒏 = . 𝟕𝟓 = 𝟏𝟓 𝒌𝑾
𝑬𝒐𝑩 − 𝑼𝒕𝑩 𝟐𝟒𝟎 − 𝟏𝟗𝟎

2. Generatörlerin yüke iştirak güçlerinin aynı olması “Dış karakteristiklerinin kesişim

noktasında olur.” Buna göre çözüm aşağıda karakteristikte de gösterilmiştir.
Bilinen denklemlerden hareketle yerine koyma metodu ile çözümleme yapılır.
𝑰 𝑷𝒚𝑨 = 𝑷𝒚𝑩
𝑰𝑰 𝑷𝒚 = 𝑷𝒚𝑨 + 𝑷𝒚𝑩 = 𝟐. 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐. 𝑷𝒚𝑩
𝑰𝑰𝑰 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 = 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑩 Denklemi açarak çözümleyelim.

𝑬𝒐𝑨 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝑬𝒐𝑩 − . 𝑷𝒚𝑩 ⟹ 𝑷𝒚𝑩 = 𝑷𝒚𝑨 𝒌𝒐𝒚𝒂𝒍𝚤𝒎.
𝟐𝟑𝟎 − 𝟏𝟖𝟎 𝟐𝟒𝟎 − 𝟏𝟗𝟎
𝟐𝟑𝟎 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟒𝟎 − . 𝑷𝒚𝑨
𝟏𝟎𝟎 𝟕𝟓
𝟐𝟑𝟎 − 𝟎, 𝟓. 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟒𝟎 − 𝟎, 𝟔𝟔𝟔. 𝑷𝒚𝑨
−𝟎, 𝟓. 𝑷𝒚𝑨 + 𝟎, 𝟔𝟔𝟔. 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟒𝟎 − 𝟐𝟑𝟎
𝟏𝟎
𝑷𝒚𝑨 = 𝑷𝒚𝑩 = = 𝟔𝟎, 𝟐𝟓 𝒌𝑾 ⟹ 𝑷𝒚 = 𝑷𝒚𝑨 + 𝑷𝒚𝑩 = 𝟔𝟎, 𝟐𝟓 + 𝟔𝟎, 𝟐𝟓 = 𝟏𝟐𝟎, 𝟓 𝒌𝑾
𝟎, 𝟏𝟔𝟔
𝑬𝒐𝑨 − 𝑼𝒕𝑨 𝟐𝟑𝟎 − 𝟏𝟖𝟎

𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 = 𝑬𝒐𝑨 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟑𝟎 − . 𝟔𝟎, 𝟐𝟓 = 𝟏𝟗𝟗, 𝟖𝟕𝟓 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑷𝑨𝒏 𝟏𝟎𝟎
𝑬𝒐𝑩 − 𝑼𝒕𝑩 𝟐𝟒𝟎 − 𝟏𝟗𝟎
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑩 = 𝑬𝒐𝑩 − . 𝑷𝒚𝑩 = 𝟐𝟒𝟎 − . 𝟔𝟎, 𝟐𝟓 ≅ 𝟏𝟗𝟗, 𝟖𝟕𝟓 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑷𝑩𝒏 𝟕𝟓

3. Generatörler 140 kW yükü birlikte beslediğine göre denklemleri aşağıdaki şekilde

düzenlemek mümkündür.
𝑰 𝑷𝒚 = 𝑷𝒚𝑨 + 𝑷𝒚𝑩
𝑰𝑰 𝑷𝒚𝑩 = 𝑷𝒚 − 𝑷𝒚𝑨 ⟹ 𝑷𝒚𝑩 = 𝟏𝟒𝟎 − 𝑷𝒚𝑨
𝑰𝑰𝑰 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 = 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑩 Denklemi açarak çözümleyelim.

𝑬𝒐𝑨 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝑬𝒐𝑩 − . 𝑷𝒚𝑩 ⟹ 𝑷𝒚𝑩 = 𝟏𝟒𝟎 − 𝑷𝒚𝑨 𝒌𝒐𝒚𝒂𝒍𝚤𝒎.
𝟐𝟑𝟎 − 𝟏𝟖𝟎 𝟐𝟒𝟎 − 𝟏𝟗𝟎
𝟐𝟑𝟎 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟒𝟎 − . (𝟏𝟒𝟎 − 𝑷𝒚𝑨)
𝟏𝟎𝟎 𝟕𝟓
𝟐𝟑𝟎 − 𝟎, 𝟓. 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟒𝟎 − 𝟗𝟑, 𝟑𝟑𝟑 + 𝟎, 𝟔𝟔𝟔. 𝑷𝒚𝑨
−𝟎, 𝟓. 𝑷𝒚𝑨 − 𝟎, 𝟔𝟔𝟔. 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟒𝟎 − 𝟐𝟑𝟎 − 𝟗𝟑, 𝟑𝟑𝟑
𝟖𝟑, 𝟑𝟑
𝑷𝒚𝑨 = ≅ 𝟕𝟏, 𝟓 𝒌𝑾 ⟹ 𝑷𝒚𝑩 = 𝟏𝟒𝟎 − 𝑷𝒚𝑨 = 𝟏𝟒𝟎 − 𝟕𝟏, 𝟓 = 𝟔𝟖, 𝟓 𝒌𝑾
𝟏, 𝟏𝟔𝟔
𝑬𝒐𝑨 − 𝑼𝒕𝑨 𝟐𝟑𝟎 − 𝟏𝟖𝟎

𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 = 𝑬𝒐𝑨 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟑𝟎 − . 𝟕𝟏, 𝟓 = 𝟏𝟗𝟒, 𝟐𝟓 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑷𝑨𝒏 𝟏𝟎𝟎
𝑬𝒐𝑩 − 𝑼𝒕𝑩 𝟐𝟒𝟎 − 𝟏𝟗𝟎
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑩 = 𝑬𝒐𝑩 − . 𝑷𝒚𝑩 = 𝟐𝟒𝟎 − . 𝟔𝟖, 𝟓 ≅ 𝟏𝟗𝟒, 𝟐𝟓 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑷𝑩𝒏 𝟕𝟓

4. Hiçbir generatörün etiket gücünden fazla yüklenmemesi koşulu “ En büyük tam yük
geriliminin bara gerilimi alınması” koşuludur. Bu durumda Ubara=UtB=190 V
alınması koşulu olup bu anda PyB=PBn=75 kW olur.
Bara gerilimi belirlendiğine göre bu gerilimde A makinesinin yükü bulunup yükün

gücü belirlenebilir.
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 = 𝑼𝒕𝑩 = 𝟏𝟗𝟎 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑬𝒐𝑨 − 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 𝟐𝟑𝟎 − 𝟏𝟗𝟎

𝑷𝒚𝑨 = . 𝑷𝑨𝒏 = . 𝟏𝟎𝟎 = 𝟖𝟎 𝒌𝑾
𝑬𝒐𝑨 − 𝑼𝒕𝑨 𝟐𝟑𝟎 − 𝟏𝟖𝟎
𝑷𝒚𝒎𝒂𝒙 = 𝑷𝒚𝑨 + 𝑷𝑩𝒏 = 𝟖𝟎 + 𝟕𝟓 = 𝟏𝟓𝟓 𝒌𝑾
5. Generatörlerin Ubara=200 V için anma güçleri ile yüke katılabilmeleri için tam yüklü
çalışma gerilimlerinin bu değere yükseltilmesi gerekir. İşlem generatörlerin uyartım
akımı veya hızlarını artırarak yapılabilir. Bu durumda generatörlerin boş çalışma
gerilim değerleri de yukarıya kayarak dış karakteristikler aşağıdaki şekilde
düzenlenmiş olmaktadır. Yükün gücü generatörlerin etiket güçleri toplamına eşit
olur.
𝑬𝒐𝑨 = 𝟐𝟓𝟎 𝑽 𝑼𝒕𝑨 = 𝟐𝟎𝟎 𝑽 𝑷𝑨𝒏 = 𝟏𝟎𝟎 𝒌𝑾

𝑬𝒐𝑩 = 𝟐𝟓𝟎 𝑽 𝑼𝒕𝑩 = 𝟐𝟎𝟎 𝑽 𝑷𝑩𝒏 = 𝟕𝟓 𝒌𝑾
𝑷𝒚 = 𝑷𝑨𝒏 + 𝑷𝑩𝒏 = 𝟏𝟎𝟎 + 𝟕𝟓 = 𝟏𝟕𝟓 𝒌𝑾 𝒗𝒆 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂 = 𝟐𝟎𝟎 𝑽 𝒐𝒍𝒖𝒓.

Örnek: 3
Paralel çalışan A ve B generatörlerinin etiket verileri aşağıdadır. Her iki generatörün

birlikte beslediği yükün gücü 16 kW olduğuna göre generatörlerin yüke katılım
güçleri, akımları, bara gerilimi ve yükün akım ve direnci ne kadardır?
𝑬𝒐𝑨 = 𝟐𝟒𝟎 𝑽 𝑼𝒕𝑨 = 𝟏𝟗𝟎 𝑽 𝑷𝑨𝒏 = 𝟏𝟎 𝒌𝑾
𝑬𝒐𝑩 = 𝟐𝟑𝟎 𝑽 𝑼𝒕𝑩 = 𝟏𝟗𝟎 𝑽 𝑷𝑩𝒏 = 𝟏𝟎 𝒌𝑾
Çözüm denklemleri aşağıdaki şekilde yazılabilir.
𝑰 𝑷𝒚 = 𝑷𝒚𝑨 + 𝑷𝒚𝑩
𝑰𝑰 𝑷𝒚𝑩 = 𝑷𝒚 − 𝑷𝒚𝑨 ⟹ 𝑷𝒚𝑩 = 𝟏𝟔 − 𝑷𝒚𝑨
𝑰𝑰𝑰 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 = 𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑩
Son denklemi açarak çözüme gidilebilir.

𝑬𝒐𝑨 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝑬𝒐𝑩 − . 𝑷𝒚𝑩 ⟹ 𝑷𝒚𝑩 = 𝟏𝟔 − 𝑷𝒚𝑨 𝒌𝒐𝒚𝒂𝒍𝚤𝒎.
𝟐𝟒𝟎 − 𝟏𝟗𝟎 𝟐𝟑𝟎 − 𝟏𝟗𝟎
𝟐𝟒𝟎 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟑𝟎 − . (𝟏𝟔 − 𝑷𝒚𝑨)
𝟏𝟎 𝟏𝟎
𝟐𝟒𝟎 − 𝟓. 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟑𝟎 − 𝟔𝟒 + 𝟒. 𝑷𝒚𝑨
−𝟓. 𝑷𝒚𝑨 − 𝟒. 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟑𝟎 − 𝟐𝟒𝟎 − 𝟔𝟒
𝟕𝟒
𝑷𝒚𝑨 = ≅ 𝟖, 𝟐𝟐 𝒌𝑾 ⟹ 𝑷𝒚𝑩 = 𝟏𝟔 − 𝑷𝒚𝑨 = 𝟏𝟔 − 𝟖, 𝟐𝟐 = 𝟕, 𝟕𝟖 𝒌𝑾
𝟗
𝑬𝒐𝑨 − 𝑼𝒕𝑨 𝟐𝟒𝟎 − 𝟏𝟗𝟎
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑨 = 𝑬𝒐𝑨 − . 𝑷𝒚𝑨 = 𝟐𝟒𝟎 − . 𝟖, 𝟐𝟐 = 𝟏𝟗𝟖, 𝟗 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑷𝑨𝒏 𝟏𝟎
𝑬𝒐𝑩 − 𝑼𝒕𝑩 𝟐𝟑𝟎 − 𝟏𝟗𝟎
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂𝑩 = 𝑬𝒐𝑩 − . 𝑷𝒚𝑩 = 𝟐𝟑𝟎 − . 𝟕, 𝟕𝟖 ≅ 𝟏𝟗𝟖, 𝟗 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑷𝑩𝒏 𝟏𝟎
Güçler ve bara gerilimi bilindiğine göre generatörlerin akımı, yük akımı ve yük
direncinin değeri hesaplanabilir.
𝑷𝒚𝑨 𝟖𝟐𝟐𝟎
𝑰𝒚𝑨 = = = 𝟒𝟏, 𝟑𝟑 𝑨
𝑼𝒃𝒂𝒓𝒂 𝟏𝟗𝟖, 𝟗
𝑷𝒚𝑩 𝟕𝟕𝟖𝟎
𝑰𝒚𝑩 = = = 𝟑𝟗, 𝟏𝟐 𝑨
𝑰𝒚 = 𝑰𝒚𝑨 + 𝑰𝒚𝑩 = 𝟒𝟏, 𝟑𝟑 + 𝟑𝟗, 𝟏𝟐 = 𝟖𝟎, 𝟒𝟓 𝑨
𝑹𝒚 = = = 𝟐, 𝟒𝟕𝟐 
𝑰𝒚 𝟖𝟎, 𝟒𝟓

UYGULAMA:7 Şönt generatörlerin paralel bağlanması

1. Deney bağlantı şemasını gerçekleştirip ölçü aletlerini nominal değer plakasına uygun
kademelere ayarlayın.
2. G1 generatörünü çalıştırıp ½ yükü ile yüklenmesini sağlayın.
3. Yükü besleyen G1 generatörüne, G2 generatörünü boşta paralel bağlayın.
4. Yükü eşit olarak generatörlere paylaştırın.
5. G1 generatörünün uyartım akımını azaltarak yükü G2 ye aktarınız.
6. G2 generatörünü çeviren motorun enerjisini kesin. Sonucu gözleyin.
1. G2 paralele alınınca neden hemen yüke iştirak etmez.
2. Bara gerilimini değiştirmeden yükü nasıl eşit olarak pay edebilirsiniz.
3. Uyartımı azaltılan generatör neden üzerindeki yükü atar?
4. Mekanik enerjisi kesilen set neden çalışmaya devam eder?

G. DOĞRU AKIM MOTORLARI VE KARAKTERİSTİKLERİ
18Motor kuralı ve iletken itiliş yönü, dairesel hareket oluşumu

Doğru akım motorları yapısal olarak generatörlerden farklı bir yapıya sahip olmayıp verilen
elektrik enerjisini mekanik enerjiye çeviren makinelerdir.
Daha önce de vurgulandığı gibi; “Sabit manyetik alan içinde, içinden akım geçen iletkenler
alan dışına itilir” prensibi doğru akım motorlarının çalışma ilkesidir. Alan dışına itiliş yönü
ise sol el kuralı ile belirlenmekte idi.
Sol el kuralı: “Sol elin avuç içi N kutbuna bakacak şekilde tutulduğu zaman iletkenden
geçen akımın yönünü bitişik dört parmak gösteriyor ise, iletken alan dışına yana açılan
başparmak istikametinde itilir” şeklinde tanımlanmaktadır.
Şekil: Tek sarımlı bobinden akan akımın oluşturduğu dönme hareketi.
Soldaki şekilde: Dairesel yörünge üzerinde dönebilecek şekilde endüviye yerleştirilmiş tek
sarımlı bobin fırçalara bağlanan DC kaynaktan beslenmiş ve içinden akım geçirilmektedir.
Bu durumda sol el kuralına göre üst bobin kenarı F1 kuvveti etkisi ile sola, alt bobin kenarı
F2 kuvveti etkisi ile sağa doğru hareket etmek isteyecek yani bobin n yönünde dönüş
hareketi yapacaktır.
Sağdaki şekilde: Bobin n yönünde sola doğru 90 0 döndüğü an kenarlarda doğan F1 ve F2

kuvvetleri eşit fakat yönleri ters olduğundan döndürücü kuvvet toplamı sıfır yapak ve
hareket duracaktır. Tam yatay konuma gelen bobinden, akım fırçalar mika dilimlerine deyip
kollektörlere değmediği için akamayacak akım yön değiştirme anına girecektir.
Endüvinin dairesel yörünge üzerinde sürekli dönmesi, endüvide çok sayıda bobin
bulunması ve incelenen bobin yataya gelince düşey konumdaki bobinlerde doğan kuvvetler
etkisi ile sürdürülebilecektir. Bu nedenle en basit endüvide bile hareketin süreklilik
kazanabilmesi için en az endüvide 3 bobin ve 3 kollektör dilimi bulunmalıdır.

19Endüvi zıt EMK değeri ve önemi

Generatörlerde gerilim indüklenebilmesi için gerekli koşul; “sabit manyetik alanın içinde
iletkenin hareket ettirilmesi” şeklinde özetlenebilir. Dikkatle değerlendirilirse motor olarak
çalışan makinenin endüvisinde de bu koşul gerçekleştiği için; motor endüvisinde de
generatör endüvisinde oluşan gerilim eşitliği ile hesaplanan ve yönü uygulanan gerilime
göre ters yönlü olacağından endüvi zıt EMK değeri (Ez) olarak isimlendirilen bir gerilim
indüklenecektir.
𝝓𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏. 𝒛
𝑬𝒛 = … 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝟔𝟎. 𝟐𝒂
Şekil: Bir şönt motorda endüvide doğan zıt EMK
Yukarıdaki şekilden görüleceği gibi endüvinin üzerinde bulunan oyuklardan akan akım
yönüne göre, endüvi iletkenleri etrafında doğan kuvvetler bileşke olarak sol el kuralına göre
endüviyi saat ibresi dönüş yönü tersi n yönünde dönmeye zorlayacaktır.
Endüvi dışına çizilen oyuklara ise; dönüş yönü esas alınarak uygulanacak sağ el kuralına
göre indüklenen zıt EMK yönü incelenirse zıt EMK (Ez), uygulanan gerilimin (U) tersi yönde
meydana gelecektir.
Dönmekte olan motor endüvisinde doğan zıt EMK değeri uygulanan gerilime çok yakın olup
aralarında sadece endüvi direncinde düşen gerilim kadar küçük bir fark bulunmaktadır.
𝑬𝒛 = 𝑼 − 𝑼𝒂 = 𝑼 − (𝑰𝒂. 𝑹𝒂) … 𝑽𝒐𝒍𝒕

Motora gerilim uygulanır uygulanmaz henüz devir hızı n=0 olacağından endüvide zıt EMK
oluşamaz ve uygulanan gerilimin tamamı iç direnç gerilim düşümüne dönüşeceği için
çoğunlukla motor anma akımının 10 katı dolaylarında bir akım çekerek kalkınmaya çalışır.
𝑼 𝑼𝒂
𝒏 = 𝒔𝚤𝒇𝚤𝒓 ⇒ 𝑬𝒛 = 𝒔𝚤𝒇𝚤𝒓 ⇒ 𝑼 = 𝑼𝒂 𝒗𝒆 𝑰𝒌𝒂𝒍𝒌𝚤𝒏𝒎𝒂 = = … 𝑨 Ç𝒐𝒌 𝒃ü𝒚ü𝒌 𝒐𝒍𝒂𝒄𝒂𝒌𝒕𝚤𝒓!
𝑹𝒂 𝑹𝒂
Bu nedenle endüvi dönüp hızlanıncaya, zıt EMK oluşuncaya kadar kalkınma akımını
sınırlamak için yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi endüvi devresine seri olarak bağlanan
adına yol verme reostası denen uçları L+,E,A harfleri ile işaretlenen reosta kullanılır. Motor
hızlanınca endüvide zıt EMK oluşarak, uygulanan gerilimi yutup akımı sınırlama görevini
üstleneceğinden yol verme reostası devre dışı bırakılır. Bu direnç devrede bırakılır ise
harcayacağı güç kayıp güçleri artıracağından motorun verimi düşeceği gibi, üretimde
sürekli devrede kalabilecek akım yoğunluğunda üretilmediği için devrede unutulursa
ısınarak yanabilir.
Şekil: Kalkınma anında ve sürekli çalışmada U ve Ez gerilimleri
Bu durumda yol almış ve yol verme reostası devre dışı bırakılmış bir doğru akım motorunda
akım için aşağıdaki eşitlik yazılabilir.
∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏. 𝒛 𝑼 − 𝑬𝒛
𝒏 ≠ 𝟎 ⇒ 𝑬𝒛 = 𝑽 ⇒ 𝑼𝒂 = 𝑼 − 𝑬𝒛 = 𝑰𝒂. 𝑹𝒂 ⇒ 𝑰𝒂 = 𝑨. 𝒏𝒐𝒓𝒎𝒂𝒍 𝒂𝒌𝚤𝒎!
𝟔𝟎. 𝟐𝒂 𝑹𝒂
Motor kompunt motor ise doğal olarak ilk kalkınma anında seri devre direnci Ryv, Ra, Rw,
Rs dirençlerinden oluşacağı için kalkınma akımı için aşağıdaki eşitliği yazmak mümkündür.
𝑼
𝑲𝒐𝒎𝒑𝒖𝒏𝒕 𝒎𝒐𝒕𝒐𝒓 𝒌𝒂𝒍𝒌𝚤𝒏𝒎𝒂 𝒂𝒌𝚤𝒎𝚤 𝑰𝒌𝒂𝒍𝒌𝚤𝒏𝒎𝒂 = 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓.
𝑹𝒚𝒗 + 𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔
Endüvide Ez oluşunca Ryv devre dışı edileceğinden sürekli akımı için eşitlik şöyle olur.
𝑼 − 𝑬𝒛 𝑼𝒂
𝑰𝒂 = = 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓.
𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔 𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔
Laboratuar deneylerimizde motora sıfırdan başlayarak artırılan gerilim uygulama imkânımız

bulunduğundan kalkınma akımı bu yol ile sınırlanabilmektedir.
Endüstride kademeleri logaritmik değişen bir yol verme reostası kullanılmak zorunluluğu
vardır. Yol verme reostası oldukça yüksek akımlı ve düşük dirençli bir reosta olduğundan
sürgülü olarak üretilmesi imkânsız olup kademe komütatörlü olarak üretilir. Kademe direnç
değerleri eşit olmayıp; “pratik olarak her devreden çıkan kademe bir önceki kademede
devrede bulunan direncin yaklaşık yarısına eşit olacak şekilde” yol verici tasarlanır. Gerçek
tasarım örneği ise aşağıda verilecektir.

20Doğru akım motorları için yol verme reostası tasarımı
Yukarıda yol verme reostasının sürgülü değil kademeli bir reosta olduğundan ve her
kademesinin direncinin birbirine eşit olmadığından söz etmiştik. Gerçekte bir yol verici
reostanın basamak hesabının yapılması için aşağıdaki yol izlenir.
Doğal olarak kademe sayısının fazlalığı her kademe değiştirmede akım dalgalanma oranını
azaltır fakat yol verici direncinin üretim maliyetini artırır.
Her direnç kademesi motor kalkındıkça devre dışı edilirken akım önce yükselir, sonra hız ve
zıt EMK artarak akım belirli oranda azalır ve kararlı hale gelir. Akımın en yüksek değeri I1 ve
kademe değiştirilince kazandığı en küçük değeri I2 ile gösterilirse bu iki değer arasındaki
orana k katsayısı denir. Bu oran ilk anda devrede bulunan R1 direnci ile ilk kademe devre
dışı edildikten sonraki direnç değeri R2 oranına da eşittir.
𝑰𝟏 𝑹𝟏
𝒌= =
𝑰𝟐 𝑹𝟐
Yüksüz yol alacak motorlarda k değeri 1,5 civarında iken yüklü kalkınan motorlarda
genellikle 1,2 civarında üretici tarafından belirlenir. Yol verici tasarlanırken k değeri yol
vericinin kademe sayısı n değerini etkiler, k küçüldükçe kademe sayısı ve yol verici maliyeti
artar. Yol vericinin kademe sayısı aşağıda verilen eşitlik ile hesaplanır.
𝑹𝟏
𝒍𝒐𝒈
𝑹𝟏 = 𝑹𝒚𝒗 + 𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔 𝒊𝒔𝒆 ⇒ 𝒏 = 𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔
𝒍𝒐𝒈 𝒌
Yukarıdaki eşitlikle kademe sayısı n tam sayı çıkmayabilir ve en yakın tam sayı değeri olarak
kabul edilir. Bu durumda değişen k katsayısı aşağıdaki eşitlikten tasarımdaki gerçek değeri
olarak bulunmalıdır.
𝑹𝟏
𝒍𝒐𝒈
𝒍𝒐𝒈 𝒌𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = 𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔 𝒃𝒖𝒍𝒖𝒏𝒖𝒓.
𝒏
Bulunan logkgerçek değerinden kgerçek hesaplanarak tasarıma geçilir. Bu konuda bir örnek
problem üzerinden açıklamayı sürdürerek konunun öğrenilmesini sağlayalım. Benzeri
tasarım yöntemi üç fazlı asenkron motorların yol verici tasarımında da kullanılmaktadır.
Örnek: 1
230 V gerilimli 1,1 kW gücünde bir şönt motorun endüvi direnci 5 , yardımcı kutuplarının
direnci 3 , şönt devresinin direnci 460 , anma hızı 2000 d/d ve yük akımı 6 Amper olarak
belirlenmiştir. Yarı yükü ile yol alması gereken motorun kalkınma akımının anma akımının
1,5 katı olmasına izin verilmekte olup tasarıma başlarken k=1,4 kabul edilecektir.
 Motorda yol verici kullanmadan kalkınma akımı anma akımının kaç katı olur?
 Motor anma yükü ile yüklü iken zıt EMK değeri ne olur?
 Motor 4 A akım çekerken zıt EMK değeri ne olur?
 Problemde belirlenen koşullara göre yol vericiyi tasarlayarak kademe dirençlerini
şeklinin üzerine yazınız.

Çözüm:
 Motorda yol verici kullanmadan kalkınma akımı anma akımının kaç katı olur?
1. Yol vericisiz kalkınmada endüvi akımı,
𝑼 𝟐𝟑𝟎
𝑰𝒂 = = = 𝟐𝟖, 𝟕𝟓 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 𝟓 + 𝟑
2. Uyartım akımı,
𝑼 𝟐𝟑𝟎
𝑰𝒖 = = = 𝟎, 𝟓 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑹ş 𝟒𝟔𝟎
3. Toplam kalkınma akımı,
𝑰𝒚𝒌 = 𝑰𝒂 + 𝑰𝒖 = 𝟐𝟖, 𝟕𝟓 + 𝟎, 𝟓 = 𝟐𝟗, 𝟐𝟓 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
4. Ama akımının kaç katı akımla kalkındığı,
𝑰𝒚𝒌 𝟐𝟗, 𝟐𝟓
𝒂= = = 𝟒, 𝟖𝟕𝟓 𝒌𝒂𝒕𝚤 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒊𝒍𝒆 𝒌𝒂𝒍𝒌𝚤𝒏𝚤𝒓.
𝑰𝒚 𝟔
 Motor anma yükü ile yüklü iken zıt EMK değeri ne olur?
5. Ama endüvi akımı,
𝑰𝒂𝒏 = 𝑰𝒚𝒏 − 𝑰𝒖 = 𝟔 − 𝟎, 𝟓 = 𝟓, 𝟓 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓.
6. İç direnç gerilim düşümü,
𝑼𝒊ç = 𝑰𝒂𝒏. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) = 𝟓, 𝟓. (𝟓 + 𝟑) = 𝟒𝟒 𝑽𝒐𝒍𝒕
7. Endüvi anma zıt EMK değeri,
𝑬𝒛 = 𝑼 − 𝑼𝒊ç = 𝟐𝟑𝟎 − 𝟒𝟒 = 𝟏𝟖𝟔 𝑽𝒐𝒍𝒕
 Motor 4 A akım çekerken zıt EMK değeri ne olur?
8. Endüvi akımı,
𝑰𝒂 = 𝑰𝒚 − 𝑰𝒖 = 𝟒 − 𝟎, 𝟓 = 𝟑, 𝟓 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓.
9. İç direnç gerilim düşümü,
𝑼𝒊ç = 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) = 𝟑, 𝟓. (𝟓 + 𝟑) = 𝟐𝟖 𝑽𝒐𝒍𝒕
10. Endüvi anma zıt EMK değeri,
𝑬𝒛 = 𝑼 − 𝑼𝒊ç = 𝟐𝟑𝟎 − 𝟐𝟖 = 𝟐𝟎𝟐 𝑽𝒐𝒍𝒕

 Problemde belirlenen koşullara göre yol vericiyi tasarlayarak kademe dirençlerini

şeklinin üzerine yazınız.
11. İzin verilen kalkınma yük akımının değeri,
𝑰𝒚′ = 𝟏, 𝟓. 𝑰𝒚𝒏 = 𝟏, 𝟓. 𝟔 = 𝟗 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
12. İzin verilen endüvi devresi akımının değeri,
𝑰𝒂′ = 𝑰𝒚′ − 𝑰𝒖 = 𝟗 − 𝟎, 𝟓 = 𝟖, 𝟓 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
13. Yol verici ile endüvi devresinin toplam direnç değeri,
𝑼 𝟐𝟑𝟎
𝑹𝟏 = = = 𝟐𝟕, 𝟎𝟓𝟗 
𝑰𝒂′ 𝟖, 𝟓
14. Toplam yol verici direncinin değeri,
𝑹𝒚𝒗 = 𝑹𝟏 − (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) = 𝟐𝟕, 𝟎𝟓𝟗 − (𝟓 + 𝟑) = 𝟏𝟗, 𝟎𝟓𝟗 
15. Verilen k=1,4 varsayımı için yaklaşık basamak sayısını hesaplayalım.
𝑹𝟏 𝟐𝟕, 𝟎𝟓𝟗
𝒍𝒐𝒈 𝒍𝒐𝒈
𝒏= 𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 = 𝟓 + 𝟑 = 𝒍𝒐𝒈 𝟑, 𝟑𝟖𝟐𝟑𝟕𝟓 = 𝟎, 𝟓𝟐𝟗𝟐𝟐 = 𝟑, 𝟔𝟐 𝒐𝒍𝒖𝒑 𝒏 = 𝟒 𝒂𝒍𝚤𝒏𝚤𝒓.
𝒍𝒐𝒈 𝒌 𝒍𝒐𝒈 𝟏, 𝟒 𝒍𝒐𝒈 𝟏, 𝟒 𝟎, 𝟏𝟒𝟔𝟏𝟐𝟖
16. Son işlem eşitliğinde n=4 için logkgerçek değerini çekelim,
𝑹𝟏 𝟐𝟕, 𝟎𝟓𝟗
𝒍𝒐𝒈 𝒍𝒐𝒈
𝒍𝒐𝒈 𝒌𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = 𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 = 𝟓 + 𝟑 = 𝒍𝒐𝒈 𝟑, 𝟑𝟖𝟐𝟑𝟕𝟓 = 𝟎, 𝟓𝟐𝟗𝟐𝟐 = 𝟎, 𝟏𝟑𝟐𝟑𝟎𝟓
𝒏 𝟒 𝟒 𝟒
17. Tasarımda kullanılacak gerçek k değerini alalım
𝒍𝒐𝒈 𝒌𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = 𝟎, 𝟏𝟑𝟐𝟑𝟎𝟓 𝒊𝒔𝒆 ⇒ 𝒌𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = 𝟏, 𝟑𝟓𝟔𝟏𝟒 𝒅𝒆ğ𝒆𝒓𝒊𝒏𝒆 𝒈𝒆𝒓𝒊𝒍𝒆𝒓.
18. Yol vericinin 4 kademeli tasarımda kademe dirençleri r1,r2,r3,r4 değerlerini hesaplayalım
I. KADEME
𝑹𝟏 𝑹𝟏 𝟐𝟕,𝟎𝟓𝟗
𝒌𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 = 𝒆ş𝒊𝒕𝒍𝒊ğ𝒊𝒏𝒅𝒆𝒏 ⇒ 𝑹𝟐 = = = 𝟏𝟗, 𝟗𝟓𝟑 
𝑹𝟐 𝒌𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 𝟏,𝟑𝟓𝟔𝟏𝟒
𝒓𝟏 = 𝑹𝟏 − 𝑹𝟐 = 𝟐𝟕, 𝟎𝟓𝟗 − 𝟏𝟗, 𝟗𝟓𝟑 = 𝟕, 𝟏𝟎𝟔 
II. KADEME
𝑹𝟐 𝟏𝟗, 𝟗𝟓𝟑
𝑹𝟑 = = = 𝟏𝟒, 𝟕𝟏𝟑 
𝒌𝒈𝒆𝒓ç𝒆𝒌 𝟏, 𝟑𝟓𝟔𝟏𝟒
𝒓𝟐 = 𝑹𝟐 − 𝑹𝟑 = 𝟏𝟗, 𝟗𝟓𝟑 − 𝟏𝟒, 𝟕𝟏𝟑 = 𝟓, 𝟐𝟒 

III. KADEME
𝑹𝟑 𝟏𝟒, 𝟕𝟏𝟑
𝑹𝟒 = = = 𝟏𝟎, 𝟖𝟒𝟗 
𝒓𝟑 = 𝑹𝟑 − 𝑹𝟒 = 𝟏𝟒, 𝟕𝟏𝟑 − 𝟏𝟎, 𝟖𝟒𝟗 = 𝟑, 𝟖𝟔𝟒 
IV. KADEME
𝑹𝟒 𝟏𝟎, 𝟖𝟒𝟗
𝑹𝟓 = 𝑹𝒊ç = = =𝟖 
𝒓𝟒 = 𝑹𝟒 − 𝑹𝟓 = 𝟏𝟎, 𝟖𝟒𝟗 − 𝟖 = 𝟐, 𝟖𝟒𝟗 
Şekil: Tasarlanan yol verici ve şönt motorun eşdeğer devresi

Örnek: 2
115 V gerilim ile beslenen şönt motor endüvi ve yardımcı kutbunun toplam direnci 1,1955,
uyartım devresinin direnci sargısının direnci 50 , devrede bulunan uyartım reostasının
direnci ise 26,66  ölçülmüştür. Tam yük akımı etiketinde 15A verilen motorun anma
akımının 2 katı akım ile kalkmasına izin verilmekte olup yol verme reostası basamak
hesabında k=1,5 alınarak tasarlanacaktır. Basamak sayısını ve her basamağın direncini
hesaplayınız.
Çözüm:
U 115
Iu    1,5 Amper
Ruş 50  26,66
Ikalk  2.Iyn  2.15  30 Amper

Ia  Iy  Iu  30  1,5  28,5 Amper
U 115
R1    4,035 
Ia 28,5
Ryv  R1  Riç  4,035  1,1955  2,8395 
R1 4,035
log log
Riç 1,1955 log 3,375 0,52827
n     3 (tam kademedir!)
Logk log 1,5 log 1,5 0,17609
R1 4,035
R2    2,69
k 1,5  r1  R1  R2  4,035  2,69  1,345
R 2 2,69
R3    1,793
k 1,5  r 2  R2  R3  2,69  1,793  0,897
R3 1,793
R4  Riç    1,1955
k 1,5 
r3  R3  R4  1,793 1,1955  0,5975
Not: 2007–2008 öğretim yılı sınav sorusu olarak sorulmuştur.

21Doğru akım motorlarında moment, giriş gücü ve verim
Moment “Dairesel bir yörünge üzerinde dönebilecek şekilde yataklanmış bir kütlenin dönüş
ekseni etrafında oluşturduğu döndürücü etki” olarak tarif edilebilir.
Çapı D olan endüvide bir bobin olduğunu düşünsek endüviyi n yönünde dönmeye zorlayan
kuvvet Fn ve Fs kuvvetleri toplamı kadardır.
𝑭 = 𝑭𝒏 + 𝑭𝒔 … 𝒌𝒈𝒇
Tanıma göre momentin değeri ise; bileşke kuvvet F (kg) ile dönüş eksenine olan dik uzaklık
D/2 (kg) çarpımına eşittir. Dolayısı ile birimi Kilogram.metre (kg.m) olacaktır.
𝑫
𝑴 = 𝑭. … 𝒌𝒊𝒍𝒐𝒈𝒓𝒂𝒎. 𝒎𝒆𝒕𝒓𝒆 (𝒌𝒈. 𝒎)
𝟐
Kuvvet birimi Newton alınırsa moment birimi Newton.metre (N.m) olacaktır. Dönüşüm için
aşağıdaki ilişkiler kullanılabilir.
𝟗, 𝟖𝟏𝑵𝒇 = 𝟏 𝒌𝒈𝒇 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒂 𝒈ö𝒓𝒆 𝟗, 𝟖𝟏 𝑵. 𝒎 = 𝟏 𝒌𝒈. 𝒎 𝒎𝒐𝒎𝒆𝒏𝒕 ;

𝟏 𝑵𝒇 = 𝟎, 𝟏𝟎𝟐 𝒌𝒈𝒇 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒅𝒂𝒏 𝟏𝑵. 𝒎 = 𝟎, 𝟏𝟎𝟐 𝒌𝒈. 𝒎 𝒎𝒐𝒎𝒆𝒏𝒕 𝒅𝒆 𝒚𝒂𝒛𝚤𝒍𝒂𝒃𝒊𝒍𝒊𝒓.
Şekil: Doğru akım motorunda moment ve oluşumu

 Motor endüvisinin bir devirde yaptığı iş radyan cinsinden alınan yol ile momentin
çarpımına eşittir.
𝑫
𝑾 = 𝑾𝒐𝒓𝒌 = İş 𝒐𝒍𝒖𝒑 ; 𝑾 = 𝒀𝒐𝒍. 𝑴𝒐𝒎𝒆𝒏𝒕 = (𝟐. 𝝅). 𝑴 = (𝟐. 𝝅). (𝑭. ) 𝒌𝒈. 𝒎
𝟐
 Motor endüvisinin birim zaman olan saniyede yaptığı iş gücünü verir. Dolayısı ile bir
devirde yapılan işi saniyedeki devir hız n/60 ile çarpmak gerekir.
𝒏 𝑫 𝒏 𝟐. 𝝅. 𝑴. 𝒏
𝑷 = 𝑷𝒐𝒘𝒆𝒓 = 𝑮üç 𝒐𝒍𝒖𝒑; 𝑷 = 𝑾. = (𝟐. 𝝅). (𝑭. ) . ( ) = … 𝒌𝒈. 𝒎/𝒔
𝟔𝟎 𝟐 𝟔𝟎 𝟔𝟎

 Elektriksel güç birimleri olan Beygir Gücü (Hp), Kilowatt (kW) ve Watt (W)
kullanıldığını biliyoruz. Mekaniksel güç birimi olan kg.m/s yerine, buhar makinelerinin
mucidi olan James Watt tarafından yapılan tanım esas alınarak gerekli dönüşümleri
yapalım. James Watt beygir gücünü “75 kg ağırlığındaki bir kütleyi 1 saniyede 1
metre uzağa taşıyan güce 1 beygir gücü denir” şeklinde tarif etmiştir. Bunun anlamı
75 kg.m/s gücünün 1 Hp olduğu demektir. O halde kg.m/s cinsinden güç 75 değerine
bölünürse beygir gücüne dönüşür.
𝟐. 𝝅. 𝑴. 𝒏 𝟏 𝟐. 𝟑, 𝟏𝟒𝟏 𝑴. 𝒏
𝑷= . = . 𝑴. 𝒏 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟏𝟑𝟗𝟔𝟐𝟔. 𝑴. 𝒏 ≅ … 𝑯𝒑
𝟔𝟎 𝟕𝟓 𝟔𝟎. 𝟕𝟓 𝟕𝟏𝟔
 Diğer taraftan 1Hp=736 W=75 kg.m/sn bilgisinden 1 kW=1000 W=102 kg.m/s değerine
ulaşılabildiği için, kW olarak güç dönüşümünde de kg.m/s cinsinden gücü 102
değerine bölmek yeterlidir.
𝟐. 𝝅. 𝑴. 𝒏 𝟏 𝟐. 𝟑, 𝟏𝟒𝟏 𝑴. 𝒏
𝑷= . = . 𝑴. 𝒏 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟏𝟎𝟐𝟔𝟔𝟔. 𝑴. 𝒏 ≅ … 𝒌𝑾
𝟔𝟎 𝟏𝟎𝟐 𝟔𝟎. 𝟏𝟎𝟐 𝟗𝟕𝟓
 Benzeri yaklaşımla 1 W=0,102 kg.m/s yapacağından Watt cinsinden güç dönüşüm

eşitliği aşağıdaki şekilde yazılabilir.
𝟐. 𝝅. 𝑴. 𝒏 𝟏 𝟐. 𝟑, 𝟏𝟒𝟏 𝑴. 𝒏
𝑷= . = . 𝑴. 𝒏 = 𝟏, 𝟎𝟐𝟔𝟔𝟔. 𝑴. 𝒏 ≅ … 𝑾
𝟔𝟎 𝟎, 𝟏𝟎𝟐 𝟔𝟎. 𝟎, 𝟏𝟎𝟐 𝟎, 𝟗𝟕𝟓
 Moment birimi olarak Newton.metre kullanılırsa; 9,81.N.m=1 kg.m olduğuna göre;

Watt cinsinden çıkış gücünü veren eşitlik 9,81 dönüştürme katsayısına bölünerek
sonuca gidilir.
𝟐. 𝝅. 𝑴. 𝒏 𝟏 𝟏 𝟐. 𝟑, 𝟏𝟒𝟏 𝑴. 𝒏
𝑷= . . = . 𝑴. 𝒏 = 𝟎, 𝟏𝟎𝟒𝟔𝟓𝟒𝟖𝟕. 𝑴. 𝒏 ≅ … 𝑾
𝟔𝟎 𝟎, 𝟏𝟎𝟐 𝟗, 𝟖𝟏 𝟔𝟎. 𝟎, 𝟏𝟎𝟐. 𝟗, 𝟖𝟏 𝟗, 𝟓𝟓
Yukarıda mekaniksel güç eşitliğinden elektriksel güç eşitliklerine geçiş özetlendi. Akım
gerilim vb. elektroteknik büyüklüklerle, gücü ifade etmek istersek aşağıdaki aşamalardan
söz edebiliriz.
 Motorun giriş gücü yani verilen güç, motora uygulanan gerilim ve kaynaktan çekilen
akımın çarpımına eşittir.
𝑷𝒗𝒆𝒓𝒊𝒍𝒆𝒏 = 𝑼. 𝑰𝒚 … 𝑾𝒂𝒕𝒕
 Motor giriş gücünden endüvide ve uyartım devresinde oluşan bakır kayıpları ile
sürtünme ve vantilasyon kayıplarını çıkarırsak motordan alınan güç eşitliğine ulaşılır.
Bu bileşenleri analiz etme yerine endüviden alınan güç için aşağıdaki eşitlik
yazılabilir.
𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 = 𝑼. 𝑰𝒂 − (𝑼𝒂. 𝑰𝒂) = (𝑼 − 𝑼𝒂). 𝑰𝒂 = 𝑬𝒛. 𝑰𝒂 … 𝑾𝒂𝒕𝒕

 Yukarıda mekaniksel yolla bulunan Watt cinsinden alınan güç eşitliği ile elektroteknik
olarak yazılan ifadeyi eşit olarak yazıp sadeleştirirsek momentin kg.m olarak
elektroteknik büyüklüklere göre eşitine ulaşırız.
𝑴. 𝒏
𝑬𝒛. 𝑰𝒂 =
𝟎, 𝟗𝟕𝟓
∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏. 𝒛 𝑴. 𝒏
. 𝑰𝒂 = (𝒏 𝒔𝒂𝒅𝒆𝒍𝒆ş𝒊𝒓!)
𝟔𝟎. 𝟐𝒂 𝟎, 𝟗𝟕𝟓
𝟎, 𝟗𝟕𝟓. 𝝓𝒌. 𝟐𝑷. 𝒛. 𝑰𝒂

𝑴= … 𝒌𝒈. 𝒎 𝒃𝒖𝒍𝒖𝒏𝒖𝒓.
𝟔𝟎. 𝟐𝒂
 Son yazılan eşitlikte makinenin yapımından gelen sabit sayıları Km motor sabiti
olarak gösterirsek motorda momentin neye bağlı değişeceğini gösteren eşitliğe
ulaşılır.
𝟎, 𝟗𝟕𝟓. 𝟐𝑷. 𝒛
𝑲𝒎 = 𝒔𝒂𝒃𝒊𝒕𝒍𝒆𝒓 𝒐𝒍𝒅𝒖ğ𝒖𝒏𝒂 𝒈ö𝒓𝒆;
𝟔𝟎. 𝟐𝒂
𝑴 = 𝑲𝒎. 𝝓𝒌. 𝑰𝒂 … 𝒌𝒈. 𝒎
Sonuç olarak; doğru akım motorunun oluşturacağı moment kutup manyetik alanı k
(doyma ihmal edilirse uyartım akımı ile doğru orantılı) ve endüvi akımı Ia ile doğru orantılı
olarak artar.
Doğru akım motorunun verimi ise motorun milinden alınan güç ile motorun şebekeden
çektiği giriş gücünün oranına eşit olacaktır.
𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 𝑬𝒛. 𝑰𝒂
𝜼= =
𝑷𝒗𝒆𝒓𝒊𝒍𝒆𝒏 𝑼. 𝑰𝒚
22Doğru akım motorlarında hızın kontrol edilmesi

Motorlarda endüvide doğan zıt EMK eşitliğinden eşitliği aşağıda verildiği gibidir.
∅𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏. 𝒛
𝑬𝒛 = … 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝟔𝟎. 𝟐𝒂
Bu eşitlikte makinenin yapımından gelen sabit elemanlara K dediğimizi hatırlayalım.
𝟐𝑷. 𝒛
𝑲=
𝟔𝟎. 𝟐𝒂
Bu durumda zıt EMK sadeleşmiş eşitliği aşağıdaki şekilde de yazılabilir.
𝑬𝒛 = 𝑲. ∅𝒌. 𝒏 … 𝑽𝒐𝒍𝒕
Bu eşitlikten motor hızı çekilirse aşağıdaki eşitliğe ulaşılır.
𝑬𝒛
𝒏= … 𝒅𝒆𝒗𝒊𝒓/𝒅𝒂𝒌𝒊𝒌𝒂
𝑲. ∅𝒌

Bir şönt motor için zıt EMK yerine aşağıdaki eşitini yazarsak hız sonuç eşitliği elde edilir.
𝑬𝒛 𝑼 − {𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘)}

𝒏= = … 𝒅/𝒅
𝑲. ∅𝒌 𝑲. ∅𝒌
Sonuç olarak, motor yüklendikçe artan Ia akımı zıt EMK değerini düşürdüğü oranda
motorun hızı da azalma gösterecektir. Şönt motorlarda yüke bağlı hızdaki düşme oranı %10
… %20 aralığında gerçekleşir.
Son eşitliğe göre sabit gerilimli bir motorda, motorun yükü dolayısı ile Ez sabit kalıp
motorun hızını artırmak istersek uyartım akımı yardımı ile k kutup manyetik alanını
azaltmamız gerekmektedir. Hızı azaltmak istersek uyartım akımı (dolayısı ile kutup manyetik
alanı k değeri) artırılmalıdır.
Sonuç olarak, bir şönt motorun hızı ile uyartım akımı ters orantılı olarak değişir.
23Motorlarda moment, güç, verim ve hız kontrolü problemleri
Yukarıda ilgili eşitlikleri çıkarılan moment, güç, verim ve hız eşitliklerini kullanarak doğru
akım motorları için analizlere sayısal örnekler verelim.
Örnek 1:
Endüvi reaksiyonu etkisi yardımcı kutuplar ve kompanzasyon sargıları ile giderilmiş bir şönt
motorun çalışma gerilimi 115 V, boş çalışma endüvi akımı 6 A, ve uyartımı sabit tutulan ve
boşta çalışan motorun devir hızı 2725 d/d değerindedir. Endüvi, yardımcı kutup ve
kompanzasyon sargılarının dirençleri toplamı 1  değerindedir. Motor yüklenince endüvi
akımı 20 A ve uyartım akımı boştaki değerine eşit ve 2 A olmaktadır.
 Motorun tam yükünde devir hızı nedir?
 Anma yükünde endüvide indüklenen zıt EMK değerini ve motorun moment ve

verimini hesaplayınız.
Çözüm:
 Motorun tam yükünde devir hızını hesaplayalım.
1. Motorun boşta zıt EMK değeri uygulanan gerilimden iç direnç gerilim düşümü çıkarılarak
bulunabilir.
𝑬𝒛 = 𝑼 − 𝑼𝒂 = 𝑼 − 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) = 𝟏𝟏𝟓 − 𝟔. 𝟏 = 𝟏𝟎𝟗 𝑽
2. Hız eşitliğinden K. sabitlerinin değerini çekelim.
𝑬𝒛 𝑼 − 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘) 𝟏𝟏𝟓 − 𝟔. 𝟏

𝒏= ⇒ 𝑲. 𝝓 = = = 𝟎, 𝟎𝟒
𝑲. 𝝓 𝒏 𝟐𝟕𝟐𝟓
 Anma yükünde endüvide indüklenen zıt EMK değerini ve motorun moment ve

verimini hesaplayalım.
3. Anma hızında endüvi zıt EMK değerini hesaplayalım,

Örnek 2:
230 V gerilimli uyartım akımı 1 A olan şönt motorun endüvi sarım açınım şeması aşağıdadır.
Her bobini 6 sarımlı olan motorun kutup manyetik akısı 0,05 Weber değerindedir. Endüvi ve
yardımcı sargının toplam direnci 2  değerinde olduğuna göre anma devir hızı 2000 d/d için
motorun zıt EMK değeri verim ve momentini bulunuz.

Çözüm:
1. Açınım şemasından belirlenen değerler şunlardır. X=10, K=20, 2P=2, giriş sayısı u=2 olan
m=+2 çoklu paralel ilerleyen sarım,
2. Paralel kol sayısı,
𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟐. 𝟐 = 𝟒
3. Endüvideki iletken sayısı
𝒛 = 𝟐. 𝑲. 𝑵𝒃𝒐𝒃𝒊𝒏 = 𝟐. 𝟐𝟎. 𝟔 = 𝟐𝟒𝟎 𝒊𝒍𝒆𝒕𝒌𝒆𝒏
4. Endüvide oluşan zıt EMK değeri,
𝝓𝒌. 𝟐𝑷. 𝒏. 𝒛 𝟎, 𝟎𝟓. 𝟐. 𝟐𝟎𝟎𝟎. 𝟐𝟒𝟎

𝑬= = = 𝟐𝟎𝟎 𝑽.
𝟔𝟎. 𝟐𝒂 𝟔𝟎. 𝟒
5. Endüvide devresi gerilim düşümü,
𝑼𝒂 = 𝑼 − 𝑬𝒛 = 𝟐𝟑𝟎 − 𝟐𝟎𝟎 = 𝟑𝟎 𝑽.
6. Endüvi akımı,
𝑼𝒂 𝟑𝟎
𝑰𝒂 = = = 𝟏𝟓 𝑨.
𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 𝟐
7. Alınan güç,
𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 = 𝑬𝒛. 𝑰𝒂 = 𝟐𝟎𝟎. 𝟏𝟓 = 𝟑𝟎𝟎𝟎 𝑾
8. Motorun kaynaktan çektiği güç,
𝑷𝒗𝒆𝒓𝒊𝒍𝒆𝒏 = 𝑼. (𝑰𝒂 + 𝑰𝒖) = 𝟐𝟑𝟎. (𝟏𝟓 + 𝟏) = 𝟑𝟔𝟖𝟎 𝑾
9. Motorun verimi,
𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 𝟑𝟎𝟎𝟎
𝜼= = = 𝟎, 𝟖𝟏𝟓
𝑷𝒗𝒆𝒓𝒊𝒍𝒆𝒏 𝟑𝟔𝟖𝟎
10. Motorun ürettiği momentin değeri,
𝟎, 𝟗𝟕𝟓. 𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 𝟎, 𝟗𝟕𝟓. 𝟑𝟎𝟎𝟎

𝑴= = = 𝟏, 𝟒𝟔𝟐𝟓 𝒌𝒈. 𝒎
𝒏 𝟐𝟎𝟎𝟎
Momenti N.m olarak hesaplarsak,
𝟗, 𝟓𝟓. 𝑷𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒏 𝟗, 𝟓𝟓. 𝟑𝟎𝟎𝟎

𝑴= = = 𝟏𝟒, 𝟑𝟐𝟓 𝑵. 𝒎
𝒏 𝟐𝟎𝟎𝟎

24Doğru akım motorlarının sınıflandırılması
Doğru akım motorları da generatörlere benzer şekilde sınıflandırılır.
 Yabancı uyartımlı motorlar

 Şönt motorlar
 Seri motorlar
 Kompunt motorlar
o Eklemeli kompunt motorlar
o Ters kompunt motorlar
Daha önce deneylerde de kullandığımız motorların karakteristiklerini inceleyerek kullanma

alanlarını öğrenelim.
24.1 Yabancı uyartımlı motorlar
Kutup sargıları ve endüvi devresi farklı kaynaklardan beslenen doğru akım motorlarıdır.
Endüstride az kullanılırlar. Motorun; çok geniş aralıkta hızının kontrol edilmesi ya da düşük
hızda bile momentinin yüksek olması, motorun geri beslemeli kontrolü bu yöntemle daha
kolaylıkla gerçekleşir.
Örnek olarak; uyartım gerilimi dolayısı ile uyartım akımı ve manyetik alanını yüksek,
endüviye uygulanan U geriliminin düşük tutulması aşağıdaki eşitliklere göre hızın düşük
fakat momentinin yüksek olmasını sağlayabilir. Dolayısı ile motorun kontrol sınırlarının
genişlemesi ve kolay moment denetimi mümkün olur. Endüvi ve uyartım devresinin aynı
gerilimden beslenmesi halinde bunun mümkün olamayacağı açıktır.
𝑼 ↘ −𝑼𝒂 𝑼 − 𝑰𝒂. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘)

𝑼 ⇒ 𝑲üçü𝒌, 𝝓𝒌 ⇒ 𝒃ü𝒚ü𝒌 𝒊𝒔𝒆, ↘𝒏= =
𝑲𝒎. ∅𝒌 𝑲𝒎. 𝝓𝒌 ↗
𝑴 ↗= 𝑲𝒎. ∅𝒌 ↗. 𝑰𝒂
24.2 Şönt motorlar
Kutup sargıları ile endüvi devresi paralel bağlanan motorlardır. Temel özellik olarak
yüklendikçe hızlarında az miktarda düşme gözlenirken kalkınma momentleri zayıf olan
motorlar olduğundan yük altında yol alması gereken sistemlerde kullanılamaz. Dış ve
moment karakteristiğini inceleyerek bu durumun nedenlerini açıklayalım.
24.2.1 Şönt motorların dış karakteristiği
Motorun yüklenmesi için miline önceki deneylerimizde olduğu gibi bir generatör
bağlanabilir ise de motordan alınan moment ve hızı da ölçme imkânı veren bir fren
sisteminin (Fuko freni, Proni freni, manyetik tozlu fren v.b.) kullanılması daha uygun olur.
Uygulamada kullanılacak fren ve kontrol sisteminin açıklaması yapılacaktır.

Motora uygulanan gerilim ve uyartım ve uyartım akımı sabit olmak şartı ile yük akımına bağlı
olarak hızın değişimini gösteren karakteristiktir.
𝑼 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕, 𝑰𝒖 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝒏 = 𝒇(𝑰𝒚)
Şekil: Şönt motor deneyleri için bağlantı şeması (Dış ve moment karakteristiği)
Aşağıda teorik olarak dış karakteristiğin nasıl oluşacağı verilmiş olup makinenin dış
karakteristiğindeki hız azalmasının nedeni verilen eşitlikte motor gerilimi U ve uyartım akımı
Iu dolayısı ile de  sabit olduğuna göre makine yüklendikçe Ua gerilim düşümünün artış
göstermesidir.
𝐸𝑧 ↘ 𝑈 − 𝑈𝑎 ↗ 𝑈 − 𝐼𝑎 ↗. (𝑅𝑎 + 𝑅𝑤)
𝑛 ↘= = =
𝐾𝑚. ∅ 𝐾𝑚. 𝜙 𝐾𝑚. ∅
Şönt motorlarda hızdaki azalma dış karakteristikten de görüleceği gibi anma hızının %20
seviyesini geçmez. Yüklendikçe hızın düşmesini önlemek istersek, zıt EMK değerindeki
azalma oranında uyartım akımını yani manyetik alanı düşürmek gerekecektir.

Şekil: Şönt motorun dış karakteristiği
24.2.2 Şönt motorların moment karakteristiği
Motora uygulanan gerilim ve uyartım akımı sabit olmak şartı ile yük akımına bağlı olarak
moment değişimini gösteren karakteristiktir.
𝑼 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕, 𝑰𝒖 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝑴 = 𝒇(𝑰𝒚)
Şekil: Şönt motorun moment karakteristiği

Motorun uyartım akımı sabit, dolayısı ile kutup manyetik alanı da sabit olması beklendiğine
göre; momentin değişimi aşağıdaki eşitlikten çıkarılabileceği gibi teorik karakteristikteki t
teğeti benzeri endüvi akımı ile doğrusal olarak değişmesi beklenir.
𝑴 ↗= 𝑲𝒎. 𝝓. 𝑰𝒂 ↗
Fakat motor yüklendikçe meydana gelen endüvi reaksiyonu manyetik alanı kutup manyetik
alanını zayıflatır ve sonuçta reaksiyon etkisi ile  deki azalma motorun momentinin de aşırı
yüklerde yük akımına oranla daha az artması sonucunu doğurur. Karakteristikte taralı bölge
aşırı yüklenmede momentin doğrusal değişimden uzaklaşmasına neden olmaktadır.
24.3 Seri motorlar
Yük altında hızı çok değişen momenti yük akımı ile logaritmik olarak artan motorlardır.
Kalkınma momentleri yüksektir.
24.3.1 Seri motorların dış karakteristiği
Motor gerilimi sabit iken yük akımındaki değişikliklerin hıza etkisini gösteren karakteristiktir.
𝑼 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕, 𝑰𝒖 = 𝑰𝒂 = 𝑰𝒚 𝒏 = 𝒇(𝑰𝒚)
Şekil: Seri motor deneyleri için bağlantı şeması (Dış ve moment karakteristiği)

Aşağıda verilen hız eşitliğini seri motorlara adapte edersek seri motorun boşta aynı
zamanda yük akımı uyartım akımı da olduğu için kutup manyetik alanının zayıflığı motor
hızının tehlikeli şekilde yükselmesine ve motorun parçalanmasına yol açabileceği için, seri
motorlar boşta çalıştırılamaz. Bu nedenle iş mili ile bağlantı dişli ile veya direkt mil mile
kaplin ile yapılır. Böylelikle motorun azda olsa yüklenerek hızının tehlikeli şekilde
yükselmesi ve ambale olması önlenmiş olur. Kayış-kasnak veya zincir ile yapılan bağlantılar
risk oluşturur.
Motor yüklendikçe artan akım hız eşitliğinin payı olan zıt EMK değerini iç direnç gerilim
düşümü kadar azaltırken paydayı manyetik alan artışı ile çok fazla artıracağı için hız fazla
miktarda düşecektir. Genel olarak yükte motor hızı boştaki hızın 1/4 değerinin de altına iner.
𝑬𝒛 ↘ 𝑼 − 𝑰𝒂 ↑. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘)
𝒏 ↓= =
𝑲𝒎. ∅ ↑ 𝑲𝒎. ∅ ↑
Şekil: Seri motorların dış karakteristiği
24.3.2 Seri motorların moment karakteristiği
Motor gerilimi sabit iken yük akımındaki değişikliklerin momente etkisini gösteren
karakteristiktir.
𝑼 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕, 𝑰𝒖 = 𝑰𝒂 = 𝑰𝒚 𝑴 = 𝒇(𝑰𝒚)

Seri motorların yük akımına bağlı olarak momenti doğrusal değil logaritmik olarak artar. Yük
altında kalkınma momenti yüksek olan seri motorlar bu özelliği nedeni ile vinç, konveyör
bandı ve elektrikli taşıt araçları v.b. alanlarda çok kullanılır.
Şekil: Seri motorun teorik ve pratik moment karakteristiği
Doğru akım motorlarında temel moment eşitliği aşağıdadır. Pratik olarak endüvi reaksiyon
etkisi ve doyma dikkate alınırsa gerçekleşecek moment değişimi aşağıdaki eşitlik ile
açıklanabilir.
𝑴 ↗= 𝑲𝒎. 𝝓 ↗. 𝑰𝒂 ↑
Seri motor için endüvi akımı arttıkça manyetik alanda doyma oluşmazsa ve reaksiyon etkisi
ihmal edilirse moment tam logaritmik olarak değişecektir. Manyetik akının yerine endüvi
akımı cinsinden eşitini aşağıdaki şekilde yazarsak teorik moment karakteristiğine ulaşılır.
𝝓 = 𝒄. 𝑰𝒂 ş𝒆𝒌𝒍𝒊𝒏𝒅𝒆 𝒊𝒇𝒂𝒅𝒆 𝒆𝒅𝒊𝒍𝒊𝒓𝒔𝒆;
𝑴 ↗= 𝑲𝒎. 𝝓 ↑. 𝑰𝒂 ↑= 𝑲𝒎. (𝒄. 𝑰𝒂 ↑). 𝑰𝒂 ↑= 𝑲𝒎. 𝒄. 𝑰𝒂𝟐

Sonuç olarak; görülüyor ki seri doğru akım motorunun momenti endüvi akımı ile değil,
endüvi akımının karesi Ia2 ile orantılı logaritmik olarak artış göstermektedir. Dolayısı ile
yüksek moment gereken yerlerde motor hızını düşürerek momentini artırıp yükü
döndürebilir.

24.4 Kompunt motorlar
Generatörlerde olduğu gibi, kompunt motorlar da seri sargının sarım sayısı ve içinden akan
akımın yönüne göre motorun karakteri değişir. Kullanım alanına göre uygun karakterde olan
çeşit seçilir. Kompunt motorların karakteristiklerinin çıkarılabilmesi için aşağıda verilen
bağlantı şeması kullanılabilir.
Şekil: Kompunt motor uygulamaları için bağlantı şeması

Şekilde görüldüğü gibi seri ve şönt sargı çok uçlu olarak üretilir ise hız ve moment olarak
ara karakterleri elde edebilmek için bağlantı alternatifleri artar.
Yüklendikçe hızın düşmesi momentin artması için sargı akım ve manyetik alan yönlerinin
aynı sarımlarının tamamının devrede olması gerekir.
Yüklendikçe hızın düşmemesi için seri sargı alanı şönt sargıya ters olmalıdır, fakat bu
durumda moment karakterinin zayıflayacağı açıktır. Ters kompunt motorlarda kalkınma
anında veya yüklü çalışırken seri sargının alanı şönt sargıyı geçmemelidir. Aksi halde
motorun dönüş yönü aniden değişir.

24.4.1 Kompunt motorların dış karakteristiği
Motor gerilimi ve uyartım akımı sabit iken yük akımındaki değişikliklerin hıza etkisini
gösteren karakteristiktir.
𝑼 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕, 𝑰𝒖 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝒏 = 𝒇(𝑰𝒚)
Şekil: Kompunt motor çeşitlerinin dış karakteristikleri
Seri sargının manyetik alanı şönt sargıyı takviye edecek yönde olursa; yüklendikçe artan
seri sargı alanı ve azalan Ez aşağıdaki eşitlikten de anlaşılacağı gibi %50 dolayına varan
oranda düşme gözlenir.
𝑬↘ 𝑼 − 𝑰𝒂 ↗. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔)
𝒏 ↘= =
𝑲𝒎. ∅𝒕 ↗ 𝑲𝒎. (∅ş + ∅𝒔 ↑)
Seri sargı sarım sayısı az olursa alan fazla artamadığı için hız daha az düşer.
Seri sargı alanı ters yönlü olursa toplam manyetik alandaki azalma hızı artırır.
𝑬↘ 𝑼 − 𝑰𝒂 ↗. (𝑹𝒂 + 𝑹𝒘 + 𝑹𝒔)
𝒏 ↗= =
𝑲𝒎. ∅𝒕 ↘ 𝑲𝒎. (∅ş − ∅𝒔 ↗)

24.4.2 Kompunt motorların moment karakteristiği
Motor gerilimi ve şönt devre uyartım akımı sabit iken yük akımındaki değişikliklerin
momente etkisini gösteren karakteristiktir.
𝑼 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕, 𝑰𝒖 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝑴 = 𝒇(𝑰𝒚)
Şekil: Motorların çeşitlerine göre mukayeseli dış karakteristikleri
Eklemeli kompunt motorlarda yüklendikçe kutup alanı ve endüvi akımı artış göstereceği için
moment seri motorlara yakın karaktere sahip olup logaritmik artış göster.
𝑴 ↗= 𝑲𝒎. (𝝓ş + 𝝓𝒔 ↑) ↗. 𝑰𝒂 ↗
Ters kompunt motorlarda ise moment başlangıçta doğrusal artarken, yük arttıkça yük akımı
artışına karşılık manyetik alan bileşkesinin azalması doyma ve reaksiyon etkisi ile parabolik
azalma gösterir.
𝑴 ↘= 𝑲𝒎. (𝝓ş − 𝝓𝒔) ↓. 𝑰𝒂 ↗

25Doğru akım motorlarında özel yol vericiler

Doğru akım motorlarına yol verirken çalışmanın düşük akım ile yol alma, yüksek moment ve
düşük hızla kalkma şeklinde gerçekleşmesini sağlayacak, enerji kesilip tekrar gelince
çalışmanın başlamaması istenir.
25.1 Koruyucu düzenekli yol verici
Şekil: Aşırı akım ve sıfır gerilim röleli yol verme direnci
Yol verme direncinin sürgü kolu sağa doğru çekilerek yol verici motorun yüksek akım
çekmeden yol alması sağlanır. Sürgü kolundaki demir nüve gerilim rölesinden geçen
uyartım akımı tarafından oluşturulan GR gerilim rölesi manyetik alanı tarafından tutulur.
Enerji kesilirse sürgü kolundaki gerilen yay sürgü kolunu şekildeki konum olan ilk çalışma
konumuna çekerek tekrar çalışmaya başlama konumuna getirir.
Uyartım devresinde meydana gelen kopma halinde gerilim rölesi alanı kaybolacağından yol
verici yine ilk çalışma konumuna yay tarafından getirilir.

Motor çalışma anında anma akımının üstünde akım çekerse AR akım rölesi manyetik alanı
karşısındaki nüveyi sola doğru çekerek normalde açık kontağını kapatır. Bu kontak gerilim
rölesini kısa devre ettiğinden GR manyetik alanı sıfıra düşer ve yayın sürgü kolunu sola
başlangıç noktasına çekmesini sağlar. Motoru durdurarak yanmaktan korur.
25.2 Tümleşik yol verme ve uyartım dirençleri
Şekil: Tümleşik yol verme ve uyartım direnci
Kompunt motorun kalkınma anında yüksek akım çekmesi çalışmaya başlarken yol vericinin
devrede olması ile önlenmiş durumdadır.
Sürgü kolu saat ibresi yönünde döndürülünce yol verme reostası devreden çıkıncaya kadar
devreye uyartım direnci girmediği için uyartım akımı maksimum ve dolayısı ile kalkınma
momenti de maksimum düzeydedir.
Hata ile uyartım reostası devrede iken yüksek hız ve düşük moment ile yol alma durumu söz
konusu olmayacak, reosta yapısı buna izin vermeyecektir.

UYGULAMA: 8 Şönt motorların dış ve moment karakteristiği
Manyetik toz freni ve kontrol ünitesinin kullanılması
Manyetik tozlu fren, motor ve kontrol ünitesi blok diyagramı aşağıda verilmiştir.

Manyetik tozlu fren, kontrol ünitesi ve kullanılması:
Elektrik motorlarının yüklenmesinde dinamo fren, Fuko freni, Proni freni, manyetik tozlu
freni gibi yüklerden faydalanılır. Manyetik tozlu fren sistemleri motorları yüklediği gibi aynı
zamanda motorun hızını ve motordan alınan momenti ölçme sistemleri ile de
donatılmışlardır. Ayrıca motorların moment ve hız değişimlerini inceleyebilmek amacı ile
grafik çizici (Plotter) sistemlere bağlanması da mümkün olabilmektedir.
Bir motordan Watt cinsinden alınan güç (Pa), radyan/saniye olarak çevresel hız () ile
Newton.metre olarak momentin (M) çarpımına eşit olmaktaydı.
𝑛 𝑀. 𝑛
𝑃𝑎 = 𝜔. 𝑀 = (2. 𝜋. ) . 𝑀 = 0,104719. 𝑀. 𝑛 = 𝑊𝑎𝑡𝑡
60 9,55
Yukarıdaki eşitlikten N.m olarak moment eşitliğini aşağıdaki şekilde yazabiliriz.
9,55. 𝑃𝑎
𝑀= 𝑁. 𝑚
𝑛
Manyetik toz freni ve takometre generatörü motor miline akuple edildikten ve kaplin
kapakları kapatıldıktan sonra önceki sayfada görülen kontrol ünitesi ile ilgili bağlantı ve
ayarlar aşağıdaki açıklamalara göre yapılır. Burada sadece Manuel (elle kumandalı ) çalışma
için kontrol ünitesi bağlantıları, ayarları ve kullanımı üzerinde durulmuştur.
Bağlantılar:
 Manyetik tozlu fren ünitesi konnektörlü kablosunu fren kontrol ünitesi üzerindeki
BRAKE soketine bağlayın.
 Kullanılan tüm teçhizatın PE toprak born yuvalarını toprak hattı ile güvenlik bakımından
mutlaka bağlayın.
 Takometre generatörünün + , - yazılı uçlarını kontrol ünitesi üzerindeki ilgili TACHO

yazısının altındaki born yuvalarına polaritesine dikkat ederek bağlayın.
 Motorların üzerinde bulunan motor koruma elemanlarının born yuvalarına bağlanan

kabloları kontrol ünitesinin üzerindeki TEMP.-ALARM yazısının altındaki born yuvalarına
bağlayınız. ( Bu elemanlar aşırı yük nedeni ile motorların fazla ısınması ve tehlikeye
girmesi halinde kontrol ünitesinin freni devre dışı bırakmasını otomatik olarak sağlar.
Böylelikle boşa çıkan motor vantilasyon etkisi ile hızla soğur. Bir deney setinde çok
sayıda motor generatör gibi eleman bulunuyor ise hepsinin korunması için koruma
elemanları seri bağlanmalıdır. )
Fren Kontrol Ünitesinin ön ayarları:
Her motora bağlanabilmekle birlikte deney makinelerimizin etiketinde anma çıkış gücü 300
Watt ve anma hızı 2000 d/d yazılı olan bir doğru akım motoru ile beraber bu sistemi
kullanmak istediğimizi kabul edelim. Yukarıdaki şekilde görülen bağlantıları ve motorun
elektriksel devrelerinin bağlantılarını yaptıktan sonra aşağıdaki işlemleri sıra ile yapınız.
Başlangıçta hiçbir elemana enerji vermeyiniz.

 Motorun anma hızı 2000 d/d verildiğine göre, şekildeki analog hız göstergesinin
altındaki hız kademesi seçme komütatörünün konumunu şekilde görüldüğü gibi bu
hızı içine alacak şekilde 3000 d/d konumuna getiriniz.
 Deneyi yapılacak şönt motorlarda %20 değerine varan düşüş olabilmektedir. Seçilen
3000 devirlik hız kademesinin % kaçı düzeyine hız düştüğü zaman motorun yükünün
otomatik olarak üzerinden alınmasını istiyorsanız, hız kademesi seçme
komütatörünün altındaki (nmin%) potansiyometresini o konuma getirmek gereklidir.
Hızın 1500 d/d değerine inmesi halinde motorun frenlenmesini kesmek için bu
potansiyometrenin konumunu aşağıdaki şekilde buluruz.
𝑛𝑚𝑖𝑛 1500
𝑛𝑚𝑖𝑛 % = . 100 = . 100 = 50% 𝑘𝑜𝑛𝑢𝑚𝑢𝑛𝑎 𝑎𝑦𝑎𝑟𝑙𝑎𝑛𝚤𝑟.
𝑛𝑘𝑎𝑑𝑒𝑚𝑒 3000
 Elle kumandalı olarak frenleme işlemini yapmak istediğimize göre POSITION

komütatörünü şekildeki gibi MAN konumuna alınız.
 Üzerinde fren (BRAKE) yazılı 10 turlu potansiyometre devreye gerilim verilir verilmez
frenlemenin başlamaması için en sola çevrilerek başlangıç konumunda bırakılır.
 Deneyi yapılacak motorun anma momentini hesaplayarak sağdaki moment ölçer

altındaki kademe komütatörünün konumuna karar verelim.
9,55. 𝑃𝑎 9,55.300
𝑀= = = 1,43 𝑁. 𝑚 → 3 𝑁. 𝑚 𝑘𝑎𝑑𝑒𝑚𝑒𝑠𝑖 𝑠𝑒ç𝑖𝑙𝑖𝑟.
𝑛 2000
 Motorun anma momentinin 1,2 katını alabileceğimiz noktaya kadar aşırı
yüklenmesine izin verdiğimizi düşünelim. Bu momente ulaşınca frenin devre dışı
kalması için (Mmax%) potansiyometresinin konumunu hesaplayıp ayarlayalım.
𝑴𝒏. 𝟏, 𝟐 𝟏, 𝟒𝟑. 𝟏, 𝟐
𝑴𝒎𝒂𝒙 % = . 𝟏𝟎𝟎 = . 𝟏𝟎𝟎 = 𝟓𝟕, 𝟐% ≅ 𝟔𝟎% 𝒚𝒆 𝒂𝒚𝒂𝒓𝒍𝒂𝒏𝒂𝒃𝒊𝒍𝒊𝒓.
𝑴𝒌𝒂𝒅𝒆𝒎𝒆 𝟑
Sistemin çalıştırılması:
 Kontrol ünitesini ON/OFF anahtarı yardımı ile çalıştırın.
 Motorun devresine gerilim uygulayarak kalkınmasını sağlayın.
 Üzerinde TEMP.-ALARM yazılı olan çift renkli (kırmızı/turuncu) yanabilen led kırmızı
yanıyor ise ısıl anahtarların devreye bağlanmadığı veya açma yaparak korumaya
geçtiği veya ayarların doğru yapılmadığı anlamına gelir, ayarları kontrol edip sorunu
giderin. Led turuncu yanıyor ise her şey normal demektir, Reset butonuna basarak
frenlemeye geçin.
 Bu aşamada frenlemenin hemen başlamadığı gözlenir. Frenlemenin başlayabilmesi

için BRAKE potansiyometresini sağa doğru saat ibresi yönünde hız ve moment
göstericileri izleyerek çeviriniz. Hız göstergesinde hız düşmeye, Moment göstergesi
ise artan bir değer göstermeye başlayacaktır.
 Deney verilerini uygun aralıklarla kaydedin.
 Deney bitiminde sistemi durdururken, BRAKE potansiyometresini en sol konuma

alın, motoru durdurun, kontrol ünitesinin enerji anahtarını OFF konumuna alın.

1. Şönt motor karakteristikleri için verilen bağlantı şemasını gerçekleştirip ölçü

aletlerini nominal değer plakasına uygun kademelere ayarlayın.
2. Motora uygulanan gerilimi anma değerine, uyartımı boşta 2600 d/d hız elde
edebildiğiniz değerde sabit tutarak, ölçülenleri deneyin ilk kademesine kaydedin.
3. Yaklaşık eşit yük akımı aralıkları ile motoru kademeler halinde yükleyerek
ölçtüğünüz yük akımı ve moment değerlerini kaydederek dış ve moment
karakteristiği uygulamasını aynı anda gerçekleştirerek deneyi bitiriniz.
İşlem U Iu Ia Iy d M Genel
No (V) (mA) (A) (A) (d/d) (N.m) Açıklama
1 220 500 0,5 1 2600 0 Motor boşta çalışıyor.
2 Sabit Sabit 0,7 1,2 2500 0,3 %20.Iy
3 “ “ 0,9 1,4 2400 0,55 %40.Iy
4 “ “ 1,1 1,6 2320 0,8 %60.Iy
5 “ “ 1,3 1,8 2250 1 %80.Iy
6 “ “ 1,5 2 2200 1,2 %100.Iy
7 “ “ 1,9 2,4 2050 1,6 1,2. Iy
Yapılacak işlemler: Motorun dış ve moment karakteristiğini birlikte çiziniz.

UYGULAMA: 9 Seri motorların dış ve moment karakteristiği
1. Seri motor karakteristikleri için verilen bağlantı şemasını gerçekleştirip ölçü

aletlerini nominal değer plakasına uygun kademelere ayarlayın.
2. Motora uygulanan gerilimi anma değerinde sabit tutarak, boş çalışma anında
tablonun ilk kademesine kaydedin.
3. Motorun davranışı ve etiket verilerine göre kontrol ünitesinin uygun kademelerini
belirleyerek gerekli ayarlarını yapın. Yapılan ayarları aşagıdaki boşlukta
özetleyerek açıklayın.
karakteristiği uygulamasını aynı anda gerçekleştirin.
5. Deney devresinin enerjisini kesin.
No (V) (A) (A) (A) (d/d) (N.m) Açıklama
1 220 0,7 0,7 0,7 3800 0 Motor boşta çalışıyor.
2 Sabit 0,95 3000 0,40 %20.Iy
3 “ 1,2 2500 0,75 %40.Iy
4 “ 1,45 2200 1,1 %60.Iy
5 “ 1,75 2000 1,35 %80.Iy
6 “ 2 1800 1,8 %100.Iy
7 “ 2,4 1500 2,2 1,2. Iy

Yapılacak işlemler:
1. Motorun dış ve moment karakteristiğini aşağıdaki grafik düzlemine birlikte

çiziniz.
2. Motorun boşta hızının neden yüksek olduğunu kısaca açıkalayın.
3. Motorun yüke bağlı hızının neden fazla düştüğünü ve kalkınma ve normal

momentinin neden yüksek olduğunu eşitlikleri ile açıklayınız.

UYGULAMA: 10 Kompunt motorların dış ve moment karakteristiği
1. Kompunt motor karakteristikleri için verilen bağlantı şemasını D1-D2 uçlarını

kullanarak seri sargının fazla etkili olduğu eklemeli kompunt olarak gerçekleştirip
ölçü aletlerini nominal değer plakasına uygun kademelere ayarlayın.
2. Motorun etiket verilerine göre kontrol ünitesinin uygun kademelerini belirleyerek
gerekli ayarlarını yapın.
3. Motora uygulanan gerilimi anma değerinde, uyartım akımını boşta 2600
devir/dakika hız elde ettiğiniz değerde sabit tutarak, boş çalışma verilerini
tablonun ilk kademesine kaydedin.
karakteristiği uygulamasını aynı anda gerçekleştirin.
1 220 220 0,48 0,7 2600 0 Motor boşta çalışıyor.
2 Sabit Sabit 0,95 2200 0,4 %20.Iy
3 “ “ 1,2 2100 0,8 %40.Iy
4 “ “ 1,6 1900 1,25 %60.Iy
5 “ “ 1,8 1750 1,5 %80.Iy
6 “ “ 2 1650 1,8 %100.Iy
7 “ “ 2,4 1500 2,3 1,2. Iy
5. Motorun seri sargısının D1-D3 uçlarını kullanarak seri sargı az etkili olduğu
eklemeli kompunt motor için dış ve moment karakteristiği verilerini ölçün.
1 220 330 0,47 0,8 2600 0 Motor boşta çalışıyor.
2 Sabit Sabit 1 2350 0,35 %20.Iy
3 “ “ 1,25 2200 0,6 %40.Iy
4 “ “ 1,55 2100 1 %60.Iy
5 “ “ 1,8 1900 1,3 %80.Iy
6 “ “ 2 1850 1,5 %100.Iy
7 “ “ 2,4 1750 2 1,2. Iy
6. Yol almış motorun boşta çalışırken uyartım akımını en yüksek değerine ayarlayın.
Sonra D1-D3 uçlarını önce klemens tablosundan kısa devre edin. Gözleminizi
tartışın.
7. Sonra motor yüksüz çalışırken kısa devreyi sökmeden D1-D3 uçlarına bağlı
kabloları yer değiştirip kısa devreyi sökün gözlemlerinizi tartışın.(Ters kompunt)
8. Deneye son verin.

Yapılacak işlemler:
1. Seri sargının fazla etkili olduğu eklemeli kompunt motor için dış ve moment
karakteristiğini aşağıdaki grafik düzleminde birlikte çizin.
2. Seri sargının az etkili olduğu eklemeli kompunt motor için dış ve moment
karakteristiğini aşağıdaki grafik düzleminde birlikte çizin.

3. Yukarıdaki karakteristiklere bakarak seri sargının çok etkili ve az etkili olduğu dış
karakteristik ve moment karakteristiklerini mukayese ediniz.
4. Çalışmakta olan bir kompunt motorun eklemeli veya ters kompunt olarak çalıştığını
durdurmadan nasıl gösterebilirsiniz? Açıklayarak belirtin.
5. Ters kompunt motor olarak bağlı makineyi kalkındırıp çalıştırırken karşılaşılabilecek

sorunu açıklayın.
6. Bütün doğru akım motorlarının karakteristiklerini de göz önünde bulundurarak nerelerde

kullanılabileceklerini araştırıp özetleyin.
7. Ward Leonard sistemi nedir, nerede kullanılır? Araştırarak öğrenip kısaca özetleyin.

Bölüm II: TRANSFORMATÖRLER Öğr. Gör. Mehmet DEDE
Bölüm II:
TRANSFORMATÖRLER

B. TRANSFORMATÖRLER
1 Transformatörler ve önemi
Transformatörler alternatif akımın frekansını sabit tutarak gerilim değerini istenilen düzeye
elektromanyetik endüksiyon yolu ile dönüştüren, hareketli parçası bulunmayan elektrik
makineleridir.
Elektrik enerjisinin üretilmesinde, tüketilen yere en az kayıpla iletilmesinde ve alıcıların

çalışma gerilimine dönüştürülmesinde önemi çok büyüktür.
Elektrik santrallerinde hareketli makineler olan üç fazlı alternatörlerde üretilen gerilim

yalıtım problemleri nedeni ile 45 kV düzeyinin üstünde olamamaktadır. Bu gerilim
mertebesinde enerjinin iletim ve dağıtım mesafesi 50 km gibi uzaklıklara kadar kayıplar
makul sınır olarak kabul edilebilen %10… 15 limitleri aralığında kalabilir.
Daha uzak mesafelere enerji taşırken iletim ve dağıtım kayıplarını düşürebilmek için gerilim
santral çıkışında şalt sahalarında üç fazlı transformatörler ile 66–154–380 kV gibi yüksek ve
çok yüksek gerilim seviyelerine yükseltilerek ulusal enerji sistemine verilir. Böylelikle sabit
bir gücü naklederken gerilimin yükseltilmesi akımı düşürür.
İletim ve dağıtım hatlarında meydana gelen kayıp ısıl gücün değeri üç fazlı sistemler için
aşağıdaki eşitlik ile hesaplanabilir. Akımın düşmesi iletkeni inceltip projelendirme maliyetini
de azaltır, kayıpların azalması sistem verimini artırır.
𝑷𝒌𝒂𝒚𝚤𝒑 = 𝟑. 𝑰𝒉𝟐 . 𝑹𝒇𝒂𝒛 … . . 𝒘𝒂𝒕𝒕
Tüketim bölgesine kadar yüksek gerilimli olarak taşınan enerji tüketim bölgesinde alıcıların
kullanım gerilimine düşürülür ve dağıtıma sunulur. Arada çok sayıda transformatör
kullanılmasına rağmen MVA mertebesinde güce sahip transformatörlerde verim %97
seviyesinin üstünde olduğu için sistem verimini fazla düşürmez. 100 MVA üzerinde güce
sahip transformatörlerde verim %99,7 seviyesinin üzerine çıkar. Çok büyük güçlü
transformatörlerde verim %100 kabul edilmekle çok büyük hata yapılmış sayılmaz.
Santralde alternatör çıkış gerilimi ile 500 km gibi mesafelere enerjinin taşındığını kabul
edersek enerjinin yarısının iletim hattında kaybedilmesi olasıdır ve proje maliyeti daha
yüksektir. Bu durum sistem veriminin çok düşmesine yol açacağı için mutlaka
transformatör kullanılmak zorundadır.
2 Transformatörlerin yapısı
Bir fazlı transformatörler yapısal olarak aşağıda verilen transformatör modelinde görüldüğü
gibi kalınlığı 0,35 ile 0,5 mm kadar olan birer yüzleri vernik veya oksit ile yalıtılmış soğuk
haddeden çekilmiş içine silisyum ilave edilmiş çelik saçlardan üretilen nüve üzerine
yerleştirilen iki bobinden meydana gelir. Bu bobinlerden gerilim uygulanan sargıya birinci
sargı anlamında primer, diğerine ikinci sargı anlamında sekonder sargı denir.

Modelde nüve U ve I şeklinde iki bileşenden meydana gelmiş olup bu nüve yapısına
çekirdek tipi nüve denir. Akı kayıplarına yol açılmaması ve manyetik gürültü oluşmaması
için nüve arasında hava boşluğu kalmayacak şekilde sıkıştırma cıvatası ile montaj yapılır.
Bu nüve çeşidi manyetik kuplajı kötü, kaçak akıları fazla olduğundan az kullanılır.
Şekil: Çekirdek tipi nüve sıkıştırma cıvatalı bir model transformatör.
Yaygın olarak manyetik akı kaçaklarını azaltan ceket (mantel) tip transformatör nüveleri
kullanılır. Aşağıda birkaç VA gücünde, baskı devre kartı üzerine montajlı besleme
transformatöründe E ve I şeklinde iki saç bileşeni olan nüvede yan ayakların iki katı kesite
sahip orta ayak üzerine primer altta, sekonder üstte olacak şekilde bobinler aynı makara
üzerine sarıldığından manyetik kuplajı daha iyidir, akı kaçakları azdır.
Şekil: Baskı devre kartına montajlı ceket (mantel) tipi besleme transformatörü

Üç fazlı transformatörlerde ise çekirdek tip nüve kullanılır ve nüvenin her bölgesinde kesiti
aynı olacak şekilde üretim yapılır. Aşağıda üç fazlı bir deney transformatörünün iki yönden
resimleri görülmektedir. Her fazın primer sargısı altta sekonder sarısı üstte olacak şekilde
çok uçlu olarak düzenlendiği ve ayrı makaralara sarıldığı görülmektedir.
Şekil: Üç fazlı deney transformatörünün iki yönden görünüşü
3 Transformatörlerin çalışma prensibi ve indüklenen EMK
Transformatörlerin çalışma prensibi “yönünü ve şiddetini değiştiren manyetik alan içinde

bulunan iletkenlerde alternatif gerilim indüklenir” şeklinde özetlenebilir.
Primer kabul edilen sargıya uygulanan U1 alternatif gerilimi, primerden I1 akımını akıtırken,
nüvede I1 ile aynı fazda yönünü ve şiddetini değiştiren  m manyetik alanı meydana gelir.
Bu manyetik alan demir nüveden yön ve şiddetini değiştirerek akarak sekonder sargıyı da
keser ve sekonderde sarım sayısı ile orantılı, frekansı primer frekansına eşit E2 EMK
değerini indükler. Aşağıda verilen resimde çalışma prensibi ve oluşumların fazları
görülmektedir. Bu manyetik alan kendini meydana getiren primer sargıyı da kestiğinden
primerde de uygulan gerilime ters yönlü E1Uı değerinde zıt EMK indükler.
Şekil: Transformatörün çalışma prensibi ve oluşumların fazları

3.1 Transformatörlerde dönüştürme oranı
Kayıpları ihmal edilen, verimi %100 alınan transformatörde sargı gerilimleri, sarım sayıları
ve sargı akımları arasında bulunan ilişkiye kısaca dönüştürme oranı denir ve a ile gösterilir.
Basit analizlerde bu ilişkiden bilinenlerden yararlanarak bilinmeyenlerin hesaplanması
yoluna gidilir.
𝑼𝟏 𝑵𝟏 𝑰𝟐
𝒂= = =
𝑼𝟐 𝑵𝟐 𝑰𝟏
U1 :Primer gerilimi (V)
U2 :Sekonder Gerilimi (V)
N1 :Primer sarım sayısı
N2 :Sekonder sarım sayısı
I2 :Sekonder akımı (A)
I1 :Primer akımı (A)
3.2 Transformatörlerde sargı EMK hesabı
Gerçekte ise transformatörde indüklenen gerilimin ortalama değeri manyetik alandaki

değişmenin zamana göre türevi olup ve “bir iletkeni bir saniyede 1 Weber değerinde
manyetik alan değişikliği etkisinde bırakırsak üzerinde 1 V gerilim indüklendiği” gözlenir.
Manyetik alanın sıfırdan maksimum değerine çıkması için geçen zaman bir periyodun dörtte
biri olduğuna göre 1 sarımda doğacak ortalama gerilim için aşağıdaki eşitlik yazılabilir.
∅𝒎 𝟒. ∅𝒎
𝑬𝒐𝒓 = 𝑬𝒂𝒗𝒆𝒓𝒂𝒈𝒆 = = 𝑽/𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
𝑻 𝑻
𝟒
Eşitlikte T periyot yerine frekans yazılırsa ortalama gerilimin değeri için eşitlik aşağıdadır.
𝟒. ∅𝒎 𝟒. ∅𝒎
𝑬𝒐𝒓 = = = 𝟒. ∅𝒎. 𝒇 𝑽/𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
𝑻 𝟏
𝒇
Alternatif akımın önemli olan büyüklüğü doğru akıma eşit iş yapan veya enerji açığa çıkaran
etkin (rms) değeri olduğuna ortalama değeri etkin değere dönüştürmek için form faktörü (kf)
olarak isimlendirilen katsayıyı elde edelim.
𝑬𝒓𝒎𝒔 𝟎, 𝟕𝟎𝟕. 𝑬𝒎𝒂𝒙 𝟎, 𝟕𝟎𝟕

𝒌𝒇 = = = = 𝟏, 𝟏𝟏
𝑬𝒂𝒗𝒈 𝟎, 𝟔𝟑𝟕. 𝑬𝒎𝒂𝒙 𝟎, 𝟔𝟑𝟕
Bu durumda bir sarımda indüklenen etkin EMK değeri eşitliği aşağıdaki şekilde elde edilir.

𝑬𝒓𝒎𝒔 = 𝑬𝒆𝒇𝒇 = 𝑬 = 𝒌𝒇. 𝑬𝒂𝒗𝒈 = 𝟏, 𝟏𝟏. (𝟒. ∅𝒎. 𝒇) = 𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇 𝑽/𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
Sarımlar seri bağlı olduğuna göre N sarımlı bobinde doğacak EMK değeri eşitliğini
aşağıdaki biçimde yazabiliriz.
𝑬 = 𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇. 𝑵 𝑽𝒐𝒍𝒕
Yukarıdaki eşitliği primer ve sekonder sargı için aşağıdaki şekilde yazmak mümkündür.
𝑷𝒓𝒊𝒎𝒆𝒓 𝒊ç𝒊𝒏; 𝑬𝟏 ≅ 𝑼𝟏 ≅ 𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇. 𝑵𝟏 𝑽𝒐𝒍𝒕
𝑺𝒆𝒌𝒐𝒏𝒅𝒆𝒓 𝒊ç𝒊𝒏; 𝑬𝟐 ≅ 𝑼𝟐 ≅ 𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇. 𝑵𝟐 𝑽𝒐𝒍𝒕
3.2.1 Görünür güç, nüve kesiti, manyetik alan ve tel çapı
Transformatörlerde enerji sekondere yönünü ve şiddetini değiştiren elektromanyetik

indüksiyon yolu ile aktarılır. Sargıya doğru akım uygulanırsa manyetik alanın yönü ve
şiddeti değişmeyeceği için sargılarda gerilim indüklenmez, dolayısı ile transformatör doğru
akım ile çalışamaz.
Bir fazlı bir transformatörde belirli bir görünür gücü sekondere aktarabilmek için gerekli
olan nüve kesiti aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır.
𝑺𝑭𝒆 = 𝑨𝑭𝒆 = 𝑪. √𝑺𝟐. 𝟏𝟎−𝟒 𝒎𝟐
𝑺𝑭𝒆 : Nüve kesiti (m2)
𝑪 : Nüve kesiti güç ilişki katsayısı (Bir fazlı: 0,9…1,2; üç fazlıda: 0,7…1 arası değerdedir.)
𝑺𝟐 : Sekonder görünür gücü (VA)
Üç fazlı transformatörlerde belirli bir güç için nüve kesiti eşitliği aşağıdaki şekilde
yazılabilmektedir. Sembollerin anlamları aynıdır.
𝟐
𝑺𝑭𝒆 = 𝑨𝑭𝒆 = 𝑪. √ . 𝑺𝟐. 𝟏𝟎−𝟒 𝒎𝟐
𝟑
Bobinlerin içinde kalan nüve kesiti yukarıdaki eşitlik ile hesaplanan transformatörde
meydana getirilebilecek manyetik alanın miktarını bulmak için nüve kesiti ile manyetik akı
yoğunluğunun çarpılması gerekir. Manyetik akı yoğunlu üretimde kullanılan manyetik
malzemenin kalitesi arttıkça artan bir değere sahip olmakla birlikte 1 … 1,7 Tesla (Weber/m2)
aralığında alınır. Yüksek akı yoğunluğu demir kayıplarının artmasına transformatör
veriminin düşmesine neden olacağından aşırı doymaya neden olmayacak bir manyetik akı
yoğunluğu manyetik malzemenin kataloguna bakılarak belirlenmelidir.
∅𝒎 = 𝑺𝑭𝒆 . 𝑩 𝑾𝒆𝒃𝒆𝒓
Yukarıda çıkışı açıklanan bobin gerilimi eşitliğinde çoğunlukla sargıların geriliminin ne

olacağı bilinir, bilinmeyen nüvede meydana gelecek manyetik alanın miktarı ve sargı sarım
sayılarının ne olacağıdır. Manyetik alanın miktarını veren eşitlik de yazıldığına göre gerilim

eşitliklerinden transformatör sargılarının sarım sayılarının ne alınacağı aşağıda verilen

eşitliklerden hesaplanabilecektir.
𝑬𝟏
𝑬𝟏 ≅ 𝑼𝟏 ≅ 𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇. 𝑵𝟏 𝑽𝒐𝒍𝒕 → 𝑵𝟏 = 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇
𝑬𝟐
𝑬𝟐 ≅ 𝑼𝟐 ≅ 𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇. 𝑵𝟐 𝑽𝒐𝒍𝒕 → 𝑵𝟐 = 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇
Transformatör sarımında kullanılacak bobin tellerinin (emaye iletken) pazarlaması emayesiz

çaplarına göre yapılır. Genellikle 0,05 mm çap aralıkları ile standart çaplarda emaye tel
bulmak mümkündür. Doğal hali ile kendiliğinden soğuyan transformatörlerde 2…3 A/mm 2,
kaynak makinelerinde olduğu gibi üzerine fanlar ile kuru hava üflenen transformatörlerde
3…5 A/mm2, aşağıdaki dağıtım transformatöründeki gibi sargılar ve nüvenin soğutma ve
izolasyonu güçlendirmek için transformatör yağının içinde çalıştığı projelendirmelerde 5…8
A/mm2 aralığında alınması mümkündür. Sargılar aşırı yüklenmeden veya ortam
sıcaklığından dolayı aşırı ısınırsa, yağ sıcaklığını ölçen kontaklı termometrelerden
faydalanılarak radyatörlerin üzerine hava sirkülâsyonu da sağlayan fanlar yerleştirilerek
soğutma güçlendirilebilir.

Şekil: 1000 kVA gücünde 34500/400 hat gerilimli üç fazlı dağıtım transformatörü
Bir fazlı transformatörde sekonder görünür güç eşitliğinden sekonder akımı, karalaştırılan
soğutma tekniğine göre seçilen elektrik akım yoğunluğu j2 baz alınarak iletken kesit ve
sekonder d2 çapı için aşağıda verilen eşitlikler kullanılabilir.
𝑺𝟐 𝑰𝟐 𝟒. 𝑨𝟐
𝑺𝟐 = 𝑼𝟐. 𝑰𝟐 → 𝑰𝟐 = 𝑨 → 𝑨𝟐 = 𝒎𝒎𝟐 → 𝒅𝟐 = √ 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑
𝑼𝟐 𝒋𝟐 𝝅
Transformatörün verimi %100 kabul edilmemiş ise aşağıdaki eşitlikten primer gücü bulunup
primer akımı I1, primer iletken kesiti A1 ve çapı d1 bulunur.
𝑺𝟐 𝑺𝟏 𝑰𝟏 𝟒. 𝑨𝟏
𝑺𝟏 = → 𝑰𝟏 = 𝑨 → 𝑨𝟏 = 𝒎𝒎𝟐 → 𝒅𝟏 = √ 𝒎𝒎 ç𝒂𝒑
𝜼 𝑼𝟏 𝒋𝟏 𝝅
Üç fazlı transformatörlerde sargıların kendi içindeki bağlantısının yıldız veya üçgen yada
zikzak olmasına bağlı olarak faz akımını hesaplamak ve iletken çaplarını faz akımlarına göre

belirlemek gerektiği dikkatten kaçırılmamalıdır. Üç fazlı bir alıcının akımı ve gerilimi hat
büyüklükleri cinsinden alınırsa güç eşitliğinin aşağıdaki şekilde olduğu hatırlanmalıdır.
𝑺
𝑺 = √𝟑. 𝑼𝒉. 𝑰𝒉 𝑽𝑨 → 𝑰𝒉 = 𝑨
√𝟑.𝑼𝒉
3.2.2 Basit transformatör tasarım örnekleri
Yukarıda çıkarılan eşitlikleri kullanarak bir fazlı ve üç fazlı transformatörlerin tasarımlarını

örnek problemler üzerinden özetleyelim.
Örnek: 1
2,2 kVA gücünde çekirdek tipi bir transformatör nüvesi kullanılarak primer gerilimi 220 V
sekonder gerilimi 24 V olan 50 Hz frekanslı şebekede çalışacak bir çanta ark kaynak
makinesi yapılacaktır. Verimi %100 kabul edilen transformatörde manyetik akı yoğunluğu
1,35 Tesla, nüve kesiti güç ilişki katsayısı C=1,1 primer elektrik akım yoğunluğu 2,5 A/mm 2,
sekonder elektrik akım yoğunluğu 6 A/mm2 kabul edilmektedir.
a) Nüve kesiti ve toplam manyetik akı miktarını bulunuz.

b) Primer ve sekonder sarım sayılarını hesaplayınız.
c) Dairesel kesitli emaye iletken kullanıldığına göre primer ve sekonder için iletken kesit
ve tellerin sipariş çaplarını hesaplayınız.
 Transformatörün nüve kesiti;

S Fe  C. S 2 .10 4  1,1. 2200.10 4  0,00516 m2
 Transformatörün manyetik akı miktarı;

  S Fe .B  0,00516.1,35  0,00696 Weber
 Primer sargının sarım sayısı;

U1 220
N1    142,38  142 sipir
4,44.. f 4,44.0,00696.50
 Sekonder sarım sayısı;
U2 24
N2    15,53  16 sipir
4,44.. f 4,44.0,00696.50
𝐦
 Primerde akımı; iletken kesiti ve çapı;
S1 2200
I1    10 Amper
U1 220
I1 10
A1    4 mm²
J1 2,5
4. A1 4.4
d1    2,256  2,30 mm çap
 3,141

 Sekonderde akımı; iletken kesiti ve çapı;

S 2 2200
I2    91,66 Amper
U2 24
I 2 91,66
A2    15,28 mm²
J2 6
4. A2 4.15,28
d2    4,41  4,45 mm çap
 3,141
Örnek: 2
Ceket tipi bir fazlı verimi %94, tam yükü ile yüklenince geriliminin 0,05 oranında düşeceği
(Regülâsyonu 0,05) kabul edilen bir transformatörün primer gerilimi 380 V, tam yük
sekonder gerilimi 220 V, frekansı 50 Hz olup bobinin yerleşeceği nüvenin eni 8, genişliği 10
cm ölçülerindedir. Manyetik akı yoğunluğu 1,4 Tesla, primer elektrik akım yoğunluğu 2,5
A/mm2, sekonder elektrik akım yoğunluğu 3 A/mm2, nüve kesiti güç ilişki katsayısı 1
alınacaktır. Transformatörün sekonder ve primer güçleri, sarım sayıları ve iletken çaplarını
hesaplayınız.
Çözüm:
1. Nüve kesiti
𝑺𝑭𝒆 = 𝒂. 𝒃 = 𝟎, 𝟎𝟖. 𝟎, 𝟏 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟖 𝒎𝟐
2. Transformatörün gücü
𝑺𝑭𝒆 𝟐 𝟎, 𝟎𝟎𝟖 𝟐
𝑺𝑭𝒆 = 𝑪. √𝑺𝟐 . 𝟏𝟎−𝟒 ⇒ 𝑺𝟐 = [ ] = [ ] = 𝟔𝟒𝟎𝟎 𝑽𝑨
𝒄. 𝟏𝟎−𝟒 𝟏. 𝟏𝟎−𝟒
3. Nüvede oluşan toplam manyetik alan miktarı
∅𝒎 = 𝑺𝑭𝒆 . 𝑩 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟖. 𝟏, 𝟒 = 𝟎, 𝟎𝟏𝟏𝟐 𝑾𝒆𝒃𝒆𝒓
4. Primer sarım sayısı
𝑬𝟏 𝟑𝟖𝟎
𝑵𝟏 = = = 𝟏𝟓𝟐, 𝟖𝟑 = 𝟏𝟓𝟑 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇 𝟒, 𝟒𝟒. 𝟎, 𝟎𝟏𝟏𝟐. 𝟓𝟎
5. Sekonderin boş çalışma gerilimi,
𝑬𝟐 − 𝑼𝟐
𝑹𝒆𝒈 = ⇒ 𝑬𝟐 = 𝑼𝟐 + 𝑹𝒆𝒈. 𝑼𝟐 = 𝟐𝟐𝟎 + 𝟎, 𝟎𝟓. 𝟐𝟐𝟎 = 𝟐𝟑𝟏 𝑽
𝑼𝟐
6. Sekonder sarım sayısı
𝑬𝟐 𝟐𝟑𝟏
𝑵𝟐 = = = 𝟗𝟐, 𝟗 = 𝟗𝟑 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎
𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇 𝟒, 𝟒𝟒. 𝟎, 𝟎𝟏𝟏𝟐. 𝟓𝟎
7. Primer gücü

𝑺𝟐 𝑺𝟐 𝟔𝟒𝟎𝟎
𝜼= ⇒ 𝑺𝟏 = = = 𝟔𝟖𝟎𝟖, 𝟓 𝑽𝑨
𝑺𝟏 𝜼 𝟎, 𝟗𝟒
8. Primer akımı, iletken kesit ve çapı
𝑺𝟏 𝟔𝟖𝟎𝟖, 𝟓
𝑰𝟏 = = = 𝟏𝟕, 𝟗𝟏𝟕 𝑨
𝑼𝟏 𝟑𝟖𝟎
𝑰𝟏 𝟏𝟕, 𝟗𝟏𝟕
𝑨𝟏 = = = 𝟕, 𝟏𝟔𝟕 𝒎𝒎𝟐
𝒋𝟏 𝟐, 𝟓
𝟒. 𝑨𝟏 𝟒. 𝟕, 𝟏𝟔𝟕
𝒅𝟏 = √ =√ = 𝟑, 𝟎𝟐 = 𝟑, 𝟎𝟎 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş ç𝒂𝒑𝚤
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
9. Sekonder akımı, iletken kesit ve çapı
𝑺𝟐 𝟔𝟒𝟎𝟎
𝑰𝟐 = = = 𝟐𝟗, 𝟎𝟗 𝑨
𝑼𝟐 𝟐𝟐𝟎
𝑰𝟐 𝟐𝟗, 𝟎𝟗
𝑨𝟐 = = = 𝟗, 𝟔𝟗 𝒎𝒎𝟐
𝒋𝟐 𝟑
𝟒. 𝑨𝟐 𝟒. 𝟗, 𝟔𝟗
𝒅𝟐 = √ =√ = 𝟑, 𝟓𝟏 = 𝟑, 𝟓𝟓 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş ç𝒂𝒑𝚤
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
Örnek: 3 (Boyutsal tasarımı da kapsamaktadır!)
380 V hat gerilimli 50 Hz frekanslı üç fazlı bir şebekede çalışan transformatörün primeri
üçgen, sekonderi yıldız bağlı ve 200 V hat gerilimlidir. Gücü 4 KVA olan transformatörün
verimi %95, gerilim regülâsyonu 0,06 kabul edilmektedir. Manyetik akı yoğunluğu 1,4 Tesla,
nüve kesiti güç ilişki katsayısı 0,8 primer ve sekonder elektrik akım yoğunluğu 2,5 A/mm 2
alınacaktır. Transformatör nüve kesiti derinliği eninin 2 katı olacak ve nüvenin kabarması
%5 alınacaktır. Sargıların pencerede kapladığı alan %50 oranında artırılarak, soğutma ve
sargı kabarma, ara yalıtıcı payı karşılanacak pencerenin yüksekliği eninin 3,5 katı olacağı
varsayımına göre nüvenin görünüşünü boyutlandırınız. Üç fazlı transformatörün, nüve
kesiti, manyetik alan miktarını, primer ve sekonder faz sarım sayıları ile iletken kesitleri,
çaplarını hesaplayarak sargı ve nüveyi üretim için boyutlandırarak çizip ölçülendiriniz.
Çözüm:
1. Transformatörün nüve kesiti,

𝟐 𝟐
𝑺𝑭𝒆 = 𝑪. √ . 𝑺𝟐. 𝟏𝟎−𝟒 = 𝟎, 𝟖. √ . 𝟒𝟎𝟎𝟎. 𝟏𝟎−𝟒 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟒𝟏𝟑 𝒎𝟐
𝟑 𝟑
2. Toplam manyetik alan,
𝝓𝒎 = 𝑺𝑭𝒆 . 𝑩 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟒𝟏𝟑. 𝟏, 𝟒 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟓𝟕𝟖 𝑾𝒆𝒃𝒆𝒓
3. Kabarmış nüve kesiti ve dikdörtgen kesitli nüvenin kenar ölçülerini mm olarak

bulalım.
𝑺′𝑭𝒆 = 𝑺𝑭𝒆 + 𝑺𝑭𝒆 . 𝟎, 𝟎𝟓 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟒𝟏𝟑 + 𝟎, 𝟎𝟎𝟒𝟏𝟑. 𝟎, 𝟎𝟓 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟒𝟑𝟑𝟔𝟓 𝒎𝟐 = 𝟒𝟑𝟑𝟔 𝒎𝒎𝟐
𝑺′ 𝟒𝟑𝟑𝟔
𝑺′𝑭𝒆 = 𝒂. 𝒃 𝒗𝒆 𝒃 = 𝟐. 𝒂 𝒅𝒂𝒏 𝒂 = √ 𝑭𝒆 = √ = 𝟒𝟔, 𝟓𝟔 𝒎𝒎 ≅ 𝟒𝟕 𝒎𝒎
𝟐 𝟐
𝒃 = 𝟐. 𝒂 = 𝟐. 𝟒𝟕 = 𝟗𝟒 𝒎𝒎 𝒂𝒍𝚤𝒏𝒂𝒃𝒊𝒍𝒊𝒓.
4. Primer gücü,
𝑺𝟐 𝑺𝟐 𝟒𝟎𝟎𝟎
𝜼= ⇒ 𝑺𝟏 = = = 𝟒𝟐𝟏𝟎, 𝟓 𝑽𝑨
𝑺𝟏 𝜼 𝟎, 𝟗𝟓
5. Üçgen bağlı primerin hat ve faz akımı,
𝑺𝟏 𝟒𝟐𝟏𝟎, 𝟓
𝑰𝟏𝒉𝚫 = = = 𝟔, 𝟑𝟗𝟕 𝑨
√𝟑. 𝑼𝒉 𝟏, 𝟕𝟑𝟐. 𝟑𝟖𝟎
𝑰𝟏𝒉𝚫 𝟔, 𝟑𝟗𝟕
𝑰𝟏𝒇𝚫 = = = 𝟑, 𝟔𝟗𝟑 𝑨
√𝟑 𝟏, 𝟕𝟑𝟐
6. Yıldız bağlı sekonder yüklü ve boş çalışma faz gerilimi,
𝑼𝟐𝒉 𝟐𝟎𝟎
𝑼𝟐𝒇 = = = 𝟏𝟏𝟓, 𝟒𝟕 𝑽
√𝟑 𝟏, 𝟕𝟑𝟐
𝑬𝟐𝒇 = 𝑼𝟐𝒇 + 𝑹𝒆𝒈. 𝑼𝟐𝒇 = 𝟏𝟏𝟓, 𝟒𝟕 + 𝟎, 𝟎𝟔. 𝟏𝟏𝟓, 𝟒𝟕 = 𝟏𝟐𝟐, 𝟒 𝑽
7. Yıldız bağlı sekonderin akımı,
𝑺𝟐 𝟒𝟎𝟎𝟎
𝑰𝟐𝒉 = 𝑰𝟐𝒇 = = = 𝟏𝟏, 𝟓𝟒𝟕 𝑨
√𝟑. 𝑼𝒉𝟐 𝟏, 𝟕𝟑𝟐. 𝟐𝟎𝟎
8. Üçgen bağlı primerde her fazın sarım sayısı,
𝑬𝟏𝒇 𝟑𝟖𝟎
𝑵𝟏𝒇 = = = 𝟐𝟗𝟔, 𝟏𝟒 = 𝟐𝟗𝟔 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎/𝒇𝒂𝒛
𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇 𝟒, 𝟒𝟒. 𝟎, 𝟎𝟎𝟓𝟕𝟖. 𝟓𝟎
9. Yıldız bağlı sekonderin her faz sarım sayısı,
𝑬𝟐𝒇 𝟏𝟐𝟐, 𝟒
𝑵𝟐𝒇 = = = 𝟗𝟓, 𝟑𝟖 = 𝟗𝟓 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎/𝒇𝒂𝒛
𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇 𝟒, 𝟒𝟒. 𝟎, 𝟎𝟎𝟓𝟕𝟖. 𝟓𝟎

10. Primer sargıların iletken kesit ve çapı,
𝑰𝟏𝒇 𝟑, 𝟔𝟗𝟑
𝑨𝟏 = = = 𝟏, 𝟒𝟕𝟕 𝒎𝒎𝟐
𝒋𝟏 𝟐, 𝟓
𝟒. 𝑨𝟏 𝟒. 𝟏, 𝟒𝟕𝟕
𝒅𝟏 = √ =√ = 𝟏, 𝟑𝟕 = 𝟏, 𝟒𝟎 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş ç𝒂𝒑𝚤 𝒆𝒎𝒂𝒚𝒆𝒍𝒊 𝒅𝟏′ = 𝟏, 𝟓𝟎 𝒎𝒎
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
11. Sekonder sargıların iletken kesit ve çapı,
𝑰𝟐𝒇 𝟏𝟏, 𝟓𝟒𝟕

𝑨𝟐 = = = 𝟒, 𝟔𝟏𝟖𝟖 𝒎𝒎𝟐
𝒋𝟐 𝟐, 𝟓
𝟒. 𝑨𝟐 𝟒. 𝟒, 𝟔𝟏𝟖𝟖
𝒅𝟐 = √ =√ = 𝟐, 𝟒𝟐 ≅ 𝟐, 𝟒𝟓 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş ç𝒂𝒑𝚤 𝒆𝒎𝒂𝒚𝒆𝒍𝒊 𝒅𝟐′
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
= 𝟐, 𝟓𝟓 𝒎𝒎
12. Makaranın üzerine sarımların ara yalıtıcı presbandlar ile birlikte sarıldığını
düşünürsek her sarımın bir kenarı emayeli çapa eşit olan karesel alan doldurduğu
varsayımına göre hareket edebiliriz. Bir faz için pencerede sargı alanı,
𝑨𝒔 = 𝑵𝟏. 𝒅𝟏𝟐𝒆𝒎𝒂𝒚𝒆 + 𝑵𝟐. 𝒅𝟐𝟐𝒆𝒎𝒂𝒚𝒆 = 𝟐𝟗𝟔. 𝟏, 𝟓𝟎𝟐 + 𝟗𝟓. 𝟐, 𝟓𝟓𝟐 = 𝟔𝟔𝟔 + 𝟔𝟏𝟖 ≅ 𝟏𝟐𝟖𝟒 𝒎𝒎𝟐
13. Bir pencereye iki faz sargı kenarı yerleştiğine ve %50 kabarma ve soğutma payı
varsayımına göre, bir pencerenin alanını bulalım.
𝑨𝒑 = [𝟐. 𝑨𝒔 ]. 𝟏, 𝟓 = [𝟐. 𝟏𝟐𝟖𝟒]. 𝟏, 𝟓𝟎 ≅ 𝟑𝟖𝟓𝟐 𝒎𝒎𝟐
14. Sargıların yerleştiği pencerenin yüksekliği eninin 3,5 katı olacağı (d=3,5.c)
varsayımına göre pencerenin eni c ve yüksekliği d değerini bulalım.
𝑨𝒑 𝟑𝟖𝟓𝟐
𝑨𝒑 = 𝒄. 𝒅 = 𝒄. (𝟑, 𝟓. 𝒄) = 𝟑, 𝟓. 𝒄𝟐 … 𝒄 = √ =√ ≅ 𝟑𝟑 𝒎𝒎 … 𝒅 = 𝟑, 𝟓. 𝒄 = 𝟑, 𝟓. 𝟑𝟑 ≅ 𝟏𝟏𝟔 𝒎𝒎
𝟑, 𝟓 𝟑, 𝟓
15. Bu durumda transformatörün üçgen primer ve yıldız sekonder sargı bağlantı

diyagramı üzerinde hesaplanan değerleri gösterelim.

Şekil: Primeri üçgen sekonderi yıldız transformatörün hesaplanan değerleri
16. Nüve üzerinde a,b,c,d ölçüleri hesaplandığına göre nüvenin ölçülendirilmiş şekli
aşağıdaki şekilde tasarlanabilir. Her ayak üzerine yerleştirilen makaralara primer
altta, sekonder onun üstünde sarılır. Örneklenmemiş olsa da bir fazlı
transformatörlerde fiziksel boyutlandırmanın için de benzeri yaklaşımla
yapılabileceği açıktır. Nüvenin en ve yüksekliği kareye yakın olacak şekilde
tasarımı en çok izlenen yöntemdir.
Şekil: Üç fazlı transformatör nüvesinin boyutlandırılmış resmi.

4 Oto transformatörleri
Primer ve sekonder arasında hiç elektriksel irtibat bulunmayan transformatörlere izolasyon

veya yalıtım transformatörleri denir. En yaygın kullanılan transformatör çeşididir.
Primerin nötr hattı bağlanan ucu ile sekonderin bir ucunun birbiri ile veya şasi üzerinden
birleştirildiği transformatörlere nötr hatlı (toprağa göre potansiyel farkı olmayan ucu
bulunan) transformatörler denir.
Yapısal olarak sekonder sargı sarma yerine; sekonder sarım sayısında primer sarımından
uç çıkarılarak yapılan transformatörlere ise oto transformatörleri denir.
U11 U11 U11

L1 L1 L1
U21 U21 U21
U1~ U1~ U1~
U2=E2 U2=E2 U2=E2
Mp Mp Mp
U12 U22 U12 U22

U12 U22
İzolasyon Transformatörü Nötr Hatlı Transformatör Oto Transformatörü
Şekil: Transformatör çeşitleri ve karşılaştırılması
Bir oto transformatöründe aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi primer akımı devresini yük
içinden tamamladığı için oluşan güce iletim gücü denir ve yükün üzerinde oluşturduğu güç
aşağıdaki eşitlik ile hesaplanır.
𝑺𝒊𝒍𝒆𝒕𝒊𝒎 = 𝑼𝟐. 𝑰𝟏 𝑽𝑨
I1 U11
L1
Siletim =U2.I1....VA
I1
U21
S =U1.I1=S / VA U1~ E1 I2=I1+I

1 2
I
U2=E2 YÜK S 2 =U2.I2=S tip +S ....VA
iletim
Stip =U2.I....VA
Mp
U12 U22
Şekil: Oto transformatörlerinde akım gerilim ve güç ilişkileri.

Sekonderde indüklenen gerilim primer gerilimine ters yönlü olduğu için sekonderde kapalı
gözde oluşan I akımı da şekilden görüldüğü gibi orta uçtan yüke doğru yönlenir. Yükten
akan I akımının sekonderde oluşturduğu güç ise tip güç olup nüvedeki manyetik alan
tarafından yüke aktarılan güçtür.
𝑺𝒕𝒊𝒑 = 𝑼𝟐. 𝑰 𝑽𝑨
Kirchoff ’un akımlar yasasına göre bir düğüm noktasına gelen akımlar o noktayı terk eden
akıma eşit olacağına göre sekonder akımı ve gücü için aşağıdaki eşitlikler yazılabilir.
𝑰𝟐 = 𝑰𝟏 + 𝑰 𝑨𝒎𝒑𝒆𝒓
𝑺𝟐 = 𝑼𝟐. 𝑰𝟐 = 𝑼𝟐. (𝑰𝟏 + 𝑰) = 𝑼𝟐. 𝑰𝟏 + 𝑼𝟐. 𝑰 = 𝑺𝒊𝒍𝒆𝒕𝒊𝒎 + 𝑺𝒕𝒊𝒑 𝑽𝑨
Oto transformatöründe aşağıda verilen resimde olduğu gibi, ortası boş silindirik yapılı silisli
saç şeritten oluşturulmuş demir nüvenin üzerine tek kat halinde sargılar sarılır. Bu
sargıların üzerinde emaye yalıtkanın soyulduğu kısımda fırça görevi gören makara şeklinde
kömürden yapılmış gezen uç ile çıkış gerilimi kontrol edilir. Sekonder sarım sayısı ve
dolayısı ile geriliminin değiştirilmesine neden olan oto transformatörü prensibine göre
çalışan bu yapıya varyak (variac=variable autotransformer) denir ve endüstride yaygın
olarak kullanılmaktadır.
Deneylerimizde kullandığımız ayarlı gerilim kaynağı bir oto transformatörü olup aşağıda
soldaki resimde görülmektedir.
Şekil: Bir güç kaynağına monte edilmiş ve bağlantısı yapılmamış oto transformatörleri.
4.1 Oto transformatör tasarımı
Yukarıda verilen eşitlikler yardımı ile oto transformatörleri üretimi bir örnek üzerinden
açıklanacaktır. Gerilimi yükselten veya düşüren şekilde oto transformatörleri
tasarlanabilmekle birlikte; en büyük avantaj dönüştürme oranı 2 olacak şekilde tasarlanan
oto transformatöründe elde edilir.

Örnek: 1
Ceket tipi bir fazlı verimi %100 alınan, regülâsyonu ihmal edilen oto transformatörünün
primer gerilimi 380 V, sekonder gerilimi 220 V, frekansı 50 Hz olup bobinin yerleşeceği
nüvenin eni 8, genişliği 10 cm ölçülerindedir. Manyetik akı yoğunluğu 1,4 Tesla, primer
elektrik akım yoğunluğu 2,5 A/mm2, sekonder elektrik akım yoğunluğu 2,5 A/mm2, nüve
kesiti güç ilişki katsayısı 1 alınacaktır. Transformatörün tip ve iletim gücü, sarım sayıları ve
iletken çaplarını hesaplayınız. Hesaplanan değerleri benzeri verilerle çözülen yukarıdaki
örnek ile mukayese ediniz.
Çözüm:
1. Nüvede oluşan manyetik alan tarafından aktarılan güç tip güçtür.
𝒂. 𝒃 𝟐 𝟎, 𝟎𝟖. 𝟎, 𝟏 𝟐
𝑺𝒕𝒊𝒑 = [ ] = [ ] = 𝟔𝟒𝟎𝟎 𝑽𝑨 (İ𝒛𝒐𝒍𝒂𝒔𝒚𝒐𝒏 𝒕𝒓. 𝒈ü𝒄ü𝒏𝒆 𝒆ş𝒊𝒕𝒕𝒊𝒓!)
𝑪. 𝟏𝟎−𝟒 𝟏. 𝟏𝟎−𝟒
2. Sekonderde kapalı göz akımı I değeri,
𝑺𝒕𝒊𝒑 𝟔𝟒𝟎𝟎
𝑺𝒕𝒊𝒑 = 𝑼𝟐. 𝑰 ⟹ 𝑰= =
𝑼𝟐 𝟐𝟐𝟎
= 𝟐𝟗, 𝟎𝟗 𝑨 (İ𝒛𝒐𝒍𝒂𝒔𝒚𝒐𝒏 𝒕𝒓. 𝒔𝒆𝒌𝒐𝒏𝒅𝒆𝒓 𝒂𝒏𝒎𝒂 𝒂𝒌𝚤𝒎𝚤)
3. Dönüştürme oranı ilişkisinden faydalanarak sargı dilimi akımlarını bulalım.
𝑼𝟏 𝑰𝟐 𝑼𝟏 𝑰𝟏 + 𝑰 𝑼𝟏 𝑰𝟏 𝑰 𝑼𝟏 𝑰
= ⇒ = ⇒ = + ⇒ =𝟏+
𝑼𝟐 𝑰𝟏 𝑼𝟐 𝑰𝟏 𝑼𝟐 𝑰𝟏 𝑰𝟏 𝑼𝟐 𝑰𝟏
𝟑𝟖𝟎 𝟐𝟗, 𝟎𝟗 𝟐𝟗, 𝟎𝟗 𝟐𝟗, 𝟎𝟗 𝟐𝟗, 𝟎𝟗

=𝟏+ ⟹ 𝟏, 𝟕𝟐𝟕 = 𝟏 + ⇒ 𝑰𝟏 = = ≅ 𝟒𝟎 𝑨
𝟐𝟐𝟎 𝑰𝟏 𝑰𝟏 𝟏, 𝟕𝟐𝟕 − 𝟏 𝟎, 𝟕𝟐𝟕
4. Sekonder akımı I2,
𝑰𝟐 = 𝑰𝟏 + 𝑰 = 𝟐𝟗, 𝟎𝟗 + 𝟒𝟎 = 𝟔𝟗, 𝟎𝟗 𝑨
5. Primer akımını I1 yükten geçerken oluşan iletim gücü,
𝑺𝒊𝒍𝒆𝒕𝒊𝒎 = 𝑼𝟐. 𝑰𝟏 = 𝟐𝟐𝟎. 𝟒𝟎 = 𝟖𝟖𝟎𝟎 𝑽𝑨
6. Verimi %100 kabul edilen transformatörün gücü
𝑺𝟏 = 𝑺𝟐 = 𝑼𝟏. 𝑰𝟏 = 𝑺𝒕𝒊𝒑 + 𝑺𝒊𝒍𝒆𝒕𝒊𝒎 = 𝟔𝟒𝟎𝟎 + 𝟖𝟖𝟎𝟎 = 𝟏𝟓𝟐𝟎𝟎 𝑽𝑨
7. Transformatörün toplam manyetik akısı,
∅𝒎 = 𝑺𝑭𝒆 . 𝑩 = (𝟎, 𝟎𝟖. 𝟎, 𝟏). 𝟏, 𝟒 = 𝟎, 𝟎𝟏𝟏𝟐 𝑾𝒆𝒃𝒆𝒓
8. Primer sarım sayısı, (toplam sarım sayısı anlamına gelir!)
𝑬𝟏 𝟑𝟖𝟎
𝑵𝟏 = = = 𝟏𝟓𝟐, 𝟖𝟑 = 𝟏𝟓𝟑 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎 (𝒊𝒛𝒐𝒍𝒂𝒔𝒚𝒐𝒏 𝒕𝒓. 𝒊𝒍𝒆 𝒂𝒚𝒏𝚤!)
𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇 𝟒, 𝟒𝟒. 𝟎, 𝟎𝟏𝟏𝟐. 𝟓𝟎

9. Sekonder sargı orta ucun çıkacağı sarım sayısı,
𝑬𝟐 𝟐𝟐𝟎
𝑵𝟐 = = = 𝟖𝟖, 𝟒𝟖 = 𝟖𝟖. 𝒔𝒂𝒓𝚤𝒎𝒅𝒂𝒏 𝒐𝒓𝒕𝒂 𝒖ç ç𝚤𝒌𝒂𝒓𝚤𝒍𝚤𝒓.
𝟒, 𝟒𝟒. ∅𝒎. 𝒇 𝟒, 𝟒𝟒. 𝟎, 𝟎𝟏𝟏𝟐. 𝟓𝟎
10. Primer sargı diliminden I1=40 A geçtiğine göre kesit ve çapı,
𝑰𝟏 𝟒𝟎
𝑨𝟏 = = = 𝟏𝟔 𝒎𝒎𝟐
𝒋𝟏 𝟐, 𝟓
𝟒. 𝑨𝟏 𝟒. 𝟏𝟔
𝒅𝟏 = √ =√ = 𝟒, 𝟓𝟏 ≅ 𝟒, 𝟓𝟓 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş ç𝒂𝒑𝚤
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
11. Sekonder sargı diliminden I=29,09 A geçtiğine göre kesit ve çapı,
𝑰 𝟐𝟗, 𝟎𝟗
𝑨𝟐 = = = 𝟏𝟏, 𝟔𝟑𝟔 𝒎𝒎𝟐
𝒋𝟏 𝟐, 𝟓
𝟒. 𝑨𝟐 𝟒. 𝟏𝟏, 𝟔𝟑𝟔
𝒅𝟐 = √ =√ = 𝟑, 𝟖𝟒 ≅ 𝟑, 𝟖𝟓 𝒎𝒎 𝒔𝒊𝒑𝒂𝒓𝒊ş ç𝒂𝒑𝚤
𝝅 𝟑, 𝟏𝟒𝟏
Şekil: Oto transformatör problemi çözümü
4.2 Oto transformatörlerin diğer transformatörlerle karşılaştırılması:

Avantajları:
 Oto transformatörleri gerilim yükseltici veya düşürücü olarak da kullanılabilir.

 Sekonder sargı bulunmadığı için bakır kayıpları daha az verimi daha yüksektir.
 Nüve manyetik akısı tarafından sekondere aktarılan güç sadece tip güç olduğu için
nüve kesiti normal transformatöre göre daha az olabilir. Bunun sonucu demir
kayıpları da az olacak verimi daha da artıracaktır.
 Aynı güçteki transformatöre göre ağırlığı ve maliyeti daha düşüktür. Dönüştürme
oranı 2 olan oto transformatörü maliyeti yaklaşık olarak yarıya iner.

 Yüke bağlı olarak sekonder gerilimi değişimleri normal transformatörlere göre daha
az olur. (Regülâsyonu ve %Uk kısa devre gerilimi küçüktür.)
Dezavantajları:
 Primer ve sekonderin ortak ucu olan kısma faz bağlanırsa sekonder gerilimi küçük
olan transformatörde bile yük uçlarında toprağa göre yüksek gerilim bulunacağından
ölümcül kazalara yol açabilir.
 Sekonder sargı diliminde meydana gelen kopukluk halinde devrede kalan sargı ile
yük seri bağlı hale geleceğinden, yükün de üzerinde düşen gerilim değişir ve alıcının
arızalanmasına neden olabilir.
 Enerji iletimi ve dağıtımı amacıyla paralel çalıştırılırlarsa yüke güçleri ile orantılı
olarak enerji göndermelerini sağlamak zor olur.(Seri reaktans ile yüklenme dengelenir.)
 Kısa devre olması halinde koruma elemanları görev yapmaz ise; normal
transformatörlere göre daha kısa zamanda zarar görerek sargılarının yanması
mümkündür.
5 Transformatörlerin boş çalışması
Transformatörün boş çalışması sekonder sargı uçlarına alıcının bağlanmayıp boşta

bulunması anlamına gelir.
Transformatörlerde boş çalışma anında primerden Ib boş çalışma akımı geçer ve aşağıda
verilen diyagrama göre, bu akımın aktif bileşeni Ia primerde indüklenen –E1 EMK değeri ile
aynı fazda oluşur ve nüvede oluşan demir kayıplarını karşılamak üzere çekilir.
Reaktif (mıknatıslama) akım bileşeni Im ise –E1 EMK değerinden vektör sisteminin dönüş
yönüne göre 900 geri fazda kalır ve nüvedeki h faydalı manyetik alanını meydana getirir.
Transformatörlerin boş çalışma akımı Ib; anma akımının %5 veya daha küçük bir oranına
sahip olacağından akımın karesi ile primerin etkin direnci R1 çarpımına eşit olan boş
çalışma bakır kayıpları ihmal edilir düzeydedir. Boşta çekilen gücün tamamı nüvede oluşan
demir (Fuko ve Histerezis kayıpları toplamı) kayıplarını karşılamak için çekilir.
𝑷𝒃𝑪𝒖 = 𝑰𝒃𝟐 . 𝑹𝟏 𝑾 (İ𝒉𝒎𝒂𝒍 𝒆𝒅𝒊𝒍𝒆𝒃𝒊𝒍𝒊𝒓 𝒅ü𝒛𝒆𝒚𝒅𝒆!)
Normal olarak Ib boş çalışma akımı ile aktif akım bileşeni Ia arasında 85 0 dolaylarında bir faz
açısı b bulunması gerekir. Bu açının büyümesi aktif akım bileşeni Ia değerinin azalması
demir kayıplarının azalarak verimin artması demektir. Boş çalışma vektör diyagramı
üzerinde  demir açısı olarak isimlendirilir ve 50 civarında bir değere sahiptir.
Nüvenin ısınması şeklinde kendini gösteren demir kayıpları manyetik akı yoğunluğu ve
frekansla orantılı olarak artış gösterir.
𝑷𝑭𝒖𝒌𝒐 = 𝑲𝒇 . 𝒇. (𝑩𝒎𝒂𝒙 )𝟐 𝑾 (𝑲𝒇 = 𝑭𝒖𝒌𝒐 𝒌𝒂𝒕𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤𝒅𝚤𝒓. )
𝑷𝑯𝒊𝒔𝒕𝒆𝒓𝒆𝒛𝒊𝒔 = 𝑲𝒉 . 𝒇. (𝑩𝒎𝒂𝒙 )𝟏,𝟔 𝑾 (𝑲𝒉 = 𝑯𝒊𝒔𝒕𝒆𝒓𝒆𝒛𝒊𝒔 𝒌𝒂𝒕𝒔𝒂𝒚𝚤𝒔𝚤)
Transformatörün boş çalışma anındaki güç katsayısı ile aktif ve reaktif akım bileşenleri
aşağıda verilen boş çalışma vektör diyagramı ve eşdeğer devresine göre aşağıdaki eşitlikler
kullanılarak hesaplanabilir.

𝑷𝒃
𝑪𝒐𝒔𝝋𝒃 = ; 𝑰𝒂 = 𝑰𝒃. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝒃 𝑨 ; 𝑰𝒎 = 𝑰𝒃. 𝑺𝒊𝒏𝝋𝒃 𝑨
𝑼𝟏. 𝑰𝒃
Transformatörde Im mıknatıslama akımının kendisi ile aynı fazda meydana getirdiği

manyetik alan h manyetik akısının bir kısmı devresini nüveden dolaşarak değil de havadan
tamamlar. Bu nedenle primerde doğan E1 EMK değeri uygulanan U1 geriliminden az
miktarda düşük olur, işte eşdeğer devrede primerin kaçak akı reaktansı X1 bu düşüşü
sağlayan saf endüktif eleman olarak eşdeğer devrede gösterilir. Transformatörde primerin
etkin direnci R1 etkin direnç gerilim düşümü elemanı olarak eşdeğer devreye seri olarak
eklenmiştir.
Şekil: Transformatörlerin boş çalışma eşdeğeri ve vektör diyagramı
Boş çalışma vektör diyagramında içi taralı dik üçgen transformatörün primer empedans
gerilim düşümü olup, primer zıt EMK değeri E1 ile vektörsel toplamı transformatör primerine
uygulanan gerilime eşit olur. Gerçekte bu dik üçgen oldukça küçük dolayısı ile primere
uygulanan U1 gerilimi indüklenen E1 EMK değerine daha yakın büyüklüktedir.

⃗⃗⃗⃗⃗ + ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗⃗⃗ = 𝑬𝟏
𝑼𝟏 𝑰𝒃. 𝑹𝟏 + ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑰𝒃. 𝑿𝟏
6 Transformatörlerin yüklü çalışması ve eşdeğer devre
Transformatörde boş çalışma eşdeğer devresine ilave olarak, sekondere indüktif bileşeni
baskın bir yük bağlanırsa sekonderden yükün çektiği I2 akımının meydana getirdiği
manyetik alan nüveden h faydalı manyetik akısını zayıflatacak yönde akar. Dolayısı ile I1
artarak yararlı manyetik alan düzeyini yaklaşık sabit tutmaya çalışır.
Alıcının omik veya kapasitif olması halinde sekonder sargı alanının nüvede akış yönü
değişir. Reaksiyon etkisi yön değiştirir.
Sekonder sargı akımının oluşturduğu manyetik alanın da bir kısmı nüveden akamaz ve k2
kaçak akısına dönüşür. Dolayısı ile sekonderde saf indüktif X2 sekonder kaçak akı reaktansı
ve R2 sekonder etkin direnci eşdeğer devreye seri olarak eklenmiştir.

Şekil: Transformatörün (RL) endüktif yüklü çalışmasında eşdeğer devre ve vektör diyagramı
Yukarıda endüktif yüklü vektör diyagramı E1=E2 olan yani dönüştürme oranı a=1 olan
transformatör için verilmiştir.
Transformatörün sekonderinden indüktif yükün çektiği I2 akımı U2 geriliminden 2 faz

açısında geride kalır. Bu akımın karşılığı olarak yararlı manyetik akı h değerini sabit
tutabilmek için primerden çekilen I11 akımı ile Ib boş çalışma akımı vektörsel olarak
toplanırsa, primer akımı I1 elde edilir ve bu akım da yaklaşık alarak sekonder faz açısına eşit
1 faz açısında primer gerilimi U1 den geride kalır.
⃗⃗⃗⃗ = 𝑰𝟏𝟏
𝑰𝟏 ⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ + 𝑰𝒃 𝒗𝒆 𝝋𝟏 ≅ 𝝋𝟐
Eşdeğer devreye dikkat edilirse primer gerilimi U1 den primer etkin direnci R1 ve primer
kaçak akı reaktansı X1 üzerinde düşen gerilimler vektörsel olarak çıkarılırsa, primerde
doğan zıt EMK değeri olan E1 değerine ulaşılır.
Dönüştürme oranı a=1 olduğundan, dolayısı ile primer ve sekonderin sarım sayıları aynı
kabul edildiğinden sekonderde indüklenen EMK değeri E2 primer zıt EMK değeri E1 ile aynı
değer ve aynı açıdadır.
𝑵𝚤 = 𝑵𝟐 → 𝒂=𝟏 → 𝑬𝟏 = 𝑬𝟐
Primere benzer şekilde sekonder EMK değeri E2 den R2 sekonder etkin direnç gerilim
düşümü ve X2 sekonder kaçak akı reaktans gerilim düşümü vektörsel olarak çıkarılırsa
sekonderde yükün uçlarından ölçülen U2 gerilimi elde edilir. Bu durumda dönüştürme oranı
a=1 olan transformatörde indüktif yüklü alıcı için aşağıdaki ilişkiler söz konusu olup yük
akımı arttıkça U2 gerilimi daha da küçülecektir. Görülüyor ki transformatörün primer ve
sekonder sargı empedansları indüktif yükte sekonder geriliminin düşmesine yol açar.

𝑼𝟏 > 𝐸1 ; 𝐸1 = 𝐸𝟐 ; 𝑬𝟐 > 𝑈𝟐
6.1 Transformatörlerde primere veya sekondere göre eşdeğer devre
Yukarıdaki yüklü çalışma eşdeğer devresinde gerilim değişimine neden olan direnç
bileşenleri primere seri bağlı R1 ve X1 ile sekonderde yüke seri bağlanan R2 ve X2 direnci
ile gösterildiğine göre nüve ve sargıların bulunduğu kısım hiç gerilim değişimine ve güç
harcanmasına neden olmayan ideal transformatör olarak ifade edilir.
Aşağıda verildiği gibi, ideal transformatör ile birlikte çizilen eşdeğer devrede primer ve
sekonderde ayrı biçimde gösterilen eşdeğer dirençler yerine dirençlerin primer tarafında
değerlendirildiği primere göre eşdeğer devre olarak isimlendirilen bakış açısı daha çok
tercih edilir. Bunun sağlayacağı yarar eşdeğer devre analizinin daha kolay yapılabilmesidir.
Yaygın kullanılmamakla beraber dirençler sekonder tarafına aktarılarak eşdeğer devre teşkil
edilirse bu devreye de sekondere göre eşdeğer devre denir. Aşağıda eşdeğer devreler şekil
olarak ve dirençlerin bir taraftan diğer tarafa aktarılmasında kullanılacak eşitlikler birlikte
verilmiştir. Direnç dönüşümleri dönüştürme oranının karesi ile ilgili olup işlemin mantığı
etkin direnç ne tarafta olursa olsun aynı miktarda güç kaybına neden olması ve reaktans ne
tarafta olursa olsun aynı oranda gerilim değişimine neden olacak şekilde dönüştürülmesine
dayanır.
Şekil: Transformatör yüklü çalışma eşdeğer devresi ve ideal transformatörlü eşdeğer
Primer ve sekonder sarım sayıları eşit olan bir transformatörde E1=E2 olacağından sarım
sayıları ile orantılı olarak gerilim dönüşümü sağlayan ideal transformatör de aradan
çıkarılarak eşdeğer devre aşağıdaki şekilde çizilebilir.

Şekil: Dönüştürme oranı a=1 olan transformatörde eşdeğer devre
Boş çalışma akımı Ib ihmal edilirse I1=I11 olacağından bütün elemanlar birbiri ile seri bağlı
olup hepsinden aynı akım geçmektedir. Dönüştürme oranı 1 olan transformatör için eşdeğer
etkin direnç Re ve Eşdeğer kaçak akı reaktansı Xe için aşağıdaki eşitlikler yazılabilir.
𝑬𝟏 = 𝑬𝟐 𝒗𝒆 𝒂 = 𝟏 𝒊ç𝒊𝒏 𝑹𝒆𝟏 = 𝑹𝟏 + 𝑹𝟐 𝒗𝒆 𝑿𝒆𝟏 = 𝑿𝟏 + 𝑿𝟐
Eşdeğer dirençlerin primer tarafında kabul edildiği ve dönüştürme oranı ≠ 𝟏 olan

transformatörlerde ise sekonder dirençleri primer tarafına aktarılırken aşağıdaki
bağıntılardan faydalanılır.
𝑹𝟏 𝑿𝟏 𝒁𝟏
𝒂𝟐 = = = 𝑹𝟏′ = 𝑹𝟐. 𝒂𝟐 ; 𝑿𝟏′ = 𝑿𝟐. 𝒂𝟐 ; 𝒁𝟏′ = 𝒁𝟐. 𝒂𝟐
𝑹𝟐 𝑿𝟐 𝒁𝟐
Şekil: Eşdeğer devrenin primere indirgenmesi
Son eşdeğer devreden de görüldüğü gibi transformatörün primere göre eşdeğer devre
elemanlarının değeri için aşağıdaki eşitlikler yazılabilir.
𝑷𝒓𝒊𝒎𝒆𝒓𝒆 𝒈ö𝒓𝒆 𝒆ş𝒅𝒆ğ𝒆𝒓 𝒆𝒕𝒌𝒊𝒏 𝒅𝒊𝒓𝒆𝒏ç 𝑹𝒆𝟏 = 𝑹𝟏 + 𝒂𝟐 . 𝑹𝟐
𝑷𝒓𝒊𝒎𝒆𝒓𝒆 𝒈ö𝒓𝒆 𝒆ş𝒅𝒆ğ𝒆𝒓 𝒓𝒆𝒂𝒌𝒕𝒂𝒏𝒔 𝑿𝒆𝟏 = 𝑿𝟏 + 𝒂𝟐 . 𝑿𝟐

𝑷𝒓𝒊𝒎𝒆𝒓𝒆 𝒈ö𝒓𝒆 𝒆ş𝒅𝒆ğ𝒆𝒓 𝒆𝒎𝒑𝒆𝒅𝒂𝒏𝒔 𝒁𝒆𝟏 = 𝒁𝟏 + 𝒂𝟐 . 𝒁𝟐
6.2 Transformatörlerin kısa devre deneyi ve eşdeğer dirençleri
Transformatörlerin kısa devre deneyi eşdeğer dirençlerin deneysel yolla bulunması ve bakır
kayıplarının belirlenmesi için yapılır.
Transformatörlerin sekonder sargıları iç direnci sıfır kabul edilen bir ampermetre üzerinden
kısa devre edilerek primere sıfırdan başlayarak sekonderden anma akımına eşit kısa devre
akımı geçinceye kadar primere uygulanan gerilim kademler halinde artırılarak yapılır.
Ölçülen Uk1, Ik1, Pk1 büyüklüklerden yararlanarak aşağıdaki eşitlikler ile eşdeğer devre
elemanları hesaplanır.
𝑼𝒌𝟏
𝒁𝒆𝟏 = 
𝑰𝒌𝟏
𝑷𝒌𝟏
𝑹𝒆𝟏 = 
𝑰𝒌𝟏𝟐
𝑿𝒆𝟏 = √𝒁𝒆𝟏𝟐 − 𝑹𝒆𝟏𝟐 
Şekil: Transformatörlerin kısa devre çalışma eşdeğeri ve vektör diyagramı
İstenirse primerin kısa devre edilip sekondere gerilim uygulandığı zaman bulunacak
sekondere göre eşdeğer devre dirençlerin değeri de istenirse a2 ilişkisinden bulunabilir.
𝑼𝟏𝟏
𝒂=
𝑼𝟐𝟐
𝒁𝒆𝟏 𝑹𝒆𝟏 𝑿𝒆𝟏
𝒂𝟐 = = =
𝒁𝒆𝟐 𝑹𝒆𝟐 𝑿𝒆𝟐
𝒁𝒆𝟏 𝑹𝒆𝟏 𝑿𝒆𝟏
𝒁𝒆𝟐 = ; 𝑹𝒆𝟐 = ; 𝑿𝒆𝟐 =
𝒂𝟐 𝒂𝟐 𝒂𝟐

Transformatörlerin kısa devre gerilimi oransal olarak anma geriliminin %3…10 u civarında
oluşur. Fakat kullanım alanına bağlı olarak bazı transformatörlerin anma gerilimi altında kısa
devre çalışmaya başlaması söz konusu ise bu durumda %100 kısa devre gerilimine sahip
eşdeğer direnci yüksek transformatörler de üretilebilir. Ateşleme transformatörleri, kaynak
makineleri %Uk değeri yüksek olan transformatörlere örnek olarak gösterilebilir. Paralel
çalışan transformatörlerde %Uk değeri yük paylaşımında çok önemlidir.
𝑼𝒌𝟏
%𝑼𝒌 = . 𝟏𝟎𝟎
𝑼𝟏
6.3 Transformatörlerde verim
Transformatörlerin boş çalışma deneyinden demir kayıpları, kısa devre deneyinden de bakır
kayıpları belirlenir. Transformatör üretiminde tam yükte bakır kaybı ile demir kaybının eşit
olmasını sağlayacak şekilde tasarım geliştirilmesi esastır. Verim eşitlikleri aşağıdadır.
𝑷𝒂 𝑼𝟐. 𝑰𝟐. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝟐 𝑼𝟐. 𝑰𝟐. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝟐

𝜼= = =
𝑷𝒗 𝑼𝟏. 𝑰𝟏. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝟏 𝑼𝟐. 𝑰𝟐. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝟐 + 𝑷𝑭𝒆 + 𝑷𝑪𝒖
7 Transformatörlerin primere göre yüklü çalışma vektörleri

Transformatörlerde yükün çeşidine (R-L-C) göre primere göre eşdeğer devre esas alınarak
çizilen gerilim üçgenlerinden yararlanarak primerde hiç gerilim düşümüne uğramadan
sekonder gerilimine dönüşen U11 gerilim değerleri hesaplanabilir. İndüktif yük sekonder
geriliminin %10 değerine varabilen oranlarda gerilimin düşmesine yol açabilirken, omik
yükte gerilim düşümü %5 değerine yaklaşabilirken kapasitif yükte ise nüvenin doyma
sınırına yakın manyetik akı yoğunluğu seçilmemesi halinde %5 oranına ulaşabilen gerilim
yükselmesi meydana getirir.
Aşağıda verilen bütün vektör diyagramlarında hiç gerilim düşümüne uğramaksızın sekonder
gerilimine dönüşen primer gerilimi U11, akımla aynı fazda meydana gelen eşdeğer etkin
direnç gerilim düşümü I1.Re1 ve akıma göre 90 0 geri fazda kalan reaktans gerilim düşümü
I1.Xe1 vektörsel olarak toplanınca primere uygulanan U1 gerilimini verir.
⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ + ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗

𝑼𝟏 = 𝑼𝟏𝟏 𝑰𝟏. 𝑹𝒆𝟏 + ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑰𝟏. 𝑿𝒆𝟏
Omik yüklü çalışmada eşdeğer devre vektör diyagramı:

𝐴𝐶 = √𝐴𝐵2 + 𝐵𝐶 2
𝑈1 = √(𝑈11 + 𝐼1. 𝑅𝑒1)2 + (𝐼1. 𝑋𝑒1)2
İndüktif yüklü çalışmada eşdeğer devre vektör diyagramı:
𝐴𝐶 = √𝐴𝐵2 + 𝐵𝐶 2
𝑈1 = √(𝑈11. 𝐶𝑜𝑠𝜑1 + 𝐼1. 𝑅𝑒1)2 + (𝑈11. 𝑆𝑖𝑛𝜑1 + 𝐼1. 𝑋𝑒1)2
Kapasitif yüklü çalışmada eşdeğer devre vektör diyagramı:
𝐴𝐶 = √𝐴𝐵2 + 𝐵𝐶 2
𝑈1 = √(𝑈11. 𝐶𝑜𝑠𝜑1 + 𝐼1. 𝑅𝑒1)2 + (𝑈11. 𝑆𝑖𝑛𝜑1 − 𝐼1. 𝑋𝑒1)2
8 Transformatörlerde gerilim regülâsyonu
Transformatörlerde yüklendikçe sekonder gerilimindeki değişme oranı demektir. Yükleyerek

regülâsyonu bulmak istersek, sekonder boş çalışma gerilimi E2 ile tam yük gerilimi U2
arasındaki farkın tam yük gerilimine oranı demektir. Regülâsyon % olarak da ifade edilebilir.

𝑬𝟐 − 𝑼𝟐 𝑼𝟏 − 𝑼𝟏𝟏 𝑬𝟐 − 𝑼𝟐
𝑹𝒆𝒈 = ; 𝑷𝒓𝒊𝒎𝒆𝒓𝒆 𝒈ö𝒓𝒆 𝑹𝒆𝒈 = 𝒗𝒆𝒚𝒂 %𝑹𝒆𝒈 = . 𝟏𝟎𝟎
𝑼𝟐 𝑼𝟏𝟏 𝑼𝟐
Primer eşdeğer devre elemanları ile regülâsyon hesaplanmasında endüktif yüklü çalışma
için vektör diyagramı üzerinden yaklaşık regülâsyon eşitliği aşağıdaki şekilde elde edilebilir.
̅̅̅̅ ≅ 𝐴𝐷
𝛾 ≅ 00 𝑖ç𝑖𝑛 𝑈1 ̅̅̅̅ 𝑎𝑙𝚤𝑛𝑎𝑏𝑖𝑙𝑖𝑟
𝑈1 − 𝑈11 ̅̅̅̅ + 𝐶𝐷
𝐵𝐶 ̅̅̅̅ 𝐼1. 𝑅𝑒1. 𝐶𝑜𝑠𝜑 + 𝐼1. 𝑋𝑒1. 𝑆𝑖𝑛𝜑
%𝑅𝑒𝑔 = . 100 = . 100 = . 100
𝑈11 𝑈11 𝑈11
9 Transformatörlerde eşdeğer devre analizi
Yukarıda verilen açıklamalar esas alınarak sayısal örnekler üzerinden eşdeğer devre
elemanlarının, verim ve regülâsyonun hesaplanması aşağıda örneklenecektir.
Örnek: 1
Etiketinde primer gerilimi 220 V sekonder gerilimi 115 V, gücü 1100 VA, frekansı 50 Hz yazılı
bir fazlı transformatörün yapılan deneylerinden aşağıdaki değerler ölçülmüştür.
Boş çalışma deneyi U1=220 V, Ib=0,4 A, Pb=25 W
Kısa devre deneyi Uk1=11 V, Ik2=I2n, Ik1= 5,5 A, Pk1=30,25 W
 Transformatörün boş çalışma faz açısını, demir açısını, boş çalışma akımının aktif ve
reaktif bileşenini,
 Primere göre eşdeğer devre dirençlerini,
 Sekondere göre eşdeğer dirençlerini,
 Transformatörün %Uk ve omik tam yüklü çalışma için verim değerini,
 Omik tam yükte primerde hiç gerilim kaybına uğramaksızın sekonder gerilimine
dönüşen gerilimin U11=220 V olabilmesi için primere uygulanması gereken U1
gerilimi ve buna göre regülâsyonunu,
 Cos=0,8 geri (indüktif) tam yükte U11=220 V için U1 değeri ve regülâsyonunu,
 Cos=0,6 ileri (kapasitif) tam yükte U11=220 V için U1 değeri ve regülâsyonunu,

 Vektör diyagramından çıkarılan regülâsyon eşitliğinden Cos=0,8 için yaklaşık

regülâsyonunu hesaplayınız.
Çözüm:
 Transformatörün boş çalışma faz açısını, demir açısını, boş çalışma akımının aktif ve
reaktif bileşeni,
𝑷𝒃 𝟐𝟓
𝑪𝒐𝒔𝝋𝒃 = = = 𝟎, 𝟐𝟖𝟒 → 𝝋𝒃 = 𝟕𝟑, 𝟓°
𝑼𝟏. 𝑰𝒃 𝟐𝟐𝟎. 𝟎, 𝟒
∝= 𝟗𝟎 − 𝝋𝒃 = 𝟗𝟎 − 𝟕𝟑, 𝟓 = 𝟏𝟔, 𝟓°
𝑰𝒂 = 𝑰𝒃. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝒃 = 𝟎, 𝟒. 𝟎, 𝟐𝟖𝟒 = 𝟎, 𝟏𝟏𝟒 𝑨
𝑰𝒎 = 𝑰𝒃. 𝑺𝒊𝒏𝝋𝒃 = 𝟎, 𝟒. 𝟎, 𝟗𝟓𝟗 = 𝟎, 𝟑𝟖𝟑𝑨; 𝑰𝒎 = √𝑰𝒃𝟐 − 𝑰𝒂𝟐 = √𝟎, 𝟒𝟐 − 𝟎, 𝟏𝟏𝟒𝟐 = 𝟎, 𝟑𝟖𝟑𝑨
 Primere göre eşdeğer devre dirençleri,
𝑼𝒌𝟏 𝟏𝟏
𝒁𝒆𝟏 = = =𝟐 
𝑰𝒌𝟏 𝟓, 𝟓
𝑷𝒌𝟏 𝟑𝟎, 𝟐𝟓
𝑹𝒆𝟏 = = =𝟏 
𝑰𝒌𝟏𝟐 𝟓, 𝟓𝟐
𝑿𝒆𝟏 = √𝒁𝒆𝟏𝟐 − 𝑹𝒆𝟏𝟐 = √𝟐𝟐 − 𝟏𝟐 = 𝟏, 𝟕𝟑𝟐 𝛀
 Sekondere göre eşdeğer dirençleri,
𝑼𝟏𝟏 𝟐𝟐𝟎
𝒂= = = 𝟏, 𝟗𝟏𝟑
𝑼𝟐𝟐 𝟏𝟏𝟓
𝒁𝒆𝟏 𝟐
𝒁𝒆𝟐 = 𝟐
= = 𝟎, 𝟓𝟒𝟔 𝜴
𝒂 𝟏, 𝟗𝟏𝟑𝟐
𝑹𝒆𝟏 𝟏
𝑹𝒆𝟐 = 𝟐 = = 𝟎, 𝟐𝟕𝟑 𝜴
𝒂 𝟏, 𝟗𝟏𝟑𝟐
𝑿𝒆𝟏 𝟏, 𝟕𝟑𝟐
𝑿𝒆𝟐 = 𝟐
= = 𝟎, 𝟒𝟕𝟑 𝜴
𝒂 𝟏, 𝟗𝟏𝟑𝟐
 Transformatörün %Uk ve omik tam yüklü çalışmada verim değeri,
𝑼𝒌𝟏 𝟏𝟏
%𝑼𝒌 = . 𝟏𝟎𝟎 = . 𝟏𝟎𝟎 = 𝟓%
𝑼𝟏 𝟐𝟐𝟎
𝑪𝒐𝒔𝝋 = 𝟏 ⟹ 𝑺𝟐 = 𝑷𝟐 = 𝟏𝟏𝟎𝟎𝑾
𝑷𝒂 𝑼𝟐. 𝑰𝟐. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝟐 𝟏𝟏𝟎𝟎

𝜼= = = = 𝟎, 𝟗𝟓𝟐
𝑷𝒗 𝑼𝟐. 𝑰𝟐. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝟐 + 𝑷𝑭𝒆 + 𝑷𝑪𝒖 𝟏𝟏𝟎𝟎 + 𝟐𝟓 + 𝟑𝟎, 𝟐𝟓
 Omik tam yükte primerde hiç gerilim kaybına uğramaksızın sekonder gerilimine
dönüşen gerilimin U11=220 V olabilmesi için primere uygulanması gereken U1
gerilimi ve buna göre regülâsyonu,

𝑼𝟏 = √(𝑼𝟏𝟏 + 𝑰𝟏. 𝑹𝒆𝟏)𝟐 + (𝑰𝟏. 𝑿𝒆𝟏)𝟐 = √(𝟐𝟐𝟎 + 𝟓, 𝟓. 𝟏)𝟐 + (𝟓, 𝟓. 𝟏, 𝟕𝟑𝟐)𝟐 = 𝟐𝟐𝟓, 𝟕𝟎 𝑽
𝑼𝟏 − 𝑼𝟏𝟏 𝟐𝟐𝟓, 𝟕𝟎 − 𝟐𝟐𝟎

𝑹𝒆𝒈 = = = 𝟎, 𝟎𝟐𝟓𝟗 = 𝟐, 𝟓𝟗%
𝑼𝟏𝟏 𝟐𝟐𝟎
 Cos=0,8 geri (indüktif) tam yükte U11=220 V için U1 değeri ve regülâsyonu,
𝑼𝟏 = √(𝑼𝟏𝟏. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝟏 + 𝑰𝟏. 𝑹𝒆𝟏)𝟐 + (𝑼𝟏𝟏. 𝑺𝒊𝒏𝝋𝟏 + 𝑰𝟏. 𝑿𝒆𝟏)𝟐
𝑼𝟏 = √(𝟐𝟐𝟎. 𝟎, 𝟖 + 𝟓, 𝟓. 𝟏)𝟐 + (𝟐𝟐𝟎. 𝟎, 𝟔 + 𝟓, 𝟓. 𝟏, 𝟕𝟑𝟐)𝟐 = 𝟐𝟑𝟎, 𝟏𝟔 𝑽
𝑼𝟏 − 𝑼𝟏𝟏 𝟐𝟑𝟎, 𝟏𝟔 − 𝟐𝟐𝟎

𝑹𝒆𝒈 = = = 𝟎, 𝟎𝟒𝟔𝟐 = 𝟒, 𝟔𝟐%
𝑼𝟏𝟏 𝟐𝟐𝟎
 Cos=0,6 ileri (kapasitif) tam yükte U11=220 V için U1 değeri ve regülâsyonu,
𝑼𝟏 = √(𝑼𝟏𝟏. 𝑪𝒐𝒔𝝋𝟏 + 𝑰𝟏. 𝑹𝒆𝟏)𝟐 + (𝑼𝟏𝟏. 𝑺𝒊𝒏𝝋𝟏 − 𝑰𝟏. 𝑿𝒆𝟏)𝟐
𝑼𝟏 = √(𝟐𝟐𝟎. 𝟎, 𝟔 + 𝟓, 𝟓. 𝟏)𝟐 + (𝟐𝟐𝟎. 𝟎, 𝟖 − 𝟓, 𝟓. 𝟏, 𝟕𝟑𝟐)𝟐 = 𝟐𝟏𝟕, 𝟔𝟗 𝑽
𝑼𝟏 − 𝑼𝟏𝟏 𝟐𝟏𝟕, 𝟔𝟗 − 𝟐𝟐𝟎

𝑹𝒆𝒈 = = = −𝟎, 𝟎𝟏𝟎𝟓 = −𝟏, 𝟎𝟓𝟐%
𝑼𝟏𝟏 𝟐𝟐𝟎
 Vektör diyagramından çıkarılan regülâsyon eşitliğinden Cos=0,8 için yaklaşık

regülâsyonu,
𝑰𝟏. 𝑹𝒆𝟏. 𝑪𝒐𝒔𝝋 + 𝑰𝟏. 𝑿𝒆𝟏. 𝑺𝒊𝒏𝝋

%𝑹𝒆𝒈 = . 𝟏𝟎𝟎
𝑼𝟏𝟏
𝟓, 𝟓. 𝟏. 𝟎, 𝟖 + 𝟓, 𝟓. 𝟏, 𝟕𝟑𝟐. 𝟎, 𝟔
%𝑹𝒆𝒈 = . 𝟏𝟎𝟎 = 𝟒, 𝟓𝟗𝟖% (⟹ 𝟒, 𝟔𝟐% 𝒅𝒆ğ𝒆𝒓𝒊𝒏𝒆 ç𝒐𝒌 𝒚𝒂𝒌𝚤𝒏𝒅𝚤𝒓!)
𝟐𝟐𝟎
10Transformatörlerin paralel çalışması

Doğru akım generatörlerinde olduğu gibi transformatörlerin paralel bağlantı nedenleri de
artan enerji talebinin karşılanması, sistem verimini artırmak, enerjinin kesilmesine engel
olmak, enerjiyi kesmeden periyodik bakım yapabilmek şeklinde özetlenebilir.
Transformatörlerin paralel çalışmanın uygun şekilde sürdürülebilmesi için aşağıdaki

koşulların yerine getirilmesi gerekir.
 Boşta sekonder gerilimleri eşit olmalı ve aralarında sirkülâsyon akımı

oluşmamalıdır.
 Yüzde kısa devre gerilimleri ( %Uk ) eşit veya en fazla %10 farklı olmalıdır.
 Paralel çalışacak trafolar arasında dengeli yüklenmeyi sağlamak için güçleri

arasındaki oran 1/3 değerinden küçük olmamalıdır.
 Sekonder sargılar paralel bağlanırken polariteleri aynı olmalıdır. Bunun için iki
transformatörün sekonder uçlarının herhangi ikisi birleştirilip açıkta kalan

diğer iki ucundan gerilim okunur. Bu durumda voltmetre sıfırı (gerilimleri farklı
ise küçük bir gerilim farkını) göstermelidir. Voltmetre iki sekonder sargı
gerilimleri toplamını gösteriyor ise birleştirilen uçların polariteleri farklı olup
yer değiştirilmesi gerektiği anlaşılır.
 Transformatörler üç fazlı ise yukarıdaki koşullara ilave olarak

transformatörlerin bağlantı grupları aynı olmalı ve primerleri farklı
kaynaklardan besleniyor ise frekansları ve faz sıraları aynı olmalı, senkronizm
anında paralel bağlantının gerçekleştirilmesi gerekir.
10.1 Transformatörler arasında yük paylaşımı

Paralel çalışan transformatörlerin özdeş olmaları durumunda, yükü eşit olarak paylaşırlar.
Güçleri ve kısa devre gerilim yüzdeleri değiştikçe yükü paylaşmaları güçleri ile orantılı
olmaz. Yük paylaşımı için aşağıdaki eşitlikten faydalanılır.
Sy S1 S2 S3 Sn
    ............... 
%Ukor %Uk1 %Uk 2 %Uk3 %Ukn
S : Yükün görünür gücü
%Ukor,%Uk1….%Ukn : Yüzde kısa devre gerilimi değerleri
S1,S2,S3…. Sn : Paralel bağlanan transformatörlerin görünür gücü.
Bu eşitliğin kullanılmasını sayısal örnekler ile özetleyelim.
Örnek: 1
Güçleri ve %Uk değerleri aşağıda verilen üç transformatörün birlikte beslediği yükün

görünür gücü 1800 kVA olduğuna göre;
 Ortalama yüzde kısa devre gerilimi %Uk ve transformatörlerin üzerindeki

yükleri bulunuz.
 Hiçbir transformatör aşırı yüklenmeden beslenebilecek maksimum yükü

bulunuz.
 Yükün gücü 2100 kVA ise transformatörlerin yükünü bulunuz.
S1=500 kVA %Uk1=%6,25; S2=600 kVA %Uk2=%6; S3=750 kVA %Uk3=%6
Çözüm:
 Ortalama yüzde kısa devre gerilimi %Uk ve transformatör yüklerinin değeri;
Sy S1 S2 S3
  
%Ukor %Uk1 %Uk 2 %Uk3
1800 500 600 750
  
%Ukor %6,25 %6 %6

1800
 80  100  125
%Ukor
1800
%Ukor   5,9%
305
S1 500
S1y  .%Ukor  .5,9  472 kVA
%Uk1 6,25
S2 600
S2y  .%Ukor  .5,9  590 kVA
%Uk 2 6
S3 750
S3y  .%Ukor  .5,9  738 kVA
%Uk3 6
𝑆𝑦 = 𝑆1𝑦 + 𝑆2𝑦 + 𝑆3𝑦 = 472 + 590 + 738 = 1800 𝑘𝑉𝐴
Son işlem problemin sağlamasıdır. Görülüyor ki % kısa devre gerilimi ortalama değeri
%Uk=5,9% alınınca üç transformatör 1800 kVA gücündeki yükü hesaplanan değerde katkı
ile beslemektedir. Hiçbir transformatör aşırı yüklenmeden (anma gücünün üstüne
çıkmadan) 1800 kVA değerindeki yükü beraberce beslemektedir.
 Hiçbir transformatör aşırı yüklenmeden beslenebilecek maksimum yük;
Hiçbir transformatörün anma gücünden fazla yüklenmemesi için %Uk değeri en küçük olan
transformatörün % kısa devre gerilimi ortalama kısa devre gerilimi olarak alınmalıdır.
(Çözüm şartı ;%Uk ortalama= %Ukmin =%6) Bu durumda S2y=S2=600 kVA ve S3y=S3=750 kVA
olur.
S1 500
S1y  .%Ukort  .6  480 kVA
%Uk1 6,25
𝑺𝒚 = 𝑺𝟏𝒚 + 𝑺𝟐𝒚 + 𝑺𝟑𝒚 = 𝟒𝟖𝟎 + 𝟔𝟎𝟎 + 𝟕𝟓𝟎 = 𝟏𝟖𝟑𝟎 𝒌𝑽𝑨
Bu yük değeri hiçbir transformatör aşırı yüklenmeden karşılanabilecek en büyük yük

değeridir. Baranın yükü 1830 kVA değerinin üstüne çıkarsa önce %Uk değeri küçük olanlar
aşırı yüklenmeye başlar. Bu noktadan sonra enerji talebinin daha da artması bekleniyor ise
başka bir transformatörün daha sisteme paralel bağlanması gerektiği açıktır.
 Yükün gücü 2100 kVA ise transformatörlerin yükünü bulalım.
𝑺𝒚 𝑺𝟏 𝑺𝟐 𝑺𝟑
= + +
%𝑼𝒌𝒐𝒓 %𝑼𝒌𝟏 %𝑼𝒌𝟐 %𝑼𝒌𝟑
𝟐𝟏𝟎𝟎 𝟓𝟎𝟎 𝟔𝟎𝟎 𝟕𝟓𝟎

= + +
%𝑼𝒌𝒐𝒓 %𝟔, 𝟐𝟓 %𝟔 %𝟔

𝟐𝟏𝟎𝟎
= 𝟖𝟎 + 𝟏𝟎𝟎 + 𝟏𝟐𝟓
%𝑼𝒌𝒐𝒓
𝟐𝟏𝟎𝟎
%𝑼𝒌𝒐𝒓 = = 𝟔, 𝟖𝟖𝟓%
𝟑𝟎𝟓
𝑺𝟏 𝟓𝟎𝟎
𝑺𝟏𝒚 = . %𝑼𝒌𝒐𝒓 = . 𝟔, 𝟖𝟖𝟓 = 𝟓𝟓𝟎, 𝟖 𝒌𝑽𝑨
%𝑼𝒌𝟏 𝟔, 𝟐𝟓
𝑺𝟐 𝟔𝟎𝟎
𝑺𝟐𝒚 = . %𝑼𝒌𝒐𝒓 = . 𝟔, 𝟖𝟖𝟓 = 𝟔𝟖𝟖, 𝟓 𝒌𝑽𝑨
%𝑼𝒌𝟐 𝟔
𝑺𝟑 𝟕𝟓𝟎
𝑺𝟑𝒚 = . %𝑼𝒌𝒐𝒓 = . 𝟔, 𝟖𝟖𝟓 ≅ 𝟖𝟔𝟎, 𝟕 𝒌𝑽𝑨
%𝑼𝒌𝟑 𝟔
𝑺𝒚 = 𝑺𝟏𝒚 + 𝑺𝟐𝒚 + 𝑺𝟑𝒚 = 𝟓𝟓𝟎, 𝟖 + 𝟔𝟖𝟖, 𝟓 + 𝟖𝟔𝟎, 𝟕 = 𝟐𝟏𝟎𝟎 𝒌𝑽𝑨
Problemin sonucu olarak görülüyor ki; %Ukor transformatörlerin %Uk değerlerinden daha
yüksek olduğu için üç transformatörde anma gücünden daha fazla yüklenmektedir.
Kısa süreler için elektrik makineleri geçici olarak aşırı yüklenebilir. Bu yüklenmeler
süreklilik gösteriyor ise uygulamada paralel çalıştırılan transformatörlerin sayısı artırılır
veya daha büyük güçlü transformatörler ile değiştirilir. Küçük güçlü transformatörler uygun
yerlere kaydırılır.
Örnek: 2
34500/6300 V gerilimli 100 kVA görünür gücünde bir fazlı transformatörün kısa devre
deneyinde primerine 2500 V gerilim uygulanınca kısa devre akımı anma akım değerine
ulaşmakta ve bakır kayıpları 3364 W ölçülmektedir. Bu transformatörün eşdeğer devre
elemanlarını ve %Uk1 değerini hesaplayınız. Bu transformatör ile gücü S2=150 kVA ve
%Uk2= %8 olan ikinci transformatör paralel bağlanmış ve birinci transformatörün yükünün
S1y=110 kVA olduğu ölçülmektedir. Bu durumda yükün gücü ve ikinci transformatörün
yükü ne kadardır?
Çözüm:
S1 100000
Ik1  I1n    2,9 Amper
U1 34500
Uk1 2500
Ze1    862 
Ik1 2,9
Pk1 3364
Re1    400 
Ik1² 2,9²

Xe1  Ze1²  Re1²  862²  400²  763,6 
Uk1 2500
%Uk1  .100  .100  7,25%
U1n 34500
S1n S1y 110
S1y  .%Ukor  %Ukor  .%Uk1  .7,25%  7,975%
%Uk1 S1n 100
S 2n 150
S2y  .%Ukor  .7,975  149,5 kVA
%Uk 2 8
Sy  Sy1  Sy2  110  149,5  259,5 kVA
11Transformatör Uygulamaları
Transformatörler ile ilgili deneyler aşağıda toplu olarak verilmiştir. Uygulamalar içinde
deney verileri yardımı ile yapılabilecek analiz örnekleri problemler halinde verilmiştir.
Teoride yeterince değinilmeyen ayrıntıların uygulamada verilmesi yoluna gidilmiştir.
Deneyde kullanılacak transformatörün analizleri ise uygulamalardan sonra verilmiş ve

konular daha anlaşılabilir hale getirilmiştir.
UYGULAMA : 1 Transformatörlerin boş çalışması
DENEYİN AMACI : Sarım sayısı bilinmeyen transformatörlerin sarım sayısı ile manyetik
endüksiyon katsayısının bulunması ve sargıların sıcak direncinin bulunması, boştaki
kayıpların akım bileşenlerinin analizi amaçlanmaktadır.
TEORİK BİLGİLER :
Sarım sayısı bulunmak istenen transformatörün makaralarından birinin üzerine birkaç

sarımlık bir deneme bobini sarılıp üzerinde indüklenen gerilim çok hassas bir şekilde
ölçülüp sarım sayısı bulunmak istenen bobinlerin gerilimleri ile dönüştürme oranı yolu ile
mukayese edilerek aşağıdaki örnekte olduğu gibi sarım sayıları bulunabilir. Yalnız manyetik
akı yoğunluğunun üretimde ne alındığı da bulunmak isteniyorsa primer sargıya anma
frekansında ve anma değerinde gerilim uygulanması gerektiği dikkatten kaçırılmamalıdır.
Örnek 1:
Anma primer gerilimi 220V, sekonder gerilimi 24 V olan 50 Hz frekanslı şebekede çalışmak
üzere üretilen 250 VA gücünde verimi 1 alınan transformatörün, bobin yerleşen nüvesinin
kenarları a=4 cm; b=5 cm ölçülmüştür. Primer sargının üzerine 10 sarımlı bir bobin sarılınca
5 V gerilim indüklendiği görülmektedir. Nüvede saç diziminde oluşan kabarması ihmal
edilecek kadar az olan transformatörün sargılarının sarım sayısını ve manyetik indüksiyon
katsayısının ( B manyetik akı yoğunluğunun) değerini ve primerde kullanılan iletkenin çapı
0,85 mm olduğuna göre elektrik akım yoğunluğunu bulunuz.

 Sarım sayısı ve gerilimi bilinen deneme bobinine göre sipir başına volt değeri,
U 5
  0,5 Volt / sipir
N 10
 Primer sarım sayısı;
U1 220
N1    440 sipir
Volt / sipir 0,5
 Sekonder sarım sayısı,

U2 24
N1    48 sipir
Volt / sipir 0,5
 Transformatörün manyetik akı miktarını deneme bobininden yararlanarak bulalım.

U1  4,44.m. f .N1 den;
U1 220
m    0,00225 Weber
4,44. f .N1 4,44.50.440
 Kabarması ihmal edilen transformatörün nüve kesitini, (Snüve)

Snüve  a.b  0,04.0,05  0,002 m²
 Transformatörün manyetik akı yoğunluğu; (B)

m 0,00225
B   1,125 Tesla
Snüve 0,002
 Primerde kullanılan iletkenin kesitini; (A1)

 .dı² 3,141.0,85²
A1    0,567 mm²
4 4
 Verimi 1 kabul edilen transformatörün primer akımının anma değeri; (I1)
S1 250
I1    1,136 Amper
U1 220
 Primer iletkeninin elektrik akım yoğunluğu; (j1)
𝑰𝟏 𝟏, 𝟏𝟑𝟔
𝑱𝟏 = = = 𝟐 𝑨⁄𝒎𝒎𝟐
𝑨𝟏 𝟎, 𝟓𝟔𝟕
Transformatörlerin sargı direncini normal ortam sıcaklığı olan t1=20°C de ölçmek için, dijital
bir AVOmetreden faydalanılabilir. Sürekli çalışma sıcaklığı kabul edilen t2=75°C sıcaklıkta
ise ne olacağı aşağıdaki eşitlikten çekilebilir. Sarımda genelde bakır iletken kullanıldığı için
bakır iletkenin mutlak sıcaklığı  =-234,5 °C alınmalıdır.
R1   t1 R1.(  t 2)
  R2  
R2   t 2 (  t1)
Bağlantı şemasında olduğu gibi sekonderde eşit gerilimli iki sargı bulunuyor ise sargıları
seri bağlamak istiyorsak ve sargı polariteleri işaretlenmemiş ise; herhangi iki ucu birleştirip

açıkta kalan uçlara bir voltmetre bağlanırsa sargıların toplam gerilimi okunmalıdır. Paralel
bağlamak istersek, herhangi iki uç birleştirilince açıkta kalan diğer iki uç arasında gerilim
okunamıyor ise; bu uçlarda birleştirilerek paralel bağlantı gerçekleştirilmiş olur.
DENEYİN BAĞLANTI ŞEMASI VE ALINACAK DEĞERLER TABLOSU:
L1 (220 V 50 Hz)
N
I1 P1
1.1
A W 2.1
110V
2.2
U1 V Hz f 220V V E20
3.1
110V
1.2 3.2
Varyak 0...250V 3 A Deney Transformatörü

220/ 2x110 V 300 VA
R1= .....  R2= .....  (Tek sargı)
YAPILACAK ÖLÇMELER YAPILACAK HESAPLAMALAR
İşlem f U1 Ib Pb E2 R1 Cos Ia Im PbCu PbFe Açıklamalar
No (Hz) (V) (mA) (W) (V) () (-) (mA) (mA) (W) (W)
1 %50 Un
2 %100.Un
3 %110.Un
İŞLEM BASAMAKLARI ve CEVAPLANANACAK SORULAR
1. Deney transformatörünün etiket verilerini aşağıdaki boşluğa kaydediniz.
2. Şekli verilen devreyi etiket verilerini göz önünde bulundurarak uygun kademelere
alınan ölçü aletleri ile kurunuz.
3. Primer ve sekonder sargının omik dirençlerini yaklaşık 20°C sıcaklıkta dijital AVO
metre ile ölçerek şeklin altına yazınız.

4. Alınacak değerler tablosunun açıklama sütunundaki bilgilere uyarak deneyi

gerçekleştirip yaptığınız ölçümleri alınacak değerler tablosuna yazınız.
5. Bütün kademeler için yapılacak hesaplamalar sütunlarındaki boşlukları hesaplayarak

doldurunuz. Sadece anma gerilimi altında boş çalışma verilerine göre yaptığınız
hesaplamayı aşağıda örnekleyip, nüve ölçülerini kaydettiğiniz transformatörün
manyetik endüksiyon katsayısının hesaplanışını gösteriniz.
6. Anma geriliminde transformatörün boş çalışma akımı anma yük akımının % kaçı
değerindedir? Hesaplayarak gösteriniz.
7. Transformatörün sürekli çalışmada sargı sıcaklığı 80 °C ise primer sargının bu

sıcaklıktaki etkin direncini hesaplayarak gösteriniz.
UYGULAMA : 2 Transformatörlerin kısa devre deneyi
DENEYİN AMACI : Transformatörlerin bakır kayıpları ve eş değer devre elemanlarının

bulunmasıdır.
Kısa devre deneyi anında sekonder kısa devre akımı anma akımı düzeyine ulaşınca alınan
değerler kullanılarak, primere göre eş değer devre dirençleri aşağıda verilen eşitlikler
kullanılarak bulunur. Deneye, anma akımının üstünde olan kısa devre akımları için devam
edilecek ise, sarılarda açığa çıkan bakır kayıplarının akımın karesi (Ik1 2) ile doğru orantılı
olarak artacağı dikkatten kaçırılmamalı, deneye uzun süre devam edilmemelidir. Aksi halde
transformatör sargıları oluşan aşırı bakır kayıpları yüzünden yanar. Kısa devre deneyi
anındaki demir kayıpları ihmal edilebilir ise de değeri kısa devre gerilimi altında boş
çalışmada çekilecek güç kadar alınabilir.
1. Primere göre eş değer kısa devre empedansının değeri;

Uk1
Ze1  
Ik1
2. Primere göre eş değer etkin direnç değeri;
Pk1
Re1  
Ik12

3. Primere göre eş değer kaçak akı reaktansının değeri;

Xe1  Ze12  Re12 
4. İstenirse bu dirençler sekondere göre eş değer dirençlere de aşağıdaki eşitliklerle

dönüşür.
U 11 Re1 Xe1 Ze1
a ; Re 2   ; Xe 2   ; Ze2  
U2 a2 a2 a2
Örnek 1:
Anma primer gerilimi 220V, sekonder gerilimi 110 V olan 50 Hz frekanslı şebekede çalışmak
üzere üretilen 100 VA gücünde bir transformatörün anma primer akımı 0,5 A sekonder akımı
0,91 A dir. Transformatör ile anma akımları altında kısa devre deneyi yapılırken, kısa devre
gerilimi Uk1=15 V ve anma kısa devre gücü Pk1=4 W ölçülmüştür. Primer ve sekondere göre
eş değer dirençlerini, kısa devre faz açısını ve %Uk değerini, anma gerilimi altında primer
kısa devre akımını ve bakır kaybını bulunuz.
 Primere göre eş değer kısa devre empedansının değeri;

Uk1 15
Ze1    30 
Ik1 0,5
 Primere göre eş değer etkin direnç değeri;

Pk1 4
Re1    16 
Ik12 0,52
 Primere göre eş değer kaçak akı reaktansının değeri;
Xe1  Ze12  Re12  30²  16²  25,38 
 Kısa devre güç katsayısı ve faz açısı;
Re1 16
Cosk    0,533    57,77
Ze1 30
 Sekondere göre eş değer dirençler;
U11 220
a   2;
U 2 110
Re1 16
Re 2   24 
a2 2
Xe1 25,38
Xe 2   2  6,345 
a2 2

Ze1 30
Ze2    7,5 
a 2 22
 Transformatörün % kısa devre gerilimi,
Uk1 15
%Uk  .100  .100  6,82%
U1 220
 Anma gerilimi altında primer kısa devre akımını ve anma akımının kaç katı
olduğunu, bakır kaybını bulalım.
U1n 220
Ik1'    7,33 Amper
Ze1 30
Ik1' 7,33
k   14,66 katı
I1n 0,5
Pk1'  Ik1'2 . Re1  7,332 .16  860,44 Watt
(Aşırı bakır kaybından trafo hemen yanar!)
DENEYİN BAĞLANTI ŞEMASI VE ALINACAK DEĞERLER TABLOSU:
L1 (0.....220 V 50 Hz)
N
Ik1 Pk1
1.1
A W 2.1
2.2
Uk1 V f Hz 3.1
1.2 3.2
A Ik2
Varyak 0...250V Deney Transformatörü

220/ 2x110 V
( Transformatörlerin sekonder sargı dilimleri eşit gerilimli ve paralel bağlıdır. )
Yapılacak Ölçmeler Yapılacak Hesaplamalar Açıklamalar

İşlem Uk1 Ik1 Pk1 Ik2 Cosk Re1 Xe1 Ze1 %Uk
No (V) (A) (W) (A) (-) () () () (%)
1 %50 I1n
2 %100.I1n
3 %110.I1n
1. Şekli verilen devreyi sekonder sargı dilimleri paralel bağlı olarak kurunuz. Ölçü
aletlerinin kademelerini uygun konumlara ayarlayınız.
2. Açıklama sütununda verilen açıklamalara göre deneyi uygulayarak yaptığınız ölçüm

değerlerini kaydediniz.
3. Bütün kademeler için yapılacak hesaplamalar sütunlarındaki boşlukları hesaplayarak

doldurunuz. Sadece anma kısa devre akımı için yaptığınız hesaplamayı aşağıda
göstererek, transformatörün primer ve sekondere göre eş değer devrelerini çizip,
hesaplanan eş değer dirençleri üzerine yazınız.

4. Transformatörün anma gerilimi altında kısa devre olması halinde primer akımı ve
bakır kayıpları ne olacaktır? Transformatör bu duruma ne kadar dayanabilir?
5. Transformatörün sürekli çalışmada sargı sıcaklığı 80 °C ise primere göre eş değer

etkin direncini hesaplayarak gösteriniz.
UYGULAMA :3 Transformatörlerin yüklü çalışması ve regülasyon
DENEYİN AMACI : Transformatörlerde yüklendikçe gerilimdeki değişme nedenlerinin ve

oranlarının deneysel yol ile irdelenmesi amaçlanmaktadır.
Transformatörlerin yüklendikçe eş değer empedanslarının gerilim değişimine neden olması

yüzünden sekonder gerilimlerinde değişmeler gözlenir. Bu değişmeye gerilim regülâsyonu
denir. Yükleyerek regülâsyon bulunurken sekonder boş çalışma gerilimi E20 ile sekonder
tam yük gerilimi U2t arasındaki farkın, sekonder tam yük gerilimine oranınadır.
E 20  U 2t E 20  U 2t
Re g  veya % Re g  .100
U 2t U 2t
Regülâsyon oranı yükün omik, indüktif veya kapasitif olmasına bağlı olduğu gibi, miktarına
da bağlıdır. Omik yük ile yüklenen transformatörlerde %4 dolaylarında olan gerilim
regülâsyonu 0,8 geri güç katsayılı tam yükte %3...8 dolaylarına çıkarken kapasitif 0,8 ileri
güç katsayılı tam yükte gerilim regülâsyonu -%2 dolaylarında gerçekleşir. Yani kapasitif yük
ile yüklenen transformatörün eş değer devre dirençlerine de bağlı olmak ile birlikte
geriliminde az da olsa nüve tamamen doyuncaya kadar geriliminde yükselme gözlenir.
Bunun nedeni sekonder manyetik akısının reaksiyon etkisinin primer manyetik akısını
destekleyecek yönde olması nedeniyle indüklenen gerilimde artış oluşturmasıdır.

Transformatörlerde primere uygulanan gerilim U1 ve yükün güç katsayısı Cos sabit olmak
şartı ile sekonder yük akımı I2 değişikliklerinin sekonder gerilimi U2 ye etkisini gösteren
karakteristiğe dış karakteristik denir.
𝑼𝟏 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝑪𝒐𝒔𝝋 = 𝑺𝒂𝒃𝒊𝒕 𝑼𝟐 = ∫ 𝑰𝟐
U2(V)
U2t
Kapasitif Cos  = 0,5 ileri
U20 U20
Kapasitif Cos  = 0,8 ileri
Omik Cos  = 1
U2t İndüktif Cos  = 0,8 geri
İndüktif Cos  = 0,5 geri
U1=Sabit
Cos = Sabit
U2= f (I2)
I2(A)
I2n
Transformatörlerin teorik dış karakteristik eğrileri
Transformatörlerin yüklenmeden kısa devre deneyinden bulunan eşdeğer devre dirençleri

kullanılmak sureti ile gerilim regülâsyonunun yaklaşık değeri aşağıdaki eşitlik ile
hesaplanabilir. Formüldeki U11 hiç gerilim düşümüne uğramaksızın sekonder gerilimine,
dönüştürme oranına göre dönüşen gerilim demek olup bilindiği gibi bu gerilime eş değer
dirençler üzerinde düşen gerilim vektörsel olarak eklendiği zaman primere uygulanan U1
gerilimini verecektir.
I1. Re1.Cos1  I1. Xe1.Sin1

% Re g  .100
U11
Dersin teorisinde, transformatörün sekonderinde istenilen U2 geriliminin yük uçlarında
bulunabilmesi için primerde hiç gerilim kaybına uğramaksızın sekonder gerilimine
dönüşecek gerilimin U11 belirli bir değerde olması primere uygulanacak U1 geriliminin
değeri vektörlerden çıkarılan aşağıdaki, eşitlikler ile bulunmaktaydı.
Omik yüklü çalışma: U1  (U11  I1. Re1) 2  ( I1. Xe1) 2 V.
İndüktif yüklü çalışma: U1  (U11.Cos1  I1. Re1) 2  (U11.Sin1  I1. Xe1) 2 V .
Kapasitif yüklü çalışma: U1  (U11.Cos1  I1. Re1) 2  (U11.Sin1  I1. Xe1) 2 V .

Örnek 1:
Kısa devre deney örneğinde çözümlenen, primer gerilimi U11=220V, sekonder gerilimi
U2=110 V olan 100 VA gücündeki transformatörün anma primer akımı 0,5 A sekonder akımı
0,91 A verilmiş ve eş değer dirençleri Ze1=30 , eş değer etkin direnci Re1=16 , eş değer
kaçak akı reaktansı Xe1=25,38 bulunmuştu. Buna göre transformatörün;
a) Omik,
b) İndüktif 0,8 geri,
c) Kapasitif 0,8 ileri güç katsayısında tam yükü ile yüklü iken primerlerine
uygulanması gereken gerilimin değeri ne olmalıdır ki sekonder gerilimi 110V
(U11=220) olabilsin?
d) Omik
e) İndüktif 0,8 geri güç katsayılı tam yükte transformatörün gerilim regülâsyonunun
değerini bulunuz.
Çözüm:
a) Omik tam yükte sekonderde 110 V bulunması için primere uygulanacak gerilim
değeri;
U1  (U11  I1. Re1)2  ( I1. Xe1)2  (220  0,5.16)2  (0,5.25,38)2  228,35 Volt
b) İndüktif 0,8 geri güç katsayılı tam yükte primere uygulanacak gerilim değeri;
U1  (U11.Cos1  I1. Re1)2  (U11.Sin1  I1. Xe1)2  (220.0,8  0,5.16)2  (220.0,6  0,5.25,38)2
U1  234 V
c) Kapasitif 0,8 ileri güç katsayısında tam yükte primere uygulanacak gerilim değeri;
U1  (U11.Cos1  I1. Re1) 2  (U11.Sin1  I1. Xe1) 2  (220.0,8  0,5.16) 2  (220.0,6  0,5.25,38) 2
U1  219,3 V
d) Omik yükte regülâsyon değeri;

I1. Re1.Cos1  I1. Xe1.Sin1 0,5.16.1  0,5.25,38.0
% Re g  .100  .100  3,63%
U11 220
e) İndüktif 0,8 geri güç katsayılı tam yükte regülâsyon;

I1. Re1.Cos1  I1. Xe1.Sin1 0,5.16.0,8  0,5.25,38.0,6
% Re g  .100  .100  6,37%
U11 220
DENEYİN BAĞLANTI ŞEMASI VE ALINACAK DEĞERLER TABLOLARI:

L1 (220 V 50 Hz)
N
I1 P1 CosQ1
1.1
A W CosQ
2.1
110V
2.2 I2 P2 CosQ2
U1 V Hz f 220V
A W CosQ
3.1
1.2
110V
3.2
V U2 R,L,C yük
Varyak 0...250V 3 A Deney Transformatörü
220/ 2x110 V 300 VA
Omik yüklü çalışma deney verileri:
Deneyden ölçüp kaydediniz Hesaplayınız
Sıra f U1 I1 P1 Cos1 U2 I2 P2 Cos2 Reg  Açıklamalar

No (Hz) (V) (A) (W) (-) (V) (A) (W) (-) (%) (%)
1 50 220 - - - Boş çalışma
2 “ “ 1 - - %20.I2n Omik
3 “ “ 1 - - %40.I2n Omik
4 “ “ 1 - - %60.I2n Omik
5 “ “ 1 - - %80.I2n Omik
6 “ “ 1 %100.I2n Omik
7 “ “ 1 - - %120.I2n Omik
İndüktif yüklü çalışma deney verileri:

No (Hz) (V) (A) (W) (-) (V) (A) (W) (-) (%) (%)

1 50 220 - - - Boş çalışma
2 “ “ 0,8 - - %20.I2n İnd.
3 “ “ “ - - %40.I2n İnd.
4 “ “ “ - - %60.I2n İnd
5 “ “ “ - - %80.I2n İnd.
6 “ “ “ %100.I2n İnd
7 “ “ “ - - %120.I2n İnd
Kapasitif yüklü çalışma deney verileri:

No (Hz) (V) (A) (W) (-) (V) (A) (W) (-) (%) (%)
1 50 220 - - - Boş çalışma
2 “ “ 0,8 - - %20.I2n Kap
3 “ “ “ - - %40.I2n Kap
4 “ “ “ - - %60.I2n Kap
5 “ “ “ - - %80.I2n Kap
6 “ “ “ %100.I2n Kap
7 “ “ “ - - %120.I2n Kap
1. Devreyi kurarak açıklama sütununda verilen açıklamalara göre deneyi omik, indüktif
ve kapasitif yük için yaptığınız ölçüm değerlerini ilgili tablolara kaydediniz.
2. Omik, indüktif ve kapasitif yük için, hesaplamalar sütunlarındaki anma yüklere ait
boşlukları hesaplayarak doldurunuz. Bu hesaplamaları nasıl yaptığınızı aşağıdaki
boşlukta gösteriniz.

3. Kısa devre eşdeğer dirençlerini kullanarak 0,8 geri güç katsayısında gerilim
regülâsyonunun ve U1=220 ölçüldüğüne göre U11 geriliminin değerinin ne olduğunu
hesaplayınız.
4. Transformatörün dış karakteristiklerini 3 yük için de aşağıdaki grafik düzlemine

ölçekli çiziniz.
U2,E2(V)
I2 (A)

11.1 Deneylerde kullanılan transformatör ve deney verileri
A) BOŞ ÇALIŞMA DENEYİ VERİLERİ:

YAPILACAK ÖLÇMELER YAPILACAK HESAPLAMALAR
İşlem f U1 Ib Pb E2 R1 Cos Ia Im PbCu PbFe Açıklamalar
No (Hz) (V) (mA) (W) (V) () (-) (mA) (mA)
1 %50 Un
2 50 220 145 16 235 2,6 0,5 72,5 125,6 0,055 15,945 %100.Un
3 %110.Un
B) KISA DEVRE DENEYİ VE VERİLERİ:

Yapılacak Ölçmeler Yapılacak Hesaplamalar
İşlem Uk1 Ik1 Pk1 Ik2 Cosk Re1 Xe1 Ze1 %Uk Açıklamalar
No (V) (A) (W) (A) (-) () () () (%)
1 %50 I1n
2 9,5 1,43 13 2,72 0,956 6,36 1,94 6,65 4,32 %100.I1n
3 %110.I1n

C) OMİK YÜKLÜ ÇALIŞMA VE DENEY VERİLERİ:
Sıra f. U1 I1 P1 Cos1 U2 I2 P2 Cos2 Reg  Açıklamalar

No (Hz) (V) (A) (W) (-) (V) (A) (W) (-) (%) (%)
1 50 220 0,14 15 0,55 117,3 - - - - - Boş çalışma
2 “ “ 0,37 80 0,95 115,4 0,55 64 1 - - %20.I2n Omik
3 “ “ 0,65 145 0,98 114,5 1,1 126 1 - - %40.I2n Omik
4 “ “ 0,91 205 0,99 113,7 1,63 180 1 - - %60.I2n Omik
5 “ “ 1,15 265 1 112,6 2,17 240 1 - - %80.I2n Omik
6 “ “ 1,45 330 1 111,1 2,72 300 1 %100.I2n Omik
7 “ “ 1,6 365 1 111 3 333 1 - - %120.I2n Omik
D) İNDÜKTİF YÜKLÜ ÇALIŞMA VE DENEY VERİLERİ:

No (Hz) (V) (A) (W) (-) (V) (A) (W) (-) (%) (%)
1 50 220 0,14 15 0,55 117,3 - - - - - Boş çalışma
2 “ “ 0,3 50 0,75 115,6 0,35 35 0,8 - - %20.I2n İnd.
3 “ “ 0,48 80 0,8 115 0,68 65 “ - - %40.I2n İnd.
4 “ “ 0,82 145 0,8 113,4 1,35 125 “ - - %60.I2n İnd
5 “ “ 0,97 175 0,8 113 1,65 150 “ - - %80.I2n İnd.
6 “ “ 1,5 270 0,8 112 2,72 245 “ %100.I2n İnd
7 “ “ “ - - %120.I2n İnd

E) KAPASİTİF YÜKLÜ ÇALIŞMA VE DENEY VERİLERİ:

No (Hz) (V) (A) (W) (-) (V) (A) (W) (-) (%) (%)
1 50 220 0,14 15 0,55 117,3 - - - - - Boş çalışma
2 “ “ 0,3 68 1 115,7 0,59 52 0,8 - - %20.I2n Kap
3 “ “ 0,6 125 0,92 115,7 1,2 107 “ - - %40.I2n Kap
4 “ “ 0,9 180 0,86 114,8 1,8 155 “ - - %60.I2n Kap
5 “ “ “ - - %80.I2n Kap
6 “ “ 1,35 250 0,83 113,5 2,70 225 “ %100.I2n Kap
7 “ “ “ - - %120.I2n Kap
11.2 Deneylerde kullanılan transformatöre ait hesaplama örnekleri
Deney notlarında verilen örnek problemlere benzer yolla deney transformatörüne ait
hesaplamalar aşağıdaki şekilde yapılabilir.
Boş Çalışma Deneyi Hesaplamaları:
300 VA gücünde mantel tipi bir transformatör nüvesinin orta ayağının eni 0,04 m boyu 0,05
m ölçülmektedir. Anma primer gerilimi 220V, sekonder gerilimi 2x110 V 50 Hz ve verimi %92
kabul edilmektedir. Ayrıca sekonder sargılar seri veya paralel bağlanabilecek şekilde
kullanılabilecektir. Transformatörün primerinde 390 sarım sekonderinde 2x205 sarımlı iki
bobin bulunmakta olup sarımda primer 1,00 mm çapta ve sekonderde 0,90 mm çapta emaye
tel kullanılmaktadır.
 Nüve kesiti güç ilişki katsayısı ne olarak alınmıştır?

 Manyetik akı yoğunluğu ne alınmıştır.
 Elektrik akım yoğunlukları primer ve sekonderde ne olarak alınmıştır?
a) Sarım sayısı ve gerilimi bilinen primere göre sipir başına volt değerini bulalım.
U1 220
  0,564 Volt / sipir
N1 390
b) Transformatörün manyetik akı miktarını primer bobininden yararlanarak bulalım.

U1  4,44.m. f .N1 den;

U1 220
m    0,00254 Weber
4,44. f .N1 4,44.50.390
c) Kabarması ihmal edilen transformatörün nüve kesitini, (Snüve=SFe)

Snüve  a.b  0,04.0,05  0,002 m²
d) Transformatörün manyetik akı yoğunluğu; (B)

m 0,00254
B   1,27 Tesla  ( B=12700 Gauss )
Snüve 0,002
e) Primerde kullanılan iletkenin kesitini; (A1)

 .dı² 3,141.1²
A1    0,7854 mm²
4 4
f) Verimi 0,92 kabul edilen transformatörün primer görünür gücü; akımı (S1,I1)
S2 300
S1    326VA
 0,92
S1 326
I1    1,482 Amper
U1 220
g) Transformatörün sekonder akımı (I2)
S2 300
I2    1,36 Amper
U 21  U 22 110  110
h) Primer iletkeninin elektrik akım yoğunluğu; (j1)

I1 1,482
j1   1,887 A / mm²
A1 0,7854
i) Sekonderde kullanılan iletkenin kesitini; (A2)

 .d 2 ² 3,141.0,90²
A2    0,6362 mm²
4 4
j) Sekonder iletkeninin elektrik akım yoğunluğu; (j1)

I2 1,36
j2    2,138 A / mm²
A2 0,6362
Kısa Devre Deneyi Hesaplamaları:
Anma primer gerilimi 220V, sekonder gerilimi 2x110 V paralel bağlı olan 50 Hz frekanslı
şebekede çalışmak üzere üretilen 300 VA gücünde transformatörün anma primer akımı 1,43
A sekonder akımı 2,72 A dir. Transformatör ile anma akımları altında kısa devre deneyi
yapılırken, kısa devre gerilimi Uk1=9,5 ve anma kısa devre gücü Pk1=13 W ölçülmüştür.
Primer ve sekondere göre eş değer dirençlerini, kısa devre faz açısını ve %Uk değerini,
anma gerilimi altında primer kısa devre akımını ve bakır kaybını bulunuz.
a) Primere göre eş değer kısa devre empedansının değeri;

Uk1 9,5
Ze1    6,64 
Ik1 1,43
b) Primere göre eş değer etkin direnç değeri;
Pk1 13
Re1    6,36 
2
Ik1 1,432
c) Primere göre eş değer kaçak akı reaktansının değeri;
Xe1  Ze12  Re12  6,64²  6,36²  1,91 
d) Kısa devre güç katsayısı ve faz açısı;
Re1 6,36
Cosk    0,958    16,7
Ze1 6,64
e) Sekondere göre eş değer dirençler;
U11 220
a   2;
U 2 110
Re1 6,36
Re 2   2  1,59 
a2 2
Xe1 1,91
Xe 2   2  0,4775 
a2 2
Ze1 6,64
Ze2   2  1,66 
a2 2
f) Transformatörün % kısa devre gerilimi,
Uk1 9,5
%Uk  .100  .100  4,32%
U1 220
g) Anma gerilimi altında primer kısa devre akımını ve anma akımının kaç katı olduğunu
ve bakır kaybını bulalım.
U1n 220
Ik1'    33,13 Amper
Ze1 6,64
Ik1' 33,13
k   23,17 katı
I1n 1,43
Pk1'  Ik1'2 . Re1  33,132 .6,36  6980,7 Watt
(Aşırı bakır kaybından trafo hemen yanar!)

Yüklü Çalışma Deneyi Hesaplamaları:
300 VA gücündeki deney transformatörümüzün önceden bulunan verilerini kullanarak,

primerde hiç gerilim kaybına uğramaksızın sekonder gerilimine dönüşen gerilimi U11=220V,
sekonder gerilimi U2=110 V sabit değerinde kalabilmesi için istenenleri hesaplayınız.
 Omik,
 İndüktif 0,8 geri,
 Kapasitif 0,8 ileri güç katsayısında tam yükü ile yüklü iken primerlerine
uygulanması gereken gerilimin değeri ne olmalıdır ki sekonder gerilimi 110V
(U11=220) olabilsin?
 Omik
 İndüktif 0,8 geri güç katsayılı tam yükte transformatörün gerilim regülâsyonunun
değerini bulunuz.
a) Omik tam yükte sekonderde 110 V bulunması için primere uygulanacak gerilim
değeri;
U1  (U11  I1. Re1) 2  ( I1. Xe1) 2  (220  1,43.6,36) 2  (1,43.1,91) 2  229,11 Volt
b) İndüktif 0,8 geri güç katsayılı tam yükte primere uygulanacak gerilim değeri;
U1  (U11.Cos1  I1. Re1) 2  (U11.Sin1  I1. Xe1) 2  (220.0,8  1,43.6,36) 2  (220.0,6  1,43.1,91) 2
U1  228,93 V
(Reaktans küçük olduğundan omikten daha az gerilim uygulanacağı özel sonucu bulundu)
c) Kapasitif 0,8 ileri güç katsayısında tam yükte primere uygulanacak gerilim değeri;
U1  (U11.Cos1  I1. Re1) 2  (U11.Sin1  I1. Xe1) 2  (220.0,8  1,43.6,36) 2  (220.0,6  1,43.1,91) 2
U1  222,26 V
d) Omik yükte regülâsyon değeri;
I1. Re1.Cos1  I1. Xe1.Sin1 1,34.5,36.1 1,43.1,91.0

% Re g  .100  .100  3,26%
U11 220
e) İndüktif 0,8 geri güç katsayılı tam yükte regülâsyon;
I1. Re1.Cos1  I1. Xe1.Sin1 1,34.5,36.0,8 1,43.1,91.0,6

% Re g  .100  .100  3,36%
U11 220

Öğr. Gör. Mehmet DEDE
12Çözümlü Elektrik Makineleri I Problemleri

1. 28 oyuklu giriş sayısı 2 olan basit paralel sarımlı 4 kutuplu generatör endüvisinin çapı 12 cm ve endüvi
18,85 m/sn çevresel hız ile döndürmektedir. Endüvideki her bobin 6 sarımlı ve endüvide boşta 220 V
gerilim indüklendiğine göre kutup manyetik akısının değerini bulunuz.
2. Paralel çalışan A, B ve C generatörlerinin boş çalışma, tam yük gerilimleri ile anma güçleri aşağıda
verilmiştir.
E0A=260 V UtA=220 V PAn=50 kW
E0B=245 V UtB=215 V PBn=90 kW
E0C=240 V UtC=210 V PCn=80 kW
Hiçbir generatör etiket (anma) gücünden daha fazla yüke iştirak etmeden beslenebilecek maksimum
yükün değerini, bara gerilimi generatörlerin yüke katılım güçlerini ve yük akımını bulunuz.

3. 220 V gerilim ile beslenen şönt motor endüvi ve yardımcı kutbunun toplam direnci 12 , uyartım devresinin toplam
direnci sargısının direnci 440  dur. Tam yük akımı etiketinde 2,5A verilen motorun anma akımının, 2 katı akım ile
kalkmasına izin verilmekte olup yol verme reostası basamak hesabında k=1,42 alınarak tasarlanacaktır. Basamak
sayısını ve her basamağın direncini hesaplayınız.
U 220
Iu    0,5 Amper
Ruş 440
Ikalk  2.Iyn  2.2,5  5 Amper
Ia  Iy  Iu  5  0,5  4,5 Amper
U 220
R1    48,88 
Ia 4,5
Ryv  R1  Riç  48,88  12  36,88 
R1 48,88
log log
n
Riç
 12  log 4,073  0,60995  4 (tam kademedir!)
Logk log1,42 log1,42 0,152487
R1 48,88
R2    34,42  r1  R1  R2  48,88  34,42  14,46
k 1,42
R 2 34,42
R3    24,24  r 2  R2  R3  34,42  24,24  10,18
k 1,42
R3 24,24
R4    17,07 
k 1,42
r3  R3  R4  24,24  17,07  7,17
R4 17,07
R5  Riç    12  r 4  R4  R5  17,07  12  5,07
k 1,42
4. Paralel çalışan A, B ve C generatörlerinin boş çalışma, tam yük gerilimleri ile anma akımları aşağıda
verilmiştir.
E0A=240 V UtA=215 V IAn=140 A
E0B=235 V UtB=215 V IBn=160 A
E0C=250 V UtC=210 V ICn=200 A
A generatörü yüke 100 Amper akım gönderirken, diğer generatörlerin akımları, bara gerilimi, yükün gücü
ve yük direnci nedir?
I) Iy=IyA+IyB+IyC
II) UbaraA=UbaraB=UbaraC denklemlerinden faydalanılarak çözüm mümkündür.
EoA  UtA 240  215
UbaraA  EoA  .IyA  240  .100  240  17,857  222,143 V
IAn 140
B generatörünün de bara gerilimi aynı olacağına göre bara gerilim eşitliğinden IyB ve IyC değerini hesaplayalım.
EoB  UtB
UbaraB  EoB  .IyB
IBn

235  215
222,143  235  .IyB
160
222,134  235  0,125.IyB
 12,866
IyB   102,928 A
 0,125
EoC  UtC
UbaraC  EoC  .IyC
ICn
250  210
222,134  250  .IyC
200
222,134  250  0,2.IyC
 27,866
IyC   139,33 A
 0,2
Iy  IyA  IyB  IyC  100  102,928  139,33  342,258 A
Ubara 222,134
𝑃𝑦 = 𝑈𝑏. 𝐼𝑦 = 222,134.342,258 = 76027 𝑊 → Ry    0,649 
Iy 342,258
5. 110 Volt anma gerilimi olan şönt motorun boştaki hızı 4200 d/d, kutup sayısı 2 olup endüvisine çokluk
sayısı +2 paralel ilerleyen sarım uygulanmıştır. Bir kutbunda 0,008 Weber manyetik akı oluşan
makinenin endüvisinde 12 oyuk ve 24 kollektör dilimi bulunmakta ve her bobin 7 sarımlıdır. Makinenin
endüvi direnci 3Ω, yardımcı kutuplarının toplam direnci 2  şönt devresinin toplam direnci 220 
değerindedir. Motorun zıt EMK değerini elektriksel verimini ve ürettiği momenti hesaplayınız.
2a  2P.m  2.2  4
Z  K.N.2  24.7.2  336 iletken
.2 P.n.Z 0,008.2.4200.336 22579,2
Ez     94,08 Volt
60.2a 60.4 240
Ua  U  Ez  110  94,08  15,92 Volt
Ua 15,92
Ia    3,184 Amper
Ra  Rw 3  2
U 110
Iu    0,5 Amper
Ruş 220
Iy  Ia  Iu  3,184  0,5  3,684 Amper
Pgiriş  U .Iy  110.3,684  405,24 Watt
Pmek  Ez.Ia  94,08.3,184  299,55 Watt
Pmek 299,55
   0,739
Pgiriş 405,24
0,975.Pmek 0,975.299,55
M   0,0695 kg.m
n 4200

6. Paralel çalışan A, B ve C generatörlerinin boş çalışma, tam yük gerilimleri ile anma güçleri aşağıda
verilmiştir.
E0A=245 V UtA=220 V PAn=80 kW
E0B=235 V UtB=215 V PBn=100 kW
E0C=230 V UtC=215 V PCn=60 kW
Generatörlerin ortak olarak yükü beslerken PyA=PyB durumunun oluştuğu görüldüğüne göre bu anda bara
gerilimi, generatörlerin yüke gönderdikleri güç ve yükün toplam gücü nedir?
I) Py=PyA+PyB+PyC ……… ve ………. PyA= PyA
II) UbaraA=UbaraB=UbaraC denklemlerinden faydalanılarak çözüm mümkündür.
UbaraA UbaraB
EoA  UtA EoB  UtB

EoA  .PyA  EoB  .PyB
PAn PBn
245  220 235  215

245  .PyA  235  .PyA
80 100
245  0,3125.PyA  235  0,2.PyA
 0,3125.PyA  0,2.PyA  235  245
 10
PyA   88,88kW
 0,1125
EoA  UtA 245  220
UbaraA  EoA  .PyA  245  .88,88  245  27,77  217,22V
PAn 80
EoC  UBaraC 230  217,22
PyC  .PCn  .60  51,12 kW
EoC  UtC 230  215
Py  PyA  Py  Pyc  88,88  88,88  51,12  228,88 kW
7. Primeri 220 sekonderi 110 V gerilimli 300VA gücündeki transformatörün primer akımı 1,43 A, sekonder
akımı 2,72 A dir. Anma akımına eşit kısa devre akımı geçerken primere 10 V uygulanan transformatör 12
W kısa devre gücü çekmektedir. Transformatörün primere göre eşdeğer dirençlerini hesaplayarak, güç
katsayısı 0,8 geri yükte U11=220 V olabilmesi için primere uygulanması gereken gerilimin değerini ve bu
yükteki gerilim regülâsyonunu hesaplayınız.
Uk1 10
 Ze1   7 
Ik1 1,43
Pk1 12
 Re1    5,87 
Ik12 1,432
 Xe1  Ze12  Re12  7²  5,87²  3,81 
U1  (U11.Cos1  I1. Re1)2  (U11.Sin1  I1. Xe1)2
U1  (220.0,8  1,43.5,87)2  (220.0,6  1,43.3,81)2 ;
U1  184,392  137,452  229,98 V  230V
I1. Re1.Cos1  I1. Xe1.Sin1 1,34.5,87.0,8  1,43.3,81.0,6

% Re g  .100 % Re g  .100  2,397%
U11 220

8. Mantel tipi bir oto transformatörünün nüvesi kare kesitli olup 0,005 m2 ve manyetik akı yoğunluğu 1,4
Tesla değerindedir. Primer gerilimi 220 V sekonder gerilimi 100 V olan ve 50 Hz frekanslı şebekede
çalışacak transformatörün kayıpları ihmal edilmektedir. Üretimde nüve kesiti güç ilişki katsayısı C=1
primer elektrik akım yoğunluğu 2,5 A/mm2, sekonder 3 A/mm2 kabul edilecektir. Transformatörün iletim
ve tip gücü ile sarım sayısı ve iletken çaplarını hesaplayınız.
2 2
 S   0,005 
m  S Fe .B  0,005.1,4  0,007 Weber ; Stip   Fe 4    4 
 2500 VA ;
 C.10   1.10 
Stip 2500
I   25 Amper
U2 100
U1 I 2 220 I1 I 220 25 25
 den   yazılabilir,  1 olur ve I1   20,83 Amper
U 2 I1 100 I1 I1 100 I1 1,2
I 2  I1  I  20,83  25  45,83 Amper
U1 220 U2 100
N1    142 S N2    63 S
4,44. f .m 4,44.50.0,007 4,44. f .m 4,44.50.0,007
I1 20,83 4. A1 4.8,33
A1    8,33 mm2 d1    3,25 mmçap
j1 2,5  3,141
I 25 4. A2 4.8,33
A2    8,33 mm2 d2    3,25 mmçap
j2 3  3,141

Trafo Ve Doğru Akim Maki̇neleri̇

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Trafo Ve Doğru Akim Maki̇neleri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EGE ÜNİVERSİTESİ

EGE MESLEK YÜKSEKOKULU

Doğru Akım Makineleri

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 1

A. DOĞRU AKIM MAKİNELERİNİN YAPISI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ

1 Doğru akım makinelerinin önemi ve çalışma prensibi

1.1 Doğru akım generatörlerinin çalışma prensibi

Şekil: Sağ el (generatör) kuralı

 Manyetik alan kutuplarının adını değiştirmek,

1.2 Doğru akım motorlarının çalışma prensibi

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 2

Şekil: Sol el (motor) kuralı

2 Doğru akım makinelerinin yapısı

Şekil: Yardımcı kutupları da olan endüktör.

İleride endüvi reaksiyonu ve komütasyon konusunda açıklanacağı gibi endüktörde bu

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 3

Daha da geliştirilmiş makinelerde endüvi reaksiyonu etkisini ana kutup altında da

Şekil: Taşıt araçlarında kullanılan bir marş motoru endüvisi

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 4

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 5

Şekil: Bir DC makinenin kesit resmi ve ana parçaları

B. DOĞRU AKIM MAKİNELERİNİN SARIMI

3 Doğru akım makinelerinin sarımının sınıflandırılması

3.1 Endüktör sarımı

Şekil: Bir üniversal motorun endüktör sarımı

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 6

3.2 Endüvi sarımı ve sarımda kullanılan sembol kavram ve formüller

3.2.1 Endüvi oyuk sayısı (x)

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 7

3.2.2 Kollektör dilim sayısı (K)

3.2.3 Kutup sayısı (2P)

3.2.4 Kutup çifti sayısı (P)

3.2.5 Giriş sayısı (U)

3.2.6 Çokluk sayısı (m)

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 8

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 9

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 10

3.2.7 Oyuk veya bobin adımı (Yx)

3.2.8 Kollektör adımı (Yk)

3.2.9 Fırça adımı (Yf)

3.2.10 Paralel kol sayısı (2a)

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 11

3.3 Endüvi sarım şemaları hesap ve çizim örnekleri

3.3.1 Paralel sarım açınım şeması çizim hesabı ve ayrıntılı örneği

m=+1 (Basit paralel ilerleyen sarım)

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 12

Paralel sarım hesabı:

Verilenleri kullanarak önceden verilen eşitlikleri kullanıp gerekli hesaplamaları aşağıdaki

Paralel kol sayısı 𝟐𝒂 = 𝟐𝑷. 𝒎 = 𝟒. 𝟏 = 𝟒 (𝑬𝒏𝒅ü𝒗𝒊𝒅𝒆𝒏 𝟒 𝒌𝒐𝒍𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒌𝚤𝒎 𝒈𝒆ç𝒆𝒓 !)

Çizim bölgesi sınırlarının belirlenmesi:

Şekil: Endüvi ve açınım şemasında bölge eksenlerinin belirlenmesi

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 13

Giriş ve çıkış faal iletken demetlerinin çizilmesi:

Bobin başlarının çizilmesi ve bobin numaralarının verilmesi:

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 14

Kollektör dilimlerinin çizilip numaralandırılması:

Çizimde III. Bölge bobin başları ve fırçaların tamamlanması:

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 15

Fırçaların bağlanması ve birinci paralel kolun akım yolunun çizilmesi :

Sarım şemasının tamamlanıp paralel kol şemasının çizilmesi :

Bu aşamada bütün + fırçalar birleştirilip A1 ucuna ve bütün – fırçalar birleştirilip A2 ucuna

Ege Üniversitesi Ege Meslek Yüksekokulu Elektrik Programı Sayfa 16

3.3.2 Paralel sarım endüvi daire diyagramı şeması çizim

Çizim bölgesi sınırlarının belirlenmesi: