2.

TRANSFORMATRLER

2.1 Temel Bilgiler

Transformatrlerde hareket olmadndan dolay srtnme ve rzgar kayplar mevcut
deildir. Dolaysyla transformatrler, verimi en yksek (%99 - %99.5) olan elektrik
makineleridir.

Transformatrler, demir ekirdek (nve) zerine sarlm, birbirlerine ve topraa gre
izole edilmi iki sarg grubundan oluurlar. Bu sarglardan uyarlan sargya primer sarg,
dier sargya da sekonder sarg denmektedir. ekirdein sarglar zerinde tayan ksmna
bacak ve bunlar alt ve st ksmda birletiren paralara alt ve st boyunduruk denilmektedir.
Ayrca gerilimlerine gre gerilimi kk olan sarg alak (alt) gerilim sargs, gerilimi byk
olan sarg ise yksek (st) gerilim sargs olarak isimlendirilmektedir. Primer gerilimi
sekonder gerilimden bykse bu eit transformatr drc veya alaltc transformatr,
primer gerilimi sekonder geriliminden kkse bu eit transformatrler de ykseltici
transformatr olarak isimlendirilirler.

Transformatrlerde ekirdek iyice sktrlm ince, silisyumlu veya hipersil ismi
verilen %3 ila 3,5 silisyum ieren, elik salardan yaplarak histerezis kayplar azaltlr.
Soutma amacyla sarglar ile bacaklar arasnda kanallar braklr.

2.2 Transformatrlerin Snflandrlmas
Transformatrler faz saysna gre tek, veya ok fazl transformatrler olarak
snflandrlabilecei gibi, nvenin yapsna gre de ekirdek tipi, mantel tipi ve spiral
ekirdek tipi olarak snflandrlabilirler. ekirdek tipi transformatrlerde sarglar manyetik
devreyi evreleyecek ekilde, primer ve sekonder sarglarn yarlar farkl iki bacak zerine
sarlr. Maltel tipi transformatrlerde ise alt ve st gerilim sarglarnn tamam orta bacaa
sarlmakta ve sa sol bacaklar bo braklmaktadr.

Transformatrler ister bir, ister fazl olsun izolasyon nedeniyle alak gerilim sargs
ekirdek zerine, yksek gerilim sargs ise alak gerilim sargsnn stne yerletirilirler. Her
iki sarg arasnda braklan boluk soutma amac iindir. Fazl transformatrlerde
zerinde aralarnda 120
0
lik faz fark olan sarglar bulunur. Bazen fazl transformatr
yerine adet bir fazl transformatr de kullanlr. Bir fazl adet transformatr kullanmnn
en byk avantaj faz sarglarndan birinde bir arza olduunda yalnz o transformatrn
onarlmak iin devre d braklmas dier ikisinin almasna devam etmesidir. Ancak bu
avantajlara ramen pahalya mal olmas ve fazla materyal gerektirmesi bu yntemin
dezavantajlardr. Gerek sarg ekilinin gerekse nve yapsnn seiminde nemli konulardan
birisi de transformatrdeki demir ve bakr kayplarnn azaltlmasdr.

Transformatrlerde soutma amacyla hava, su veya ya kullanlr. Dolaysyla soutma
malzemelerine gre de transformatrler grupta toplanabilir. Kk transformatrlerde
soutma arac olarak hava kullanlr. Byk gl trafolarda ise genellikle ya kullanlr ve bu
yan izolasyonunu korumas ksa devrelerin olumamas asndan son derece nemlidir.





2.3 Bir Fazl Transformatrn Kayplarnn Dikkate Alnmadan ncelenmesi
Bir iletkende e.m.k endklenebilmesi iin o iletkenin deien bir manyetik alan iinde
bulundurulmas gereklilii transformatrlerin alma prensibini oluturmaktadr. ekil 2.2
deki transformatrde deiken manyetik alan ierisinde endklenen e.m.ki Lenz kanununa
gre,




ekil 2.2 ekirdek Tipi Bir Fazl Transformatr


dt
d
N
dt
d
e
|
=
+
= 2.1

olarak ifade edilmektedir. ekil 2.2 den de grld gibi teorik incelemede primer ve
sekonder sarglar ayr bacaklar zerine yerletirilmi olup bylece iki devre oluturulmutur.
Ancak bu iki devre arasnda elektriksel bir balant olmayp, endksiyon yolu ile oluan
manyetik bir balant vardr. Transformatrn almas iin primer sargya v
1
(t) alternatif
gerilimi uygulandnda, bu gerilim primer sargdan i
1
(t) akmnn gemesine neden olacaktr.
Geen bu i
1
(t) akm ekirdek zerinden devresini tamamlayan u aksn oluturur ki bu ak
sekonder sargda e
2
(t) gerilimini endklemektedir. Sekonder tarafta bir yk olduu taktirde
endklenen e
2
(t) geriliminin oluturaca i
2
(t) akm, dolays ile v
2
(t) gerilimi sekonder
sargya ve yke uygulanm olunur.

2
1
2
1
) (
) (
N
N
t v
t v
= 2.2

Ayrca sinzoidal olarak deien akm ve gerilimlerin efektif deerleri dikkate alndnda;

1
2
V
V
=
1
2
E
E
=
1
2
N
N
=
2
1
I
I
=a 2.3

ifadesi ile transformatrlerin a ile ifade edilen dntrme oran bulunmu olunur. Sonu
olarak; transformatrde ulardaki gerilimlerin oran, endklenen gerilimlerin ve sarm
saylarnn oranlaryla doru, akmlarn oranlaryla ters orantldr ki bu da dntrme
(transformasyon) oran olarak tanmlanr.


2.4 Bir Fazl Transformatrlerin Kayplarnn Dikkate Alnarak ncelenmesi
Manyetik bir devrede meydana gelen manyetik aknn tamamnn devreden gemesi istenir.
Ancak manyetik kuvvet izgileri, manyetik devrenin relktans byrse (ykl alma
halinde) veya daha ksa bir yol bulursa, manyetik devreden ayrlarak daha ksa yoldan
devrelerini tamamlarlar. Manyetik yoldan ayrlarak, devrelerini bacaklarn i ve d ksmndan
tamamlayan bu aklara kaak manyetik aklar denir. ekil 2.3 tm ak izgilerini gsteren bir
fazl transformatr devresini gstermektedir.




ekil 2.3 Transformatrde Ak izgileri


ekil 2.4 de ise transformatrn ykl almas halinde devre emas izilmitir. Buradaki i
gerilim dmleri; ideal bir transformatrn primer ve sekonder devrelerindeki omik direnler
ile bunlara seri bal kaak reaktanslar zerinde oluur.



ekil 2.4 Transformatrn Ykl almasnda Edeer Devre




Transformatrlerde endklenen e.m.kler denklem 2.4 ve 2.5 te gsterildii gibi
hesaplanmaktadr.

8
1 1
10 44 . 4

= | N f E 2.4

8
2 2
10 44 . 4

= | N f E 2.5

2.5 Transformatrde Edeer Devrenin ndirgenmesi
Bilindii zere transformatrlerde sekonder ve primer devreler arasnda fiziksel bir balant
mevcut deildir. Transformatrler ile ilgili analizler yaplrken hesap ve gsterim kolayl
asndan sekonder ve primerdeki byklklerin bir tarafta toplanmas ska uygulanan bir
yntemdir. Bu durum transformatrlerde indirgenme ilemi olarak isimlendirilir ve
dntrme oran a kullanlarak gerekletirilir. Her iki taraftaki byklklerin
dntrlmesi mmknse de uygulamada genellikle sekonder sarg, primer sargya
indirgenir ve indirgenmi deerler ( ' ) iaretiyle gsterilirler. Aada sekonder byklklerin
primere indirgenmesi iin kullanlan ifadeler yer almaktadr.

'
2 2
E aE =
'
2 2
V aV =

'
2 2
N aN =
2
2
2
' R a R =

' 2
2 2
X a X =
'
2 2
/ I I a =


2.6 Transformatrn Tam Edeer Devresi ve Analizi
ekil 2.4 de bu transformatre ait iki bobinin (primer ve sekonder) i diren ve kaak
reaktanslarn temsil eden fakat arada elektriksel balants olmayan devresi verilmiti.
Gerilimleri ve parametreleri birbirinden farkl olan bu iki devrede zme ulaabilmek iin,
iki devre iin ayr ayr hesap yapmak gerekir. Halbuki eer devreler endklenen emklarn
ularnda birletirilebilirlerse, meydana gelecek tek devre ile istenilen zme ulamak
mmkn olur. ekil 2.5 te byle bir edeer devre grlmektedir. Tam edeer devre olarak
isimlendirilen bu edeer devrede, sekonder byklkler primere indirgenerek indisli ( ' )
olarak gsterilmi ve demir kayplar da temsil edilmitir.




ekil 2.5 Sekonderin Primere ndirgendii Tam Edeer Devre
Demir kayplarn temsil etmek iin kullanlacak direncin iki ucunda var olacak potansiyel
fark, endklenen emkya eit olmaldr. Bu nedenle demir kaybn temsil edecek R
fe
direncinin, edeer devrede ortada olmas gerekir. Dier taraftan transformatrde
mknatslanmay salayan manyetik aknn endktansla temsil edilmesi mmkndr. Ayrca
endktans asal frekansla arplarak mknatslanma reaktans adn alr ve tam edeer
devrede X
M
indisi ile gsterilirler. Bunun dnda akmlarn tanmlar aadaki gibidir:

I
1
:ebekeden

ekilen akm

I
2
:Yke giden veya ykn ektii akm

I
10
:Bota alma akm

I

:Bota alma akm demir kayplarn karlayan bileeni

I

:Bota alma akm mknatslanma bileeni


Bota almas kayplar anma kayplarnn %25-30u mertebesindedir. Demir kayplar bota
alma kayplar arasnda en byk yeri tutar.
0
= +
0
ifadesinde, uygulanan V1 gerilimi
ile endklenen E1 gerilimi arasndaki asnn ok kk olmasndan dolay ihmal edilmesi
halinde
0
~
0
olur. Yani bota alma g faktrnn as, sonuca kolay ulaabilmek iin
demir asna eit alnabilir.

Bota almada yaplan lmler yardmyla edeer devre parametrelerinden R
fe
,

X
M
,

I

ve

I

deerleri hesaplanr. Transformatrlerin bota almasnda P
0
=P
fe
olduundan, aada
verilen denklemler yardmyla yukarda bahsedilen parametreler hesaplanabilir.

2
0

I
P
R
fe
= 2.6

I

= I
10
sin
0
2.7

I

= I
10
cos
0
2.8


10 1
0
0
I V
P
Cos

= 2.9


10 1
0
0
I V
Q
Sin

= 2.10

2
0

I
Q
X
M
= 2.11

2 2
10
I I I + = 2.12


Transformatrn T edeer devresinde sekondere bal olduu varsaylan yk empedansnn
sfr olmas ( Z
y
= 0 ), transformatrn ksa devre edilmesi demektir. Z
y
= 0 ise, k gerilimi,
yani yk ularnda primere indirgenmi gerilim
'
2
V
= 0 olur. ekil 2.6 da ksa devre edilen bir
transformatrn edeer devresi gsterilmektedir. Ksa devre almada nominal gerilim ve
nominal akm uygulanmas eklinde iki farkl alma mevcuttur. lkinde primere V
1
gerilimi
uygulandnda akan akma ksa devre akm denir ve denklem ile gsterilir.


ekil 2.6 Transformatr Ksa Devre Edeer Devresi

k
k
Z
V
I
1
1
= 2.13


Ksa devre akm olarak tanmlanan bu akmn genlii anma akmndan ok byktr ve
sarglarda meydana getirecei ar joule kaybndan dolay ok fazla snmaya ve neticede ok
ksa srede sargnn kavrularak yanmasna neden olur.

Bu nedenle ksa devre deneyini transformatre zarar vermeden yapmak iin ikinci uygulama
daha yaygndr. Bu uygulamada ksa devre akm, sarglarn zarar grmeyecei nominal akm
deeri ile snrlandrlmaktadr. Bu sebeple ksa devre almada transformatrn primerine
uygulanana gerilim ayarlanarak, akan akmn anma akmndan byk olmamasna dikkat
edilir. Bu ayarlanan gerilim V
k
ile gsterilir ksa devre akm ise I
1
dir.

k k
Z I V
1 1
= 2.14

Ksa devre esnasnda primer tarafta bal bir wattmetre ile llen gce ksa devre gc
denilir ve pratikte transformatrn alma akmndaki toplam bakr kayplarn gsterir.
sekonder empedanslarnn toplam olan Z
1k
ya ksa devre empedans, R
1k
ksa devre direnci
ve X
l1k
denir ve aada verildii gibi hesaplanrlar.

2
1
1
I
P
R
cu
k
= 2.15

k l k k
jX R Z
1 1 1
+ = 2.16

2
1
2
1 1 k k k l
R Z X = 2.17

2.7 Transformatrlerde G ve Verim
Elektrik makinelerinde g ve verim konusu incelenirken, makinelerde meydana gelen
kayplar gz ard edilemez bir gerektir. Transformatrlerde hareket eden parann olmay
kayplar azaltan, verimi ise ykselten bir husustur. Kayplar bakr ve demir kayplarndan
olumaktadr.

Bakr kayplar transformatrn primer ve sekonder sarg direnlerinde ortaya kan sl
kayplardr. Demir kayplar ise Histerisiz ve Fukolt (Girdap) kayplar olmak zere iki ksma
ayrlmaktadr. Histerisiz kayplar daha ncede akland gibi alternatif akmn her bir
peryotundaki deiim nedeni ile ekirdekteki paracklarn tekrar dizilii ile ilgilidir. Fukolt
kayplar ise deiken manyetik alanda ekirdek zerinde akmlar olumas ve bu akmlarn
sl kayplar oluturmas neticesinde meydana gelirler. Yukarda da bahsedildii zere
transformatrn bota almas ile demir kayplar, ksa devre almas ile de bakr kayplar
belirlenebilmektedir.


yapan gcn ve enerji dnmn salayan gcn aktif g olmasndan dolay
transformatre giren ve transformatrden kan aktif gler arasndaki orana verim denir.
q ile gsterilir ve yzde olarak ifade edilir.

q = 100
g

P
P
2.18

P
g
:Transformatrn ebekeden ektii giri gc

P

:Transformatrn ebekeye verdii k (etiket) gc

P
k
:Kayp g


1 1 1
| Cos I V P
g
= 2.19


2 2 2
' ' | Cos I V P

= 2.20

' '
2 2 2
' '
2 2 2
cos
cos
k
V I
V I P

=
+
2.21


2
2
cos
cos
k
S
S P

=
+
2.22



Verim ifadeleri denklem 2.21 ve 2.22 de verildii gibi de yazlabilir. Plakada verilen grnr
g deeri (S), sadece transformatrden ekilebilecek gc gsterir.



2.8 zml rnekler

1) 2300/230 V bir fazl 500 kVA gcnde bir transformatrn sekonder reaktans
2
X = 0.006
O direnci
2
R = 0.002 Odur.

a)
2
E elektromotor kuvvetini

b) Nominal akmda
2
cos = 0.8 endktif yk iin
2
E elektromotor kuvvetini bulunuz.

ZM:

a) 2 E =
2
+
2 2 2 2
. . I R jI X + I
2
=5/
2

= 230 + I
2
.0,002+J I
2
.0,006 I
2
=500.000/230
I
2
=2174 A.

2
E = 230 +2174.0,002+J2174.0,006
= 234.7 Volt


b)
2
E =
2.

2 2 2 2 2
cos . ( .sin . ) R I J I X + + +
= 230.0,8+2174.0,002+J(230.0,6+ I
2
.0,006)
=241.43 Volt


2)10 kVA gcnde 4800/240 Vluk bir fazl transformatrn sekonder taraf ksa devre
edilerek nominal akmda ksa devre deneyine tabi tutulduunda
k
=180V, P
k
=180W
deerleri elde ediliyor.Mknatslanma akmnn ihmal edilmesi durumunda transformatrn

a) Ksa devre direnci ve reaktansn

b) Bata almadaki kayp P60 Wcos=0.9 iken kayplarn ve verimini hesaplaynz.




ZM:

a)
1
10000
2.083
4800
k
I I A = = =
2
41.47
k
k
k
P
R
I
= = O

k k k
Z R JX = + 86.41
k
k
k
U
Z
I
= = O

k
k
k
R
Cos
Z
=
0
61.32
k
=

. 61.32 75.8
k k
X Z Sin = = O


b) 60
fe
P W = 180
cu
P W =
2
2
10000
240
S
I
V
= =



2
41.66 I A =

2 2
2 2
. .
.
fe cu
U I Cos
U I Cos P P

=
+ +


240.41, 66.0, 9
%97.4
240.41, 66.0, 9 60 180
q = =
+ +



3) 30 kVA gcnde 10/0.525 kVluk bir transformatrde
1
R =43,2 ,
2
0,12 R = O

1
46.9 X = O ve
2
0,125 X = Odur.

a) Mknatslanma akmnn ihmal edilmesi ve sekonderin primere indirgenmesi halinde
edeer devreyi izerek parametreleri hesaplaynz.

b) Sekonderine
yk
Z =8,85O ve Cos =0,8 olan bir yk balandnda sekonder akmn
hesaplaynz.

ZM:

a)
10000
19, 05
525
a = =
2 2
19, 05 362,8 a = =

2 2
' . 0,12.362,8 43,5 R R a = = = O

2
2 2
' . 0,125.362,8 45, 4 X X a = = = O


b) . 8,85.0,8 7, 07
yk yk
R Z Cos = = =

. 8,85.0, 6 5, 5
yk yk
X Z Sin = = = O

1 2
1 2 1 22
10000
'
' ( ' )
yk yk
I I
R R R J X X X
= =
+ + + + +



' 2
. 7, 07.362,8 2565
yk yk
R R a = = = O
' 2
. 8,85.362,8 1925
yk yk
X X a = = = O

1 2
10000
'
43, 2 45, 5 2565 (1925 45, 4 46, 9)
I I
J
= =
+ + + + +


=1.73A

2 2
'. 1, 73.19, 05 33, 05 I I a A = = =