T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN
GLENDRLMES PROJES)

MOTORLU ARALAR TEKNOLOJS

HDROLK DEVRELER PROJELENDRME

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak
yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda
amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim
materyalleridir (Ders Notlardr).

Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye

rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve
gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda
uygulanmaya balanmtr.

Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii

kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas
nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir.

rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik

kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler.

Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.

Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda

satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1.HDROLN TEMEL PRENSPLER ............................................................................... 3
UYGULAMA FAALYETLER ....................................................................................... 15
LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 16
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 17
2.HDROLK SSTEM VE DEVRE ELEMANLARI ........................................................... 17
LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 45
RENME FAALYET3 .................................................................................................. 46
3.SABT VE HAREKETL SSTEMLER ............................................................................. 46
UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 54
LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 60
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 62
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 73
KAYNAKA ......................................................................................................................... 74

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD
ALAN
DAL/MESLEK
DERS
MODLN ADI

525MT0015
Motorlu Aralar Teknolojisi
Ortak alan modl
Akkan Sistemleri
Hidrolik Devreleri Projelendirme 1

MODLN TANIMI

Hidrolik prensipleri tanma, hidrolik sistemlerle ilgili

hesaplamalar yaparak, hidrolik devreyi oluturan elemanlarn
grevlerini ve zelliklerini kavrama retim materyalidir.

SRE

40/24

N KOUL

Temel Pnmatik Modl baarm olmak

YETERLK

Hidrolik Devreleri Projelendirmek

Genel Ama
renci, gerekli ortam salandnda; standartlarna
gre
hidrolik
devrelerin
izimini
okuyup,
yorumlayabileceksiniz.

MODLN AMACI

Amalar
Hidrolik devreleri ema zerinden prensiplerine gore
okuyarak yorumlayabileceksiniz.
Hidrolik
sistemleri
yorumlayabileceksiniz

prensiplerine

gre

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

Hidrolik laboratuar rnek devre elemanlar, deney

setleri, bilgisayar, tepegz, projeksiyon cihaz, atlye ve
laboratuar

LME VE
DEERLENDRME

Modl ile kazandrlacak yeterliin, renci tarafndan

kazanlp kazanlmadn len, lme aralar ve
deerlendirme kriterleri hakknda bilgi ve neriler
yazlmaldr. rencinin faaliyetler sonunda kendini
deerlendirebilecei aralara yer verilmelidir

ii

GR
GR
Sevgili renci,
Bilgi ana girerken btn lkelerin zerinde nemle durduklar ve giderek daha
fazla kaynak ayrdklar sektr eitimdir. Bilim ve teknolojideki gelimelere paralel olarak
eitimde kaliteyi ykseltmek, genlerimize ileri sanayi toplumunun gerektirdii bilgi, beceri
ve davranlar kazandrmak mill eitimimizin temel amalarndan biridir.
lkemizde, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda olduu gibi, sanayi alannda da
nemli gelimeler olmaktadr. Nitelikli insan gc ihtiyacnn giderek artt lkemizde
meslek ve teknik eitim byk nem kazanmaktadr.
Bu alandaki ihtiyac karlayabilmek iin ada bilim ve teknolojik metotlar bilen,
yorumlayan, kullanan, gelitiren ve alanndaki yeniliklere uyum salayan, retken teknik
insan gcnn yetitirilmesi gerekmektedir. Bu konuda, teknik retim kurumlarmza
byk i dmekledir.
Eitim ve kltr dzeyleri yksek, gelien teknolojiye uyum salayabilen toplumlar,
gelecein dnyasnn ekillenmesinde nemli rol oynayacaklardr.
lkemiz sanayisinde Ara Bakm ve Tamiri alannda alacak kalifiye eleman
sknts ekilmektedir. nc firmalarn birou bu a gidermek iin kendi bnyelerinde
eitim seminerleri vererek elemanlarn yetitirmektedir. Bu firmalar kendi rettikleri ya da
ithalatn yaptklar aralarn bakm ve tamirini yapabilecek elemanlar yetitirmeye
almaktadr. Aralar zerinde hidrolik teknolojisinin kullanlmas sonucu bu alanda yetien
teknik elemanlarn temel seviyede hidrolik bilgisine sahip olmasn gerektirmektedir.
Bu modl rencilere i hayatnda karlaacaklar problemleri hidrolik teknolojisini
kullanarak zebilmeleri iin gerekli bilgileri ve uygulama becerisini kazandracaktr. Bu
modl sayesinde kazanacanz beceriler i hayatnn yan sra gnlk yaantda da sizlere
rehberlik edecektir.

RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Hidrolik temel prensiplerini gerekli hesaplamalar yaparak yorumlayabileceksiniz.

ARATIRMA
nternette arama motorlar yardmyla hidrolik konusunda aratrma yapnz. Pascal,
Bernoulli ve Newton kanunlarn aratrnz.

1.HDROLN TEMEL PRENSPLER

Hidroliin Tanm
Hidrolik, akkanlar mekaniini inceleyen bilim daldr. Gnmzde hidrolik
sznden, svlar yardmyla hareket ve kuvvetlerin retimi ve kumandas anlalmaktadr.
Hidrolik, Yunanca su anlamna gelen hydor kelimesinden tretilmitir. Bu tanma gre
enerji iletim maddesi olarak akkanlar kullanlmaktadr. Su, su-ya karmlar ve sentetik
akkanlar kulanlyorsa da genel olarak madensel yalar kullanlmaktadr.
Hidrolik Prensipler
Akkanlarn davranlar inceleyen iki ana prensip vardr.
Hidrostatik

: Duran svlarn mekanii inceler.

Hidrodinamik

: Ak halindeki svlarn mekaniini inceler.

Hidrostatik Basn
Durgun svlarn sahip olduu prensiplerdir.
Bir kapta bulunan svnn tabanna yapt basn, kabn ekline bal olamayp svnn
younluu ve ykseklii ile doru orantldr.
Baka bir deile bir kap iinde bulunan svnn ktlesinin, younluk, ykseklik ve yer
ekimi ivmesine bal olarak kabn taban yzeyine yapm olduu basntr.

ekil:1.1: Hidrostatik basn

P=h.g.d

P1= P2= P3=P4

P= Svnn kabn tavanna yapt basn (paskal)

H= Sv ykseklii (m)
G= Yer ekimi ivmesi (m/sn)
D= Sv younluu (kg/m)
RNEK 1
Bir hidrolik pompasnn girii, ya deposunun st (serbest) yzeyinden 0,6 m
aadadr. Kullanlan yan zgl arl 0,86 ise pompa giriindeki statik basn nedir?
Basn = wh
Suyun younluu l g/cm3 veya 1000 kg/m3 olduuna gre
Yan younluu= 0,86 x l g/cm3 veya 860 kg/m3' tr.
Pompa giriindeki basn = 860 x 0,6 x9,81
= 5160 Pa
= 0,0516 bar
Not: l kg/cm'nin 0,981 bar'a eit olduuna dikkat ediniz.
Hidrolik iin Temel Fizik
Kuvvet
Newton kanuna gre kuvvet = ktle x ivme (F=m.a) dir.
SI standartlarna gre kuvvet birimi Newton (N) dur.
1 Newton 1kg ktleye 1 saniyede 1 m/s lik ivme verebilen kuvvettir.
1 N = 1 kg.m/s2
4

 Basn (Paskal Kanunu)

Basn, birim yzeye den kuvvettir. Kapal bir kapta bulunan akkana herhangi bir
F kuvveti uygulandnda, oluan basn, kabn tm yzey alanna ayn anda iletilir.

P=

F
A

P= Basn (bar)
F= Kuvvet (dan)
A= Yzey alan (cm)
1 bar = 100 000 Pa
1 bar = 10 N/cm2
Hidrolik Kuvvet letimi
Aadaki ekilde F1 kuvvetinin uyguland kk kesitli pistonun az bir kuvvetle
dier byk kesitli yk pistonunu kaldrmasyla byk kuvvetlerin elde edildii
grlmektedir.

F2
F1
A2
A1

ekil.1.2:Pascal kanunu

F1= Pistona etki eden kuvvet (kgf)

F2= pistonuna etki eden kuvvet (kgf)
A1= Kuvvet pistonu yzey alan (cm)
A2= pistonu yzey alan (cm)
S1= Kuvvet pistonu yer deitirme mesafesi (cm)
S2= pistonu yer deitirme mesafesi (cm)

P=

F1
A1

P=

F2
A2

ekilde uygulanan kuvvet sonucu oluan basn, her yerde ayn olduundan;
5

P=

F1 F2 veya F1 A1
=

=
A1 A2
F2 A2

Pistonlarda oluan der deitirme (S1,S2) ile alanlar arasnda ters orant vardr.

S1 A2
=
S2
A1
Kuvvet pistonu ile yk pistonun yapt i birbirine eittir.

W1 = F1 .S1

W2 = F2 .S 2

Basn evrimi
Aadaki ekilde farkl aplara sahip iki piston, bir kol yardmyla birbirlerine
balanp kolun herhangi bir tarafna F1 kuvveti uygulanrsa, dier tarafta oluacak F2
kuvveti de F1 'e eit olur. Bylece farkl yzeyler nedeniyle iki farkl P1 ve P2 basnc
oluur. Buna basn evrimi denir.

F1 = F2
P1 . A1 = P2 . A2

P1 A2
=
P2 A1

A1
A2
P1 F1

P2

F2

h
h
ekil:1.3

RNEK 2
ekilde grlen hidrolik el presinin kk pistonuna 100 kgf lik kuvvet uygulanyor.
Kk piston ap 40 mm, byk piston ap 200 mm olduuna gre,
a)Uygulanan kuvvet sonucu oluan basnc,
b) pistonunun uygulayabilecei maksimum kuvveti,
6

c)Bask pistonu, 20 cm hareket ettiinde, i pistonunun ne kadar yukarya kalkacan

hesaplaynz (Srtnme kuvvetleri dikkate alnmayacak).
Verilenler

stenenler

F1 = 100kgf

P=?

D1 = 40 mm = 4 cm

F2 = ?

D 2 = 200 mm = 20 cm

S2 = ?

S1 = 20 cm
zm:
a) P =

F1
A1

b) P =

F2
A2

c)

S1 A1
=
S2 A 2

100
100
100
=
=
= 7,96kg / cm 2
2
2
12,56
.D1
3,14.4
4
4
.D12
3,14.20 2
F2 = P.A 2 = 7,96.
= 7,96.
= 7,96.314 = 2500kgf
4
4
A1.S1 = A1.S1 12,56.20 = 3,14.S2 S2 =

12,56.20
= 0,8cm = 8mm
3,14

Hidrodinamik Basn (Venturi Teoremi)

Kesitleri farkl bir boru iersinde akan svnn debisi sabittir. Dolaysyla dar kesitlerde
svnn hznn artt, geni kesitlerde de azald grlr.
Akmakta olan akkann hz ile kesitlerinin arpm sabittir.

ekil 1.4:Sreklilik denklemi

V = hacim (lt) s = yol (cm) t = zaman (S) v = hz(cm/s)

Debi Q = V/t, Hacim V = A.S ,

Hz

v = S/t

bylece Q = A.V

Q = A.S/t

bylece

Q1 = Q 2 = Q 3

A = kesit alan (cm)

veya,
A l .V1 = A 2 .V2 = A 3 .V3

ekil 1.5:Basn kayplar

Gerek hayatta akkan sistemleri dahil olmak zere, hibir sistem ideal deildir.
Svnn "viskozite" deeri ile ifade edilen aka z direnci, boru ve balant elemanlarndaki
kayplar gibi birok faktr, yararl ve kullanlabilir enerjiyi, kullanlamaz s enerjisine
dntrr. Akkan sistemler, geniletilmi Bernoulli denklemi ile bu kayplar dahil edecek
ekilde matematiksel olarak ifade edilir. Geniletilmi Bernoulli denklemi;
P + p" g"h1 + 1/2"p*V12 = P2 + p*g*h2 + 1/2 "p"Vi + f
f : Sistemdeki enerji kayb

ekil1.6:Basn kayplar

Sabit kesitli bir boru ii ak iin yukardaki geniletilmi Bernoulli denklemi ele
alndnda, ak hz sreklilik denkleminden dolay sabit kalacandan, srtnmenin
etkisinin basn dmne neden olaca grlr.
RNEK 3

Kesitleri d1 = 6 cm, d 2 = 4 cm, d 3 = 8 cm

lt/dk. dr.

olan bir boru iinden akan ak debisi 10

Buna gre akkann farkl kesitteki ak hzlarn hesaplaynz.

Verilenler

stenenler

d1 = 6 cm

v1 = ?

d 2 = 4 cm

v2 = ?

d 3 = 8 cm

v3 = ?

Q = 10 lt/ dk. = 10dm 3 /dk. = 10.10 -3 m 3 /dk.

.d1 3,14.6 2
A1 =
=
= 28,26cm 2
4
4
.d 2 3,14 . 4 2
A2 =
=
= 12 ,56 cm 2
4
4
A3 =

.d 3 3,14.82
=
= 50,24cm 2
4
4

Q = A1 .v1 = A2 .v 2

v1 =

0,01
Q
=
= 3,23.10 4 m / dk .
A1 28,26

v2 =

0,01
Q
=
= 7,96.10 4 m / dk .
A2 12,56

v3 =

Q
0,01
=
= 1,99.10 4 m / dk .
A3 50,24

Srtnme ve Basn Dmesi

Hidrolik enerjinin tanmas srasnda borularn i yzeylerinde ve sv iersinde

srtnme sonucu s oluur. Hidrolik enerjinin tanmasnda kayplar meydana gelir. Yani
hidrolik enerji s enerjisine dnr. Bu da bir basn kaybna yol aar.

ekil1.7:Srtnme ve basn dmesi.

 Srtnme bykl ve buna bal olarak da basn kayb aadaki etkenlere

baldr.

Borularn uzunluu

Borularn kesiti

Borularn i yzeylerinin dzgnl

Borulardaki bkm says

Ak hz

Svnn viskozitesi

Ak eitleri

Boru ap ve ak hzna bal olarak laminer ve trblansl iki eit ak vardr. Svlar
belirli bir kritik hza ulancaya kadar boru iersinde lamine olarak akar. En orta ksmda
maksimum hz vardr. Boru ile temas halindeki ksmda ise hz sfrdr.

ekil.1.8: Laminer ak

Hzn artrlmas durumunda kritik hzdan sonra ak ekli deiir ve trblansl ak

oluur

ekil1.9: Trblansl ak

Ykselen hz sonucu oluacak trblansl akta enerji kayb yksektir. Bu nedenle

trblansl ak istenmez.
Kritik hz, svnn viskozitesi ve borunun kesitine baldr. Bu hesaplanabilir.
Re <= 2320den ise ak laminer akm
Re >= 2320den byk ise ak turbulansl akm
10

 Hidroliin Pnomatie Gre Avantajlar

1) Kk hacimde byk kuvvetler iletilebilir.

2) Daha hassas hareketler elde etmek mmkndr.
3) Daha yumuak bir alma salar.
4) Yksek alma basnc elde edilebilir.
5) alma masraflar daha azdr.
6) Hidrolik sistemler sesiz alr.
7) Akkan olarak hidrolik ya kullanldndan tm sistem ayn zamanda
yalanm olur.
8) Hidrolik devre elemanlar uzun mrldr.
9) Hz ve kuvvetler kademesiz ve hassas olarak ayarlanabilir.
Hidroliin Pnomatie Gre Dezavantajlar

1) Hidrolik elemanlarn retimi ve konstrksiyonu daha pahaldr.

2) Yksek basnlar nedeniyle tehlikeler mevcuttur.
3) Pnomatie gre daha yavatr. Maksimum silindir hz hidrolik l m/sn,
pnmatik 3 m/sn
4) Tank hatt gereklidir.
5) Hidrolik akkanlar ierisinde bulunan hava dzensiz hareketlere ve titreime yol
aar.
6) Hidrolik akkanlarn srtnme direnleri fazla olduundan uzak mesafelere
tanamaz.
7) Hortumlardan szan ya sonucu kirlilik oluur.
Hidrolik Akkanlar

Hidrolik sistemde hidrolik gcn iletilmesinde kullanlan yalardr. Hidrolik

akkanlar, hidrolik enerjiyi iletirken ayn zamanda hidrolik devre elemanlarnn
yalanmasn ve soutulmasn da salar.

11

Bir hidrolik sistemden iyi bir verim almak iin uygun yan seilmesi nemlidir.
Uygun bir akkanla hidrolik sistem iyi bir alma ve uzun mre sahip olur. Hidrolik
sistemde kullanlan yalar, baz temel grevlere sahiptir.
Hidrolik Akkann Grevleri

1) Hidrolik enerjinin iletilmesini salar.

2) Hareketli paralarn yalanmasn salar.
3) Oluan snn darya tanmasn salar.
4) Su, hava ve eitli yabanc paralarn darya tanmas salar.
5) Korozyona kar korumay salar.
Hidrolik sistemde kullanlan yalarn baz temel zelliklere sahip olmas gerekir.
Hidrolik Akkanda Aranan Fiziksel zellikler

1) Belirli bir viskoziteye sahip olmaldr.

2) Sktrlabilir olmamas gereklidir. (Ya iersinde bulunan bir miktar hava
nedeniyle ya da sktrlabilir bir yapya sahiptir.)
3) yi yalama zellii bulunmaldr.
4) Havadan iyi ayrtrlabilme zelliine sahip olmaldr.
5) Sudan iyi ayrtrlabilme zelliine sahip olmaldr.
6) Yksek s iletme zelliine sahip olmaldr.
7) Kpklenmemelidir.
8) nsan salna zararl etkilere sahip olmamaldr.
9) Yksek yanma noktasna sahip olmaldr.
10) Yksek alevlenme noktasna sahip olmamaldr.
Hidrolikte kullanlan yalar iki snfa ayrlr.

Standart madeni (mineral) yalar.

Atee dayankl yalar.

12

 Madeni (Mineral) Yalar

Mineral yalar en sk kullanlan petrol kkenli hidrolik akkanlardr. Yksek yalama

zelliine ve yksek viskoziteye sahiptir.
Mineral yalar eitli katk maddeleri iermeleri durumunda DIN 51 524 gre HL,
DIN 51 524 gre H L F ile, viskozite derecelerine gre DIN 51 519'da VC ile balayan
ksaltmalarla tanmlanrlar.
Hidrolik Akkan Seimi

Hidrolik sistemlerde iyi bir alma, uzun mr ve alma gvenlii byk oranda
doru olarak yaplacak hidrolik akkan seimine baldr.
alma Basncna Gre

alma basncna gre hidrolik akkanda baz katk maddeleri bulunmaktadr.

Basn artlar

Tavsiye Edilen Hidrolik Akkanlar

160 bar 'a kadar

Yalanma dayanklln ve korozyona kar koruma

zelliini artran katk maddelerinin bulunduu mineral yalar.
Ksaca gsterimi Hidrolik akkan HL (DIN 51 524)

360 bar 'a kadar

Yalanma dayanklln ve korozyona kar koruma

zelliini artran katk maddelerinin bulunduu mineral yalar
Ksaca gsterimi Hidrolik akkan HLP (DIN 51 524)

alma ve evre Scaklna Gre

evre Scakl
Dk evre
scaklklarnda ak havada
kullanm
Orta Avrupada btn yl
boyunca ak havada
Kapal yerlerde kullanm

Aadaki scaklklarda tavsiye

edilen vizikozite (mm/sn)

Viskozite derecesi VG

20C

40C

60C

55

22

15

VG 22-DIN 51519

88

32

21

VG 32-DIN 51519

218

68

43

VG 68-DIN 51519

Scakln artmasyla viskozitede hzl bir d meydana gelir.

13

Dk viskozite (daha ince): Daha az ak kayb, yksek pompalama kabiliyeti ve

hidrolik sistem iin iyi reaksiyon demektir; fakat szdrma ve dk yalama durumu
artmaktadr.
Yksek viskozite (daha kaln): Ventillerde, borularda ve hortumlarda yksek ak
kayb (basn dmesi) demektir. Hidrolik sistem arlar ve pompalama kabiliyeti der;
fakat yksek yalama zellii, dk szdrma ve uzun mr sz konusudur.

ekil1.10: VT- Diyagram.

14

UYGULAMA FAALYETLER
UYGULAMA FAALYET
LEM BASAMAKLARI

NERLER
Hidrostatik basn, svnn bulunduu kabn ekline
bal deildir. Basncn sadece svnn stun
Hidrostatik basn kavramn
yksekliine, svnn younluuna ve yerekimi
yorumlaynz.
ivmesine bal olduuna dikkat ediniz.
Pascal
yorumlaynz.
Hidrolik kuvvet
yorumlaynz.

Bas
yorumlaynz.

kanununu

iletimini

Durgun haldeki svnn basncnn maksimum

olduunu, svnn ktlesi, srtnme kaybnn ve
sznt-kaaklarn ihmal edildii unutmaynz.
Her cisim bulunduu yere, kendi arlndan dolay
bir basn uygular. Basncn bykl, cisme
etkiyen arlk kuvvetine F ve bu kuvvetin etki ettii
yzeyin A byklne bal dnmelisiniz.

Bir hidrolik sistemde anlk olarak pompa

basncndan
daha
yksek
basnca
ihtiya
evrimini
duyulduunda su sistemin ekonomik bir zm
olduunu gz nne alnz.
Boru iinde olan akkann debisinin sabit olduunu,
kesitinin daraldnda hznn arttn, basncnn
dtn, kesitinin geniledii yerde ak hznn
yavaladn gz nnde bulundurunuz.

Hidrodinamik
basn
kavramn yorumlaynz.
Akkann ak ynnn yksek basntan dk
basnca doru olduunu unutulmaynz.
Viskozitesi arttka
unutmaynz.

basn

kayb

olutuunu

Uzun mesafede srtnmeden dolay basn kayb

meydana geldii unutulmamaldr.
Srtnme basn kavramlarn
Akkan hz arttka basn kayb olutuunu,
yorumlaynz.
Borulardaki dn saylar arttka basn kayb
olutuunu unutmaynz.
Ak tiplerini yorumlaynz.

Basn kaybnn az olmas iin akn lamine olmas

istendiini unutmaynz.

15

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki oktan semeli sorular dikkatlice okuyunuz.
dndnz bir seenei iaretleyiniz. Bunu tek banza yapnz.
Aadaki 1,2,3. sorularda boluklara en
uygun olan seenei iaretleyiniz.
1) Bir nesnenin ktlesi..
A) Arl ile ayndr.
B) Her zaman aaya doru olan kuvvettir.
C) Kapsad malzeme miktarnn bir
lsdr.
D) zerine uygulanan yer ekimi
kuvvetinin sonucudur.
2) Tamamen kapal bir kaptaki akkan
iindeki basncn akkan iindeki
dalmnn eit olduunu belirten teori
-------------.
A) Bernoulli lkesidir.
B) Newton Kanunudur.
C) Pascal Kanunudur.
D) Turing teoremidir.

Doru

olduunu

6) Viskozitesi 150 ssu olan bir akkan viskozitesi 225 ssu olan bir akkandan daha
A) Fazla bir ekilde yk altnda metalin
metale demesini engeller.
B) Hzl akar.
C) Fazla viskozitelidir.
D) Az viskozitelidir.
7) Hidrolik akkann basnc ve ak
sisteme ne salar?
A) Sistemin sessiz almasn
B) Hareket ve kuvvet
C) Deiken hz kontrol
D) Daha fazla akkan tama kapasitesi

3) Bir hidrolik boru sistemi ierisindeki ak

-------------- olmaldr.
A) Laminer
B) Kstlanm
C) Trblansl
D) Hzl
4) Aadakilerden hangisi hidrolik
sistemlerde trblansa sebep olmaz?
A) Yksek akkan hz
B) Dzensiz geiler
C) Przl borular
D) Byk apl borular
5)Bir akkann younluu ------------ terimi
ile tanmlanr.
A) zgl arlk
B) Arlk
C) Psi
D) Viskozite

16

8) Filtrelerin, soutucularn ve stclarn

bir hidrolik sistemdeki kullanm amac
nedir?
A) Akkan artlandrma
B) Sistemi yalamak
C) Viskoziteyi ayarlamak
D) Deiken tork salamak
9) Hidrolik akkann kabul edilebilir
srelerde uygun alabilmesi iin
akkan.
A) Yksek scakln korumaldr.
B) Temiz tutulmaldr.
C) Katk maddelerini iermelidir.
D) Reine iermelidir.
10) Aadaki hidrolik akkanlardan
hangisi akkanlar atee dayankl hale
getirir ?
A) Alkol
B) Kpk malzemeleri
C) Su
D) Mil yalar

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET2

Hidrolik sistemlerde
yapabileceksiniz.

kullanlan

devre

elemanlarn

tanyp

bakmlarn

ARATIRMA
nternette arama motorlar yardmyla pnomatik elemanlar aratrnz. Bu konuyla
ilgili kaynak kitaplar okuyunuz. Hidroliin aralarda kullanmn aratrnz.

2.HDROLK SSTEM VE DEVRE

ELEMANLARI
Depodan emilen akkana bir pompa yardm ile basn kazandrarak mekanik enerjiye
(dorusal, dairesel ve asal) dntren sistemlere hidrolik devre ad verilir. Hidrolik
devredeki akkann basncn, debisini ve ynn kontrol eden elemanlara hidrolik devre
elemanlar denir.
7
(-)

(-)

(+)

B
7

B
7

(+)

6
A

5
5

4
8

1
2
1
ekil 2.1: Kumanda Devrelerinin Yaps.

17

3
2

Devrede kullanlan hidrolik elemanlar

1.
2.
3.
4.

5.
6.
7.
8.

Hidrolik depo (tank)

Hidrolik filtre
Hidrolik pompa
Emniyet valfi

Yn kontrol valfi
ek valfli ak kontrol valfi
ift etkili silindir
Elektrik motoru

Hidrolik Devre Elemanlar

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Tank (ya deposu)

Hidrolik pompa
Hidrolik silindir
Hidrolik motor
Basn kontrol valfi
Yn kontrol valfi

7. Ak kontrol valfi
8. Hidrolik akmlatr
9. Hidrolik boru ve balant
elemanlar
10. Szdrmazlk elemanlar
11. Hidrolik filtre

En temel devre elemandr. Hidrolik sistemdeki yaa depoluk eder. Isnan yan
soutulmasn ve temizlenmesini salar. Bir hidrolik sistem iin uygun byklkte ya
deposu seilmelidir. Aksi takdirde sistemde dolaan akkan ksa zamanda snr ya da
kirlenir. Dolaysyla sistem verimsiz alr.
Havalandrma

Ya doldurma

Seviye
gstergesi

Dn
borusu

Ya
boaltma

Dinlendirme
levhas
ekil2.2: Hidrolik depo

18

Emi
borusu

 Grevleri

1) Sistemdeki ya tar.
2) Sistem iinde dolaan akkann soutulmasn salar.
3) Hidrolik ya iindeki havann ayrtrlmasn salar.
4) Hidrolik ya iindeki suyun ayrtrlmasn salar.
5) Hidrolik ya iindeki yabanc maddelerin ayrtrlmasn salar.
6) Pompa, elektrik motoru, filitre gibi devre elemanlarnn tanmasn salar.
Hidrolik Pompalar

Hidrolik pompalar, hareketini bir motordan alarak depodaki akkan istenilen basn
ve debide sisteme gnderir. Hidrolik pompalar meknik eneriyi hidrok enerjiye dntrr.
alma artlarna gre ok eitli pompa tasarmlar mevcuttur. Bunlarn hepsinde
temel alma prensibi ayndr. Pompa, hidrolik akkan emer ve sisteme basar. Hidrolik
akkan sistemde bir engelle karlatnda basn oluur.
Basn, alma elemanlar tarafndan eitli d etkiler (rnein bir yk kaldran
silindir) nedeniyle bir diren gsterilirse oluur. Oluan basn diren yenilene kadar
ykselir. Baka bir deile, bir hidrolik sistemde basn, dardan gelen yklemeler ve
hortumlardaki i srtnmelerle oluur.
Pompa eitleri
Sabit debili pompalar

Ayarlanabilir debili pompalar

Dili pompalar

Pistonlu pompalar

1)

Dtan dili pompalar

2)

Iten dili pompalar

3)

Iten eksantrik dili

1) Eksenel
pistonlu
a) Eik plakal
b) Eik gvdeli
2) Radyal pistonlu

19

Paletli pompalar

 Dili Pompalar

Dili pompalar, gvde ile eksenel ve radyal olarak ok kk bir toleransla karlkl
olarak alan iki dili arktan oluur. Bu dili arklardan birisi motordan ald dnme
hareketini dierine iletir. Emme taraf tankla, basma taraf ise hidrolik sistemle baldr. Di
boluklar arasna alnan akkan sisteme gnderilir. Dili pompalarn debisi sabittir.
Dtan Dili Pompalar

En ok kullanlan pompa tipleridir. Dtan dili pompalar zellikle mobil hidroliinde

sk kullanlan pompalardr.

ekil.2.3: Dtan dili pompa

Dili arklardan biri motordan ald dnme hareketiyle dnmeye balar, dieri de ters
ynde dnmeye balar. Dnme hareketi sonucu dilerin birbirinden ayrlmasyla vakum
oluur. Tank iindeki ya zerine etki eden atmosferik basn sonucu pompa emmeye balar.
Emilen ya, di aralklarn doldurur ve dnme sonucu basma giriine gelir. Bu ksmda
diler birbirleri iersine girdikleri iin bir hacim daralmas oluur ve ya pompa kna
doru itilir.
Dtan dili pompalar aadaki avantajlara sahiptir.

Olduka yksek basnlar elde edilebilir.

Hacimleri kktr.

Fiyatlar dierlerine kyasla ucuzdur.

Byk devir saylarnda alabilir.

Byk scaklk ve viskoziteye sahiptir.

ten Dili Pompa

ten dili pompalarn en nemli zellii sessiz almalardr. Bunun nedeni doldurma
ve basma blgelerinin dtan dili pompalara gre daha uzun olmalardr. Bylece di
boluk]ar daha yava dolmakta ve daha iyi emme kabiliyeti olumaktadr. Dilerin zel bir

20

geometriye sahip olmalar sonucu, geometriye baml basn ve basma ak arpmas

olduka azaltlm olur.

ekil.2.4: ten dili pompa

Olduka sessiz almalar nedeniyle zellikle sabit hidrolik sistemlerde presler,

plastik makineleri, takm tezghlar vb. kullanlrlar.
ten Eksantrik Dili Pompalar

alma ekli i ve d olmak zere iki diten oluur. teki dili, motordan ald
dnme hareketini dtaki diliye iletir.

ekil.2.5: ten dili pompa

Olduka sessiz almalar ve yksek debiler retmeleri nedeniyle giderek kullanm

yaygn hale gelmektedir.

21

 Paletli Pompalar

Eksenden kak olarak bir gvde iersinde konumlandrlm ve evresinde belirli

sayda paletleri bulunan rotorun dnmesiyle alr.

Giri

ekil.2.6: Paletli pompalar

Paletli pompalar, gvde (stator) ve zerindeki yarklar iinde kanatlarn bulunduu ve

mil ile dndrlen rotor ana elemanlarndan oluur. Rotor zerindeki yarklar iersinde
bulunan ince ve dikdrtgen eklindeki paletler yark arasnda radyal hareketini
salanabilmesi iin hassas bir toleransa sahiptir. zerindeki yarklarda paletleri bulunan
rotor hareketi bir motordan alr. Motorun tahrikiyle rotor dndnde paletler merkez ka
kuvvetinin etkisiyle da doru alr ve i ap duvarlarna srtnr. Emme odasndan rotor
ve stator birbirlerine en yakn mesafededir. Dnme hareketiyle bu mesafe byr ve bylece
bir hacim bymesiyle vakum oluur ve emme gerekleir. Dnme hareketinin devamnda
akkan basma odasna gelinir ve burada rotor ile stator arasndaki mesafenin tekrardan
minimuma inmesiyle bir hacim klmesi meydana gelir ve basma gerekleir. Bu sre tam
bir tur boyunca iki defa gerekleir.

ekil.2.7: Palet.

22

 Eksenel Pistonlu Pompalar

Hidrolik akkan emme hattndan pistonlar yardmyla sisteme gnderen pompalardr.

Pistonlu pompann sktrma odalar, hassas toleranslarda retilen silindir ve pistonlarla
oluturulur. Yksek basnlarda bile ok az bir basn kayb oluur. Bundan dolay pistonlu
pompalar yksek basnlarn (400...700 bar) sz konusu olduu yerlerde kullanlr.
Pompalar, eksenel ve radyal pistonlu pompa olmak zere iki eittir. Pistonlu pompalar
preslerde, plastik makinelerinde, yksek basnlarn gerektii takm tezghlarnda kullanlr.
Srekli alan yerlerde iyi sonu verir.

ekil 2.8: Eksenel pistonlu pompalar

Eksenel pistonlu pompada pistonlar dnme eksenine paralel hareket eder ya da belli
bir ada ekseni eiktir.
Eik eksenli pompalar eik bir disk yzeyine bal pistonlardan oluur. Dnme
hareketi sonucu eksenel pistonlu pompadaki pistonlar radyal pistonlu pompalara benzer
ekilde ileri geri hareket eder. Pistonlarn ileri-geri hareketiyle emme ve basma ilemi
gerekleir.
Eik gvdeli pistonlu pompalarda gvdenin eimi bydke pistonlarn ileri
geri harekette kurs boylar byr. Bu srada pompann debisi en byk deere ular.
Bylece kurs bydke pistonlar silindirlere daha fazla akkan gndermi olurlar.
Bylece hacim bymesi ve klmesi gerekletirilir. Aktaki arpma etkisinin
azaltlmas iin piston says tek bir saydr.

23

 Radyal Pistonlu Pompalar

ekil itibariyle paletli pompalara benzer. Pistonlar tahrik miline dik olarak
yerletirilmitir. Rotorun dnmemesiyle pistonlar, ileri-geri hareket eder emme hattndan
alnan akkan basn hattna gnderilir.

ekil.2.9: Radyal pistonlu pompalar

Hidrolik Motorlar

Hidrolik motorlar hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye evirir. ekil itibariyle pompalara
benze. alma presibi hidrolik pompann tersidir. Endstride kullanlan motorlar genelde
ift ynl olarak retilir. Hidrolik sistemlerde kanatl, dili ve pistonlu olmak zere eit
motor tipi kullanlmaktadr.

24

ekil.2.10:Hidrolik motorlar

Hidrolik motorlarn elektrik motorlarna kar avantajlar;

Byk kuvvetler iletir.

Emniyet valfi kullanlarak ar yklerde durdurulabilir.
Hidrolik motoru aniden ters ynde ddrmek mmkndr.
Belirli bir sre maksimum ykte alabilir.
alma srasnda tork artrlabilir.
Motorun durdurulma sresi ksadr.
Elektrik motorunun kullanmnn uygun olmad yerlerde (su iinde veya yangn riski
bulunan yerlerde) hidrolik motorlar kullanlabilir.

25

HDROLK SLNDR TPLER

Tek etkili

ift etkili

Geri dn d kuvvetle

Tek ynde piston kollu

Geri dn yay ile

Teleskopik

ift etkili iki taraf yastkl

Tek etkili

ift etkili

ift etkili tek taraf yastkl

Dner silindirli
Hidrolik Silindirler

Hidrolik silindirler de motorlar gibi hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye evirir.

Bunlarn hiromotorlardan fark dairesel (dnme) hareketi yerine dorusal (itme-ekme)
hareketi salar. Silindirler iine gnderilen ya, basn oluturarak silindirleri iter ya da geri
eker.
Hidrolik Silindirler eitleri

1. Tek etkili silindirler

5. Yastkl silindirler

2. ift etkili silindirler

6. Tandem silindirler

3. zel silidirler

7. ift kollu silindirler

4. Teleskopik silindirler

8. Dner silindirler

26

ekil.2.11: Radyal pistonlu pompalar

Silindirde kullanlan elamanlar

1- Piston kolu

11- Silindir borusu

21- Vidal destek eleman

2- Toz keesi

12- Piston yataklama

eleman

22- Yastklama ayar vidas

3- Piston kolu yataklamas

4- O-halka
5- Silindir kapa (n)
6- Boaz keesi
7- Sznt tahliye delii
8- O-halka (teflon destekli)
9- Giri delii
10- O-halka

13- Piston keesi

14- Sabitleme vidas
15- Yastklama muylusu
16- Kapak (arka)
17- Giri delii
18- Yastklama burcu
19- Segman
20- O-halka

27

23- O-halka
24- O-halka
25- Boaz keesi
26- Somun
27- Balant ubuu
28- Toz keesi

 Tek Etkili Silindirler

Bu silindirlerde hidrolik akkann etkisiyle tek ynl hareket salanr. Silindirin ilk
konumuna dn ya d yklerin etkisiyle ya da yay basksyla gerekleir. Geri dnlerde
ya baslmadndan pistonsuz olabilirler.

ekil.2.12: Tek etkili silindirler

ift Etkili Silindirler

Bu silindirlerde hidrolik akkann etkisiyle ift ynl hareket salanr. Silindirin ilk
konumuna dn hidrolik akkann etkisiyle gerekleir.

ekil.2.13: ift etkili silindirler.

Teleskopik Silindirler

Dar montaj alan ve byk alma alannda teleskop silindirler kullanlr. Bu

silindirlerde dezavantaj alma esnasnda giderek klen silindirlerin alma hznn
artmasdr. Bu ise kapsaml devreler ile nlenebilir.

leri ve geri dnl

Geri dn d kuvvetle
ekil.2.14: Teleskopik silindirler.

28

 Yastkl Silindirler

Silindir pistonlar hareketleri srasnda strok sonuna kadar maksimum hza ular.
Piston herhangi bir yk zerinde, silindir strokunun sonuna yaklarken oluan darbeleri
azaltmak amacyla yastkl silindirler kullanlr. Yastklama, pistonun aniden durmas sonucu
oluan mekanik ya da hidrolik darbeleri azaltr. Silidir elemanlarnda oluabilecek anmalar
en aza indirir.
Strok sonunda piston hzn drebilmek iin boalan yan dar bir kesitten gemesini
salanr. Bylece silindir hz dm olur. Bu kesit genelde ayarlanabilirdir.

tek taraf yastkl

ift taraf yastkl

ekil.2.15: Teleskopik silindirler.

Tandem Silindirler

Hidrolik sistemlerde itme kuvvetinin byk ve silindirin konulaca yerin kk

olmasnn istendii durumlarnda tandem silindirleri kullanlr. Hidrolik devrelerde basncn
artrlmas piston apnn ya da pompa kapasitesinin bytlmesiyle mmkndr. Piston
apnn bytlmesi beraberinde yer sorununu dourmaktadr. Bu durumlarda yer sorununu
ortadan kaldrmak iin ayn piston koluna bal iki ya da daha fazla piston kullanlr.

10 ton

15 ton

ekil.2.16: Tandem silindirlerle kuvvetin artrlmas

ift Kollu Silidirler

Pistonun iki tarafnda da piston kolu vardr. Her iki ynde de akkann etki ettii
piston kesit alan eit olduundan ileri-geri hzlar ve kuvvetleri eittir

ekil.2.17: ift kollu silidirler

29

 Dnerli Silindirler

Baz hidrolik sistemlerde belli alarda dnme hareketi istenir. ki tipte dnerli silindir
vardr.

ekil.2.18: Dili tipte dnerli

ekil.2.19: Kanatl tipte dnerli.

Hidrolik Vafler

Hidrolik sistemde valfler akkann kontroln salar. Baka bir deile hidrolik
akkann ynn, akkann basncn ve debisini kontrol eder. Hidrolik vafler sistemdeki
debinin ynn, bykln ve basncn kontrol ederek silindir veya motorlarn yol, hz ve
kuvvetini etkiler.
Basn Valfleri

Bas valfleri, devre elemanlarnn basnlarnn istenen seviyede tutulmasn salar.

Bir hidrolik sistemde dorusal hareketler reten birden ok silindir ve dairesel hareketler
reten birden ok motor bulunabilir. alma basnlarnn farkl olduu durumda hareket
reten devre elemanlarnn nne basn snrlama valfleri kullanlr.
Bas valfleri bir hidrolik sistemde veya sistemin bir blmnde sistem basncn,
nceden belirlenmi biimde etkiler.
levleri bakmndan basn valflerini drt gruba ayrabiliriz:
1) Emniyet valfleri
2) Basn sralama valfleri
3) Basn drme valfleri
4) Basn kapama valfleri

30

 Emniyet Valfleri

Emniyet valfi, sistem basncnn belirli bir maksimum deerin stne kmas
durumunda alr ve ya tanka gnderir. Emniyet valfleri ar basn ykselmelerine kar
sistemi korur.

T
Etkili alan
ekil.2.20: Emniyet valfleri

Basn Sralama Valfleri

Basn sralama valfleri, basnca bal olarak silindir ve motor gibi elemanlarn birbirinden farkl zamanlarda gecikmeli olarak almasn salar. Bu vafler de, ayarlanan
belirli bir basnca ulaldktan sonra alr ve ikinci ilem balatlr.

Ayar
vidas

Akkan
k

Srg

Yay

Akkan
Girii

ekil.2.21: Basn sralama valfleri

31

 Basn Drme Valfleri

Hidrolik devrelerde farkl basnlarda alan devre elemanlarnn basnlarn belirli

bir seviyede tutmak iin kullanlr. zellikle skma v.b. ilerde basncn sabit kalmas amac
ile basn drme valfleri kullanlr.

ekil.2.22: Basn drmesi

Boaltma Valfleri

Bir uyar ile alan valf, akkan depoya gnderir. Boaltma valfleri skma, balama
vb. lemi yapan silindirlerde kullanlr. Normalde kapal pozisyondadr.

Akkan
Girii

Srg

Akkan
k

Yay
32

Ayar vidas

2 konumlu valf

3 konumlu valf

ekil.2.25: Valflerin konumlar.

ekil.2.23:Dili tipte dnerli.

Yn Kontrol Valfleri

Yn denetim valfleri hidrolik akkann hangi zamanda, ne yne gideceini ve

akkann durdurulmasn salar. Gerektii durumda ak yolunu deitirir ve ak yolunu
kapatr.
Yol says, valfteki akkan giri ve klarnn saysdr. Bir valf sembol zerinden
valfin sahip olduu yol says , bir konumdaki balant saysnn saylmasyla bulunur.
A

2 yollu valf

3 konumlu valf
ekil.2.24

Konum says, valfte bulunan pozisyonlarn saysdr. Konumlar valf sembollerinde

kareler ile ifade edilir. Vaf sembol zerindeki kare says ayn zamanda konum saysn
belirler. Her konum, valfin gerekletirdii ayr bir fonksiyondur.

Her balantya bir harf ile isim verilir. Bu harflerin sabit anlamlar vardr
alma hatlar
Basn hatt

A, B, C
P

Tank hatt

R, S, T

Pilot uyar hatt

X, Y, Z

Valflerin ksa yazlmlarnda yol says konum saysndan nce yazlr ve aralarna
"/" iareti konur.
A

2/2 valf
normalde kapal

3/2 valf
normalde ak
ekil.2.26 Valflerin yollar

33

4/3 valf
orta konumu kapal

 Yn Kontrol Valflerinin eitleri

alma ekline gre srgl valfler ikiye ayrlr.

1- Oturmal valfler
Bilye oturmal valfler
Disk oturmal valfler
Srgl valfler
Dner srgl valfler
Piston srgl valfler
Aadaki nedenlerden dolay srgl valfler en ok tercih edilen valflerdir.
Avantajlar:

Konstrksiyonlar basit yapldr.

eitli sayda kumanda fonksiyonlarnn bulunmasndan dolay avantajldr.
Basn dengelemesi iyi olduundan dk kumanda kuvveti gerektirir.
Dezavatajlar:

Ya iersinde bulunan yabanc paralara kar hassastr.

Piston hareketi iin gvde ile piston arasnda bir tolerans vardr. Bundan dolay tam
szdrmaz deildir.
2/2 Yn Kontrol Valfleri

ki yollu, iki konumlu valfler olarak isimlendirilir. Bu valflerde iki konum ve her
konum zerinde biri giri dieri k olmak zere iki yol vardr. zellikle ama ve kapama
ilemlerinde kullanlr.
3/2 Yn Kontrol Valfleri

ekil.2.27 2/2 Yn kontrol valfleri

34

 yollu, iki konumlu valfler olarak isimlendirilir. Bu valflerde iki konum ve her
konum zerinde balant ksm vardr. Genellikle tek etkili silindirlerde ama ve kapama
valfi olarak kullanlr.

ekil.2.28:3/2 Yn kontrol

4/2 Yn Kontrol Valfleri

Drt yollu, iki konumlu valfler olarak isimlendirilir. Bu valflerde iki konum ve her
konum zerinde drt balant ksm vardr. Bu valfler ift etkili silindirlerde ve motorlarn
kumandasnda kullanlr.
R A
a

b
P

T
R A

R A
a
P

b
T

ekil.2.29: 4/2 Yn kontrol

35

ekil.2.30: 2/2 Yn kontrol valfinin kulanli

5/2 Yn Kontrol Valfleri

Be yollu, iki konumlu valfler olarak isimlendirilir. Bu valflerde iki konum ve her
konum zerinde be balant ksm vardr. Bu valfler ift etkili silindirlerde ve motorlarn
kumandasnda kullanlr.
A

R PT

R PT

ekil.2.31: 5/2 Yn kontrol valfinin.

36

 4/3 Yn Kontrol Valfleri

Drt yollu, konumlu valfler olarak isimlendirilir. Bu valflerde konum ve her

konum zerinde drt balant ksm vardr. Bu valfler ift etkili silindirlerde ve motorlarn
kumandasnda kullanlr.

ekil.2.32: 4/3 Yn kontrol valfinin.

37

VALF
SEMBOL

MERKEZ
KONUM TPLER

"Ak tip" merkez

konum

ZELL

Tm yollar birbiri ile balantldr. A-B-P-T

(Silindirler elle hareket ettirilir).
Pompann boalmas.
(Deime srasnda, iki konumlu valfteki basn
geici olarak der.).

Tm yollar kapaldr. A, B,P,T (Konum

"Kapal tip" merkez deitirmede basncn dmesi nlenir).
konum
Deime srasnda basncn dmesini nler,
(Basn oklarna neden olabilir.).

"Pompa-depo
balantl" merkez
konum

hatlar kapal, pompa-depo balantldr. A, B,

P-T (pompay yormaz).
Pompa devresini boalmasna ramen A ve B
yollarn kapatarak belli bir dereceye kadar
kilitleme salar.
(NOT: Bu piston, dier birok pistona nazaran
valfte daha yksek basn dne neden olur).

" hatlar depo

balantl" merkez
konum

Pompa yolu kapal, i hatlar depo balantldr.

A-B-T,P ( hatlarnda basn dmesi salanr.).
Pilot kumandal ek valf devreleri Hidrostatik
iletim serbest dn etkisi salar ve ayrca basn
oklarn azaltr.
kinci bir yn kontrol valfinc akkan
gnderildiinde, kullanlr.

" hatlar pompa

balantl" merkez
konum

Depo yolu kapal, i hatlar pompa balantldr.

A-B-P, T (silindirler istenilen konumda
durdurulabilir).
Orta konumda yeri besicine peniden ak
salanmas).

"Depo i hatt
balantl" merkez
konum
"Pompa i hatt
balantl" merkez
konum

hatlarndan birisi depo balantldr. A-T, P, B

(Alclardan birindeki akkan depoya
gnderilir.).
Pompa i hatlarndan birisi ile balantldr. P-B,
A, T (Alclardan birine akkan gnderilir.).

Tablo 1 /n sk kullanlan 4/3 valferin merkez konumlar ve zellikleri.

38

 Yn Kontrol Valflerinin Kumandas

Yn kontrol valflerinin konum deitirmeleri iin kullanlan birok kumda sistemi

bulunmaktadr.
Kol kumandal

Hava basn kumandal

Basmal dmeli

Kilit

Makaral kumandal

evirmeli anahtar

Basn kumandal

Tek sargl (bobin)

Yayl kumanda

Deiken bir ekilde artarak

ters ynlerde alan iki sarg

Tablo.2: n kontrol valflerinin kumandas.

1) Mekanik kumanda
A) Elle kumanda
B) Pedalla kumanda
C) zel kumanda sistemleri
2) Elektromekanik kumanda (solonoidli)
Solenoidli (Bobinli) Kumanda Sistemleri

Solenoid bobinine elektrik akm verildiinde solenoid armatr, elektromanyetik

kuvvetleri ile bobin iine itilir. Armatr itme kolunu dolays ile de pistonu hareket ettirerek
valf iindeki akm yollarnn balantsn salar. Solenoid bobini AC veya DC, hava aralkl
veya yaa daldrlm olabilir. Buna slak pimli solenoid de denir.

39

ekil.2.33: Bobinli kumanda sistemleri

Alternatif akm devrelerinde bobin devreye girdiinde, bobin zerinde armatrn

bobin iine ekilmesiyle ivedi olarak azalma gsteren yksek bir ylma akm geer.
Bundan sonra bobinin alr durumda kalabilmesi iin gerekli elektrik akm, balangtaki
bu akmn sadece yedide biri kadardr. Solenoidler bu altrma akmna sonsuz dayanacak
ekilde tasarlanmtr; ancak balangtaki elektrik akm ok ksa bir sre iin uygulanabilir.
Yani alternatif akml bir solenoidte armatrn bobin iine ekilmesi engellenirse bobin
yanar. Doru akm devrelerinde ise solenoidi altran elektrik akm nispeten sabit olup bu
tr devrelerdeki bobinler buna dayanacak ekilde tasarlanmtr.
Solenoid eitleri

1- Hava aralkl alternatif akm solenoidlerinin zellikleri:

Anahtarlanma zamanlar ok ksadr (30 ms).
Basit elektrikli kontrol mekanizmalardr.
Solenoid ylma akm yksektir (Gerekli normal akmnn 7 veya 10 kat
kadardr) ve bobin yksek ylma akmna ok ksa bir sre dayanabilir.
En byk anahtarlama frekans saatte 7000 kadardr.
2- Hava aralkl doru akm solenoidlerinin zellikleri:
Anahtarlama zaman yaklak olarak 60 ms'dir.
Yumuak anahtarlama.
Ara bir konumda armatr hareketinin engellenmesi bobine zarar vermez.
En byk anahtarlama frekans yksektir (Saatte 15.000 - alternatif akm
(AC) solenoidlerinin yaklak olarak iki kat).
3- Yaa daldrlm veya slak pimli solenoidler
40

Armatr valfin dk basnl portlarndan arndrlmam ve manyetik olmayan bir

tp iinde yer almakladr. Sonuta armatr akkana daldrlm durumdadr. Hareketi
salayan bobin tpn dnda yer almaktadr. Birok retici bu tr bir yapy
benimsemektedir.
4- Islak pimli alternatif akm solenoidler
zellikleri hava aralkl alternatif akm solenoidlerinin zelliklerine benzer. Aynca
armatrn yaa daldrlm olmasndan dolay birtakm avantajlara sahiptir.
Daha az anma
yi s dalm
Yastklanm armatr u durdurucular.
5- Islak pimli doru akm seleneoidlerinin zellikleri
Hava aralkl doru akm so-lenoidlarnn zelliklerine benzer. Ayrca armatrn yaa
daldrlm olmasndan dolay aada belirtilen avantajlara sahiptir.
Daha az anma
Daha iyi s dalm
Yastklanm armatr u durdurucular
Aki Denetim Valfleri

Ak denetim valfleri, devreye veya bir ksmna giden pompann bast akkan
ksarak hidrolik devre elmanlarnn hzlarn drr.
Ak kontrol valfleri
Ak ayar vafleri
Ak Kontrol Valfleri

Ak kontrol valfleri hidrolik sistemlerde akkann debisinin ayarlanmasn salar.

Ak kontrol valfleriyle, hidrolik sistemdeki motorlarn devir saylarn veya silindirlerin
alma hzlarn ayarlayabiliriz.

41

Viskoziteden bamsz

Viskoziteye baml

ekil.2.34: Akis kontrol valfinin sembol ve iyaps

ek Valfli Ak Kontrol Valfleri

Bu valfler akkann iki ynde hareketini salar. Hidrolik akkann sisteme gnderilii
srasnda akkan dar kesitten ak hz derek geer. Hidrolik akkan tersi ynde harekete
baladnda ek valf ksm alarak hzl bir ekilde hazneye geri dner. Bu tr valfler
zellikle silindirlerin geri konuma hzla gelmesi iin kullanlr.

ekil.2.34: ek valfli ak kontrol valfleri

Hidrolik Akmlatrler

Hidrolik akmlatrler, bir hidrolik sistemdeki hidrolik enerjiyi depolayan ve ihtiya

halinde bunu tekrar sisteme geri veren devre elemanlardr. Depolama ilemi, bir arlk, bir
yay yardmyla veya bir gaz hacmi sktrlmak suretiyle elde edilir. Balonlu ya da
diyaframl tip akmlatrlerde gaz olarak patlama tehlikesi olmayan azot gaz kullanlr.
Hidrolik akmlatrler devrede deiik amalar iin kullanlr.
Hidrolik akmlatrlerin devredeki grevleri unlardr;
Hidrolik enerjiyi depolamak
Devredeki titreimleri nlemek
Hidrolik sistemde oluan darbe ve oklanmay nlemek
Sistemde oluan ya sznts kayplarnda yedek basn oluturmak
42

Hidrolik enerji reten elemanlarn herhangi bir sebepten durumas sonucunda sistemi
istenilen konumda durdurmak iin yedek enerji salamak
Yaplarna gre pistonlu akmlatr, balonlu akmlatr ve diyaframl akmlatrler
olarak incelenir.
Arlkl akmlatrler
Yayl akmlatrler
Pistonlu akmlatrler
Balonlu akmlatrler
Diyaframl akmlatrler
Arlkl ve yayl akmlatrler gnmzde pek kullanlmamaktadr.

ekil.2.34: Hidrolik akmlatrler

Pistonlu Akmlatrler

Gaz ve ya birbirinden ayran ve ikisi arasnda serbeste hareket edebilen bir

pistondan oluur. Gaz olarak genelde azot gaz kullanlr. Yksek basn oranlarnda
alabilme avantajna sahiptir. Fakat piston zerinde bulunan keeler gazla yan birbirine
karmamasn salar. Pistondaki srtnmeden dolay reaksiyon hz pek iyi deildir. Azot
gaznda kayplar ve ya kaaklar oluur.
Balonlu Akmlatrler

Ska kullanlan akmlatr eitlerindendir. Gaz ile yan ayrlmasnda ayrma

duvar olarak lastik balon kullanr. Szdrmazlk zellii son derce yksektir. Devrede basn
dmesi durumunda skm durumdaki gaz genleerek sistemin basncn dengeler.
Maksimum ve minumum alma basnlarnda pek verimli deildir.

43

ekil.2.35: Balonlu akmlatrler

Diyaframl Akmlatrler
Kk titreim ve oklarn snmlenmesinde kullanlr. Gaz ile yan ayrlmasnda
ayrma duvar olarak lastik bir diyafram kullanlanlr. Kk yapldr ve yksek basl
yerlerde kullanlmaz.

44

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki oktan semeli sorular dikkatlice okuyunuz.
dndnz bir seenei iaretleyiniz. Bunu tek banza yapnz.
1)Kt yalama zellikleri olan bir hidrolik
akkan neye sebep olabilir?
A) Basn d
B) Ar grlt seviyesi
C) Sistemin bozulmas
D) Akkann kprmesi
Aadaki 2,3 ve 4. sorularda boluklara en
uygun olan seenei iaretleyiniz.
2)Hidrolik akkan depolarnn dibi ---------olmamaldr.
A) V eklinde
C) Eimli
B) Kavisli
D) Dz
3)Bir hidrolik silindir tarafndan yaplan i
hesaplanrken, hidrolik basnc ve pistonun
------------- bilmek zorundasnz.
A) Mil apn
B) Alann ve strounu
C) Strounu ve hzn
D) apn ve hzn
4) Bir szgecin performans deeri onun sis
temden . temizleyebilme
yeteneine baldr.
A) Kirlilii
B) Reineleri
C) Katk maddelerini
D) Gresleri
5) Hangi hidrolik cihaz hz kolaylkla
deitirerek yksek tork salayabilir?
A) Akkan motoru
B) Manifold
C) Dengeleyici
D) Dorusal hareketlendirici

Doru

olduunu

6) Eer iki farkl hidrolik piston arasndaki

kuvvet oran azalan oranl ise, piston hz
A) Artar.
B) Azalir.
C) Deimeden kalir.
D) Karekkdr.
7) Bir akmlatr hidrolik sistemde
aadaki nedenlerin biri hari hepsi iin
kullanlr.
A) Basnl akkan saklamak
B) Hidrolik darbeleri snmlemek
C) Gerektiinde akkan vermek
D) Pompann yerini almak
8) Hidrolik bir sistemde arza aradnzda,
sistemi doru analiz edebilmek iin
aadakilerden hangisini yapmanza gerek
YOKTUR?
A) Sistemi anlamak.
B) Devre diyagramlarn okumak
C) Her aksamn ilevini bilmek
D) Her aksamn kesit diyagramm
9)Bir hidrolik akkann ilevlerine
aadakilerden biri hari hepsi dahildir.
A) Elemanlar kayganlatrmak
B) Is yaratmak
C) Gc iletmek
D) Srtnmeyi azaltmak
10) Paletli alan motorlar ne kadar
dnebilir?
A) Bir ok tur
B) Bir tam dn
C) Tam bir dnn az altnda
D) Bir ka derece

45

RENME FAALYET3
RENME FAALYET3
AMA
Bu faaliyette sabit ve hareketli sistemler ile kapal ve ak sistemleri tanyacaksnz.

ARATIRMA
Mobil hidrolik sistemlerini aratrnz. Hangi tip aralarda kullanlr. Bu konuyla ilgili
dokman ve kaynak kitaplar inceleyiniz ve internet ortamnda aratrma yapnz.

3.SABT VE HAREKETL SSTEMLER

Hidrolik sistemler, modern retim ve imalat tezghlarnda uygulanr.
Hidroliin otomasyon tekniindeki eitli uygulamalar, bu alandaki yerini ve nemi
gstermektedir. Esas itibariyle ikiye ayrlr.
Sabit hidrolik sistemler
Hareketli hidrolik sistemler
Hareketli hidrolik sistemler, tekerlekler veya paletler zerinde hareket edebilir. Buna
karn, sabit hidrolik sistemler belli bir yerde sabittir. Valflerin genel olarak dorudan el ile
kumanda edilmesi, hareketli hidrolik sistemlerin karakteristik zelliklerindendir. Buna
karn, sabit hidrolik sistemlerde daha ok elektromanyetik valfler kullanlr.
Hidrolik sistemler ayrca gemi, madencilik ve uak tekniinde geni yer tutar. Uak
tekniinde emniyet faktr ok daha nemli olduundan, bu alanda kullanlan hidrolik
sistemlere daha ok hassasiyet gsterilir. Hidrolik sistemlerin grevlerini izah edebilmek
iin, aada uygulama rnei gsterilmitir.
Sabit hidrolik sistemlerin nemli uygulama alanlar aada belirtilmitir:
Her trl imalat ve montaj makineleri
Transport sistemleri
Kaldrma ve iletme makineleri
Presler
Basnl dkm makineleri
Haddehaneler
Asansrler
46

Takm tezgahlar imalat tipik bir uygulama alann oluturur.

ekil.3.1:Hidrolik torna tezgah

Modern CNC takm-tezgahlannda takm ve para tezgha hidrolik bir sistem ile
balanr. lerleme ve kzak hareketi de hidrolik sistemle temin edilebilir.

ekil.3.2:Hidrolik hidrolik pres

47

 Hareketli Hidrolik Sistemler

Hareketli hidrolik sistemlerin uygulama alanalar:

naat makineleri
Kepe mekanizmalar, tutma ve ykleme tertibatlar
Kaldrma ve iletme makineleri
Tarm makineleri
naat makinelerinde hidrolik sistemler, deiik ekillerde uygulama alan
bulur.rnein, byk bir kazycda (excavator) i hareketlerinin (kaldrmak, tutmak,
dndrmek vs.) yan sra kazyc makinenin yer deitirme hareketi de hidrolik sistemle
olmaktadr. Dorusal hareketler, dorusal tahrik elemanlar (silindirler) ve dnme
hareketleri, dner tahrik elemanlar (motorlar) tarafndan verilir.

ekil.3.3: Hareketli hidrolik dozer

Burada, her tekniin kendine zg ncelikli uygulama alanlar olduuna dikkat

edilmesi gerekir. Bu konuya aklk getirmek iin, bir sonraki sayfada yer alan tabloda
ounlukla kullanlan tekniin - elektrik, pnomatik, hihrolik - karakteristik deerlerinin
bir karlatrmas yaplmtr.
Buna gre hidrolie ncelik tannan durumlar:
Kk yap elemanlar ile byk kuvvetlerin iletiminde; bu ise g younluunun
olduka yksek olduunu ifade eder.
Hassas konumlamada
48

Yksek yk altnda, durma halinden harekete gemede

Yke bal olmayan dzgn hareketlerin elde edilmesinde; zira svlarn sktrlamaz
varsaym ve ayar valflerinin kullanm bunu mmkn klmaktadr
Dzgn, darbesiz alma ve hareket deitirmede
yi derecede kontrol etme ve ayarlama gerektiinde
Is iletiminin nemli olmas halinde
Hidrolik, dier tekniklerle karlatrldnda, aadaki dezavantajlar gsterir:
Kaak yala evrenin kirletilmesi (yangn ve kaza tehlikesi)
Kirlilie duyarllk
Yksek basntan dolay tehlikeli (kesme tehlikesi) olmas
Scakla baml (viskozite deiimi) olmas
Verimin dk olmas
Merkezi Hidrolik Sistemler

lk gaz, elektrik ve su uygulamalarnn ncleri, byk kentlerin ve sanayi kurulularnn taleplerini karlayan, ok saydaki yerel ve kamu yetkilileri olmutur. 19.
yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda, ayn ekilde su gc salayan birka zel
sektrde hidrolik g kuruluu bulunmakta idi.
lk sistemlerin kurulmas, 1876' da Hull tersanesinde vinleri altracak olan makine
aksamnn montaj ile balatlmtr. Manchester, Liverpool, Glasgow, Bir mingham, Sydney
ve Melbourneda de gzle grlr giriimler vard, ancak bu giriimlerin arasnda en byk
ve barls 1976' ya kadar yaklak bir asr ayakta kalan Londra Hidrolik G irketi idi. Bu
irket tarihinin en verimli dneminde yani 1920' lerde, 7 in apnda ve 184 mil
uzunluundaki boru hatlar ile haftada 1600 milyon galonun zerinde pompalama yapyordu.
Mevcut basn 48 bar (700 lb/in2) idi ve birbiriyle balantl 8000' in zerinde makina
beslenmekte idi. Antwerp' teki bir tesiste ise, enerji hidrolik olarak iletiliyor ve bu enerji
aydnlatma amal elektrik enerjisine evriliyordu. Bu sistem, elektrik ve gaz retim
kaynaklaryla rekabet etmekte idi. Genelde, en yaygn kullanm alanlar daha sonralar
glendiricilerle takviye edilen, 48-83 bar (700-1200 Iibre-in2) dzeyindeki, kaldrma, pres
ve vin donanmlar olmutur.alma akkan olarak hidrolik yan kullanlmaya
balanmas, byk tesisleri pratik olmaktan karm, ancak son zamanlardaki gelimelerle
daha kk lekte alan merkezi sistemler yeniden kullanlmaya balanmtr Bir
fabrikada normal faaliyet srecinde gnlk yaamda her zaman kullanlan pnomatik
sistemlere benzer yapdaki hidrolik sistemlerin kullanlmas ilkesinin, pek ok ekici yn
vardr. Yksek basn ve nemli dzeydeki sznt kaaklar dndaki ana farkllk, hidrolik
sistemlerde besleme boru hatt ile birlikte, bir dn boru hattnn varldr. Bu sistemlerin
bir fabrikada en sk kullanld alan, birbirleri ile balantl bir grup makinenin merkezi bir
besleme sayesinde altrld durumlardr.
49

 Merkezi Sistemlerle Mnferit Sistemlerin Karlatrlmas

Mnferit g paketleri yerine merkezi hidrolik sistemlerin kullanlmas konusunda,

hala fikir ayrlklar vardr. Her iki yntemin zellikleri aada karlatrlacaktr. Genelde;
birisi iin avantaj yaratan bir zellik, dieri iin bir dezavantaj yaratmaktadr. Her ikisinin de
ayr olumlu nitelikleri vardr ve her yntem kendi uygulama koullarnda deerlendirilebilir.
Mnferit g paketi sistemlerinin avantajlar

Birbirlerinden tamamen bamszdr.

Her sisteme uygun olan, deiik tr ve dereceli akkanlarla beslenebilir.
Her biri farkl basnlarda alabilir.
Bir devre bozulsa bile, dierleri almaya devam edecektir.
G paketleri makinenin hemen yannda olabilir.
Dezavantajlar

Bakm yaplacak daha ok sayda g paketi ve aksam vardr.

Yksek maliyet sz konusudur.
Daha geni taban alan ihtiyac vardr.
Daha byk toplam g ihtiyac vardr.
Merkezi hidrolik sistemlerin avantajlar

Sadece tek bir akkan tank vardr.

G paketi iine yedek pompa(lar) yerletirilmesi tasarlanabilir.
Dk maliyet sz konusudur.
Bakm yaplacak tek bir birim vardr.
Daha az yer ihtiyac vardr.
Akkann artlandrlmas, mnferit g paketleri kullanlrken ortaya kan
maliyetlerden ok daha dk bir maliyetle, hat dnda ya da dn annda retilebilir.
Toplam g paketi kapasitesi, mnferit g paketlerininkinden daha az olabilir.
Dezavantajlar

G paketinde herhangi bir arza olduunda btn sistemler kesintiye urar.

Mnferit g paketlerine gre daha uzun bir boru donanm gerekir.
Farkl alma basnc iin farkl deerler sz konusu ise, zel devreler basn azaltc
valfle donatlmaldr.
50

Tanktaki akkann ok fazla miktarlarda olmas nemli bir yangn riski yaratr ve bu
durumda g paketi odasn yaltarak otomatik yangn sndrc sistemle donatmak;
rnein, g paketi odasn yangn durumunda karbondioksit gaz ile doldurmaya imkan
salayacak bir sistemle donatmak gerekir.
Devreler arasnda karlkl zt etkileim oluabilir.
Kapal Ve Ak Sistemler

Hidrolik Motor Devreleri

Hidrolik motor devreleri veya hidrostatik iletimler (transmisyonlar) ak veya kapal
dng olarak iki snfa ayrlr: Ak devre iletiminde motordan kan akkann tm ya
haznesine geri dner. Kapal devre iletiminde ise motordan kan akkann byk bir ksm
pompa giriine geri dner. Soutma ve filtreleme iin dngden bir miktar akkan alnabilir.
Dng zel bir telafi devresi ile tekrar doldurulur.
ekil.3.4 te sabit hzl tek ynl ak devre iletimi grlmektedir. Pompa
kapatldnda motor almaya devam ederse motorun kavitasyon yapmasnn nlenmesi
iin motora akkan salayan kavitasyon nleyici bir ek valf dzenee dahil edilmitir.

ekil.3.4 : Ak devre iletimi

ekil.3.4 te sabit debili birim yerine deiken debili bir pompa kullanlmas halinde
deiken hzl altrma elde edilir.
Sabit debili pompa motorunun kullanld herhangi bir sistemde hz kontrol iin ak
kontrol valf kullanlabilir. Ancak ak fazlasnn emniyet valfinden atlmas gerekeceinden
bu sistemin scakln ykseltecektir.
Kapal Dng letimi

Hidrostatik iletimde kullanlan pompa ve motor nitelerinde nceden planlanm bir

miktar sznt vardr. Bu nitelerin kapal dng dzeneinde kullanlmas halinde (ekil51

3.5) szntnn dengelenmesi iin ayr bir akkan kaynana ihtiya vardr. Dngnn dk
basnl tarafn besleyen bir ikmal pompas kullanlarak bu dengeleme salanabilir.

ekil.3.5 : kmal pompal kapal dng hidrostatik iletim

kmal pompas emniyet valfinin belirledii dk bir basn deerinde ek valf

devresine filtre edilmi ak salamakladr. Bu devre, ikmal akkannn ana pompann dn
tarafna iletimini salarken yksek basnl taraf da yaltmaktadr. kmal devresi tahliye
valfnn basn ayar ana pompann gerektirdii dzeyde olmaldr: Bu basn deeri ok
dk (yaklak olarak l bar) olabilecei gibi baz tasarmlarda 20 barlk geri basn
deerlerine dahi gerek duyulabilir. Tek ynl kapal dng iletim dzeneklerinde ikmal
yann salanmas iin yksee kaldrlm bir haznenin kullanm mmkndr. Bylelikle
ayr bir ikmal pompasna ve devresine gerek kalmaz.
Mobil Hidrolik Valfler

Bu valfler valf bloku veya manifoldu iindeki standart bir hcreye monte edilebilen
bir valf kabndan meydana gelir. Bu tr valf konstriksiyonu uzun yllar zellikle basn ve
ak kontrolleri ve ek valfler iin kullanlmtr. Ancak hem sngl tipte hem de piston tipi
bobinli valfler mevcuttur.
Kartulu valf terimi son zamanlarda uyar kumanlal ek valfler grubuna giren
(kartulu mantk valfleri gibi) yn, ek, akm ve basn ilevlerini yerine getirmek iin
kontrol edilen valflerin genel ad olmutur. Bunlara bazen mantk elemanlari da denir ve
bunlarn belirli bir zellii fiziksel boyutlarna nazaran yksek ak kapasitesine sahip
olmalardr. Bu valflere uygun gelen standart boluklar DIN 23442 standardnda detayl
olarak belirtilmitir.zel bir takm hidrolik valfler ekskavatr, vin, forklift aralar vb.
mobil hidrolik uygulamalarnda kullanlmak zere gelitirilmitir. Yn kontrol valfleri
genelde iine monte edilmi tahliye ve ek kartular ihtiva eden gruplar eklinde birbirine
monte edilmi alt yollu pistonlu valflerdir.
52

ekil 3.6 : Valf tertibatlar.

Bu valflerin yaps toplu olarak cvatalanm valf birimlerinden oluabilecei gibi

birok piston ieren yekpare gvdeden de oluabilir. Bu yaplardan birincisi stoklanan
birimlerin saysn azaltmas ve tasarmda deiiklik yaplmas durumunda salad kolaylk
asndan daha kullanldr. Ancak bunun yannda yekpare valfler daha derli toplu, belirli bir
debi deeri iin daha kk bir yapya sahip olup szntlara da daha az meyillidir.
Valf Tertibatlar

Valf gruplar arasndaki balantlar temel olarak ekildedir. Bunlar gerekli i

evrimine bal olarak paralel, seri ve tandem balantlardr. Genelde, btn srgler ntr
konumda iken pompa ak, ana tahliye valfinin havalandrlmas veya srgnn ak merkez
konumu ile depoya boaltlr. Mobil valflerin olduka uzun piston hareketi vardr bylelikle
valfin sadece ksmen altrlmas ile dozaj ilemi bir dereceye kadar gerekletirilebilir.

53

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
LEM BASAMAKLARI

NERLER
Basnl akkan hazrlama nitesi
Ynkontrol grubu

Hareketi gerekletirecek
devre
elemanlarnn
listesini kartnz.

Basn emniyet valfi

4/2 yn valfi
Alclar,
ift etkili silindir
Sistem ihtiyacna cevap verebilecek niteler semelisiniz.
Silindirin tahrik ve kontrol bir 4/2-ynlendirme valfi ile
gerekletireceksiniz.
Burada kepenin frna daldrlmas, ancak valfe
kumanda etmekle mmkndr.Buna dikkat ediniz.
Pistona etki etmek iin, miktar hacimsel debi (pompa
debisi de denir) ile tanmlanan hidrolik akkan pompa
tarafndan sisteme iletilir. Teorik debiyi hesaplayabilmek
iin, pompann bir devir saysna tekabl eden basma
hacmine (V) ve elektrik motorunun birim zamandaki
devir saysna (n) ihtiya vardr. Buradan, teorik pompa
debisini aadaki formlle hesaplaynz.

Q = V.n
Hidrolik
devre Pistonun ileri ve geri hareketinde geen zamann
elemanlarn
hesaplanmasnda, dolmas gereken silindir hacminin yan
boyutlandrmak
iin
sra pompa debisi de nemlidir unutmaynz.
gerekli
hesaplamalar
Bunun iin aadaki forml kullanannz.
yapnz.
Q = A.v
Hzn v yerine v = s/t yazbilir.
Silindirlerde etkili yzeyin (A) hesaplanmasnda, piston
yzeyi ile piston halka yzeyinin farkl olduuna dikkat
edilmesi gerekir. Bir baka deyile, pistonun ileri
hareketinde piston yzeyinin ve geri hareketinde piston
halka yzeyinin etkili yzey olduu dikkate
alnmalsnz.
Bu uygulamada sz konusu olduu gibi, sakin konumda
sistemin i elemanlarnn zorunlu olarak belli bir son
konumu almas isteniyorsa, yay geri getirmeli valfleri
kullannz.

54

 Buradaki altrmalarda yay geri getirmeli, yay

merkezlemeli ya da kilitlemeli olan eksenel srgl
valfleri semelisiniz.
Bilinsiz olarak hidrolik sistemin altrlmas
durumunda, i elemanlarnn emniyet asndan zorunlu
olan konumlarn muhafaza etmesi iin, burada yay geri
getirmeli 4/2-ynlendirme valfi kullanmalsnz.
Pompa debisinin, silindir pistonunun ileri ve geri
hareketlerine ait hzlarn hesaplanmas nemlidir; zira:

Boru hatlardaki akkan hznn (yaklak 5 m/s)

Maksimum piston hznn (yaklak 12 m/dk)

almamas gerekir.
Silindirin tahrik ve kontroln 4/2-ynlendirme valfi ile
gerekletiriniz.
Burada kepenin frna daldrlmas, ancak valfe
kumanda etmekle mmkndr.Buna dikkat ediniz.

UYGULAMANIN ZM

Kepe mekanizmasnn hidrolik olarak tahrik ve kontrolne ilikin bir devre emas
verilmitir. Bu emada istenilenleri dikkate alarak doruluunu inceleyiniz. ayet devre
emasn doru bulmuyorsanz, sizce mmkn olan hatalar belirtiniz.
Daha sonra silindir apn ve pistonun geri gelme hzn hesaplaynz.
Silindir ap aadaki formle gre hesaplanacaktr:
F = p.A
Sisteme ait direnler burada dikkate alnmyor.

55

Etkili yzey

Piston yzeyi

Piston halka yzeyi

Ap

leri hareket

Geri hareket

F = p.AP
V=

F = p.APH

Q
AP

V=

ekil.2.37: Hidrolik devre

56

Q
APH

Aph

Sv haldeki alminyum, scak tutma frnndan bir oluk yardmyla basnl dkm
makinesine iletilmek istenmektedir. Bunun iin, bir kepe mekanizmas gerekmektedir.
Kepe mekanizmasnn istenilen hareketi yapabilmesi iin, ift etkili bir silindir
kullanlmas gerekmektedir. Bylece ileri ve geri hareketler mmkn olur. Silindirin tahrik
ve kontrol bir 4/2-ynlendirme valfi ile gerekletirilmektedir. Burada kepenin frna
daldrlmas, ancak valfe kumanda etmekle mmkn olacaktr.
Uygulamada istenilenlerin gsterilen devre emas ile gerekletirilmesi iin kepenin
olduka hafif olmas gerekir. Kepenin ar olmas durumunda, piston kolunun dar
(kepenin frna doru) hareketi srasnda hz msade edilmeyen bir deere ykselebilir ve
kepe sv haldeki metale istenmeyen bir hzla daldrlm olur. Bu durum, B hattna valf ile
silindirin arasna, bir tutucu valf takmak suretiyle nlenebilir ( eken yk).

ekil.2.38: Hidrolik devre

Verilenler:
Pompann basma hacmi
= 3,45 cm 1/devir

E-Motorun devir says

Gerekli kaldrma kuvveti
Maks. sistem basnc

n = 1450dak1
F = 5000 N
p =40 bar

Yzeyler aras oran

= 1,5 : 1

57

Silindir apnn hesab

F = p.A

A=

F
P

A=

5000 N . cm 2
400 N

A=

d 2 .
4

d=

1 bar = 10 N/cm2

A = 12,5 cm 2

4.12,5 cm 2

d = 3,98 cm 2 4 cm
d = 40 mm
Geri hareket hznn hesab
1. Pompa debisinin hesab

Q = V .n

Q=

3,45 cm 3 .1450
dak

Q = 5000 cm 3
Q = 5 dm 3 / dk .
2. Geri hareket hznn hesab

Q = A.v
58

Q
A PH

v=

A = 50 cm 2
A= 50 cm ve yzeyler aras oran iin 1,5 : 1= 33,3 cm yazmak suretiyle, A PH = 0,33 dm 2
elde edilir.

v=

5 dm 3
.
0,33 dm 2 . dk

v =15,15 dm / dk .

v = 1,515 m / dk.

59

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki oktan semeli sorular dikkatlice okuyunuz. Doru olduu dndnz
bir seenei iaretleyiniz.
1) Aadaki seeneklerden hangisi sabit
hidrolik sistemlere rnek olarak
gsterilebilir?
A)Ykleyiciler
B) Vinler
C) Ekskavatrler
D) Hidrolik pres

5) Aadaki seeneklerden hangisi merkezi

hidrolik sistemlerin avantajlarndan
deildir.
A) Sadece tek bir akkan tank vardr.
B) Bakm yaplacak tek bir birim vardr.
C) Yksek maliyet sz konusudur.
D) Daha az yer ihtiyac vardr.

2) Aadaki seeneklerden hangisi

hareketli hidrolik sistemlere rnek olarak
gsterilebilir?
A) Hidrolik vargel
B) Vinler
C) Enjeksiyon makinesi
D) Hidrolik pres

Aadaki 6,7. sorularda boluklara en

uygun olan seenei iaretleyiniz.
6) Ak devre iletiminde motordan kan
akkann tmgeri dner.
A) Silidirlere
B) Sisteme
C) Motora
D) Ya haznesine

3) Sabit hidrolik sistemler aada belirtilen

uygulama alanlarnn hangisinde
kullanmamaktadr?
A) Kaldrma ve iletme makineleri
B) Transport sistemleri
C) Eksantrik presler
D) Asansrler

7) Kapal devre iletiminde motordan kan

akkann tmgeri dner.
A) Silidirlere
B) Pompa giriine
C) Motora
D) Ya haznesine

4) Aadaki seeneklerden hangisi

mnferit g paketi sistemlerinin
avantajlarndan deildir?
A) Birbirlerinden tamamen bamszdr.
B) Her biri farkl basnlarda alabilir.
C) Dk maliyet sz konusudur.
D) G paketleri makinenin hemen yannda
olabilir.

8) Aadaki seeneklerden hangisi ak

devre iletimin uygulama alanna girmez?
A) Hidrolik talama
B) Kollu makas
C) Enjeksiyon makinesi
D) Hidrolik vargel

60

RNEK PROBLEM

Bir scak tutma frnnda bulunan sv alminyum bir oluk tertibat ile basnl dkm
makinesine iletilmek istenmektedir. Bunun iin konum plannda da grld gibi bir kepe
tertibat gerekmektedir. Hareketi gerekletirecek devre elemanlarn listesini kartnz ve
hidrolik devre elemanlarn boyutlandrmak iin gerekli hesaplamalar yapnz. (Pompann
bir devir saysna tekabl eden basma hacmi 3,45 cm3, elektrik motorunun devir says 1450
dk, kaldrlmas gereken kuvvet F = 5000 N, maksimum sistem basnc 40 bar, piston
yzeyinin piston halka yzeyine oran 1,5:1 olarak alnacaktr.).

ekil.2.36: Kepe

61

MODL DEERLENDRME
ODL DEERLENDRME

SRE

KULLANILACAK
MALZEMELER

PERFORMANS TEST
Sv Aliminyum Boaltma Kepesinin Hidrolik Devresinin
Projelendirilmesi
60 dakika
1-Basnl akkan hazlama nitesi
2-Yn kontrol grubu
- Basn emniyet valfi
- 4/2 yn valfi
3-Alclar
ift etkili silindir
KONTROL LSTES

UYGULAMA ADI

Sv Aliminyum Boaltma Kepesinin Hidrolik Devresinin

Projelendirilmesi

AMA

Hidrolik devrelerin boyutlandrlmas gerekli elemanlar

hesaplama becerisi kazanacaksnz.

AIKLAMA

Uygulamay gerekletirirken
gzlemlediiniz davranlarda EVET,
gzlemlemediiniz davranlarda
HAYIR seeneini iaretleyiniz.

Evet

Hayr

DEERLENDRME LTLER

rnek problem iyi okuyup doru yorumladnz m?

Silindir ap hesabn doru bir ekilde hesapladnz m?

Pompa debisi doru hesaplandnz m?

4
5

Geri hareket srasndaki piston hzn doru hesapladnz

m?
Bulunan deerlere gre gerekli devre elemanlarn
boyutlandrdnz m?

DEERLENDRME
Yukardaki maddelerden 4 adedinde EVET seeneini iaretlediyseniz modl
baaryla tamamladnz demektir. EVET seeneinin says 4 in altnda ise Hayr olan
cevaplarnz iin ilgili konular tekrar gzden geiriniz.

62

Hidrolik Devre Kontrol ve Ekipman Sembolleri

Temel Semboller
izgi
Hata!

Srekli izgi - Ak
hattn gsterir
Kesik izgi - Pilot veya drenaj hattn gsterir
Bir nitedeki iki veya daha fazla fonksiyonu gsterir
Daire Yarm daire
Daire - Enerji evrim makinesi (rn. pompa,
kompresr, motor)
Daire - lm enstrmanlar
Yarm daire - Rotary (Dner) Aktatr
Kare - Dikdrtgen
Kare - Kontrol bileenleri
Drtgen
artlandrma aparatlar (rn.
yalayc, s deitiricisi-eanjr)
eitli Semboller

63

filtre,

seperatr,

Yay
Kstlayc
Kstlayc
gen
i dolu gen - Hidrolik akkann ak ynn
gsterir
i bo gen - Pnmatik akkann ak ynn
gsterir.
Pompalar

Mekanik enerjiyi hidrolik veya pnmatik enerjiye

eviren makinelerdir.

Sabit Deplasmanl Hidrolik Pompalar

Tek ynl pompa
ift ynl pompa
Deiken Deplasmanl Hidrolik Pompalar
Tek ynl pompa

ift ynl pompa

Motorlar

Hidrolik veya pnomatik enerjiyi dner (rotary)

mekanik enerjiye evirir.

Sabit Deplasmanl Hidrolik Motorlar

Tek ynl motor

64

ift ynl motor

Deiken Deplasmanl Hidrolik Motorlar
Tek ynl motor

ift ynl motor

Dner (Rotary) Aktatr
Hidrolik
Pnomatik
Silindirler

Hidrolik veya pnomatik enerjiyi lineer mekanik

harekete evirirler

Tek Etkili Silindirler

Harici gle geri dnen tipler

Yay gc ile geri dnen tipler

ift Etkili Silindirler
Tek tarafl piston kolu ile ift etkili silindirler

ift tarafl piston kolu ile ift etkili silindirler

Frenli Silindirler
Tek sabit
65

ift sabit

Tek ayarlanabilir

ift ayarlanabilir
Kontrol Vanalar
Genel Gsterim
Tek kare, ak veya basn kontroln gsterir.
(letme koullarna, basn ve ak ekline gre ok eitli
tiplerde olabilir).
ki kare, kontrol vanasnn iki pozisyonlu olduunu
gsterir.
kare, kontrol vanasnn pozisyonlu olduunu
gsterir.
Kontrol
vanasnn
gsterimlerinden birisidir.
Ak Ynne
Kontrol Vanalar

Bal

diyagramdaki

basit

Ak ynne bal olarak vanann almas veya

kapanmas esnasnda tam veya kstl ak salar.

Ak Ynleri
Tek ynl ak
ki taraf kapal port (yol)
ki ynl ak
Biri kapal yollu, iki ynl ak
66

apra bal, iki ynl ak

ki kapal yollu, tek by-pass ak yn

2 yollu 2 pozisyonlu vana

3 yollu 2 pozisyonlu vana

4 yollu 2 pozisyonlu vana

4 yollu 3 pozisyonlu vana

5 yollu 2 pozisyonlu vana

5 yollu 3 pozisyonlu vana

Kstl Yn Kontrol
2 limit pozisyonu vardr. Kstlamann miktarna gre
ara konumlarda alr.
2 limit pozisyonu ve ntr(merkez) pozisyonu
bulunur.
2 yollu (birisi orifisli) rn. yay geri dnl takip
milli silindir.
3 yollu (ikisi orifis) rn. yay geri dnl, basnla
kontrol edilen vana.

67

4 yollu (drti orifisli) rn. yay geri dnl takip

milli silindir.
Elektro hidrolik Servo Vanalar
Tek aamal, direk etkili vana; analog sinyali ayn
oranda akkan gcne evirir.
ift aamal, mekanik geri beslemeli, indirek pilot
tesirli vana; analog sinyali ayn oranda akkan gcne
evirir.
Kontrol Metotlar
Elle Kontrol
Genel gsterim (kontrol tipini gstermez)
Buton ile kontrol

Kol ile kontrol

Ayak pedal ile kontrol

Mekanik Kontrol
Takip edici mil

Yay
Bilyeli

68

Bilyeli (tek ynl)

Elektriksel Kontrol
Solenoid

Elektrik motoru
Direk Tesirli Kontrol
Basn uygulanmas ile kontrol
Basncn boaltlmas ile kontrol
Pilot Tesirli,
(indirek) Kontrol

Dolayl

Basn uygulanmas ile kontrol

Basncn boaltlmas ile kontrol

Birleik Kontrol
Solenoid ve pilot vana ile kontrol, pilot vana
solenoid tarafndan harekete geirilir.
Solenoid veya pilot vana ile kontrol, ayrca bamsz
olarak kontrol edilebilir.
Geri Dnsz Vanalar, Shuttle Vanalar, Hzl Egzost vanalar
Giri
basnc
kendiliinden aar.
69

basncndan

bykse

Pilot sinyali vanay kapatr.

Pilot sinyali vanay aar.

Kstlayc nite, bir yndeki aka izin verirken ters

yndeki ak kstlar.
Shuttle vana, giri portundaki yksek basn dier
girii kapatarak k yapar.

Giri portu boalnca k taraf egsoza alr.

Basn Kontrol Vanalar
1 normalde kapal orifis (genel sembol)

1 normalde ak orifis (genel sembol)

Basn Tahliye Vanas

(Emniyet Vanas)
Giri basnc yay kuvvetini yenince egzos atmosfere
alr.

Pilot tesirli emniyet vanas

Ak Kontrol Vanalar
Ksma Vanas

70

ktaki ak istenilen oranda ksar.

Ak Kontrol Vanas
Sabit kl (Giri basncndaki deimeler ktaki
ak miktarn etkilemez.).
Sabit kl ve tahliye portlu (Giri basncndaki
deimeler ktaki ak miktarn etkilemez.).
Ayarlanabilir kl

Ayarlanabilir kl ve tahliye portlu

Ak Blme Vanas
Gelen ak belirli bir oranda kstl iki ayr aka
blnr.
Kapama
Vanas

(Shut-Off)

Basitletirilmi gsterim.
Akmlatr
Yay basks, arlk veya basnl gaz (hava, azot vs)
ile akkann basnl halde tutulduu aparatlara denir.
Filtreler, Su Tutucular,
Yalayclar
Yalayc
inden geen akkana az miktarda ya ilave eder.

71

artlandrc nite
Is Deitiriciler
Scaklk Kontrolor
Akkan scakl nceden belirlenmi iki deer
arasnda tutulur.
Soutucu
Soutucu akkan ak izgilerinin gsterilmemi hali

Soutucu akkan ak izgileri sembolde oklar

halinde gsterilir.

72

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

C
C
A
D
A
D
B
A
B
C

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

C
C
B
A
A
A
D
D
B
C

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8

D
B
C
C
C
D
B
B

73

KAYNAKA
KAYNAKA

KARTAL Faruk, Hidrolik ve Pnmatik, Modl Yaynlar, Manisa,1998.

D. Merkle, B. Schrader, M. Thomas. Festo Hidrolik Temel Seviye retim

Kitab TP501, stanbul,1993.

KARACAN smail, Pnmatik Kontrol, Ankara,1988.

KARTAL Faruk, Hidrolik ve Pnmatik Seminer Sunumlar, 2000.

Michael J. P.nches, John G. Ashby, G Hidrolii, Milli Eitim Bakanl

Yaynlar, Ankara, 1994.

Temel Hidrolik, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara,1994

NORGREN rn Tantm Katalou

www.desteknik.com.tr

www.bmil.com

www.festo.com

www. Norgren.de

74