FAZLI ASENKRON MOTORLARDA ROTOR YAPISININ DEMERAJ AKIMI VE YOLVERME EKL ZERNDEK ETKS

Yrd. Do.Dr.smail DEMR

idemir@marun.edu.tr

Ar.Gr.Erkan Kaplanolu
ekaplano@marun.edu.tr

Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektronik-Bilgisayar Blm Kontrol Anabilim Dal Gztepe/STANBUL

ZET
makinalarna uygun fazl asekron motor (3 ASM) seiminde ve bu motorlara yol verilmesinde uygulamada yaplan yanllar, enerji israf yolu ile birim maliyetleri etkilemektedir. Yolverme ileminde ama motor ve beslendii ebeke iin ynetmeliklerde belirtilen gerilim dmleri oranlarn amayacak bir demeraj akmnn ekilmesidir. Bu almada; Amerikan NEMA (National Electricalcode and the National Electrical Manufactures Association) standardn Trkiye leklerine adapte ederek uygun yerde uygun motorun ve yolvericinin kullanlmasna k tutacaktr. Ayrca her ASMye stator yol vericisi balamann sakncal olacana da iaret edilmitir. Anahtar kelimeler :Demeraj akm, Rotor yaps , Yolverme

Tablo-1 Kilitli rotor halindeki 3 fazlASMlerin k gc beygir gc(HP) bana giri glerin (kVA) oranna gre snflandrlmas. KOD A B C D E F G H KVA/HP 0-3,14 3,15-3,54 3,55-3,99 4,0-4,49 4,5-4,99 5-5,59 5,6-6,29 6,3-7,09 KOD J K L M N P R KVA/HP 7,1-7,99 8,0-8,99 9,0-9,99 10-11,19 11,2-12,49 12,5-13,99 14,0-++

Endstride kullanlan motorlardan onda dokuzu A,B,C,D,E kodlar ile gsterilenlerdir. Bu harfler motor etiketlerinde belirtilmi olsa, kullanc bu harflerden yararlanarak hem motor hem de bu motora balanacak yolverici, sigorta v.s. gibi aralar hakknda tercihini kolayca yapabilir.

1.Giri
Asenkron motorlar kilitli rotor deneyinde elde edilen Giri gc (kVA) / k gc(HP) parametresi esas alnarak snflara ayrlrlar. Kilitli rotor halinde giri gc ile k gc arasndaki iliki iin, HP . 736 Giri gc (kVA) = (1.1) . cos . 1000 eitlii yazlabilir. Bu eitlikten beygir gc bana giri gc, 736 Giri gc (kVA) = . cos . 1000

2. Asenkron Motor eitleri

Bu blmde en ok kullanlan be tip motorun yaplar, zellikleri ve performanslar anlatlacaktr. Ayrca kullanclara yardmc olmak zere pratik bilgiler verilecektir.

2.1 Sincap Kafesli Alak Resistansl (kodA) 3fazl Asenkron Motorlar

Bu asenkron motorlarda rotor ubuklar ortalama zgl iletkenlii 8-10m/ dan daha yksek olan alminyum veya bakr alamlarndan yaplr. Normal alma koullarnda rotor ubuklarnda endklenen gerilim 10 voltun altndadr[2]. Bu yzden rotor ubuklar gvdeden yaltlmazlar. ekil 2.1ada grld gibi rotor oyuklar rotor d yzeyi ile teet olacak ekilde seilir bylece rotor ubuklarn halkalayacak ak en az deere drlr. Bu uygulama, rotor ubuklarnn reaktansn direncine nazaran ihmal edilecek boyutlara drr. Dier taraftan rotor ubuklarnn kesitinin byk, z iletkenliini 8-10m/ deerinden kk seerek rotor (I2R2) kayplar drlmtr[2]. Bu sebeple alak rezistansl ASMlerin verimi orta glerde %94 byk glerde %96 deerlerine ular[1,3]. Motor milinden alnacak enerjinin iki bileeni asal hz ve momenttir. Motorun k performans moment

(1.2)

elde edilir. Amerikan NEMA (National Electricalcode and the National Electrical Manufactures Association) standartlar kilitli rotor deneyinden elde edilen Giri gc (kVA) / k gc(HP) parametrelerine gre ASMleri Tablo1deki gibi snrlandrmaktadr[1].

ve asal hz arasndaki iliki incelenerek gzlenebilir. Bu ilikiden elde edilecek devir-moment grafiklerinin nemli noktalarndan biri gei momentidir. nk bu konudaki birok kaynakta verilen grafikler gei momentini ihmal etmitir. Halbuki rotor ve stator sarglarnda oluan yksek harmonikler dk devir saylarnda zararl kuvvetlere ve dndrme momentlerine sebep olurlar. Parazit moment de denilen bu moment ve kuvvetler zellikle tek sincap kafesli motorlarda ok belirgin etkiler yaratr. ift sincap kafesli ile rotoru sargl ASMlerde ilk hareket esnasnda rotor direnci yksektir. Yksek diren temel dalgann yol alma momentini byterek parazit dndrme momentlerini etkisiz hale getirir. Parazit momentler senkron ve asenkron olmak zere ikiye ayrlrlar. Bu momentleri stator ve rotor sarglar birlikte oluturulurlar. Parazit momentler dndrme moment erisinde eerlemeye sebep olurlar. Eerleme noktasndaki minimum moment deerine gei momenti ad verilir. Gei momenti motorun nominal momentinden de dk olduunda motorun yk altnda hzlanmas mmkn deildir. J atalet momenti olmak zere bir motorun hzlanmas, aadaki gibidir. Mmotor Myk = Jx d(t)/dt (2.1) DK-2.1de grld gibi Mmotor > Myk iin mmkndr. ekil2.1bde 1 nolu eri birinci hormoniin, 2 nolu eri yedinci harmonii, 3 nolu eri beinci harmoniin asenkron dndrme momentini gstermektedir.4 nolu eri ise yukardaki harmoniklerin toplamn vermektedir. ekil2.1cde ise dnmekte olan ASMde meydana gelen senkron parazit momenti gstermektedir. Ayrca stator ve rotor dilerinin alanda oluturduu ve rotorla stator arasnda belirli bir hzla ilerleyen radyal ekme kuvvetleri de devir-moment karakteristiini etkileyerek ekil2.1dde grlen semerlemeye sebep olur. Yukarda aklanan zellikler gz nne alnarak alak rezistansl ASMnin olumlu ve olumsuz ynleri aada verilmektedir. Olumlu performanslar; I. Kk rotor kayplar sebebiyle verimleri %94%96 deerlerine kadar ulaabilir[3]. II. Devrilme momentinden sonraki hzlarda, nominal hzn %50-60 deerini atktan sonra ok iyi performans gsterirler. III. Bota ve tam ykteki hzlar arasndaki fark %10 civarndadr[1]. Olumsuz performanslar; I. Demeraj akmlar nominal akmn 5-7 katdr. Ynetmeliklerde belirtildii gibi 5kW gten itibaren yolvericiye ihtiya gsterirler. Stator yolvericisi olarak direnle, reaktansla, ototrafosu ve gen gerilimi ebekedeki fazlar aras gerilime eit ise Y/ alterle yol verilebilir. Yolvericiler ilk hareketten itibaren nominal hzn %60 deerine( Devrilme momentine) ulancaya kadar aadaki gerilim oranlarn motor bobinlerine uygulamaktadr. Direnle yolverme %50,%65,%80 Rekantasla yolverme %50,%65,%80

Ototrafosu ile %50,%65,%80 Y/ yolverme %58 Dier taraftan fazl ASMnin momenti yaklak olarak bobin geriliminin karesi ile orantldr. Bobine uygulanan gerilim oranna dtnde ise moment, (1/2)2 = orannda der. ekil 2.2 de bu durum grlmektedir.

(a)

(b) My

(c)

%MOMENT 200 300 1,1

1,0

0,9

0,8

0,7 S

(d)

100

Mn
0 40 80 120 160 200 240 280 320

Tam yk momenti(%)

DEVR

ekil 2.1Sincap Kafesli Alak Rezistansl (kodA)

Devrilme momenti Nominal Gerilim %80 Gerilim %50 Gerilim 0 10 20 30 40 Kayma(%) 50 60 70 80 90 100

ekil 2.2 Sincap Kafesli Motor Moment-Kayma

karakteristii

0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0

nn n1

O halde, stator yolvericisi bal olan motorlara yk altnda yol verilmemelidir. Bunun istisnasna aspiratr vantilatr kuyu pompas gibi hz artka moment ihtiyac artan i makinalarnda rastlanr. ekil2.1bde kesik izgilerle gsterilen My momenti bu istisnaya rnek olarak verilebilir. II. Kalk momenti ile devrilme momenti aralnda yaklak olarak devir saysnn %14 deeri civarnda gei momenti oluur. Gei momenti yolalma esnasndaki minimum moment olup nominal momentin bile altna inebilir. Byle bir motorun nominal yk ile yklenmesi halinde motor hzlanamaz ve yaklak olarak, nominal hzn %14 deerini aamaz. Bu durum iin, bir st gte motor seilebilir, gr ileri srlse de motor verimini azaltacandan tercih edilmemelidir. III. lk hareket momentleri nominal momentin 1,5 kat deerdedir. Sonu olarak; Alak rezistansl ASMler bota yol alp sonra yk bindirilen torna, freze, matkap v.s. gibi i makinalarnda kullanlmaldr.

2.2 Sincap Kafesi Yksek Reaktansl (Kod B) fazl Asenkron Motorlar

fazl asenkron motorlarn bu tipinde rotor ubuklar ekil 2.3te grlecei gibi rotor yzeyinden daha derinde ve byk kesitli olarak yaplr. z iletkenlii alak rezistansl motordaki gibidir. Rotor d yzeyinden ieride kalan rotor ubuklar daha fazla manyetik ak tarafndan halkalanacaktr. Bunun bir sonucu olarak rotor ubuklarnn reaktanslar zellikle ilk hareket annda f1=f2 nedeniyle en yksek deerini alr[1,3]. Yksek reaktansl motorlarn olumlu ve olumsuz yanlar aada zet olarak verilmektedir.

Olumlu performanslar; I. Rotor ubuklarndaki yksek reaktans yznden motor reaktif gc artar cos azalr ve motor verimi %90larn altna der. Dk- 2.1 den elde edilecek . cos deerinin ykseklii motorun iletme performansnn iyi olduunun bir leidir[4]. II. Devrilme momenti yaklak olarak nominal hznn %80-90 deerleri arasna isabet eder [1]. Bu zellik ift sincap kafesli ve rotoru sargl ASMlerde yol alma sresince , ortalama momente olumlu katk salar. III. Bota ve ykteki hzlar arasndaki fark %3-4 civarndadr [1]. Olumsuz Performanslar; I. ebeke Cos deerini olumsuz etkiler. II. Demeraj akm nominal akmn 4,5-5 katdr. III. 5KW gten sonra yolvericiye ihtiya gsterir. IV. Kalk momentleri nominal momentlerinin 1,5 kat civarndadr. Sonu olarak ; Semerleme olay bu motor iinde geerlidir.Yolverme ve motor yk ilikisi alak rezistansl ASMlerle ayn olduundan burada ayrca aklanmasna gerek grlmemitir.Motor imalatlarnn ou 5Kw gten yukar genel ama motorlar , B tipinde yaparlar[1].

2.2 Sincap Kafesli Yksek Rezistansl (KodD) Fazl Asenkron Motorlar

ekil2.4te bu motorun rotor yaps ve devir moment karakteristii grlmektedir. Rotor ubuklarnn yzeye yakn olmas nceden akland gibi rotor reaktansn ihmal edilecek boyutlara drr. Rotor ubuklarnn kesitinin kk seilmesi ve z iletkenlii 8-10 m/ olan malzeme kullanlmas rotor rezistansn artrr.

%MOMENT 100 200

100

%MOMENT 200

300

300

Mn

ekil 2. 4 Sincap Kafesli Yksek Resiztansl(kodD) ekil 2.3 Sincap Kafesli Yksek Reaktansl(kodB)
Mn

DEVR

nn n1

DEVR

nn n1

Yksek rezistansl ASMlerin olumlu ve olumsuz taraflar ile kullanlma yerleri aada belirtilmektedir. Olumlu performanslar; I. lk hareket momenti, nominal momentin 2,75 kat civarndadr[1]. Bu deer motor hzlandka nominal momente doru azalarak devam eder. II. Yk altnda yol alabilirler. III. Yolvericiye ihtiya gstermez. Bulunduu ebekenin ksa devre gc uygun olmak koulu ile btn glerde direkt balanmaldr. Olumsuz performanslar; I. Yksek rezistans ubuklarnn etkisi ile verimi %80 civarndadr. Endstride kullanlan ASMlerin endk verimlisidir. II. Demeraj akm nominal akmn 3,1-5 kat arasndadr[1]. III. Bota ve ykteki hzlar arasndaki fark %20 civarndadr. Ykte en byk hz kaybna bu motorlarda rastlanr. Sonu olarak yk altnda yolalabilen alak rezistansl ve yksek reaktansl motora nazaran, ksmen daha dk akm eken bir motordur. Veriminin dkl nedeniyle ksa mddet alp, uzun mddet duran preslerde, vinlerde, eker santrfjleri gibi i makinalarnda kullanlr. Blm 2.1de akland gibi bu motorun statoruna dk gerilim vermek moment karakteristiini olumsuz etkiler bu motor yksek kalk momenti elde etmek iin yapldndan, alt ebekenin ksa devre gc uygun olmak koulu ile ebekeye direkt balanmaldr.

ekil 2.5 ift Sincap Kafesli(kodC)

M

%MOMENT 100 200

300

Olumlu performanslar; I. lk hareket momentleri nominal momentin 2,75 kat deerde balar ve nominal hzn %60 0 DEVR nn n1 deerine kadar azalarak devam eder. II. Bota ve ykteki hzlar arasndaki fark %3-4 deerleri arasndadr. III. Yolvericiye ihtiya gstermez. Olumsuz performanslar; I. Demeraj akm, nominal akmn 3,1-5 kat civarndadr. II. Yksek rezistans ubuklar sebebi ile verimleri dktr. Verim sralamasnda yksek rezistansl ile yksek reaktansl motorlar arasnda yer alr. Sonu olarak; uygun ksa devre gc olan ebekelerde direkt balanmas gereken motordur. Endstride pistonlu pompalarda, sktrarak kartrma yapan mikserlerde hava kompresrlerinde konveyrlerde ve byk soutucu sistemlerde kullanlr.

2.4 ift Sincap Kafesli (KodC) Asenkron Motorlar

Yksek rezistansl (Kod D) ve yksek reaktansl (Kod B) motorlarn bir kombinasyonudur. Rotorun ilk hareketi esnasnda kayma deeri S=1 olur. Kayma ile doru orantl deien rotor frekans, aadaki gibidir. f2=f1. S (2.3) Bunun sonucu olarak ilk hareket esnasnda rotor frekans, stator frekansna eittir. Rotor frekans ubuklarnn reaktans frekansla doru orantldr. Bylece rotor reaktans ubuklar ilk kalk esnasnda en yksek reaktansa sahip olurlar. Rezistans ubuklar ise reaktans ubuklarndan daha az diren gstereceinden rotor akmna rezistans sargs hakim olacaktr. Bu hakimiyet nominal hzn yaklak olarak %60 deerine kadar devam eder. Hzn %60 deerinden sonra kaymann azalmas sonucu olarak reaktans ubuklarnn reaktans, rezistans ubuklarnn direncine nazaran azalmaya baladndan, rotor momentine hakim olan akm reaktans sarglarndan gemeye balar artk bu aamadan sonra motor yksek reaktansl karakter gstermeye balar. ekil2.5 ift sincap kafesli rotor yaps ve devir-moment karakteristii gsterilmektedir. Bu motorun olumlu ve olumsuz ynleri aada sralanmtr.

Rotoru Sargl (Kod E) Asenkron Motorlar

Rotor sarglarna bilezikler ve fralar vastasyla ayarl yolverme direnlerinin ekil 2.6da grld gibi balanmas ile motor karakteristiklerinde deiim salanmas mmkndr. ekil 2.7de grld gibi rotoru sargl motorda, rotor yolverme direnci deitirilerek srasyla, yksek rezistansl alak rezistansl ve yksek reaktansl karakteristikleri yol verme sresi iinde elde etmek mmkndr. Bylece her karakteristiin yksek moment blgelerinin bileiminden oluan ve yolalma sresi iinde ortalama olarak nominal momentin 2,4 kat bir moment temin eden d karakteristik elde etmek mmkndr. Rotoru sargl ASM ebekeye balandnda rotor ve stator sarglar arasnda g transferi olmaktadr. Rotor giri gc PRI , rotor k gc PR0, kayma S, motor tam yk akm IK,, rotor sarg direnci RR ve rotor yolverme direnci RE ise;

PRI =

PR 0 Wattr. 1 S

Rotorun herbir faz iin k gc ise ;

PR 0 =

HP.736 Wattr. 3

Sonu olarak ; rotoru sargl ASM yukarda verilen zelliklere, ihtiyacn olduu elevatrlerde, haddelerde volanl motor-generatr gruplarnda, caraskal ve vinlerde kullanlr. Her gteki ebekede ksa devre gc uygun olmak koulu ile direkt balanmaldr.
Stator Rotor Bilezik fralar Yolverici

Her bir faz iin rotor giri gc ise ;

R S

PRI =

HP.736 3(1 S ) Wattr.

(2.3)

T RR RE

Ayrca her bir faz iin rotor giri gc ;

ekil 1.6 Rotoru Sargl Asenkron Motor

PRI =

RR + RE 2 .I K Wattr. S

Kayma ilk hareket annda S=1 olduundan , PRI= (RR + RE). IK2 (2.4)
Yk momentioran(%) 260 240

Yk akm oran(%)

elde edilir. Denklem 2.3 ve 2.4 birlikte zldnde 0 hzdaki ( kilitli rotor) rotor yol verme direnci ;

RE =

HP.736 2 3(1 s ) I K

550 500 450 400

220 200

(2.5)

180 160

D Diren yok

ile elde edilir. ekil 2.7 incelendiinde dz izgilerle verilen eriler, RE direncinin eitli yzdelerde yol verme direnci olarak kullanldnda elde edilen devir-moment erileridir. Kesik izgilerle verilen eriler ise, RE direncinin eitli yzdelerde kullanlmas ile devirakm erilerini vermektedir. ekil2.7de a erisi yksek rezistansl ASMye, b erisi alak rezistansl motora, c erisi yksek rezistansl ASMye e dmektedir. Olumlu performanslar; I. RE yolverme direncinin eitli yzdeleri kullanlarak ayarlanabilir ilk hareket momenti elde edilebilir. II. Rotor yol verme direnci RE vastasyla hz kontrol edilebilir. III. Rotor yol verme direnci RE devreden karldktan sonra %90 civarnda verim temin edilebilir. Olumsuz performanslar; I. Rotor yol verme direncine ihtiya gstermesidir. II. stenen performansn optimum deerlerde elde edilmesi iin manuel yolverme kullanlamaz. Bunun iin rotor akm rleli, rotor gerilim rleli, ya da rotor frekans rleli yolvericilerden birine ihtiya gstermesidir.

350 140 300 120

250 100 80 ekil 2.7 Rotoru sargl asenkron motorun 150 60 Hz- Moment ve Kayma-Moment karakteristii 100 50 40 20 200

3. Sonu
Anlatlan be tip asenkron motordan A ve B tipinde Senkron-hz(%) 100 80 yolvericisi 40 30 20 10 olanlara90stator 70 60 50 ile yol verilebilir.0 Dier C,D,E tipiKayma(%) ise gleri hangi byklkte motorlar olursa olsun beslendii ebekenin ksa devre gc ykseltilerek ebekeye direkt balanmaldr.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Kaynaklar
[1] DAWES C. L. , Dawes Electrical Engineering Vol II Alternating Current Fourth Edition , McGraw- Hill Book Comp. [2] SARIOLU K, Elektrik Mkainalarnn Temelleri (Asenkron Maknalar), Cilt III TU MMF Say 115. [3] BODUROLU T, Elektrik Makinalar Dersleri (Asenkron Makinalar) Cilt II ksm II, TU Ktp.say 1199. [4] SISKIND C, Electrical Control System in Industry.