Elektrik Makineleri 2 Senkron Makineler Mustafa Turan Ders Notlar PDF

6.
SENKRON MAKİNALAR
6.1. Giriş
Küçük güçlerde kutupları sabit mıknatıslı, büyük güçlerde elektromıknatıslı olarak

imal edilirler. Kutupları rotora yerleştirilmiş olup, statoruna (asenkron makinada
olduğu gibi) çok fazlı alternatif akım sargısı yerleştirilmiştir (Şekil 2.3). Senkron
makina generatör yada motor olarak çalıştırılabilir. Şebekeye bağlı olarak çalışan
senkron makina için enerji dönüşümünün şartı makinanın senkron devirde
dönmesidir. Enerji üreten bir makina;
60  f1
n s
p
sabit hızında döner. Bu, kutup tekerleğinin statordaki döner alan hızıyla senkron
olarak dönmesi anlamına gelir. Bu yüzden senkron makina olarak anılır. Çoğunlukla
generatör olarak kullanılan senkron makinaların güçleri bu günlerde 2000 MVA’e
kadar ulaşmıştır. Stator hat gerilimleri ise 6, 15, 20, 27 kV’tur.
Senkron makinalar hava, su veya direk hidrojen soğutmalı olabilmektedirler.

Hidrojenli soğutma genellikle 1000 MVA ‘den büyük güçlerde kullanılmaktadır.
Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 71

7. SENKRON MAKİNALARIN YAPISI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ
7.1. Giriş
Yapı itibariyle doğru akım makinasının tam tersidir. Doğru Akım makinasında
kutuplar duran kısımda ve hareketli rotorda alternatif akım üretilirken (kollektör ile
doğrultulmakta idi), senkron makinada alternatif akım üreten sargılar statora alınmış
ve kutuplar ise hareketli olan rotora yerleştirilmiştir (Şekil 7.1). Bunun nedeni orta
gerilim üreten yüksek güçlü, çok fazlı alternatif akım sargılarının rotorda
izolasyonun sağlanmasının güç olmasındandır.
Hareketli kutup tekerleğine, yalıtılmış fırça - bilezik düzeni üzerinden doğru akım
verilerek, zamana göre yön değiştirmeyen doğru bir alan üretilir.
Şekil 7.1 Çıkık kutuplu senkron makina
7.2. Çalışma Prensibi
Senkron makinalar aynı konstrüksiyon ile hem motor ve hem de generatör olarak
işletilebilirler. Faraday Yasası (E = B..v) uyarınca, manyetik alan veya statora
yerleştirilen iletkenler hareket etmeyince iletkenlerde gerilim endüklenmez. Bu
nedenle rotor bir tahrik aracı tarafından döndürülür. Böylece kutuplarda oluşturulan
72 Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan

genliği değişmeyen bu doğru alan, rotorun (kutup tekerleği) döndürülmesi ile hareket
ederek statordaki iletkenleri keser ve bu iletkenlerde gerilim endükler. Generatör
işletmesini açıklayan bu çalışmada, doğru akım ile uyartılmış kutup tekerleğine
(rotor) mekanik enerji verilip, statordan elektrik enerjisi (alternatif akım) elde edilir.
Rotorun döndürülmesi suretiyle genliği değişmeyen ve hareket etmeyen alan döner

alan haline gelir. Şayet statordaki çok fazlı alternatif akım sargısına çok fazlı
alternatif akım uygulanırsa, statorda döner bir manyetik alan oluşur. Bu alanın hızı;
60  f1
n s (7.1)
p
olur. Kutup tekerleğinin doğru akım ile uyartılmış ve bir dış tahrik aracı ile ns devrine
getirilip serbest bırakıldığı düşünülürse (bu olaya senkronlama denir), stator ve rotor
alanları birbirine kenetlenecek ve rotor statoru ns hızında takip edecektir. Bu takipte
rotor bir dış fren makinası ile az miktarda yüklenecek olursa, rotorun S kutbu
kenetlenmiş olduğu statorun N kutbundan küçük bir açı farkı ile geride kalır. Bu
motor çalışmadır ve daha sonra yük açısı olarak tanımlanacak olan  yük açısının
negatif olacağını gösterir (rotor geriden gelmektedir).
Generatörde ise durum tersinedir. Rotor alanı, statorda yük akımlarının oluşturduğu
döner alandan ileridedir. Zira rotordan verilen mekanik güç, statordan çekilen
elektrik gücü frenlenir. Dolayısı ile, aynen motorda olduğu gibi, rotorun belirli bir
moment ile tahrik edildiği düşünülürse, statordan çekilen elektrik gücü arttıkça stator
alanı kutup tekerleği alanın gerisinde kalacaktır. Bu nedenle yük açısı >0 olacaktır.
7.3. Stator Yapısı
Stator ve statorda bulunan çok fazlı endüvi sargısı yapı itibarı ile aynı asenkron
makinadaki gibidir (bkz. Kısım1 - Bölüm 1.3, 2.3). Stator; stator manyetik
malzemesinin değişken manyetik akı içinde bulunmasının neden olacağı demir
kayıplarını azaltmak için, manyetik domenleri yönlendirilmemiş 0.5mm
kalınlığındaki silisyumlu saçların paketlenmesi ile uluşturulur.

Makina gücü arttıkça, akımın ve dolayısı ile kayıpların artmaması için stator m1 fazlı
ve orta gerilimli olarak tasarlanır. m1 fazlı alternatif akım sisteminde, stator
çevresinde her bir faza 2/m1 radyanlık bölgeler tahsis edilir (Şekil 2.3).
Ardışıl stator olukları arasındaki geometrik açı
2
g  [rad]
Q1
( Q 1 : Stator oluk sayısı) iken dış tahrik makinası tarafından döndürülen p çift kutuplu
kutup tekerleğinin ardışıl stator oluklarında endüklediği gerilimler arasındaki
elektriki açı ;
2
e = p. g =p. [rad] (7.2)
Q1
2
olur ve stator faz sargılarının uçları, kadar elektriki açı farklı oluklardan
m1
çıkartılır. Üç fazlı stator için faz sargıları uçları (asenkron makinada olduğu gibi) u-x,
v-y, w-z olarak adlandırılıp bir terminal kutusunda toplanılır.
7.4. Rotor Yapısı
Kutuplar (d.a. makinalarında olduğu gibi) dökme çelikten veya stator yapısında
bahsedilen silisyumlu saçlardan yapılmaktadır. Ayrıca küçük güçlü senkron
makinaların kutuplarında sabit mıknatıslarda kullanılmaktadır.
Kutup tekerlekleri tip bakımından, çıkık kutuplu rotor ve yuvarlak kutuplu rotor
olmak üzere ikiye ayrılır.
7.4.1. Senkron generatörde rotor hızının seçilmesi
Elektromekanik enerji dönüşümü düzeneklerinde yüksek verimin sağlanması için

senkron generatörün hızı, tarik makinası veriminin yüksek olduğu bölgede (hızda)
planlanır.

Tahrik makinası, Francis veya Kaplan türbini (Hidrolik santrallar) olduğunda yüksek
verimli devir sayıları 60 - 300 dev / dak arasındadır. (7.1) nolu bağıntıdan;
60  f1
p
ns
olacağından, küçük ns ‘lerde büyük çift kutup (p) sayıları gerekmektedir. Büyük
kutup sayılarında rotor çevresine sinüsoidal yayılmış bir manyetik endüksiyon
üretebilmek için uygun rotor yapısı, çıkık kutuplu rotordur. Çok sayıda çıkık kutuplu
rotor çekirdeği çevresine montajlanması durumunda rotor çapı oldukça büyümekte
(büyük güçlü makinalarda 10-16 m) ve makinanın sabitleştirilmesi dik rotor
durumunda kolay olabilmektedir. Bu yüzden hidrolik santrallerde rotor dikey olarak
dönmektedir. Bu rotorlarda aksiyel uzunluk çapa göre küçüktür.
Buhar türbinleri ise yüksek devirlerde (çoğunlukla 3000 dev / dak) verimli
çalışmaktadır. Yüksek devirde çalışacak senkron generatörün rotorunun çevresel
hızının, atalet (savrulma) momentinin küçük tutulması için rotor çapının küçük
yapılması gerekmektedir. Bu şartları tatmin eden rotor tipi, yuvarlak rotorlu yapıdır.
Makina gücünün temini için aksiyel uzunluk çapa göre büyüktür. Tipik bir örnek
verilirse, 1200 MVA ‘lik bir yuvarlak rotorlu bir senkron generatörün rotoru 100 ton,
çapı 1250 mm, aksiyel uzunluğu 8m ‘dir. Yuvarlak rotorlu makinalar çoğunlukla
yüksek devir sayıları için tasarlandıklarından, bu tip makinalara turbo
generatör/motor da denilir.
Paralel çalışan generatörlerden biri aşırı yüklenmeden dolayı senkronizmadan çıkarsa

bu senkron generatörün rotoru ambale olur ve nominal hızının %180-250 katına
çıkar. Bu durum, savrulma kuvvetleri nedeni ile kutup tekerleğini ciddi şekilde
zorlayan bir olaydır. Generatör paralel çalışmadan çıkartılmalıdır. Şayet
çıkartılmazsa, şebekeye daha yüksek frekanslı genlik modülasyonlu bir akım verir.
Ambale olma durumu sistemin döner makina aksamı ve hareket aktarma organları
için ciddi tehlikeler doğurabilir.
Aşırı yükten dolayı senkronizması kırılan bir senkron motor moment üretemez ve
rotor durmaya giderken şebekeden de aşırı akım çekilir.

7.4.2. Çıkık kutuplu rotor
Şekil 7.2 Kutup çekirdeği, çıkık kutup, montajlanmış rotor ve amortisör sargıları
Şekil 7.3 a) Çıkık kutup ve endüvinin eğrilik yarıçaplarının farklılığı

b) Çıkık kutuba ait çevresel manyetik endüksiyon dağılımı
Hava aralığı endüksiyonunun sinüsoidal dağılması için kutup başlarına özel şekiller
verilir (Şekil 7.3). Endüksiyonda bulunabilecek yüksek harmonik döner alanları ve
mekanik titreşimleri bastırmak için kutup başlarına açılan oluklara kısa devre

amortisör sargısı yerleştirilir ve bu sargılar çevre boyunca kısa devre halkaları ile
birleştirilir (sincap kafesli asenkron motorlardaki gibi). Çıkık kutuplu makinalarda
1 1
hava aralığı kutup taksimatının ile ‘ı kadardır.
50 60
Çıkık kutuplar çevresine sarılan uyarma sargıları aralarında seri bağlanıldıktan sonra,
milden izole edilmiş bilezik-fırça düzeni ile ayrı bir terminal kutusuna çıkartılır ve I -
K harfleri ile adlandırılırlar.
7.4.3. Yuvarlak rotor
Şekil 7.4 a) Yuvarlak rotorlu bir senkron makinanın uyarma sargısına ait kuvvet çizgileri dağılışı
b) Böyle bir kutup tekerleğine ait mmk eğrisi
1<2<3
Şekil 7.5 Oluk aralıkları birbirinden farklı yuvarlak kutup tekerleği
Yuvarlak rotorlu generatör çoğunlukla 3000 dev / dak yada bazen 1500 dev / dak için
tasarlandıklarından bu generatöre turbo generatör (turbo alternatör) de denilir. Bu
hızda rotorun savrulma kuvvetlerine mukavemetini arttırmak için, dökme çelikten

imal edilip hassas bir balans ayarına tabii tutulur. Silisli saçtan yapılan rotorlarda
vardır.
Sinüsoidal endüksiyon dağılımının sağlanması için rotorun 2/3 sarılıp 1/3‘ü boş
bırakılır. Bu yapıda hava aralığı akısında 3 ve 3‘ün katı harmonik alanlar oluşmaz.
Alanın çeyrek dalga simetrisi olduğundan (şekil 7.4a). çift harmonikler yoktur.
Ayrıca tek fonksiyon olması nedeni ile sadece sinüslü harmonikler vardır. Bazı
durumlarda harmonik eliminasyonu yapmak için oluk aralıkları şekil 7.5‘te olduğu
gibi farklı yapılır. Oluk ağzına kısa devre amortisör (damper) sargısı yerleştirilir.
1
Endüvi rotor arasındaki hava aralığı çıkık kutupluya göre daha büyüktür. (  p)
40
dir.
Bronz kama / amortisör sargısı
Mikanit yalıtkan
Soğutma kanalı
Şekil 7.6 Tipik bir turbo rotor oluğu
7.5. Senkron Makinanın Terminal Kutuları ve Gösterilimi
Makinada alternatif akım ve doğru akım sargıları için ayrı terminal kutuları bulunup,
sargı uçları aşağıdaki gibi isimlendirilir (Şekil 7.7).
u v w
ENDÜVİ
UYARMA TERMİNALİ
TERMİNALİ
u v w S.G.
I K 3
z x y
I K
x y z
Şekil 7.7 Senkron makinanın terminal kutuları ve sembolü
Kutup sargılarının uçları milden yalıtılmış bilezik ve fırça düzeni ile terminale
çıkartılmıştır (I, K). Çoğunlukla 110 - 220V doğru gerilim ile beslenirler.

8. SENKRON MAKİNADA ENDÜVİ REAKSİYONU
Senkron makinanın endüvisinde üretilen alternatif gerilim bir yükü beslediğinden

dolayı, yükün karakteri makinanın davranışlarına etki eder. Yükün karakteri akım ile
gerilim arasındaki faz farkına bağlıdır. Faz farkı; akımın gerilime mukayese ile daha
önce veya daha sonra maksimuma erişmesi ile ortaya çıkar. Akımın gerilime göre
pozitif fazör dönüş yönüne göre geri kalması endüktif ( < 0), ileri gitmesi kapasitif
( > 0), aynı fazda olması ise ( = 0) omik yük olarak tarif edilir. Endüktif yük Z = R
+ j XL, kapasitif yük Z = R - j XC ve omik yük ise Z=R ile verilir. Bu yüklere uygun
akımlar, gerilim referans alınarak (V0) yazılırsa;
V I  V I  V
IR = , L - , C +
R R 2  XL2 R 2  XL2
XL X
olur. Endüktif yükte;  = arctg ( ), kapasitif yükte;  = arctg ( C ) omik yükte;
R R
 = 0 olur.
Bu ifadelerden yük akımı ile terminal gerilim fazörleri arasındaki ilişkiler Şekil
8.1’deki gibi verilebilir.
Omik Yükte Kapasitif Yükte Endüktif Yükte

V V V
I I I  I
  I
=0 >0 <0
Şekil 8.1 Omik, kapasitif ve endüktif yüklerde V-I fazörleri
Şimdi çıkık kutuplu senkron makinanın endüvisindekideki sargılardan farklı

karakterde yük akımlarının geçtiğini düşünerek, makina içerisindeki mmk
değişimlerini generatör ve motor işletme durumları için inceleyelim.
8.1. Generatör İşletmesi
Bunun için senkron generatörün ns hızında tahrik edildiğini, kutup tekerleğinin doğru
akım ile uyartıldığını ve statora aşağıdaki karakterlerde yükler bağlandığını kabul
edelim.
8.1.1. Omik yük durumu
Endüklenen gerilim ile sargıda akan akım arasında faz farkı yoktur. Yani gerilimin
maksimum olduğu yerde akımda maksimum olur. Bu durum ise iletken tam boyuna
eksende iken meydana gelir. Çünkü akı kavramasının sıfır olduğu yerde gerilim
maksimum olur. şekil 8.2’deki bobine akım yönü ve sağ el tirbuşon kaidesi
uygulanarak endüvi ve bileşke alanın yönü bulunur.
d ; ( Boyuna eksen)
+
Ff F Ff Ef
N
Fa ns
q ; ( Enine eksen)
I
.
S
Şekil 8.2 Omik yüklü generatörde endüvi reaksiyonu

Fa
=0
Yukarıdaki Ef ile I arasındaki açıya () iç faz açısı denir. Ef ; kutup tekerleği akısının
endüvi sargısının 1 fazında endüklenen emk’dır. Makinadaki bileşke mmk;
  
F  Fa  Ff (8.1)
olacağı için, d ekseninden sapan bileşke akı, kutup ayaklarında aşağıdaki gibi

yığılmalar ve doymalar oluşturur (Şekil 8.3).
Sıkışma (Doyma) Seyrekleşme
Şekil 8.3 Senkron generatörde endüvi reaksiyonu sonucunda akının yön değiştirmesiyle kutup
ayaklarında oluşan akı yığılma ve seyrekleşmeleri
Yığılmalar doymaya neden olacağından dolayı, akıdan tam istifade edilemez. Bu

nedenle omik yüklü çalışmada, generatör terminal geriliminde az miktarda düşme
olur. Fa ‘nın Ff ‘ye 900 dik olmasından dolayı, omik yüklü endüvi alanına enine alan
denir. Bu çalışma durumunda, kutup ayaklarındaki (az miktarda) yığılmalar
nedeniyle kutup alanı endüvi alanı tarafından az miktarda zayıflatılır (Şekil 8.2).
8.1.2. Endüktif yük durumu

d
d
Ff
F
+ Ff
N Fd
ns
q q

.
Fa Fad
Fa S    Faq
Fd  Ff  Fad Ef
  
F  Fd  Faq
 I
Şekil 8.4 Endüktif yüklü senkron generatörde endüvi reaksiyonu
Akım gerilime göre dönüş yönünde  kadar geri fazdadır. Yani gerilim maksimum
değerini boyuna eksende almışken, akım bu noktadan  açısı kadar sonra maksimum
değerini almıştır. Bu durumda Fa iki bileşene ayrılır ; Fad, Faq . Fad ; Ff uyarma alanına
tam zıt yönde olup Fd diye anılan boyuna eksen bileşke mmk’ini zayıflatır (Şekil
8.4). Diğer taraftan Faq enine bileşeni ; bileşke alan yönünü saptırıp, doyma ve
seyrekleşmelere neden olur (Şekil 8.3).

Yukarıdaki nedenlerden dolayı artan endüktif yük akımı ile (özellikle  = 900 ise)
generatörün terminal gerilimi aşırı derecede düşer. Yani endüktif alanı esas kutup
alanını kuvvetlice zayıflatır.
8.1.3. Kapasitif yük durumu
d
d
F Fd
Ff +
N Ff
Fa
ns Fa
 Fad
q q
.
Faq
S    Ef
Fd  Ff  Fad
  
F  Fd  Faq I 
Şekil 8.5 Kapasitif yüklü senkron generatörde endüvi reaksiyonu
Endüklenen emk d ekseninde maksimum olurken akım (dönüş yönüne göre) akım 
açısı kadar önce maksimum değerini alır. Bunun neticesinde, kapasitif yüklü senkron
generatörde endüvi alanının dikey boyuna bileşeni Fad , Ff ‘yi destekleyerek
kuvvetlendirir (Şekil 8.5). Böylelikle, generatör terminal gerilimi artar.
8.2. Motor İşletmesi
Motor işletmesi için endüvi reaksiyonu kolayca geliştirilebilir. Motorda akım yönü,
generatöre göre zıt yönde olacaktır. Endüktif motor işletmesini alarak incelemeyi
sürdürelim.
Şekil 8.6‘dan görüleceği üzere endüktif karakterli motor akımının oluşturduğu

endüvi reaksiyonu esas alanı desteklemekte ve dolayısı ile Ff ‘yi arttırıcı etki
oluşturmaktadır. Endüktif motor işletmesindeki reaksiyon kapasitif generatördeki
reaksiyona benzer olup, destekleme vardır.

d
. N
d
Ff
Fa
Fd
Ff
F
Fa
 Fad 
q q
ns   Faq
S Fad  Fa  Sin
 
+ Faq  Fa  Cos
  
Fd  Ff  Fad
  
F  Ff  Faq
Şekil 8.6 Endüktif çalışan senkron motorda endüvi reaksiyonu
Kolayca gösterilebilir ki, kapasitif motor işletmesindeki reaksiyon, endüktif

generatör işletmesindeki endüvi reaksiyonuna benzer olup, şiddetle zayıflatıcı etkiye
sahiptir. Omik motordaki durum ise omik generatördeki ile aynıdır (Hafif zayıflama).

9. SENKRON MAKİNANIN EŞDEĞER DEVRESİ
9.1. Endüvi Sargılarında Endüklenen EMK
Endüvi sargılarında endüklenen gerilim kolayca gösterilebilir ki; E  B    v (Biot-

Savart Yasası) hareket geriliminden elde edilip, netice itibariyle asenkron
makinalardaki ifadenin benzeridir (Eşitlik 3.1):
Efe  4.44   e max  fe  N a  k wae (9.1)
Burada ; e : hava aralığı akısının harmonik numarası,

emax : Hava aralığı akısının e. uzay harmoniğinin maksimum değeri ,
fe : hava aralığı akısı e. harmonik bileşeninin frekansı,
Na : Endüvinin bir fazındaki toplam sarım sayısı,
kwae : e. endüvi sargısı harmoniği için, endüvi sargı faktörüdür.
9.1 nolu bağıntıdan görüleceği üzere, kutup tekerleğinin üreteceği bütün harmonik
akılar (e) endüvide Efe gerilimi endükler. Kutup tekerleğinin üreteceği hava aralığı
akısının sinüzoidalden sapması, endüvide endüklenen geriliminde sinüzoidalden
sapmasına; harmonik içermesine neden olacaktır. Bu nedenle hava aralığı akısının
olabildiğince sinüzoidale yakın olması sağlanmalıdır. Kutup akısının saf sinüzoidal
olduğu kabul edilirse endüvide üretilen emk;
Ef  4.44   max  f1  N a  k wa (9.2)
9.2. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinanın Eşdeğer Devresi
Daha önce bahsedildiği gibi, endüviye çok fazlı ve simetrik sargı yerleştirilmiştir. Bu
sargılara uygulanan aynı faz sayısında ve uygun faz farklı gerilimler, makinanın faz
sargılarından simetrik akımlar akıtırlar. Her ne kadar fazlarda bütün büyüklüklerin

birbirine eşit olduğu kabul edilse bile, makinanın elektromanyetik sistem olan
yapısını elektriksel bir devre (eşdeğer devre) ile temsil etmek, makinanın
performansının ve iç değişkenlerinin incelenmesinde büyük kolaylık sağlar. Ancak
bu sayede makinaya ilişkin çözümler kolaylıkla elde edilir. Çok fazlı ve fazları
simetrik olan bir makinanın bir fazının temsili ile eşdeğer devre elde edilir. Tüm
hesaplar öncelikle bir faz için yapılır ve daha sonra çok fazlı sisteme geçilir.
Endüvi ile kutup tekerleği farklı iki sargı taşıdıkları gibi, bu sargılardan geçen
akımlarda karakter yönüyle farklıdırlar. Böylece makinada iki değişik alan
mevcuttur. Bu alanlar arasındaki ilişkiler endüvi reaksiyonunu doğurur. Böylelikle
makinada bileşke bir alan söz konusu olur. O halde bu iki sargıyı ortak olarak
kavrayan bu akı zincirlemesi a , endüviden geçen akım neticesinde ortaya çıktığı
için bir öz endüktans tarif etmesi gerekir.
a = La I1 (9.3)
Ayrıca endüvi sargılarında dolaşan bu akım ; I, sargıların cephe bağlantılarında,

oluklarda muhtelif yerlerde devresini karşı sargıyı kavramadan havadan kapayarak,
endüvi ile kutup tekerleğinin manyetik olarak bağlanmasına katkıda bulunmayan
kaçak akılar da oluşturur. Bu kaçak akıların da ( ) kendine özgü bir endüktansta
oluşması gerekir.
 = L I1 (9.4)
O halde endüvinin bir fazının endüktansı (Senkron endüktans : Ls)
Ls = La + L (9.5)
olur. Bu endüktans, açısal hız ile beraber bir reaktans tanımlar. Buna senkron
reaktans denir:
Xs =  Ls = La +  L = Xa + X (9.6)
İki bileşenden oluşan senkron reaktansın küçük kısmına X ; kaçak reaktans, büyük
kısmına ise Xa ile gösterilen endüvi reaksiyonu reaktansı denir.
Sargının omik direnci “Ra” da hesaba katılmalıdır.

Üç fazlı bir makinada, kutup sargısı ve endüvi sargılarını Şekil 9.1‘deki gibi temsil
edebiliriz.
U I1
L1
If Ra
I Xa V1
L+
X V1L
Vf Rf
X, Y, Z
K Lf
L-
L2
W V
L3
Şekil 9.1 Üç fazlı senkron makinanın sargıları, uçları ve parametreleri
Bu devrenin bir fazının temsili, senkron makinanın eşdeğer devresini verir.

I Rf Lf Xa X Ra
+ u
f + Ea - I1
Vf If Ef E V1
K
- x
Şekil 9.2 Yuvarlak rotorlu senkron generatörün eşdeğer devresi (motor işletmesi için endüvi akımı
yön değiştirir)
Ea ‘nın yönü omik ve endüktif çalışma için Şekil 9.2’deki gibidir. Kapasitif yükte ise
polarite değiştirir.
Şekil 9.2‘de Ef bağımlı kaynağının değeri Eşitlik 9.2‘de verilmiştir. Ea = jXaI1

değeri gerilim düşümü değil, yönü yükün faz açısına bağlı olarak değişen (Ef ‘ye
göre) endüklenen bir gerilimdir. Şekil 9.2’de;
Ea ‘ya endüvi reaksiyonu gerilimi,

Ef ‘ye boşta endüklenen gerilim,
E ‘ye yükte endüklenen gerilim,
V1 ‘e ise bir faz sargısının terminal gerilim denir.
Generatör çalışma hali için çizilen Şekil 9.2‘deki eşdeğer devrede oluşturulacak
Kirchoff çevrelerinden ;

 E
E  E  (9.7a)
f a
E 
  I . R  j  I  X  V
 (9.7b)
1 a 1  1
yazılır. Generatör çalışma durumuna tekabül eden bu devrede ;
I ( R  j  X ) (9.8)
1 a 
bileşeni makinanın bir fazındaki gerilim düşümünü verir. Endüvi reaksiyonu

gerilimi;
  j  I  X
E (9.9)
a 1 a
Eşitlik 9.7a,b‘de yazılırsa;
 V
E   I  ( R  j  X  j  X ) (9.10a)
f 1 1 a  a
haline gelir. Bu ifadede X +Xa = Xs olarak kısaltılırsa (Eşitlik 9.6);
 V
E   I  ( R  j  X ) (9.10b)
f 1 1 a s
olur.
Motor çalışma durumunda ise akım yönü ters olduğu için ;
 E
V   I  ( R  j  X  j  X ) (9.11a)
1 f 1 a  a
yada;
 E
V   I  ( R  j  X ) (9.11b)
1 f 1 a s
elde edilir. Bu ifadenin her iki yanı “ I1 ” ile çarpılıp reel kısımlar alınırsa ;
Pe = Reel (V1  I1* ) (9.12)
giriş elektrik gücü,
Pmi =Reel ( E f  I1* ) (9.13)
endüklenen mekanik gücü,

Pcua = Reel ( ( I12  ( R a  j  Xs )) (9.14)
Endüvi sargısındaki bakır kaybını verir. Uyarma sargısındaki bakır kaybı ise;

Pcuf  I 2f  R f (9.15)
olur. Bilindiği üzere alternatif akımda büyüklükler fazörsel büyüklükler olup,

 referans fazör alınırsa ;
içlerinde açılarını da barındırırlar. V1
  V 0
V (9.16)
1 1
I  I  (9.17)
1 1
  E 
E (9.18)
f f
yazılır. O halde 9.11 ifadesi kutupsal koordinatlarda;
Ef   V1  I1  ( R a  j  Xs ) (9.19)
olur. Burada akım endüktif karakterli ise,  < 0 olacağı unutulmamalıdır.
9.3. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinanın Fazör Diyagramları
Makinanın hangi işletme durumu olursa olsun fazör diyagramını çizmek için eşdeğer
devrede (Şekil 9.2) belirtilen büyüklüklerden faydalanmak gerekir. Bu nedenle bazı
ölçümlerin yapılması gerekir. Yapılması gereken ölçümler şunlardır :
1 – Kutup gerilimi veya şebeke geriliminin voltmetre ile ölçülmesi ve bir faz
sargısının geriliminin elde edilmesi (V1),
2 – Şebekeye verilen yada alınan I1 akımının ampermetre ile ölçülmesi
3 – I1 ile V
 arasındaki  faz farkının vatmetreler ile ;
1
tek fazlı güç ölçümü yapıldı ise (Pe1 ; bir faz akımı ve faz-nötr gerilimi üzerinden
yapılan güç ölçümü olmak üzere);
Pe1
 = arccos ( ) (9.20a)
V1 . I1
ile, eğer iki vatmetre kullanılıp 3 fazlı güç ölçülürse (Aron montajı);
( P1  P2 )
 = arccos [ ] (9.20b)
3 . V1L . I1L
olur. Burada P1 ve P2 Aron bağlı vatmetrelerin ölçtükleri güçlerdir.
4 – Bir faza ait omik direnç; sargıya doğru akım verilerek, ampermetre-voltmetre
(önce bağlama) ile belirlenir.

5 – X kaçak reaktansı ve Xa endüvi reaksiyonunun reaktansının bilindiği kabul
edilirse (daha sonra bahsedilecektir) omik, endüktif ve kapasitif çalışan generatörün
fazör diyagramları aşağıdaki gibi çizilir.
9.3.1. Generatör işletmesi
 V
9.10a nolu eşitlikte; E  referans alınıp, buna
  I  R  I  j  X  I  j  X , V
f 1 1 a 1  1 a 1
paralel (=0) I fazörü çizilir. Daha sonra yukarıdaki eşitlik gereği

1
I  R , j  I1  X  ve  ‘e ilave edilerek E elde edilir.

j  I1  X a gerilimleri V
1 a 1 f
j çarpanı fazörü 90o ileri atmaktadır. Dolayısıyla j  I1I1 olur.
9.3.1.1. Omik çalışan generatör
jI1Xa jI1X
V  , I ; güç açısı,
1 1
E E  , I ; iç güç açısı,
Ef I1Ra f 1

V1 , E f ;  yük açısı,
+ V1 Ef boşta endüklenen emk,
E yükte endüklenen emk,
= =0 V1 ; bir faz sargısı terminallerindeki
=0; I1 gerilim,
omik, I1 ; bir faz sargısı akımı,
 > 0;
generatör F F a / / I1 ,
Fa Ff F f E .
f
E < E f endüvi reaksiyonu kutup alanın zayıflatıcı etki yapıyor.

Şekil 9.3 Omik çalışan senkron generatörün fazör diyagramları (gerilim ve mmk fazörleri)
9.3.1.2. Endüktif çalışan generatör
 < 0 olduğu göz önüne alınıp omik fazör diyagramındaki gibi çizilir (Şekil 9.4).

jI1Xa
Ef
jI1X
E
+
I1Ra
V1
<0; 
endüktif,
 > 0;  F < Ff
generatör
I1 E < E f endüvi reaksiyonu kutup alanın kuvvetle
F  zayıflatıcı etki yapıyor
Fa
Ff
Şekil 9.4 Endüktif çalışan senkron generatörün fazör diyagramları (gerilim ve mmk fazörleri)
9.3.1.3. Kapasitif çalışan generatör
jI1X I1Ra
+
V1
jI1Xa E 
I1  F > Ff
Ef
E > E f endüvi reaksiyonu kutup alanını arttırıcı
>0; 
etki yapıyor
kapasitif, F
 > 0; Ff
generatör Fa
Şekil 9.5 Kapasitif çalışan senkron generatörün fazör diyagramları (gerilim ve mmk fazörleri)
9.3.2. Motor işletmesi
 E
9.11a nolu eşitliği; V  referans
  I  R  I  j  X  I  j  X şeklinde açıp, V
1 f 1 a 1  1 a 1
alınarak, I1  R a , j  I1  X  ve  ‘den çıkartılarak E

j  I1  X a gerilimleri V1 f
elde edilir.
9.3.2.1. Omik çalışan motor
Şimdi =0 alarak yukarıda bahsedilen adımları uygulayalım (bkz Şekil 9.6).

jI1X
I1Ra jI1Xa
V1
E Ef
+
=0;
omik,
= F < Ff
<0; I1 E < E f endüvi reaksiyonu kutup alanını
motor
zayıflatıcı etki yapıyor
F
Fa
Ff
Şekil 9.6 Omik çalışan motorun fazör diyagramları (gerilim ve mmk fazörleri)
9.3.2.2. Endüktif çalışan motor
Şimdi <0 alarak yukarıda bahsedilen adımları uygularsak Şekil 9.7’de görülen fazör
diyagram elde edilir.
I1Ra V1
+
jI1X jI1Xa
E
 Ef
<0;
F > Ff
end.,
 
<0; E > E f endüvi reaksiyonu kutup alanını
motor I1
arttırıcı etki yapıyor
F
Ff Fa
Şekil 9.7 Endüktif çalışan motorun fazör diyagramları (gerilim ve mmk fazörleri)
Endüktif çalışan motordaki endüvi reaksiyonunun etkisi, kapasitif generatördekine

benzer olarak cereyan eder ve kutup alanını arttırıcı yöndedir.
9.3.2.3. Kapasitif çalışan motor
Şimdi >0 alarak yukarıda bahsedilen adımları uygularsak Şekil 9.8’de görülen fazör
diyagram elde edilir.

jI1Xa
jI1X
I1Ra
+
Ef
V1
E

>0;
kap.,
<0;  F < Ff
motor I1  E < E f endüvi reaksiyonu kutup alanını
azaltıcı etki yapıyor
F
Fa
Ff
Şekil 9.8 Kapasitif çalışan motorun fazör diyagramları (gerilim ve mmk fazörleri)
Kapasitif çalışan motordaki endüvi reaksiyonunun etkisi, endüktif generatördekine

benzer olarak cereyan eder ve kutup alanını azaltıcı yöndedir.
9.4. Çıkık Kutuplu Senkron Makinanın Eşdeğer Devresi ve Denklemleri

d
Stator
min Çıkık Kutuplu
N Rotor Tekerleği
max
q
Şekil 9.9 Çıkık kutuplu makinada hava aralığı farklılıkları
Kutup tekerleği ile endüvi arasındaki hava aralığı d ekseninde minimum; min
(burada  hava aralığını göstermektedir), q ekseninde ise maksimum; max ‘dır.
Dolayısı ile d eksenindeki manyetik direnç d minimum, d akısı ise maksimum
olur. Diğer taraftan q eksenindeki hava boşluğu (max ) maksimum olduğundan
manyetik direnç de maksimum (q), q akısı da minimum olur.


  L  I temel bağıntısından L = olur.
I
Bilindiği üzere,  büyük olduğunda L ve açısal hızda göz önüne alındığında
X    L reaktansı büyük olacak, makina sabit bir gerilim üretiyorsa (yada sabit bir
gerilime beslenmiş ise) sargılarından minimum akım geçecektir. Aksi halde, yani 
küçük olduğunda ise L ve X küçük olacak, dolayısı ile sargıdan geçen akım önceki
duruma göre büyük olacaktır.
Bu ilişkiler neticesinde ; senkron makinanın boyuna ekseninde büyük olan d bobin

akısı, bunun tanımlayacağı büyük reaktans ve küçük akım da ;
 ad
Lad  , X ad    Lad
I1d (9.21)
ifadelerini tanımlar. Daha küçük olan enine eksen akısı; aq ve onun neden olacağı
küçük reaktans ve büyük akımdan ;
 aq
Laq  , X aq    Laq
I1q (9.22)
ifadeleri elde edilir. 9.21 ve 9.22 İfadelerinde farklı eksenler için oluşacak Xad, Xaq
endüvi reaksiyonu reaktansları, ilgili akımlar ile birlikte endüvi reaksiyonu
gerilimlerini (farklı eksenlerde; elektriksel olarak 90 faz farklı) oluşturur. Bu
gerilimler:
Eaq = jI1qXaq (9.23)

Ead = jI1dXad (9.24)
olur. Yukarıdaki reaktanslar farklı eksenler için aynı sargıda oluştuğundan, X kaçak
reaktansı da bu reaktanslara ilave edilirse:
Xq = Xaq + X (9.25)
Xd = Xad + X (9.26)
olarak tanımlanabilir.

Şimdi 9.23 ve 9.24‘den elde edilen endüvi reaksiyonu gerilimlerini değerlendirerek,
Şekil 9.2‘de verilen yuvarlak kutuplu makinanın eşdeğer devresini çıkık kutuplu
senkron makina için düzenleyelim (Şekil 9.10).
Eaq
X Ra
u
I1
I Rf Lf
+ Ead
f
E V1
Vf If Ef
K
- x
Şekil 9.10 Çıkık kutuplu senkron makinanın eşdeğer devresi
Şekil 9.10‘daki Ef, Eaq ve Ead, bağımlı gerilim kaynaklarının değerleri sırası ile 9.2,
9.23 ve 9.24 nolu bağıntılarda belirtilmiştir. Bu bağıntıların birleştirilmesi ve Şekil
9.10‘dan yazılacak Kichoff çevre denkleminden ;
Generatör çalışma için:
E f  V1  I1  Ra  j  I1  X   j  I1q  X aq  j  I1d  X ad (9.27a)
veya 9.25 ve 9.26 ifadelerinin de katkılanması ile;
E f  V1  I1  Ra  j  ( I1q  X q  I1d  X d ) (9.27b)
Motor çalışma için (akımın yön değiştirdiği gerçeği ile):
V1  E f  I1  Ra  j  I1  X   j  I1q  X aq  j  I1d  X ad (9.28a)
veya yine 9.25 ve 9.26 ifadelerinin de katkılanması ile;
V1  E f  I1  Ra  j  ( I1q  X q  I1d  X d ) (9.28b)
ifadeleri elde edilir.

9.5. Çıkık Kutuplu Senkron Makinanın Fazör Diyagramı
9.27a ve 9.28a nolu ifadelerden yola çıkarak, V1‘i referans alıp

 , I  R ve j  I  X fazörleri yuvarlak kutuplu makinada olduğu gibi çizilir ve
V1 1 a 1 
E (yükte endüklenen emk) fazörü elde edilir (Şekil 9.11 - A noktası). A noktasına
j  I1  X aq fazörü ilave edilir ve B noktası bulunur. OB yönü; q eksenini, buna dik
eksen ise d eksenini verir. Daha sonra, I1 akımının bu eksenlerdeki iz düşümleri olan
  j  I  X ve E
I1q ve I1d bileşenleri elde edilip ; E   j  I  X endüvi
aq 1q aq ad 1d ad
reaksiyonu gerilimleri hesaplanılıp çizildikten sonra E f fazörü elde edilir. Ayrıca A
noktasından q eksenine çizilen dikme; AC , pratik olarak E aq ‘yu vermektedir.
9.5.1. Çıkık Kutuplu Generatörün Fazör Diyagramları
 fazörü referans alınıp, 9.27a nolu ifade

Yukarıdaki açıklamalar izlenilerek, V1
sağlanacak şekilde fazör diyagramlar elde edilir.
9.5.1.1. Omik çalışan generatör
q
jI1Xaq
Ead
A
jI1X
Ef B
C
Eaq E I1Ra
V1
= =0
I1 d  E
E 
f
>0 Endüvi reaksiyonu kutup
generatör I1q
alanını zayıflatmaktadır
I1d
O
Şekil 9.11 Omik çalışan çıkık kutuplu senkron generatörün fazör diyagramı

9.5.1.2. Endüktif çalışan generatör
Ead
Ef jI1Xaq
B
A
jI1X
Eaq
C
E I1Ra
 V1

>0
generatör
 I1 d  E
E 
f
Endüvi reaksiyonu kutup alanını
I1q I1d şiddetli bir şekilde zayıflatmaktadır
O
Şekil 9.12 Endüktif çalışan çıkık kutuplu senkron generatörün fazör diyagramı
9.5.1.3. Kapasitif çalışan generatör
jI1X I1Ra
A
q V1   j  I  X
E
Eaq aq 1q aq
E
  j  I  X
E
C jI1Xaq ad 1d ad
B
Ead

Ef
I1q
d
>0
generatör I1   E

O
E f
I1d
Endüvi alanı kutup alanını destekleyici
etki yapmaktadır.


Şekil 9.13 Kapasitif çalışan çıkık kutuplu senkron generatörün fazör diyagramı
Kapasitif çalışan çıkık kutuplu generatörde, yuvarlak kutupluda olduğu gibi, endüvi
reaksiyonu d ekseni akısını kuvvetlendirdiğinden dolayı yükte endüklenen emk
kuvvetlice artmaktadır.

9.5.2. Çıkık kutuplu senkron motorun fazör diyagramları
 fazörü referans alınıp, 9.28a nolu ifade

9.5 Bahsinde izah edildiği gibi, V1
sağlanacak şekilde fazör diyagramlar elde edilir
9.5.2.1. Omik çalışan motor
q
jI1Xaq
V1 I1Ra Ead
A Ef
jI1X B
Eaq
C
<0 E
motor
=0 =
d I1   E
E 
f
Endüvi alanı kutup alanını zayıflatıcı
I1d I1q
etki yapmaktadır
O

Şekil 9.14 Omik çalışan çıkık kutuplu senkron motorun fazör diyagramları
9.5.2.2. Endüktif çalışan motor
q
I1Ra
V1
jI1X
A
Eaq
E
jI1Xaq C
Ead
<0  B
motor Ef
I1q
d
I1
O   E
E 
f
 I1d
Endüvi alanı kutup alanını destekleyici

etki yapmaktadır
Şekil 9.15 Endüktif çalışan çıkık kutuplu senkron motorun fazör diyagramları

9.5.2.3. Kapasitif çalışan motor
jI1Xaq B
jI1X A
Ead
Eaq C
V1
I1Ra E Ef
<0 
motor
d I1
I1q
I1d   E
E 
O f
 Endüvi alanı kutup alanını zayıflatıcı

 etki yapmaktadır
Şekil 9.16 Kapasitif çalışan çıkık kutuplu senkron motorun fazör diyagramları

10. ENDÜVİ REAKSİYONU REAKTANSININ ANALİTİK
OLARAK BULUNMASI
10.1. Yuvarlak Rotorlu Makinada '‘Xa '‘Endüvi Reaksiyonu Reaktansının

Bulunması
Burada Xa endüvi reaksiyonu reaktansı asenkron makinalardaki mıknatıslanma

reaktansı (Xm) ile tamamen özdeştir. Daha önce Bölüm 4.6’da detaylı olarak
bahsedildiği için burada sadece eşitliği verilecektir:
2
2  m1  f1   0  D    N a . k wa1  (10.1)
Xa    
k  k    p 
Burada;
D = İçten içe endüvi çapı
 = Etkin endüvi uzunluğu
 = Kutup tekerleği ile endüvi arasındaki minumum açıklık
k = hava aralığı düzeltme faktörü (1,1  1,2)
k = Doyma faktörü (1 - 1,2)
Na = Endüvi faz sargısı sarım sayısı
kwa1 = Endüvi faz sargısı sargı faktörünün temel frekans bileşeni için değeri
m1 = Endüvi sargısı faz sayısı
f1 = Endüvi temel frekansı
p = Çift kutup sayısı
Daha sonra Senkron Genaratör karakteristikleri bahsinde Xa ‘nın ve X ‘nın deneysel

elde edilmesi verilecektir. X ‘nın analitik hesabı oldukça karmaşık bir konu
olduğundan burada değinilmeyecektir.

10.2. Çıkık Kutuplu Makinada (Xaq ve Xad) Enine ve Boyuna Endüvi
Reaktanslarının Hesabı
Çıkık kutuplu makinada q ve d eksenlerindeki manyetik endüksiyonlar ve akılar

farklı olduğundan Xa (yuvarlak kutuplu senkron makinadan); q ve d eksenlerinde
farklı değerler alıp, iki bileşene; Xaq ve Xad ‘ye ayrılır.
Endüvinin d ekseninde ürettiği manyetik endüksiyon Bad, ve bu sinüsoidalden farklı

Bad dağılımının temel bileşeni; Bad1 olursa d ekseni endüvi reaksiyonu şekil faktörü :
B ad1
kfd = <1 (10.2)
B ad
Olarak tanımlanabilir. diğer taraftan endüvinin q ekseninde ürettiği endüksiyon Baq,

ve bu sinüsoidalden farklı Baq dağılımının temel bileşeni Baq1 olursa, q ekseni endüvi
reaksiyonu şekil faktörü :
B aq1
k fq  <1 (10.3)
B aq
Olarak tanımlanabilir. Burada Bad1, Bad, Baq1 ve Baq maksimum değerlerdir. Bu

tanımlardan sonra Eşitlik 10.1‘e benzer olarak:
2
2  m 1  f1   0  D    N a . k wa1  (10.4a)
Xa      k fd
k  k   p 
ve
2
2  m 1  f1   0  D    N a . k wa1  (10.4b)
Xa      k fd
k  k   p 
olur.
Daha sonra senkron generatör karakteristikleri konusunda Xad, Xaq ve X 'nın

deneysel elde edilmesi verilecektir. X ‘nın analitik hesabı oldukça karışık olduğu
için burada değinilmemiştir.

11. SENKRON MAKİNADA ENDÜKLENEN GÜÇ VE MOMENT
11.1. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinada Güç ve Moment
Makinada bir faz başına dış güç;

P1 = V1.I1.Cos
(11.1a)
3 fazlı makina için ise;
P = 3.V1.I1.Cos = 3 . V1L . I 1L . Cos (11.1b)
Bir faz için endüklenen güç (döner alan gücü) ise diğer elektrik makinalarında
olduğu gibi;
Pd1 = Ef.I1.Cos  , I
 E f 1 (11.2a)
3 faz için ise;
Pd = 3. Ef.I1.Cos (11.2b)
olur.
Burada  ve Ef ; ölçülmesi güç büyüklüklerdir. Bu bağıntıyı daha kullanışlı hale

getirmek için endüvi omik direncini (r  0) sıfır kabul edip, endüktif çalışan
genaratörün fazör diyagramını ele alalım:
Xs = Xa + X
D
C
 AB = CD
jI1Xs
Ef
I1XsCos = V1Sin
B
V1 . Sin
A I1Cos = olur. Bu ifade Eşitlik 11.2b’de yerine
V1 Xs
 I1 yazılırsa, 3 fazlı makina için döner alan gücü yada endüklenen

güc;

3. V1 . E f .Sin
Pd  (11.3)
Xs
olarak elde edilir. Burada güç, yük açısı  ‘nın fonksiyonu olarak ortaya çıkar.

Endüklenen moment ise endüklenen gücün açısal hıza oranıdır:
Pd ns 60  f1
Md  ,  s  2.  , ns  (11.4 a, b, c)
s 60 p
olup, yuvarlak rotorlu 3 fazlı senkron makinada endüklenen moment ;
3  V1  E f
Md   Sin (11.5)
Xs s
olur.
11.5 ifadesi  ‘nın fonksiyonu göre çizilirse ;
Md Mdmax
>0
-/2 generatör KARARSIZ
0
<0 /2 
KARARSIZ
motor
-Mdmax
Kararlı çalışma bölgesi
Şekil 11.1 Senkron makinan kararlı çalışma bölgeleri
, sıfırdan başlayarak arttıkça makinanın ürettiği moment sinüsoidal olarak artmakta


ve  = olduğunda Md = Mdmax olmaktadır. Artan yükü karşılamak için  mutlak
2
değer olarak artmaya devam ederse, makinanın momenti fonksiyon gereği
azalacağından makina kararlı çalışamaz ve senkronizmadan çıkar.
11.2. Çıkık Kutuplu Senkron Makinada Güç ve Moment
Ra  0, X  0 kabul edilirse, endüvi kayıpları yaklaşık olarak 0 olacak ve 3 faz için

iç güç dış güce eşit olacaktır;
Pd =3.V1.I1.Cos
(11.6)

Bu yaklaşık durum için endüktif çalışan generatörün fazör diyagramını çizelim :
q
jI1Xaq
Ef
Ead   j  I  X
E aq 1q aq
Eaq
  j  I  X
E
V1 ad 1d ad


 I1 d
I1q I1d
Şekil 11.2 Ra ve X ‘nın ihmal edildiği durum için endüktif çalışan çıkık kutuplu senkron makinanın
fazör diyagramı
Fazör diyagramdan  =  -  yazılabilir. Bu eşitlik 11.6 ifadesinde yazılırsa:
Pd = 3V1I1 Cos( - ) olur.

Cos( - ) yerine açılımı yazılırsa;
Pd = 3V1I1(CosCos + SinSin)
(11.7)
olur. Şekil 11.2’den elde edilecek;
I1q =I1Cos ; I1d = I1Sin
(11.8 a,b)
ifadeleri 11.7 ifadedesinde yerine yazılırsa;
Pd = 3V1 (I1qCos + I1dSin) (11.9)
olur. Şekil 11.2’deki fazör diyagramdan I1q ve I1d ‘yi gerilim ve reaktanslar cinsinden
yazarsak;
E f  V1  Cos (11.10)
E ad = I1dXad = Ef - V1Cos  I1d =
X ad
V1  Sin (11.11)
E aq = I1qXaq = V1Sin  I1q =
X aq
11.10 ve 11.11 ifadeleri, Eşitlik 11.9‘da yerine konursa;

3  V12 3 V
Pd   Sin  Cos  1  ( E f V1  Cos )  Sin
X aq X ad
Sin (2   )
CosSin = özdeşliği kullanılırsa;
2
3  V12 Sin( 2   ) 3  V1  E f 3  V12 Sin( 2   )

Pd     Sin  
X aq 2 X ad X ad 2
3  V1 2  1 1  3. V1 . E f
Pd       Sin( 2   )   Sin (11.12)
2  X aq X ad  X ad
Böylelikle endüklenen güç ifadesi bulunmuş olur. Şayet X ihmal edilmez ise (39)
ifadesinde Xaq yerine Xq = Xaq + X ve Xad yerine Xd = Xad + X yazılmalıdır.
Endüklenen Moment ise ;
Pd Pd
Md   (11.13)
s ns
2  
60
11.13 ifadesinde 11.12 eşitliği yazılırsa, moment ifadesi;
3  V1 2  1 1  3. V1 . E f
Md  
ns 
   Sin( 2   )  n
 Sin (11.14)
4    60  X aq X ad  2    60s  X ad
    
Re lük tan s Momenti Y.Rotorlu Makinanın
ortalama Momenti
Relüktans momenti çıkık kutupluluktan dolayı oluşmaktadır. Çıkık kutupluluk

olmadığında Xaq = Xad olacağından relüktans momenti sıfır olur.
Şayet X ihmal edilmez ise 11.14 ifadesi aşağıdaki gibi olur:
3  V1 . E f V1 2  1 1  
Md    Sin       Sin( 2   )  (11.15)
ns  Xd
 2  Xq X d  
2  
60

Momentin bileşenleri ayrı ayrı çizilirse;
Md=f() GENERATÖR
- -/2 0 /2 
___Toplam Moment
.......Relüktans Momenti
- - - Y. R. Makina Ort. Mom.
MOTOR 
Şekil 11.3 Çıkık kutuplu senkron makinada moment bileşenlerinin yük açısına göre değişimleri
Generatör
>0 Ef/V1
Md=f(,
1.5
Ef/V1)
KARARSIZ
1
0.5
- -/2 0
0 /2 

KARARSIZ
Motor
<0
KARARLI ÇALIŞMA
ARALIĞI
Şekil 11.4 Çıkık kutuplu senkron makinada, Ef/V1 oranına bağlı olarak karalı çalışma aralığının
değişimi
Bu şekilde çıkı kutuplu makina aşırı uyarıldığı taktirde  ‘nın kararlı çalışma aralığı
büyümekte üretilen momentin arttığı görülmektedir (Şekil 11.4). Ef ‘nin doyumlu
olduğu göz ardı edilmemelidir. Diğer elektrik makinalarında da olduğu gibi,
momentin manyetik akının fonksiyonu olduğu
Ef = f (),  = f(if), Ef k  Md = 3kI1Cos
ifadeleri ile gösterilebilir.

12. SENKRON GENERATÖR KARAKTERİSTİKLERİ
12.1. Giriş
Karakteristiklere geçmeden önce, güçleri çok büyük olan bu makinaların birbirleri ile
mukayeselerini yapabilmek amacıyla PER - UNIT (birime indirgenmiş) değerler
sisteminden söz etmek yerinde olur. Zira güç ve devir sayıları ve hatta gerilimleri
çok farklı olan iki makina arasında mukayese elde etmek için karakteristiklerine
bakmak gerekir. Ancak karakteristiklerde eksenler her ne kadar aynı büyüklükleri
gösterse de, değerlerin farklı oluşu, mukayesenin sıhhatli olabilmesi için bir temele
oturtulması icap eder. bu nedenle gerçek değerlerin nominal değerlere oranlanması
sureti ile elde edilen birim ölçülere PER - UNIT değer tabir olunur. n indisi ile
nominal ve 1 ile faz başına (yada sargı değerleri) gösterilirse:
Makina empedansı;
V1n V12n (12.1)

Z 1n   S1n : Bir fazın nominal görünür gücü
I 1n S1n
PER - UNIT büyüklükler ;
I1 V1 S1 P1 (12.2-12.5)
I 1pu  , V1pu  , S1pu  , P1pu 
I 1n V1n S1n P1n
Z1 Ra Xs
Z 1pu  , R apu  , X spu  (12.6-12.8)
Z 1n Z 1n Z 1n
değerlerini alır. Bu değerler kullanılarak çizilmiş farklı makinalara ait

karakteristikler, birbirleri ile kolaylıkla karşılaştırılabilir.

Şekil 12.1 Senkron Generatör karakteristiklerinin çıkartılmasında kullanılan bağlama şeması
12.2. Senkron Generatörün Boşta Çalışma Karakteristiği
Senkron Generatör tahrik makinası ile n = ns devirde döndürülr ve deney süresince

sabit kalması sağlanır. Daha sonra Rfg reostasının en büyük değerinde olması temin
edilerek S1 anahtarı kapatılır. S1 haricinde bütün anahtarlar açıktır. Endüklenen
EMK‘in uyarma akımına göre değişimi (Ef = f (If )) boşta çalışma karakteristiğini
verir (Şekil 12.2). Karakteristik aynı doğru akım generatöründeki gibidir. Artan
uyarma
Ef
Ef=V1n
n=ns=sbt,
I1=0,
Ef=f(If)
Er
0 Ifo If
Şekil 12.2 Senkron generatörün boşta çalışma karakteristik eğrisi
akımı ile endüklenen EMK arasındaki ilişki histerizis eğrisinin ölçek farkı ile

aynısıdır.
Er; remenans (kalıcı mıknatisiyet) gerilimi olup nominal gerilimin % 5 ‘i kadardır.
12.3. Senkron Generatörün Dış Karakteristiği
Senkron generatörde endüvi reaktansının büyüklüğü hakkında fikir sahibi olmayı

sağlayan bu karakteristik, sabit ikaz akımı ve sabit güç faktöründe uç gerilimi ile yük
akımı (V1 = f(I1)) arasındaki ilişkiyi verir. kapasitif yüklerde uç gerilimi artarken
endüktif yüklerde azalır. Omik yükte ise bir parça azalma gösterir.
Deneyi yapmak için senkron generatör ns hızında tahrik edilir. S1 uyarma anahtarı
kapatılıp, uyarma reostası ile generatörün uç gerilimi nominal değerine ayarlanılır.
Daha sonra istenilen Cos değerine uygun S2, S3 ve S4 kapatılarak (saf omik yük
için; S2, endükti
Ra  0 ve Xs = Xa + X alarak, endüktif çalışan yuvarlak kutuplu senkron generatör

için fazör diyagramı çizip, Pisagor bağıntısını uygulayalım.
Ef jI1Xs OA  V1  Cos
B AB  V1  Sin
V1 E2f  ( V1  Cos )2  ( V1  Sin  I1  Xs )2

A
 Bütün terimler Ef2 ile bölünürse;
 V12 I12  X s2 2  V1  I1  X s
   Sin  1
I1 E 2f E 2f E 2f

O Ef=V10 ; Boşta çalışma gerilimi
Ef
I1k  ; Kısa devre sürekli akımı olduğuna göre
Xs
2 2
 V1   I1  V I
      2  1  1  Sin  1 (12.9)
 V10   I1k  V10 I1k
ifadesi elde edilir. Bu ifade her  açısı için bir elips verir. Sin  = 0 için denklem;
daire, Sin  = 1 için; doğru verir (Şekil 12.3).

V1/V10 n=ns ,
If=sbt ,
Cos = sbt ,
V1=f(I1)
0
0.8
1
Omik
End Kap
1
0.5 0
Cos=0 0.8
0 0.5 1 I1/I1k
Şekil 12.3 Senkron generatörün dış karakteristiği
12.4. Senkron Generatörün Yük Karakteristiği
Generatörün boşta çalışma karakteristiğine boştaki mıknatıslanma eğrisi denirken

yük karakteristiği de, nominal akımında (sabit) icra edildiği için yükteki
mıknatıslanma eğrisi de denir.
Uç gerilimi ile ikaz akımı arasındaki karakteristiğin sabit yük akımı ve güç
faktöründe çıkartılması yük karakteristiğini verir.
Şekil 12.4 Yük Karakteristiği
E -V1n miktarı , kaçak reaktanstan oluşan gerilim düşümü olup, A1F1E1 üçgenine
POTİER üçgeni denir. F1P1 endüvi alanının uyarma amper sarımına indirgenmiş
değeridir ve I’= g.I 'dir. Cos = 0 durumunda elde edilen POTİER ÜÇGENİ tüm

karakteristik boyunca sabit çevre ve alana sahiptir. Kapasitif durumda ise bu üçgen
şekilde görüldüğü gibi ters döner faz farkı saf endüktife göre 1800 olmuştur.
Karakteristiğin elde edilmesi için generatör sabit devirle tahrik edilir. ns, güç
katsayısı ve yük akımı sabit tutularak V1 = f(If ) elde edilir. bu bağlantının
sağlanması için generatör tahrik edilip ns devre ulaşıldıktan sonra, Şekil 12.1 ‘de S1
kapatılıp istenilen yük çeşidine göre S2 ve/veya S3, S4 kapatılarak muhtelif güç
faktörlerinde yükleme yapılır. Cos ‘nin sabit tutulması gerektiğinden,
Ic I
 = arctg ( ) yada  = arctg ( L ) (12.10)
IR IR
parametrelerine dikkat edilmelidir.
V : Kaçak reaktans gerilim düşümü Vr : Omik direnç gerilim düşümü

olmak üzere; Şekil 12.4 ‘te;
A1 F1 = V. Sin + Vr. Cos (12.11a)
Saf endüktif durumda Cos = 0 ve Sin = 1 olduğundan ;
A1 F1 = V. Sin = V = X.I1 (12.11b)
olur. Bu bağıntıdan X deneysel olarak bulunabilir, yaklaşık bir değerdir ve gerçek

kaçak reaktanstan biraz büyüktür. Fakat büyük bir yaklaşıklık ile kullanılabilir. Dış
karakteristeki A1 F1 ‘in gerçek adı POTİER REAKTANSI; Xp ‘dir.
Yuvarlak Rotorlu makinada;
F1 P1 = I’= g.I (12.12)

olup, burada;
I’= Endüvi akımının kutup tekerleğine indirgenmiş hali

Senkron Makineler 04 Dosyasına Ek – Arş.Gör.Barış Cevher
12.5. Senkron Jeneratörün Ayar Karakteristiği
Jeneratörlerde terminal gerilimi yükün değişimine bağlı olarak değişmektedir. Ancak

tüketiciler tarafından devamlı değişen ve yükün karakteristiğine bağlı olan terminal
gerilimi yerine yük ne olursa olsun değişmeyen sabit bir gerilim arzulanır.
If Uyarma GF=0 end.

GF=0,6 end.
Akımı
GF=0,8 end.
If2
GF=1
If1 omik
If0
If3 GF=0,8 kap.
GF=0 kap.
I1 Yük Akımı: I
Şekil 13.5 Ayar Karakteristiği
Bu nedenle senkron jeneratörün çıkış gerilimini yük akımına bağlı olarak sabit
tutmak gerekir. Bu amaçla Uyarma Akımı değiştirilerek Yük Akımına bağlı olarak
değişen terminal gerilimi sabit tutularak çizilen eğriye Ayar Karakteristiği denir.
Omik yüklerde endüvi reaksiyonunun gerilimi azaltıcı etkisi az olduğundan uyarma

akımının az miktarda arttırılması gerilimi sabit kalmasını sağlar. Endüktif yüklerde
ise endüvi reaksiyonunun gerilimi azaltıcı etkisi kuvvetli olduğundan gerilimin sabit
kalabilmesi için uyarma akımının omik yüklenmeye oranla daha fazla miktarda
arttırılması gerekir. Kapasitif yüklerde ise durum tersinedir. Çünkü Kapasitif
yüklerde endüvi reaksiyonunun gerilimi kuvvetle arttırıcı etkisi vardır. Bu nedenle
gerilimi sabit tutmak için uyarma akımının çok fazla miktarda azaltılması gerekir.
Jeneratörün uyarma akımının ayarlanması amacıyla kullanılan regülatörün

karakteristiğinin jeneratörün ayar karakteristiğine uygun olması gerektiğinden, ayar
karakteristiğinin bilinmesi önem taşımaktadır. Eğer regülâtör ayar karakteristiğine
111
uygun yapılmaz ise jeneratörün çıkış gerilim genliğinde değişmelere ve zamansal

gecikmelerine sebep olur ki bu da jeneratörde istenmeyen elektromanyetik
salınımların oluşmasına neden olur.
112
13. SENKRON JENERATÖRÜN ŞEBEKEYE PARALEL

BAĞLANMASI -SENKRONİZASYONU
Senkron jeneratörler aynı şebekede birbirlerine paralel olarak çalışırlar.

Senkronizasyon: Üç fazlı bir senkron jeneratörün şebekeye veya iki jeneratörün
birbirine paralel bağlanmasıdır.
 Şebeke gerilimi ile paralel bağlanacak jeneratörün gerilimi birbirlerine eşit

olmalıdır. V1 = Vş. Gerilim eşitliği çift voltmetre ile gözlenir. Jeneratörün
gerilimi uyarma akımı ayarlanarak şebeke gerilimine eşit yapılır.
 Paralel bağlantı için ikinci koşul frekans eşitliğinin sağlanmasıdır. Şebeke frekansı
ile, paralel bağlanacak jeneratörün frekansı birbirlerine eşit olmalıdır. f1=f2.
Frekans eşitliği çift frekans metre ile gözlenir. Bu aletler de çift voltmetreler gibi
özel olarak alternatörlerin paralel bağlanmalarında kullanılırlar. Frekans f1=
p.ns/60 kutup sayısı ve devir sayısına bağlı olduğuna ve jeneratör çift kutup sayısı
(p) değiştirilemeyeceğine göre, Frekans eşitliği jeneratörün devir sayısı
değiştirilerek sağlanır.
Jeneratörün devir sayısı da; su türbini, gaz türbini ve dizel motor gibi jeneratörü
tahrik eden mekanik gücün kaynağının yakıt miktarı ile ayarlanır.
Paralel bağlantı için özel yapılmış çift voltmetreler ve çift frekans metreler yardımı
ile (V1=Vş) gerilim eşitliği ve (f1=fş) frekans eşitliğinin gözlendiğini öğrendik. Bu
ölçü aletleri yerine normal voltmetreler ve frekans metreler ile de aynı ölçümler
yapılabilir. Ölçü aletlerinin çift kadran ve çift skalalı olması sadece rahat bir ölçüm
kolaylığı sağlar.
 Paralel bağlantı için diğer bir koşul ise faz sıralarının (bir anlamda jeneratör döner
alanı ile şebeke döner alanı) aynı olması koşuludur. Bu aynı zamanda aynı adlı
113
uçların kendi aralarında (R1, Rş ile - S1, Sş ile - T1, Tş ile) bağlanması anlamına da
gelir. Faz sıralarının aynı olma kontrolü faz sırası göstericisi denilen aletle
yapılır.
Aynı amaçla küçük güçlü bir asenkron motor da kullanılır. Motor önce jeneratör
uçlarına bağlanır ve motorun dönüş yönü gözlemlenir. Sonra motor uçları aynı sıra
uçları ile şebeke tarafına bağlanır. Dönüş yönü aynı ise jeneratör ve şebeke karşılıklı
uçları aynı isimli fazlardır.
 Paralel bağlantı için gerekli olan son koşul, jeneratör faz gerilimi ile şebeke faz
gerilimi eşit ve üst üste gelmeli yani faz farkı olmamalıdır.
Paralel bağlantı için gerekli olan son derece dikkat gerektiren bu koşul da
senkronizma anının saptanmasıdır. Senkronizma anında jeneratör gerilimleri ile
şebeke gerilimleri aynı anda, aynı ani değerleri alırlar.
Senkronizma anı senkronoskop, sıfır voltmetresi veya

lamba bağlantıları ile ayrı ayrı saptanır. Senkronoskop
devreye bağlandığında ibre jeneratör ve şebekenin
frekans farkına bağlı olarak belirli bir yöne döner.
Jeneratörün frekansı şebeke frekansından fazla ise
senkronoskop bir yöne dönecek, şebeke frekansı
jeneratörün frekansından fazla ise ibre ters yöne
dönecektir. Frekans farkı azaldıkça ibrenin dönüşü
yavaşlar. İbre işaretlenen yerde durunca alternatör
fazları üst üste gelmiş ve gerilimler arasındaki faz
farkı sıfır olmuş demektir.
Senkronoskop yerine; Sönen Işık (Lamba) Montajı,

Yanan Işık (Lamba) Montajı ya da Dönen Işık
(Lamba) Montajı bağlantıları ile de senkronizasyon
anı tespit edilir.
114
13.1. Sönen Işık Montajı
R
S
T
"0"
Voltmetre
U V W
S.G I K If
+
A Vdc
3
~ -
Şekil 13.1 Sönen Işık Montajı Şekil 13.2 Senkronoskop
Sönen ışık montajı, V1=VŞ ve f1=fş eşitlikleri sağlanıp K anahtarının karşılıklı

uçlarına aynı isimli fazlar gelecek şekilde bağlantı yapılır. Jeneratör ve şebeke faz
gerilimleri toplamı dikkate alınarak uygun sayıda lamba, kendi aralarında bağlanır.
Lamba grupları şekilde görüldüğü gibi aynı isimli fazlara bağlanır. Montajdan sonra
lambalar yanıp sönerler. Lambaların yanıp sönme hızı jeneratör ve şebeke frekansları
arasındaki farka bağlıdır. Lambaların yanıp sönme hızı paralel bağlanacak
jeneratörün devir sayısı (frekans) ile yavaşlatılır. Lambaların söndüğü an
senkronizma anıdır. Ancak lambaların söndüğü anda, uçları arasında azda olsa bir
gerilim bulunabilir. Bu küçük gerilim lambaları yakmaya yetmeyeceğinden
senkronizma anı diye şalteri kapatmak sakıncalı olabilir. Bu yüzden lambalarla
beraber bir < "0" Voltmetre > kullanılır. Voltmetrenin göstereceği değer 0 ile 2V
değerleri arasındadır. Voltmetrenin sıfırı gösterdiği an senkronizma anıdır. Aynı faza
ait eğriler arasındaki 180° açı farkında lambalar V1+VŞ=2V gerilimi ile yanar. Bu
durum senkronizma anından çok uzaktır. Faz eğrileri arasındaki açı farkı azaldıkça
lambaların ışık miktarı da azalacak ve nihayet üç faz eğrileri arasındaki faz farkı sıfır
olduğunda lambalar sönecektir. Bu nedenle bu bağlantıya Sönen Işık Montajı denir.
115
13.2. Yanan Işık Montajı
R Yanan ışık montajı, V1=VŞ ve f1=fş

S
T
eşitlikleri sağlanıp K anahtarının
karşılıklı uçlarına farklı isimli fazlar
gelecek şekilde bağlantı yapılır.
K
Jeneratör ve şebeke faz gerilimleri
toplamı dikkate alınarak uygun sayıda
U V W lamba, kendi aralarında bağlanır. Bu
bağlantıda lambaların en parlak ne
zaman yandığının tam olarak
S.G I K If
+ bilinmemesi nedeniyle pratikte
A Vdc
3
~ - kullanımına pek rastlanmaz.
Şekil 13.3 Yanan Işık Montajı
13.3. Dönen Işık Montajı
R Dönen ışık montajı, V1=VŞ ve f1=fş

S
T
eşitlikleri sağlanıp K anahtarının
uçlarına iki lamba yanan ışık ve bir
lamba sönen ışık montajına göre
K
bağlantı yapılır. Jeneratör ve şebeke
faz gerilimleri toplamı dikkate alınarak
U V W uygun sayıda lamba, kendi aralarında
bağlanır. Bu bağlantıda lambaların
yanıp sönme sıraları jeneratör ve
S.G I K If
+ şebeke frekansına göre sağa veya sola
A Vdc
3
~ - doğru olacaktır. Bu nedenle Dönen Işık
Şekil 13.3 Dönen Işık Montajı Montajı denir.
Bir lamba Söndüğü ve iki lamba parlak tam yandığında "0 voltmetresi" de kontrol
edilerek K anahtarı kapatılır.
116
14. SENKRON MAKİNEDE AKTİF-REAKTİF GÜÇ AYARI
14.1. Aktif Güç Ayarı

Senkron makineler bağlı bulundukları şebekede motor ya da jeneratör olarak
çalışabilirler. Jeneratör çalışmada Kutup Tekerleği (KT) döner alanı Stator (Endüvi)
döner alanının önünde olduğundan yük açısı δ>0, motor çalışmada ise Stator
(Endüvi) döner alanı önde Kutup Tekerleği (KT) döner alanı arkada olduğundan yük
açısı δ<0'dır. Dolayısıyla jeneratör çalışmada Ef ,V1'in önünde, Motor çalışmada V1
ise Ef'nin önündedir.
Yuvarlak rotorlu senkron motorun (Ra=0 iken) endüktif yük durumu için eşdeğer
devresi ve fazör diyagramı çizilerek yüklenmesi durumu incelenirse;
I Rf Lf Xa X D
+
f + Ea -
u jI1Xs
I1 C  C
'
Vf If Ef E V1 
Ef
K +
- x B

Şekil 14.1 Senkron jeneratör eşdeğer devresi <0; V1
 E
endüktif, A
 > 0; 
Jeneratör
Eşdeğer devreden; I1

E f V1  I1  j  X a  I1  j  X 

E f V1  I1  j  X s Şekil 14.2 Senkron jeneratör
endüktif fazör diyagramı
Şebeke gerilimi V1 ve jeneratörün uyarma akımı sabit tutulurken yani Ef'nin genliği
sabit iken jeneratör yüklenirse, bu durumda I1 akımının arttırılması gerekecektir yani
jI1.Xs büyümesi anlamına gelecektir. Bu da ancak fazör diyagrama bakıldığında δ'ın
büyümesi ile mümkündür. Bu durum tahrik makinesinin yakıtını arttırmakla
mümkün olacaktır. Tahrik makinesi bir dizel motor ise daha fazla yakıt harcanarak,
Şayet bir su türbini ise su miktarı arttırılarak yapılır. Kısacası V1 ise Ef'nin arasındaki
yük açısı δ'ın büyümesi I1 akımının artmasını sağlar. Bu da yüke aktarılacak aktif
117
gücün artması anlamına gelecektir. Ra= 0 iken Pd=P1 olduğu hatırlanırsa, jeneratörün
yüklenmesi durumunda;
3V1   f  Sin
 3 V1  I1  Cos eşitliğin sol tarafındaki ifade de Sin δ büyümesi
Xs
eşitliğin sağ tarafındaki I1  Cosφ'nin büyümesi anlamına gelecektir. Bu durum
senkron jeneratörün daire diyagramı üzerinde incelenirse;
No
D
jI1'Xs jI1Xs
C 
N
+ 
<0; Ef
'
Endüktif, C' ' CN'
 > 0;  B
Jeneratör Ef'=Ef V1
A  I1' E
' 
'
I1
Nmax  Nmax
Pn

Pn'
Pmax
Jeneratör Motor
Şekil 14.3 Senkron makinenin daire diyagramı
|V1|=sbt ve |Ef|=sbt iken Ėf fazörünün δ açısı ile değiştirilmesi sonucunda senkron

makinenin daire diyagramı elde edilir. Makinenin Yük açısı δ>0 olduğunda Jeneratör
çalışma, yük açısı δ<0 motor çalışma durumunu göstermektedir. Ėf, C noktasından C'
noktasına geldiğinde yük açısı δ, δ' olmaktadır. |CN| ise |C'N'| olmaktadır.
|C'N'|=I1'.Xs.cos φ' ifadesinde Xs=sbt olduğuna göre I1.cos φ büyüyerek I1'.cos φ'
olmuştur . Jeneratörün ürettiği güç 3.V1I1.Cos iken 3.V1I1 '.Cos ' olduğundan ürettiği
güç artmıştır. Burada görüleceği üzere |V1|=sbt ve |Ef|=sbt iken jeneratörün ürettiği
aktif güç, girişteki mekanik güç ile orantılıdır. Hız sabit olduğu için üretilen güç tahrik
118
momenti ile değiştirilir. Sonucunda jeneratörün δ açısı yani Sin δ ile değişmektedir.
Bu durum Tahrik makinesi bir dizel motor ise momenti (yakıt miktarı) değiştirilerek
(azaltılarak-arttırılarak); şayet bir su türbini ise su miktarı değiştirilerek (azaltılarak-
arttırılarak) sağlanmaktadır.
14.2. Reaktif Güç Ayarı
2 I2.Cos ϕ2.Xs 1=0, omik,

+ 2<0;endüktif,
C2 B2 3>0;kapasitif,
2
Ef2  > 0;
B1
C1 Jeneratör
Ef1 V1
2
C3 B E
A 1 3
Ef3 1=0
3 I1 1
I3 I2
3 2

Şekil 14.4 Senkron jeneratör reaktif güç ayarı
Xs=sabit parametre, 1 ekseninde akımın I ucu sabit kalacak şekilde yani I.Cos φ=sbt
olacak şekilde, yani |CkBk|k=1,2,3= I1.Cos φ1 = I2.Cos φ2 = I3.Cos φ3=sbt olacak şekilde
(ki bu durumda şebekeye verilen aktif güç P  3.V I .Cos =sbt' dir. ) uyarma akımı
değiştirilirse endüvi gerilimi Ef 'nin değişimi 2 ekseni üzerinde olacaktır. Bu

durumda I.Sinφ 'nin değiştiği görülmektedir. Şu halde Q  3.V I .Sin olduğu
hatırlanırsa reaktif güç değişecektir.
Gücü çok büyük olan bir şebeke ile paralel çalışan bir senkron jeneratörde V=sbt
olacağından 1 ekseninde akımın I ucu sabit tutulurken yani aktif güç sabit iken
uyarma akımı değiştirilirse endüvi gerilimi Ef 'nin 2 ekseni üzerindeki değişimi
reaktif gücün değiştiğini gösterir.
Jeneratörlerde;
Uyarma akımı, Cos φ1 =1 yapan değerin üstünde ayarlanması durumunda
indüklenen gerilim Ef2 olur ve şebekeye endüktif güç verir.
119
Uyarma akımı, Cos φ1 =1 yapan değerin altında ayarlanması durumunda

indüklenen gerilim Ef3 olur ve şebekeye kapasitif güç verir.
14.3. Senkron Makine V Eğrileri
Aktif güç çeşitli değerlerde sabit tutularak, yük akımı I1, uyama akımı If'nin
fonksiyonu olarak çizilirse senkron makinenin V eğrileri elde edilir. Şekil 14.6
yardımıyla senkron makine V eğrileri elde edilir.
GF=0,8
V1=sbt (ileri) GF=1 GF=0,8
(geri)
I1 𝑃
Kararsızlık = 1 Tam yük
Yük 𝑃𝑛
Sınırı
Akımı 0.75 yük
0.5 Yarı yük
0.25 yük
Boşta
Çalışma
A B
Kap. Jen. End. Jen.

End. Mot. Kap. Mot.
If0 Uyarma Akımı: If

IfA IfC IfB
Şekil 14.5 Senkron Makinenin V Eğrileri
120
R
S
T
V
K4
Vdc +
K3 K5
- K1 S
V
A
K2 W W
< <
U V W
Dinomo
If Fren I K If
I K
+ S.M +
Vdc DCM A Vdc
- A 3~ -
Rfg1 Rfg
Şekil 14.6 Senkron Makinenin V Eğrileri
121
15. SENKRON MOTORLARA YOL VERME
Senkron Motorların Kutup tekerleği doğrudan kendi başına yol alamaz. Bu nedenle
senkron motorlara yol verme gereksinimi doğmaktadır.
15.1. Senkron Motora Söndürüm Sargılarıyla Asenkron Yol Verme

R
S
T
K1
K3
Ototrafo
K
K2
U V W
If
S.M +
~ Vdc
A
3 -
Rfg
Şekil 15.1 Senkron Motora Söndürüm sargıları kullanarak yol verme
122
Bu yöntem, senkron motora yol vermede uygulanan birkaç yöntem içerisindeki en

önemli yöntemdir. Senkron motora bu yöntem ile yol verilebilmesi için motorun
söndürüm (amortisör) sargılarının olması gerekir. Endüviye uygulanan üç fazlı
alternatif alanın hava aralığında meydana getirdiği döner alan söndürüm (amortisör)
sargılarını keser ve söndürüm (amortisör) sargılarında gerilim indükler. Söndürüm
sargıları her iki baştan kısa devre halkaları ile kısa devre edilmiş olduklarından,
indüklenen gerilimle akım akmasını sağlarlar. Endüvi döner alanın etkisiyle kutup
tekerleğine bir döndürme momenti etki eder ve kutup tekerleği senkron hızı yakın bir
hıza kadar hızlanır. Bu şekilde yol verme aynı sincap kafesli asenkron motordaki gibi
olduğundan, bu yönteme "asenkron yol verme" denir. Bu yol verme esnasında
uyarma sargısı kendi direncinin (5-10) katı büyüklüğünde bir direnç üzerinden kısa
devre edilir. Bundaki amaç, uyarma sargısı üzerinde tehlikeli gerilimlerin
indüklenmesinin önüne geçmektir. Senkron hıza yaklaşan kutup tekerleği üzerindeki
uyarma sargısı, bağlanan dirençler üzerinden ayrılarak uyarma gerilimi veren
kaynağa bağlanır ve sargılar uyarılır. Bu şekilde yol verme işlemi sonlandırılır.
Şekil 15.1'de verilen bağlantı şemasında senkron motor, endüvisine uygulanacak

gerilim ayarlanabilmesi için oto-trafo üzerinden sürülmektedir. Öncelikle K3
sonrasında K1 kesicisi kapatılır. Trafoda düşürülen şebeke gerilimi K2 kesicisi
kapatılarak senkron motorun endüvisine verilir. Bu esnada ana kesici K4 elektrik
kilidi kullanılarak mutlak açık alması sağlanmıştır. Motor hızlanmaya başlamış
ancak yeterince hızlanıp senkron hızda dönmeye başlamamıştır. Oto-Trafoyu
yıldızlayan K3 anahtarı açılarak şebeke gerilimine yakın bir gerilimin motor
endüvisine gelmesi sağlanır. Gerilim artışı ile kutup tekerleği hızlanır ve senkron
hıza yaklaşır. Daha sonrada ana kesici K4 kapatılarak kutup tekerleğinin senkron
hıza daha yaklaşması sağlanır. Son olarak uyarma sargısı kısa devre edildiği
dirençler üzerinden ayrılarak uyarma kaynağına bağlanır ve uyarma sargısına DA
verilir. Bu işlem ile kutup tekerleği senkron hıza ulaşır ve senkronlama tamamlanır.
Kutup tekerleğinin senkron hıza erişmesiyle artık endüvi alanı ve kutup tekerleği
aynı hızda döndüğünden söndürüm sargılarında akan akımlar sıfır olur.
Tartışma Konusu: Oto-trafo dışında başka hangi yöntemler ile senkron motora
asenkron olarak yol verilebilir?
123
15.2. Senkron Motora Frekansla Yol Verme
R
S
R' T
S'
T'
K1 K
+
Vdc
-
K2 U V W U V W
S.G
DCM 3~ S.M
3~
If1 If If
+ A A + +
Vdc Vdc A Vdc
- - -
Rfg1 Rfg Rfg
Şekil 15.2 Senkron Motora Frekans ile yor verme
Senkron Motora yol vermede kullanılan bir diğer yöntemse frekans ile yol vermedir.
Senkron motoru sürmek için yardımcı bir şebekeden faydalanılır. Yardımcı Şebekede
( R'S'T' ) frekans değişimi sağlamak için bir Senkron Jeneratör ve Senkron
Jeneratörün tahrikinde ise bir DA motoru kullanılır. DA motorun hız ayarı yapılarak
Senkron Jeneratörün ürettiği gerilim frekansı değiştirilir.
Şekil 15.2'deki bağlantı kullanılarak yol verme işlemi yapılır. Bunun için öncelikle
K1 kesicisi kapatılarak yardımcı şebeke ile Senkron motorun düşük frekansta
beslenmesi sağlanır. Senkron motorun yanlışlıkla ana şebekeden ( RST )
beslenmemesi için K1 kesicisi ile K kesicisi arasında elektrik kilidi kullanılır. Bu kilit
ile bir kesici kapalıyken diğerinin açık konumda olması sağlanır. K1 kapatıldığında
yardımcı şebekeyi besleyen senkron jeneratörün uyarması kuvvetli, Senkron motorun
uyarmasının ise yarı kademede olması sağlanarak gerekli olan reaktif gücü yardımcı
124
şebekeden çekmesi sağlanır. Jeneratör frekansı şebeke frekansına getirilince senkron

motor senkron hıza erişmiş olur ve senkronizasyon koşulları sağlandığında K kesicisi
kapatılarak Senkron motor şebekeye bağlanarak yol verme işlemi bitirilir.
15.3. Senkron Motora Yardımcı Motorla Yol Verme
R
S
T
+
Vdc
- K1
K2
U V W
If
If
+ DCM S.M +
~
A Vdc
Vdc
-
A 3 -
Rfg
Rfg1
Şekil 15.3 Senkron Motora Yardımcı Motor ile yor verme
Senkron motora yol vermek için kullanılan bu yöntemde kutup tekerleğini (rotor)
senkron hızda veya senkron hıza yakın bir hızda sürmek için bir elektrik motoru
kullanılmaktadır.
Şekil 15.3' deki bağlantı kullanılarak yol verme işlemi gerçekleştirilir. Senkron motor
senkron hızda yada ona yakın bir hızda DA motoru tarafından sürülürken iken K1
kesicisi kapatılarak şebekeye ile bağlanır. Şebekeye bağlanan senkron motorun
statoruna üç faz geldiğinden döner mağnetik alan oluşur ve bu esnada senkron hızda
döndürülen kutup tekerleği üzerindeki kutup sargılarına uyarma verilir. Kutup
tekerleğinde meydana gelen döner alanın hızı yarım periyot içinde endüvi döner alan
125
hızına erişir, yani senkron devire ulaşır. Senkron makine şebekeden enerji çekerek
senkron motor olarak çalışır ve yol verme işlemi tamamlanır.
Burada yol verme işleminde senkron motoru sürmek için Serbest Uyartımlı DA
Motoru kullanılmıştır.
Tartışma Konusu: Senkron motoru bir yardımcı motorla sürerek yol vermek için bir
asenkron motor kullanılabilir mi? Eğer bu iş için bir asenkron motor kullanılacaksa
gerekli asgari şartlar ne olmalıdır? Açıklayınız…
15.4. Küçük Güçlü Senkron Motorlara yol Verme
Çıkık kutuplu senkron motor kutup tekerleği uyarılmadan şebekeye bağlanır. Kutup
tekerleğindeki uyarma sargısında indüklenen büyük e.m.k'ların sargıya zarar
vermemesi için sargılar dirençler üzerinden kısa devre edilerek topraklanır. Bu
koşullar altında motor asenkron motor olarak boşta yol alır. Sonrasında kutup
tekerleğinde yer alan uyarma sargıları, kısa devre edildiği direnç üzerinden ayrılarak
doğru gerilimle uyarılır. Bu esnada uyarma alanı (kutuplar) endüvi döner alanına ters
kapılmışsa yani endüvi N kutbu karşısına kutup tekerleğinin N kutbu gelmişse motor
şebekeden çok büyük endüktif akım çeker. Kutupların doğru kutuplanabilmesi için
uyarma akımı arttırılarak senkron motorun kapasitif akım çekmesi sağlanır. Senkron
motor salınımlara başlar ve bu salınımlar büyüyerek kutup tekerleğinin endüvi döner
alanından kurtulmasına neden olur. Ancak kutup tekerleği bir kutup adımı sonrasında
endüvi döner alanına tekrar kapılır. Bu kez doğru kutuplama oluştuğundan şebekeden
çekilen akım düşer.
126

Elektrik Makineleri 2 Senkron Makineler Mustafa Turan Ders Notlar PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektrik Makineleri 2 Senkron Makineler Mustafa Turan Ders Notlar PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

6.

Küçük güçlerde kutupları sabit mıknatıslı, büyük güçlerde elektromıknatıslı olarak

Senkron makinalar hava, su veya direk hidrojen soğutmalı olabilmektedirler.

Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 71

Şekil 7.1 Çıkık kutuplu senkron makina

7.2. Çalışma Prensibi

72 Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan

Rotorun döndürülmesi suretiyle genliği değişmeyen ve hareket etmeyen alan döner

7.3. Stator Yapısı

Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 73

Ardışıl stator olukları arasındaki geometrik açı

7.4. Rotor Yapısı

7.4.1. Senkron generatörde rotor hızının seçilmesi

Elektromekanik enerji dönüşümü düzeneklerinde yüksek verimin sağlanması için

74 Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan

Paralel çalışan generatörlerden biri aşırı yüklenmeden dolayı senkronizmadan çıkarsa

Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 75

Şekil 7.3 a) Çıkık kutup ve endüvinin eğrilik yarıçaplarının farklılığı

76 Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan

7.4.3. Yuvarlak rotor

Şekil 7.5 Oluk aralıkları birbirinden farklı yuvarlak kutup tekerleği

Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 77

Bronz kama / amortisör sargısı

Şekil 7.6 Tipik bir turbo rotor oluğu

7.5. Senkron Makinanın Terminal Kutuları ve Gösterilimi

78 Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan

Senkron makinanın endüvisinde üretilen alternatif gerilim bir yükü beslediğinden

Omik Yükte Kapasitif Yükte Endüktif Yükte

=0 >0 <0

Şekil 8.1 Omik, kapasitif ve endüktif yüklerde V-I fazörleri

Şimdi çıkık kutuplu senkron makinanın endüvisindekideki sargılardan farklı

Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 79

8.1. Generatör İşletmesi

8.1.1. Omik yük durumu

Şekil 8.2 Omik yüklü generatörde endüvi reaksiyonu

80 Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan

Sıkışma (Doyma) Seyrekleşme

Yığılmalar doymaya neden olacağından dolayı, akıdan tam istifade edilemez. Bu

8.1.2. Endüktif yük durumu

Şekil 8.4 Endüktif yüklü senkron generatörde endüvi reaksiyonu

Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 81

8.1.3. Kapasitif yük durumu

Şekil 8.5 Kapasitif yüklü senkron generatörde endüvi reaksiyonu

8.2. Motor İşletmesi

Şekil 8.6‘dan görüleceği üzere endüktif karakterli motor akımının oluşturduğu

82 Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan

Şekil 8.6 Endüktif çalışan senkron motorda endüvi reaksiyonu

Kolayca gösterilebilir ki, kapasitif motor işletmesindeki reaksiyon, endüktif

Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 83

9.1. Endüvi Sargılarında Endüklenen EMK

Endüvi sargılarında endüklenen gerilim kolayca gösterilebilir ki; E  B    v (Biot-

Efe  4.44   e max  fe  N a  k wae (9.1)

Burada ; e : hava aralığı akısının harmonik numarası,

Ef  4.44   max  f1  N a  k wa (9.2)

9.2. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinanın Eşdeğer Devresi

84 Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan

Ayrıca endüvi sargılarında dolaşan bu akım ; I, sargıların cephe bağlantılarında,

O halde endüvinin bir fazının endüktansı (Senkron endüktans : Ls)

Elektrik Makineleri II - S04 – Dr.Mustafa Turan 85

Şekil 9.1 Üç fazlı senkron makinanın sargıları, uçları ve parametreleri

Bu devrenin bir fazının temsili, senkron makinanın eşdeğer devresini verir.

Şekil 9.2‘de Ef bağımlı kaynağının değeri Eşitlik 9.2‘de verilmiştir. Ea = jXaI1

Ea ‘ya endüvi reaksiyonu gerilimi,