DA - Maden Eğitim

ELEKTRİK MAKİNALARI
KASTAMONU
ÜNİVERSİTESİ
ÖĞR.GÖR.DR.
ONUR METİN
İŞLETME EĞİTİM
SUNUMU
EYLÜL 2023
Sunum İçeriği
• Giriş • DA Makinalarında İstenmeyen Olaylar
• Elektrik Makinalarının Sınıflandırılması
• Dönen Elektrik Makinaları • Endüvi Reaksiyonu ve Komütasyon
• Döndürülen Elektrik Makinaları • DA Makinasında Kayıplar
• Duran Elektrik Makinaları
• 2. Endüstriyel DA Motorlar
• Doğru Akım Makinaları
• DA Makinesinin Yapısı
• Endüstriyel Uygulamalarda Kullanılan DC Motorların
• DA Makina Parçalarının Görevleri
Çalışma Özellikleri ve Üstünlükleri
• DA Makinelerinin Çalışma Prensibi • DA Motorlarda Arıza Tespiti
• DA Motor Çeşitleri
• DA Motorlarında Devir Sayısı Ayarı
• DA Motorlarında Devir Yönü Değişimi
ELEKTRİK MAKİNALARININ SINIFLANDIRILMASI
 Dönen Elektrik Makinaları (MOTORLAR)
 Döndürülen Elektrik Makinaları (GENERATÖRLER)
 Duran Elektrik Makinaları (TRAFOLAR)
Motorlar (Elektrik Motorları): Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren cihazlardır.
Generatörler : Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren cihazlardır.
Trafolar: Transformatörler elektrik enerjisinin belirli gücünde gerilim ve akım değerlerinde

istenilen değişimi yapan makinelerdir.
Dönen Elektrik Makinaları (MOTORLAR)
Dönen Elektrik Makinaları

(MOTORLAR)
Alternatif Akım Motorları Doğru Akım Motorları
Asenkron Motorlar Senkron Motorlar Seri Motorlar
Şönt Motorlar
1 Fazlı Senkron
1 Fazlı Asenkron Motorlar
Motorlar Kompunt Motorlar
3 Fazlı Senkron
Motorlar
Döndürülen Elektrik Makinaları (Generatörler)
Döndürülen Elektrik Makinaları

(GENERATÖRLER)
Alternatörler Dinamolar
Asenkron Alternatör Senkron Alternatör Seri Dinamolar
Şönt Dinamolar
1 Fazlı Senkron
Motorlar Kompunt Dinamolar
3 Fazlı Senkron
Motorlar
Duran Elektrik Makinaları (TRAFOLAR)
Trafolar
Ölçü Trafoları Güç Trafoları İnverterler

DA Makinasının Yapısı
Doğru akım makineleri dönen kısım (endüvi), duran kısım (endüktör), yatak, kapak,
fırça ve kolektörden oluşur.
DA Makina Parçalarının Görevleri
1. Endüktör (Duran Kısım):
 Görevi manyetik alan meydana getirmektir. Endüktör sargısı DA makinesinin gövdesinde bulunur ve vida
veya somunlarla gövdeye tutturulur.
 Doğru Akım makinesinin özelliğine göre endüktör sargısı

yapısal değişiklikler gösterir. Küçük güçlü DA makinelerinde
ve pilli oyuncak da daimi mıknatıs, endüktör olarak görev
yapmaktadır.
 Doğru akım motorlarında kutup sayısı alternatif akım makinelerinde olduğu gibi hız, indüklenen gerilim ve
akımın frekansına bağlı değildir. Burada kutup sayısı makinenin gücüne ve devir sayısına göre değişir. Endüktör,
makinenin gücüne (büyüklüğüne, çapına) ve devir sayısına göre 2, 4, 6, 8 veya daha çok kutuplu olur.
 Modern doğru akım makinelerinin kutupları 0.60 – 1.40 mm kalınlığında çelik saclardan yapılır. Bu saclar
presle istenilen şekilde elde edilir ve birbirlerine aralarında yalıtkan madde olmaksızın cıvata veya perçinle
tutturulur.
 Ana kutuplardan ayrı ve ana kutupların arasına yerleştirilmiş yardımcı kutuplar bulunur. Bunlar ana
kutuplara oranla daha dar yapılır. Komütasyonu kolaylaştırmak için kullanılır.
 Ana ve yardımcı kutuplar makine gövdesine cıvatalarla ve hava aralığı kalmayacak şekilde tutturulur. Aksi
halde meydana gelecek hava aralıkları manyetik akının, dolayısıyla makine geriliminin düşmesine neden
olabilir.
 Alan gövdesi, alan ve yardımcı kutupların bağlandığı çerçevedir. Gövde, çelik dökümdür. Gövde makinenin
taşıyıcısı ve dış etkenlere karşı koruyucusudur.
2. Endüvi (Dönen Kısım):
 Gerilim endüklenen iletkenleri taşıyan kısma endüvi denir. Endüvi kalınlığı 0,30 -0,70 mm arasında
değişen jeneratör sacından yapılır.
 Jeneratör sacları istenen şekil ve ölçüde preslerle kesildikten sonra tavlanır ve birer yüzeyleri
yalıtılır. Yalıtma işleminde kâğıtlar kullanılır veya oksit tabakası oluşturulur.
 Endüvi sacları üzerine iletkenleri yerleştirmek için oluklar açılmıştır. Bu olukların şekil ve sayıları
makinenin devir sayısına, büyüklüğüne, sarım tipine ve şekline göre değişir. Küçük makinelerde
oluklar yuvarlak veya oval yapılır. Büyük makinelerde tam açık oluklar kullanılır. Oluklar presbant
veya mikanitle yalıtılır.
 Sargılar oluklara elle veya makine ile yerleştirilir. Genellikle kalıpla hazırlanan
sargılar, bandajı yapıldıktan sonra oluklara yerleştirilir. Oluk ağızlarına tahta veya fiber
çubuklar çakılarak bobinlerin merkezkaç kuvvetlerden dolayı dışarı fırlamaları önlenir.
 Sargı uçları sarım şekline göre kolektör dilimlerine getirilip lehimlenir veya kaynak
yapılır.
3. Kolektör ve Fırçalar
 Doğru akım makinelerinde kolektör, endüvide endüklenen EMK’yı doğrultmaya

yarar.
 Kolektör dilimleri, sert bakırdan pres edilerek yapılır. Bakır dilimler arasına 0,5 - 1,5
mm. kalınlığında mika veya mikanit yalıtkan konur. Bu kalınlık, kolektörün çapına ve
komşu dilimler arasındaki gerilim farkına göre değişir.
 Mikanın bakır dilimlerle birlikte aşınması için yumuşak olması veya çapa göre 1,5
mm ye kadar yüzeyinden derinde olması gerekir.
 Bobin uçlarının kolektöre yerleştirilmesi için küçük makinelerde dilimlere yarıklar

açılmıştır. Büyük makinelerde ise, dilimlere bayrakçık denilen parçalar eklenir. Her iki
durumda da bobin uçları buralara yerleştirilerek lehimlenir.
 Doğru akım makinelerinin en önemli ve en çok arıza yapan parçası kolektör ve fırça
düzeneğidir.
 Kolektör dilim sayısı ne kadar çok olursa, akımdaki dalgalanma o kadar az olur.
Genellikle doğruya yakın bir gerilim elde etmek için, iki fırça arasındaki dilim sayısı
16’dan az olmamalıdır.
 Doğru akım endüvide endüklenen akımı dış devreye alabilmek için fırçalar kullanılır.
 Fırçalar fırça yuvasına takılır. Fırça yuvaları da fırça taşıyıcısına bağlanır. Fırçalar,
makinenin akım şiddeti ve gerilimine göre karbon, bakır veya alaşımlarıdır. 100 volta
kadar gerilim veren makinelerde bakır fırçalar, daha büyük gerilimlerde karbon
fırçalar kullanılır.
 Doğru akım makinesinin özelliğine göre boyutu değişmektedir. Fırça kolektörlere

uygun basınçla basması gereklidir. Bu nedenle doğru akım makinelerinin fırçaları
üzerinde baskı yayları bulunur.
 Fırçalar küçük makinelerde, kapak üzerine açılmış ve yalıtılmış fırça yuvalarına konur.
Büyük makinelerde firça yuvaları fırça taşıyıcısına tutturulur. Fırça taşıyıcıları
ayarlanabilir.
 Fırçaların kolektöre basıncını ayarlamak için, fırça yuvaları üzerine ayarlanabilir

yaylar konur. Fırça basıncı az ise geçiş direnci artar ve ısınmalara yol açar. Fırça
basıncı çok ise sürtünmeden dolayı ısınmaya neden olur. Fırça basınçları arada bir
kontrol edilmelidir.
4. Yatak Kapak ve Diğer Parçalar
 Doğru akım makinelerinin en önemli parçalarından biri de yataklarıdır. Endüvide

olduğu gibi yataklarda periyodik bakım gerektirir.
 Doğru akım makinelerinde, kendi kendine yağlanan bilezikli tip metal yataklar veya
bilyeli yataklar kullanılır. Metal yataklar sessiz çalışır, fakat fazla bakım gerektirir.
Bilyeli yataklar ise, gürültülü çalışmakla beraber, bakımları çok kolaydır.
 Yataklar, boru şeklindeki gövdenin iki yanına bağlanan kapaklar üzerine

yerleştirilmiştir. Küçük makinelerde kapaklar kalın saclar pres edilerek yapılmış
olabilir. Fakat genellikle döküm kapaklar kullanılır.
 DA makinelerinin soğutulması için çeşitli tip yapıda pervaneler kullanılır.

DA Makinelerinin Çalışma Prensibi
1. İçinden Akım Geçen Bir İletkenin Manyetik Alan İçindeki Durumu
Doğru akım motoru, doğru akım elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren
elektrik makinesidir.
Şekilde görüldüğü gibi N -S mıknatıs kutupları arasına bir a - b iletkeni koyalım ve
uçlarını doğru akım kaynağına bağlayalım. İletkenden akım geçtiğinde, iletkenin hareket
ettiği görülür. İletken manyelik alan etkisi dışına çıktığında hareket durur.
Manyetik alan içindeki iletkenin itilme yönü, içinden geçen akımın ve manyetik alanın
yönüne bağlıdır. İletkenin hareket yönü, sol el kuralı ile bulunur.
Sol el kuralı: Sol el, dört parmak birbirine

birleştirilerek iyice açılır. Bu durumda kuvvet
çizgileri avuç içinden girecek ve bitişik dört parmak
iletkenden geçen akım yönünü gösterecek şekilde
tutulursa; dik olarak açılan başparmak iletkenin
hareket yönünü gösterir.
İletkenin alan tarafından itilmesi olayı şu şekilde açıklanabilir: İletken içinden geçen
akım, iletken etrafında bir alan oluşturur. Kutuplar arasında ve iletken etrafında oluşan
bu alan, aşağıdaki şekil a’da görüldüğü gibi, sol tarafta ana alana ters, sağda ise ana
alanı kuvvetlendirecek yöndedir.
Bunun sonucu kutup alanı şekil b’ deki durumu alır. Bu durumda alan, iletken üzerinde
itici bir kuvvet etkisi yapar ve iletkeni alanın dışına doğru iter.
2. İçinden Akım Geçen Bir Bobinin Manyetik Alan İçindeki Durumu
N - S kutupları arasında bir eksen etrafında dönebilen tek sarımlı bir bobin koyalım.
Bobinden akım geçirildiğinde, bobinin a – b kenarları üzerinde itici kuvvetler doğar.
Aşağıdaki şekle göre bobinin a kenarının sola, b kenarının sağa itildiği görülür ve itilme
sonunda bobin, şekil c’deki durumu alır.
Fakat bu durumda, a ve b kenarları birbirlerinin ters yönünde kuvvetler tarafından

itileceklerinden bobinin hareketi durur. Bobinin durmasına engel olmak için, a kenarı N
kutbunun etkisi altından kurtulup S kutbunun etkisi altına girerken, içinden geçen
akımın yönünün değiştirilmesi gerekir. Bunu sağlamak için bobinin uçlarını iki dilimli bir
kolektöre bağlayıp fırçalardan akım vermemiz gerekir.
Yaptığımız bu sistemin doğru akım jeneratöründen bir farkı yoktur. Bir jeneratör döndürüldüğünde
elektrik enerjisi üretir. Makineye doğru akım elektrik enerjisi uygulandığında ise döner. Şu halde bir
doğru akım motorunun yapısı ile Jeneratörünün yapısı arasında hiçbir fark yoktur.
3. DA Motorlarında Zıt EMK
Manyetik alan içinde dönen ve iletkenleri kuvvet çizgileri tarafından
kesilen endüvi üzerinde EMK endüklenir. Doğru akım motorunun
endüvisine U gerilimi uygulayalım. N kutbu altındaki iletkenlerden giriş
(+), S kutbu altındaki iletkenlerden çıkış (∙) yönünde bir akım geçsin.
Akımın yönüne göre endüvi sola döner.
Endüvide endüklenen EMK’ nin yönü sağ el kuralı ile bulunursa; N kutbu
altındaki iletkenlerde çıkış (yuvarlak içine alınmamış noktalar), S kutbu
altındaki iletkenlerde ise (yuvarlak içine alınmamış +’lar) giriş yönünde
olduğu görülür. Endüviden geçen akımla, dolayısıyla endüviye uygulanan
U gerilimi ile endüvide endüklenen EMK’nın yönleri birbirine terstir.
Endüvide endüklenen zıt EMK (E’), endüvive uygulanan gerilime (U) ters
yönde olduğundan, U geriliminin endüviden geçirmek istediği akımı
azaltmak ister.
4. DA Motorlarının Çalışma Prensibi
N S kutupları içerisindeki endüviye fırçalar yardımıyla

gerilim uyguladığımızda endüvideki sargılardan akım
dolaşmaya başlar. Bu dolaşan akım bobinler (sargılar)
üzerinde manyetik alan oluşturur. N-S kutuplarındaki
manyetik alan ile bobinlerde oluşan manyetik alanın
etkileşimi sonucunda dönme hareketi gerçekleşir.
5. DA Generatörlerinin Çalışma Prensibi
N S kutupları içerisindeki endüviyi dışarıdan bir kuvvet

ile döndürdüğümüzde N kutbundan S kutbuna olan
kuvvet çizgilerini döndürdüğümüz endüvi keser. Bu
kesme sonucunda endüvideki bobinlerde bir gerilim
indüklenir. Bu indüklenen EMK kolektör yardımıyla
doğrultulup fırçalar yardımıyla dış devreye alınır.
6. Zıt EMK
Dinamo endüvisinde indüklenen EMK ile motor endüvisinde indüklenen EMK arasında bir
fark yoktur. Dinamolar için kullanılan EMK formülünü motorlar için de kullanabiliriz
E = Motor endüvisinde indüklenen zıt e.m.k (V)

Ф = Kutuplardaki manyetik akı (weber)
n = Motorun dakikadaki devir sayısı (dev/ dak)
Z = Endüvinin toplam iletken sayısı
2a = Endüvi paralel devre sayısı
2P = Kutup sayısı
7. Doğru Akım Makinelerinde Uyartım
Doğru akım motorlarının çalışması için endüktörde manyetik alan bulunması ve endüviden akım
geçmesi gerekir. Endüktöre doğru akım uygulandığında, manyetik alan yani mıknatısiyet
oluşturmaktadır. İşte Doğru akım motorunun endüktör sargısının manyetik alan oluşturmak için
dışarıdan çektiği akıma uyartım akımı denir. Endüktör sargısının uyartım geriliminin kaç volt
olacağı motor etiketi üzerlerinde belirtilir.
DA jeneratörler kendi kendine ya da dışarıdan uyartılarak çalıştırılır. Uyartım sargıları endüvilerine

seri ya da paralel bağlı olabilir. Bir motorun ya da jeneratörün kendi kendine uyartımlı
çalışabilmesi için remenans geriliminin bulunması gerekir. Kutuplarda bulunan mıknatısiyetten
dolayı üretilen az sayıdaki kuvvet çizgisi, endüvinin döndürülmesi ile endüvi sargılarını keserek
küçük bir gerilim indükler. Bu gerilime remenans gerilimi denir.
DA Motor Çeşitleri
1. Doğal Mıknatıslı (Permanent-Magnet) Motorlar
Şekilde görüldüğü gibi, manyetik alanı oluşturan kutupların doğal mıknatıs olduğu motorlardır.
2. Seri, Şönt ve Kompunt Sargılı DC Motorlar
2.1. Şönt Motorun Yapısı
Şönt motorda uyartım sargısı endüviye paralel bağlanmıştır.

Motorun kutup sargıları çok sarımlı ve ince kesitli iletkenden
yapılmıştır.
Motorun endüvi uçları A-B, uyartım sargı uçları da D-C

harfleri ile belirtilir. Motorda yardımcı kutup varsa, bunun
uçları da G-H harfleri ile gösterilir. Endüvinin B ucu ile
yardımcı kutbun G ucu makine içinde birleştirilip makine
klemensine H ucu çıkarılır.
2.2. Seri Motorun Yapısı
Seri motorda endüvi ile kutup sargıları birbirine seri

bağlanmıştır. Seri makine hem jeneratör hem de motor
olarak çalışabilir. Yalnız jeneratör durumundan motor
durumuna (veya tersi) geçişte, aynı devir yönü için kutup
sargılarının bağlantı yönü değiştirilmelidir.
Motorun endüvi uçları A-B, uyartım sargı uçları da E-F

harfleri ile belirtilir. Motorda yardımcı kutup varsa, bunun
uçları da G-H harfleri ile gösterilir. Endüvinin B ucu ile
yardımcı kutbun G ucu makine içinde birleştirilip makine
klemensine H ucu çıkarılır.
2.3. Kompunt Motorun Yapısı
Kompunt motorların seri ve şönt sargı olmak üzere iki

uyartım sargısı vardır. Seri sargı endüviye seri bağlı olup şönt
alanı kuvvetlendirecek veya zayıflatacak yönde çalışır.
Motorun karakteristiği, seri sargıların oluşturduğu alanın

kuvvetine ve bağlantı durumuna göre değişir. Kompunt
motorun devir yönünün değiştirilmesi için şönt motorda
olduğu gibi endüvi ve kutup sargılarından geçen akım yönü
değiştirilir. Kompunt motorlar, seri ve şönt motorların
özelliklerini taşır
3. Fırçasız DC Motorlar
DC motorların dönen kısımları sabit

mıknatıstan, duran kısımları ise mini
bobinli sargılardan oluşmuştur. Bu tip
motorlarda kolektör ve fırça düzenekleri
yoktur. Duran kısımda bulunan sargıların
üzerinden geçen akımlar, optik ya da
manyetik sensörlerle kontrol edilmektedir.
Temel prensip ve çalışma şekli DC motorlarla aynıdır. Tek fark bobinlerin sabit, sabit mıknatısların rotora
bağlı olmasıdır. Yani bu motorda rotor ve stator yer değiştirmiştir. Bunun avantajı, fırça ve komutatör
sisteminin kalkması, dolayısı ile sürtünmeden ve fırça/komütatör (kolektör) ikilisinin oluşturduğu
dirençten dolayı oluşan elektrik/mekanik kayıpların ortadan kalkmasıdır.
Aynı zamanda bu tasarım, mekanik olarak

denetlenmediğinden ve bobinlerin sayısının
artırılmasına da izin verdiğinden, bu
motorlardan çok yüksek tork almak
mümkündür. Mahzurları ise, komütatörün
yerini elektronik bir devrenin alması yani
motorun çalışabilmesi için ek donanımlar
gerektirmesidir.
Komutatör/fırça sistemi ile kolayca elde edilen karmaşık ateşleme sistemi, dış devreler tarafından
yapılmalıdır. Bu da motor için olmasa da motoru kullanmak isteyen kişilere ek maliyet getirmektedir.
Aynı güçteki bir motora oranla daha küçük, daha hafif olması, sağlıklı devir kontrolü yapılabilmesi, ek
maliyeti affettirebilir.
DA Motorlarında Devir Sayısı Ayarlaması
1. Sabit Kutup Geriliminde Kutup Alan Şiddetini Değiştirerek Devir Sayısı

Ayarı
Bu şekilde devir değiştirmek, şönt ve kompunt motorların endüktör sargına

seri olarak qst reostası bağlanarak yapılmaktadır. Reosta ile endüktörden
geçen uyartım akımını azalırsa manyetik alan zayıflar, motorun devir sayısı
artar. Eğer reosta direnci artırılırsa bu kez endüktörden geçen akım azalır ve
devir sayısı artar.
Akımın artırılması veya azalmasını ampermetreden görebiliriz. (DA

motorlarının yol almasında LMR reostası kullanılır)
2. Seri Motorlarda Devir Sayısı Ayarı
qst reosta ile seri sargı üzerinde düşen gerilim değiştirilir. Reosta seri
sargıya paralel bağlanır, reosta direnci artınca; endüktörden geçen
akım artar. Böylece manyetik alan şiddetinde artar. Manyetik alan
artması devir sayısında azalmaya neden olur.
Aynı şekilde, reostanın direnci azalınca endüktörden geçen akım

reostayı tercih eder böylece seri sargıdan geçen akım azalır akımın
azalması manyetik alanı azaltır ve motorun devir sayında artma
meydana gelir.
Ancak reosta direnci sıfır yapılarak devir sayısının aşırı olması sakınca
oluşturabilir. Ayrıca reosta direnci sıfırda bırakılıp durdurduktan sonra
başlatma yapılmamalıdır çünkü motorun yanmasına sebep olur.
2. Seri Motorlarda Devir Sayısı Ayarı
Bazı seri motorların yapımı sırasında endüktör sargısından kademeli

uçlar çıkarılmış olabilir. Bu durumda endüktör sargısından, çıkan
kademeli uçlara DA gerilim uygulanınca değişik manyetik alan
şiddetleri oluşturur. Seri sargıdaki manyetik alan değişikliği, devir
sayılarının farklı olmasını sağlar. Manyetik alan şiddeti azaldıkça devir
artar. Manyetik alan şiddeti arttıkça devir sayısında azalma
görülmektedir
3. Motora Uygulanan Gerilimi Değiştirerek Devir Sayısı Ayarı
Gerilimi değiştirilerek devir sayısı ayarı en çok kullanılan tekniklerden

biridir. Endüvi devresine seri şekilde qst reostası bağlanır. Direncin
artırılıp azaltılması endüviden geçen akımın değişmesini sağlar. Endüvi
üzerideki akım değişmesi gerilimin değişmesini sağlar.
Endüktör gerilimi sabit tutulup endüviden geçen akım artarsa devir

sayısı artar. Endüviden geçen akım azalırsa devir sayısı azalır. (Akımın
artığını ya da azaldığını ampermetreden gözlemleyebiliriz.)
DA Motorlarında Devir Yönü Değişimi
Doğru akım motorlarının devir yönleri iki şekilde değişir.
1. Endüviden Geçen Akım Yönünü Değiştirerek Devir Yönü Değiştirmek
Endüktörden geçen akım sabit tutulup endüviden geçen akım yön değiştirilirse; Doğru akım motorunun devir
yönü değişir.
DA Motorlarında Devir Yönü Değişimi
2. Endüktörden Geçen Akım Yönünü Değiştirerek Devir Yönü Değiştirmek
Bir iletkenden geçen akım yönü sabit tutularak, endüktör manyetik alanı yöndeğiştirirse, iletkenin itilme yönü
değişir. Bu prensibe göre; doğru akım motorları da endüvi üzerindeki iletkenlerden geçen akım yönü
değiştirilmeden endüktörden geçen akımın yönü değiştirilirse motorun devir yönü değişir.
Uyarı:
Endüviden ve endüktörden geçen
akımların yönü birlikte değişirse
devir yönü değişmez
Değerlendirme
Aşağıdaki soruların cevaplarını parantez içlerine doğruysa (D) yanlışsa (Y) şeklide değerlendirelim.
1.(D)İletkenden akım geçerse etrafında manyetik alan oluşur.
2. (D)Endüktör DA motorlarında duran kısımdır.
3. ( Y )Şönt motorun endüktör sargısı endüviye seri bağlanır
4. ( Y )Seri motorda seri sargı ince kesitli çok sipirlidir.
5. ( Y)Kompunt motorda tek bir sargı çeşidi bulunur.

Değerlendirme
Aşağıdaki soruların cevaplarını parantez içlerine doğruysa (D) yanlışsa (Y) şeklide değerlendirelim.
6. (Y )Uyartım akımı endüviden geçer.
7. (D)Endüktördeki mıknatısiyet yani manyetik alan artarsa devir sayısı azalır.
8. (D)Endüviye seri direnç bağlamak devir sayını azaltır.
9. (Y )Devir yönü sadece endüviden geçen akım yönü değiştirilerek yapılmaktadır.
10. (D )Doğru akım motorunun devir yönü endüviden ve endüktörden geçen akımların
aynı anda değişmesi ile yapılamaz.
Değerlendirme
1. Manyetik alan içindeki iletkende gerilim oluşması olayına ne ad verilir?
A) İndüktans B)
X İndüklenme C) Reaktans D) Alternans
2. Seri dinamolarda ne, neye seri bağlıdır?
A) Kutup sargısı-uyartım sargısı B) Şönt sargı-uyartım sargısı

C) Endüvi sargısı-şönt sargı X Uyartım sargısı-endüvi sargısı
D)
3. DC makinelerinde manyetik alanı meydana getiren kısma ne ad verilir?
X Endüktör C) Kolektör D) Rotor

B) Endüvi B)
4. Uyartım akımı aşağıdakilerden hangisidir?

X Kutup akımı B) Anma akımı C) Endüvi akımı D) Motor akımı
A)
Değerlendirme
5. Dinamolarda endüvi uçları hangi harflerle gösterilir?

X A-B
A) B) G-H C) I-K D) G-K
6. Kompunt dinamo niçin bu adı almıştır?
A) Kompresörlerde kullanıldığı için X Kutuplarında iki sargı olduğu için

B)
C) Paralel iki dinamodan oluştuğu için D) Eklemeli yapıldıkları için
7. DC motorlarda devir yönü nasıl değiştirilir?
A) Gerilim artırılarak B) Akım azaltılarak C)

X Kutup uçları değiştirilerek D) Fırçalar Kaydırılarak
ENDÜVİ REAKSİYONU VE KOMİTASYON
Endüvi Reaksiyonu
• Endüvi sargılarında herhangi bir akım yok

iken kutupların oluşturduğu manyetik akı,
endüvi üzerinde düzgün bir dağılım yapar.
• Nötr bölgede bulunan bobinde
indüklenen emk’ı sıfır
olduğundan, nötr bölge düzgün
bir komitasyon için fırçaların
yerleştirileceği yer olarak seçilir.
• Normal dağılımda kutup alanı ile endüvi alanı
birbirine diktir.
2 Kutup manyetik alanı (a) ile Endüvi

Manyetik Alanı (b)
Endüvi Reaksiyonu
• Endüvi yüklendiğinde her iki akı da aynı anda makine

üzerinde gösterildiğinde oluşacak olan manyetik akı
dağılımı bozulur.
• Endüvi manyetik akısının toplam manyetik akı
dağılımına olan etkisine endüvi reaksiyonu
denir.
• Endüvi reaksiyonundan dolayı kutup ayaklarının
bir tarafında manyetik kuvvet çizgilerinde
azalma görülür.
• Kutup ayağının bir tarafındaki manyetik akının
azalması, kutbun diğer tarafındaki manyetik akının
artışı tarafından karşılanamaz. Bu nedenle endüvi
reaksiyonu toplam akıyı azaltacağından endüvide Kutup manyetik alanının bozulmuş hali
indüklenecek olan emk 𝑬 = 𝑲. 𝝓. 𝒏 formülüne göre (Nötr ekseni dönüş yönünde
azalır. kaymıştır)
2
Alan bozulma etkileri olmasaydı komitasyon
Nötr Ekseni
düzleminin yeri merkezde
Manyetik Eksen
Nötr Ekseni
Gerçek Nötr
Ekseni
Alan bozulmasının kompanzasyonu için komitasyonun mevcut durumu

4
Öz indüksiyon için fırçaların kaydırılması

Endüvi reaksiyonundan dolayı nötr ekseninde bulunan fırçalarda ark(şerare) meydana gelir. Bu
durum fırça ve kollektörlerin kısa zamanda aşınmasına neden olur. Bu yüzden fırçalar endüvinin dönüş
yönünde bir miktar kaydırılır. Endüvi reaksiyonunun makine üzerindeki manyetik akıyı azaltıcı etkisinin
önlenmesi amacıyla bazı tedbirler alınır.
1. Kutup Ayaklarını Tarak Şeklinde Yapmak

2. Kutup Ayaklarına Oyuklar Açmak
3. Yardımcı Kutup Kullanmak
4. Kompanzasyon Sargısı Kullanmak
5
Kutup Ayaklarını Tarak Şeklinde Yapmak:
• Kutupları oluşturan sacların bir kulakları kesilerek bir ters bir düz gelecek şekilde birbirine
perçinlenmesiyle kutup ayağı oluşturulur.
• Kutup ayağının uç kısmındaki kesit yarıya indirildiğinden çok az bir manyetik akı artışında
kutuplar doyuma ulaşır.
• Ana kutup alanı ve nötr ekseninde az bir kayma meydana getirilmiş olur. Bu yöntemle fırçaların
kaydırılması önlenmiş olur ancak endüvi reaksiyonunun etkisi tam olarak ortadan
kaldırılmamıştır.
6
Kutup ayaklarının tarak şeklinde yapılması
Kutup Ayaklarına Oyuklar Açmak

• Ana kutuplar üzerine kutup ekseni paralel olacak şekilde oluklar açılarak endüvi alanının yolu
ve dolayısıyla manyetik direnci arttırılmış olacağından endüvi akısının etkisi azaltılmış olur.
• Kutuplarına oyuklar açılacak makinelerde kutupların doyma sınırının yüksek olması gereklidir.
• Açılacak olan oyuklar ana manyetik akıyı azaltmayacak şekilde olmalıdır. Aksi halde endüvide
indüklenen emk’da bir azalma söz konusu olur.
• Yöntem endüvi reaksiyonunun etkisini tam olarak ortadan kaldırmaz.
• Sabit güçlü makinelerde kullanılmalıdır.
7
Yardımcı Kutup Kullanmak

• Endüvinin meydana getirdiği alan nötr ekseni doğrultusundadır. Eğer bu bölgedeki alana eşit ve
zıt yönde bir alan meydana getirirsek, her iki alan birbirini yok edeceğinden endüvi alanının
etkisi ortadan kalkar.
• Nötr eksenine yerleştirilen yardımcı kutuplar kullanılır.
• Yardımcı kutupların meydana getireceği alanın endüvi alanına eşit olması için endüvi akımı
yardımcı kutup sargılarından da geçirilir.
• Endüvi dönüş yönüne göre ana kutuptan sonra
gelen yardımcı kutuplar ana kutbun tersi olarak adlandırılır.
• Endüvi reaksiyonunun tam önlenemez.
Çünkü
etkileri yardımcı kutbun alanı olarakkutupların
ana altındaki
bölgede etkili olmaz.
Yardımcı kutupların durumu 8

Kompanzasyon Sargısı Kullanmak
• Büyük güçlü makinelerde endüvi reaksiyonunun etkisi gidermede kullanılan yöntemdir.
• Kompanzasyon sargıları ana kutuplar altına açılan oyuklara yerleştirilir.
• Kompanzasyon sargılarından geçen akım endüvi sargılarından geçen akımın tersi yönündedir.
Bu nedenle oluşacak olan manyetik alanlar birbirinin tersi yönünde olur.
• Oluşacak olan manyetik alanların birbirine eşit olması için endüvi sargılarından geçen akım
kompanzasyon sargılarından da geçirilir. Böylece endüvi alanının etkisi ortadan kaldırılmış olur.
9
Komitasyon
• Rotorla birlikte hareket eden iletkenlerdeki akımın yönü, iletkenin bir kutbun altından diğer
kutbun altına geçmesiyle yön değiştirmesi olayına komitasyon adı verilir.
• Endüvi hızla dönerken bobinden geçen akımın yön değiştirmesi çok ani olur. Bu nedenle bobin
üzerinde Lenz Kanununa göre alanın azalmasını önleyecek şekilde küçük bir öz indüksiyon
emk’sı indüklenir. Bu gerilim komitaston esnasında fırçalar ve kollektör arasında ark meydana
getirir.
• Arkın önlenmesi amacıyla komitasyonu kolaylaştırıcı bazı önlemler alınır.
 Fırçaları kaydırmak
 Yardımcı kutup kullanmak.
10
11
Fırçaları Kaydırmak
• Fırçalar, endüvinin dönüş yönünde bir miktar kaydırılırsa, üzerindeki akımın yön değiştir.
• Bobin zıt kutbun etkisi altına gireceğinden öz indüksiyon emk’sının etkisi yok olur,
akım kolaylıkla yön değiştirir ve yön değiştirme esnasında ark meydana gelmez.
• Akım hızlandırılmış komitasyon eğrisini izler.
Komitasyonu kolaylaştırmak için fırçaların

kaydırılması 12
Komitasyondaki bobinde akım eğrileri
b) Yardımcı Kutup Kullanarak:

• Yardımcı kutup yöntemi, fırçaları nötr ekseninden kaydırmadan bobinin diğer kutbun etkisine
girerken üzerinde oluşacak özindükleme emk’sının yok edilmesi ve dolayısıyla fırçalarda ark
meydana gelmesinin önlenmesi mantığına dayanır.
• Tam olarak nötr ekseni üzerine yerleştirilmiş olan yardımcı kutuplar, bobinin kurtulduğu kutbun zıttı
olacak şekilde kutuplandırılır.
• Yardımcı kutuplardan endüvi akımı geçirildiğinden, yüke
göre değişen endüvi manyetik alanına karşılık aynı oranda
ve zıt yönde yardımcı kutbun değeri de herhangi bir
ayarlamaya gerek kalmadan değişecektir.
• Yardımcı kutupları bulunan bir DA makinenin hem endüvi
reaksiyonuna karşı hem de komitasyonu kolaylaştırıcı
işlevini yardımcı kutuplar yapar.
Yardımcı kutup kullanarak 13

komitasyonu kolaylaştırmak
Komitasyonu Bozan Mekaniki Etkenler
• Endüvi kollektörünün tam yuvarlak olmaması ya da ısınınca yuvarlaklığını kaybetmesi
• Kollektör dilimleri arasındaki mikanın yüzeyden taşması
• Fırçanın fırça tutucusuna bağlanışındaki hatalar
• Fırçanın kollektöre olan basıncının uygun olmaması
• Fırçalar arasındaki mesafenin birbirine eşit olmaması
• Fırçaların iyi kalitede olmaması
• Endüvi ile kutuplar arasındaki mesafenin her yerde aynı olmaması

14
DOĞRU AKIM MAKİNELERİNDE KAYIPLAR
Doğru Akım Makinelerinde Kayıplar
Doğru akım makinelerinde kayıplar üç grupta toplanır.
• Mekanik kayıplar,
• Manyetik kayıplar,
• Bakır kayıplar.
Bu üç grup kayıptan başka hesap edilemeyen kaçak yük kayıpları da mevcuttur.
 Mekanik Kayıplar
Mekanik kayıplar makinenin;
• Yataklarındaki sürtünmeden,
• Kollektör ve fırçalar arasındaki
sürtünmeden
• Endüvinin oluşturduğu rüzgardan
Yataklardaki sürtünme kaybı
• Bilyadaki milin çapına,
• Endüvi hızına ve
• Yataklardaki sürtünme katsayısı
Alınacak önlem:
16
Sürtünme katsayısını azaltmak için yataklar zaman zaman yağlamak
Fırçalardaki sürtünme kayıpları

• Kollektörün dönüş hızına,
• Fırçaya uygulanan kuvvete,
• Fırça ile kollektör arasındaki sürtünme katsayısına
Alınacak önlem
Fırçaların grafitten yapılması ile sürtünme katsayısı azaltılır.
Rüzgar kayıpları;
• Endüvinin hızına,
• Endüvinin boyuna
• Endüvideki oluk sayısına
Mekanik kayıpların elde edilmesi

Mekanik kayıpları tanımlayabilmek için kutupları uyartılmamış bir doğru akım makinesi kalibre
edilmiş bir makine ile anma hızında döndürülür. Doğru akım makinesinin çıkışında herhangi bir yük
olmadığından doğru akım makinesine uygulanan giriş gücü mekanik kayıplara eşit olur. Mekanik 17
kayıplar Ps ile gösterilir.
 Manyetik Kayıplar (Demir Kayıpları)

Endüvinin iletkenlerinde endüklenen emk, endüvinin dönüş hızına ve makinenin kutup
sayısına bağlı olduğundan Doğru akım makinesinde manyetik kayıplar (histerisiz ve fuko kayıpları)
oluşur. Manyetik kayıplar Pm ile gösterilir.
Histerisiz kayıpları
• Üretilen emk’ nın frekansına,
• Histerisiz eğrisinin oluşturduğu alana,
• Manyetik akı yoğunluğuna
• Manyetik malzemenin kalitesine
𝒇. 𝟏,
𝑷𝒉𝒊𝒔 = 𝑲𝒉𝒊𝒔 𝟔
𝑩
Yumuşak malzemelerin oluşturduğu histerisiz eğrisi sert manyetik malzemelerinkinden
küçüktür. Bundan dolayı elektrik makinelerinde kullanılan manyetik malzemeler yumuşak manyetik
malzemedir.
18
Manyetik malzemeler üçe ayrılırlar.

• Ferromanyetik malzemeler
• Paramanyetik Malzemeler
• Diyamanyetik Malzemeler
Ferromanyetik malzemeler: Demir, Çelik, Kobalt, Alniko gibi iyi mıknatıslanma

etkisine sahip
Nikel,malzemelerdir. Manyetik alandan uzaklaştırılsalar da mıknatıslık özelliği gösterirler. Bu
tür maddeler mıknatıs, elektrik motoru, jeneratör, trafo ve sabit disk gibi araçların yapımında kullanılır.
Malzeme Manyetik duyarlılık
Demir 5000
Yumuşak Demir 2000
Nikel 600
19
Kobalt 250
Paramanyetik Malzemeler: Ferromanyetik malzemelerin tersine sadece manyetik alan altında

iken mıknatıslanırlar. Alüminyum, Bakır, Kalsiyum, Krom, Magnezyum, Platin, Tungsten gibi
malzemelerdir.
Manyetik duyarlılık
Malzeme
(×10−5)
Tungsten 6.8
Sezyum 5.1
Alüminyum 2.2
Lityum 1.4
Magnezyum 1.2
Sodyum 0.72
20
Diyamanyetik Malzemeler: Diyamanyetik maddeler, herhangi bir mıknatıs tarafından, o

mıknatısı manyetik alanı içerisindeyken manyetik alan çizgilerine zıt yönde mıknatıslaştırılmaya
uğrayabilen Civa, Altın, Bakır, Bizmut, Elmas, Gümüş, Kurşun, Silikon v.s. gibi maddelere denir.
Manyetik duyarlılık
Malzeme
χv (×10−5)
Su −0.91
Kendisini mıknatıslaştıran cisim tarafından
Süperiletken −105
itilirler. Manyetik alan yayılım frekansına göre
moleküler çapta ters yönlenme eğilimi gösterirler. Gümüş −2.6
Bir mıknatısa yaklaştırıldığında kuzey kutbu gören Pirolitik Karbon −40.0
maddenin yakın tarafı kuzey kutbu olarak Civa −2.9
yönelecektir. İtkisel bir yapı oluşmasına sebep olan
Kurşun −1.8
bu maddeler yeni bir fenomendir. Su, bu yapıya
sahip maddelerden biridir. Bakır −1.0
Karbon (Grafit) −1.6
Karbon (Elmas) −2.1 21
RDEMİR Bizmut −16.6

Yumuşa
k
manyetik
malzeme
Sert
manyetik
malzeme
Güç kayıpları ile histerisiz

çevrim alanı arasındaki ilişki
Küçük çevrim alanı Geniş çevrim alanı 22

=Düşük histerisiz kaybı =Yüksek histerisiz kaybı
Endüvi ince dilimli saclardan oluşturulmuş olmasına rağmen her bir dilimde fuko (Eddy)
kayıpları oluşur.
Fuko akımları kayıpları;
• Kullanılan sacın kalınlığına,
• Manyetik akı yoğunluğuna,
• İndüklenen gerilimin frekansına
• Manyetik malzemenin kalitesine
𝟐
𝒇.
𝑷𝒇𝒖𝒌𝒐 = 𝑲𝒇𝒖𝒌𝒐
𝑩. 𝝀
Eddy (Girdap) akımlarını azalması için iletkenlerin

paralel dilimlenmesi
23
• Doğru akım makinelerinin analizinde manyetik kayıplarla mekanik kayıplar genellikle beraber
alınır. Bu kayıpların toplamına döner kayıplar adı verilir ve Pr ile gösterilir.
• Doğru akım makinesinin döner kayıpların belirlemek için makine yüksüz durumda yabancı
uyartımlı makine gibi çalıştırılır. Endüvi sargılarına uygulanan gerilim uygun bir şekilde ayar
edilerek sargılarda indüklenen gerilimin anma değerinde olması sağlanır.
• Eğer Vt terminal gerilim ve Ra da endüvi sargı direnci ise endüvi sargılarına uygulanacak
gerilim;
Generatör durumu için 𝑬 = 𝑼 + 𝑰𝒂𝑹𝒂
Motor durumu için𝑬 = 𝑼 − 𝑰𝒂𝑹𝒂
Döner Kayıpların Elde Edilmesi

E gerilimi endüvi sargılarına uygulanır ve anma hızına ulaşıncaya kadar uyartım akımı
arttırılır. Bu durumda endüvi akımı ölçülür. Boşta iken makinenin çektiği akım tam yük akımının çok
küçük bir parçası olduğundan endüvi sargılarındaki bakır kayıpları ihmal edilebilir. Doğru akım makinesi
boşta çalışırken çıkış gücü sıfırdır. Dolayısıyla makineye uygulanan 𝑬. 𝑰𝒂 gücü makinenin döner
kayıplarına eşit olur. Mekanik kayıplar bilindiğinden manyetik kayıplar bulunmuş olur. 24
Bakır Kayıpları
• Herhangi bir iletkenden akım geçtiği sürece bakır kayıpları oluşur. Bakır kayıpları ya da
elektriki kayıplar aşağıdaki şekilde makinenin sargı bulunduran değişik bölgelerinde meydana
gelir.
 Endüvi sargı kayıpları 𝑷𝒂 = 𝑰𝟐𝒂. 𝑹 𝒂
 Şönt alan sargı kayıpları 𝑷ş = 𝑰𝟐ş. 𝑹
 Seri alan sargı kayıpları 𝑷𝒔= 𝑰𝟐ş𝒔. 𝑹 𝒔
 Dahili kutup alan sargı kayıpları 𝑷𝒘 = 𝑰𝟐ş. 𝑹𝒘
(şönt ve kompunt)
𝑷𝒘 = 𝑰𝟐. 𝑹𝒘 (seri)
 Kompanzasyon alan sargı kayıpları 𝑷𝒌 = 𝑰𝟐. 𝑹𝒌
25
Kaçak Yük Kayıpları

Bir makinede hesap edilmeyen kayıplar her zaman mevcuttur. Bu kayıplara
kaçak yük
kayıpları adı verilir. Doğru akım makinesindeki kaçak yük kayıpları;
• Endüvi reaksiyonundan dolayı akıdaki bozulmadan;

• Komitasyona giden bobindeki kısa devre akımından
100HP ve daha büyük güçlü elektrik makinelerinde kaçak yük kayıpları çıkış gücünün %1’i
oranında alınır. Küçük güçlü makinelerde kaçak yük kayıpları ihmal edilir.
Bir doğru akım generatörü, uygulanan mekanik enerjiyi endüvi sargılarında elektrik enerjisine
dönüştürür. Uygulanan mekanik enerjinin bir kısmı döner kayıp olarak ortaya çıkar. Dolayısıyla elektrik
enerjisine dönüştürülecek olan güç giriş gücünden çıkarılarak elde edilir. Makinenin çıkış gücünü elde
etmek için ise bakır kayıpları üretilen güçten çıkarılır.
26
ENDÜSTRİYEL DC MOTORLAR
1. Endüstriyel Uygulamalarda Kullanılan DC Motorların Çalışma Özellikleri ve Üstünlükleri
DC motorlar daha çok endüstride kullanılır. Motorun dairesel hızı uygulanan voltajla doğru orantılıdır.
Çıkış momenti ise bobin akım gücü ile doğru orantılıdır.
Eğer hareket hassas bir şekilde kontrol edilmek isteniyorsa geri besleme kullanılmalıdır. Genel DC
servo motorlar, üzerlerinde yer ve hız algılayıcıları bulundurur. Büyük motorlarda bobinli statorlar
bulunurken, küçük olanlarında sabit mıknatıs statorlar bulunur. Samarium kobalt mıknatıslarının
kullanılmasıyla yüksek güç/ağırlık oranlarına ulaşılır.
Ayrıca DC motorlar senkron kumanda sistemlerine imkân vermektedir. DC motorlar ile uzaktan devir
ve tork ayarı yapmak mümkün iken, birçok sistemi seri ve paralel çalıştırmak, sabit çekmeli sarmalar
yapmak da mümkündür.
 Avantajları
· Hızlı ve hassastır.
· Harekete sofistike kontrol teknikleri uygulanabilir.
· Ucuzdur.
· Yeni modeller çok kısa zamanda üretilebilir.
 Dezavantajları
· Düşük moment ve yüksek hızda çalışır. Bu sebeple
hareketi değiştirecek aktarma organlarına ve dişlilere
ihtiyaç vardır.
· Dişlilerdeki boşluk, hassasiyeti sınırlar.
· Elektrik atlamaları yanıcı ortamlarda tehlikeli olabilir.
· Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar.
· Pozisyonu sabitlemek için fren gerekir.
2. DC Motorlarda Arıza Tespiti
Elektrik motorlarında sıkça görülen 4 temel arıza şunlardır: Yataklama, hatalı eksenel ayarlamalar,
stator sarımları ve rotor sorunları.
 Yataklama
Elektrik motorlarında görülen arızaların %41’ini kapsayan yataklama problemleri, aynı zamanda motorda
sürtünme ve sarım kayıplarına sebep olduklarından ötürü enerji tüketimini artırır.
Genel olarak, yataklama ile ilgili sorunlar şu sonuçları doğurur:

· Aşırı ısınma sarımlarda voltaj ve empedans dengesizliğine yol açar.
· Uygun olmayan aşırı yağlama, aşırı ısınmaya, titreşimin artmasına ve makinede çözülmelere yol açar. Bu tip
yanlışlıklar bir dizi eğitim ve planlanmış bir bakım programının bir parçası olan yağlamanın uygulanmasıyla
engellenebilir.
· Eksik gresleme ve yağ atması yataklara zarar verir ve aşırı ısınmaya yol açar. Sonuçta doğal olarak aşınma büyük
miktarlarda hızlanır.
· Aşırı yüklenme
 Hatalı eksenel ayarlamalar:
Elektriksel dengesizlik, motorlarda olabilecek ve dönme ekseni ile ağırlık merkezinin çakışmamasından
kaynaklanan mekanik dengesizlik gibi makina çalışmasını menfi yönde etkiler. Elektrik motorları manyetik
merkezlerini sabitleyemedikleri zaman şebeke frekansındaki titreşimlerinde modülasyon ve harmonikler
oluşur.
 Montajda hatalı eksenel ayarlamalar:
Eksenel ayarlamalar pratikte görsel yöntemler kullanılarak yapılmaktadır. Bu tarzda bir eksenel ayarlama
sonucunda 0.50 mm’den daha fazla ayarsızlık giderilemez. Bu sebeple,ayarlamalar, ayar tekniklerine
uygun olarak lazerli veya mekanik ayar cihazlarıyla yapılmalıdır.
Kaplinden veya kasnaklardan kaynaklanan ayarsızlıklar, yataklardaki ve şase ile kaideyi de kapsayan
mekanik parçalarda gerilimi arttırır. Eksenel ayarlar artık kolayca kaplin ayar cihazları kullanılarak
yapılabilir. Ayak boşluğu (aksak ayak) motoru zemine bağlama esnasında zeminin ve motorunun
ayaklarının hizalanmamasından ortaya çıkan durum olarak adlandırılır. Bu durum genellikle direkt-eşleme
hizalaması değerlendirilip yatak hizalaması hesaba katılmadığı zaman görülür. Aksak ayak, statorun ya da
kaidenin sallanmasına, elektrik motorda mekanik gerilim ve titremenin oluşmasına ve sürtünmenin
artmasına sebep olabilir.
 Montajda hatalı eksenel ayarlamalar:
Parçaların balanslarının bozuk yapılması veya yapılan işlemden dolayı yüksek titreşim olan alanlara
yeterince titreşim izolasyonu yapılmaması da titreşime sebep olur. Hatalı eksenel ayarlamalar
(kaplinlerde ve kayışlarda), hatalı montaj ya da operasyon sırasındaki değişikliklerden kaynaklanır. Bu
durum motor yataklarına aşırı yük binmesine bunun sonucu olarak da sürtünmenin artıp yatakların
ömrünün azalmasına sebep olur.
 Eksen kaçıklığı ne gibi sorunlara yol açar?

Mekanik arızaların %50’si eksen kaçıklıklarından meydana gelmektedir. Yaşanan arızanın yanında birçok
ek sonuca da sebep olmaktadır:
• Rulmanların aşırı yükte çalışması,

• Düşük rulman ömrü,
• Rulman, keçe ve kaplin hasarları,
• Yüksek vibrasyon değerlerinde çalışma,
• Yüksek gürültü seviyesinde çalışma,
• Yüksek enerji sarfiyatı,
• Şaft hasarları,
• En önemlisi İŞ KAZALARI!
 Stator sarım problemleri
Elektrik motorunun hem enerji tüketimini artırır, hem de verimini hızlı bir şekilde düşürür.
Stator sarım sorunlarının esas sebepleri şunlardır: Termal izolasyonun bozulması, sarımların neme maruz
kalması, mekanik baskılar. Bunların sonucunda ilk olarak aynı bobiniçindeki kondüktörlerin izolasyonu
bozulur. Daha sonra bu, aynı fazdaki bobinlere ve de ayrı fazdaki bobinlere sıçrar. Kondüktörlerdeki
değişiklerin belirlenmesi, makinenin bozulmadan önce tamir edilmesine veya yenilenmeye imkân sağlar.
Voltajdaki dengesizlikler elektrik motorunun çalışma sıcaklığını inanılmaz bir şekilde artırır. %3.5’lik bir
voltaj dengesizliği elektrik motorunun çalışma sıcaklığında %25’lik bir artışa sebep olabilir. Sıcaklıktaki bu
artış, sarım kaybını ve enerji tüketimini artırır, elektrik motorunun güvenirliğini düşürür. (Sıcaklıktaki her
10 derece artışı, izolasyon ömrünü,dolayısıyla motor ömrünü yarı yarıya azaltır.)
Hatalı bağlantılardan dolayı oluşan dengesiz empedans, hatalı sarım teknikleri (hem yeni hem de tamir
edilmiş motorlarda) ve izolasyon şartları (sarımlardaki kısalıklar ve açıklıklar), motorun çalışma sıcaklığını
ve güvenilirliğini tıpkı voltajdaki dengesizlikler gibi etkileyebilirler. Bunlara ek olarak motorun kullanım
maliyeti hızlı şekilde artabilir.
Örneğin;
100HP bir motor fiyatı $0.05/kWh olan bir şebekeden elektrik alarak 8760 saat olan yıllık çalışma
zamanının % 85’inde kullanılıyor ( bir yılda 7446 saat çalışıyor demektir) bu elektrik motorunun bir
fazındaki 0.5 ohm’luk bir direnç artışı, bu motorda 2000$ ekstra bir harcamaya, başka bir deyişle
motorun bir yıllık giderinin %7’si kadar bir ekstra gidere yol açar. Bu hiç de küçümsenecek bir rakam
değildir.
Hem voltaj hem de empedans dengesizliğinde; eğer dengesizlik yeterince sürerse, yüksek voltaj ve düşük
empedans fazı fazla akım çeker ve sıcaklığı artar. Muhtemelen de o fazın yanmasına sebep olur. Voltajdan
veya empedanstan kaynaklanıyor olsa da, bu çeşit hatalar tek fazlılık olarak adlandırılır ve bir fazdaki
voltaj kaybının sonucunda olabilirken hatalı bağlantıdan ya da uygun olmayan sarım tekniklerinden de
kaynaklanabilir.
Voltajdaki ve akımdaki dalgalanmanın %2’yi aşmaması tavsiye edilir. Sarımlara nemi de içeren kirlililik
veya gres bulaşması, sarımlar arasında izolasyon zayıflığına sebep olabileceği gibi motorun ısı atma
yeteneğini de azaltarak kullanım ömrünü kısaltır.
Yüksek/düşük voltaj koşulları sarımlardaki sıcaklığı aşırı derecede artırırken aynı zamanda da elektrik
motorunun performansını da olumsuz etkiler. NEMA motor voltajında kullanılması gerekli olandan %10’a
varan bir değişime müsaade eder ki bu verimlilikte %2.5 in üzerinde bir düşüşe sebep olur.
 Rotor Sorunları
Motorların içindeki veya etrafındaki tozlar ve kirlilikler çeşitli sorunlara yol açabilir.
Rotora ya da soğutma pervanelerine yapışmış tozlar fazla ağırlık yapar ve balans bozukluğuna yol açabilir.
Bu toz ve kirler aynı zamanda hava akımını engelleyerek soğuması gereken bölgelere bir nevi ısı yalıtımı
yapar. Elektrik motorlarında görülen toz ve kirlilikler genellikle silikon ve karbon şeklindedir. Silikon hayli
aşındırıcı, karbonsa makul bir iletkendir ve her ikisi de elektrik izolasyonunu bozup kısa devre olasılığını
artırır.
Kayış gerginliği ise diğer bir faktördür. Eğer kayışlar çok gevşek ise kayış kaymasından dolayı aşırı titreme
ve ısınma oluşur. Eğer çok gerilirlerse yataklardaki sürtünme aşırı ölçüde artar ve sonuçta enerji tüketimi
artıp süreklilik azalır. Kayış-kasnak ayarları bu ölçüden çok dikkatle yapılması gereken işlemlerdir.
Rotor arızaları genellikle, kırık rotor kısa devre çubuklarından, döküm boşluklarından ya da rotor ve
stator arasındaki hava boşluğu düzensizliğinden kaynaklanır.
Değerlendirme
1. Endüstriyel DC motorların dezavantajları arasında hangisi bulunmaz?
X Hızlıdır.
A) B) Elektrik atlamaları yanıcı ortamlarda tehlikeli olabilir.
C) Yüksek moment ve düşük hızda çalışır. D) Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar.
2. Aşağıdakilerden hangisi elektrik motorlarında sıkça görülen arızalardan değildir?
A) Yataklama sorunları B) Hatalı eksenel ayarlamalar

C) Stator sarımları D)
X Fren ve dişliler
3. Yataklama sorunları nelere sebep olur?
A) Hareketi hızlandırır.
B) Enerji tüketimini azaltır.
X Motorda sürtünme ve sarım kayıplarına sebep olur.
C)
D) Aşınma azalır.
Değerlendirme
4. Da motorlar niçin bu adı almıştır?
A) Düzgün çalıştıkları için B) Daimi kondansatörlü oldukları için

X Doğru akımla çalıştıkları için
C) D) Kolektörlü oldukları için
5. DC motor devir yönü nasıl değiştirilir?
A) Endüvi ve indüktör uçları aynı anda değiştirilerek

B) Kutup manyetik alan yönü ve endüvi akım yönü aynı anda değiştirilerek
C) Yük artırılarak
D)
X Endüvi ve indüktör uçları ayrı ayrı değiştirilerek
Değerli katılımlarınız için
teşekkürler..
KAYNAKLAR
•OĞUZ, Necati; GÖKKAYA, Muhittin; Elektrik Makineleri I, MEB Yayınları, 1992

•PEŞİNT, M.Adnan; ÜRKMEZ, Abdullah; Elektrik Makineleri II, MEB Yayınları, 1992
•BAL, Güngör; Doğru Akım Makineleri ve Sürücüleri, Seçkin Yayıncılık, Ağustos 2001
•ALTUNSAÇLI, Adem; Elektrik Makineleri I, 2010
• Yrd. Doç. Dr. BAL Güngör, Özel Elektrik Makineleri, Gazi Üniversitesi,Ankara 1997.
• GÖRKEM Abdullah, Atölye 2, Özkan Matbaacılık Sanayi, Ankara 2003.
• OĞUZ Necati, Muhittin GÖLKAYA, Elektrik Makineleri 1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1996.
• ÖZDEMİR Ali, Temel Elektrik Bilgisi, Özkan Matbaacılık, Ankara 2003.
• ÖZDEMİR Ali, Endüstriyel Elektronik, Özkan Matbaacılık, Ankara 2003.
• PEŞİNT M. Adnan, Elektrik Makineleri 4, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1987.
• SAÇKAN Ahmet Hamdi, Elektrik Makineleri 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1998.
27
KAYNAKLAR
• http:// www.ieee-kc.org/library/ motors/motorslip.htm

• http:// www.ffden-2.phys.uaf.edu/. ../acmotors.html
• http:// www.made-in-china.com/ products/show/premium/D.
• http:// www. jenkins.com/jenkins/ shop/ac_mtr_rpr.htm
• http:// www.gearseds.com/curriculum/ learn/lesson.php?...
• http:// www.medusa.sdsu.edu/Robotics/Supplements/Motor
• http:// www.medusa.sdsu.edu/Robotics/Supplements/Motor_Inside.jpg
• http:// www.en.wikipedia.org/wiki/Induction_motor
• http:// www.s-line.de/homepages/bosch/sensorless/node9.html
• http://www.phys.ufl.edu/~phy3054/magnet/inductn/gens/DCgen/Welcome.html
• http://www.rafoeg.de/index.php/seite/10,Forschungsprojekte/20,Generatören/Generatören.html
• http:// www.members.aol.com/PODtronics/generatörs.html
• http:// www.study-center.com/femp/content/demo/basics/bddg.htm
• http:// www.nzip.rsnz.org/es/applets/inductiondevices.htm
27

DA - Maden Eğitim

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DA - Maden Eğitim

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELEKTRİK MAKİNALARI

 Dönen Elektrik Makinaları (MOTORLAR)

 Döndürülen Elektrik Makinaları (GENERATÖRLER)

 Duran Elektrik Makinaları (TRAFOLAR)

Motorlar (Elektrik Motorları): Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren cihazlardır.

Generatörler : Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren cihazlardır.

Trafolar: Transformatörler elektrik enerjisinin belirli gücünde gerilim ve akım değerlerinde

Dönen Elektrik Makinaları

Alternatif Akım Motorları Doğru Akım Motorları

Asenkron Motorlar Senkron Motorlar Seri Motorlar

Döndürülen Elektrik Makinaları

Asenkron Alternatör Senkron Alternatör Seri Dinamolar

Ölçü Trafoları Güç Trafoları İnverterler

 Doğru Akım makinesinin özelliğine göre endüktör sargısı

 Doğru akım makinelerinde kolektör, endüvide endüklenen EMK’yı doğrultmaya

 Bobin uçlarının kolektöre yerleştirilmesi için küçük makinelerde dilimlere yarıklar

 Doğru akım makinesinin özelliğine göre boyutu değişmektedir. Fırça kolektörlere

 Fırçaların kolektöre basıncını ayarlamak için, fırça yuvaları üzerine ayarlanabilir

4. Yatak Kapak ve Diğer Parçalar

 Doğru akım makinelerinin en önemli parçalarından biri de yataklarıdır. Endüvide

 Yataklar, boru şeklindeki gövdenin iki yanına bağlanan kapaklar üzerine

 DA makinelerinin soğutulması için çeşitli tip yapıda pervaneler kullanılır.

Sol el kuralı: Sol el, dört parmak birbirine

Fakat bu durumda, a ve b kenarları birbirlerinin ters yönünde kuvvetler tarafından

4. DA Motorlarının Çalışma Prensibi

N S kutupları içerisindeki endüviye fırçalar yardımıyla

5. DA Generatörlerinin Çalışma Prensibi

N S kutupları içerisindeki endüviyi dışarıdan bir kuvvet

E = Motor endüvisinde indüklenen zıt e.m.k (V)

7. Doğru Akım Makinelerinde Uyartım

DA jeneratörler kendi kendine ya da dışarıdan uyartılarak çalıştırılır. Uyartım sargıları endüvilerine

1. Doğal Mıknatıslı (Permanent-Magnet) Motorlar

2. Seri, Şönt ve Kompunt Sargılı DC Motorlar

2.1. Şönt Motorun Yapısı

Şönt motorda uyartım sargısı endüviye paralel bağlanmıştır.

Motorun endüvi uçları A-B, uyartım sargı uçları da D-C

2.2. Seri Motorun Yapısı

Seri motorda endüvi ile kutup sargıları birbirine seri

Motorun endüvi uçları A-B, uyartım sargı uçları da E-F

2.3. Kompunt Motorun Yapısı

Kompunt motorların seri ve şönt sargı olmak üzere iki

Motorun karakteristiği, seri sargıların oluşturduğu alanın

DC motorların dönen kısımları sabit

Aynı zamanda bu tasarım, mekanik olarak

1. Sabit Kutup Geriliminde Kutup Alan Şiddetini Değiştirerek Devir Sayısı

Bu şekilde devir değiştirmek, şönt ve kompunt motorların endüktör sargına

Akımın artırılması veya azalmasını ampermetreden görebiliriz. (DA

2. Seri Motorlarda Devir Sayısı Ayarı

Aynı şekilde, reostanın direnci azalınca endüktörden geçen akım

2. Seri Motorlarda Devir Sayısı Ayarı

Bazı seri motorların yapımı sırasında endüktör sargısından kademeli

3. Motora Uygulanan Gerilimi Değiştirerek Devir Sayısı Ayarı

Gerilimi değiştirilerek devir sayısı ayarı en çok kullanılan tekniklerden

Endüktör gerilimi sabit tutulup endüviden geçen akım artarsa devir

1.(D)İletkenden akım geçerse etrafında manyetik alan oluşur.

2. (D)Endüktör DA motorlarında duran kısımdır.

3. ( Y )Şönt motorun endüktör sargısı endüviye seri bağlanır

4. ( Y )Seri motorda seri sargı ince kesitli çok sipirlidir.

5. ( Y)Kompunt motorda tek bir sargı çeşidi bulunur.

6. (Y )Uyartım akımı endüviden geçer.

7. (D)Endüktördeki mıknatısiyet yani manyetik alan artarsa devir sayısı azalır.

8. (D)Endüviye seri direnç bağlamak devir sayını azaltır.

9. (Y )Devir yönü sadece endüviden geçen akım yönü değiştirilerek yapılmaktadır.