ENERJ LETM VE DAITIMININ NEM

Elektrik enerjisinin retildii santraller ou zaman tketim blgelerinden uzakta kurulur. Bu bakmdan elektrik enerjisinin retildii yerlerden tketim blgelerine tanmas gerekmektedir. Gnlk hayatta pek ok kullanma alan bulunan elektrik enerjisinin iletim ve datmnn ekonomik bir ekilde yaplabilmesi, enerji alannda en nemli konulardan biridir.

nceleri yalnz aydnlatma amalar iin kullanlan elektrik enerjisi daha sonralar pek ok alanda kullanlmaya balannca, iletim ve datm sistemlerinin nemi artmtr. 19. asrn sonlarna doru Avrupa ve Amerika da elektrik enerjisinin tanmasna balanm, ancak gerilimin yksek olmamas nedeni ile iletim ksa mesafelere yaplabilmitir. Elektrik enerjisinin tanmasna gerek duyulduu yllarda bu enerji doru akm olarak retilebilmekteydi. Enerji retimi, iletimi ve datm jeneratrlerden elde edilen alak gerilimle yaplyordu. Bu bakmdan kullanma alanlarnn da santral yaknlarnda bulunmas gerekmekteydi. Alak gerilimde, gerilim dm ve g kayb, enerjinin uzaklara iletimini ekonomik olmaktan karyordu. Daha sonralar alternatif akm teknii geliti ve daha byk gerilimler elde edildi.

Enerji iletimi ve datmnn gelimesinde en nemli adm, transformatrn bulunuu olmutur. Transformatr yardm ile elektrik enerjisinin iletimi ve datm kolaylam, bu enerji daha ok kullanlr duruma gelmitir. Transformatr kullanlarak ilk enerji tamas, 19. asrn sonlarna doru Amerika da yaplm, retilen enerji 500 volt gerilimle 1600 metreye tanmtr. Ayn tarihlerde talyada 150 HP lik bir g 2000 volt ile 27 kilometreye tanmtr. 3 fazl alternatif akmla yaplan ilk enerji tama ise 1891 yllarnda Almanya da gereklemi, 150 Kw lk bir g 15 KV luk bir gerilimle 170 Km ye tanmtr.

Medeniyetin hzla gelimesi ile artan elektrik enerjisi istekleri daha byk gleri, tanacak gcn fazlal ise daha byk gerilimleri gerektirmitir. leri lkelerin ekonomik ve sosyal gelimelerinde elektrik enerjisinin ok byk katks vardr. lkelerin kalknmasndaki bu itici g, ne kadar ok yaygnlar ve ne kadar ok kullanlrsa kalknmada o kadar ok baarya ulam olur.

Yurdumuzda ilk enerji tamas 1902 ylnda Tarsus da yaplm, bir deirmenden elde edilen 2 Kw lk bir g ehre tanmtr. Daha sonralar stanbul Silahtaraa santral iletmeye alm, onu byk ehirlerde kurulan santraller ve datm ebekeleri izlemitir. Bugn yurdumuzda pek ok hidrolik, termik, gaz trbinli ve dizelli santraller elektrik enerjisi retmekte, retilen bu enerji de en yksei 380 KV olan gerilimlerle ve enterkonnekte bir sistemle yurdun bir ok blgelerine tanmatadr. nceleri ller Bankas, Devlet Su leri gibi kurulularla yrtlen elektrik ileri, bugn Trkiye Elektrik Kurumu (TEK) tarafndan yrtlmektedir.

DORU VE ALTERNATF AKIMLA ENERJ TAINMASI : Elektrik enerjisi genel olarak alternatif akmla tanr. Bununla birlikte baz zel durumlarda doru akmla da enerji tanmaktadr. rnein bir adaya enerji tanmas iin 3 damarl deniz kablosu yerine bir damarl kablo kullanlmakta, ikinci iletken olarak deniz suyundan faydalanlmaktadr. Bu durumda santralde alternatif akm olarak retilen enerji, doru akma evrilerek iletimi yaplmakta, gerekirse kullanma yerinde tekrar alternatif akma dntrlmektedir. Doru akmda transformatr kullanlmad iin iletim geriliminde ve tanacak gte snrlamalar vardr. Bu nedenle byk glerin tanmasnda alternatif akmlar kullanlmaktadr.

ELEKTRK ENERJS LETM VE DAITIM EBEKELER VE EBEKELERN YKMLLKLER : Elektrik enerjisinin abonelere ulatrlmas iin eitli zellikte ebekeler

gelitirilmitir. Bu ebekeler iletim ve datm ebekeleri olarak ilerideki konularda geni ekilde incelenecektir. Elektrik enerjisinin abonelere ulatrlmasnda iletme ve aboneler ynnden yerine getirilmesi gereken bir ok grevler vardr. letme ynnden yerine getirilmesi gereken ykmllkler u ekilde sralanabilir.

1 Kesintisiz bir enerji ak salanmaldr. 2 ebekeler gvenilir, salam, basit ve anlalr olmaldr. 3 ebekelerde oluan arzalar aboneleri etkilememelidir. 4 Enerjinin birim fiyat ucuz olmaldr. 5 Gerilim ve frekans sabit olmaldr. 6 ebekeler her trl ihtiyaca cevap verebilmelidir.

Enerjinin kesintisiz olmas her zaman aranlan bir zelliktir. zellikle seri imalat yapan fabrikalarda enerjinin kesilmesi byk zararlar oluturur. Hastane, PTT, Televizyon Radyo ve benzeri yerlerde enerji kesilmesinin zararlar da olduka byktr. Bu yzden ebekeler kesintisiz bir enerji ak salamaldr.

Arzalardan abonelerin etkilenmemesi ve ebekelerin gvenirlii zellikle hatlara yldrm dt veya hatlarda ksa devre olduunda sz konusu olur. Yldrmn hatlar zerinden abonelerdeki alclara ulamas, alclar arzalandrr ve onlarn bozulmalarna neden olur. Bunun iin hatlar eitli arzalara kar korunmaldr.

Enerjinin ucuz olmas ise yurt ekonomisi bakmndan nemlidir. Ucuz enerji i hayatn hzlandrp retimin artmasn salar. Bylece bir ok yeni i alanlar alr. Milletlerin zenginlik lei kii bana den ulusal gelirle, uygarlk lei de kii bana tketilen elektrik enerjisi ile deerlendirilmektedir. Daha ok elektrik enerjisi kullanlmas iin enerjinin fiyat da ucuz olmaldr. Kalknmann hzlandrlmas bir bakma buna da baldr.

Gerilimin yksek olmas zellikle akkor flamanl lambalara zarar verir. Gerilimin istenen deerden % 10 kadar fazla olmas, akkor flamanl lamba mrlerini % 65 kadar azaltr. Dk gerilim ise motor momentlerini ve lambalarn k aklarn azaltr. Is ile alan elektrikli aygtlarda dk gerilimden dolay verim azalmalar grlr. Bunun iin ebekeler gerilimi sabit tutmaya yarayan eitli niteler bulundururlar. rnein, alternatrler iin gerilim reglatrleri, ebekeler iin kondansatr bataryalar ile ar uyartml senkron motorlar kullanlmas gibi. Frekansn sabit olmas ise jeneratr devrinin sabit tutulmas ile gerekletirilir. Deiik frekans, asenkron motorlarn devir saylarn deitirir ve istenmeyen olaylara neden olur.

ENERJ LETM VE DAITIM EBEKELERNN GRUPLANDIRILMASI : Santrallerde retilen elektrik enerjisinin abonelere ulamas iin dzenlenen btn elektrik devrelerine ELEKTRK EBEKELER ad verilir. En basit bir enerji iletim sistemi ekil : 11de grlmektedir. Ham enerjiyi elektrik enerjisine dntrc olarak jeneratrler (alternatrler) kullanlr. letim sistemi, direkler, iletkenler, trafo merkezleri ve benzeri nitelerden oluur. Elektrik enerjisi, kullanma yerlerinde s, k, mekanik veya

kimyasal enerjiler eklinde kullanlr. Bu amala lambalar, stclar, elektrik motorlar vb. leri kullanlmaktadr.

ekil : 1 1. En Basit Bir Enerji Tama Sistemi.

ebekeler genel olarak iki ana gruba ayrlr. Bunlar :

III-

Ak ebekeler, Kapal ebekelerdir.

Ak ebekelere dall (dalbudak) veya radyal ebekeler de denir. ok kullanlan bir ebeke trdr. Kapal ebekeler ise ring ve gzl ebekelerdir. Bu ebekelere de bukle veya a ebekeler de denmektedir. Bunlardan ayr olarak yldz ekilli, tarak ekilli ve daha baka trde dzenlenmi ebekeler de vardr.

GERLMLERE GRE EBEKELER : ebekeler gerilim bakmndan drt grupta toplanabilir. Bunlar: 1. 2. 3. 4. Alak gerilimli ebekeler, (AG.li eb.) Orta gerilimli ebekeler, (OG.li eb.) Yksek gerilimli ebekeler, (YG.li eb.) ok yksek gerilimli ebekeler, (YG.li eb.)

Alak gerilimler genel olarak 1000 volta (1 VKta) kadar olan gerilimlerdir. Orta gerilimler, 1 35 KVluk gerilimler olup, yksek gerilimler 35 154 KVa kadar olan gerilimler olarak deerlendirilirler. ok yksek gerilimler ise 154 KV.tan sonraki gerilimlerdir.

Yurdumuzda buna rnek olarak 380 KVluk gerilimler gsterilebilir. Bu gruplandrmalar Avrupa ve Amerika normlarna gre baz kk deimeler gstermektedir.

BESLEME GERLMLERNE GRE EBEKELER : Enerjinin elde edildii yer ile, tketim merkezi birbirine yaknsa, enerji jeneratr gerilimi ile tanabilir. rnein, bir dizel elektrojen grubu ile yaplan beslemede, jeneratr gerilimi yeterli olabilir. ekil: 12de jeneratr gerilimi ile yaplan bir datmda kullanlan ebeke ekli grlmektedir.

ekil : 12. Jeneratr Gerilimi ile Yaplan Enerji Tama

Jeneratr gerilimi ile yaplan enerji tama otel, motel, ky, iftlik, kamp yerleri vb.lerinde uygulanabilir. Tama gerilimi genel olarak 400/231 volttur. Datm faz drt telli olarak yaplmaktadr.

JENERATR GERLMNDE DAHA YKSEK GERLMLE TAIMA:

Jeneratrde retilen enerjinin tketim blgelerine tanmas jeneratr gerilimi ile verimli olamyorsa, iletim transformatrleri kullanlr. ekil: 13.de jeneratr geriliminden daha yksek gerilimle yaplan bir enerji datm ekli grlmektedir. ekilde grld gibi jeneratr gerilimi santral yaknlarndaki bir transformatr ile ykseltilmekte, enerjinin kullanld yerde ise alak gerilime dntrlmektedir. Bylece enerji daha uzaklara tanabilmektedir.

ekil : 1-3. Generatr Geriliminden Daha Yksek Gerilimle Yaplan Enerji Tamas

Generatrde retilen g, generatr geriliminden daha yksek iki ayr gerilimle tanabildii gibi hem generatr gerilimi hem de daha yksek gerilimle tanabilmektedir.

GERLMLERE GRE EBEKELERN DZENLENMES: A ok yksek gerilimli ebekeler ile yksek gerilimli ebekeler, genel olarak ekilde dzenlenir. Bunlar:

a)

Dall (dalbudak radyal) ebekeler,

b) Gzl (halka veya ring) ebekeler, c) Enterkonnekte ebekeler, eklindedir.

B Orta gerilimli ebekeler de ekilde dzenlenir. Bunlar:

a)

Dall (dalbudak radyal) ebekeler,

b) Gzl (halka veya ring) ebekeler, c) Ak halka (bir eit ring) ebekelerdir.

C Alak gerilimli ebekeler genel olarak iki ekilde dzenlenmektedir. Bunlar u ekilde sralayabiliriz:

a) b)

Dall (dalbudak radyal) ebekeler, A eklendeki kapal ebekelerdir.

DALLI (DALBUDAK) EBEKELER : Bu ebekeler ak ebeke eklindedir. Besleme ou zaman tek kaynaktan yaplr. ekil : 1-4de dalbudak eklinde dzenlenmi iki ayr ebeke grlmektedir. Bu ekilde grld gibi besleme kaynann arza yapmas ile, aboneler enerjisiz kalmaktadr. Abonelerin enerjisiz kalmamas iin eitli trde dall ebeke gelitirilmitir. Bunlardan biri de ekil : 14de grlen ve beslemenin ok sayda transformatr zerinden yapld trlerdir. Daha nce ekilleri verilen generatr gerilimi ile yaplan datm ve generatr geriliminden daha yksek gerilimlerle yaplan enerji tama ekilleri de dall ebekelere rnek olarak gsterilebilir.

Dall ebekeler kyler, kasabalar ve ehirler ile eitli endstri

merkezlerinin

beslenmelerinde kullanlmaktadr. ekil : 15de grld gibi trafo merkezine, orta gerilimli

olarak gelen enerji, burada alak gerilime dntrlerek datlr. Transformatr merkezinden uzaklatka ebeke iletgen kesiti klr. Burada A-B-C ile gsterilen hatlara ana hat, tekilere

de bran hatlar veya branman denir.

ekil : 1-5. Dall ebekede Ana Hat ve Branmanlar.

Dall ebekeler hava hatt eklinde dzenlendikleri gibi, yer alt kablolu olarak da dzenlenebilir. Hatlarn geecei yerler sokak ve caddelerdir. Bunlar datm projelerinde belirtilir. Dall ebekelerle beslenen bir caddenin aydnlatlmas ekil : 1-6da grlmektedir. Burada A B C D ile gsterilenler trafo postalardr.

Grld gibi, trafo postalarna orta gerilimli olarak gelen enerji, burada alak gerilime dntrlerek datlr. Bundan ayr olarak cadde ortasndan geirilen bir besleme hatt ile bina ve iyerlerinin enerji ihtiyacnn karland ekil vardr. Cadde kenarlarna ekilen hatlarla yaplan bu besleme ekli ok daha kullanl olduundan, yurdumuzda zellikle byk ehirlerde uygulanmaktadr.

Dall ebekelerde besleme bir yerden yapld iin, arza annda aboneler enerjisiz kalabilir. Besleme devamlln salamak bakmndan daha baka ekilde ebeke trleri gelitirilmitir.

RNG EBEKELER : Bu ebekeler kapal ebeke trndendir. Bu ebekelere halka, bukle vb. leri gibi eitli isimler de verilmektedir. ekil : 18de bir ring ebeke grlmektedir.

ekil : 18. Ring ebeke.

Ring ebekelerde besleme bir yerden yapld gibi birka yerden de yaplabilir. Bu tr ebekeler ile tketim merkezlerinin enerji ihtiyalar kesintisiz olarak karlanabilir. Bu ebekelerde kesit her yerde ayndr. Bu nedenle daha ok iletgen kullanlr. ebekenin iletme gvencesi fazladr. Besleme kayna birden fazla olursa, beslemenin sreklilii de artar. Orta gerilim ebekeleri ou zaman ring ebeke trnde dzenlenirler. Ayrca endstri iletmeleri ile benzeri iletmelerde, ky ve kasaba datm ebekelerinde bu tr uygulamalar grlebilir. Bunlardan ayr olarak fabrika, iletme, motel, park, kamplar ve benzeri yerlerde i aydnlatma devreleri ring ebeke eklinde dzenlenebilir.

Ring ebekelen en basit bir a (gzl) ebekedir. Bu ebekeler SELEKTF koruma yntemleri ile korunmaldr. Doru akmla alan baz ulam aralarnn besleme ebekeleri de ring ebeke eklinde dzenlenmektedir.

A VEYA GZL EBEKELER : Gzl ebekeler bir yerden beslendii gibi birka yerden de beslenebilir. ekil: 1-9da a) Bir yerden beslenen, b) Birka yerden beslenen gzl ebekeler grlmektedir.

A ebekelerde baralar en az iki koldan enerji almaktadr. Bu nedenle besleme srekli bir ekilde yaplabilmektedir. Dm noktalarndan beslenen baralar ve buralardan enerji alan aboneler iin enerji kesilmesi hemen hemen sz konusu olmaz. nk besleme drt koldan yaplabilmektedir. Arza yapan kol, sigortalar yardm ile sistemden ayrlr. Dm noktalarndan uzaklatka ksa devre akm klr. Bu ebekelerin kuruluu ve akm olduka zordur. Ancak gerilim dm ok kk deerlere indirilmitir.

Gzl ebekelerin stnlkleri ile sakncalarn zetleyelim.

stnlkleri : 1 Kesintisiz enerji alnabilir, 2 Gerilim dm ok azdr. 3 Byk gl alclar balanabilir, 4 Besleme trafolarnn yedek kapasiteleri kk tutulabilir.

Sakncalar : 1 ebekenin kurulu, iletme ve bakm zordur, 2 Ksa devre akmnn etkisi byktr,

3 Sfrlama zorluklar vardr.

ENTERKONNEKTE SSTEM : Bir blgenin veya bir lkenin elektrik enerjisi ihtiyacn karlamak zere, o yerin btn elektrik santralleri, trafo merkezleri ve aboneleri arasnda kurulmu olan sisteme ENTERKONNEKTE SSTEM ad verilir. Bu sistemde termik ve hidrolik santral fark gzetilmez. Ayrca byk kk santral ayrm da yaplmaz. Tketim merkezleri bu sistemden, ok byk veya nemli arzalar dnda kesintisiz enerji alabilirler. ekil : 110da enterkonnekte bir enerji tama sistemi grlmektedir. Bu sistemi besleyen A B C gibi santraller hem enterkonnekte ebekeyi bekler, hem de bulunduklar blgenin enerji ihtiyacn karlar. Bu sistemde verimli ve gvenilir bir alma yapabilmek iin YK DAITIM MERKEZLER kurulmutur.

Enterkonnekte sistemin stnlkleri ile sakncalar unlardr :

stnlkleri : 1 Beslenme sreklidir. Enerji kesilmesi ok az grlr. 2 Sistemin verimi yksektir. 3 Yakttan ekonomi salar. 4 Santraller uygun yerlerde kurulaca iin kurulu ve iletme masraflar azalr. 5 Kk santraller yerine byk santraller kurulabildii iin retim, iletim ve datmda verim ykselir. 6 Yedek generatr gc en kk deerdedir.

Sakncalar : 1 Sistemin ksa devre akm ok fazladr.

2 Ksa devre iyi hesaplanmazsa veya nleme durumu iyi dnlmemise bundan ok sayda abone etkilenir. 3 Sistemin kararlln (skabilite) salamak olduka zordur.

Sz edilen bu iletim ve datm sistemlerinden ayd olarak daha baka sistemler de vardr. Ancak baz zel durumlar iin dzenlediklerinden burada sz edilmeyecektir.

Bir enerji tama sistemi ile sistemde bulunan baz niteler ekil : 11de grlmektedir.

Uygun ebeke trnn seiminde u faktrlerin dnlmesi gerekir : 1 Transformatorlarn yk dalmlar. 2 Transformatorlarn ne kadar yklenecei. 3 Kesicilerin ama kapama akmlar. 4 Gerilim dm. 5 Akm veya g dalm. 6 Topraklama ve sfrlama durumu ALT ve TRAFO MERKEZLERNN DZENLEN : Santrallerde retilen enerjinin tanmas ve datlmas transformator merkezleri, alt sahalar ve trafo postalar ve teki devre elemanlar yardm ile yaplmaktadr. alt sahalar ve trafo merkezleri ya ak havada veya kapal bir yerde kurulur. Yaklak olarak 60 KV tan byk gerilimli trafo merkezleri ve alt sahalarnn ak havada kurulmas uygun olmaktadr. 60 KV tan kk gerilimler iin bu merkezler kapal yerlerde kurulur. Byk gerilimlerde iletgen aralklar fazla olaca iin kapal yerler ekonomik olmaktan uzaklar. Ancak tozlu yerlerde

kapal tip alt merkezleri kurulubilmektedir. ekil : 21de ak havada, ekil : 22de ise kapal yerde kurulmu alt sahalar gryoruz.

alt sahalarnda eitli devre elemanlar kullanlr. Bunlar : 1 Baraya baland iin kullanlan ayrclar (Sekseyonerler). 2 Basnl hava (su, ya vs. ile de alanlar vardr) ile alan devre kesiciler (Disjonktrler). 3 l trafolar (Akm veya gerilim trafolar). 4 Parafudrlar (Yldrm koruyucular). 5 Hava hatt k ayrclar. 6 Endksiyon bobinleri. 7 Kondansatrler. 8 Yksek gerilim sigortalar, 9 eitli rle ve topraklama elemanlar vb. leri

Santrallerde retilen gerilim, alternatr k olarak 10 ~ 20 KV kadardr. Bu kadar gerilimle enerjinin uzaklara tanmas ekonomik bir ekilde yaplamaz. Elektrik enerjisinin uzaklara tanabilmesi iin gerilimin ykseltilmesi gerekir. Trafo merkezleri ve alt tesisleri bu amala kurulmu en nemli nitelerdir. ekil : 23de bir ak hava alt tesisinin yandan ve stten grn ile burada kullanlan eitli devre elemanlarn gryoruz. ekil : 24de ise ak hava alt merkezlerinin tek hat balant emasn gryoruz. Ak hava alt merkezlerinde 3 ana blm bulunur. Bunlar :

TARNSFORMATOR POSTALARI

Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra, santral yaknlarndaki trafolar ile gerilimi ykseltilir ve yksek gerilimli olarak iletilir. Tketim merkezleri yaknlarnda kurulan trafo merkezleri ile de bu gerilim orta gerilim kademesine drlr. Orta gerilimli olarak trafo postalarna ulaan bu enerji, datm trafolar yardm ile (Bu trafolara trafo postalar da denir) alak gerilimlere dntrlr ve abonelere ulatrlr. ekil : 25de eitli gelirim kademelerinde kullanlan transformator merkezleri ve trafo postalar ematik olarak gsterilmektedir.

TRAFO POSTALARININ ETLER : Trafo postalar : A Kule tipi, B Kk tipi, C Direk tipi, Olarak ekilde kurulmaktadr. ekil : 26da a) da kule tipi b) de ise kk tipi krafo postalarn grmekteyiz.

Trafo postalarna enerji girii ya yer alt kablolaryla veya hava hatlaryla yaplmaktadr. Ayn ekilde direk tipi trafo postalarna da enerji girileri hava hatlar veya yer alt kablolar ile yaplmaktadr.