Professional Documents
Culture Documents
Hava hattı iletkenlerini topraktan ve birbirlerinden yalıtmak için enerji iletim ve dağıtım
şebekelerinde direkler kullanılır. Kullanıldıkları amaçlar ve yapıldıkları malzemelere göre
çeşitli özelliklerde direkler vardır. Ayrıca devre sayısına göre tek devreli (3 faz bulunduran)
ve çift devreli (3+3 faz bulunduran) olmak üzere ikiye ayrılırlar.
EKATY - Direkler
Madde 47-a) Sınıflandırma:
Direkler aşağıdaki gibi sınıflandırılır.
1) Taşıyıcı direkler:
Görevleri yalnızca iletkenleri taşımak olan ve iletkenlerin taşıyıcı bağ ile bağlandığı doğrusal
güzergahta ya da köşede kullanılan direklerdir.
2) Durdurucu direkler:
Görevleri hem hat iletkenlerini taşımak, hem de durdurucu bağ ile bunları tespit etmek olan,
doğrusal güzergahta ya da köşede kullanılan direklerdir.
Ağaç direklerin tepeleri, üzerlerinde kar ve buz birikmeyecek şekilde yapılmalıdır. Tepe ve
dip çaplarına göre Hafif (H), Orta (O) ve Ağır (A) olarak üç kategoriye ayrılır. Gösterim
olarak 12-O kullanılır. Burada 12 m olarak direk boyudur. 12-OÇ ise Orta ağırlıkta ikiz ağaç
demektir.
Ağaç direkler, V. Buz bölgesinde kullanılmazlar. Ağaç direklerde 65U, 8oU ve 100U
demirden yapılmış boyalı ya da galvanizli traversler kullanılır.
Ağaç direkler max 80 metre direk açıklıklarına kadar kullanılabilir. Standart boyları 8 8,5 9
9,5 10 10,5 11 11,5 12 12,5 13 13,5 metre olarak yapılmaktadırlar. Temel derinlikleri 1,15-1,9
m arasında değişir.
OG Enerji naklinde kullanılan ağaç direkler köknar, ardıç, ladin, çam gibi ağaçlardan yapılır. Ağaç
kesildikten sonra tornalanır, ilaçlanır ve (Emprenye edilir.) kurutulur. Ağaç direkler 30kV’a kadar
gerilimlerde 15m boylarında yapılır. Demir ve beton direklerdeki gibi temellerine beton dökülmez.
Çünkü ankastre noktasında temel betonu, ağaç direği kesmeye çalışarak kırılmasına neden olur.
Ülkemizde ağaç direkler şu anda köy elektrifikasyonunda kullanılmaktadır. Ayrıca acil durumlarda
tekrar değiştirilmek üzere de ağaç direkler kullanılmaktadır. Resim’de aydınlatma ve taşıyıcı olarak
kullanılan ağaç direkler görülmektedir.
Beton direkler demir direklere göre daha ucuzdur. Sanayi bölgelerinde zararlı gaz ve kimyasal
maddelerden etkilenmezler. Aynı işi yapan demir direklere göre %50 demir tasarrufu
sağlarlar. Kullanıldıkları yerlerde yapılabildikleri için taşımada daha kolaylık sağlanır.
Beton direkler demir direklere göre daha ucuzdur. Sanayi bölgelerinde zararlı gaz ve kimyasal
maddelerden etkilenmezler. Aynı işi yapan demir direklere göre %50 demir tasarrufu
sağlarlar. Kullanıldıkları yerlerde yapılabildikleri için taşımada daha kolaylık sağlanır.
Santrifüj direklerin içinin boş olmasına karşılık, vibre direklerde direk içleri doludur. Bu çeşit
direklerde demir traversler de kullanılabilir.
Demir, çimento, su ve öteki katkı maddeleri katılarak yapılır. Beton ile yüksek dayanımlı çelik tel
veya çelik çubukların kullanılmasıyla elde edilir. Beton ve çelik malzemenin gözeneksiz bir şekilde
uygunluğunun sağlanması için titreşim (vibrasyon) veya savurma (santrifüj) metodu uygulanır. Bu
yöntemle imal edilen direklere betonarme direk denir. Betonarme direklerin demir direklere göre en
büyük avantajı, hava şartlarından ve özellikle sanayi bölgelerindeki zararlı gaz ve buharlardan az
etkilenmeleridir. Betonarme direkler, hesap ve yapım kurallarına göre ikiye ayrılır. Bunlar gerilmesiz
betonarme direkler ve ön gerilmeli betonarme direklerdir. Yapılış şekillerine göre iki şekilde imal
edilir. Santrifüj beton direklerin (SBA) içi boştur. Vibre direkler (VBA) titreşim yapılarak betonun her
yere homojen bir şekilde dağılması ile yapılır. Resim’de trafo girişi ve sokak aydınlatma beton
direkleri görülmektedir.
Santrifüj Direkler
Çelik çubukların (boyuna donatı malzemesi olarak) ve ön gerilmeli çelik tellerin (enine donatı
malzemesi) kullanılarak savurma yöntemi ile yapılan içleri boşaltılmış beton direklerdir. Savurma
yöntemi beton içindeki fazla suyun dışarı atılmasını ve çok sıkı geçirimsiz bir beton elde edilmesini
sağlamaktır. Bu yöntemle yapılan direklerin dış yüzü düzgün ve pürüzsüzdür. En az 300 dozlu beton
10 m den 26 m’ye kadar uzunlukta (birer metre artarak) imal edilmektedir. 200 -3500 kg’a kadar tepe
kuvveti olan SBA direkler yapılmaktadır. (DOZ: Çakıl, çimento ve kum karışım oranıdır.) Resim
1.7’de taşıyıcı, köşe ve aydınlatma beton direkleri görülmektedir.
Vibre beton direkler, statik hesapların sonuçlarına göre, demir iskeletin kalıplar içine konması ve
dökülen harcın vibrasyon suretiyle kalıbın her tarafına homojen olarak dağıtılması suretiyle elde edilir.
Üstünlükleri :
1 – Bakım istemezler.
2 – Tepe Kuvvetleri büyüktür.
3 – Ömürleri uzundur.
4 – Her amaca uygun tipleri vardır.
5 – Hava değişmelerinden etkilenmezler.
Sakıncaları :
1–Ağır ve kırılgandırlar.
2 – Taşıma ve dikilmeleri oldukça zordur.
Not: Transformatör direği: Gösterimi TR13/10 şeklindedir. Burada, 13 m olarak direk boyunu
gösterir. Şehir şebekelerinde genelde 13 m kullanılır. 19 yine tepe kuvvetini gösterir.
Üstünlükleri :
1 – Ömürleri uzundur.
2 – Sağlamdır.
3 – Tepe kuvvetleri fazladır.
4 – Parçalara ayrılabildiği için taşınmaları kolaydır.
5 – Her türlü ihtiyaca cevap verebilen çeşitleri vardır.
6– İletken sayısı veya kesitleri arttıkça takviyesi kolaydır.
7 – Arızalarının giderilmesi kolaydır.
Sakıncaları :
1 – Pahalıdır.
2 – Bakımları masraflı olup itina gerektirir.
3– İzolasyonları zordur.
4 – Hava şartlarından etkilenirler.
Demir direkler, kaynaklı ya da civatalı olarak monte edilir. Ancak gerilim ve iletken kesiti
artıkça direğin boyu ve ağırlığı da arttığından civatalılar tercih edilir. Civatalı direklerde her
tip direk için bir travers bulunur.
Demir direklerin üstünlüklerinden biri de alçak gerilim, orta gerilim ve yüksek gerilimde
kullanılabilmeleridir.
Kafes tipi demir direkler de K1 – K2– K3– K4– K5– K6 şeklinde sembolize edilirler.
Bunlardan K1 – K2 – K3 şeklinde gösterilenler hafif, ötekiler ise ağır kafes direklerdir.
Buradaki rakamlar 1000 ile çarpıldıklarında Kğ olarak direğin tepe kuvveti bulunur. Kafes
direkler K1k – K2k ile gösterilirse, kısa boylu kafes direk anlaşılır.
Normal durumlarda kullanılacak demir A direklerin boyları, 8I – 10I – 12I ve 10U ile
sembolize edilenleri 9,65 – 9,90 – 10,10 metredir. Kısa boyda olanları ise 9,00 – 9,30 ve 9,70
metredir.
Kafes tipi demir direkler de normal boyda ve kısa boyda yapılırlar. K1 – K2 ve K3 şeklindeki
demir direklerin normal boyda olanları 9,95 – 10,15 – 10,30 metredir. Kısa boyluları da 9,40
– 9,60 ve 9,75 metredir. K4 ve K5 lerin boyları ise normal boydakiler için 10,45 ve 10,55 kısa
boydakiler de 9,90 ve 10,00 metredir.
Kullanılan direklerin ortalama olarak uzunlukları normal boydakiler için 10 metre, kısa
boydakiler için de 9,5 metredir.
II buz yükü bölgesinde 40 ~ 50 metre direk açıklıkları ile, III buz yükü bölgesinde 40 metreye
kadar açıklıklarda normal boydaki 8I – 10I – 12I, 10U... K1 – K2 ve K3 gibi direkler
kullanılır. II buz yükü bölgesinde 40 metreye kadar direk açıklıklarında kısa boylu direkler de
kullanılabilir. (8Ik – 10Uk ...K1k – K2k ) III buz yükü bölgesinde kısa boylu direk
kullanılmaz.
Enerji iletim ve dağıtım hatlarında alüminyum iletkenler kullanılırsa direk açıklıkları değişir.
Buna göre II buz yükü bölgesinde 45 ~ 50 m. III buz yükü bölgesinde de 40m. Direk
açıklıkları alınabilir. İletkenler alüminyum olduğunda II buz yükü bölgesinde 40m. ye kadar
direk aralıkları için kısa boylu direkler kullanılabilir. III buz yükü bölgesinde kısa boylu direk
kullanılmaz. II buz yükü bölgesinde 40 ~ 50 m. direk aralıklarında ve III buz yükü bölgesinde
40 m. ye kadar açıklıklarda normal boydaki demir direkler kullanılmaktadır.
Alçak gerilimde verilen direk aralıklarına karşılık orta ve yüksek gerilimde, hat projeleri
yapılırken masrafları en küçük değere indiren bir direk aralığı aranır. Masrafları en küçük
değere indiren bu açıklığa “EKONOMİK MENZİL” denir. Yapılan uygulamalar sonucu
gerilimlere bağlı olarak en uygun direk açıklıkları şu şekilde belirlenmiştir.
6 ~ 35 kV. luk şebekelerde, 60 ~ 150 metre.
35 ~ 66 kV. luk şebekelerde, 150 ~ 250 metre.
66 ~ 154 kV. luk şebekelerde, 250 ~ 300 metre.
154 ~ 220 kV. luk şebekelerde, 300 ~ 350 metre.
Ekonomik menzil belirlenirken arazi yapısı, istimlâk durumu malzemenin satın alınması,
taşınması, inşaat ve işçilik gibi etkenlerle de dikkate alınmaktadır.
İletkenler arsında bulunması gerekli açıklıklar işletme gerilimi, en büyük fleş ve iletkenlerin
cinsi de bu açıklıkları etkilemektedir.
2) Bir direk üzerinde birden fazla sistem bulunursa ve bunlarda malzeme, kesit, salgı ve anma
gerilimleri farklı ise, bu iletkenler arasında alınacak en küçük "D" uzaklığı, her devrenin
kendi salgı ve gerilimlerinin madde 44-a/1'de verilen formülde yerine konması ile bulunacak
değerlerden en büyüğüne eşit olacaktır.
b) Konsol ve travers boyları ile bunlar arasındaki uzaklıklar madde 44-a/1 yada a/2'deki gibi
hesaplanmakla birlikte ayrıca aşağıda belirtildiği gibi çizilecek iletken salınım diyagramlarına
(Şekil-8'e bakınız.) göre gerilim altındaki iletkenler arasındaki uzaklığın (U/150) m.den daha
az olmadığı doğrulanacaktır. Bu uzaklık 0,20 m'den az olamaz.
Bu salınım diyagramları, +5 Cø ve %70 rüzgar yükü ile bölgenin en büyük sıcaklığında ve
%42 rüzgar yükünde çizilecektir.
İletken salınım kontrolünde en büyük sapma açısı α, 50ø'ye kadar α /4, 50ø-62ø 30'a kadar
12ø30 sabit ve 62ø30'dan büyük sapma açılarında ise iletken salınımları arasında α /5'e kadar
bir açısal kayma varsayılarak gerekli doğrulamalar yapılacaktır.
Bu madde yalnızca yüksek gerilimli büyük aralıklı hatlara uygulanır.
c) Yukarıda hesaplanan konsol ve travers boyları ile bunlar arasındaki uzaklıklar ayrıca
kamçılanma kontrolü yapılarak doğrulanacaktır.
Bir direkte birbirinin üstünde bulunan iletkenlerden, alttaki iletkenin üzerindeki buz yükünün
birdenbire düşmesinden sonra, alttaki iletkenin düşey düzlemde bir sıçrama yapacağı
varsayılarak sıçramadan sonra üstteki buzlu iletkene uzaklığı (U/150) m.den az olmayacaktır.
Bu uzaklık 0,20 m.'den az olamaz.
Bu madde yalnızca yüksek gerilimli büyük aralıklı hatlara uygulanır.
d) Aynı direk üzerinde bulunan yüksek ve alçak gerilimli iletkenlerin bağlantı noktaları
arasındaki düşey uzaklık en az 1,5 m. olacaktır.
e) Alçak gerilimli küçük aralıklı hatlarda iletkenler arasındaki uzaklık 0,40 m. den az
olmayacaktır.
Bu uzaklıklar aşağıdaki durumlarda küçültülebilir:
- Gerilimleri birbirine eşit olan aynı faz iletkenlerinde,
- İletkenlerin birbirine değmemesi için gerekli güvenlik önlemleri alınmış olan hatlarda
g) Toprak iletkeni ile faz iletkenleri arasındaki uzaklık, toprak iletkeninin faz iletkenlerini
yıldırıma karşı maksimum 30ø'lik açı altında koruyabileceği biçimde hesaplanacaktır.
h) İletkenlerin 46 ncı maddeye göre hesaplanan en büyük salgılı durumda üzerinden geçtikleri
yer ve cisimlere olan en küçük düşey uzaklıkları Çizelge-8'de verilmiştir.
i) Hava hattı iletkenleri ile yanından geçtikleri yapıların en çıkıntılı bölümleri arasında, en
büyük salınım konumunda en az Çizelge-5'te verilen yatay uzaklık bulunmalıdır.
150 kV. üstündeki gerilimlerde travers boyu fazla olduğundan kontrollar % 70 ve % 42 lik
rüzgar yüklerinde yapılır. Alçak gerilim şebekelerinde alüminyum iletkenlerin arasında en az
50cm. bakır ve çelik-alüminyum iletkenlerin arasında da en az 40 cm. aralık bulunması
gerekir. Bu açıklıklar gerekli güvenlik tedbirleri alındığı ve birbirine göre gerilim farkı
bulunmayan iletkenler için daha da küçültülebilir.
( * ) Yalnızca bu durum için salınım gözönüne alınmayabilir.Bu durumda 50m. ye kadar olan
direk açıklıkları için sabit 2 cm. alınarak hesaplanacak L (m) uzunluğu buna eklenmelidir.
Şekil 6 – 5. de üst izalatör ile direk tepesi arasının 10cm. olduğunu görüyoruz.Bakır iletkenler
alt alta 45 ~ 50 cm.aralıkla aliminyum iletkenler ise 45 cm. ara ile döşenirler. Direk beton
veya demir ise, izalatörler için traversler kullanılır. Traversler üzerindeki iletkenler arasında
50 şer cm. aralık bulunur. Bu aralık buzyükü bölgelerine bakılmaksızın aynı değerdedir.
k) Yüksek gerilim hatları, hatlara rasgele dokunmayı önleyecek önlemler alınmak koşulu ile
elektrik işletme yapılarına tespit edilebilir.
l) Yapıların yanından geçen ya da tespit edilmiş bulunan alçak gerilim hatları herhangi bir
aygıt kullanmaksızın rasgele dokunulmayacak biçimde tesis edilmelidir.
m) Elektrik kuvvetli akım tesislerinin civarlarındaki diğer tesislere olan yaklaşım mesafeleri
Çizelge-6'da verilmiştir.
Çizelge-6 Elektrik kuvvetli akım tesislerinin civarındaki tesislere olan
en küçük yaklaşım mesafeleri (m)
Yeraltı Kabloları İle Enerji Nakil Hatları İle Topraklama
Sistemleri İle
Yan yana Birbiriyle Yan yana veya Birbiriyle kesişme Direk veya diğer
veya paralel kesişme paralel olma hali hali (direk elektrik
olma hali (Dış iletkenin ayağına) topraklamaları
Tesis Türü mesafeleri mesafeleri max. salınımlı mesafeleri m) ile olan
(m) (m) izdüşümü ile boru mesafeleri (m)
ekseni) 0-72kV 72-
mesafeleri 420kV
0-170 kV 0-170 kV (72 0-420 kV
0-72 kV 72-
kV dahil)
420kV
(72
V dahil)
Doğal Gaz
ce Petrol
Boru Hattı 0.6* 0.4* 4(10*** 10(30*** 3 10 2**
(LNG, LPG ) )
dahil)
* Zorunlu hallerde yöre ve özel şartlar karşısında bu mesafeler alınacak bazı tedbirlerle yukarıda belirtilen
mesafelerin yarısına kadar küçültülebilir. Yeraltı kablosu ile gaz ve petrol boru hattı arasında izole PVC veya PE
gibi maddeler konulmalıdır. Bu gibi maddelerin boyutları, et kalınlığı en az 5 mm. olmak şartı ile:
a) Kesişme halinde gaz veya petrol boru hattı çapının 2 kat genişlik ve kesişim iz düşümlerinin iki kat
uzunluğunda ,
b) Paralel gitme halinde gaz veya petrol boru hattı çapının 2 kat genişliğinde ve normal paralellik mesafesi kadar
uzunlukta olmalıdır.
** Elektrik tesisleri topraklamaları ile gaz veya petrol boru hattı tesisleri veya topraklamaları kesişiyor veya
aralarındaki uzaklık 2 metreden az ise, topraklama iletkeninin her iki tarafı gaz veya petrol borusu üzerindeki
kesişme noktasından itibaren 2’ şer metre olmak üzere veya boru hattındaki temas gerilimi 50 volt’tan az olacak
şekilde izole edilmelidir.
*** Basınç yükseltme (pompa-kompresrö),basınç düşürme ve dağıtım istasyonları gibi boru hattı bölümlerinin
yeryüzünde erişilebilen teçhizatlarına vb. kısımlarına olan en küçük yaklaşım mesafeleridir.
NOT: ENH direklerinin demiryolu ve karayoluna olan en yakın yatay uzaklığı, metre olarak, hangisi daha
büyükse; ya direğin toprak üstü tüm boyundan 2 metre daha büyük, ya da karayolu veya demiryolu istimlak
sınırının dışında olmalıdır. GSM baz istasyonu kulelerinin, elektrik kuvvetli akım tesislerine olan en yakın yatay
uzaklığı,kulenin toprak üstü boyundan 2 metre daha büyük olmalıdır. Ayrıca “Mobil Telekomünikasyon
Şebekelerine Ait Baz İstasyonlarının Kuruluş Yeri, Ölçümleri, İşletilmesi ve Denetlenmesi Hakkında
Yönetmelik” hükümlerine de uyulur.
Traverslerin her çeşiti için cetveller düzenlenmiş olup uygun travers bu cetvellerden seçilir.
YG. li şebekelerde ise ayrıca travers hesapları yapılır.
6.3. KONSOLLAR
Taşıyıcı, son köşe ve durdurucu direkler için ayrı şekil ve yapıdadır. Taşıyıcı konsollar (kt1-
kt2) son direk konsolları ( Kn, Kn1 ) köşe direği konsolları ( zKn2, zKn4 ) şeklinde sembolize
edilirler. Sembollerdeki rakamlar, iletken sayılarını gösterir.
Traversler ve konsollar, betondan veya demirden yapılırlar. Demirden yapılanları için L veya
U demiri kullanılır. Üzerinde izolatör için uygun yerleştirme yerleri bulunur. Şekil 6-8. de
yüksek gerilimde kullanılan bazı konsollar görülmektedir. Alçak gerilimde aydınlatma ve
sanayi yükleri için dağıtım şebekeleri düzenlenir. Bu hatlar çoğu zaman 3 faz 4 tellidir.
Şekil 6-8
Bazı durumlarda cadde aydınlatılması için ayrıca bir sokak fazı eklenir. B öylece direkteki
iletken sayısı 5’e yükselir. Sokak aydınlatılması için tam ve yarı gece aydınlatılması
gerekiyorsa direkteki iletken sayısı 6’ ya yükselir. Nötr hattı hepsinde aynı iletkendir. Alçak
gerilim şebekelerinde dağıtım sisteminin son kısımları ile 2. derecedeki iletken sayısı 2 veya 3
tür. Şekil : 6-9 da alçak ve orta gerilim şebekelerinde kullanılan çeşitli tipte konsollar
görülmektedir.
6.4. DİREKBAŞI DONANIMLARI
Direkbaşı donanımları tekli ve ikili donanımlar olarak gruplandırılır. Ayrıca izolatörlerin
bağlanış şekillerine göre çift seri ve çift paralel donanımlar da vardır. Direkbaşı donanımları,
ülkelerin iklim durumlarına göre de değişir.
Yağışları fazla olan ülkelerde, direk, travers ve öteki gereçler üzerinde kar ve buz
birikmemesi için donanımları uygun şekle getirilir. Ayrıca direkler üzerinde bulunan ark
boynuzu, ark önleme ve ark koruma çemberleri bulunduğundan donanımların şekil ve sayıları
da değişmektedir. Şekil : 6-10 da çeşitli direklerdeki direkbaşı donanımları görülmektedir.
Şekil 6-10
6.5. KORKULUKLAR
Şehir içinde çocukların A ve kafes direklere çıkmalarını önlemek için direklere korkuluklar
takılır. Bunların ölçüleri, kullanıldıkları direk tipine göre değişir.
İletkenlerin direkte oluşturdukları en büyük çekme kuvveti ve rüzgar yükü hesaplanarak direk
tepe kuvveti bulunur.
Kuvvetli akım yönetmeliğine göre her direğin, çeşitli durumlar için hesaplanan tepe
kuvvetlerini karşılayabilecek sağlamlıkta olması gerekir. Bazı direklerde, direğin yapılış veya
kullanılış durumlarına göre zayıf eksen ve kuvvetli eksen olarak iki kullanma yönü vardır.
Her iki yönde hesaplanan tepe kuvvetleri, direk tarafından karşılanabilir durumda olmalıdır.
İletkenlerin çekme kuvvetleri ile rüzgar kuvvetleri aynı yönde varsayılır. Bu iki kuvvetin
direğin tepesinde oluşturdukları kuvvete, DİREK TEPE KUVVETİ denir. Tepe kuvveti
hesaplanırken iletkenlerin traverslerdeki donanım şekillerine de dikkat edilir.
I.ve II. Buz yükü bölgelerindeki tepe kuvvetleri, bölgelerin özelliklerine göre değişir.
Doğrultusu düzgün olan ve yükseklik farkı bulunmayan taşıyıcı direklerin, iletkenlerin çekme
kuvvetinden etkilenmedikleri düşünülebilir. Direklerdeki yatay ve düşey kuvvetlerin etkisi
direk temelinin karşı koyması ile karşılanır. Bunun için temel hesabının da yapılması
gerekmektedir.