6.

DİREKLER

Direklerin Yapıldıkları Malzemelere Göre Sınıflandırılması

Direkler, yapıldıkları malzemelere göre 3 gruba ayrılır:
a) Ağaç direkler
b) Beton direkler
c) Demir direkler

1
a) Ağaç Direkler
Köknar, ardıç, karaçam, ladin gibi ağaçlardan yapılan direk
çeşididir. Hava şartlarından ve haşerelerden olumsuz
etkilendikleri için özel işlemlere tabi tutulurlar. Bu işlemler ağaç
direği bakır sülfata batırmak veya katranlamaktır.
Mekanik dayanıklılık, ağaç direkler için sınırlıdır. Bu sebeple
direkler arası uzaklık kısa seçilmeli ve hattın gerilimi yüksek
olmamalıdır. Küçük yerleşim merkezlerinde hâlâ ağaç direkler
enerji taşınmasında kullanılmaktadır.

2
Ağaç direklerin temeline beton dökülmez. Taş ve toprakla temel
sıkıştırılarak direk dikilir. Eğer temele beton dökülür ise direğe gelen
tepe kuvvetlerinde direk, temel üst noktasından kırılabilir. Ayrıca
direğin dibi zamanla çürüyebilir. Bunu önlemek için enjeksiyonla direk
diplerine (temele) ilaçlama yapılmalıdır. Eğer direk temeline beton
dökülürse direğin temelini bir miktar açmak ve ilaçlamak mümkün
olmaz.
Ağaç direkler, normal taşıyıcı ve köşede taşıyıcı direk olarak kullanılır.
Yağmur ve kar sularının direğe zarar vermesini kısmen de olsa
önlemek için direk tepesi 45 derece açılı olarak kesilir. Standart ağaç
direk boyları, 8- 8,5- 9- 9,5- 10- 10,5- 11 - 11,5- 12- 12,5- 13-13,5
metredir.
Ağaç direkler üzerinde iletkenlerin taşınması için izolatörler
doğrudan direğe takılabilir veya direkler üzerine monte edilen
konsollara sabitlenen izolatör yardımıyla taşınır. Ağaç direkler
dikildikten sonra payanda (dayanak) veya çelik halatlarla (lente)
desteklenmelidir.
Ağaç direkler; Hafif (H), Orta (O), Ağır (A) tiplerinde yapılırlar. Sembol
olarak (10-H) şeklindeki gösterim; boyu 10 m olan hafif ağaç direk
anlamını taşır. Tepe kuvvetini artırmak için çift direk halinde
kullanılabilirler. Bu durumda kullanılan semboller; HÇ (Hafif Çift), OÇ
(Orta Çift), AÇ (Ağır Çift) şeklindedir.
Not: Payanda veya lente, direğin tepe kuvvetini artırmak için değil;
belirli bir yöne doğru sürekli zorlanan köşe noktalardaki ağaç
direklerin, esnemelerini ve eğilmelerini engellemek üzere destek
amacıyla kullanılır.
4
Şekil. Ağaç direkler: a) Lenteli, b) Çift kirişli, c) Payandalı, d) A direk, e) Çift direk
5
Diğer direklere göre üstünlükleri ve olumsuzlukları şöyle sıralanabilir:
Üstünlükleri:
• Ucuzdur
• Hafiftir
• Taşınmaları ve dikilmeleri kolaydır
• Esnek oldukları için kolay kırılmazlar
• Boyama masrafları yoktur
• Kaçak akımlar açısından daha güvenilir durumdadırlar
Olumsuz yanları:
• Ömürleri kısadır
• Tepe kuvvetleri azdır
• Esnek oldukları için sehim değişebilir
• Yıldırım düştüğünde yanabilirler
• YG ’de kullanılamazlar
6
b) Beton Direkler
Direk kalıbı içerisine yerleştirilen ızgara şeklindeki demir iskelet
ile kum, çimento, su ve çakılın uygun oranlarda karıştırılmasıyla
elde edilen harcın kalıba dökülmesiyle yapılırlar. Santrifüj
(savurma) betonarme (SBA) ve vibre (titreşim) betonarme (VBA)
direkler olarak iki tiptir. Beton direkler, 150-3500 kg arasında tepe
kuvvetli olarak yapılabilmektedir. Direk uzunlukları
8 m ’den 14 m ’ye kadar 0,5 m aralıkla,
14 m ’den 23 m ’ye kadar 1 m aralıkla artar.
AG şebekelerinde 10 m ‘ye kadar olanlar kullanılır.
Vibre beton direklerin kesiti dikdörtgen şeklindedir, santrifüj
beton direklerin kesiti ise daire şeklindedir.

7
 Tek Çift Asimetrik Çifte
santrifüj santrifüj vibre vibre

Şekil. Beton direkler

8
 10/1.5 : Boy 10m
Rüzgarsız tepe kuvveti 1.5x100 kg
12/4 : Boy 12m
Rüzgarsız tepe kuvveti 4x100 kg

Şekil. Beton direk çeşitleri

9
13/15 : Boy 13m
Rüzgarsız tepe kuvveti
15x100 kg=1500 kg

10
Beton direklerin avantajları:
• Beton direkler demir direklere göre daha ucuzdur,
• Uzun ömürlüdür,
• Bakım gerektirmez.
• Tepe kuvvetleri büyüktür,
• Atmosferik olaylardan fazla etkilenmez.
• Kaçak akımlara karşı güvenlidir.

Beton direklerin dezavantajları:

• Kırılgan olduklarından taşınırken dikkatli olunmalıdır.
• Ağır olduklarından taşınması ve montajı zordur.
11
c) Demir Direkler
Her türlü gerilim kademesinde kullanılabilen, demir çelikten
yapılmış direklerdir. İki şekilde imal edilirler:
• Boyalı-kaynaklı: AG ve OG ‘de kullanılan A tipi ve kafes
direklerde,
• Galvanizli-cıvatalı: YG ve ÇYG ‘de ve kimyasal etkilere maruz
kalınan yerlerde kullanılır.
I, U ve L şeklinde profil demirlerinden imal edilirler.
10 cm
8 cm

8I 10 U

Şekil. Demir direklerde kullanılan I, U ve L profil tipleri 12

 A-Tipi: (10 m) Kısa Direk Tipi: (9.5 m)
8I-10I-12I 8Ik-10Ik-12Ik
6.5U-8U-10U-12U 6.5Uk-8Uk-10Uk-12Uk

Kafes tipi demir direkler, L demirinden yapılırlar. Sembol olarak

K1-K2-K3-K4-K5 ve K1k-K2k-K3k-K4k-K5k şeklinde gösterilirler. K (kafes)
harfinin indis rakamı 1000 ile çarpılırsa, kgk olarak direğin tepe
kuvveti bulunur.
Demir direkler aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:
a) A-tipi direkler: AG ve OG
b) Kafes tipi direkler: AG ve OG
c) Putrel (Pilon ve Çatal Pilon) direkler: YG ve ÇYG
d) Boru direkler: Aydınlatma (çevre, yol, kavşak aydınlatmaları)
e) Galvaniz direkler: Aydınlatma (çevre, yol, kavşak aydınlatmaları)

14
Şekil. Demir direkler

15
Demir direklerin avantajları:
• Tepe kuvvetleri büyüktür,
• Ömürleri uzundur.
• Onarımları kolaydır,
• Parçalara ayrılabildiği için taşınmaları ve montajları kolaydır.

Demir direklerin dezavantajları:

• Maliyeti yüksektir ve bakımları masraflıdır.
• Kaçak akımlara karşı çok güvenli değillerdir,
• Hava şartlarından etkilenir.

16
Direklerin Görev Bakımından Sınıflandırılması
Direkler, iletim ve dağıtım hatlarında yaptıkları görevlere göre 5 gruba
ayrılabilir:
1) Taşıyıcı direkler : (a) Normal taşıyıcı
(b) Köşede taşıyıcı
2) Durdurucu direkler : (a) Normal durdurucu
(b) Köşede durdurucu
3) Ayırım (Branşman) direkleri
4) Son (Nihayet) direkler
5) Özel Amaçlı Direkler : (a) Müşterek direkler
(b) Transformatör direkleri
(c) Ayırıcı direkleri
(d) Aydınlatma direkleri
(e) Atlama direkleri

17
Normal Taşıyıcı (T) Direkler
Hattın doğrusal olarak geçtiği, yani açı yapmadığı ve iletkenlerin izolatörlere
taşıyıcı bağ ile bağlandığı direklerdir. Hava hatlarında durdurucu direkler
arasında iletkeni taşımak yani iletkenin ağırlığını tutmak amacıyla kullanılan
direklerdir.

E.N.H.
T T T T

Şekil. Normal taşıyıcı direk.

18
Köşede Taşıyıcı (KT) Direkler
Bu tip direkler, hattın açı oluşturduğu noktalarda kullanılan,
iletkenlerin izolatörlere yine taşıyıcı bağ ile bağlandığı
direklerdir. Hat zincir izolatörlü ise, rüzgarsız havada izolatör
tam düşey olarak değil, açının yönüne göre direğin içine veya
dışına doğru düşeyden sapmış bir durumda bulunur. YG ve
ÇYG ’li hatlarda bu tip direkler, 180o ’ye yakın küçük
sapmalarda (174o ’den büyük açılarda) kullanılabilir.
E.N.H. E.N.H.
T T KT
α sapma açısı küçük
T
T

Şekil. Köşede taşıyıcı direk.

19
Normal Durdurucu (D) Direkler
Hattın doğrusal olarak geçtiği, yani açı yapmadığı, ancak iletkenlerin
izolatörlere durdurucu bağ ile bağlandığı direklerdir. Durdurucu direk, sahip
olduğu büyük tepe kuvveti sayesinde, bulunduğu noktada hattı sabit ve
sağlam tutar.

Şekil. Normal durdurucu direk.

Taşıyıcı bağ Durdurucu bağ

20
YG ve ÇYG hatlarında, uzun bir mesafe boyunca hat doğrusal olarak
gidiyorsa, tüm direklerin taşıyıcı olması, pratik olarak mümkün değildir.
Çünkü,
• Çok uzun mesafede direkler üzerine iletken çekme işi zorlaşır.
• Hattı oluşturan iletkenlerden biri/birkaçı, herhangi bir neden kopacak
olursa ve diğer taraftaki iletken/iletkenler diğer tarafta oluşan çekme
kuvvetinin etkisiyle taşıyıcı bağdan kurtulamazsa, bu durumda taşıyıcı
direkler tek taraflı çekme kuvvetine dayanamayıp kırılabilirler. Bu
kırılma, art arda gelen diğer taşıyıcı direklere de yansıyabilir. Böyle bir
arıza, hattın tek taraflı çekme kuvvetlerine dayanabilen durdurucu
direk yardımıyla etkisiz hale getirilebilir.

21
Yukarıda sayılan nedenlerle, YG ve ÇYG hatlarında ortalama
1500 m’de bir (veya 7 direkte bir) durdurucu direk kullanılması
gereklidir. Ancak hat sık sık açı yapıyorsa ve bu noktalarda
köşede durdurucu direk kullanılmışsa, bu direkler de aynı
görevi yapacağından, ayrıca normal durdurucu kullanmaya
gerek olmaz.
AG tesislerinde ise, durum biraz farklıdır: Bir AG şebekesinde
radyal olarak beslenebilecek optimum uzunluk 300 m
civarındadır. Ayrıca hattın çeşitli sokaklara ayrılması
dolayısıyla, sık sık iletkenleri durdurucu bağ ile bağlı olan
ayırım direkleri kullanılmaktadır. Bu sebeple AG hatlarında
durdurucu direk kullanmaya pek gerek duyulmaz.
22
Köşede Durdurucu (KD) Direkler
Hattın büyük açı (20o ’den büyük) yaptığı köşe noktalarında kullanılan
aynı zamanda iletkenlerin her iki yönde durdurucu bağ ile bağlandığı
direklerdir. Normal durdurucular gibi tepe kuvveti yüksek olup,
bulunduğu noktada hattı sabitleyip tutar.
E.N.H. E.N.H.
T T T KD
α sapma açısı büyük

Şekil 6.16. Şekil 5.14 Köşede durdurucu direk

23
Branşman Direkleri
Hava hatlarında taşıyıcı ve köşede taşıyıcı durumda olan direklerden bir
veya iki yönde kol hattı ayrılıyorsa bu durumdaki taşıyıcı ve köşede
taşıyıcı direklere branşman direkleri denir.
Son (Nihayet-N) Direkler
Hattın başında ve sonunda bulunan, tepe kuvveti yüksek ve iletkenlerin
izolatörlere durdurucu bağ ile bağlandığı direklerdir.

E.N.H.
N T T D T T N

Şekil. Nihayet direği

24
Tevzi (Dağıtım) Direkleri
Enerji nakil hava hatlarında ikiden fazla nihayet (durdurucu) bağı ile bağlı olan
hatların tevzi edildiği yani kollara ayrılarak dağıtımının yapıldığı direklere denir.
Direkteki hatlardan kesiti en büyük olan hat, ana hat olarak kabul edilir. Bunun
dışında kalan diğer hatlar bu ana hattın birer branşmanı veya kolu durumundadır.

Şekil. Tevzi direği

25
Müşterek Direkler
İki farklı gerilim kademesine sahip hava hatlarını üzerinde taşıyan direklere müşterek
(ortak) direk denir. Farklı gerilimlere sahip hatlar, YG/OG veya OG/AG olabilir.
Uygulamada, daha ziyade OG/AG hatlarını birlikte taşıyan müşterek direkler
kullanılmaktadır. OG/AG müşterek hattı uygulamasında ağaç, beton veya demir
müşterek direkler kullanılabilir.

Şekil. AG ve OG hattını taşıyan müşterek direk 26

Geçit (Atlama) Direkleri
Enerji nakil hattı boyunca yer alan boğaz, nehir, vadi gibi büyük ve özel
durumdaki açıklıkları geçmek amacıyla kullanılan özel üretim direklerdir.

Şekil. Geçit direği

27
Şekil. 154 kV 1.Boğaz Atlama 28
Ülkemizdeki ilk uygulama, İstanbul Boğazı’ndaki 154 kV’luk I. Boğaz Atlama
Hattı’dır
Hattın ve direklerin özellikleri:
• Gerilim : 154 kV
• Enerji iletim kapasitesi : 360 MVA (çift devreli hat)
• Direk boyu : 113 m
• Direk ağırlığı :180 ton
• Direk açıklığı : 1599 m
• Maksimum sehim : 114 m
380 kV olarak tesis edilen II.Boğaz Atlama hattı ise, 2800 MVA iletim
kapasitesine sahiptir (çift devreli hat) ve direkler arası açıklık 1750 m ’dir.
29
Transformatör Direkleri
OG/AG şebekelerinde kullanılan dağıtım transformatörleri değişik güçlerde imal
edilirler. Standart değerler; 25-40-50-63-80-100-125-160-200-250-315-400-500-
635-800-1000-1250-1500… kVA şeklindedir. Bu transformatörlerden gücü 400 kVA
’ya kadar olanlar, direk üzerine yerleştirilerek kullanılabilirler. Bu, küçük yerleşim
bölgelerinde ve köy beslemelerinde basitliği ve ucuzluğu nedeniyle tercih edilen,
yaygın bir uygulamadır.

Şekil. Transformatör direği

30