JEO POLTKA VE JEO STRATEJ AISINDAN KRT KONUSU, PKK VE TRKYE (II) M.

Sami Denker* Erol Kuruba** LOZAN ANTLAMASI VE KRDSTAN PLANININ RESMEN SONU Lozan Konferans1, zellikle Krtler konusundaki ngiliz politikasnn akla kavuturulmas asndan nemlidir. Mttefikler ve bu arada ngiltere, Sevrde ngrdkleri sistemi tamamen ykacaklar, bylece ngiltere iin bir Krt sorunu kalmayacakt. Nitekim, 2 Ekim 1922de Badattan yazan Yksek Komiser Dobbs, hkmetinin Krt zerkliinden vazgetiine ilikin resmi bir aklama yapmasnn Trkleri teskin edeceini ve bylece snr grmelerinin daha rahat yaplabileceini ileri srd. Ortadou Masas bakan Suckburg ve Dileri, grmelere balamadan byle bir deklarasyonun yaymlanmasnn erken olacan bildirdiler.1 Grmeler baladktan sonra Curzonun Aralk 1922de Paristeki Pippesa ve Romadaki Greheme gnderdii telgraflarda, artk Sevr Antlamasnda ileri srld gibi Trkiyede bir Krt devleti veya zerk bir Krdistan planyla ilgili bir sorun olmad belirtilmekteydi.2 Bylece Krtlere, bir dnya sava ardndan tannan kendi kaderlerini belirleme hakk ayn gler tarafndan iptal edildi ve Krt sorunu uluslar aras bir sorun olmaktan kartlarak, snrlar iinde kald ilgili devletlerin bir i sorunu haline getirildi.3 Krtler ise, kendilerinin u veya bu biimde gndeme getirildii bir ortamda, kendi sorunlarnn gzlemcisi olarak bir grubu Trk heyetinin iine sokmay dnmemiler, her eyi Trk heyetine brakmlardr. O dnemde
*

Prof. Dr. Dumlupnar niversitesi BF retim yesi. Yard. Do. Dr. Sleyman Demirel niversitesi BF retim yesi. 1 ke, Belgeler, s.122, Zik. Kuruba,a.g.e., s.136. 2 DBFP. Vol.XVIII, s.408. 3 Kuruba, a.g.e., s.137.
**

etkinliini neredeyse tamamen yitirmi olan Krt Cemiyetleri de konferansa herhangi bir bavuruda bulunmamlardr. Mttefikler Lozanda muhataplarn semilerdi. Bu muhatap Ankara hkmetiydi ve bu hkmet Trklerin ve Krtlerin temsilcilerinden meydana gelmekteydi. smet Paa konferans da, BMM hkmeti iin Trklerin olduu kadar Krtlerinde hkmetidir; nk Krtlerin gerek ve meru temsilcileri Millet Meclisine girmitir ve Trklerin temsilcileriyle ayn lde lkenin hkmetine ve ynetimine katlmaktadr demitir.4 Silopinin bildirdiine gre smet Paa, birinci Lozan grmelerine Diyarbakr Milletvekili Pirinizade Fevzi Beyi, ikinci Lozan grmelerine yine Krt kkenli Zlfizade Zlfi Bayi birer Krt sfatyla beraberinde gtrm, onlarda Lozan Konferansnda, biz Krtler Trklerle kardeiz, ayrlmak istemiyoruz, aramzda fark yoktur demilerdir.5 Lozan Antlamasnn Krt Milliyetilii Asndan Sonular Antlamann ieriinden de anlald zere, artk Mttefikler iin Krdistan ve Krt sorunu diye bir ey kalmamtr. Onlar tercihlerini Trkiye devletinden yana koymulardr. Geri Musul sorunundan tr ngilizler, Krtleri kullanma niyetlerini sakl tutmulardr. Lozan Antlamasnn imzalanmas, Krtler ve zellikle de Krt milliyetilii asndan baz nemli sonular dourmutur. lk olarak, Lozanla birlikte Krt sorunu, uluslar aras niteliini kesin olarak kaybetmitir. Krtler artk uluslar aras politikann ne bir znesi, ne de nesnesidir. yle ki, zellikle Trkiyeli Krtler uzun bir sre dnya siyasi literatrnde yer almayacaklardr. kinci olarak, Lozan Krt milliyetilii asndan blc nitelikte bir antlamadr. 1639 Kasri irin Antlamasyla, dou-bat olarak ikiye blnen tarihi Krdistan corafyas, Lozanla kuzeygney olarak bir kez daha blnmtr. Daha dorusu bu blnmlk resmilemitir.6
4

Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler, ev:Seha L.Meray, Takm I, Cilt I, Kitap I, AUSBF Yaynlar, 1973, s.348. 5 Zinar Silopi, Doza Krdistan, Krt Milletinin 60 Yllk Esaretten Kurtulu Sava Hatralar,Haz:M. Bayrak, Ankara zge Yaynlar, 1991, s.62. 6 Kuruba, a.g.e., s.143.

nc olarak, Lozan sonras Krt milliyetilerinin etkinliklerinin iki adan deiime urad grlyor. ncelikle kullandklar yntem deimitir. nceden diplomatik ve siyasi giriimlerle amalarna ulamaya alan Krt milliyetileri, bundan sonra, kurduklar rgtlerle askeri yntemlere ynelmeye balamlardr. kinci deiim, etkinliklerin yn ve alan asndandr. Daha dorusu yn ve alan asndan bir daralma olmutur. nceleri yabanc devletler nezdinde ve uluslar aras konferanslarda etkinlik gsterebilen Krt milliyetileri artk byle bir olanaa uzun sre sahip olamayacaklardr. imdi onlar, kendi blgelerinde ve snrlar iinde olduklar devletler nezdinde ayrlk etkinlik yrteceklerdir. Yani etkinlikleri blgesellemitir.7 Lozan Sonras Dnemde Destekler ve Sonular (1923-1960) Balatlan Ayaklanmalar, D

Azadi ats altnda yrtlen almalar Lozan Antlamasnn ardndan baz Krt milliyetileri, Lozan ncesi isteklerini zorla kebul ettirmek zere askeri eylemlere girmeye karar verdiler Bu amala, ksaca Azadi ad ile anlan Krt zgrlk Topluluu (Cwata Azadiya Kurd)8 oluturdular. Azadinin ilk kongresi 1924de yaplarak, alnan kararlar arasnda iki tanesi dikkat ekiciydi ;9 1. Krdistanda genel bir isyan balatlacak ve bunu bamszlk ilan izleyecek. syan btn ayrntlar ile planlanacak ve grevlendirilenlere gerekli bilgiler verilecek. 2. Harekete gerekli d destek ngiltere, Fransa, ve Sovyetler Birliinden salanmaya allacak. Her ne kadar gerek ngilizler ve gerekse Sovyetlerle temas kurulsa da destek salanamayacaktr. 24 sonbaharnda rgt mensuplar kendilerini

7 8

Kuruba, a.g.e., ss.143-44. rgtn ad sonradan deitirilerek Cwata Xweseriye Kurd (Krt Bamszlk Topluluu) olmutur. Bk.Bruinessen, Aa, eyh, s.348. 9 A.g.e., s.345.

Nasturi isyannn iinde bulacaklar. Bu durum rgtn lider kadrolaryla birlikte sonunu getirecektir.10 ngiliz-Nasturi-Azadi birlii ve Beytuebab syan 3 Eyll 1924de patlak veren bu isyann temel esi vard. Birincisini ngilizler olutururken, ikincisini Nasturiler, ncsn ise Azadiler oluturmakta ve her bir enin kendisine gre bir amac bulunmaktayd. ngilizlerle 19 Mays 1924de stanbulda, Irak ve Trkiye arasnda snrn saptanmasyla ilgili olarak bir Konferans dzenlenmi, Trkiye taraf Kerkk ve Musulun kendilerine braklmasn, buna kar petrolde ortaklk kurulmasn nermilerdi. ngiltere adna Cox, istee olumlu bakmadn ima eder. Ayrca Beytuebap blgesinin Nasturilere verilmesini ister. 5 Haziranda grmeler kesilir. Aslnda ngiltere, Musul iin Nasturilere gerekli yardmlar yapm, onlara para ve silah salamt. Bylece ngilizlerin yardmyla Beytuebapda, 8000 civarnda Nasturi ve Krt, 12 Eyllde ayaklanr. ki hafta sren askeri harekatla isyan bastrlr. syana Katlan Nasturi ve Krtlerin byk blm ran ve Iraka kaarak ngilizlere snrlar. eyh Sait isyan ve Yabanc Parma sorunu Planlad ekliyle eyh Sait isyan 21 Mart Nevruz gn balayacakt. Fakat eyh Saitin Piranda olduu bir srada bir ka Krd almak iin gelen Jandarmalar nedeniyle balayan olaylar ve gelimelerle planlanan tarihinden nce patlak verdi. eyh Sait isyan ile ortaya atlm bir ok gr ve belge var. Nitekim bunlar incelendiinde, ngilizlerin, eyh Sait isyannn kmasnda Krtleri azmettirdii, desteklemedikleri, ve onlar Trkiye ile babaa brakarak karlkl ypran seyrettiklerini, elinden geldiince de bu durumdan Musul konusundaki tezlerini desteklemek iin yararlanmaya altklar grlr. eyh Sait isyan sonular asndan deerlendirilecek olursa;11

Kuruba, a.g.e., s.149. Kuruba, a.g.e., s.150. Grmelerin ayrntlar iin bk.ke, Belgelerle, ss.135140. Kamuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1986, s.397.
11

10

1. eyh Sait isyannn arkasndan Hoybun rgt kuruldu. 2.ngiltere bata olmak zere bir ok devlet, Krtlerin baarl bir hareket gelitiremeyecekleri ve bamsz bir devlet kuramayacaklar yolunda dnmeye sevk etti. 3. ngiltere, Irakta Krtler iin ulusal bir yurt oluturulmas politikasn, potansiyel sonularyla birlikte kabul etmeye zorland. Nitekim, Musul sorunu zlrken Milletler Cemiyeti (MC) blgeyi ngiltereye verirken Krtlere dari ve kltrel zerlik vermeyi art kotu. 4. Trkiye iinde kalan Krtler asndan, Kurtulu Savanda salanan ibirliinin bozulmas ve Krtler ile Trklerin birlikte beraber olma isteinde olduu tezinin geerliinin ortadan kald sonucunu dourmutur. 5. ngiltere ve Irak ile Trkiye arasnda 5 Haziran 1926 tarihli anlama vastasyla Musul sorununu zlmesine yardmc olmutur. 1.syan srasnda SSCB, Trkiyenin i ilerine karmama ve syan desteklememe politikasn ak bir biimde gstermitir. Musul sorunu karsnda yalnzla itilmi olan Trkiye, SSCB dostluuna ihtiya duymaktadr. Bu nedenle 17 Aralk 1925 tarihinde Trkiye ve SSCB arasnda Tarafszlk ve Saldrmazlk Pakt imzalanmtr. Bylece Trkiye, SSCB yaklam oluyordu. Hoybun ats altnda yrtlen faliyetler Krt-Ermeni ilikileri ve Hoybunun kuruluu, Ar syan eyh Sait isyannn bastrlmasndan sonra, kaan isyanclarn bir blm ran, Irak, Suriye ve Msra snmt. Bu nedenle Krtler, i rgtlenme almalarn srdrrken kendileriyle ayn gr paylaan gmen Krtlerle ibirlii yapmlard. Her ne kadar bunlar birer ateli Krt

milliyetcisi idiyseler, bamszlk iin abalayan bir rgr meydana getirmektende uzaktlar.12 skender Bey,13 1925 isyanndan sonra, Dr. kr Sekban ve dier Krt milliyetcileriyle grm, eyh Saitin byk olu Ali Rza ile haberlemi ve onlarn Krt ulusal kurtuluu ile ilgili bir kongre toplanmasna taraftar olduklarn renmi ayrca Pariste bulunan erif Paa ile temasa geerek, Avrupada Krtler iin etkinlikte bulunulmas istemiti. Ayrca Ermenilerle temas halinde idi. Nitekim 1924te Sevr Antlamasnda belirlenen ilkeler ve snrlar dahilinde Tanak Partisi ve Krt Milli Komitesi arasnda bir anlama yapld. Anlaamaya gre, ilk aamada, Ermenilerin Krtler aleyhine yaptklar propagandalara son verilmesi kararlatrld. Bylece Ermeniler, sahip olduklar yaynlar aracl ile hangi lkede olursa olsun Krt davasn savunacaklar ve avrupada Krtler arasnda bir Krt rgt kuruluncaya kadar yardmc olacaklard.Ayrca Ermeniler, Byk Ermenistan davasndan da vazgeeceklerdi.14 Bundan sonra, kkenleri ok eskilere dayanan Krt-Ermeni ilikilerinin dzeltilerek nc dmana kar birlik oluturma abalar, eyh Sait isyannn arkasndan Suriyeye snan Krt milliyetcilerinin, kimilerine gre benlik, ya da z benlik, dierlerine gre, zerklik, z oluturma anlamna gelen Hoybun adl rgt kurmalaryla sonuland. Hoybunun Krt Tealli Cemiyeti, Krt Tekilat- timaiye Cemiyeti, Krt
12

eyh Said syan ile ilgili olduka fazla gr vardr. Bunlardan bazlar iin bk.Yaar Kalafat, ark Meselesi nda eyh Said Olay, Ankara, Boazii Yaynlar 1992; smail Beiki; Dou Anadolunun Dzeni, 2.b.stanbul, E Yaynlar, 1970; Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, 4.kitap, stanbul,Tekin Yaynlar, 1974; Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas (1919-1925) 2-b Ankara, Tekin Yaynlar 1991, Faik Bulut, Devletin Gzyle Trkiyede Krt syanlar, stanbul Yn Yaynlar 1991; Komintern Belgelerinde Krt Milli Meselesi, stanbul Aydnlk Yaynlar 1977; Trkiye htilalci i Kyl Partisi, Milli Meseleleri, stanbul, Aydnlk Yaynlar 1974. 13 Kuruba, a.g.e., ss.156-170. 14 Sasuni, a.g.e., s.184.

Milli Frkas ve Krt Bamszlk Komitesi adl drt rgtn birlemesiyle olutuu ifade edilmitir.15 Hoybunun genel proram ise yleydi; ncelikle rana, Irak ve Suriyedeki, Arap halkna ve onlarn himayecilerine (ngiltere ve Fransa) dosta bir tutum taknlarak o yerlerdeki byk Krt blgelerinin bar ve refahn gvence altna almak, sonrada ayn kaderi paylaan Ermeni ulusuyla dostluk kurarak Trkiyeye kar ibirlii yapmak, ermenistan ve Krdistan bamszlklarnn, toprak btnlklerinin karlkl olarak kabul edilmesinin bir ilke olarak benimsenmesi.16 Batl Emperyalist glerin desteini alan Hoybun, zellikle ngilizler tarafndan Trkiyeye kar kullanlm ve Fransada zellikle Trkiye ile olan anlamazlklarnda ayn yolu takip etmitir. Ayrca, Tanak Partisinin Hoybunaa olan destei onu etkisine almakla sonulanmt. Nitekim, Hoybunun katlklaryla kan isyanlarda (Ar syan), bir ngiliz veya Fransz parma olduu ynndeki Trk iddialar, Sovyetlerce de dorulanmtr.17

eyh Sait isyanndan sonra hsan Nuri Paa Ary merkez alarak zaman zaman ayaklanyor ve zor durumda kalnca da rana kayordu. Bu etkinlikleri haber alan Hoybun, hsan Nuriyi Ar Askeri Delegesi ve Milli Hareketin genel Kumandan ilan etti. Bu ilan ile rgt isyana her trl
15

ngiliz Hkmetinin Kuvayi Milliyeye Muhalefet etmi olanlar isterlerse Trkiye dna gtrmelerinden istifade ederek yurt dna kan Krt Millet Frkas, yneticilerinden skender Bey, Belikada toplanan Bask altndaki Milletler Konferansna Ligue Kurde adna notalar vererek Krtlerin durumdan ve bamszlk isteklerinden sz eden kiidir. Bkz. Silopi, a.g.e., s.104. 16 Sasuni, a.g.e., s.184, Gkta, a.g.e., I., s.93. 17 Burkay, a.g.e., s.107, Rambout, a.g.e., s.38.

destei vereceini ve yardm yapacan da ilan etmi oluyordu. Daha sonra silah ve cephanenin yan sra ilkelde olsa bir matbaa makinesi Arya gnderildi. Bylece, Agri ve Gaziye Welat isimli iki gazete, Agri Egir Dibarine balkl bir blten yaymlayarak isyann propagandasnn yaplmas da mmkn oldu. Blten dar bir evrede datlmayp uluslararas kurululara da gnderildi. Hoybunnun etkin olduu 1927-1934 yllar arasnda, SSCB dndaki yerlerde toplam yetmi bir periyodik olmayan yayn yapld ifade edilmitir. dolaysyla Hoybunnun en nemli ilevi Krtler konusunda dnya kamu oyunu propaganda yoluyla olmutur.18 1946da Mehabet Krt Cumhuriyetinin kurulmasyla birlikte, Hoybunda dier Krt rgtleri gibi kendisini feshederek bu cumhuriyete katlmtr. Dersim syan ve D Destek Sorunu 1936 sonlarna doru Trkiyenin gney snrlarnda ete hareketleri balam,1937 ylna gelindiinde bu hareketler iyice artmt. Fakat esas hareketlenen yer Tunceli (Dersim) idi. Nitekim bu blgeye hakim olabilmek iin hkmet 1935 ylnda Tunceli Kanununu kartm, ayrca Sadabat Paktn imzalamt. Bu paktn 7.ci maddesi nde yeralan iilerine karmama ve er gleri desteklemem konusu, ranla ilgili olarak konmutu. Nitekim, hkmetin uygulamalarna kar Seyit Rza nderliinde ayaklanmlard.19

syanda yabanc parma ile ilgili olarak ortaya konan delillere baklrsa Franszlarn ve Ruslarn ad gemekte.20 Nitekim Fransz gizli servisinin bir ajan olan zzettin, Seyit Rzaya Fransa tarafndan her trl yardmn yaplaca sylenmiti. te yandan Seyit Rzann zor durumda kaldnda Fransaya deil, ngiltereye
18 19

Kuruba, a.g.e,, s.175. Kuruba, a.g.e., ss.171-198. 20 Kuruba, a.g.e., ss.184-188.

mektup yazp yardm istemesi gzleri bu sefer ngiltere zerine evirmitir.21 13 Temmuz 1938 tarihli El-hbar gazetesinde kan Londra kaynakl bir haberde de Rusyann para ve silah yardmyla isyan destekledii ifade edilmitir. Speklasyonlarn yan sra yukarda ileri srlen iddialar destekleyecek ok ciddi kantlar ortaya konamamtr.22

kinci Dnya Sava sonras kurulacak yeni dzende de pay alma abalar vard. Bunun iin Krt milliyeti hareketlerinin nde gelen isimleri etkinlie geerek uluslar aras rgt ve konferanslara ok sayda muhtra gnderdiler. Krtlere bamszlk verilmesini veya en azndan ulusal haklarnn korunmas iin konuyla ilgilenilmesini istediler. 1943-1958 tarihleri arasnda toplam yirmi drt olan bu muhtra ve mektuplarn, burada sadece Trkiye ile ilgili olanlar zet olarak kaydedilecektir.23

i)Bu muhtralarndan ilki 30 Austos 1943 tarihinde Byk Devletlere sunulan Krt Sorunu Hakknda Memorandum balkl yazyd. Beyrutta bulunan Bedirhanlar tarafndan hazrlanan bu yazda nce, Krtlerin tarih, dil, nfus ve snrlarna dair genel bilgiler veriliyordu. Yaznn en nemli ksmn ise, Niin Bir Krt Devleti Kurulmal? baln tayan blm oluturuyordu. Yazya gre blgede Krt sorunu halledilmeden istikrar salanmas mmkn deildi (Bu memorandumun asl 1942 Eyllnde De Gaulle ve Colonel Elphinsona sunulmutur.
ii)30 Mart 1945 tarihinde Hoybunun faal yelerinden Dr.Ahmet Nafiz (Yekbun), ABDnin Suriye-Lbnan Elisi George Wadsword araclyla Beyruttan San Fransisko Konferansna Krt Ligi adna bir
21 22

Kuruba, a.g.e., ss.186-187. syanla d destek sorunuyla ilgili detayl bilgi iin bkz., Edgar OBullence The Kurdsh Rewolt, London 1973; Hassan Arfa, The Kurds An Historical Political Study, London, Oxford University Press,1966, Akgl, a.g.e., s.106, .Vedat, a.g.e., s.145.. 23 Kuruba, a.g.e., ss.194-196.

muhtra yollad. Burada da Krtlerin kimlii zerinde durulduktan sonra, Krt sorununun zm iin, btn Krtlerin yaad topraklar iine alacak bir zerk Krdistan kurulmas neriliyordu. Muhtraya ek olarak yollanan mektupta da, konferansn bu konuyla ilgilenmesi, ilgili devletlere bask yapmas ve incelemelerde bulunmak zere uluslar aras bir komisyon oluturulmas isteniyordu.

iii)21 Temmuz 12945 tarihinde, daha nce Ar isyannda kumandanlk yapm olan hsan Nuri Paa byk devletlere hitaben bir mektup yollayarak Krt halknn temsilcilerinin San Fransisko Konferansnda konumalarna izin verilmesini talep ediyordu. iv)26 Kasm 1945 tarihinde Devletlere yollanan bir baka mektupta ise, Krt sorununa bir zm bulunmas istei tekrarlanyordu. v)9 Aralk 1945te BM yelerine gnderilen muhtrada ise, nceki muhtra ve mektuplarda olduu gibi, Ortadoudaki istikrarn Krt sorununun zmne bal olduu belirtilmekteydi. vi)26 Haziran 1946da byk devletlerin dileri bakanlklarnn Paristeki toplantsna, Krt Ligi (Hoybun kastediliyor) bir muhtra yollayarak, Sevr ve Lozan Anlamalarnn ardndan ran, Irak, Suriye ve Trkiyedeki Krtlerin durumunu anlatmaktayd. vii)Yine Krt Ligi adna 10 Mart 1947de Moskovadaki drt devletin dileri bakanlar toplantsna benzer ierikli bir mektup yolland.
viii)31 Mart 1947 tarihinde Krt Liginin General Marshalla yollad muhtrada, ABDnin Trkiyeye yapaca yardma itiraz ediliyordu. ix)30 Temmuz 1947de BM nsan Haklar Komisyonuna da bir muhtra yollanarak Trkiye, ran ve Iraktaki Krtlere ynelik uygulamalardan ikayet ediliyordu.

10

x)29 Kasm 1948de Krt Ligi, Genel Sekreteriyle grmek zere Emin Kamuran Bedirhan, Dr.Zaza ve Dr.Ferzendeden oluan bir heyetle beraber, bir de mektup gnderdi. xi)15 Ocak 1949 tarihli BM nsan Haklar Komisyon Bakanlna mektupta, buraya 1947de gnderilen nota hatrlatlarak Trkiye, Irak ve randaki Krtlerin durumunun iyiletirilmesi isteniyordu. Benzer bir mektup, 3 mart 1956 tarihinde yine BMye yolland. xii)1957 Aralk aynda Kahirede toplanan Asya-Afrika Dayanma Konferansna Celadet Bedirhann dul ei tarafndan (Celadet Bey 1951de lmt) bir mektup yollanm ve Krt istekleri tekrarlanmtr. xiii)1958 Ekiminde Avrupa Krt renciler Cemiyeti tarafndan BM Genel Sekreteri Dag Hammarskjolda gnderilen mektup Ortadou sorunlarn tartacak olan toplantnn zel oturumunda Krt sorununa da yer verilmesini istemekteydi.

1960 ylna gelindiinde Trkiye dnda, zellikle Iraktaki Krt hareketleri yeniden canlanacak ve zamanla bu hareketler Trkiyede Krt hareketlerinin gelimesinde ve bir dayanak olumasnda nemli rol oynayacaktr. Trkiyede 1961 Anayasasnn getirdii hrriyet ve zgrlk ortamnn istismar sonucu 1960l yllarn ortalarndan itibaren kurulan ve dncenin ifade edilmesi zgrl arkasna snan ve kamu oyuna mal edilen dncelerin rgtlenmeleriyle birlikte, Trkiye THKO,THKP-C, TKP rgtlerinin adam karma, silahl saldr ve bombalama eylemleriyle birlikte terr ve terrizmle tanacakt. 12 Eyll 1980 ncesi dnemde giritikleri terr eylemleri ile, Dev-Sol, Dev-Yol, MLSPB, TKB, TDKP, TKP/MLTKKO,KEB,PKK,KUK,KAWA,RIZGAR gibi terr rgtleri, 1980 sonras dnmede Dev-Sol/SDB, TKP/ML-TKKO, HD gibi rgtler eylemlerde bulunurken, yurt dnda Ermeni Terr rgt ASALA Trkiyenin d temsilcilikleri ve diplomatlarna saldracakt Yukarda saydmz terr rgtleri arasnda PKK kt gnden gnmze

11

damgasn vuracak eylemlerini Trkiyeyi karna alarak Trkiye Cumhuriyetini blmeyi hedefleyecektir. KRDSTAN PARTS (PKK)
1. PKK Dou ve Gneydou Anadolu Blgemizi Trkiyeden ayrarak ran, Irak ve Suriye topraklar zerinde bamsz bir Krdistan devleti kurmay amalayan PKK, bunun gerekletirmek iin uzun sreli bir halk sava stratejisiyle, silahl propaganda taktiini benimsemitir. Skynetim Askeri Savclklarnca hazrlanan iddianamelerde yarglanan PKK rgt militanlarnn savclktaki ifadeleri ve yaynlar ile ele geirilen dokmanlara dayandrlarak PKK terr rgtnn amac; PKK Terr rgt, Trkiyedeki Krdistan mcadelesinin PKK tarafndan yrtlmesi, dier devletlerin hakimiyetleri altndaki Krt topraklarnn da o blgede yaayan Krtler tarafndan kurtarlmas, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin hakimiyeti altndaki topraklarndan bir ksmnn Marksist-Leninist temele dayal silahl mcadele ile devlet idaresinden ayrlmas suretiyle dou ve Gneydou Blgeside Marksist-Leninist temele dayal devrim mcadelesiyle Bamsz Birleik bir Krdistan devleti kurmay ama edinmitir. 24 dile getirilmitir. Bu amacn gerekletirmek zere PKK terr rgt halk savann gerektirdii Stratejik Savunma, Stratejik Denge, Stratejik Saldr eklinde bir taktik izlemitir.25 Stratejik Savunma aamas, ajitasyon ve propaganda ile halkn ekonomik ve ulusal taleplerinin dile getirilerek biimlendirilmesi, ajan, muhbir ve ikencecilerin ortadan kaldrlmas, silahl propaganda birliklerinin oaltlarak kurulacak ordunun askeri ekirdeinin oluturulmas, illegal partinin her alanda ina edilerek bu faaliyetleri baarya ulatnda yksek gerilla aamasna geerek 3-5-7-11 kiiden oluan silahl propaganda birliklerini 50-60 kiiyle oluturulmasdr. Bu dnem Gvenlik glerinin rgtsel ve askeri ynden daha gl olduu ve saldrya getii, mcadeleyi
24

M.Sami DENKER, Uluslararas Terr Trkiye ve PKK, Boazii Yaynlar, stanbul, 1997, s.63 25 Denker, a.g.e., ss.63-64

12

glerin ise stratejik olarak savunmada, taktik olarak saldrda bulunduu aamadr Dnemin sonlarna doru siyasal temeldeki gll askeri glle dntrerek devlet gleri ile denge konumuna ulalmak amalanr.

Stratejik Denge Stratejik savunma dneminde yrtlen yaygn eylemlerle, kitleler siyasal mcadeleye ekildiinden mcadelenin daha st boyutlarda genilemesi iin imkanlar yaratr. Askeri mcadelenin yannda genel grev, boykot, igal ve eitli dzeylerde ayaklanma ile gelien siyasi mcadele yntemleri gndeme gelir. Silahl birliklerin yannda tabur, alay, tugay gibi hareketli birliklerde yaratlarak ve hareketli sava biimleri ile beraber yrtlr. Stratejik denge dneminin uzunluu ve ksal blge ve dnyadaki gelimelere baldr. Bu dnem de, devletin krsal alandaki glerine saldrlarak, krsal alanda ekilmeye zorlanmas ve buralarda kurtarlm blgeler oluturulmasna allmtr. Teorik olarak bu dnemde krsal alanlarn ou PKK gerillalarnn denetimine alnm olmasna ramen, devlet askeri ynden gl kalmtr. Ayrca dnem ierisinde devlet ile dengeye gelinmeye allmtr. Stratejik Saldr PKK terr rgt, blgedeki kylerin halkn korku ve dehete boarak veya tehditle bask altnda tutarak zorla para, erzak ve giyecek toplam, silah ve mhimmat bulmaya, halk, ocuklarn askere alma gerekesiyle da kadrolarna vermeye zorlam, isteksiz davrananlar dahi bebek, ocuk demeden gen, ihtiyar, kadn erkek ayrm gzetmeden kuruna dizmi, kylerini atee vermi, okullar yakarak, blge halkn eitmek gibi kutsal bir grevi yerine getirmeye alan fedakar, yurtsever gen retmenleri, blge halkn, ayn inan, ayn dnce altnda kardee yaamaya ynlendiren saygn din adamlarn ldrmtr. Bu dnemde, ehir merkezlerine halkn kalabalk olduu yer ve blgelerde saldrlara yaplmtr. Dnem sonunun zellii ise, krdan ehire

13

inerek, devlete ait kurum ve kurululara szlarak, atlan devlet glerini iten ve dtan kuatma altna alarak imha etmeye almak olmutur.

PKKnn Faaliyet Alanlar rgt, Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde planlad 9 faaliyet alan yannda Trkiyedeki dier blgelerde de Metropol Eyalet rgtlenmelerini gelitirmitir. rgtn, Dou ve Gneydoudaki Eyalet yaplanmas 1. BOTAN Eyaleti, 2. MARDN Eyaleti 3. SERHAT Eyaleti 4. DERSM Eyaleti, 5. GNEYBATI Eyaleti, 6. AMED Eyaleti, 7. GARZAN Eyaleti, 8. GAP Eyaleti, 9. ERZURUM-ORTA ile birleti, 10. BEHDNAN, 11. UKUROVA rgtn Metropol Eyalet yaplanmas ise, I. Metropol Eyaleti: stanbul merkez olmak zere Marmara Blgesinin tm ehirleri.; II. Metropol Eyaleti: zmir merkez olmak zere Ege Blgesinin tm ehirleri; III. Metropol Eyaleti: Ankara merkez olmak zere Konya, Cihanbeyli, Kulu, Aksaray, Haymana, ereflikohisar; IV. Metropol Eyaleti: Adana merkez olmak zere Antalya, el,Hatay ve ukurova blgesi illeri. rgt ayrca Karadeniz Blgesini de ayr bir alma alan olarak belirlemitir. Yukarda anlatlan stratejiler dorultusunda ve tanmlanan alanlarda faaliyet gsteren PKKnn ilk temelleri, 1974 ylnda Ankara Yksek retim Dernei (AYD) ierisinde yer alan Abdullah calan ve arkadalar Kesire Yldrm, Musa Erdoan, Ali Haydar Kaytan, Haki Karaer, Cemil Bayk, Ali

14

zer, Kemal Pir ve Mustafa Dere tarafndan Ankarann Tuzlu ayr semtinde yaplan bir toplantda atlmtr. Devrimci Dou Kltr Ocaklar DDKOnun kurulduu sralarda, SBFde renci olarak bulunan Abdullah calan o dnemde Avni Gkolu ve mer Ayna gibi arkadalaryla ulusal sorunun silahl mcadele ile zlebileceini yaymaya almlarsa da dernekte tasvip grmemilerdir. 1975 ortalarnda AYDnin ynetim kurulan seilen Abdullah calan, Haki Karaer ve dier arkadalar ile birlikte Trkiyenin bamszl zerine younlaarak, dernek iin tartma konusuna yeni bir boyut olarak tekrar ulusal sorun konusunu getirmiler ise de ayn ekilde ilgi gstermemilerdi. Krtlerin bir ulus olduunu, smrge halinde yaadklar iin bamsz bir rgtlenmeye haklarnn olduunu savunan Abdullah calan ve arkadalar, bu dorultuda srdrdkleri faaliyet alann, 1976 Kurban Bayramnda yaplan Ankara dikmen toplantsndan sonra Dou ve Gneydou Anadolu Blgesine tamlardr. Krdistan Devriminin Yolu isimli brorde, dnyann durumu ksaca deerlendirildikten sonra, smrgecilik tarihi, Krdistan toplumunun sosyal yaps ve Krtlerin tarihi anlatlmaktayd. Trkiyenin Krdistan olduu, devrimde de Trkiye Krdistannn nderlik yapaca ileri srlmekteydi. Bylelikle, 1978de balatlan silahl hareketlerle ismini Apocular veya UKOcular (Ulusal Kurtulu Ordusu) olarak duyurmaya balayan grup, ayn yl Diyarbakrn Balar semtinde bir evde yaptklar toplantyla rgtlenmelerinin ismini Partiya Karkari Krdistan (PKK) olarak benimsenmesini ve bu isimle kurulacak partinin tzk ve programnn hazrlanmasna karar verdiler. lk olarak Gneydou Anadolu blgesindeki dier sol rgtleri kendi eylem alanlarndan atabilmek iin mcadeleye giren PKK, zellikle Halkn Kurtuluu, Devrimci Halkn Birlii ile reformist milliyeti gler olarak nitelendirdikleri Krdistan Ulusal Kurtuluular (KUK) ve DDKD gibi rgtleri sindirerek blgedeki etkinliklerini sildi. Bu arada blgedeki oluturduu halk mahkemeleri ile kanl infaz sahneleri dzenleyerek yre halk zerinde bask kurmutur.

15

1980 ylna gelindiinde olduka geni kesimler rgte kazanlm, dman olarak grlen hedefler etkisiz klnmt. 12 Eyllden ksa bir sre nce, Trkiyeden kaarak Suriyenin am ehrine yerleen Abdullah calan, PKK rgtn buradan ynlendirmeye balamtr. Bu arada gvenlik gleri, gerekletirdii operasyonlar ile rgte darbeler vurmaya ve fiziki gcn sarsmtr. 1981 Temmuz aynda yurtdnda yaplan PKK I. Konferans, 12 Eyll yenilgisini eletiren gruplarn muhalefetine ramen, Abdullah calann hazrlad politik raporun onaylanmasyla sonulanm. 1982 Kongresinde; partide uygulanan sk disiplin sonucu daha da gelien muhalefet hareketi, Abdullah calann hazrlad yeni parti tz ve programn onaylamamtr. Kongre sonrasnda rgtten ayrlmak isteyen Mehmet Karasungur ve Yaar Organn ldrlmesiyle balayan tasfiye hareketi giderek katliamlara dnt. 1983 yl sonlarna doru, kamplardan ayrlmak isteyen bir ok militan devaya ihanet ettiklerine dair itirafa zorlanm ve ikenceye tabi tutulmulardr. Bunlardan bazlar, rgt tarafndan partili yelere ibret tekil etmesi iin herkesin gz nnde kuruna dizilerek ldrld. PKK, ilkel milliyeti grup olarak niteledii IKDPnin desteini kazanarak. Kuzey Irakta mcadele iin bir geri st oluturmay baard.1984de amda gerekletirilen II. Kongreden sonra konu banda anlatlan stratejiden hareketle, kamplardaki mensuplarn gerilla savana hazrlayan rgt, stratejik savunma safhasndan stratejik denge safhasna gemek iin, zellikle Gneydou Anadolunun Hakkari-Mardin ve Siirt illerini kapsayan alan ierisindeki askeri hedeflere kar, Krdistan Silahl Kuvvetleri (Hezen Rzgariya Krdistan-HRK) ad altnda aparat oluturmu, 15 Austos 1984 tarihinde, Eruh ve emdinli ilelerine saldrarak sava balattn ilan etmitir. HRK, Vietnamdaki Vietkongun bir kopyas olarak, Dou Blokundaki 3-3lk askeri sistem zerinde oluturulmutu. (3 mangadan bir takm, 3 takmdan bir blk). Bylelikle PKK, fiilen stratejik denge safhasn uygulamaya balad. Bu arada etin Gngr (Semir), Ali Haydar Kaytan (Fuat), Baki Karaer (Sleyman) ve Resul Altunok (Davut) isimli PKK/MK yelerince balatlan rgtn Trkiyedeki silahl eylemlerinin yerine, ana kadrolarnn yurt dna

16

kaydrlarak, faaliyetlerin Avrupada propagandaya dayal olarak srdrlmesi eklinde muhalefet hareketi, Avrupadaki on kadar sol Trk rgtyle, 1985 Aralk aynda PKKy terristlikle sulayan bildiri yaynlamasndan sonra, hizipleme doruk noktasna kt. PKK/MK ise bu grn aksine rgtn tm kadrolarn gruplar halinde Trkiyeye gndererek silahl eylemlere devam edeceini aklad. Ayrca hain olarak nitelendirilen Resul Altnok, etin Gngr gibi muhalif MK yelerinin ldrlmesine giriildi. PKKnn izdii yeni mcadele izgisine gre, Orta Krdistan olarak nitelenen Botan Alannda bir gerilla sava yrtlerek, yerel halk ayaklanmalar balatlacakt. Ayrca 21 Martta cephe ilan yaplacak, eylem program bu tarihten itibarn uygun admlarla srdrlecekti. Nitekim, 1985 bahar aylarnda Trkiyeye giren PKK militanlar, bu eylem program ierisinde yerel ayaklanmalar bir trl gerekletiremedi. rgtn her eylemi, birbiri ardna kan atmalar ile militanlarn ounun ldrlmesiyle sonulanyordu. PKK, ERNK ilanndaki bu ilk fiyaskodan sonra 1985 sonundan itibaren yeniden toparlanma hareketine giriti. Gvenlik kuvvetlerine kar yrtlen silahl saldrlarn yannda bu defa ky basknlar eylemleri tertiplemeye balad. 1986de ERNKnin yeniden canlandrlmas karar alnd. Bahar Atlm ad verilen bu yeni eylem dnemi, Mart aynda gvenlik glerine yaplan saldrlarla balad. 1986 aylar sresince dzenlenen vur-ka eylemleri ile 200e yakn asker ve sivil ldrld. Bu dnemin en kanl eylemleri, Hakkarinin Uludere ilesi 12 gvenlik grevlisinin ldrlmesi oluyordu. PKKnn 25-30 Ekim 1986 tarihleri arasnda yaplan III. Kongresinde 1986 yl eylemleri srasnda kendilerine byk zorluklar karan ky koruculuu sistemine kar topyekn saldrya geildi. Bunlarn sindirilmesi ve PRKnn feshedilerek yerine Krdistan Halk Kurtulu Ordusu (Arteye Rzgariye Gelle Krdistan-ARGK)nin inasna balanmas karar alnd. Kongre karar dorultusunda PKK ilk eylemini 18 Ocakta Mardin-merli ilesinde Pnarck Ky baskn eklinde gerekletirdi. 30 kii tarafndan sonulanan bu eylemden sonra PKK ayn yl ierisinde 8 ky basarak bir ok vatandamz ldrd.

17

Gerekletirdii bu eylemlerle, PKK yurtd kamuoyunda Krtlk hareketlerinin tartlr hale gelmesini salamay, PKK, eylemlerini gerek Birlemi Milletler, gerekse Avrupa kamuoyunda Ulusal Kurtulu Sava olarak kabul ettirmeyi amalamaktayd. Nevarki, 1988 balarnda gerekletirmek istedii ehir rgtlenmelerine geni darbeler vurulmas sonrasnda rgt ierisindeki hiziplemeleri tekrar su yzne kacakt. Burada dikkat edilecek olan nemli bir konu PKKnn silahl mcadele ile siyasi mcadeleyi, birlikte yrtme stratejisine doru bir ynelmenin gzlenmesidir. Avrupadaki pek ok lkede zellikle muhalefet partileri ve dier kurululardan aldklar destek ve sempati ile mcadelesini yurt dnda ve siyasi platformda ele almas, artk Trkiye tek bir Terrist rgte kar deil, fakat bunun arkasndaki glerle de mcadele etmek zorunda kalacaktr. Yurt iinde ve dnda bulunan yasal ve yasad uzantlaryla terrist eylemlerle halkn desteini kazanamayacan anlam olan PKK, 1992 ylndan itibaren amacn gerekletirebilmek iin siyasi faaliyetlere arlk vermeyi gerekli grm ve nce Krdistan Ulusal Meclisi (KUM) oluturma almalarna balam, Avrupann muhtelif lkelerinde seilen delegelerin de davet edildii Kuzey Irakta kendi kontrolndeki Zeli kampndaki KUM toplants gerekli katlm olmadndan ertelenmitir. Bu arada DEPin PKK terr rgt ile ilikilerinden dolay kapatlmas ve dokunulmazlklar kaldrlan milletvekillerinin firar ederek Avrupaya gitmeleri zerinde srgnde Krdistan Parlamentosu Hazrlklarna balanm, hazrlk komisyonunun almalar sonunda da 12 Nisan 1995 tarihinde Hollandann Lahey kentinde yaplan bir toplantda srgnde Krdistan parlamentosunu oluturduu aklanmtr. PKKnn Propaganda Faaliyetleri rgtn en etkin ve bilinli bir ekilde yrtt ve dardan da destekle baarya ulat propaganda faaliyetleri olmutur. Yurt dnda, Trkiye aleyhine olumsuz kamuoyu yaratmak iin, eitli iddialarla uluslar aras demokratik kitle kurulularna mracaatta bulunarak kendilerinin bir terr rgt olmadn, bilakis Krt halknn bamszl iin mcadele

18

veren gerilla kuvvetleri olduklarn vurgulam, insanlarn acma ve yardmseverlik hislerine hitap ederek, ama ou zamanda, fikirleri dorultusunda hareket etmeyen ahslar tehdit etmek, karmak, hain-ajan diye nitelendirerek szde mahkeme etmek ve ounlukla ldrmek suretiyle propagandasn iddete dayandrarak kesintisiz devam ettirmi bunda da baarl olmutur. Avrupann eitli lkeleri bata Fransa, Almanya, sve, Belika ve ngiltere olmak zere Krtlerin insan haklaryla ilgilenmi gibi grnmler, ama aslnda kendi devlet politikalarnn rtl bir ekilde propagandasn yapan kurulu ve derneklerini PKK politikasnn emrine vererek rgt aka desteklemilerdir.26 PKK terr rgt, 5 Austos 1984teki Eruh-emdinli basknn dan, APO yakalanana kadar(22 ubat 1999a kadar) 6036 saldr gerekletirmi, 8257 defa gvenlik kuvvetleriyle atmaya girilmi, Trkiyenin muhtelif yerlerinde 3071 Bombalama eylemi gerekletirilmi, 388 gasp suu ilenmi, bu eylemler sonucu, 4472 sivil, hayatn kaybetmi, 5620 sivil yaralanm, 247 polis, 3.874 asker, 1225 ky korucusu ehit olmu, 8.178 asker, 1665 ky koruyucusu, ve 909 polis yaralanmtr.27 Bu a bilanonun yannda rgtn Trkiyeye verdii ekonomik zararn deeri ise, 100-150 miyar ABD dolar olarak tahmin ediliyor. Yakalandktan sonra mralda yarglanan ve idama mahkum edilen PKK rgtnn lideri APO, yazl savunmasndan anlalaca zere, asl isteinin niter TC Devletine hizmet etmek, yaatmak deildir. Onun hizmet etmek istedii ve kurulmasn istedii ikinci bir Cumhuriyettir. Szde Demokratik bir devlettir. Yani u yada bu ekilde giderek artan Krt nfusunun arlna dayal Anadolu ya egemen olacak bir Demokratik Devlet. Domokratik Devletten ne anlald ise konu ile ilgili jargonlar bilenler iin malumdur. Nitekim, PKKnin silah deil, akl la mcadeleye devam edilmesi direktifleri, Krte eitim, Krt kimliinin tannmas v.b. talepleri, pasif mcadele olarak nitelenebilecek, bir mcadele girdiinin bir gstergesidir.28
26 27

a.g.e., ss.79-133. Altemur Kl, Titrek Pusula, Tima Yaynclk, 2.b.stanbul, 1999, ss.172-173. 28 Kl, a.g.e., s.212.

19

Yneticilerin ve siyasilerin bu masumane grnen istekler konusunda dikkatli davranmalar, gemite yaptklar hatalar tekrarlamamalar millete ve uyank olunmas gereken, ksacagaflet, hyanet ve delalet sendromu ile malul olmamalar gerekmektedir. Tarih iinde Anadoluda oturan deiik milletler ve deiik devletler olmutur. Anadolu topraklar zerinden, deiik devletler gelmi ve gemilerdir. Bunlarn yaamlar incelendiinde bu topraklarda hakim olmann, oturmann bedelinin ok yksek olduu grlr. Nitekim, Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra, yeni g merkezleri, ittifaklar ve etki alanlarnn ortaya kmas, Enerji, Su ve Tahln ok nemli stratejik kaynak olarak nmzdeki yirmi yla damgasna vuracann anlalmas, Trkiye zerine kurgulanan bu tr oyunlar anlamamz daha da kolaylamaktadr. Sonu yerine: Ulusal G Unsurlar ve Jeo politika ve Jeo strateji asndan Trkiye Jeopolitiini deerlendirilmesi 1. Trkiye nin Corafi G Unsurlar jeopolitiin deimeyen unsurlar olarak ta bilinmektedir. Corafi Konum; Matematik konum ve zel Konum olarak ikiye ayrlr. Trkiye nin matematik konumu, 26-45 dou meridyenleri ile 36-42 kuzey paralelleri arasnda yer almakta, doudan batya 76 dakikalk bir zaman fark bulunmaktadr. Yzlm, 814.578 km2 dir. Bameridyene gre dou, Ekvatora gre de kuzey yar krede yer almaktadr. Matematik konum itibariyle Trkiye, hem kuzeyli ve hem de doulu bir lke olarak orta enlemlerde yerini almakta ve lman iklim kuana girmektedir. Scaklk deerleri, enleme bal olarak gneyden kuzeye, ykseklie bal olarak ta batdan douya doru dmektedir. Bylece, lkenin en scak blgeleri, Gney, Gneydou ve Gneybat blgeleri iken, en souk blgesi de Kuzeydou Anadolu Blgesi dir. zel Konum; Trkiye nin kuzeyinde; Karadeniz, dousunda ran, Grcistan, Ermenistan ve Nahvan, gneyinde Irak, Suriye ve Akdeniz, batsnda Adalar (Ege) Denizi, kuzeybatsnda ise Yunanistan ve Bulgaristan yer almaktadr. Topraklarnn kuzeybat ksmnn ortasnda Marmara Denizi vardr. Marmara Denizi ni Karadeniz e balayan stanbul Boaz ile Ege

20

Denizi ne balayan anakkale Boaz vardr. Ege Denizi ve Akdeniz zerinden Cebeli Tark Boaz ile Atlas Okyanusu na, Svey Kanal ile de Kzldeniz zerinden Hint Okyanusu na balanr. Ayrca, Karadeniz zerinden Don-Volga Kanal ile Hazar Denizi ne balanabilmektedir. Trkiye, Karadeniz ve Hazar a komu olan lkeler iin Boazlarn byk nemi vardr. Boazlardan ylda, 50 ila 200 bin groston arasnda deien tonajlarda 50-60 bin kadar gemi transit gei yapmaktadr. Ayrca, stanbul Boaz zerindeki iki kpr (stanbul ve Fatih) ile de karadan Asya ile Avrupa ktalar birbirine balanmtr. te yandan, gneyde Trkiye, Kuzey Afrika lkelerine ok yakndr. Bylece lke, Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnn birletii corafyada ve bu ktalar arasndaki balanty ve corafi btnl salayan anahtar lkedir. Herhangi bir lkenin veya yerin; dalara, ovalara, akarsulara, denizlere, okyanuslara, boazlara, geitlere, yer alt ve yer st zenginliklerine, tarm ve sanayi blgelerine, ulam faktrlerine, turizm zelliklerine ve ktalara gre konumuna, yani tm doal, siyasal, ekonomik ve sosyal etkenlere gre belirlenen konumuna zel konum denmektedir.29 Buna gre Trkiye, dalara gre dalk bir lke olup, ortalama ykseklii 1132 metrelik ykseltiyle Asya (1010 m) den bile yksektir. Ovalar, daha ok kylarda ve akarsu vadilerindedir. Akarsular bakmndan blgedeki en zengin lkedir. yan denizlerle kapl yarmadalar (Anadolu ve Trakya) a sahip olan Trkiye, yer alt ve yer st kaynaklar bakmndan da dnyada sayl lkeler arasnda yer alr. Tarmsal kaynaklar ve eitli iklim tipleri, tarihi ve doal turizm potansiyeli, zengin bitki rts bakmlarndan da kta arasnda bir geii temsil etmektedir. Sanayileme dzeyi, sanayilemi Avrupa lkeleri ile sanayileememi Asya lkeleri arasnda kalan, kta arasnda deniz, kara, demir ve hava yollar ile ulam imkanlar asndan da kpr lkedir. Ksacas Trkiye, ktalar aras bir kavak, kpr ya da gei lkesidir. Afrika nn etkileri Gney ve Gneydou Anadolu blgelerine, Asya nn etkileri Dou ve Anadolu blgelerine, Avrupa nn etkileri de Marmara ve Bat Anadolu blgelerine kadar sokularak, adeta bu kta birbirine Trkiye de kavumaktadrlar.

29

ZEY Ramazan, Jeopolitik ve Jeostratejik Adan Trkiye, Marifet Yay. No: 149/11, 1. bask, stanbul, 1998, s. 64.

21

Matematik konum, lkenin doal zellikleri zerinde etkili olurken, zel Konum da, siyasi, sosyal ve ekonomik durumunu dorudan etkilemektedir. Dolaysyla Trkiye nin corafi gcnn deerlendirilmesinde, jeopolitiin deimeyen unsurlar olan, lkenin dnya ve blge corafyasna gre konumu, corafi btnl, tad stratejik kaynaklar ile sahas birer alt birim olarak dikkate alnmaldr. nk dnyada, iki ktada topra olan lkeden birisi Trkiye dir ve dierleri de, Rusya ve Msr dr. Trkiye, dnyann en byk kara paralar olan Asya ve Afrika ile Avrupa nn, jeopolitik deyimiyle Dnya Adas nn menteesidir. Bu haliyle Trkiye nin corafi konumu, zamana bal olarak ortaya kan yeni g merkezleri yer ve el deitirse bile nemini koruyacaktr. Ancak bunu korumann bir bedeli vardr. Corafi Btnlk; Snrlarn corafi adan salam ve gvenli oluu, lkeyi corafi btnle kavuturmaktadr. Trkiye, ne kadar gvenli snrlara sahip olursa, o derece corafi btnln koruyabilecektir. Siyasi snrlar, anlamalarla tannm olan snr izgileri iken, corafi snrlar ise snr tesinden balamaktadr. Bunun anlam; Trkiye nin corafi btnln ve ulusal karlarn dardan tehdit edebilecek nitelikteki Balkanlar da, Ortadou da, Kafkaslar da, Ege de ve Akdeniz deki gelimeleri yakndan izleyerek nlemlerini zamannda almas demektir. nk, corafi btnln salanmas ve devam iin, snr tesindeki problemlerin daha snrlara gelmeden ve yerinde zlmesi gerekmektedir. Nitekim, corafi btnlkten yoksun lkelerin, komularyla sonu gelmeyen ve kendilerini zafiyete uratan problemleri vardr. Bunun yannda, snr tesi kltrel ve siyasal gelimelerin Trkiye iindeki olumsuz yansmalar son 30 yl iinde yaanmtr. Siyasi gr farkllnn ideolojik sava biiminde yaanmas, etnik ayrmclk oyunlar, PKK ve dier ideolojik ve blc rgtler, Ege deki adalar ve kta sahanl uyumazlklar, Kbrstaki durum v.b. gibi sorunlar, Trkiye yi hem iktisadi ve hem de siyasal olarak etkilemitir. Bu anlamda corafi btnlk ve saha, homojen bir toplum yapsyla salanabilecektir. Genel olarak kltrel adan homojen bir yapya sahip olmayan corafi btnlkler bu deerlerini byk lde kaybetmektedirler. Ksacas corafi btnlk, btnl olan bir kltr ve

22

saha ile anlam ve g kazanmaktadr. Trkiyenin kltr btnl homojen olmakla birlikte, corafi btnl bakmndan bir Ada Devleti gibi tam bir btnle sahip deildir. Ulatrma ve iletiim teknolojilerindeki deiiklikler, corafi btnl etkileyen unsurlardr. Uzun ve dz Suriye snr, zor ve engebeli Irak ve ran snrlar, almas zor Kafkaslar, engel olma gc giderek azalan Karadeniz, dz ve kk Trakya ovas, atlama ta durumundaki Ege Adalar Trkiyenin corafi btnlne kar dardan gelebilecek tehditlere kar savunmay gletirmektedir. nk Trkiye, engebelerle glendirilmi gvenli snrlara sahip deildir ve gelien teknoloji ve aralar, Trkiyenin kylarnn engellik zelliini zayflatmaktadr. Saha Genilii; lkelerin corafi btnlklerini nasl gvenli snrlar belirleyip deerlendiriyorsa, lke corafyasnn yeterliliini de saha ve bu sahada bulunan stratejik kaynaklar belirlemektedir. Sahann genilii ve iindeki ekonomik ve stratejik kaynaklar ve olanaklar nemlidir. nsanlar iin gerekli her trl kaynak, sahann kaplad toprakta ve denizlerdedir. Saha ayrca, gvenliktir, gtr. rnein; Rusya y Napolyon ordular nnde, I. Ve II. Dnya Savalarnda Alman ordular nnde yok olmaktan kurtaran sahasnn geniliidir. Yine, in-Japon Savanda, in stratejisinin dayana saha olmutur. II. Dnya Sava srasnda Balkanlar igal eden Almanlar durduran faktrlerden birisi de,Trkiye sahasnn almas g ve uzun oluudur. nk Hitler, Kafkaslar ile Orta Dou ya da sahip olmak istemitir. Trkiye corafyasnn salad saha genilii, Kurtulu Sava srasnda da Yunanllar nnde en byk engellerden biriydi. Bugn de, Trkiye nin saha genilii, Yunanistan, Bulgaristan, Suriye, Irak ve ran karsnda bir batan bir baa aamayacaklar ve btnyle hakim olamayacaklar bir g unsurudur.30 Sahann bykl ve etkisi, teknolojinin, ulatrmann ve iletiimin gelimesiyle deimektedir. Sahann gvenlii, teknik gelimelere bal olarak azalmakta ve ancak kaybolmamaktadr. zellikle, sahann sahip olduu ekonomik kaynaklarn ileyecek yetimi insan kaynaklar ile bir

30

LHAN, Jeopolitik Duyarllk, s. 72.

23

btnlk arz etmektedir. Bu adan Trkiye, yeterli saha byklne, zengin yer alt ve yer st kaynaklarna ve yeterli beeri kaynaklara sahiptir. Ancak bunlarn potansiyel g konumundan aktif g konumuna geirilmesi gerekmektedir. Corafi zellikler; lkeler, corafi konumlar, corafi btnlkleri ve kapladklar sahalarla zelliklerini kazandklarndan, bu zellikler lkeyi bir Ada Devleti, Kenar Kuak Devleti, Kta i Devleti ve Kta Devleti yapmaktadr.31 Trkiye corafyas genel olarak, Kenar Devlet zellii gstermektedir. Ancak, corafi konumu ve blgesel g unsurlar bakmndan da Kta i Devlet niteliini kazanmtr. Asya ile Avrupa ktalar arasndaki Trkiye nin, yan denizlerle evrili Anadolu ve Trakya yarmadalarndan olumas, kara snrlar, da silsilesi, byk bir nehir, zor geilir l gibi gvenlik salayc doal engellere sahip olmamas nedenleriyle Trkiye, bir Kta i Devleti dir. Bunun yannda denizler de eskisi kadar engel olma zellii tamamaktadr. Bu durum Trkiye yi, Kenar Kuak Devleti olma zelliinden Devlet olma zelliine geie neden olmaktadr. devletlerin gvenlikleri en ok tehdit altnda olan lkelerdir. Trkiye gibi bu tr devletler, zayf dtklerinde komularnn ilgisini ekerlerken, glendiklerinde de onlarn gvenlik nedeniyle aralarnda ttifaklara yneldikleri grlmektedir. rnein; Trkiye aleyhine kurulan Yunanistan-Gney Kbrs-Suriye, Ermenistan-ran-Rusya ve Bulgaristan-Yunanistan-Srbistan Slav Birlii gibi siyasi ve askeri yaknlamalarn ok ynl ibirlii ilikileri iine girdikleri grlmektedir. zetle, lkelerin tehdit altndaki corafyalar, ayn zamanda glerinin nemli bir blmdr. Dnya zerindeki yerleri ve corafi konumlar, snrlarnn salad corafi btnlkleri, sahip olduklar saha ve sahadaki stratejik ve ekonomik kaynaklar ve bunlarla kazandklar corafi zellik, lkelerin corafi gcn oluturmaktadr. Corafi g, ayn zamanda jeopolitiin deimeyen unsurlarndan olumaktadr.

2. Trkiye nin Beeri G Unsurlar

31

A.g.e., s. 73.

24

Jeopolitiin deien unsurlar olarak ta bilinen bu unsurlar; sosyokltrel deerler, ekonomik deerler, politik ve askeri deerler ile zaman dr. Sosyo- Kltrel Deerler; Trkiyenin corafyasna ve dnya zerindeki corafi konumuna bal olarak tarihi sre iinde oluan sosyal ve kltrel deerleri, yine zamana bal olarak deiim iindedir. Trkiye nin kltrel yaps, Bat, slam ve Trk kltrlerinin homojen karmndan olumaktadr. Bu haliyle kltr yaps, Bat ile Dou nun kesitii bir konumdadr. Jeokltrel adan bu konumun avantajl ve dezavantajl yanlar vardr. Dou kltrleri ile Bat kltrleri arasnda bir kltrel kpr olmann en iyi yan, blgesel ilikiler asndan bir gei lkesi olmasdr. Komularla daha kolay ilikiler iine girebilme olana salar. Ancak, lke iindeki kltrel btnlk, kltrn tm unsurlaryla saland lde ulusal gce destek verebilecektir. Bugn Trkiyenin kltrel yapsn homojenlikten heterojenlie ve dolaysyla mikro kltr paralarna ayrma giriimleri, lkenin jeopolitik konumunu etkileyecektir. Tarihi, ideolojisi, dili, dini, rf ve adetleri, ahlaki deerleriyle toplumu bir arada tutan bir har olarak kltrel yap, millet ve devlet olabilmenin ve siyasal varlnn devamn salayan en temel unsurdur. Nitekim, lke snrlar ile oluan siyasi g merkezleri ve kltr ortaklklarnn snrlad kltr evreleri, corafi konumlarna gre deerlenmektedirler. Corafi zellikler, kltr yaplarnda etkinlii sren jeokltr verileridir. Bu anlamda Trkiye, Bat, Orta Dou ve Orta Asya Trk kltr evreleri arasnda bir kpr ve kaynatrma zelliindedir. Son yllarda, ABD ve Avrupa tarafndan sk sk dile getirilen ve Trkiyenin Orta Asya cumhuriyetlerine Model lke olarak nerilmesi bunu desteklemektedir. Ekonomik, siyasal ve kltrel bakmlardan model lke olarak gsterilmektedir. Trkiyenin gelimesi ve kalknmas, beeri gcn alt yapsn oluturan kltr btnln salayabilmesine baldr. nk kltr, corafi gcn dnda kalan dier glere ruh ve ekil veren ortam hazrlamaktadr ve bu dier unsurlarn itici gcdr. Corafi g ise, beeri gle anlam kazanmakta ve onunla birlikte ulusal gc oluturmaktadr. Kendi kltrel deerlerine sahip km bir toplum, nfus kalabalndan

25

kurtulmu olur. Nfusun eitim, bilgi, beceri ve refah dzeyleri, ahlaki yaps beeri unsurlardandr. Bunlar da ayn zamanda, lkenin ekonomik gelimilik dzeyinden etkilenmektedir. nk, bireylerin refah dzeyleri, onlarn eitim, bilgi ve beceri dzeylerini dorudan etkilemektedir. Trkiyenin blgesinde ve dnyada jeopolitik konumu gl bir lke olabilmesi iin; yksek bir eitim, bilgi ve beceriyle desteklenmi insan gcnn alkanlk, drstlk, adalet gibi ahlaki deerlerle donatlarak, kt ekonomik ve stratejik kaynaklar kaliteli biimde ileyebilme yeteneine kavuturulmas gerekmektedir. Almanya ve Japonya nn ksa srede kalknmalarnn temelinde bu vardr. Bu potansiyel bizde de olduuna gre, politika ve stratejinin grevi, kaynak ve gleri deerlendirme sanat olarak, bu potansiyel gc gelitirmek, hazr gc ihtiya olduunda ve yeterli lde potansiyel gce yaklatrmak ve g kullanlmas gereken noktalarda da olabildiince en ok gc bulundurmak ve kullanmaktr. Ekonomik Deerler; Trkiye, zengin yer alt ve yer st kaynaklarna sahiptir. Geni tarm ve hayvanclk alanlar, elverili iklim tiplerine uygun ve eitte bitki eitlerine sahiptir. lke topraklarnn % 36.2 sini tarm alanlar, % 11.2 sini ayr ve meralar, % 26.22 sini de ormanlar oluturmaktadr. Endstriyel deerleri asndan tarm ve hayvanclk ekonomik deerler tamaktadr. Trkiyenin yararlanlabilir su potansiyeli toplam 500 milyon m3 tr. Bunun iinde akarsular, gller, ya biimindeki su hacmi, yer alt sular vardr. Akarsulardan yllk hidroenerji retim potansiyeli 295 milyar kwh tir. Bundan baka, jeotermal enerji potansiyeli 35600 MW, rzgar enerjisi potansiyeli, karada ve denizde olmak zere 108000 MW, gne enerjisi potansiyeli 500 Mtep (milyon ton petrol edeeri), biomas enerji potansiyeli 40 Mtep tir. Ayrca, fosil yaktlar ve doal gaz ile alan elektrik santrallerinden de elektrik retilmektedir. Trkiye nin 2020 yl elektrik enerjisi talebinin 556 milyar kwh olduu dnldnde, yukardaki enerji retim potansiyeli Trkiye yi elektrik enerjisi ihracats yapabilecektir. Dier enerji kaynaklarndan petrol ve doal gaz fakiri olan Trkiye de, 43.7 milyon ton petrol rezervi ve 8,8 milyar m3 doalgaz rezervi vardr. Takmr ile linyit rezervleri de srayla, 1,124 milyar ton ve 8,075 milyar

26

tondur. Asfaltit, 82 milyon ton ve bitmlerin de 1,641 milyar tondur. Nkleer enerjinin hammaddesi olan uranyum rezervi 9129 ton, toryum da 380.000 tondur. ki tane santrali 30 yl sreyle besleyebilecek nkleer potansiyel vardr. Madenler bakmndan Trkiye deki en nemli madenler, Bor (1,2 milyon ton), Krom (1,4 milyon ton), Demir (4,4 milyon ton), Bakr (3,8 milyon ton) ve Kkrt tr. Trkiye, karayolu, havayolu, denizyolu ve demiryolu tamacl bakmndan kta arasnda bir transit gei lkesidir. Bunlardan baka, Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadou arasnda elektrik iletim hatlarnn baland enterkonnekte sistemlerin kavak noktasdr. Enerji alanndaki petrol ve doalgaz boru hatlarnn da gei lkesi olabilecektir. rnein, Rusya dan Balkanlar yoluyla 1986 ylndan beri doalgaz satn aldmz Bat Hatt, Mavi Akm Boru Hatt, Irak-Trkiye Petrol boru hatlar, ranTrkiye Doalgaz Boru Hatt ve proje halindeki Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatt ile Boazlar yoluyla geen ham petrollerle birlikte Trkiye, kuzeyden gneye ve doudan batya adeta bir enerji kprs lke olabilecektir. Trkiyenin sahip olduu beeri deerlerle corafi konumunun oluturduu gcn blgesel ve dnya leindeki gler karsndaki durumu Trkiye jeopolitiinin temel zelliklerini ortaya koymaktadr. Buna, jeopolitik konum denmektedir. Corafi konumun deimezlii yannda,Trkiyenin jeopolitik konumu deien i ve d etkenlerle deiebilmektedir. Trkiye, bir snrlar lkesidir. slamiyet ile Hristiyanln, dou kltr ile bat kltrnn, Asya ile Avrupann, tek partili sistemlerle ok partili sistemlerin, serbest Pazar ekonomisiyle kontroll ve devleti ekonomilerin snrndadr ve bu konumun skntlarn yaamaktadr. Jeopolitik teorilerden, Kara Hakimiyet Teorisi (i kenar kuak) ile Kenar Kuak Teorisinin srtme noktasnda olup; AB, BDT (Bamsz devletler topluluu) ve ABD arasnda ve etkilerinde kalm bir lkedir. Yine Trkiye, dnyann en hassas blgesi olan, Kafkaslar, Ortadou ve Balkanlar dan oluan Stratejik genin tam ortasndadr. Bu zellikle bu blgelerde karlar olan ya da mstevli emelleri olan devletlerin Trkiye zerinde zaman zaman rettikleri senoryalar ile Trkiyeyi

27

etkilemeye almaktadrlar. Szde Ermeni Soykrm iddialar, Ermeni Terr rgt ASALAnn eylemleri, PKKnn varl, dayanak noktas, destekleri ve geldii aama, Trkiyenin ne kadar d tehditlere ak olduunun bir gstergesi. te Trkiye, jeopolitiin deien ve deimeyen unsurlarn birlikte ve btn olarak deerlendirerek ve bunlardan gl olduklar ile gsz olduu yanlarn tamamlayarak, blgesinde gl bir devlet olma potansiyeline sahiptir. Ynlendirilen ve d etkilere ak bir devlet olarak varlnn devam tehlikeye dmemesi iin, yneten bir devlet olmaldr. Bunun iin de, ulusal g unsurlarn, bir btn halinde ve birbirleriyle uyumlu hale getirerek kullanmaldr.

28

KAYNAKA

--------------,Jeopolitik ve Jeostratejik Adan Trkiye, Marifet Yay., No: 149/11, 1. bask, stanbul, 1998 AHMED Botan,Krtler ve Krdistan Tarihi I, stanbul 1991. AKGL Suat, Yakn Trkiyede Dersim syanlar ve Gerekler, stanbul Boazii Yaynlar, 1992. AKN Abdllahat,Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasi, stanbul, nklap ve Aka Kitabevi Koll.ti., 1994. ANDERSON M.Smith, Dou Sorunu (1774-1923) Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, (ev:dil Esen) Y.K.Yaynlar, stanbul 2001. ARI Tayyar, Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yay., 3. Bask, stanbul, 1999. BELGE Murat, Trkler ve Krtler:Nereden Nereye?Birikim Yaynlar, stanbul 1995. BEK smail,Krdistan zeri Emperyalizmin Bak, Ankara,

Yurt Kitap-Yayn 1992.

BRUNESSEN Martin,Aa, eyh ve Devlet, Krdistann Sosyal ve Politik rgtlemesi, Ankara zge Yaynlar,T.Y.

29

BRUNESSEN Martin, Krtler zerine Yazlar, stanbul lke

Yaynlar,1994.
BRZEZNSK Zibigniev, Byk Santran Tahtas : Amerakann ncelikleri ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, Sabah Kit., (ev: Erturul Dikba, Ergun Kocabyk), 1. Bask, stanbul, 1998, S.I. BULUT Faik,Dar gende syan, stanbul, Belge Yaynlar, 1992. AY, Abdulhaluk M., Her Ynyle KRT Dosyas, Turan Vakf,

II.Bask stanbul 1994.

DENKER M.Sami,Uluslararas Terr Trkiye ve PKK, Boazii

Yaynlar, stanbul 1997.

DZGREN Koray, Krt kmaz, V Yaynclk, Ankara 1994

EDMANS, C.S.,Kuds, Tuks, and Arabs (1919-1923), London 1957. ERSEV ER A.Cem, gendeki Tezgah, Kiyap Yayn Datm, Ankara 1953. FANY Messoud,La Nation Kurds Etson Evoktion Sociale, Paris

1933.
GKTA Hdr, Krtler I, syan Tenkil 3b-stanbul Alan

Yaynclk, 1991.
GUNTER Michael M., The Kurdish Problem in Turkey The Middle Ecst Jocunel, Widdle Eas nstitute, Vol 42, (Summar 98) Halvin,XIX.yzylda Krdistan zerine Mcadele 2-b Kamal Yaynlar, 1992 HAN eref,erefname, trc, Mehmet Emin Bozarslan, stanbul 1977. LHAN Suat, Jeopolitik Duyarllk, TTK. Yay., VII. Dizi, S.113, Ankara, 1989.

30

LHAN Suat,Dnya Yeniden Kuruluyor: Jeopolitik ve Jeokltr Tartmalar, tken Yay., No: 44/167, LHAN Suat,Trkiyenin ve Trk Dnyasnn Jeopolitii, TKAE Yay., No.153, VIII A2, II. Bask, Ankara, 1997.

JWADEK Wadie,The Kurdish Nationalist Movenment its Oriyons and Development, Syraceus Universty Press, 1991. KALAFAT Yaar,ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Ankara Boazii Yaynlar, 1992. KILI, Altemur,Titrek Pusula, Tima Yaynclk, II.Bask, stanbul 1999. KURUBA Erol,Balangtan 1960a Dein Krt Sorununun Uluslararas Boyutu, mit Yaynclk, Ankara 1997. KUTSCHERA Chris, L,apres-querre inquiele les Kurdes dIral de Monde, 16 Feurier, 1991. KK Yaln,Krtler zerine Tezler, Ankara, Dnem Yaynlar, 1990. Lozan Bar Konferans,Tutanaklar, Belgeler,ev:Seha L., Meral Takm I,Cilt I, Kitap I, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1973. MARE Christrare,Les Kurdes Augaurdhui Mouvement nationale et Partis politiques. Paris, 1984. MESUT Ahmet, ngiliz Belgelerinden Krdistan 1918-1958, stanbul Doz Yaynlar, 1992

31

MNORSKY Vladimi, Krtler, slam Ansiklopedisi, C.VI Muhammed-Zade Mirza Bala, Ermeniler ve ran, stanbul 1922. MUMCU Uur, Krt slam Ayaklanmas (1919-1925), 2-b Ankara, Tekin Yaynevi,1991

MUNORSLUY Wlademir,Les Ongives des Kurdes, Du XV.e Congres International Des Orientalistes, Brukcelles, 5-10, September 1938.
MURAT Hdr, Trkiye artlarnda Krt Halknn Kurtulu Mcadelesi, stanbul. KE Mim Kemal, ngiliz Ajan Banba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu,(1919), 3-b, stanbul Boazii Yaynlar, 1990. KE, Mim Kemal,Belgelerle Krt-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu, 1918-1926 Ankara, Kltrn Aratrma EnstitsYaynlar, 1922. Trk

ZDA mit, Jeopolitikten Jeoekonomiye, ASAM Jeoekonomi Dergisi, C.1, S.1, Ankara, lkbahar 1999. ZEY Ramazan,Dnya Platformunda Trk Dnyas, Aktif Yay., 3. Bask, stanbul, 1999. SEFEROLU kr Kaya, Milli Mcadele Yllarnda KRTTRK-ERMEN likileri, Trk Aratrmalar, say.57, Aralk 1988. Dnyas

SONYEL Selahi,Trk Kurtulu Sava ve D Politika, 1,2-b Ankara T.T.K.Basmevi, 1987. SOREL Albert, La Question dOrient, Paris 1889 (Mezelay-i arkiyye,trc.Yusuf Ziya, stanbul 1911)

32

TH.BOS V.Mirorsky, P.N.Mac K enzeie Krtler ve Krdistan Doz Basm Yayn Lt.St., stanbul 1996.

VEDAT Sadilli,Trkiyede Krtlk Faaliyetleri ve syanlar, Ankara Kon Yaynlar, 1980. YAV Ersal, 1856-1923 Emperyalizmin Kskacnda Trkler, Ermeniler, Krtler, Yazc Yaynevi, zmir 2001. YILDIZ Hasan, Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde Yaynlar, 1991. Krdistan. stanbul, Karal

Zinar Silopi (Kadir Cemil Paa) Doza Krdistan:Krt Milletinin 60 Yllk Esaretten Kurtulu Sava, Hazrlayan:M.Bayrak, Ankara, zge Yaynlar, 1991.

33