BRNC BLM

KTSAD ANLAMALAR

1. KTSAD KL ANLAMALAR

~ 23 ubat 1945 Tarihli TC ile ABD Arasnda mzalanan, 11 Mart 1941 Tarihli dn Verme ve Kiralama
Kanunundan Yararlanmak in Yaplan Anlama
~ 27 ubat 1946 Tarih ve 4882 Sayl Kanunla Kabul Edilen 10 Milyon Dolarlk Kredi Anlamas
~ 6 Aralk 1946 Tarihli, TC ile Arasnda Kahirede imzalanan Anlamaya Ek An-lama
~ 10 ubat 1947 Tarih ve 5002 Sayl Kanun
~ Trkiye ve ABD Hkmetleri Arasnda Eitim Komisyonu Kurulmas Hakkndaki Anlama

2. TARIM RNLER ANLAMALARI

~ 12 Kasm 1956 Tarihli Zirai Maddeler Ticaretinin Gelitirilmesi ve Yardmlama Hakkndaki Muaddel
Amerikan Kanununun 1. Ksm Gereince Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile ABD Hkmeti Arasnda Mnakit
Zirai Emtia Anlamas
~ 25 Ocak 1957 Tarihli ve 12 Kasm 1956 Tarihli Anlamaya Ek Anlama
~ 20 Ocak 1958 Tarihli Tarm rnleri Anlamas
~ 20 Ocak 1958 Tarihli Anlama le lgili Olarak, 20 Ocak 1958 Tarihli ve 1755 Sayl Amerikan Hkmeti'nin
Notas
~ 21 ubat 1963 Tarihli, Zirai Maddeler Ticaretinin Gelitirilmesi Hakkndaki 161 Milyon Dolarlk kili Anlama
le lgili Olarak ABD'nin Verdii Nota
~ 21 ubat 1963 Tarihli Amerikan Hkmeti'nin Notasna, TC Hkmeti'nin Cevab

3. KRED ANLAMALARI

~ Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti le Amerika Birleik Devletleri Arasnda Kredi Anlamas

~ 200 Milyon Marklk Alman Kredi Anlamas

KNC BLM

SYAS ANLAMALAR

~ Badat Pakt
~ 28 Temmuz 1958 Londra Deklarasyonu
~ Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Amerika Birleik Devletleri Hkmeti Ara-snda birlii Anlamas

NC BLM

ASKER ANLAMALAR

~ 12 TEMMUZ 1947 TARHL YARDIM ANLAMASI

~ KUZEY ATLANTK ANTLAMASI TEKLATI (NATO) LE LGL KL VE OK TARAFLI ANLAMALAR

~ Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Devletler Arasnda, Kuvvetlerin Statsne Dair Szleme
~ Trkiye Cumhuriyeti ile Amerika Birleik Devletleri Arasnda, Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Devletler
Arasnda Kuvvetlerinin Statsne Dair Szleme'nin Tatbikatna Mteallik Anlama
~ Trkiye'de Bulunan Amerikan Askeri Yardm Kurulu Personeline NATO Kuv-vetler Stats Antlamas'nn
(6375) Tatbik Edileceine Dair Anlama
~ Trkiye'de Bulunan Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Mttefik Kuvvetlerin Tabi Olaca Adli Stat
~ 6375 Sayl Kanunla Tasdik Edilen Kuzey Atlantik Antlamasna Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerinin
Statsne Dair Szlemenin VII. Maddesinin Statsne Dair Szlemenin VII. Maddesinin 3 A () Bendi ile
VIII. Maddesinin Tatbik ve Tadiline Dair Kanun
~ Adliye Vekleti'nin 66 Genel, 13 zel Sayl ve 31 Temmuz 1956 Tarihli Tamimi
~ Vergi Muafiyetleri Anlamas ve Eki

KL ASKER TEMEL VE UYGULAMA ANLAMALARI

~ Gizli Mterek Savunma Tesisleri ile lgili Prensipler

~ Milli Seferberlik ve Antlamalar Daire Bakanl Antlamalar ubesi in Pren-sipler
~ 22 Kasm 1965 Tarihli Gizli Belge
~ Gizli Belgenin Fotokopisi
~ Gizli Belgenin Trkesi
~ Dileri Bakanl'nn 23 Haziran 1954 Tarihli Askeri Kolaylklar Anlamas'n Deitiren Temel Anlama ile
lgili 3 Temmuz 1969 Tarihli Basn Bildirisi

SONU

GR

Mustafa Kemal 17 ubat 1923 tarihinde toplanan ktisat Kongresi'ni a konumasnda:

Siyasi ve askeri zaferler ne kadar byk olursa olsunlar iktisadi zaferlerle talandrlmazlarsa, husule gelen
zaferler srekli olamaz, az zamanda snerler. Bu nedenle, en kuvvetli ve parlak zaferimizin dahi temin
edebildii ve daha edebilecei faydal sonular muhafaza iin iktisadiyatmzn, iktisadi egemen-liimizin
gvenlik altna alnmas, salamlatrlmas ve geniletilmesi lazmdr. Gemite ve zellikle tanzimat
devrinden sonra, yabanc sermaye memlekette sekin bir mevkie malik oldu. Ve ilmi manasyla denilebilir ki;
devlet ve hkmet yabanc sermayenin jandarmalndan baka bir ey yapmamtr. Artk her medeni millet
gibi yeni Trkiye de buna muvafakat edemez. Burasn esir lkesi yaptramaz... Efendiler, grlyor ki bu
kadar kat'i ve yksek bir askeri zaferden sonra dahi bara kavumamz engelleyen sebepler, dorudan
doruya iktisadidir. nk, bu devlet, bu millet iktisadi egemenliini temin ederse, o kadar kuvvetli temel
zerinde yerlemi ve ykselmeye balam olacaktr. Ve artk bunu yerinden kmldatmak mmkn
olamayacaktr. te, dmanlarmzn, hakiki dmanlarmzn muvafakat ve bir trl rza gstermedikleri
budur.*

demektedir.
Lozan bar grmelerinin 4 ubat 1923'te kesilmesinden iki hafta sonra yapt bu konumada Mustafa
Kemal, 30 Austos 1922'de Dumlupnar'da kazanlan byk askeri zaferle kendini dnyaya kabul ettiren yeni
Trk Devletinin karlat glklere ve bunlardan k yollarn iaretle dmanlarn gerek niyetleriyle,
Lozan bar grmelerinin kesilmesinin nedenlerini de aklyordu.
Mustafa Kemal Lozan'da Trk heyetinin karlaabilecei glklerin nedenlerini ok nceden bilmekteydi. Bu
amala konferansta Trkiye'yi temsil edecek heyete katlacak kimseler zerinde de nemle durmutu. Bu
heyete girecek kimselerin baz nemli nitelikleri olmalyd.

Bu kimselerin her eyden nce Osmanl mparatorluunu yabanc devletlere verilen tavizlerle gn gnne
yaatmaya alan bir zihniyet iinde yetimi ve bu sistemi benimsemi diplomatlar olmamas lazmdr.
Gerekten Osmanl imparatorluu'nun Avrupa devletleri ile devaml mnasebetlerde bulunmaya balad
Tanzimat'tan sonraki devrede, imparatorluun d mnasebetlerini ynetenler Avrupa devletleri ile yaplan
temaslarda kendilerini aalk duygusundan kurtaramamlard. Bu kimselerin Trkiye'nin milli karlarn,
konferansta, gerektii ekilde koruyamayacaklar tabii idi. 1
Mustafa Kemal, kapitlasyonlarn her trlsne kar ve kaldrlmalarnda kararlyd. 23 ubat 1921'de
balayan Londra Konferans'na Anadolu Hkmeti adna katlan Dileri Bakan Bekri Sami Bey, ngiliz,
Fransz ve talyanlarla ayr ayr olmak zere anlamalar imzalamt. Bu anlamalarn Fransz ve talyanlara
imtiyazlar tanyan ksmlar yleydi:
Franszlara verilecek imtiyazlar: "Verilecek imtiyazlarda Fran-szlar tercih edilecek ve Trk-Fransz ekonomik
ibirlii kurula-cakt. Bu inhisar yalnz Kilikya'ya mahsus olmayp Elaz, Diyar-bakr ve Sivas vilayetlerini de
iine almaktayd. Ergani madenlerini iletme imtiyaz bir Fransz grubuna verilecek ve bu maksatla Trk
kanunlarna gre kurulacak bir irkette Trk-Fransz sermayeleri yar yarya ibirlii yapacaklard."2
talyanlara verilecek imtiyazlar: "talya ile ibirlii yapmay, Antalya, Burdur, Mula, Isparta, Afyon, Ktahya,
Aydn ve Kon-ya'y iine alan geni bir blgede dier milletlere tercihen talyanlara baz imtiyazlar tanmay,
Ereli madenlerini bir Trk-talyan irketinin iletmesini kabul etmiti. Trk-talyan ekonomik ibirlii Trk
kanunlarna gre kurulacak irketlerle yrtlecekti. irketlerde Trk ve talyan sermayesi ibirlii
yapacakt."3
Mustafa Kemal byk sylevinde bu anlamalarla ilgili olarak:

Elbet bu szlemeyi de hkmetimiz kabul edemezdi. Baylar, tilaf devlet-lerinin, Londra'ya bar yapmak
iin gnderdiimiz Delegeler Kurulumuz Ba-kan Bekir Sami Bey'e imza ettirdikleri szlemelerle Sevr
tasarsndan sonra aralarnda yaptklar "l Anlama" ad verilen ve Anadolu'yu smrme bl-gelerine
ayran anlamay baka adlar altnda ulusal hkmetimize kabul ettirmek amacn gttkleri apak bellidir,
tilaf siyasa adamlar bu isteklerini Bekir Sami Bey'e kabul ettirmeyi de baarmlardr. Bekir Sami Bey'i
Londra'da konferans grmelerinden ok, ayr ayr yaplan konumalarla oyaladklar anlalyor. Ulusal
hkmetin ilkeleriyle Dileri Bakan olan kiinin tutumu arasndaki ayrmn neden ileri geldii ne yazk ki
anlalamamtr,

demek suretiyle kapitlasyonlar karsndaki kararlln belirtmitir.

Mustafa Kemal, 9 Haziran 1921'de Fransz Hkmeti'nin tem-silcisi olarak Ankara'ya gelen Bay Franklen
Buyon'a, o zamanki Trkiye'nin tam bamszlktan ne anladn yle aklyor:

Tam bamszlk elbette, siyaset, maliye, iktisat, adalet, askerlik kltr gibi her alanda tam bamszlk ve
tam zgrlk demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde bamszlktan yoksunluk ulusun ve lkenin gerek
anlamyla btn bamszlndan yoksun olmas demektir.4

Bu szlerde tanmlanan bamszln Fransa'nn temsilcisi tarafndan da kabul edilebilmesinin ancak Trk ve
Yunan ordular arasnda 22 gn sren kanl Sakarya Meydan Sava'nda Trk ordusunun, Yunan ordularn
yenilgiye uratmasndan sonra mmkn olabildiini hatrlamak lazmdr.
Tam bamszlk ve kapitlasyonlar konusunda Mustafa Ke-mal'den ald direktifle, Trk heyeti, kararl
olarak bar grmeleri iin Lozan'a gitti. 23 Nisan 1923'te balayan kinci Lozan Konferansnda
mttefiklerinin zellikle zerinde inatla durduklar kapitlasyonlarda smet Paa taviz vermemi ve baka isim
veya biim altnda kapitlasyonlarn tekrar kurulmas isteklerini kabul etmemitir. Sonunda kapitlasyonlar
Trklerin istedii ekilde zme balanarak ortadan kaldrlmtr.
Yeni ve bamsz Trk Devleti'nin kurulmasnda en g artlar altnda dahi tam bamszlmzdan hibir
taviz verilmedii ve nceden verilmi olanlar iin de her alanda nice zorlu savalar yapld, bilinen bir
gerektir. Trkiye'nin ada uluslarn uy-garlk dzeyine en ksa zamanda ulamas iin, byk Atatrk
tarafndan konulan bu temel ilkenin anlam, bugn dnden daha ok nem kazanmtr. nk II. Dnya
Sava'ndan sonra milliyetilik akmlarnn kuvvetlenmesi, kurtulu savalarnn yaylmas, bir ksm smrge
ve yarsmrge lkelerinin bam-szlk kazanmalar karsnda eski usul smrgecilik de biim deitirerek
iktisadi, askeri, teknik vb. yardm adlar altnda ikili anlamalarla azgelimi lkelere dost grnerek szmaya
balamtr. Yeni kurulan Trk Devleti gemi ac ve kanl tecrbelerin altnda yabanc sermaye, d
yardm ve bor para alma konularnda ok tedbirli hareket etmitir.
II. Dnya Sava'nn sonlarna yaklald bir dnemden ba-layarak Trk hkmetlerinin Atatrk'n yeni
Trk Devleti'nin kuruluunda temel olarak tavizsiz uygulad ilkelerden yava yava fakat imzalanan her yeni
ikili anlamada biraz daha fazla olmak zere uzaklatklar bir gerektir. Balangta deiik adlar altnda
yaplan ikili anlamalarn saylar az olduundan bamszlmz kstlamalar ve yabanclarn iilerimize
karmalar da o lde az hissedilmitir. Fakat, zamanla an-lamalarn saylar ve getirdikleri ar artlar
arttka bozulan iktisadi durumun da etkisiyle Trkiye, yardm perdesi arkasnda yabancnn dolarna,
budayna, silahna, yedek parasna, kredisine, teknik elemanna ve aklna muhta bir duruma gelerek,
siyasi, iktisadi, adli, askeri ve kltrel bamszln bir hayli yitirmitir. Bu kitap hem bir k yolu aramak,
hem de birok yn olan bu konunun bilinen ve bilinmeyen taraflarn bir araya getirip, grnen ksmlaryla
grnmeyen ksmlarn birletirmek suretiyle ikili anlamalarn geree yakn bir tablosunu ayrntlaryla
izmek amacyla hazrlanmtr.
Bu, tpk bir savatan nce taarruza hazrlanan veya savunma yapacak bir ordunun dmann hangi
silahlarla, ne kadar kuvvetle nerede ve ne zaman nasl hareket edeceini, benimsedii stratejiyi ve
uygulayaca taktii, ynak noktalarn, kararghlarn ve iimize sokulan casuslar ve ibirlikileri,
sabotajclar bulup meydana karmak gibi bir aratrmadr. Dman kmsemeden onu iyi deerlendirmek,
askerlikte baarnn nartdr. Ancak bundan sonra kendi imkn ve kabiliyetlerimize gre bizi baarya
gtrecek en uygun strateji ve hareket tarz tespit edilebilir.
Dost ve mttefiklerin dostluklarnn lsn ve szlerine ne dereceye kadar gvenilebileceini, gerek
niyetlerini ve kuvvetlerini renmek de dmannki kadar nemlidir ve asla ihmal edilemez.
Uzun yllar nce yenerek, yurdumuzdan kovmu olduumuz kapitlasyonlarn ve emperyalizmin yllar sonra
yalnz ABD'yle yaplm olan ikili anlamalar yoluyla yurdumuza nasl geri gelmi olduklarn yakn tarihimizin
ak iinde belgeler ve olaylara dayanarak aklamaya altk.

1 Siyasal Bilgiler Fakltesi D. Mnasebetler Enstits, Olaylarla Trk D Poli-tikas (1919-1965). Dileri
Bakanl Matbaas, 1968, s.47.
2. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, stanbul Matbaas. stanbul,1965, s.177.
3. bid, s.179.
4 Gazi M. Kemal, Sylev, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1963, s.431.

BRNC BLM

KTSAD ANLAMALAR

KTSAD KL ANLAMALAR

23 ubat 1945 Tarihli TC Hkmeti ile ABD Hkmeti Ara-snda mzalanan, 11 Mart 1941 Tarihli dn
Verme ve Kiralama Kanunundan Yararlanmak in Yaplan Anlama

Yabanc bir devlete verilecek baz imtiyazlarn tohumlarn ta-yan ilk anlamann 23 ubat 1945 tarihinde
Amerika Birleik Devletleri'yle imzalanm olduunu gryoruz. Bu anlamayla Amerika'nn 11 Mart 1941
tarihinde kard "dn Verme ve Kiralama" kanunundan yararlanan lkeler arasna, savan sonuna
yaklald bir srada, Trkiye de alnm oluyordu. 4780 sayl1 kanunla TBMM'nin onayndan geen bu
anlamada, Trkiye Cumhuriyeti savunmasnn, ABD savunmas iin hayati neme sahip olduu belirtilerek,
1. maddesinde; "ABD Hkmeti TC Hkmeti'ne, ABD Cumhurbakan'nn devir veya tedarikine yetki
verecei savunma maddelerini, savunma hizmetlerini ve savunma bilgilerini vermeye devam edecektir"
denilmekteydi. Genel terim-lerle ifade edilen savunma maddelerinin cinsleri, nitelikleri, eski veya yeni mi
olacaklar, saylar, nerede ve ne zaman teslim edilecekleri hakknda bilgi olmad gibi, Amerikan
Hkmeti'ni bu konuda balayc bir hkm de yoktur.
Anlamann 2. maddesinde Trkiye'nin ykmllkleri yle sralanm: "TC Hkmeti, salayabilmek
vazifesinde bulunduu ve msaade edebilecei maddeleri, hizmetleri, kolaylklar veya bilgileri, ABD'ye temin
edecektir." Bu maddeye gre; Trkiye de, Amerika'ya onun ihtiya duyduu maddeleri, hizmetleri, bilgileri ve
kolaylklar salayacaktr. Bu maddede "savunma" sz de kullanlmadna gre, savunma dndaki hizmet,
bilgi, kolaylk ve maddelerin de salanmasn, ABD Trkiye'den isteyebilecektir. Ayrca bu maddedeki
"kolaylklar" sz, Trkiye'nin hava meydanlaryla, limanlar ve yollarnn Amerikallar tarafndan
kullanlmasndan, Trkiye'de Amerikallarn s ve tesisler kurmalarna varncaya kadar ok deiik anlamlar
tar. Bu mad-deyle Trk Hkmeti, nerede balayp nerede bitecei belli olmayan ok geni bir ykmllk
altna girmi bulunmaktadr.
Anlamann dier btn maddeleri, Trkiye'ye verilmesi d-nlen ve neler olduu henz bilinmeyen
savunma malzemelerinin; nasl kullanlacandan geri verilmelerine patent ve haklarndan domas muhtemel
demelerin Amerikan Hkmeti'ne nasl yaplacana kadar, byk ve zengin Amerika'nn haklarnn
korunmas iin, Trkiye'nin uymas gerekli artlar kapsyor. Bir rnek olarak anlamann 5. maddesini buraya
aktaralm:

TC Hkmeti ABD Cumhurbakannca tayin edilecei vehile, imdiki olaanst hal son bulduu zaman,
ibu anlamaya uygun olarak kendisine devredilmi olan savunma maddelerinden yok edilmemi,
kaybolmam veya kullanlmam olan veya ABD Cumhurbakan tarafndan ABD veya Bat Yarm Kresi
savunmasna elverili olduu veya ABD'nin baka bir ekilde ilerine yarayaca tespit edilecek olanlar,
ABD'ye geri verecektir.

Trkiye ve Amerika gibi bamsz iki lke arasnda "eitlik" ilkesine gre yaplan bu anlamada, Trkiye ok
ar ykml-lkler altna girmi olmasna ramen, anlamada, Trkiye'nin hak ve karlarn koruyan tek bir
kelimeye bile yer verilmemitir. Buna mazeret olarak o gnn zor artlar ileri srlebilirse de bunu kabule
asla imkn yoktur. ok daha zor artlar altnda, bamszlmz ve hkmranlk haklarmzla badamayan
anlamalar kabul edilmemitir. Kald ki bu anlamann Trkiye asndan ne kadar devam edecei de belli
deil, nk "olaanst hal", burada tarif edilmedii iin, ne zaman sona ereceinin kararlatrlmas da
ABD'ye braklmtr.
Bu anlamada ABD karlkl yardm anlamas ierisinde kendi artlarn aka ortaya koymu, Trkiye ise
hibir snr ve kar art koymadan Amerikan artlarn aynen kabul etmitir. Trkiye'nin bu tutum ve
davranndan ok iyi bir ekilde yararlanmasn bilen Amerika'nn bu anlamay basamak yaparak, bundan
sonraki anlamalarda daha fazla imtiyazlar, haklar ve tavizler kopard ve bir plan ierisinde amacna
varmak iin setii yolda sabrla ilerledii grlecektir.

27 ubat 1946 Tarih ve 4882 Sayl Kanunla Kabul Edilen 10 Milyon Dolarlk Kredi Anlamas 2

TC Hkmeti'yle ABD Hkmetleri arasnda sava sonras yaplan bu ilk kili Anlama'nn Birinci Blm'nde:

Birleik Devletler D Tasfiye Komisyonu tarafndan Trk arazisi dnda satla karlan tehizat ve malzeme
fazlas meyann-dan, ihtiyalarna tekabl edenleri satn almak arzusun-da olan Trkiye Cumhuriyeti
Hkmeti ve bu malzemenin Trk Hkmeti tarafndan on milyon dolar tutarna kadar mubayalarn
kolaylatrmak arzusunda olan ABD Hkmeti, aadaki hkmleri kabul etmekte mutabk kalmlardr:
1. Birleik Devletler, Trk Hkmetine ibu satn almalar iin on milyon dolarlk kredi verecektir.
2. Trk Hkmeti, kullanlan kredinin tamamn on eit taksitte, yllk 2,3/8 nisbeti zerinden hesap
edilen bir faizle ve dolarla -demeyi taahht eder.
3. Birleik Devletler faiz dahil olmak zere, ibu taksitin resm rayi zerinden Trk liras olarak tediyesini
isteyebilecektir.
Tediye ekilleri yukarda belirtilen Trk liralar TC Merkez Bankasnda husus bir hesaba yatrlacak ve Birleik
Devletler'in arzusuna gre:
- Hars, terbiyev ve insan gayelere,
- Birleik Devletler tarafndan Trkiye'de kullanlan memurlarn cretleri dahil olmak zere, Birleik
Devletler'in masraflarna tahsis edilecektir.

Sava sonrasnda, "ellerinde 245 milyon dolarlk altn ve dviz stoku bulunduu halde, Sovyetler Birlii ile bir
sava ihtimalini dnerek, bu stoku kullanmak istemeyen Trk yneticileri, kar-latklar iktisadi sorunlar
yenmek iin bir yandan uzun vadeli i borlanmalardan, dier yandan da d kredilerden faydalanmay
denemilerdir."3
"Yzyllar boyunca Osmanl ekonomisini ar bir bask altnda tutmu, ekonomik kalknmasn engellemi ve
devletin topraklar zerindeki egemenlik haklarn kstlam olan kapitlasyonlarn Lozan Antlamas'yla
tamamen kaldrlmasndan sonra, kinci Dnya Sava sonuna kadar cumhuriyet hkmetleri yabanc
memleketlerle olan ekonomik ilikilerine zel bir dikkat gstermi, bu ilikilerin kendi aleyhine ileyeceinden
ekinmi ve memlekete girecek yabanc sermayenin kapitlasyonlar lsne varma ihtimalinden
endielenmilerdir. Fakat sava srasnda memleket dnda ve iinde grlen siyasi ve ekonomik yeni baz
gelimelerin etkisiyle, savatan sonra Trkiye bu kapal politikasn deitirmeye balam, yava yava d
ekonomik ilikilerindeki ekingen davranlarndan vazgeerek, dardan Trkiye'ye yneltilebilecek
ekonomik yardma kar daha elverili bir tutum taknmtr."4
Bu anlamann imzaland sralarda Trk Hkmetinin kasa-larnda 245 milyon dolarlk dvizi vardr. Fakat
Sovyet Rusya'nn Trkiye'ye gvenlik vermeyen tutum ve davranlarndan kuku-lanan hkmet,
benimsedii yeni bir grle, d yardma istekli ve daha elverili bir tutum taknyor. D yardma kar
benimsenen bu yeni tutumdan, Amerika'nn, 23 ubat 1945 tarihli yardm anlamasnda, nasl yararlandn
aklamtk.
27 ubat 1946 yardm anlamasyla, Trkiye snrlar dnda bulunan ve Amerika'nn iine yaramayan sava
art malzemeyi satn almak artyla, Amerikan Hkmeti on yl vadeli 10 milyon dolar krediyi Trkiye
Hkmeti'ne amaktadr. Gerekte, Ameri-kan Hkmeti Trkiye'ye para yerine on milyon dolarlk kulla-
nlm, sava art tasfiye halinde malzeme verecektir. Ayrca bu borlanma iin yzde 2.3/8 faiz
denecektir. Ve bu faiz dahil olmak zere yllk taksitlerin, resmi kur zerinden Trk liras olarak denmesini
de ABD isteyebilecektir. Merkez Bankas'na yatrlacak olan bu Trk liralar, Birleik Devletlerin arzusuna gre,
harsi terbiyevi ve insani gayelere, Amerika'nn Trkiye'deki masraflaryla, Trkiye'deki Amerikan
memurlarnn cretlerinin denmesinde kullanlacaktr. Grlyor ki, Amerika kendi lke-sinden bir kuruluk
dviz dahi karmadan, Trkiye'deki masraflarn, Trk parasyla deyebilecektir. Harsi, insani ve terbiyevi
gayelerin Trkiye ve Amerika iin ayr veya eit anlam m tad, bu maksatlar iin kimlere veya hangi
teekkllere ylda ne miktar Trk paras verilebilecei de anlamada tespit edilmedii iin Trkiye'de bu
paray Amerikan Hkmeti adna kullanacak kii dier elilerden farkl olarak byk bir g ve nem
kazanmakta, ayrca Trk Hkmeti zerinde de bir siyasal bask arac elde etmi olmaktadr. Bu byk
fedakrla karlk Trkiye'nin kazanlarn da, eer bunlara kazan denebilirse, yle sralayabiliriz:
Tasfiye halindeki bu Amerikan sava art malzemeleri yerle-rinde grp, bunlardan Trkiye'ye yararl
olabileceklerin tayini iin bir takm heyetler seilecektir. Bu heyetlere denecek d yolluklarla seilecek
malzemelerin tamirleri ve Trkiye'ye nakilleri iin denecek masraflarn da maliyete eklenmesi gerekir. Bu
malzemeleri yapm olan fabrikalar ya kapanm veya imalatlarn durdurmu olduklar iin bu malzeme ve
aralarn yedek paralar da mevcut deildir. Bu durum kasnda iki ihtimal vardr; ya bu malzemeler
Trkiye'ye geldikten ksa bir sre sonra kullanlmayarak hurdaya karlacaklar veyahut da yedek parann
zel olarak imal edilecei gerekesiyle Amerika'ya ok pahal yedek para siparii verilerek dviz denecektir.
Deiik heyetlerin deiik lkelerdeki tasfiyeye tabi ok eitli malzeme, ara ve gerelerin arasndan
seecekleri malzeme ve aralarn da ok eitli olaca tabiidir. Bu artlar altnda bu malzemelerin byk bir
ksmnn Trkiye'de kullanlamayaca ve bir ksmnn da yedek paraszlktan ksa zamanda ilemez hale
geleceini nceden kestirmek bir kehanet olmasa gerek. kinci Dnya Sava'nda, ngilizlerden aldmz
uaklarn uurulabilmesi iin gerekli yedek para siparilerini zel imalat gerekesiyle, sava sonras devrede,
deerlerinin 3-4 katna satn aldmz hatrlyoruz.
Bu nedenlerle sava art, tasfiye halindeki Amerikan malzemesi satn almak artyla alan bu 10 milyon
dolarlk Ame-rika kredisi ile borlanan Trkiye, alnan ve ou kullanlm sava art malzemenin byk bir
ksmndan yararlanamam, yarar-lanmak imknn bulduu kk bir ksm iin de, Amerika'ya yedek para
karl 4-5 katnda dviz demek zorunda kalmtr.
Grlyor ki d yardm konusunda yeni bir politika benimseyen hkmet bu sefer de yardm diye nne
srlen, gerekte modern smrgeciliin ncs ve habercisi olan bu yardm anlamasnn, ok ar olan
artlarn gz kapal kabul etmekle Mustafa Kemal'in tam bamszlk anlayndan ayrlmtr.
Ayn anlamann ikinci blm; Trkiye'de bulunan ve Ame-rikan Hkmeti'nce fazla olarak ilan edilen
malzemenin sat ile ilgilidir. Bu blmn birinci maddesinde:
"D Tasfiye Komisyonu Trk Hkmeti'ne ibu malzemenin ve fiyatlarnn envanterini ve itfa listelerini
verecektir. Sat fiyat ilgili mmessiller tarafndan grlecektir. Trk Hkmeti tarafndan seilen malzeme
Trk Hkmeti tarafndan mahallinde ve olduu gibi, mlkiyeti mstesna olmak zere teminatsz satn
alnacak ve Trk Hkmeti'ne aada mtereken tespit edildii zere u tarihte veya u tarihlerde teslim
edilecektir." deniliyor. Trk Hkmeti'nin satn almak iin seecei malzeme mahallinde olduu gibi yani ne
durumdaysa yle satn alnacaktr. Bozuk, krk, ilemez ve tamire muhta olanlar Amerika deitirmeyecek,
tamir etmeyecek ve iler bir durumda teslim etmeyecektir. Ayrca Trkiye'nin satn alaca bu malzemelerin
mlkiyet hakk da Amerikallara ait olacaktr. nk 23 ubat 1945 tarihli an-lamann 5. maddesine gre,
Amerika Cumhurbakan'nn istei zerine bunlar geri verilecektir. Bu ar artlar altnda sadece kar tarafn
karlarn koruyan byle bir anlamadan Trkiye'nin nasl bir kazanc olacan kestirmek zordur.
Ayn anlamann nc blmnde ise, Amerikan Hkmeti istedii takdirde Trkiye dnda veya iinde
bulunan malzeme fazlalarndan bir ksmn Trkiye'de satn almak istedii gayri-menkullerle takas etme
imknna sahip olmaktadr. Bilindii gibi yabanc eliliklerin Trkiye'de sahip olabilecekleri gayrimenkul says
snrldr. Kald ki binalarn takas edilecei malzemenin mlkiyeti Trk Hkmeti'ne ait olmayacak, buna
karlk Trk topra zerindeki gayrimenkulun mlkiyeti Amerika'nn olacaktr.
Trkiye tarafndan satn alnacak malzemenin mlkiyetinin Amerika'ya ait olmas, Trkiye zerinde
Amerika'nn politik bask kurmas iin ardna kadar ak braklm bir kapdr. nk Amerikan Hkmeti
Trkiye'ye satt malzamenin kendisine lazm olduu veya verili maksadnn dnda kullanld gerekesiyle
her an geri almak imknna sahiptir. Amerikan Hkmeti'ne ikili anlamalarla tannan bu hak siyasi bir bask
olarak Trk Hkmeti zerinde her zaman kullanlabilir. Trkiye'nin bamszlna glge dren ve
hkmranlk hak-laryla badamasna imkn olmayan byle bir anlamann yaplmas Lozan'da
kazandklarmzn, yava yava geri verilmekte olduunun inkr gtrmez belgeleridir.
ABD ile TC Hkmeti arasnda dn verme ve kiralamadan 1 Eyll 1945 gecesine kadar doan alacaklarn
tasfiyesiyle ilgili 7 Mays 1946 tarihli anlamann5 ikinci maddesinde:

TC Hkmeti bu anlamann yrrle konmasn takip eden 30 gn iinde Birleik Devletler Hkmeti'ne
tam "4 500 000" Birleik Devletler dolar deyecektir. Bu para unlarn bedelini tekil eder:
a)
(*) Bedelleri Birleik Devletler Hkmeti'ne hi denmemi bulunan ve
(**) 1 Eyll 1945 geceyarsnda Trkiye Hkmetinin ajanlarnn veya yeddieminlerinin tasarrufunda veya
kontrol altnda bulunmakta olan yahut da bu tarihten sonra Trkiye Hk-metinin ajanlarnn veya
yeddieminlerinin tasarruf veya kontrol altna girmi olan makine-aletler kategorisine giren btn dn
verme ve kiralama maddeleri, istihsale yarayan dier makineler, lokomotifler ve dier demiryolu mteharrik
malzemesi bir buuk ve daha yksek tonluk yk kapasitesinde kamyonlar.
b) 11 Mart 1941 tarihinden sonra TC Hkmeti'ne devredilmi bulunan ve bedellerinin pein
denmesini talep etmek Birleik Devletler Hkmeti'nce mutad olduu halde Trkiye Hkmeti tarafndan
Birleik Devletler Hkmeti'ne bedelleri henz den-memi bulunan btn dn verme ve kiralama
maddeleri (pein denmeyi gerektiren talepnamelerle alnanlar haritir).
c) ki hkmetten birisinin kinci Dnya Harbi'nden doan ve dierinden olan alacaklarnn tutar.
(Cumhuriyet Hkmeti tara-fndan imdiye kadar pein para ile denmek zere talepnamelerle alnp
denmemi bulunan dn verme ve kiralama maddelerine ait bedeller haritir.)

Anlamann bu maddesinin incelenmesi u hususlar aa karmaktadr:

23 ubat 1945 tarihli 10 milyon dolarlk Amerikan kredisinin dnda Trkiye pein para ile de dn verme
ve kiralama yar-dmndan Amerikan malzemesi satn almtr. Bunlarn bir ksmnn parasn pein demi ve
geriye kalan borlarn da bu anlamann yrrle girmesinden 30 gn sonra 4,5 milyon dolar olarak de-
yecektir. Bu malzemeler arasnda lokomotifler, kamyonlar ve baz makinelerle retime yarayan aletler de
vardr. Bunlarn kullanlm ve bir ksmnn da ie yaramaz olduunu aklamtk. e yarayabilenlerinin
kullanlabilmesi iin de yedek paralarn ABD'den pein parayla ithali gerekmektedir. Siparilerin pein para
ile yaplmas allm olduu halde Amerika Birleik Devletleri bir cemile ve ltuf olarak toplanan alacaklarnn
bir rpda denmesini salyor. Pein para ile kullanlm malzeme ve ara alyorsunuz, bunun da ad yardm
oluyor. Amerika kendi propagandasn gayet ustalkla yapyor. Zamanla bu propaganda metotlarn daha da
gelitirecektir.
Anlamann nc maddesinde, ikinci maddesinin a ve b fkralarnda ad geen malzeme ve aralar tasarruf
ve kullanma bakmndan TC Hkmeti'nin kaytsz artsz mlkiyetine brakl-yor.
Amerika'nn bu ve bundan nceki anlamalarda srarla zerinde durduu, verilen malzemenin mlkiyet hakk
konusunda yapm olduu istisnann nedenini anlamak iin, gene bu anlamann drdnc maddesini gzden
geirmek lazmdr.

Madde 4
a) Birleik Devletler Hkmeti, Trkiye Cumhuriyeti ile Birleik Devletler Hkmetleri arasnda karlkl
yardma mteallik esaslara dair 23 ubat 1945 tarihli anlamann 5. maddesi gere-ince imdiki fevkalade
artlar devresinin Birleik Devletler Ba-kan tarafndan tayin edilecek ekilde sona ermesinde, bu anlama
hkmlerine tevfikan devredilmi olup, tahrip, zayi ve istihlak edilmemi ve Birleik Devletlerin veya Bat
Yarmkresinin savunmasna faydal veyahut Birleik Devletler iin bakaca faydas bulunduu Bakan
tarafndan tayin edilecek olan savunma maddelerini geri almak hakkn haizdir. Her ne kadar Birleik
Devletler Hkmeti, bu geri almak hakkn genel olarak kullanmak niyetinde deilse de, Birleik Devletler
Hkmeti ibu hakkn bu anlamann ikinci maddesinin a ve b fkralarnda tasrih edilen maddeler hari
olmak zere TC Hkmeti'ne geri alma talebi ihbar edildii tarihte tahrip, zayi ve istihlak edilmemi olan
dn verme ve kiralama maddeleri iin karlkl olarak mutabk kalnacak bir usule gre 1 Eyll 1945
tarihinden sonra, herhangi bir zamanda kullanabilir.
b) TC Hkmeti ibu anlamann ikinci maddesinin a ve b fkralarnda tasrih edilenler dnda kalan dn
verme ve kiralama maddelerini nc hibir memlekete devredemeyecek ve onun tasarrufuna
brakmayacaktr.
Bu maddeden de aka anlalacana gre, Birleik Devletler'i veya Bat Yarmkresi'nin savunmasna
faydal olmayan veya Bir-leik Devletler iin bakaca faydas bulunmayan ve ikinci maddenin a ve b
fkralarnda ad geen hurda malzemelerin mlkiyet hakk szde bir cemile olarak Trk Hkmeti'ne 4,5
milyon dolara devrediliyor. Fakat Birleik Devletler'in veya Bat Yarmkresi'nin savunmasna faydal veyahut
Birleik Devletler iin bakaca faydas bulunduu bakan tarafndan tayin edilecek olan savunma maddelerini
yani savunmaya yarayan, silah, cephane, ara ve gerelerin mlkiyet hakkn Trkiye'ye devretmiyor ve
bunlar 1 Eyll 1945'ten sonra herhangi bir za-manda geri almak hakkn bir siyasi bask arac olarak elinde
bu-lunduruyor.

6 Aralk 1946 Tarihli, TC Hkmeti ile ABD Hkmeti Ara-snda Kahire'de mzalanan Anlamaya Ek Anlama6

Amerika Trkiye ile yapt her ikili anlamay bir kprba gibi kullanarak ondan sonra yaplan ek veya yeni
anlamalarla, nceden elde etmi olduu hak ve tavizleri geniletmek iin yararlanmada byk ustalk
gstermitir.
27 ubat 1946 tarihinde Kahire'de imzalan anlamaya ek olarak, Ankara'da imzalan 6 Aralk 1946 tarihli
anlama da bu grlerimizi dorulamaktadr.

Ek Anlama, 6 Aralk 1946

TC Hkmeti ve ABD Hkmeti aralarnda 27 ubat 1946 tarihinde Kahire'de imzalanm olan anlamann
nc ksmnn uygulanmas suretini tespit etmek isteiyle aadaki hususlarda mutabk kalmlardr:
Madde 1. Eer ABD Hkmeti sefarethane ve konsoloshane olarak kullanmak zere kendisiyle Trkiye
Hkmeti arasnda mtereken uygun grlen gayrimenkuller satn almak isterse Trkiye'deki Bykelilii
vastasyla sahipleriyle bu gayrimen-kullerin satn alnmasna mteallik szlemeler imza ederek ibu
szlemeler mucibince borlu olduu meblalar demesi iin Trkiye Hkmeti'ne tebli edebilecektir. Bu
demeler 27 ubat 1946 tarihli anlama mucibince Trkiye Hkmeti'nin borlu olduu meblalara kar
kullanlmak iin Trkiye Hkmeti'nin matlubuna geirecektir.
Madde 2. Eer bu gayrimenkullerin ABD'ye devredilmek zere Trkiye Hkmeti tarafndan satn alnmas
mtereken daha uygun grlrse Trkiye Hkmeti bu tasarnn tatbik mevkiine konulmas ve tapu
senetlerinin ABD'ye verilmesi iin btn gayretlerini sarf edecektir.
Bu gayrimenkullerin satn alnmas iin Trkiye Hkmeti tarafndan yaplan demeler 27 ubat 1946 tarihli
anlama muci-bince borlu olduu meblalara kar kullanlmak zere 5. madde hkmlerine gre Trkiye
Hkmetinin matlubuna geirilecektir.
Madde 3. uras mukarrerdir ki bu hallerin hibirisinde ABD mmessilleri arzu ettikleri takdirde bu gibi
gayrimenkullerin ABD tarafndan dorudan doruya sahiplerinden veya ABD'ye devre-dilmek zere Trkiye
Hkmeti tarafndan satn alnmasndan evvel gayrimenkullerin sahipleriyle artlar ve fiyatlar hususunda
dorudan doruya mzakereye giriebileceklerdir.
Madde 4. ABD Hkmeti Trkiye'deki Bykelilii vastasyla sefarethanelerinin ve konsolosluklarnn tamir
ve termimi iin muhtelif kimselerle szlemeler de akdedebilecektir.
Bu gibi szlemelerin tatbiki esnasnda tahassl edecek hususi hesaplar Birleik Devletler Bykelilii
denmek zere Trkiye Hkmeti'ne bildirecektir. Trkiye Hkmeti bunlar deyecek ve bunlar 5. madde
hkmleri mucibince matlubuna geirilecektir.
Madde 5. ABD Hkmeti 4. maddede beyan edilen tamirat ve termimat da dahil olmak zere Birleik
Devletler Hkmeti'nce ibu anlama hkmleri mucibince elde edilen gayrimenkuller iin Trkiye Hkmeti
tarafndan yaplan tediyat tediye tarihinde ve o gnn resmi kuru zerinden Amerikan dolar olarak, Trkiye
Hkmeti'nin matlubuna geirecektir.
Bu krediler ilk taksitinin tediyesi 1 Temmuz 1947 tarihine tehir edilmi olan vadesi gelecek taksit borlarn
karlamak zere kullanlacaktr.
Bu tediyelerin Trkiye Hkmeti tarafndan o zamanki bor bakiyesi evreleri ve 27 ubat 1946 tarihli kredi
anlamas hkmleri dahilinde yaplmas mukarrerdir.

Bu ek anlamann imzaland tarihlerden ok nce Amerika Birleik Devletleri'nin Trkiye'nin muhtelif

ehirlerinde ve bakent Ankara'da elilik ve konsolosluk binalar vardr ve bunlar gerek arsa ve gerek bina
itibariyle olduka byk ve her trl ihtiyac karlayacak durumdadrlar. Bunlar bir yer sarsnts veya sava
sonunda yklmadklarna gre, Amerika'nn Trkiye'deki mevcut elilik ve konsolosluk binalarna ek olarak
elilik ve konsolosluk ad altnda yeni binalar satn alarak tapusunu zerine geirmek istei neden ileri
geliyor? Ayrca mevcut ve yeni satn alnacaklarn da tamir veya yeni batan Amerika'nn isteklerine gre,
byk onarmlarla deitirilerek, masraf faturalarnn vadesi gelmemi borcuna karlk Trk Hkmeti'ne
dettirilmesi, Amerika'nn dostluk niyetleri hakknda ister istemez bir kuku yaratmaktadr.
Gerekte ABD Trkiye'yi hem Amerika'nn bir ileri karakolu, hem de iyi bir pazar olarak deerlendirmitir. Bu
maksatla, geni bir kadroyla zel bir ekilde tekilatlanmaya kararldr. Bunun iin de Trkiye'de mevcutlara
ilaveten yeni binalara ihtiya vardr.
O tarihlerde Trkiye'nin Amerika'nn bir ileri karakolu olmas, nme konusuydu. Bu gr hemen hemen
27 Mays'a kadar srd. Fakat bu ileri karakol grevinin, Trkiye'ye yaplacak bir saldrda, Trkiye'nin
dnda bir yerden geen Amerikan savunma hattn rtme ve emniyette bulundurma anlamna geldii ve
Trki-ye topraklarnn tamamen igal edilebilecei gerei, gete olsa anlalm bulunuyor.
Fakat, Trk kanunlarn gayet iyi bilen Amerikallar, Trk Tapulama kanununa gre, Trkiye'de yabanc tzel
kiilerin gayri-menkul sahibi olmalarnn hemen hemen imknsz olduunu an-lamlardr. Bu kadar binay
kira ile tutmak ise ok pahalya mal olaca gibi arzularna gre de deiiklik yapamayacaklard. "Toptan fiyat
indeksi (1938 yl 100 kabul edildii takdirde) 1944 ylnda 459'a ykselmitir."7 Enflasyonist gidi devam
etmektedir. Kiralar ise alabildiine ykselmekte ve gayrimenkul fiyatlar her yl artmaktadr. 1 Mart 1916
tarihli ve 2475 sayl kanun yabanc devletlere yalnz elilik ve konsolosluk binas olarak kullanlmak zere mal
edinme hakk tanyor. Onun dnda kullanlmas ise bu kanunla yasaklanm. Kanunun koyduu
bu yasaa ramen 27 ubat 1946 tarihli anlamayla, bu kanunsuz isteini, Amerika. TC Hkmeti'ne kabul
ettirmi ve ek bir anlamayla da bu amacn gerekletirmek iin harekete gemitir. Oysa, 27 ubat 1946
tarihli 10 milyon dolarlk kredi anlamasyla borlanarak aldmz malzemelerin mlkiyet hakkn Amerika
yine ayn anlamayla Trkiye'ye devretmemi ve 1 Eyll 1945 tarihinden sonra herhangi bir zamanda ABD
Cumhurbaka-n'nn bu malzemeleri geri alabilecei eklinde, ne zaman sona erecei belli olmayan bir siyasi
tehdit ve bask da kabul edilmitir.
ABD 11 Mart 1941'de karm olduu dn Verme ve Kira-lama kanununa dayanarak parayla satt
malzemenin dahi mlki-yet hakkn, alc devlete vermezken, Trk Hkmeti'nin mevcut kanunun
yasaklamasna ramen kendi topraklarmz zerindeki binalarn tapusunu yabanc bir devlete veren zihniyeti
ne kadar knasak azdr.
TBMM de, bu anlamay 10 ubat 1947 tarihinde kabul ettii 5002 sayl kanunla onaylamtr. Tam metnini
aaya alm olduumuz bu kanundan da anlalaca zere, TBMM bu anla-may incelemeden kabul
etmitir.

10 ubat 1947 Tarih ve 5002 Sayl Kanun

Madde 1. ABD D Tasfiye Komisyonu tarafndan Trk topraklar dnda satla karlan tehizat ve
malzeme fazlas arasndan ihtiyalarna tekabl edenlerin alnmas iin TC Hkmeti'ne 10 Milyon dolarlk
kredi almas hakknda TC Hkmeti ile ABD Hkmeti arasnda 27 ubat 1946 tarihinde Kahire de
imzalanan anlamann nc ksmnda sz geen mbadelenin yaplmas eklini teferruatyla belirtmek
zere iki hkmet arasnda Ankara'da 6 Aralk 1946 tarihinde imzalanan ek anlama onanmtr.
Madde 2. Bu ek anlama gereince yaplacak gayrimenkul satn alma, tamir, slah veya tevsi ileri, artrma,
eksiltme ve ihale kanununa tabi olmakszn Maliye Bakanl'nca yaplabilir ve yaptrlabilir.
Madde 3. Bu anlama uygulamasndan olarak erken denecek paralar, sonradan ilgili daire ve
messeselerden tahsil edilmek zere Hazine tarafndan avans olarak tediye edilir.

Amerikallarn, Trkiye'de ok zor ve hatta imknsz gibi g-rnen ilerin dahi -zellikle Trklerin de en
hassas ve uyank bulunduklarn syledikleri konularda- nasl yrtleceini -renmi olduklarn, bu
anlamay TBMM'den geirmi olmalar da gstermektedir.
Bundan sonra AB Devletleri, bir ileri karakolu olarak ilan ettii Trkiye'de Amerika'nn siyasi, iktisadi, askeri,
kltrel, eitim ve benzeri alanlarda nfusunu artrmak iin ilk yaplan ikili anlamalara dayanarak kurmu
olduu kprbalarn Trk Hkmeti'nin de yardmyla kolaylkla geniletebilecektir. 27 Ara-lk 1949
tarihinde Amerika Birleik Devletleri'yle -yine bu mehur 27 ubat 1946 tarihli anlamayla elde edilen
paralarn kullanlmasyla ilgili- yaplan anlama bu grmz bir kere daha dorulamaktadr.

Trkiye ve ABD Hkmetleri Arasnda Eitim Komisyonu Kurulmas Hakkndaki Anlama8

27 Aralk 1949
TC Hkmeti ve ABD Hkmeti:
Eitim sahasnda yaplacak temaslarla bilginin ve mesleki istidat sahiplerinin daha geni lde mbadelesi
suretiyle Trkiye Cumhuriyeti ve Amerika Birleik Devletleri milletleri arasnda karlkl anlamay daha
ziyade inkiaf ettirmek arzusunda bu-lunduklarndan;
TC Hkmeti ile ABD Hkmeti arasnda 27 ubat 1946 tari-hinde Kahire'de imza olunan anlamann birinci
fasl hkmleri gereince ABD'nin herhangi bir sene zarfnda, herhangi bir ta-rihte veya zaman zaman tediye
tarihinde hesap edilen faiz de dahil olmak zere, kredi anlamasnn hkmlerince verilen kredi gereince o
tarihte denmesi matlup bakiye yeknunun yarsna kadar herhangi bir meblan veya meblalarn resm
rayi zerinden Trk liras olarak tediyesini isteyebilecei ve bu suretle talep olunan Trk liras meblalarnn
TC Merkez Bankas'nda hususi bir hesaba yatrlarak dier maksatlar meyannda kltr, eitim ve insani
gayeler iin kullanlabilecei tasrih edilmi ol-duunu nazar itibare alarak,
Aadaki hususlarda mutabk kalmlardr.
Madde 1. Trkiye'de Birleik Devletler Eitim Komisyonu (ki aada komisyon ismiyle anlmtr) nam
altnda bir komisyon tekil olunacak ve bu komisyon ibu anlamann hkmleri daire-sinde TC Hkmeti
tarafndan temin edilen paralarla finanse edilecek olan eitim programnn idaresini kolaylatrmak iin ihdas
ve tesis edilmi bir teekkl olarak Trkiye Cumhuriyeti ve Amerika Birleik Devletleri Hkmetleri tarafndan
tannacaktr. Bu anlamann nc maddesinde derpi olunan hkm mstesna olmak zere, komisyon,
ibu anlamada tespit edilen gayeler iin tahsis edilen paralar ve para kredilerinin istimal ve sarfna mteallik
hususlarda ABD'nin dahili ve mahalli kanunlarndan muaf bulunacaktr. Bu paralar Trkiye Cumhuri-yeti
dahilinde yabanc bir hkmete ait emval olarak telakki olunacaktr. TC Hkmeti tarafndan ibu anlama
gereince temin edilen paralar, muaddel 1944 tarihli Birleik Devletler emval fazlasna mteallik kanunun 32
(b) faslnda tasrih edildii vehile aada tespit edilen artlar ve hadler dairesinde aadaki maksatlar iin
komisyonun veya Trkiye Cumhuriyeti ve Amerika Birleik Devletleri arasnda takarrr edecek herhangi dier
bir teekkln emrine amade klnacaktr:
1. Trkiye'de kain okul ve yksek retim messeselerinde ABD vatandalar tarafndan veya bunlar
namna yaplacak tahsil, aratrma, retim vesair eitim faaliyetlerini (Nefsi Birleik Devletler, Hawai,
Alaska, "Aleution adalar dahil" Puerto Rico ve Virgin adalar haricinde) kain Birleik Devletler okul ve yksek
retim messeselerinde Trkiye vatandalarnn tahsil aratrma, retim vesair faaliyetlerini nakliye, tahsil
creti, maiet ve retimle ilgili dier masraflarn tediyesi de dahil olmak zere finanse etmek veya;
2. Nefsi Birleik Devletler Hawai, Alaska "Aleution adalar dahil" Puerto Rico ve Virgin adalarnda kain
Birleik Devletler okul ve yksek retim messeselerine devam etmek arzusunda bulunan Trkiye
vatandalarnn bu messeselere devamlar ABD vatandalarn ve bu kabil okul ve messeselere devam
imknlarndan mahrum klmak artyla seyahat imknlarn temin etmek,
Madde 2. Komisyon yukarda zikredilen gayelerin temini iin ibu anlamann onuncu maddesindeki
hkmler dairesinde bu anlama ile derpi edilen gayenin tahakkuku zmnnda aada saylanlar da dahil
olmak zere lzumlu bilcmle selahiyetleri kullanabilir:
1. Komisyon veznedarn veya komisyon tarafndan tensip edi-lecek bir ahs mezkr veznedar dier
ahs namna alacak banka hesaplarna yatrlmak zere tesellmne mezun klmak. Veznedar veya bu
suretle memur klnan ahsn tayini ABD Dileri Bakan tarafndan tasvip edilecek ve tesellm edilen paralar
ABD Dileri Bakan tarafndan tespit edilecek bir depoziter veya depoziterler nezdinde yatrlacaktr.
2. bu anlamada tespit edilen art ve kaytlar dahilinde ibu anlama ile kabul edilen gayelerin
tahakkuku iin tediyat yapl-masna, para balarnda bulunulmasna ve avans verilmesine komisyon
veznedarn veya komisyonca tensip edilecek dier bir ahs selahiyettar klmak.
3. Muaddel 1944 tarihli ABD emval fazlasna mteallik kanunun 32 (b) faslnda tasrih olunan gayeler ve
ibu anlama ile tayin edilen maksatlar dairesinde programlar tanzim etmek, bunlar kabul ve tatbik etmek.
4. Muaddel 1944 tarihli ABD emval fazlasna mteallik kanunda tasrih olunan ecnebilere ait burslar
heyetine yukarda zikredilen kanun gereince programa itirak iin ehliyetli Trkiye'de mukim talebe,
profesr aratrma bilginleri ve Trkiye messeselerini tavsiye etmek.
5. Komisyonun maksat ve gayelerine eriilmesi iin programa itirak edeceklerin intihabnda riayet
edilmesi lzumlu grecei evsaf ve erait hakknda yukarda ismi geen ve ecnebilere ait burslar heyetine
tavsiyelerde bulunmak.
6. ABD Dileri Bakan tarafndan seilecek murakplarn tayin edecei ekilde, komisyon veznedarnn
hesaplarnn muayyen devrelerde kontroln temin etmek.
7. dare ve bro memurlarn tayin etmek, maa ve cretlerini tespit ederek tesviyesine mezuniyet
vermek.
Madde 3. Komisyonca tasvip edilen bilumum sarfiyat ABD D-ileri Bakan'nn kabul edecei senelik bir
bte ve tespit edebilecei nizamname mucibince ifa olunacaktr.
Madde 5. Komisyon, drd TC vatanda ve drd ABD va-tanda olmak zere sekiz azadan mteekkil
bulunacaktr. Bunla-ra ilaveten ABD Trkiye'deki diplomatik heyetinin ba (ki aada "misyon efi" ismiyle
anlacaktr) komisyonun fahri bakan ola-caktr. Misyon efi komisyonda reylerin tesavisi halinde kati reyi
verecek ve komisyon bakann tayin edecektir. Bakan ko-misyonun fiili azas sfatyla rey hakkn haiz
bulunacaktr. Misyon efi en az ikisi ABD'nin Trkiye'deki hariciye tekilatnn muvazzaf memurlarndan olmak
zere, komisyondaki Birleik Devletler vatandalarn tayin ve tebdil etmek selahiyetini haiz olacaktr. TC
Hkmeti komisyondaki Trkiye vatandalarn tayin ve tebdil selahiyetini haiz bulunacaktr.
Azalar tayin edildikleri tarihten itibaren, mteakip 31 Aralk tarihine kadar vazife yapacaklar ve tekrar tayin
edilebilecek/erdir, istifa, ikamet mahallinin Trkiye haricine nakli, vazife mddetinin sona ermesi sebepleriyle
veya sair surette vuku bulacak mnhaller bu maddeyle tespit edilen hkmler dairesinde doldurulacaktr.
Azalar cretsiz olarak vazife greceklerdir. Bununla beraber komisyon, azalarn toplantlarda hazr
bulunmalarndan muktazi masraflar demeye selahiyettardr.
Madde 7. ABD Dileri Bakan tarafndan tayin edilecek ekilde komisyonun faaliyeti hakknda her sene bir
rapor tanzim edilerek TC Hkmeti'ne ve ABD Dileri Bakanna tevdi oluna-caktr.
Madde 8. Komisyonun merkezi Trkiye Cumhuriyeti'nin bakentinde bulunacaktr. Ancak komisyonun veya
komitelerinden herhangi birinin toplantlar, komisyonun icab hale gre tespit edecei dier mahallerde
akdedebilecei gibi, komisyon amir ve memurlarndan herhangi biri komisyonca tensip edilecek mahal-lerde
icray faaliyet edebilecektir.
Madde 9. Komisyon bir mdr tayin ve onun maa ve hizmet mddetini tespit edebilir. Ancak komisyonun
bakaca kabule ayan bir mdr tayin etmesi imknsz bulduu hallerde ABD Hkmeti, programn elverili
bir ekilde tatbikini mmkn klmak iin lzumlu grlebilecek bir mdr ile muavinlerini temin edebilecektir.
Mdr, komisyon program ve faaliyetlerini komisyonun kararyla talimat dairesinde tedvir ve
murakebesinden sorumlu olacaktr. Mdrn gaybubeti veya mazereti halinde komisyon mnasip veya
muvaffk grecei md-det iin yerine bir vekil tayin edebilir.
Madde 10. ABD Dileri Bakan tensip ettii takdirde komis-yonun bu husustaki kararlarn gzden geirebilir.

Amerika Trkiye'de kltr emperyalizmini kurmak iin ilk nemli tavizi bu anlamayla elde etmitir. 27 ubat
1946 tarihinde imzalanan kredi anlamasnda bu borcun faiz ve anapara taksitleri-nin bir ksmnn Trk
paras olarak Merkez Bankas'na ABD tarafndan kullanmak zere yatrlmas kabul edilmiti. Yukarda
ayrntlaryla verdiimiz ek anlamayla ABD (eitim sahasnda yaplacak temaslarla bilginin ve mesleki istidat
sahiplerinin daha geni lde mbadelesi maksadyla) Trkiye'de Birleik Devletler Eitim Komisyonu ad
altnda yeni bir organ kurmaktadr. Bu komisyonun sekiz yesinden drd Amerikal drd de Trk olacaktr.
Ve Amerika'nn Trkiye'deki bykelisi bu komisyo-nun fahri bakandr. Oylarn eit olduu hallerde,
bakan oyunu kullanarak anlamazl zmleyecektir. Komisyon her trl davranndan ABD Dileri
Bakan'na kar sorumlu olacak, btesini oras vize edecek ve isterse, komisyonun her husustaki kararlarn
gzden geirerek deitirebilecektir. Amerika Dileri Bakan'nn ve Ankara'daki Amerikan bykelisi ile
elilikte grevli iki memurun kontrol ve denetiminde olacak ve yine Amerikal mdr ve yardmclar da
anlamaya gre Amerika Dileri Bakan tayin edecektir. Amerikan kanunlarna gre alacak olan bu
komisyonun ve orada grev alacak Amerikallarn neler yapacaklarn, amalarn, anlamada belirtildii gibi,
belirtilmeyen alanlarda da Amerikallar bilecek veya yeni bir durum karsnda Dileri'nden yeni talimat
alabileceklerdir. Bu komisyona girecek drt Trk yenin grevleri, yetkileri ve kime kar sorumlu olacaklar
hakknda bir kelime dahi yoktur. Anlamadaki btn hkmler, kurulacak olan Amerikan Eitim
Komisyonu'nun Trkiye'de Trk paras ile Trk Hkmeti'nin himayesinde, her trl Trk denetiminin
dnda, Trk eitimi hakknda aratrma yapmas, bilgi toplamas, gerekli Amerikan memurlarnn uzman ve
aratrmac olarak okul, niversite ve bakanlklara yerletirmesi ve benzeri faaliyetlerini kolaylatrmak
amacn salamak iin getirilmitir. Szde karlkl olan bu anlama ile bamsz bir devlet olan Trkiye'nin
bakentinde Trk eitimiyle ilgili bir Amerikan Eitim Komisyonu kuruluyor ve Trk Hkmeti'ne bu
komisyonun almalarn kontrol ve denetleme hakk dahi verilmiyor.
Trkiye bugn genellikle Amerika'nn nfus alanna dahil edilmitir. Bu nedenle Trkiye'de iyice yerleip
smrsn srdrebilmek iin her alanda olduu gibi eitim hakknda da bilgiye ihtiyac vardr. Bunun iin
de Amerika'dan uzman, ara-trmac retim yesi adlar altnda, bu anlamayla kurulan Amerikan Eitim
Komisyonu marifetiyle gerekli personeli bilgi toplamak zere grevlendirmitir. Amerika'nn Trkiye'de
kendisine yardm edecek ve ibirlii yapacak, Amerika'da yetitirilmeye uygun Trk renci retim yesi ve
aratrmaclara da ihtiyac vardr. Amerikallar tarafndan tespit edilen niteliklere uygun olanlar arasndan
seilecek bu kimseler, eitim aratrma veya grg ve bilgilerini artrmak zere gnderilirler. Bunlardan
Amerika iin Amerika'da yararl olacaklar dolgun cret ve grev teklifleriyle orada braklmakta, bir ksm da
sreleri sonunda Trkiye'ye dnmektedirler. Dnenler de iki gruba ayrlmaktadr; birinci grup Amerikan
hayran ve onlarn her eyini benimseyip Amerikallaanlar. kinci grup da bunlarn dnda kalanlar. Bunlarn
her biri hakknda Amerikallar hal tercmeleri ve albmler hazrlarlar. Birinci gruba dahil olanlardan en
kabiliyetlilerinin gerektiinde kullanlmak ve ibirlii yapmak zere devletin, hkmetin en nemli yerlerinde
grev almalar veya tayinleri salanr. Bunlardan bir ksm da Trkiye'deki Amerikan yardm kurullar,
Amerikan irketleri ve dier rgtlerinde grevlendirilir. Bu suretle Amerikallarn Trkiye'deki ibirlikileri de
zaman iinde oalarak rgtlenir. Bu anlamayla Ankara'da kurulmas kararlatrlan Amerikan Eitim
Komisyonu'nun drt Trk yesinin grevleri, bu komisyonun almalarna toplantdan toplantya katlarak
onlara yardmc olmaktr. Drd bir olup da yaplan baz ilemlerin karsna ksalar, hemen komisyonun
fahri bakan olan Amerikan elisi mdahale edecek ve karar drde kar be oyla Trkiye'nin -karlarna
aykr da olsa alnm olacaktr. Halbuki ayn komisyon kaza olarak Amerikan karlarna aykr bir karar alsa,
bu karar Amerikan Dileri Bakanl hemen durdurabildii halde, Trk Dileri'nin byle bir yetkisi yoktur.
O tarihten bu yana almalarn srdren bu Amerikan Eitim Komisyonu'nun sresi ne zaman dolacaktr?
Trk Hkmeti'nin bu komisyon araclyla gerekletirmek istedii amalara uygun mudur? Ayrlklar varsa
bunlar nasl giderilecektir? Anlamada Amerikan Hkmeti'nin bu komisyon zerindeki siyasi, kltrel, mali
ve idari kontrol gayet salam esaslara baland halde, Ankara'da faaliyet gsteren bu komisyona Trk
Hkmeti'nin katlmaktan baka hibir yetki ve kontrolnn bulunmamas nasl yorumlanr? Trk Hkmeti
bu komisyon araclyla Trkiye'ye gelecek Amerikallarla, Trkiye'den Amerika'ya yollanacak Trklerde
bulunmas gerekli nitelikleri tespit etmi midir? Amerikan Dileri Bakan tarafndan tayin edecek ekilde her
yl alma raporu verilmesi anlamada yer aldna gre, niin Trk Dileri Bakanl'nn tespit edecei
biimde bir alma raporu verilmesi de anlamada yer almamtr? Bu eitim komisyonunun asl yneticisi
olan mdr niin Trk deil de Amerikaldr? Bu ve benzeri sorulara Trkiye'de cevap verebilecek bir sorumlu
bulmak imknszdr. Gerekte, dier konularda olduu gibi, Trkiye'nin yllardan beri belli bir eitim politikas
ve program mevcut olmad iin, bu konudaki politikamz da yabanclarn insaf ve takdirlerine braklmtr.
Trkiye iin amza uygun ve yurt kalknmasn gerekletirecek milli bir eitim politikas kabul edilip
uygulanmadka, kltr ve eitim alanlarnda yabanc etkisinden ve smrsnden kurtulmamz imknszdr.
Gney Vietnam'da iki tarafa da casusluk yapan bir Gney Vietnaml ajann ldrlmesiyle ortaya kan "Yeil
Berelilerin" faaliyetleri zerinde Trkiye'nin de nemle durmas zorunludur. Amerikallar nce bu Yeil
Berelileri CIAnin bir arac olarak Avrupa'da kurmulardr. Bu konuda eitim grerek yetitirilmi Amerikan
subaylar Avrupa'da Ruslar sevmeyen etnik gruplar arasndan, zellikle Ruslara kar kin ve intikam besleyen
kimseleri bu tekilata alarak byk lde gizli rgtler kurmulardr. Ruslara kar kullanlmak zere
Avrupa'da kurulan bu tekilat sonralar CIAnin grd lzum zerine Gney Vietnam'a da bir ekirdek
kurulu gndermi ve orada Vietnamllara kar olan onlar sevmeyen etnik gruplar arasndan seilen
kimseler bu rgte katlarak CIAnin amalarna gre kullanlmaktadrlar. Yeil Bereli-lerin emrinde
Vietnam'da bulunan, fakat, Vietnamllara dman olan etnik gruplardan seilmi 50 bin civarnda gizli bir
ordunun almakta olduu, Amerikan kaynaklarndan verilen haberler arasndadr. CIA, gerektiinde kendi
maksat ve karlar iin kullanmak zere, buna benzer rgtleri, gittii her lkede kurmaktadr.
27 Mays 1960 Devrimi'nden nce, Krt bilinen bir DP milletvekiline Amerika'dan yazlan bir mektupta, yine
Krt tannan bir Milli Eitim Bakan'nn araclyla, bu kanaldan eitim iin Amerika'ya gnderilen bir
memurun yetime durumu hakknda bilgi verilmekte ve o sralarda bakann, bakanlktan alnmasnn
gelecekteki almalar zorlatraca belirtilmekteydi. Aslnn Milli Emniyet dosyalarnda olmas gereken bu
mektuplar Yeil Berelilerin almalaryla baland takdirde konunun ciddiyeti ve Trkiye iin tad byk
nem kendiliinden ortaya kar. Amerikallar, Trklerin bu konulardaki bilgisizliklerinden yararlanarak,
Trkiye'ye yolladklar asker ve sivillerin bir ksmn, ailesi Trkiye'den kam veya karlm, etnik gruplara
mensup (Rum ve Ermeni), bilhassa Trklere dman kimseler arasndan semektedirler. Bunlar, zel eitim
grerek, Trkiye ve Trkler hakknda geni bilgilerle donatlmaktadrlar. Bu kimseler, irket mdr, uzman,
danman, tccar temsilci, er, subay ve turist ola-rak Amerikan pasaportuyla gelip kili Anlamalarn
Amerikallara tand geni imtiyazlara dayanarak Trkiye'deki zel grevlerini byk bir serbesti iinde,
kimsenin mdahalesi olmadan yaparlar ve Trkiye'yi paralamak, kartrmak iin yerli ortaklaryla yerli
rgtler kurarlar, Trk siyasi hayatn etkilerler, hkmetleri drdkleri dahi sylenir. Trkiye'nin bu gibi
faaliyetlere kar koymak zere kurulmu rgtleriyse, Trkiye'deki solcularn nefeslerini dinlemek iin her yl
milyonlar harcamakla nrlerken, san Trkiye'deki blc ve ykc faaliyetlerinden habersiz grnrler.
Bunlar darda planlayp Trkiye'de tezghlayan yabanc parman gremezler. nk bu yabanc parmaklar
uzman, danman ve retmen olarak bizim gvenli-imizle ilgili, devlete kurulan rgtlerin iinde de
reklenmilerdir. Trkiye'deki devrimci ve antiemperyalist Atatrk her hareket, komnistlikle
damgalanarak sol tehlike bytlrken, her trl sa ve gerici hareketlere milliyeti nitelik verilerek rtlmek
suretiyle Trkiye iin asl byk tehlike sinsi bir ekilde yerli ve yabanc para ve ideolojilerle beslenip
kuvvetlendirilmektedir. Trkiye'nin en sorumlu yneticileri dahi buna, bilerek veya bilmiyerek
inandrlmaktadr. Trkiye'de grev alacak Amerikallarn, Trkiye'den karlm, Trklere dman etnik
gruplara mensup bulunmamalar artnn ak deilse bile gizli anlamalara konulmam olmasnn Trkiye
iin dourduu nemli sakncalar bilmemek, devlet ve hkmet ynetimiyle badaamaz. Trkiye,
yabanclar olduklar gibi grmeye mecburdur. Trkiye'ye gelen her Amerikal dosttur, mttefiktir. Hele,
Trke "Merhaba Asker" veya "Trkler ok kahramandr, Kore'de ok iyi dvtler" dedii anda, o Amerikal
iin Trkiye'de almayacak kap, yaplmayacak i yoktur. Trk basn bu Amerikalnn byk boy resimlerini
ilk sayfalarna basarak vmekle bitiremez. Oysa, Amerikan basnnda aylarca Trkiye iin bir haber bile
kmaz. Hibir yabancnn dnemeyecei kadar garip, ektii btn aclara ve dt felaketlere ramen
gerek ynyle ne kendisini ne de yabanclar tanmayan ve tanmas da istenmeyen, bu dnyada nurlu
ufuklar br dnyada cennet vaatleriyle avutularak, iten ve dtan smrlen yoksul insanlarla dolu garip
bir lkedir Trkiye. Fakat bu talihsiz ulusun kaderi bu deildir ve bu byle devam edemez. Azgelimi veya
geri braklm lkeler geri kalmln nedenlerini iyi bilmekte ve milliyetilik akmlar kuvvetlenerek,
komnistleri bile etkileyerek birbirinden ve Moskova'nn gdmnden koparmaktadr. Emperyalizm ve
smrye kar btn dnyann mazlum uluslar yer yer ayaklanmaktadr. Bu ada Kurtulu Sava'n
Mustafa Kemal'in nderliinde 40 yl nce balatm olan Trkiye'nin kaderi bu olamaz. Trk ulusu, ada
uygarla ulamak iin bilinli ve zorlu bir sava vermeye mecburdur.

1. Resmi Gazete, Dstur 111.26, No: 1285, 10 Temmuz 1945, s.6053.

2 Resmi Gazete, No: 6303, 1946.
3. SBF D Mnasebetler Enstits, Op. Cit., s. 188.
4. bid, s.379.
5 Resmi Gazete, No: 6316, 1946.
6 Resmi Gazete, No: 6533, 1947.
7 SBF D Mnasebetler Enstits, Op. Cit. s.376.
8 Resmi Gazete, No:7460, 1950.

TARIM RNLER ANLAMALARI

1950'de iktidara gelen Demokrat Parti, nceden ilan ettii gibi ekonomik alanda zel giriimci ve liberal bir
rejim izlemeye balad. Avrupa deme Birlii'ne giren Trkiye, 1950 ylnn sonbaharnda ye devletlerle olan
ticaretini byk lde serbest brakt. Fakat uygulanan bu rejim baarya ulamam ve d ticaret byk
lde ak verdii iin de 1954'te d ticarete kstlamalar konmutur. Trkiye 1950-1953 yllar arasnda iyi
hava artlar ve tarm arazisinin geniletilmesi, Kore Sava'nn yaratt yksek dnya konjonktr
sayesinde, dnyann sayl tahl ambarlar arasnda saylyor ve Amerikan yardmn en etkili bir ekilde
kullanan lke olarak propaganda ediliyordu. Fakat, balay uzun srmedi. Kore Sava sona ermi ve dnya
normal artlara dnmeye balamt. Trkiye'de tarm arazisinin genileme snrlarnn sonuna yaklalm ve
hava artlar uygun gitmedii iin de tarm rnlerinin retimi azalmt. Arlaan ekonomik artlar,
karlalan dar boazlar ve artan d borlar karsnda, daha birka yl nce Amerikan yardmn ok faydal
kulland iin dnyann sayl tarm ambar lkeleri arasnda ykselii propaganda edilen Trkiye, 1955'ten
itibaren Amerika'dan tarm rnleri satn almak iin artlan ar anlamalar imzalamak zorunda kalmtr.
Trk tarmnn gelimesini ve fazla rn almasn nleyeci ve Amerikan tarm rnlerine, Trkiye'de her yl
genileyen, bir pazar amay ama edinen bu anlamalardan 12 Kasm 1956 tarihli olann, bir rnek olarak
buraya almay uygun bulduk.

12 Kasm 1956 Tarihli Zirai Maddeler Ticaretinin Gelitirilmesi ve Yardmlama Hakkndaki Muaddel Amerikan
Kanununun 1. Ksm Gereince Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile ABD Hkmeti Arasnda Mnakit Zirai
Emtia Anlamas1

TC Hkmeti ile ABD Hkmeti; her iki memleket arasnda olduu gibi dier dost milletlerle de zirai emtia
ticaretinin, ABD'nin bu mallara ait mutat paralarn deitirmeyecek ve dnya zirai mahsul fiyatlar zerinde
tesir icra etmeyecek ekilde geliti-rilmesi arzusunu mahede ederek;
ABD'de istiha edilen ihtiya fazlas zirai emtiann Trk liras mukabilinde mubayaasnn, ticaretin bu ekilde
genilemesine medar olacan,
Bu satlardan tekevvn edecek Trk liralarn her iki memleketin menfaatine uygun ekilde kullanlacan
nazar itibare alarak,
htiya fazlas zirai maddeler ticaretinin gelitirilmesi ve yardmlama hakkndaki muaddel kanunun 1.
Blm mucibince TC Hkmetine satlmasna mteallik anlamalar ve her iki hkmetin bu gibi maddelerin
ticaretinin gelitirilmesi hususunda mnferiden ve mtereken ittihaz edecekleri tedbirleri tespit ey-lemek
maksadyla;
Aadaki Hususlarda mutabk kalmlardr:

MADDE 1
Trk Liras Karl Sat
Mddetleri, buday ve msr iin 31 Ocak 1957 ve donya ve dondurulmu et iin 30 Haziran 1957
tarihlerinde sona erecek satn alma msaadelerinin ABD Hkmeti tarafndan neredilmesi ve TC
Hkmeti'nce kabul olunmas artyla, ABD Hkmetince yetkili klnacak alclara, zirai maddeler ticaretinin
gelitirilmesi ve yardmlama hakkndaki kanunun 1. Blm hkmlerine uygun olarak, ihtiya fazlas olarak
tespit edilmi aadaki ziraat maddelerinin gsterilen miktarlar dahilinde satn finanse etmeyi taahht
eyler:

Emtia Tutar (milyon ton)

Buday 31,6
Msr 0,6
Donya 3,3
Dondurulmu Et 4,4
Nakliye (tahmin) 6,4
YEKN 46,3

Yukardaki fkraya uygun olarak neredilecek satn alma msaadeleri, emtiann sat ve teslimi, bu ekildeki
satlardan tahassl edecek Trk liralarnn yatrlma mddet ve artlarna ait hususlarla dier gerekli
hususlar ihtiva edecektir.

MADDE II
Trk Liralarnn Kullanlma Tarz
1. ki hkmet, bu anlama gereince yaplacak satlar dola-ysyla ABD hesabna birikecek Trk liralarnn,
ABD Hkme-ti'nce tespit edilecek tarz ve ncelik sras dahilinde, aada gs-terilen maksat ve miktarlara
gre sarf edilmesi hususunda muta-bktrlar:
(a) Birleik Devletler zirai mahsulleri iin piyasa imknlar temini, milletleraras eitim mbadelesi, kitap ve
gazetelerin ter-cme, neir ve datm faaliyetlerinin finansman ve kanunun 104 (a), 104 (h), 104 (i), 104
(f) fkralarna uygun olarak ABD Hkmeti'nin, Trkiye'de yapaca dier masraflarn karlanmas iin 21 900
000 dolar karl Trk liras,
(b) Kanunun 104 (j) fkrasnda derpi edilen tipteki yardmlar iin azami 1 250 000 dolar karl Trk
liras,
(c) Kanunun 104 (g) fkras gereince Trkiye'nin iktisadi kalknmas iin TC Hkmetine yaplacak
ihracat iin 23 150 000 dolar karl Trk liras. Bu ikrazata ait mddet ve artlar her iki hkmet arasnda
akdedilecek ek bir anlamaya der olunacaktr. Azami 6 000 000 dolar karl Trk liras veya 104 (g)
fkrasnda derpi edilen iktisadi kalknma ikrazatna tahsis edilecek Trk liralar yeknun yzde 25'i, bu iki
rakamdan hangisi daha bykse o miktar, her iki hkmete zerinde anlalacak usul tahtnda, messes
banka kolaylklar vastasyla, hususi teebbse ikrazda bulunulmas maksadna ayrlacaktr, ikraz, reslmal
ve faizin Birleik Devletler dolarlaryla denmek zere dolar olarak veya TC Hkmeti'nin kullanaca hiyar
hakkna msteniden, Trk liras ile yaplacak tediyeler, her tediye tarihinde cari kambiyo rayici zerinden
hesaplanmak zere, Trk liras olarak ifade olunacaktr. kraz meblalar, bunlarn kullanlma ekline
mtedair olarak yaplacak mukaddem bir anlamay mteakip denecektir. Bunlar ve dier hkmler, ikraz
anlamasnn veya ona ek herhangi bir anlamaya der olunacaktr. TC Hkmeti'ne ikraz iin tahsis
olunacak Trk liralar, ikraz maksatlar ile ilgili olarak Trk liralarnn istismal tarz hususunda her iki
hkmetin anlamaya varamamalar sebebiyle, anlama tarihinden itibaren sene iinde verilmedii
takdirde, ABD Hkmeti ibu Trk liralarn, kanunun 104. maddesinin cevaz verdii herhangi bir maksat iin
kullanlabilir.
2. Bu anlama gereince yaplacak satlarn neticesi olarak ABD Hkmeti hesabna tahassl edecek Trk
liralar yeknu 46 300 000 dolar karl Trk lirasndan daha az olmas halinde 104 (g) fkrasna gre TC
Hkmeti'ne ikrazat olarak verilecek miktar, arasndaki fark kadar azaltlacaktr. Trk liralar yeknu-nun 46
300 000 dolar karln gemesi takdirinde artan ksmn yzde 50'si, 104 (f) fkrasna uygun olarak ABD
Hkmeti'nin istimaline tahsis olunacak ve yzde 50'si ikrazata ayrlacaktr.
MADDE III
Trk Liralarnn Yatrlmas
ABD Hkmeti tarafndan (Birleik Devletler bandral gemilerin kullanlmas artndan mtevellit munzam
navlun creti hari) finanse edilen emtiaya ait mal ve navlun bedellerinin denmesi maksadyla Trk liralar
ABD hesabna aadaki ekilde yatrlacaktr:
1. Buday ve TC Hkmeti'nin dahili al fiyat CF fiyattan yksek olan herhangi dier bir emtia iin,
TC Hkmeti'nin da-hilde istihsal edilen emtiaya tatbik ettii al fiyat zerinden he-saplanmak zere, ibu
emtiaya ait Trk liras meblana muadil miktarda,
2. Dier emtia iin satn alma msaadelerinde derpi edildii ekilde Birleik Devletler bankalar veya
ABD Hkmeti tarafndan dolar tediyeleri yapld tarihlerde genel olarak ithal mua-melelerine (farkl rayi
tatbik edilen ithalat hari) tatbik edilen Birleik Devletler dolarna tekabl eden kambiyo rayici zerinden TC
Hkmetince tespit edilmi dahili al fiyatlarnda veya kambiyo rayici sisteminde bir deiiklik olmas
takdirinde, bu madde, ibu anlama uyarnca yaplacak mteakip muameleler bakmndan yeniden mzakere
mevzuu olacaktr.

MADDE IV Umumi Hkmler

1. TC Hkmeti bu anlama hkmlerine gre mubayaa edilen ihtiya fazlas zirai maddelerin, baka
memleketlere satlmasna veya erik olunmasna veya dahili ihtiyatan gayri maksatlar iin kullanlmasna (bu
ekilde bir sat, sevkyat veya istimal husu-sunda, ABD Hkmeti'nin sarih msaadesi hari) mani olmak
zere gereken btn tedbirleri almay ve bu maddeler mubayaa-snn, ABD'ye dost olmayan memleketlerin
bu veya buna mmasil emtiadan, ellerinde bulunan mevcudun artmasn inta etmeyecei hususunda
teminat vermeyi taahht etmitir.
2. Her iki hkmet, bu anlama hkmlerine gre mubayaa edilen ihtiya fazlas zirai emtia alm
satmnn dnya zirai emtia fiyat muvazenesini ihlal etmemesi, ABD'nin mevzuu bahis emtiaya ait
piyasalarnda tahavvle sebebiyet vermemesi ve hr dnya memleketleri arasndaki ticari mnasebat
maddeten srar etmemesinin temini hususunda mnasip tedbirleri almay taahht etmilerdir.
3. Her iki hkmet bu anlamann tatbikinde, hususi ticaret erbabna tesirli ekilde faaliyet
gstermelerini mmkn klacak ticari artlar salamaya alacaklar ve zirai maddelere ait devaml piyasa
taleplerini artrmak ve gelitirmek iin ellerinden gelen gayreti sarf edeceklerdir.
4. TC Hkmeti, ABD Hkmeti'nin talebi zerine bilhassa emtiann memlekete girii, vaziyeti ve
normal piyasa srmlerinin idamesine ait tedbirler dahil programn inkiaf ile ayn veya benzeri emtiann
ihracat hakknda malumat vermeyi taahht eder.

MADDE V stiare
Taraflardan birinin talebi zerine iki hkmet bu anlamann tatbiki veya bu anlama gereince yaplan
muameleleriyle ilgili herhangi bir mesele hakknda istiarede bulunacaklardr.

MADDE VI Mer'iyete Giri

Bu anlama imza tarihinde mer'iyete girecektir. Yukardaki hususlar tasdik zmnnda, bu maksatla gerekli
ekilde selahiyetli klnm olan murahhaslar iin anlamay imzalamlardr.
Ankara'da 1956 senesinin Kasm aynn 12. Pazartesi gn ngilizce iki nsha halinde tanzim olunmutur.

TC Hkmeti Adna ABD Hkmeti Adna

Melih Esenbel Fletcher Warren,
Milletleraras ktisadi Amerika Bykelisi
birlii Genel Sekreteri

25 Ocak 1957 Tarihli ve 12 Kasm 1956 Tarihli Anlamaya Ek Anlama

Bu anlamaya ek olarak yaymlanan 25 Ocak 1957 tarihli an-lama2 ile aadaki tarm rnleri ABD'den
satn alnyordu.
ABD Hkmeti yardm ad altnda 12 Kasm 1956 tarihli anlamayla, kendi ihtiya fazlas olan buday, arpa,
msr, dondurulmu et, konserve, sr eti, donya ve soya ya gibi maddeleri, Amerikan gemileriyle,
Trkiye'ye tama cretiyle birlikte 43.6 milyon dolar karlnda, aadaki balayc artlarla Trkiye'ye
verecektir:
1) Trkiye'ye satlan Amerikan tarm rnleri fazlas, Amerika'nn ayn mallarnn alcs bilinen pazarlara ve
Amerika'nn dman tand lkelere satlmayacak ve yalnz Trkiye'nin i tketimi iin kullanlacaktr.

Emtia hra Piyasa Kymeti

(Milyon Dolar)

Buday 7.40
Arpa 2.20
Msr 2.50
Konserve Sr Eti 0.50
Peynir 0.60
St Tozu 0.03
Pamuk Tohumu ve/veya
Soya Fasulyesi Ya 3.90
Navlun (tahmini) 2.27
TOPLAM 19.40

2) Bu anlama ile Trkiye'ye satlacak mallarn dnya mahsul piyasa fiyatlar zerinde tesir yapmamas
iin dnya piyasas ze-rinden fiyat tespit edilecektir.
3) Trkiye'nin yetitirdii ve anlamada ad geen veya benzeri mahsullerin Trkiye'den yaplacak
ihracat, Amerika tarafndan kontrol edilecektir.
4) Amerikan tarm rnleri fazlas Trk lirasyla satn alnacaktr. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas'na
yatrlacak olan bu Trk liralar yle kullanlacaktr:
21 900 000 dolar karl Trk liras, ABD Hkmeti'nin Trkiye'deki masraflaryla, ABD tarm rnleri iin
yeni piyasa imknlar temini, uluslararas eitim alverii, kitap ve gazetelerin tercme, yayn ve datm
almalarnn finansmannda kullanl-mak zere ABD Hkmeti emrine;
1 250 000 dolar karl Trk liras, Trkiye'de Amerikan vatandalar tarafndan kurulup iletilen okul,
ktphane ve cemaat merkezlerine yardm iin ABD Hkmeti emrine, (ki toplam olarak 23 150 000 dolar,
yaklak olarak 232 milyon TL eder.)
Geri kalan 23 150 000 dolar karl Trk liras iktisadi kal-knmas iin Trkiye'ye faizle aadaki n artlarla
bor verile-cektir:
a) Trkiye'ye faizle bor verilecek bu miktarlarn 6 000 000 dolar karl Trk liras ksm Trkiye'de
zel giriime bor verilmek zere ayrlacaktr. Bu bor verme artlar ve sresi, ayrca ek bir anlamayla
kararlatrlacaktr. Bu suretle, yeni bir anlamayla baka artlar koyarak Trk Hkmeti'ne bor olarak
verilecek Trk paralarnn kullanlma yerlerini de Amerika tayin edecektir. Bylece, ar artlarla bor alnan
paralarn kullanlmas konusunda Trk Hkmeti serbestliini de kaybetmi olmaktadr.
b) Trk ve Amerikan hkmetleri Amerikan tarm rnlerine ait Trkiye'deki piyasa taleplerini artrmak
ve gelitirmek iin devaml gayret sarf edeceklerdir. Her iki hkmet bu anlamann uygulanmasnda zel
giriim sahiplerinin etkili bir biimde rol oynamas iin ticari artlar salayacaklardr.
c) Bor vermek iin Trk Hkmeti'ne ayrlacak paralarn kullanlma tarz hakknda Trk ve Amerikan
hkmetleri anlaamazlarsa, bu anlama tarihinden itibaren yl iinde Tr-kiye'ye bor verilmeyen
paralar, ABD Hkmeti bu anlama hkmlerine gre, istedii gibi kullanabilecektir. Bor olarak verilecek
para iin Amerika'nn ileri srecei balayc artlar, Trkiye sakncal bulur da kabul etmezse, Amerika, Trk
bankalarnda toplanacak yz milyonlar aan Trk liralarn keyfine gre kullanarak devlet stnde devlet
olarak, ekonomik ve politik basksn srdrebilecektir.
Bundan nce incelediimiz anlamalarda olduu gibi bor veren ve bor alan iki hkmet karlkl bir
anlama yapyorlar. Bor veren ok ar artlar ileri sryor ve o lkenin iilerine, ticaretine ve bor
verecei parann hangi maksatla nerede ve nasl ve de ki-min tarafndan kullanlacana varncaya kadar her
eye karyor. Bu anlamada taraf olan bamsz Trk Devleti'nin hkmeti, bu ar artlar reddetmedii
gibi, Amerika'nn dnya piyasa fiyatlar zerinden verecei budayn cinsini, niteliklerini, ne zaman ve nereye
teslim edeceine ait, byle alverilerde normal saylabilecek artlar dahi ileri srmyor. Yzde 98'i
Mslman olan Trk halknn slam usullerine gre kesilmeyip ldrlerek kan aktlmayan, dondurulmu
veya konserve etlerin Trk halkna yedirilmesi iin, Trkiye'ye sevk edilecek dondurulmu veya konserve
etlerin slam usullerine gre kesilmi olmas artlarn dahi anlamaya koyduramyor veya aklna dahi
getiremiyor.
Yine bu anlamayla satn alnarak sabun yapmnda kendi rnmz zeytinyann yerine kullanlacak olan
donyann iinde domuz yann bulunmamas art da anlamaya konulmuyor. Halkn temiz dinsel
duygularna gerekte bir deer vermeyen DP iktidarnn halkn bu duygularn sadece kendi karlar ve siyasi
iktidarlarnn srdrlmesi iin nasl smr-dklerini, bu rnekler gn na karmaktadr.
Kendi z rnmz zeytinyann, sabun yapmnda kullanl-masn bir kararnameyle yasaklayarak onun
yerine Amerika'dan satn alnan domuz karm donyann kullanlmas mecburiyetini getiren DP Hkmeti,
Amerika'ya pazar olma uruna Trk zeytinya reticilerini de ala ve yoksullua mahkm ediyordu.
Trkiye'de pazar olmayan Amerikan don ve soya yalarna pazar amakla hkmet Trkiye'nin ve Trk
halknn karlarna aykr olan bu anlamann uygulanmasna geiyordu. Zengin Amerikan iftisinin daha
zenginlemesi iin Trkiye'nin de smrlmesi zorunluydu ve bunun iin de yoksul Trk iftisi, zeytincisi
kendi hkmeti eliyle yoksullua itiliyordu.
Trk tarm rnlerinin i piyasadaki fiyatlarnn dnya piyasalarndaki fiyatlara denk olduu kabul edilse dahi
Amerikan tarm rnleri Trkiye'ye ithal edilirken Trk kanunlarna gre alnacak gmrk vergisi, zel idare
ve belediyelere ait vergiler, resim ve harlar, sundurma ve antrepo cretleri, rhtm vergisi ve rhtm
cretlerinden muaf tutulmutur. Yerli rnlerimizi ve Trk reticisini korumak iin kanunlarla konulmu olan
bu vergiler Amerikan tarm rnlerinin Trkiye'ye ithalinde de alnm olsayd, hem Trk Hkmeti vergi
alarak gelirini artracak, ayn zamanda Amerika'dan ithal edilen bu rnlerin fiyatlar da artacandan, ayn
veya benzeri Trk rnleriyle Trkiye'de rekabet edemeyeceklerdi. Amerika bu rnlerin fiyatlarn kendi
kar iin dnya piyasa fiyatlarnn altnda Trkiye'ye veremeyeceine gre en kestirme yol, bu rnlerin
Trkiye'ye giriinde gmrk vergisi, dier har ve vergilerden muaf tutulmasdr. Amerika'nn PL 480 sayl
kanununa gre yaplan bu ithalatta Amerika'dan ithal edilecek mallarn srmn artrmak ve bunlara
duyulan ihtiyac gelitirmek amacyla emtiann memleketimize giriinde maliyetini artrc herhangi bir tesire
maruz kalmayarak, en ucuz ekilde ihtiya sahiplerinin istifadesine arz zaruri bulunmaktadr: gerekesiyle
6969 sayl kanun Trkiye Byk Millet Meclisi'nden geirilmi ve Amerika'nn anlamada ne srd
artlara uyularak nemli bir engel daha kolaylkla almtr. Ancak bu kanunla Amerikan reticisi himaye
edilirken Trkiye'nin buday, yal tohumlar, et, st, peynir ve zeytinya reticilerinin nasl korunaca ve
yaayaca dnlmemitir. Amerikan tarm rnlerine tannan bu imtiyazlar karsnda, yerli retimin
azalmas, Amerikan tarm rnleri ithalatyla karlanacaktr. Amerika tarm mallarna tannan imtiyazlar
karsnda Trk rnleri elbette rekabet edemezdi. Amerikan reticisi kendi devletinden baka, Trk
Hkmeti'ni de kendi arkasna almt.
Trk halknn karlar yerine Amerika'nn Trkiye'deki pazar-larn geniletme ve gelitirme politikasn bu
anlamayla kaytsz artsz kabul eden bir iktidar, Trk tarmn ve Trk reticisini Amerikan iftisinin refah
uruna bir kmaza ve felakete srk-lyordu.
ABD. 1954 ylnda Amerika'nn elinde birikmi olan ihtiya fazlas tarm rnlerinin Amerika'ya yararl olacak
ekilde elden karlmas iin PL 480 sayl kanunu kabul etmitir. Bu kanuna gre yaplacak ikili anlamalarla
tarm rnleri fazlas, mahsul satlarndan elde edilecek yabanc paralarn hangi maksatlarla ve nasl
kullanlaca da kanunun 104. blmnde paragraflar halinde sralanmtr. Deiik tarihlerde yaplan ikili
anlamalar bu kanuna dayand iin fkralardan birou anlamalarda da yer alr. ncele-diimiz anlamada
da kanunun 104 (a), 104 (g), 104 (j), 104 (f) gibi fkralar yer almtr. 20 Ocak 1958 tarihinde tarm rnleri
fazlalklar iin yaplan anlamada,3 PL 480 sayl kanunla varlmak istenen baka bir ama da yer alm ve bu
maksatla ayn anlamayla ABD emrine para da ayrlmtr. Anlamaya girmeden nce, PL 480 sayl Amerikan
kanununun 104 (e) fkrasn buraya aktaralm:
104 (e): Uluslararas dengeli bir ekonomik ve ticari gelimeyi tevik iin anlamalara uygun olarak alnan
paralarn yzde 25'ini amamak kaydyla bu maksat iin ayrlacak ve Export-Import Bankas'nn koyduu
usule uyularak, banka ile lke arasnda istikraz iin varlan karlkl anlamaya gre, Amerikan i firmalarna
ve onlarn kollarna, ubelerine ve bu firmalara bal dier firmalara, o lkedeki ilerini gelitirmek ve ticareti
geniletmek yahut yerli ve yabanc firmalara. Amerikan tarm rnlerinin pazarlanmas ve tketiminin
artrlmas, datlmas ve kullanlmasna yardm edecek tesisler kurmak iin verilir. Ancak Amerika'da retilen
veya imal edilen mallara, rekabet maksadyla ABD'ye ihra edilmek iin yahut Amerikan tarm mallar veya
imalatna d pazarlarda Amerika ile rekabet edecek herhangi bir retim veya imal iin bu istikraz
yaplmayacaktr.

20 Ocak 1958 Tarihli Tarm rnleri Anlamas

20 Ocak 1958 tarihli anlamayla Trkiye'ye Amerikan tarm rnlerinden aadaki maddeler verilecektir:
Emtia hracat Pazar Kymeti
(milyon dolar)
Buday 15.4
Yem 3.0
Soya fasulyesi veya pamukya 21.4
Tereya 0.4
Yal sttozu 0.2
Peynir 1.3
Yasz sttozu 0.3
Navlun (takribi yzde 50) 4.8
TOPLAM 46.8

Ayn anlamann ikinci maddesinin 1 (b) ksmnda:

Bu anlama gereince iktisap edilen paralarn yzde 25'ini amamak kaydyla Export-Import Bank Of
Washington tarafndan 104 (e) blm gereince yaplacak ikrazat ve bununla ilgili ola-rak zikredilen
bankann Trkiye'deki idar masraflar iin 7 milyon dolarn Trk liras muadili bir miktar. Bu ikrazat
Trkiye'deki i hayatnn gelitirilmesi maksadyla Trkiye'deki Birleik Devletler firmalar ile bunlarn
ajanslar, teekklleri veya ubelerine. Birleik devletler zira maddelerinin kullanlmas ve tevziine yardm
etmek veya paralarn istihlakini dier suretlerde artrmak iin gereken tesisatn kurulmasn teminen Birleik
Devletler firmalaryla Trk firmalarna verilecektir. Bu kabil ikrazatn hem Export-Import Bank Of Washington
ve hem de Trk Hkmetince ayan kabul olmalar hususunda mutabakata varlmtr. Bu mevzuda Trk
Hariciye Vekletinin Milletleraras ktisad birlii Tekilat, Trk Hkmeti namna hareket edecektir.
Grlyor ki sistemli alan ve ok hesapl hareket eden Amerika, elden karaca her eyden ne yolda ve
nasl kendisi iin en ok yarar salayabileceini, kanunlarla tespit etmekte ve bunu, yapaca ikili
anlamalara temel olarak uygulamaya ge-mektedir. Buna karlk TC Hkmeti kendi reticisinin karlarn
korumak yle dursun, Trk ulusunun tm karlarn dahi dnmeksizin Amerika'nn, yoksul Trk halknn
srtndan daha fazla kazanmas iin onlara gmrk ve vergi muafiyetleri tanyan kanunlar kararak yardmc
olmaktadr. Zengin ve kalknm Amerika ile yoksul ve kalknmam Trkiye arasnda ulusal karlarn
korunmas bakmndan ne kadar byk gelimeler olduu aka grlmektedir.
104 (e) blmnn son paragrafna gre, Amerika'dan alnacak bu mallardan Trkiye'nin borlanarak alaca
veya Trkiye'de bu krediden yararlanacak Amerikan, yerli ve yabanc firmalarn ihracata ynelmelerine imkn
yoktur. Bunlara verilecek borlarn maksad, Amerika'nn allm pazarlarna zarar vermeksizin, Trkiye'deki
Amerikan tarm fazlas rnlerine olan ihtiyac ve istekleri artracak yatrmlara ynelmektedir. Trkiye'de hi
pazar olmayan ve Trk halk tarafndan kullanlmayan soya ya, bugn Trkiye'de retilen ayiei, pamuk
ve zeytinyalaryla kolayca rekabet edebilmekte, sttozu okullarda ocuklara zorla iirilerek altrl-makta,
soya fasulyesi ekimiyse kasten baltalanmaktadr.

20 Ocak 1958 Tarihli Anlama le lgili Olarak, 20 Ocak 1958 Tarihli ve 1755 Sayl Amerikan Hkmeti'nin
Notas

Ayn anlamann sonunda ve ayn resmi gazetenin 21881. sayfasnda yle bir nota yaymlanmtr:

No: 1755
Amerika Bykelilii
Ankara-Trkiye
20 Ocak 1958

Ekselans,
Muaddel zira ticaretin gelitirilmesi ve yardm kanununun bi-rinci faslna tevfikan ABD Hkmeti ile Trkiye
Hkmeti arasnda 20 Ocak 1958 tarihinde akdedilen zira mahsul fazlalklar anlamasna atfla, bu hususta
hkmetimin aadaki anlayn teyit etmekten eref duyarm:
(a) 1957 mahsulnden yumuak buday veya 1 Austos 1958 tarihine kadar dier herhangi yumuak
buday ihra etmekten kanmay ve
(b) 1957 mahsulnden veya 1 Austos 1958 tarihine kadar sert buday ihracatn asgar bir seviyede
tutmay ve bu devre zarfnda vuku bulacak her sert buday ihracatm Trkiye'nin kendi kaynaklarndan
finanse edilecek muadil miktardaki buday mbaayat ile telafi eylemeyi taahht etmektedir.
Ekselansmzn hkmetimin, yukarda izah edilen anlayla mutabk bulunduunu bildirdiiniz takdirde
mteekkir kalacam. En sekin sayglarmn kabuln rica ederim Ekselans.

Fletcher Warren

Ekselans
Fatih Rt Zorlu
Trkiye Cumhuriyeti
Hariciye Vekili
Ankara

Amerikan Bykelisi'nin bu mektubuna Trk Dileri Baka-n'nn cevab da yledir:

No: 11 Ankara 20 Ocak 1958

Ekselans,
Mfad aaya geirilmi bulunan 20 Ocak 1958 tarih ve 1755 sayl mektubunuzu aldm bildirmekle eref
duyarm.
Ekselans,
Muaddel zira ticaretin gelitirilmesi ve yardm kanununun bi-rinci faslna tevfikan Amerika Birleik Devletleri
Hkmeti ile Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti arasnda 20 Ocak 1958 tarihinde akdedilen zira mahsul
fazlalklar anlamasna atfla bu hususta hkmetimin aadaki anlayn teyit etmekten eref duyarm:
bu anlamay imza etmekle Trkiye Cumhuriyet Hkmeti,
(a) 1957 mahsulnden yumuak buday veya 1 Austos 1958 tarihine kadar dier herhangi yumuak
buday ihra etmekten kanmay ve
(b) 1957 mahsulnden veya 1 Austos 1958 tarihine kadar sert buday ihracatn asgar bir seviyede
tutmay ve bu devre zarfnda vuku bulacak her sert buday ihracatn Trkiye'nin kendi kaynaklarndan
finanse edilecek muadil miktardaki buday mbaayat ile telafi eylemeyi taahht etmektedir.
Ekselansnzn, hkmetinin yukarda izah edilen anlayla mutabk bulunduunu bildirdiiniz takdirde
mteekkir kalacam.
En sekin sayglarmn kabuln rica ederim Ekselans.
Trk Hkmeti'nin yukardaki anlayla mutabk bulunduunu size bildirmekle eref duyarm.
En yksek sayglarm ltfen kabul ediniz Ekselans.
Ekselans

Hariciye Vekili Adna

Fletcher Warren
ABD
Bykelisi
Ankara

12 Kasm 1956 tarihli anlamann drdnc maddesinin dr-dnc blmnde Trkiye'nin tarm rnleri
ihracatnn ABD tarafndan kontrol edilebilecei kabul edilmiti. Bu notalarn Resmi Gazete'de
yaymlanmasyla Trk d ticaretinin bir yabanc devlet tarafndan kontrol resmen ilan edilerek uygulanmaya
geilmekte-dir.
Trkiye 1 Austos 1958 tarihine kadar Amerika'nn istei zerine buday ihra etmeyecektir. nk
Amerika'nn buday sat iin allm pazarlarndan istekler bu tarihlerde yaplacaktr. Eer Trkiye bu arta
uymazsa, Amerika kendi budayndan, Trkiye'nin darya ihra etmi olduu kadar eksik sat yapacan
hesaplayarak zamannda sert tedbirler almaktadr. Trkiye bu yasaa uymazsa, ihra ettii buday kadar
Amerikan budayn kendi kaynaklarndan finanse edecei dvizle Amerika'dan satn alma cezasna
arptrlacaktr ve Trkiye'de bu artlara uymay kabul ettiini bildirerek resmi gazeteyle ilan ediyor. Amerika
kendi karlarn korumak iin bamsz Trk Devleti'nin hkmetine, kabul edilmesine imkn olmayan bir
teklifi getirebi-liyor da, Trk Hkmeti bunu geri eviremiyor. Bozulan bir dzende milli karlar yerine kiisel
ve yabanc karlar, milli politika yerine smrc devletlerin politikalarn izlemek olaan saylyor. Halk
yalan ve propagandayla kolayca kandrlp uyutulabiliyor. Memleket, i ve d smrc vurguncular
tarafndan insafszca yama ve talan edilirken kalknmak mmkn mdr? Geri kalmlk ye yoksulluk bizi bu
durumda brakmak isteyen i ve d tutucu ve smrc glere kar alacak bilinli bir savala yenilebilir.

21 ubat 1963 Tarihli, Zirai Maddeler Ticaretinin Gelitirilmesi Hakkndaki 161 Milyon Dolarlk kili Anlama
le lgili Olarak ABD'nin Verdii Nota

24 Eyll 1963 tarih ve 11513 sayl Resmi Gazete'de, yaymlanan bu nota, ikili anlamalarn baka bir ynn
aydnlatmas bakmndan ilgintir.

No:1222 Ankara, 21 ubat 1963

Ekselans,
ABD ile TC Hkmeti arasnda bugn imzalanan zira maddeler anlamasna atfta bulunur ve hkmetlerimiz
temsilcileri arasnda yaplm olan mzakerat sonunda hkmetimin aadaki hususlar ile ilgili anlayn teyit
etmekle eref duyarm.
1. TC Hkmeti 1 Kasm 1962-31 Ekim 1963 tarihleri arasndaki devrede zeytinya ihracatn 10 000
metrik tonu ama-yacak ekilde tahdit edecektir. 31 Ekim 1963 tarihinde sona erecek 12 aylk devre iinde
10 000 metrik tonun stnde zeytinya ihracat halinde Trkiye kendi kaynaklarndan karlamak zere
Birleik Amerika'dan ton esasna gre ayn miktarda nebati ya mubayaa ve ithal edecektir. TC Hkmeti
anlamann mtebaki devresinde zeytinya ihracn arzu ettii takdirde bu ihracatn seviyesi (ayet varsa)
senelik tetkikat ve grmeler esnasnda karara balanacaktr. Ayrca TC Hkmeti Amerikan 1963, 1964 ve
1965 mali senelerin her biri zarfnda nebati yalar ve yal tohumlar ihracatn 6400 ton yaa muadil miktarla
tahdit edecektir. Bu miktara, ABD'ye dost olmayan devletlere mteveccih 850 metrik tondan fazla olmayacak
ihracatta dahil bulunmaktadr.
2. Aksi karlkl olarak kararlatrlmad takdirde anlamada derpi olunan budayn kanunun birinci
blm tahtnda mu-bayaa olunan budayn ithali ve kullanlmas zarfnda TC Hkmetinin herhangi bir
buday nevini ihra etmekten saknmas artyla ABD Hkmeti tarafndan temin edilecei anlalmaktadr.
3. Anlamann ikinci maddesi (a) paragraf ile ilgili olarak ABD Hkmetinin talebi zerine TC Hkmeti
anlama tahtndaki satlardan tahassl edecek Trk liralarnn yzde 2'sini kanunun 104 (a) blmndeki
maksatlar iin dolarlardan baka dvizlere tahvil etmek zere kolaylk gstermeyi deruhte edecektir. Tahvil
iin gsterilecek bu kolaylklar dier memleketlerdeki zira pazar kalknma projeleri ve faaliyetlerini finanse
etmek maksadyla kullanlacaktr.
TC Hkmeti keza kanunun 104 (h) blm ve 1961 tarihli Mterek Eitim ve Kltrel Mbadele kanunuyla
ilgili dier memleketlerdeki programlar ve faaliyetlerde kullanlmak ve 1963, 1964, 1965 mali yllarnn her
birinde 1 milyon dolar nispetinde olmak zere 3 milyon dolar tutarna kadar Trk lirasn tahvil kolaylklarn
salayacaktr.
4. ABD Trk liralarm Trkiye Cumhuriyetinden balayacak olan uluslararas bir seyahatin veya Trkiye
Cumhuriyeti dnda balamakla beraber Trkiye'ye mteveccih veya Trkiye'den ge-ecek bir seyahatin
(bunlara irtibatl seyahatler de dahil olmak zere) ve yolcularn, Trkiye'den balayan ve Trkiye'ye mte-
veccih veya Trkiye'den geen seyahatin bir ksm olarak Birleik Devletleri dahilinde veya Trkiye dndaki
dier blgelerde ya-pacaklar seyahat bedellerinin, Trkiye'de denmesinde kullanlabilecektir. Bu fonlarn
ABD Hkmeti'ne ait resm bir i dolaysyla veya ABD Hkmeti tarafndan finanse edilen faaliyetlerle ilgili
olarak seyahat eden ahslarn seyahat mas-raflarn karlamaya matuf bulunduu anlalmaktadr. Dier
taraftan Trk lirasnn kullanlabilecei bu seyahatlerin Trk nakliye messeselerinin servislerine mnhasr
kalmayaca da anlalmaktadr.
Yukardaki hususlarn Trkiye Cumhuriyetinin anlayna da uygun bulunduunu teyit ettiiniz takdirde
memnun olacam.
Ekselanslarndan en derin sayglarmn kabuln rica ederim.
Ekselans

Raymond A. Hare

Muhlis Ete
Ticaret Bakan
Ankara
Bu notada dost diye barmza bastmz Amerika'nn, Trkiye iin iyi niyetler beslemedii aka
grlmektedir. Bu notay, Amerikan dostluunu ve Amerikan yardm olmadan kalknama-yacamz tezini
savunanlar iyice okumaldrlar. Bu resmi belgeye ramen eski gr ve inanlarn deitirmezlerse o zaman
suu bakalarnda aramamaldrlar.
Tarm rnleri anlamasnn bir paras olarak verilen notann birinci blmnde Trkiye'nin zeytinya
ihracat, 1 Kasm 1962-31 Ekim 1963 tarihleri arasndaki 12 aylk devrede, 10 000 tonla snrlanyor. Eer
Trkiye'nin bu devredeki zeytinya ihracat msaade edilen miktar aarsa, Trkiye kendi dviziyle Ameri-
ka'dan ayn miktar nebati ya satn almak suretiyle cezalandrlacaktr. Trkiye'deki zeytinya retiminin
artarak, darya satlmas, Amerikan nebati yalarnn ihracatn etkileyecei iin, Amerikan reticisini
korumak maksadyla Trkiye 10 000 tonun stnde ihra edecei zeytinyana eit miktarda nebati ya,
dviz karlnda pein parayla Amerika'dan satn alacaktr. Trkiye'nin byle bir gc de olmadna gre,
ihtiyatan fazla olan zeytinya satlamayacak, fiyatlar decek ve zarar eden veya mahsuln satamayan
retici de fakirleerek ya ii olarak ehre veya Almanya'ya gidecek, ya da zeytin aalarn keserek klk
odun olarak yakacak, tarlasna baka tohum ekecektir.
Devletler arasnda dostluklarn olmadn fakat menfaatlerin olduunu bu nota ok gzel ortaya koyuyor.
Amerikan Hkmeti kendi karlarn zengin olmasna ramen reticisini ok bilinli ve mkemmel bir ekilde
koruduu halde, bu notadaki ar artlarn kendi grne de uygun olduunu bildiren Trk Hkmeti, Trk
ulusunun karlarndan habersiz, kendi reticisinin haklarm korumak bir yana, Amerikan reticisinin daha
zengin ve mutlu olmas iin, Trk reticisini ala ve sefalete mahkm ediyor. ki hkmetin hkmet etme
anlay arasndaki bu ayrlk, Trk ulusunu elbette kurtulua deil, esarete gtrr.
Amerikan, 1963, 1964, 1965 mali yllarnn her birinde Trki-ye'nin nebati yalar ve yal tohumlar ihracat
daha da azaltlacak ve ikisinin toplam senede 6 400 tonu gemeyecektir. Bu miktara, ABD'ye dost olamayan
lkelere yaplacak 850 tonluk ihracat da dahil olacaktr. Grlyor ki, Amerika kendi pazarlarn geni-letmek
ve mevcutlarn da korumak iin Trkiye'deki zeytin aa-larn kestirmeye kararldr. Bu maksatla,
Trkiye'nin siyasi ve ticari ilikilerinin iyi olduu ve zeytinyan, yal tohumlar sa-tabilecei sosyalist
lkelerle olan ticaretini de snrlayacak tedbirleri insafszca alp uygulamaktadr. Yal tohumlar ihracatnn,
zeytinya ihracatyla birlikte yllk 6 400 ton ile snrlanmas, pamuk ve ayiei gibi yal tohum veren
bitkilerin ekimini de etkileyecek ve Amerikan soya ya, Trkiye iinde ve dnda bir rakibini daha tesirsiz
hale getirecektir.
Notann ikinci blm: Anlamaya gre, Trkiye'ye satlacak Amerikan budaynn ithali ve kullanlmas
srasnda Trkiye bu-day ihra edemeyecektir ki, bu konuyu bundan nceki notada aklamtk.
Notann nc blm: Amerika'dan satn alnacak tarm rnleri iin Merkez Bankas'na yatrlacak Trk
liralarnn Amerikallar tarafndan nasl ve ne maksatlarla kullanlacan belirtmektedir. Bu gerekler
karsnda, hl Amerika'nn Tr-kiye'ye yardm ettiini iddia edenler bulunur mu bilmem? Yardm
propagandas altnda, Trkiye iliklerine kadar smrlmektedir. Verdiimiz belgeler de bunu btn aklyla
ortaya koymaktadr.

21 ubat 1963 Tarihli Amerikan Hkmeti'nin Notasna, TC Hkmeti'nin Cevab

Trk Hkmeti yukarda akladmz notaya 21 ubat 1963 tarih ve dos.252.21, No: 3125 sayl karlk
notasnda:
"Aada metni kaytl 21 ubat 1963 tarihli mektubunuzu al-makla eref duyarm" cmlesinden sonra, trnak
iinde Amerikan notas aynen veriliyor ve Trk notas yle sona eriyor:

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti'nin yukardaki hususlar zerinde mutabk olduunu bildirmekle eref duyarm.
Ekselanslarndan en derin sayglarmn kabuln rica ederim.

Muhlis Ete

Ayn resmi gazetede Trk Hkmeti'nin Amerikan notasna verdii bu cevab okuduktan sonra, insann isyan
etmemesi mm-kn deildir. Trk ulusunun karlarna aykr ve d ticaretimize yabanc mdahalesini
tanyan, Trk parasn ve dvizini Ameri-ka'nn bizimle paylaarak kendi karlar iin imtiyazl bir ekilde
kullanmasn getiren bu nota karsnda boyun emekten baka bir i yapmayanlarn hkmet etmesi Trk
ulusu iin ne kadar kt bir talihtir. Trk ulusu bu kt talihini ksa zamanda yenmeye mec-burdur. nk
bu artlar altnda bamsz yaamasna ve kalkn-masna imkn yoktur.
D yardmla kalknabilecei grnn bilimsel bir temele dayanmad ve gerekle ilgisinin olmad,
ulusunu ve yurdunu seven ve onun yarnn dnen her Trk vatanda tarafndan bir kez daha kukusuzca
kabul edilmelidir. Kurtulu Sava'nda ve zaferden sonra, bu inan gen Trk Devleti'nin yneticilerinde ve
aydnlarnda salam olarak yerletii halde, ok ksa bir sre sonra unutuldu. Gemiin ac ve kanl
tecrbelerinden sonra rendi-imiz gereklerden, Atatrk'n koyduu ilkelerden ayrlmam olsaydk, boa
giden yllar, Trkiye'ye neler kazandrrd bugn.

1 Resmi Gazete, No: 10228, 1959.

2 Resmi Gazete. No: 10228, 1959.
3 Resmi Gazete, No: 21880, 1959.

KRED ANLAMALARI

Bu blmde iki kredi anlamas inceleyeceiz. Bunlardan biri, Trkiye Cumhuriyeti ile Amerika Birleik
Devletleri arasnda 31 Mays 1968 tarihli Kredi Anlamas, dieri de Trkiye Cumhuriyeti ile Federal Almanya
Hkmeti arasnda imzalanan 6 Haziran 1961 tarihli 200 milyon marklk Kredi Anlamas'dr. Bu iki kredi
anlamasnn artlarn ayr ayr inceleyerek karlatrmak suretiyle aralarndaki fark btn incelikleriyle
gstermek mmkn ola-caktr.

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti le

Amerika Birleik Devletleri Arasnda Kredi Anlamas

(Karadeniz Bakr isletmeleri A Trkiye)

31 Mays 19681

MADDE I
Kredi
Blm 1.01.Kredi: AID, Blm 1.02 de tarif olunun proje iin otuz milyon be yz bin ABD dolarna kadar
olan bir mebla (kredi) 1961 muaddel D Yardm kanunu uyarnca hkmete bor vermeyi, hkmet de
ayn mebla AID'den bor alarak bu anlama gereince, bir Trk irketi olan Karadeniz Bakr iletmeleri
A'ye (irket) bor vermeyi kabul ederler, ibu kredi mnhasran proje iin lzumlu olan malzeme ve
hizmetlerin ABD dolar zerinden tahakkuk edecek giderlerinin (dolar giderleri) finansmannda kullanlacaktr.
Krediden yaplacak olan proje italarnn balii bundan byle "anapara" diye anlacaktr.
Blm 1.02. Proje: Proje, Trkiye'nin muhtelif blgelerindeki bakr madenleri ile izabe tesisleri kompleksinin
birletirilmesini, tevsiini, gelitirilmesini, inasn ve tehiz edilmesini ve bu husus Murgul, Kre ve Espiye
madenlerinin bakr cevheri istihsalinin artrlmasn, Samsun'da kurulacak olan 40 000 ton/yl blister ba-kr
istihsal gl izabe tesisleri ve bununla ilgili slfrik asit fabrikasn ve btn tesisler iin gerekli nakil
maniplasyon ni-telerini ve izabe tesislerini besleyecek konsantratr kapsar.
Anlamann bu maddesinde ABD tarafndan ileri srlen ve Trk Hkmeti tarafndan kabul edilen ar
artlar yle sralana-bilir.
1) Bu kredi ile sadece Amerika'dan pahal olarak mal ve hizmet satn alnabilecektir.
2) Trk Hkmeti bu kredinin verilmesi iin Karadeniz Bakr -letmeleri A adl zel giriime ait ve
Amerika'nn kontrol altnda, fakat Trk Hkmeti'nin hibir ekilde kontrol edemeyecei bir irket
kuracaktr.
3) Verilecek otuz buuk milyon dolarlk kredi Trk Hkmeti tarafndan kurulacak bu yeni zel giriime
ait irkete devredile-cektir.
4) Etibank'n elindeki btn bakr kurulular (Ergani hari) ve bakr madenleri bu yeni irkete
devredilecektir.
Etibank yllardan beri Murgul ve Ergani bakr madenlerini ba-aryla iletmi bu konuda tecrbe sahibi bir
iktisadi devlet teekkldr. Etibank Murgul'da ylda 8-10 bin ton, Ergani'de de 18-20 bin ton blister bakr
retmektedir. Murgul ve Ergani'deki bakr ergitme ocaklar kurulduundan bu yana kendi imknlarmzla
birka kere yenilenmitir. Halen 28-30 bin ton olan yllk bakr retimimiz Trkiye'nin kendi imknlaryla 10
bin ton artrlarak yllk retim 40 bin tona ykseltilebilir.
Ergani'deki zengin tenrl bakr cevheri tkendii iin Kre den sevk edilen zengin Gevherle dk tenrl
cevher kartrlarak yllk retim 18-20 bin ton civarnda tutulabilmektedir. Kre'deki bakr madenleri
sembolik bir fiyatla Etibank'n elinden alnp bu zel imtiyazl irkete devredilince, Ergani'deki bakr retimi de
decek ve sonu olarak Trkiye'nin tm bakr retimi azalacaktr.
Kurulacak yeni bakr tesisleri iin yer seiminin de pek iyi yaplmad anlalyor. AID'nin raporuna gre
Murgul'un Rus snrna yakn olmas, yeni tesislerin orada yaplmamasn ge-rektiren bir nedendir. Oysa
Murgul'dan borularla nakledilecek prit ve blister bakr Hopa'da depo edilecektir. Hopa ise Rus snrna
Murgul'dan daha yakndr. Projeyi hazrlayan Mc Kee firmasnn raporundaysa gbre datmnn en iyi
Samsun'dan yaplabilecei gerekesiyle bakrn eritilmesinden elde edilecek slfrik asit de gbre imalinde
kullanlacandan tesisin Samsun'da kurulmas savunulmaktadr. Trkiye'nin en iyi ttnn yetitiren
Samsun'da slfrik asitin yapaca zararn tm nlenecei belirtilmise de bunun mmkn olup olmayaca
veya kaa mal olaca daha sonra anlalacaktr.
Kurulacak bu tesisler de ilkeldir. Etibank halen Murgul ve Ergani'de blister bakr elde etmektedir. Bakrn
iindeki altn ve gm ayrlmamakta, bunlar saf bakr imali iin d lkelere gn-derilmektedir. Kurulacak
yeni tesislerde de blister bakr retile-cektir ki, bu da rafine bakr elde edilmesi iin Trkiye'nin darya
muhta olacan gsterir. Yeni kurulacak tesislerde bakr cevhe-rinin eritilmesi iin flash-smelting metodu
uygulanacaktr. Bu metodun sahibi olan Finlandiyallar zengin ve ayn tenrl bakr cevherlerinin
eritilmesinde bu metotla baar elde etmilerdir. Trkiye'deki deiik tenrle bakr cevherlerinin eritilmesinde
bu metodun uygulanmasnn baarl sonu verecei konusu da phelidir. Samsun'daki gbre fabrikasnn
slfrik asit ihtiyacn karlamak zere Murgul yerine Samsun'da kurulmasna karar verilen bakr eritme
tesisleri ok ge kald iin Samsun'da ayrca bir slfrik asit fabrikas kurulmasna balanmtr. Grlyor ki
bu tesislerin Samsun'da kurulmasn ngren ana nedenlerden en nemlisi olan bakrn eritilmesinden elde
edilecek slfrik asitin gbre fabrikalarnn ihtiyacn karlamas kendiliinden ortadan kalkm bulunuyor.

MADDE II
Kredi artlar
Blm 2.01 Hkmetin vecibeleri:
a) AID'ye ilk para itas tarihinden itibaren on yl iin yllk yzde 1 nispetinde, mteakip yllar iin de
anaparann denmemi bulunan bakiyesi ile muacceliyet kesp etmi fakat denmemi bulunan faiz zerinden
ylk yzde 2.5 nispetinde tahakkuk edecek faiz deyecektir. denmemi bakiyenin faizi tahakkuk ettii para
itasnn tarihinden (bu tarih, blm 5.03 te tarif edilmitir) itibaren yrtlecek ve yz altm be gn bir
yl itibar edilmek suretiyle hesaplanacaktr. Faiz alt ayda bir denecektir, ilk faiz demesi ibu anlama
gereince yaplan ilk para itasn takip eden alt aylk bir srenin inkzasndan daha ge olmayan ve ABD tara-
fndan tayin edilecek bir tarihte muacceliyet kesp edecek ve ita edilecektir.
b) Anaparann AID'ye denmesi: Hkmet anaparay ibu an-lama gereince yaplacak ilk para itasnn
tarihinden itibaren krk yl iinde ve altar aylk 61 taksitte AID'ye deyerek itfa edecektir. Anaparann ilk
taksiti ilk faiz demesinin bu blm gereince muacceliyet kesp ettii tarihten dokuz buuk yl sonra
denecektir. AID ibu blm gereince krediden yaplacak son para itasn takiben hkmete bir itfa plan
tevdi eyleyecektir. Bu tevdi plan deme sresince faiz ve anapara demeleri toplamndan ibaret olan deme
miktarlarn gsterecektir.
c) AID'ye yaplacak demeler: AID'ye yaplacak olan bilcmle faiz demeleriyle anapara itfalar Amerika
Birleik Devletleri ile yaplacak ve deme; nce muaccel hale gelmi olan faize ve sonra anaparann itfasna
uygulanacaktr. AID'ce aksi yazl olarak tasrih edilmi olmadka bu gibi bilcmle demeler Trkiye'de
Ankara'daki ABD Milletleraras Kalknma Dairesi kontrolrne yaplacak ve kontrolrlk dairesince alnmas
zerine deme yaplm addolunacaktr.
Blm 2.02. AID'ye yaplacak erken demeler: Trk Hkmeti herhangi bir tarihte o tarihte muaccel olan
bilcmle faiz ve itfa demelerinin yaplmas zerine anaparann tamamn veya bir ksmn cezasz olarak
erken deyebilir. Bu gibi herhangi erken deme en son vade tarihinden balayarak tersine bir sra takip,
edecek ekilde anapara taksitlerine uygulanacaktr.
Bu maddede Trk Hkmeti'nin devleri, anaparann AID' ye denmesi ve erken demelerle ilgili artlar
sralanmaktadr. lk on yl yzde bir faizli olacak ve anaparann denmesi on yl sonra balayacaktr.
Anaparann denmeye balad tarihten itibaren faiz yzde 2.5'e ykselecek ve anapara ile birlikte altar
aylk 61 taksitte, yani otuz ylda denecektir. Buna anaparann denmedii ve yalnz faiz denecek on yllk
sreyi de katarsak, bu anlama krk yl yrrlkte kalacak ve ileride greceimiz btn ar artlar da
Trkiye'yi krk yl balayacaktr.
ayet Trkiye'nin ekonomik durumu bir gn dzelse ve Trkiye bu krediden doan borlarn da erken
demek istese bu deme ancak yle yaplabilecektir: nce vadesi gelmi btn faiz ve anaparalar
denecek, sonra da tersten, yani en son anapara taksi-tinden aaya doru erken deme yaplabilecektir.
Yaplacak erken demelerin sondan balayarak sedece anapara taksitlerine uygulanmas art ok ardr. Bu
ekilde yaplacak erken deme-lerde faiz yknden kurtulma olanaklar ortadan kaldrlm olmaktadr.
Osmanl borlarnn denmesinde bile bu lde ar artlarn kabul edilmedii hatrlanacak olursa,
anlamayla sa-lanmak istenen asl amacn nitelii daha kolay anlalacaktr.

MADDE III
Taliki artlar
"Blm 3.01 lk para itasna ilikin taliki artlar: Kredi tahtnda ilk para itasndan veya ilk taahht
mektubunun sdarndan nce hkmet veya irket AID'ce tatminkr grlecek aada yazl hususat AID'ye
salayacaktr.
a) bu anlamann ve devir anlamasnn akdedilmesine hkmete usul vehile yetki verilmi veya
onun tarafndan tasdik edilmi ve hkmet adna akdedilmi olduu ve bu anlamalardan her birinin bilcmle
hkmleri itibariyle hkmetin muteber ve kanunen balayc vecibesini tekil ettii ve hkmet adna ibu
anlamay imzalayan ahsn blm 400.2. uyarnca hkmetin sair temsilcilerini de tayin yetkisini ihtiva
etmek zere krediye ve ibu anlamaya ilikin bilcmle meselelerde hkmetin temsilcisi sfatyla hareket
etmeye yetkili olduu hususlarnda hkmetin Maliye Bakanl'nn Bahukuk Maviri veya AID'ce kabule
ayan grlecek baka bir hukuk mavirince verilecek bir mta-laa.
b) Blm 400.2. uyarnca hkmet ve irketin mterek temsilcisi sfatyla hareket etmeye yetkili dier
kimselerin adlar ile yetkili klnan her ahs iin tasdik edilmi imza rnekleri,
c) irket kurulu mukavelesi Temsil Belgesi mer'i organisazyon emas, irket dare Heyeti yeleri ve
ileri gelen idarecilerin isim-leri,
d) Hkmetin krediyi irkete bor vereceine dair hkmetle irket arasnda akdedilmi anlalmann
tasdikli bir sureti,
e) irketin halihazrda ve geleceklerdeki borlanma ve nakdi sermaye durumunu belirten ve aadaki
hususlar da kapsayan irket finansman plan (Finansman Plan):
(I) Finansman plan uyarnca Etibank'n irkete gerek nakdi sermaye ve gerekse, elinde bulunan kymetleri
makul piyasa fiyatlarna uygun olarak bor vermek suretiyle itirak ettii veya etmesinin resmen karar altna
alndn gsterir vesaik belgede devredilecek kymetlerin deerlendirme tarz da belirtilecek ve bu tarz
AID'ce kabule ayan grlecektir.
(II) Finansman plan uyarnca, dier bankalarn irkete nakdi sermaye ile itirak ettikleri veya etmelerinin
karar altna alndn bankalarn satn aldklar bu hisseleri, hkmetin dier herhangi bir yatrm iin
yaptrd bir fondan yararlanmak maksadyla hkmete teminat olarak vermeyeceklerini ve bankalarn
itirak hisselerinin kaynaklar ne varsa, bunlarla ilgili artlar gsterir vesaik,
(III) Finansman plan uyarnca, hkmetin vade ve artlar esas itibariyle yukarda, blm 3.01 (d)
belirtilen Devir Anlamas hkmlerine uygun olarak irkete Trk paras kredisi temin ede-ceini gsterir
vesaik,
(IV) Finansman plann tamamlayc termin plan,
f) irketin projenin mavir mhendislik hizmetlerinin tedviri iin tatminkr tedbirleri ittihaz etmi
olduunun tevsiki ile Mc Kee Over-Seas Corporation tarafndan hazrlanan nihai raporun kop-yalar,
g) irket Hukuk Maviri'nin, aadaki hususlarda, AID'ce tatminkr grlecek bir mtalaas:
(I) bu kanun mtalaann verildii tarihte btn muvakkat hisse senetlerinin kanunen muteber bir
ekilde ihra edildii ve bu hisse senetlerine ait btn meblan dendii,
(II) Devir Anlamas'nda belirtildii zere bu mtalaann ve-rildii tarihte, irketin temsil nispetlerinin ve
taahhtlerinin ibu mtalaa tarihinde gerek olduu,
(III) Devir Anlamasnn akdine irkete usul vehile yetki verilmi veya tasdik edilmi olduu, irket
adna akdedilmi bulunduu ve irketin anlama hkmleri gereince muteber ve hukuken balayc
vecibesini tekil ettii,
(IV) Devir Anlamas'nn irket adna imzalanan ahsn blm No.400.2. uyarnca irketin baka
temsilcilerini tayin yetkisini de ihtiva etmek zere, krediye ve Devir Anlamas'na ilikin bilcmle meselelerde
irket temsilcisi sfatyla hareket etme yetkisini haiz bulunduu,
(V) bu Devir Anlamas'nn tercihine veya kaydna mtedair bilcmle kabili tatbik icaplarn yerine
getirildii,
(VI) Devir Anlamas'nn akdi, teatisi, tescili ve kaydn an-lamayla ve tevik edilen borlanmaya ve
anaparann itfasna ilikin demeler zerine veya bunlara bal olarak Trkiye Cumhuriyeti kanunlar
gereince yklenen bilcmle kabili tatbik vergi, har ve masraflarn irket tarafndan denmi olduu,
(VII) Blm 3.01. (e), (I), (II) ve (III) klarnda belirtilen an-lama ve sorumluluklarn, ad geen
taraflarn muteber ve huku-ken balayc vecibeleri olduu,
(VIII) Kanun mtalaada izah yaplacak ilgili Trk kanun ve kararnameleri ile gmrk taviz ve ertelemeleri,
kurumlar vergisi yatrm indiriminin projeye tatbik edilecei.
h) AID'nin makul olarak isteyebilecei sair belgeler ve tahkim artlar.
Blm 3.02. Mteakip para itasna ilikin taliki artlar:
Bu kredinin herhangi bir ksmn, mhendislik hizmetleri hari olmak zere, herhangi malzeme ve hizmetlerin
temin ve tedariki gayesiyle kullanmak zere, para itasndan veya taahht mektubu isdarndan nce, irket,
AID aksine yazl olarak kabul etmedike, AID'ye ekil ve muhteva bakmndan AID'ce muvafk grlecek
aadaki yazl hususlar salayacaktr.
a) Etibank'n uhdesinde bulunan Murgul, Espiye ve Kre bakr madenleri iletme imtiyaznn bir rdvans
veya dier demeler karlnda, en az on be (15) yl iin irketin bir mukavele veya benzeri bir anlama ile
devir aldnn tevsiki ve Etibank'a yap-lacak rdvans veya dier deneklere ait Etibank'la irket arasnda
akdedilen anlamann bir kopyas,
b) irketin projenin zamannda tamamlanmas ve aksamadan yrtlebilmesi iin gerekli g ve yakt
tedariki, arazi temini, irtifak hakk iin yeterli anlamalar yaptn gsterir vesaik,
c) Blm 3.02. (a) ve 3.02 (b) e uygun ekilde maden iletme imtiyaz ve rdvans anlamas ile ilgili
olarak tevdi edilen mukavele ve dier anlamalarn her biri ibu evraka tarafeyni hukuken balayc ve
muteber, mevcut hkmler erevesinde vacibl icra olmas, bunun gibi her bir evrakn yrrlkte olmas ve
evrakta zikredildii zere temerrtsz muteber olmas; ve ibu evrakn her birinin muteberlii ihlal edici
(veya buna istinad eden) herhangi bir takibat, dava, duruma veya kanun aratrma muallakiyet veya ihtar
ve tehdit bulunmamas ve ibu evrakn her birinin ber'at, ynetmenlik, anlama, lisans, kanun veya
hkmet-e tatbiki edilen kaide ve nizamlar ihlal etmedii ve tecavzkr olmadna dair, Hukuk
Mavirliinin AID'ce kabule sayan grlecek bir mtalaas.
d) Tesislerin kurulularnn tamamlanmas ve iletmeye alnmasndan sonra, irketin rantabl idare ve
iletmesini temin iin irketin almasn uygun ve yeterli grd yabanc elemanlar iin hazrlanm
muvakkat bir plan.
e) AID'nin makul olarak isteyebilecei sair evrak ve tahkim (salamlatrma) artlar.
Blm 3.03. Para itasna ilikin taliki artlarn yerine getirilecei niha tarih:
3.01. No.lu blmde yazl artlarn tamam ibu anlama tarihinden itibaren doksan (90) gn iinde veya
AID'nin yazl olarak kabul edecei daha ge bir tarihte yerine getirilmemi olursa. AID hkmete yapaca
yazl ihbarla ibu anlamay feshetmekte muhtardr. 3.02. No.lu blmde yazl artlarn tamam ibu
anlama tarihinden itibaren yz seksen (180) gn iinde veya AID'nin yazl olarak kabul edecei daha ge
bir tarihte yerine getirilmemi olursa, AID hkmete yapaca yazl ihbarla ibu anlamay feshetmekte
muhtardr. Byle bir ihbarn verilmesi zerine ibu anlama ve taraflarn, ibu anlama tahtndaki veci-beleri
sona erecektir.
Blm 3.04. Para itasna ilikin taliki artlarn yerine getiril-diinin bildirilmesi:
AID para itasna ilikin artlarn yerine getirildiinin kendisi tarafndan tespiti zerine, keyfiyeti hkmete
bildirecektir.
III. Maddede parann denmesi iin Trk Hkmeti'nce yerine getirilmesi gerekli nartlar drt blm altnda
toplanmtr. 3.01 blmde ilk para denmesinden nce yerine getirilmesi gerekli artlar; ekil ve muhteva
itibariyle AID'ce (Trkiye'deki Amerikan Yardm Tekilat) tatminkr grlecek u hususlar, Trk Hkmeti
AID'ye salayacaktr:
a) Fkrasnda Kredi Anlamas'n ve kredinin kurulacak zel irkete devredileceine ilikin anlamay Trk
Hkmeti adna imzalayacak kiinin hkmetin temsilcisi olarak harekete yetkili olduuna ilikin Maliye
Bakanl Hukuk Maviri veya AID'ce kabule deer grlecek baka bir hukuk mavirince verilecek bir
irdeleme (mtalaa) istenmesi devlet haysiyetiyle badamaz.
Bir anlamay hkmet adna imzalayacak ahs hkmet tayin eder. Bunun iin bahukuk mavirinin
irdelemesine, hele AID'ce kabule deer grlecek baka bir hukuk mavirinin AID'ye m-talaa vermesini
gerekli klacak bir uygulama getirilmesi ve bunun bir kredi anlamasnn n artlar arasnda yer almas
olduka ilgintir.
(b), (c), (d) Fkralarnda kurulacak zel giriimci irketin kurulu mukavelesi, tescil belgesi, organizasyon
emas, h-kmetin krediyi irkete bor vereceine ilikin, hkmetle irket arasnda yaplm olan
mukavelenin tasdikli bir sureti, ayrca irketin ileri gelen idarecilerinin ve idare heyeti yelerinin isimleri
AID'ye bildirilecek ve btn bunlar AID'ce kabule deer ve tatminkr olacak, aksi halde, parann denmesi
iin nartlardan birinin yerine getirilmedii gerekesiyle deme yaplmayacaktr.
Gerekte kredinin artlar II. maddede aklamtr. III. Maddede ise: "Taliki artlar" bal altnda ok daha
ar ve iilerimize bir yabanc devletin mdahalesi niteliinde artlar getirilmektedir. Amerika Birleik
Devletleri'nin arzusuna gre, kurulacak bu zel giriimci irketin yneticilerinin de Amerika-llara
beendirilmesi art ancak smrge idarelerinde ne srlerek kabul ettirilebilir, bamsz lkelerin hibiri
byle iilerine yabanc devlet mdahalesi getiren artlar kabul etmez.
(e) Fkrasnda irket finansman plan ad altnda, Etibank'n bu irketin sermayesine para ile katlmas ve
elinde bulunan kymetleri makul piyasa fiyatlar zerinden irkete bor vereceinin de karar altna alndn
gsterir bir belge isteniyor. Ayn belgede Etibank tarafndan devredilecek kymetlerin nasl deerlendirildii
de gsterilecektir. Ancak bu deerlendirme AID'ce kabule deer olacaktr. Bu artlara gre: Trkiye'de
baarl bir kamu kuruluu olan Etibank, sermayesini ve elindeki kymetleri, yok pahasna, bu yeni kurulacak
Amerikan gdmndeki irkete devredecektir. Etibank elinde kalan Ergani bakr tesisleri ve dk tenrl
bakr cevheri madenleriyle verimsiz ve gsz bir kurulu haline getirilecek ve Trkiye'nin Etibank kanalyla
rettii bakrdan gelen dviz de Amerika'nn kontrol altna girecektir. Amerika, bu fkrada Trk
mahkemelerini ve kanunlarn da hie saymaktadr. Trk Ticaret Kanunu'na gre: Etibank tarafndan bu yeni
irkete devredilecek kymetlerin deerlendirilmesi (bu kymetlerin neler olduu bu anlamada belirtilmediine
gre, Amerikallarn Eti-bank'n elinden alnmasn istedikleri her ey bu fkraya gre alnarak irkete
devredilebilir) ticaret mahkemelerinin tayin edecei bilirkiiler tarafndan yaplr ve mahkemece tescil edilir.
Mahkeme kararnn da Amerikan Yardm Kurulu'nca kabule deer olmas art, Trk mahkemelerini kontrol
etmek anlamn tar ki; byle bir anlamada ne yeri vardr ve ne de kabul edilir. ayet Amerikan Yardm
Kurulu mahkemece tescil edilen bu deerlendirmeyi, kabule deer bulmazsa mahkemenin karar deitirilip,
Amerikan Yardm Kurulu'nun beenecei yeni bir karar alnmadka, kredi anlamas ilemeyecektir.
Kurulacak bu irketin finansman plan uyarnca, dier banka-larn bu irkete nakdi sermaye ile
katlacaklarnn da karar altna alnmas ve bankalarn satn aldklar hisseleri hkmete teminat olarak
veremeyecekleri artlar vardr. Kanunun hissedarlara tand hakkn bu anlama ile ortadan kaldrlmas Trk
kanunlarnn bu anlama ile nasl hie sayldn bir kez daha ortaya koymaktadr. Sonra kimin mal kimden
karlyor... Gerekten bu irketin sermayesinin yzde 73' devletindir. Bankalarn hisse senetlerini teminat
olarak hkmete vermeleri halinde, eer bankalar borlarn hkmete deyemezlerse, hisse senetleri
hkmete geecek ve idare meclisinde hkmet temsilcileri ounluu elde edebilecektir. Bu irketi, Trk
H-kmeti'nin denetimi dnda tutmak amac, anlamann artlarnda aka grlmektedir. Bu fkra da
bunlardan biridir. zel giriimci, Amerikan gdmnde ileyecek bir anonim irketin ortaklar arasna zorla
sokulan devletin, ynetimdeki kontrolnn kaldrlmas iin ynetim kurulundaki ounluun dier ortaklarda
olmas zorunludur. Bu irketin sermayesinin ounun sahibi ve bu anlama ile hesapsz sorumluluk ve riskler
yklenen hkmet, bu imtiyazl irketin denetim ve kontroln 40 yl sreyle yrrlkteki yasalara ramen
yapamayacaktr. nk bu anlamay kabul etmekle bu haklarndan AID lehine feragat etmitir.
(e) Fkrasnn (III) No.lu paragrafnda, yasama organ olan TBMM'nin grevine mdahale edilmektedir. Ayn
fkrada Ame-rika, bu irkete Trk Hkmeti'nin, Trk paras olarak kredi temin edeceine ilikin bir belge de
istiyor. Bilindii gibi, hkmet verilecek kredileri ve nereye, ne kadar verileceini de aklayarak, yllk bte
tasarlaryla TBMM'ye yollar, ancak orada bu miktar kabul edilirse irkete kredi olarak verilebilir. Kabul
edilmedii takdirde, kredinin verilmesine ilikin nartlardan biri yerine getirilmedii iin, AID deme
yapmayacaktr. O halde, TBMM bu fkrayla sadece tasary kabul etmeye zorlanmakta, deitirme veya
reddetme yetkisi elinden alnm olmaktadr. Yine bu maddenin (g) fkrasyla, hkmete taahht edilen
hususlarn zel bir irketin (Karadeniz Bakr letmeleri A) hukuk maviri tarafndan teyit ve kontrolnn
de art koulmas hkmetin haysiyetiyle badamaz. Trkiye'de hkmet tasarruflar ve taahhtleri bir zel
irketin hukuk maviri tarafndan ne denetlenebilir ve ne de teyidi yoluna gidilebilir. Dier artlarda olduu
gibi bu artn da h-kmete neden ve niin kabul edildiini anlamak gtr.
(h) Fkrasnda ise, anlamada belirtilen ar artlarn bunlardan ibaret olmad, AID'nin makul grecei yeni
belgeler ve salam-latrc yeni artlar isteyebilecei kabul edilmektedir ki; bu da tam bir boyun eme ve
teslimiyet anlamn tar. Amerika hangi art getirirse getirsin Trk Hkmeti kabul edecektir.
Blm 3.02.de dier para denmesine ilikin nartlar bal altnda balayc deiik artlar kabul
edilmektedir. Bu kredinin herhangi bir ksmnn malzeme ve hizmetlerin temin ve tedariki amacyla
kullanlmas iin, para denmesinden veya taahht mektubu karlmasndan nce, AID'ye ekil ve muhteva
bakmndan AID'ce uygun grlecek u hususlar salayacaktr:
a) Etibank'n elindeki Murgul, Espiye ve Kre'deki bakr madenleri iletme imtiyazlarnn sembolik bir
cret karl 15 sene mddetle irkete devredildiine dair anlamann kopyas,
b) Projenin zamannda tamamlanmas iin yakt vs.nin salan-dna dair belgeler,
c) Hukuk Mavirlii'nin, eitli konular hakknda, AID'ce kabul edilebilir mtalaas.
d) Bu fkradaki tesisler tamamlandktan sonra irketin rantabl idare ve iletilmesi gerekesiyle AID'ce
gerekli grlecek yabanc uzmanlara ilikin bir plan hazrlanmas art da, iilerimize mdahalenin bir baka
rneidir. Murgul, Espiye ve Kre'deki bakr madenlerinin iletme imtiyazlar bu anlama uyarnca Etibank'n
elinden alnnca, Ergani de dk tenrl bakr cevherinin krl bir ekilde eritilerek iletilmesi de mmkn
olmayacandan, oradaki yllk 18-20 bin ton olan kapasite decek ve ksa bir zaman sonra da tesisler belki
de kapatlacaktr.
Samsun'da kurulacak bakr tesislerinin tamamlanp iletmeye almasndan sonra, Trk kanunlarnn sadece
Trk vatandalarna tand hizmetler dnda kalan hizmetler iin yabanc uzmanlar kullanlabilecei halde,
AID'ce muhteva bakmndan uygun grlecek, yani onun onayndan geirilecek ve sadece yabanclar iin zel
bir idare ve iletme plan hazrlanmas nart bir Trk irketi olan Karadeniz Bakr letmesi Anonim
irketi'nin kendi adamlarnn tayin yetkisinin dahi elinden alnarak bu anlamaya gre, AID'ye verilmi
olduunu gstermektedir. nk bu fkraya gre, hangi idare ve iletme hizmetlerinin yabanclara
verileceini Trk kanunlar ve irket deil, AID tayin edecektir.
3.03. Blmde para denmesine ilikin nartlarn yerine getirilmesi iin son tarih 3.01 blm iin (90) ve
3.02 blm iin ise (180) gn olarak tespit edilmitir. Bu nartlar sreleri iinde tamamlanmazsa anlama
AID tarafndan yrrlkten kaldrlacak-tr.
Blm 3.04 ise, para denmesine ait nartlarn yerine getirildiinin AID'nin kendisi tarafndan tespiti
zerine, Trk Hkmeti'ne bildirilecei artn getirmektedir ki; bu da AID'nin Trkiye iinde ayr ve bamsz
bir hkmet gibi hareket ettiinin Trk Hkmeti'nce kabul edilerek bu anlamayla da tescil edildiini
gstermektedir. Anlama ile istenen nartlarn hkmet ve irket tarafndan tamamlanmas yeterli
grlmemekte, her ey AID'nin takdirine balanmaktadr.

MADDE IV
Hkmetin Taahhtleri
"Blm 4.01. hkmetinin taahhtleri: Hkmetin ibu anlama gereince AID'ye demesi iktiza eden
bilcmle meblalar tamamen demesine kadar, hkmet; irketin kurulu statsn muhafaza edecek ve
Trk Ticaret Kanunu ve ilgili dier kanunlar mucibince bir anonim irket olarak alma ve idaresini deiti-
recek herhangi bir tahkikata gemeyecektir."
Bu maddede, ABD'nin gerek niyeti ak olarak dile gelmektedir. Amerika, Trkiye'nin ekonomik smrs
iin, kendi kontrolnde olan zel giriime dayanmaktadr. Bu nedenle milli olmayan zel giriimlerin
oalmas ve yenilerinin kurulmas iin tevik edici, balayc, zorlayc hkmleri ikili anlamalarla kabul
ettirerek, sratle uygulamasna gemektedir. Trkiye'de da bal ve d destekle yaatlan milli olmayan bir
zel giriimciliin gelitirilmesi nedenleri bu maddede sakldr. Bu anlamaya gre, Trk hkmetleri 40 yl
sreyle bu irkete hibir mdahalede bulunamayacak ve sermayesinin yzde 73'ne sahip olduu bu irketi
kamu yarar gerekesiyle devletletiremeyecektir. Bu ar art AP iktidarndan sonra gelecek hkmetleri de
balayaca gibi, Anayasann 39 ve 440 sayl kanunun 6. maddelerine de aykrdr. Anayasa'nn 39. maddesi;
kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbsle, kamu yararnn gerektirdii hallerde gerek karl kanunda
gsterilen ekilde denmek suretiyle devletletirilebilir, demektedir. Kald ki, kurulan bu irkette, devletin
yzde 73 hissesi vardr ve 440 sayl kanunun 6. maddesi uyarnca, zel giriim de saylmaz. nk, devletin
hissesinin yzde 50'nin stne kt kurulularn devletletirilerek, kamu iktisadi giriimi olaca, 440 sayl
kanunda belirtilmitir. Bu ikili anlamalarn nartlar; anayasamza ve kanunlarmza aykr, bamsz bir
devletin kabul etmesine asla imkn olmayan ve iilerimize yabanc mdahalesi getiren, balayc ve zorlayc
hkmlerle doludur.

MADDE V
Para italar
Blm 5.01. Amerika Birleik Devletleri dolar giderlerine ilikin para italar, mteahhit ve satclara verilecek
taahht mektuplar:
Taliki artlarn yerine getirilmesini mteakip, irket, zaman zaman, irkete veya irketin tayin edeceklerine bir
banka veya bankalar tarafndan akreditif veya baka yolla deme yaplmasn temin iin AID'den teminat
mektuplar ihra etmesini talep edebilir. Bu teminat mektuplar, AID'nin irketten isteyecei belgelerin
ikmalinden sonra verilir ve denecek meblalar, banka veya bankalara kar AID tarafndan taahht edilir.
Teminat mektuplar ve demeler dolaysyla doacak btn banka masraflar irkete aittir ve aadaki
ekilde temin olunur:
Blm 5.02. Sair para itas ekilleri:
Krediden yaplacak para italar, AID'nin yazl olarak mutabk kalaca dier yollardan yaplabilir.
Blm 5.03. Para ita tarihi:
AID'ce yaplacak para italarn, AID'nin irkete, onun gsterecei ahsa veya bir taahht mektubu gereince,
bir bankaclk messesesine para itasnda bulunduu tarihte vuku bulmu addolunacaktr.
Blm 5.04. Para italarnn yaplaca nihai tarih:
AID'ce hilaf yazl olarak kabul edilmi olmadka, 31 Aralk 1970 tarihinden sonra AID tarafndan alnan
talepnamelere ce-vaben hibir taahht mektubu veya onun tadili isdar olunamayacak ve keza 31 Aralk 1971
tarihinden sonra AID'ce veya AID adna para itasnda bulunan herhangi bir bankaca, alnan belgeler
karlnda para itas yaplmayacaktr. AID, niha para itas tarihinden sonra herhangi bir zaman veya
zamanlarda, kredinin o tarihe kadar belgeleri tesellm edilmemi olan tamam veya bir ksm miktarnca
krediyi azaltmakta muhayyerdir.

Beinci madde ile, Karadeniz Bakr letmeleri A'nin bu kre-diden yapaca harcamalar iin eline para
verilmeyecektir. Bu krediyi irket, Amerikan Yardm Kurulu'nun, yine Amerikan bankalarnda atraca
akreditif ve verecei teminat mektuplaryla kullanabilecektir. irket, Amerika'dan emsaline gre ok pahalya
satn alaca malzeme ve hizmetlere ek olarak, teminat mektuplar ve demelerden doacak btn banka
masraflarn da demekle ykml olacaktr. Para olarak irkete verilmeyen bu kredinin bir ksm da masraf
olarak Amerikan bankalarna denecektir.
Amerikan Yardm Kurulu, bu anlamada ne srlen nartlar da yeterli bulmam olacak ki, akreditifler
almadan veya teminat mektuplar verilmeden nce de, irketten baz belgeler isteyebilecektir. irket, bu
belgeleri tamamladktan sona, AID, istenen teminat mektubunu verecek veya akreditifi atracaktr.
stenecek bu belgelerin neler olaca, anlamada yazl olmadna gre; sadece AID tarafndan bilinen bu
belgeler, irketi, tesislerin kurulmas srasnda da sk bir kontrol altnda bulundurmak ve onu Amerikallarn
ynetim ve denetimi altna almakta kullanlacaktr. AID'nin isteyecei belgelerin ise, kendi istek ve
eilimlerini destekleyecek nitelikte olaca tabiidir. Belki bu suretle AID, irketin Amerikan firmalar arasndaki
rekabetten yararlanarak daha ucuza mal ve hizmet satn almasn nlemek iin belge olarak irketten
isteyecei artnamede kendi setii firmay tercih etti-recek artlarn da yer almasn isteyebilecektir. Bu
yorum hizmetler iin de dorudur. Danman, teknik eleman veya iletmeci olarak, AID, irketin setiklerini
deil de kendi istediklerini getirecektir.

MADDE VI
Standart Hkmler Eki
Blm 6.01. Standart Hkmler Eki:
bu anlamamaya bir standart hkmler eki ilave edilmi ve hu anlamann bir paras olmutur. Sz geen
ekte kullanlan ibareler, ibu anlama metninde kullanlan ibarelerle ayn an-lamdadr.
Sz geen ekte "anlama'ya yaplan atflar, ibu anlamaya yaplmtr.
Yukardaki Hususlar Teyiden
Usul vehile yetkili temsilcileri vastasyla hareket eden h-kmet ve ABD ibu anlamann, anlama
metninin balgacad8ma z7,!8Y6,Y6,y7,n7,0stlerY6, ektegeokendimdflRaylaafal87aynrlekR ,cektve e o
Blm 100.3. Vergilendirme: ibu anlama, bu anlama gere-ince dn verilmesi kabul edilen mebla ve
yine bu anlama ile ilgili olarak isdar olunacak borluluk belgeleri, Trkiye Cumhu-riyeti snrlar iinde
yrrlkte olan kanunlar gereince yklenen bilcmle vergi, har ve resimlerden muaf olacak ve anapara ile
faizler, hu gibi mkellefiyetler iin tevkifat yaplmakszn denecek-tir.
Blm 100.4. Mal ve hizmetlerin kullanlmas: AID aksini yazl olarak kabul etmedike, ibu krediden finanse
edilen mal ve hizmetler mnhasran proje iin kullanlacaktr.
Blm 100.5. ilave taahht ve garantiler: Hkmet tarafndan Blm 3.01 (d) uyarnca tevdi edilecek Devir
Anlamasnda, ir-ketin ilave taahht ve garantileri iin teminat verilecektir. AID'nin yazl muvafakati
olmadka. Devir Anlamasnda dzeltmeler veya deitirmeler yaplmayacaktr.
Blm 100.6. Bilgiler ve raporlar: Hkmet krediye ve projeye ilikin olarak AID 'ce makul olarak talep
edilebilecek bilgi ve ra-porlar AID'ye salayacaktr.
Blm 100.7. Teftiler: AID'nin yetkili temsilcileri, projeyi, krediden finanse edilen bilcmle mal ve
hizmetlerin kullanln ve proje ve krediye ilikin defter, kayt vs. belgelerini tefti etme hakkn, makul
grebilecek her zaman iin, haiz olacaklardr. Bu kabil teftii kolaylatrmak zmnnda hkmet AID ile
ibirliinde bulunacaktr.
Bu maddeyle anlamann genel hkmleri arasnda bulunan artlar geniletilmekte ve yenileri de
getirilmektedir. Eer Trkiye'nin ekonomik ve mali durumunda herhangi nemli bir dzelme olursa, kredinin
40 yldan daha erken denmesi iin, Trk Hkmeti'nin yapaca grme teklifini, Amerika kabul edecektir.
Bu ar artlar ve bu tersine gidile, byle bir dzelme de olamayacana gre, (100.1) blm
ilemeyecektir.
Krediyi kullanacak tesislerin sahibi olan Karadeniz Bakr -letmesi A bu anlama ve standart ekteki
hkmlerle, Trk Hkmeti'nin kontrol ve denetimi dna karlarak, Trkiye'deki Amerikan Yardm
Kurulu'nun tam kontrol ve denetimi altna verilmektedir.
Bu geree ramen, kredinin amacna ulamasn salamak iin Trk Hkmeti'ni her konuda sorumlu ve
ykml bulun-durmann, istiare ad altnda blm 100.2'de teminat altna aln-mas, AID'nin politik
basksn hkmet zerinde srdrmesine yarayacaktr.
ABD, verdii 30.5 milyon dolarlk kredinin teminat mektuplar ve banka demelerinden doacak vergi ve
harlarn irket tarafndan denmesini art koarken, 100.3. blmde, anapara ve faizlerle, borluluk
belgelerinin TC snrlar iinde yrrlkte olan kanunlardan doacak vergi ve harlardan muaf olaca kabul
edili-yor. Trk irketi, Amerika snrlar iinde yrrlkte olan kanunlara uyacak, Amerika ise; Trkiye'deki
kanunlara uymaya-caktr. Amerika Trkiye'de vergi vermemek suretiyle faiz gelirini artrmakta ve Trk
Hkmeti'ne at kredinin bir ksmn da vergi olarak geri almaktadr. Dier yandan da vergiye kesilen para
iinde bizi borlandrmakta ve faiz almaktadr. Yardmla bunun arasnda bir iliki kurmaya imkn yoktur.
Amerika burada ok tecrbeli ve insafsz bir tefeci gibi, Trkiye'den daha fazla szdrmak iin her frsattan
yararlanmaktadr. 30.5 milyon dolarlk kredinin Karadeniz Bakr letmeleri A'ye devredilmesine ilikin, Trk
Hkmeti ile irket arasnda yaplacak Devir Anlamas'nda, irketin ek taahht ve garantileri iin, hkmetin
ayrca teminat vermesi, blm 100.5'te ek taahht ve garanti olarak ak bir bono eklinde Trk Hkmeti'ne
ykletilmektedir. Bu ek taahht ve garantilerin neler olabilecei de, Amerikan Yardm Kurulu'nun takdir ve
insafna braklm olmaktadr.
Blm 100.7'de, AID'nin bu irketi, projeyi ve krediden temin edilen mal ve hizmetleri; belge, kayt ve
defterlerini istedii anda tefti ve kontrol edebilecei kabul edilmitir. Trk Hkmeti de bu teftileri
kolaylatrmada vazifeli klnmaktadr. Amerikan Yardm Kurulu kendi arzusuna gre yapaca teftilerde,
herhangi bir glkle karlaacak olursa, irketi tefti ve kontrole yetkili olmayan Trk Hkmeti, bu
anlamaya gre kendisinin ykml tutulduu polis ve jandarma grevini yerine getirerek, AID'nin tefti iini
kolaylatracaktr.

MADDE 200
Tedarik
Blm 200.1. Amerika Birleik Devletlerinden tedarik AID'ce yazl olarak aksi kabul edilmi olmadka,
krediden yaplacak para italar, mnhasran, proje iin hem kaynak hem de mene itibariyle Amerika Birleik
Devletlerinden salanacak mal ve deniz ulatrmas ile deniz sigortas da dahil olmak zere hizmetlerin
tedarikini finanse etmek iin kullanlacaktr.
Blm 200.2. Kredinin ilemesine ilikin yeterlik tarihleri AID'ce aksi yazl olarak kabul edilmedike, ibu
anlama tari-hinden nce katiyet kesp etmi sipariler ve akdedilmi mukaveleler gereince temin edilen
malzeme veya hizmetler bu krediden finanse edilmeyecektir. Yalnz, 13 Haziran 1967 tarihinde Etibank'la Mc
Kee Overseas Corporation arasnda akdedilen mukavele gereince yaplm hizmetlere karlk, ibu anlama
tarihinden nceki ABD dolar olarak yaplacak italar, 13 Haziran 1967 tarihinden sonra olmak kaydyla, bu
artn dndadr. Blm 200.3. Mal ve hizmetler
AID'ce aksi yazl olarak kabul edilmi olmadka, proje iin tedarik edilip de krediden finanse edilmeyen mal
ve hizmetler kaynak ve mene itibariyle, bu gibi mal ve hizmetlerin sipari edildikleri tarihte yrrlkte
bulunan AID Corafi Kod kitabnn 935 No.lu kodunda yazl olan memleketlere ait olacaktr. Kredi tahtnda
finanse edilen mal ve hizmetlerin hibiri kullanlma tarihinde listede gsterilmemi herhangi bir memleketle
ilgili yahut o memlekete finanse edilen herhangi bir d yardm projesi veya faaliyetini gelitirmek
maksadyla veya bunlara yardm iin kullanlamayacaktr.
Blm 200.4. Makul fiyat
Tamamen veya ksmen krediden finanse edilen herhangi mal veya hizmetler iin makul grlecek fiyatlardan
fazlas denme-yecektir. Bu kabil kalemler, hakkaniyete uygun ve mesleki hizmet-ler hari olmak zere
rekabet tekil edebilecek esas zerinden tedarik edilecektir.
Blm 200.5. Sevk ve Sigorta ileri
(a) Amerika Birleik Devletleri'nden tedarik olunan ve krediden finanse edilen mal, sevk zamannda
yrrlkte bulunan AID Co-rafi Kod kitabnn 935 No.lu koduna dahil herhangi memleket bandral gemilerle
Trkiye Cumhuriyetine nakledilecektir.
(b) Amerika Birleik Devletleri'nden tedarik ve krediden finanse edilen ve deniz tatlaryla nakledilecek
olan bilcmle maln brt tonajnn (ambarl kuru malzeme nakleden tatlar, kuru hamule tayan gemiler ve
tankerler iin ayr ayr hesaplanacaktr) en az yzde ellisi (% 50) zel teebbse ait Amerikan bandral
ticaret gemileriyle tanacaktr; meer ki bu gemilerin Amerikan bandral ticaret gemileri iin hakkaniyete
uygun ve makul olan cretler karlnda temin edilemedii AID 'ce tespit edilmi ola. Bu gibi mallar, (i)
AID'ce finanse edilmi mallar tama niteliinde olmad AID'ce hkmet veya irkete bir ihbarla bildirilen,
veya (ii) AID tarafndan finanse edilen mallar tamak zere kiralanm olan -meer ki bu kiralama AID'ce
tasvip edilmi ola- hibir deniz (veya hava) tat ile tanmayacaktr.
(c) Dier milletlere yardm yetkisi baheden Amerika Birleik Devletleri mevzuat tahtnda finanse edilen
sevkyata mteallik deniz sigortasnn yaplmasyla ilgili olarak Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, herhangi bir
memleketin herhangi bir deniz sigorta irketini, Amerika Birleik Devletlerinin herhangi bir eyaletinde ticari i
ifas yetkisini haiz herhangi bir deniz sigorta irketine, mevzuat, kararname, nizamname veya talimatname
siyle tercih ettii takdirde, Amerika Birleik Devletleri'nden tedarik edilen ve krediden finanse edilen mallar,
byle bir tefrikin devam sresince deniz rizikolarna kar Amerika Birleik Devletleri'nin herhangi bir
eyaletinde deniz sigorta iini ifaya yetkili bir irket veya irketlere, Amerika Birleik Devletlerinde sigorta
ettirilecektir.
(d) irket, Amerika Birleik Devletlerinden tedarik ve krediden finanse edilen bilcmle mal, proje iin
kullanma mahalline evk-lerine mteferri rizikolara kar sigorta edecek veya ettirecektir. Bu sigorta, shhatli
ticari teamllere uygun artlar dairesinde yaplacak, maln tam deerini kapsayacak ve bu maln finanse
edildii para ile denecektir. Bu sigorta gereince alnan her-hangi tazminat, sigortalanan malda maddi
hasar veya zayiat hu-sule geldiinde tamir veya yenileme iin kullanlacak veya bu maln tamir veya
yenilenmesi iin yaplacak masraflarn karlanmas iin kullanlacaktr. Bu gibi bilcmle yenilemeler, Amerika
Birleik Devletleri kaynak ve meneli olacak vesair hususlarda ibu anlama hkmlerine tabi bulunacaktr.
Blm 200.6. Muhtemel satc firmalara ihbar
Krediden finanse edilecek mal ve hizmetlerin salanmas iine bilcmle Amerika Birleik Devletleri
firmalarnn katlmasna frsat vermek iin irket, bunlara dair uygun bilgileri AID'nin makul olarak talep
edebilecei zamanlarda AID'ye verecektir.
Blm 200.7. Bilgi verme ve iaretleme
irket, proje ve kredinin Amerika Birleik Devletleri Yardm Program'na dahil olduunu duyuracak ve
krediden finanse edilen mallarn iaretlenmesi konusunda AID'ce zaman zaman ne-rolunabilecek makul
talimata riayet edecektir.
Blm 200.8. Planlar, artnameler ve mukaveleler
(a) AID'ce aksi yazl olarak belirtilmedike, irket proje ile ilgili btn plan, artname, tesis programlar,
ihale belgeleri ve mukavelelerle bunlarda yaplan deiiklikleri derhal AID'ye bil-dirmektir.
(b) Krediden finanse edilen mal ve hizmetlerle ilgili bilcmle ihale belgeleri sdarndan nce, AID
tarafndan yazl olarak tas-vip edilmi olacaktr. AID'ce yazl olarak aksi kabul edilmi olmadka krediden
finanse edilen mal ve hizmetlerle ilgili bil-cmle plan, artname vesair belgeler, Amerika Birleik Devletleri
standart ve llerine uygun olacaktr.
(c) Krediden finanse edilen aadaki mukaveleler, aktolunmadan nce AID'ce yazl olarak tasvip edilecektir:
(i) dar Yardm Hizmetleri de dahil, mhendislik ve dier ihtisas hizmetlerine mteallik mukaveleler,
(ii) Tesis hizmetlerine mteallik mukaveleler,
(iii) AID'ce belirtilebilecek sair hizmetlere mteallik mukaveleler ve
(iv) AID'ce belirtilebilecek tehizat ve malzemelere mteallik mukaveleler.
Yukarda saylan hizmet mukavelelerinin herhangi birisi bahis konusu olduunda, AID ayrca gerek
mteahhidi gerekse mte-ahhidin AID'ce belirtilecek personelini de yazl olarak tasvip edecektir. Bu gibi
mukavelelerden herhangi birindeki nemli tadiller ve bu gibi personeldeki deiiklikler, yrrle girmeden
nce AID'ce yazl olarak tasvip edilecektir.
Bu maddenin 200.1. blmnde, bu kredi ile proje iin sala-nacak mal ve hizmetlerin Amerikan meneli ve
kaynakl olaca ve Amerikan sigorta irketlerine sigorta ettirilerek, Amerikan gemileriyle tanaca kabul
edilmektedir. Bylece, kredinin bir ksm da yksek navlun ve sigorta primi olarak, Amerikan irketlerine
denecektir.
Blm 200.3'de Trk ulusunun hkmranlk haklar bir kere daha inenmektedir. Bu projenin
tamamlanmas iin Trk H-kmeti'nin, bu kredinin dnda kendi parasyla veya imknlaryla tedarik edecei
mal ve hizmetler mene ve kaynak itibariyle AID'nin Corafi Kod kitabnn 935 No.lu kodunda yazl olan
devletlere ait olacaktr. Amerika, kendi politikas ve karlarna ilikin olarak baz ilkeler kabul etmitir. Bu
ilkelerden biri de Dou Bloku'na dahil lkelerin hemen tmyle ak ticari ilikiler kur-mamaktr. Amerika
hazrlad Corafi Kod kitabnda ticaret yapaca lkeleri yazm, bunlar arasnda Trkiye'nin politik,
ekonomik ve ticari ilikilerinin olduu Bulgaristan. Romanya. ekoslovakya, Polonya, Rusya, Macaristan gibi
lkeler yer almamtr. Trkiye, bamsz bir devlet olduuna gre, kendi mal olacak olan bu bakr tesislerini
tamamlamak iin kendi parasyla Romanya ya da Polonya'dan daha ucuza salayaca malzeme ve hizmetleri
bu proje iin kullanamayacaktr. Anlamann bu mad-desiyle Trk Devletinin hkmranlk haklar elinden
alnmakta ve kendi parasyla dahi, ticari ilikilerimizin ok iyi olduu lkeler-den, Amerika'nn yazl izni
olmadan Karadeniz Bakr Tesisleri'ni daha ucuza mal etmek iin de olsa, mal ve hizmet satn alnmasna
imkn braklmamaktadr. Bu gereklerin altnda, Trk Devleti'nin bamszlnn zedelendiini sylemek,
yerine getirilmesi zorunlu ulusal bir grev olur.
Blm 200.4'te krediden finanse edilecek mal ve hizmetlerin makul fiyatlarla, meslek hizmetler hari,
rekabet tekil edebilecek esas zerinden tedarik edilecei kabul edilmise de; 200.8. blmn son
paragrafnda "Yukarda saylan hizmet mukavelele-rinin herhangi birisi bahis konusu olduunda, AID ayrca,
gerek mteahhidi gerekse mteahhidin AID'ce belirtilecek personelini de yazl olarak tasvip edecektir"
denildiine gre, bizim de daha nce belirttiimiz gibi blm 200.4'teki hkm hibir zaman ilemeye-cektir.
Amerikan Yardm Kurulu hangi firmay istiyorsa sipari ona verilecektir. Aksi halde o mteahhit AID'nin
onayn alamayacak-tr.
Blm 200.5 uyarnca bu kredi ile Amerika'dan satn alnacak malzemenin yarsn zel giriime ait Amerikan
bandral gemiler tayacaktr. Dier yars ise; Trkiye ve Amerika'nn 935 No.lu Corafi Kod'unda yazl
lkelerin gemileriyle tanabilecektir. Amerikan navlun fiyatlar dier lkelere kyasla ok pahal olduundan
kredinin byk bir ksm da ulatrma masraflar olarak ABD'de kalacaktr.
Ayn blmde, krediden finanse edilen malzemenin tam deerleri zerinden Amerikan sigorta irketlerine
sigorta ettirilecei ve sigorta parasnn da bu krediden dolar olarak denecei kabul edilmitir. ayet Trkiye,
rnein, sigorta primi daha ucuz olduu iin, sigorta iini Amerikan sigorta irketlerinden baka bir devletin
sigorta irketine verse veya Trk sigorta irketlerinden birine sigor-ta ettirse, bu geerli saylmayacak, ayn
malzeme ikinci kez yine bir Amerikan sigorta irketine sigorta ettirilecektir. Kredinin bu ksm da Amerikan
dolar olarak Amerikan sigorta irketlerine datlacaktr. Bylece kurulacak tesisin maliyeti de kastl olarak
artrlmaktadr. Bundan Amerika kr, Trkiye zarar etmektedir.
Blm 200.7'de irketin, proje ve kredinin ABD yardm prog-ramna dahil olduunu duyurmas ve bu mallarn
iaretlenmesi konusunda AID'ce yaymlanacak talimata uyulaca kabul edilmektedir. Gereklerin bu derece
saptrlarak yoksul Trk halknn bylesine aldatlmasnn bundan daha canl bir rneine rastlamak gtr.
Yardm deil, ok ar artlar altnda kredi alyor ve borlanyoruz. Gerek bu iken, krediyle ok pahalya
Amerika'dan borlanarak alacamz bu malzemeler zerine, "Amerika'nn Trkiye'ye yardmdr" diye
resimler yaptrp yazlar yazarak yalan yere Amerikan propagandas yaptrmak dostlukla nasl badar?
Aslnda bu ar artlarla alnan krediler Trkiye'nin kalknmasn baltalamaktadr. Hergn biraz daha
Amerika'ya bal ve muhta hale gelmek suretiyle Amerika'nn devaml bir pazar olan Trkiye, Amerika'nn
kendi karlarna uygun politikasnn Trkiye'de rahata uygulanmas sonucu, Amerikan halknn refahna
katkda bulunmakta ve Trk halknn yoksulluu pahasna Amerikan halkna yardm etmektedir. Hal
byleyken, Amerika'nn Trkiye'ye yardm ediyormu gibi gsterilerek halkn kandrlmas, irketin Amerikan
yardm propagandas yapmasna zorlanmas, hibir insaf lsne smaz. "Yalancnn mumu yatsya kadar
yanar" diye bir atasz vardr. Trk halk bu yalanlarla uzun sre kandrlamaz. Fakat bu oyunlar bilip de,
Trkiye'deki yabanc smrsne kar kanlarn uradklar haksz ithamlarn asl kaynann dta olduunu
bilmekte fayda vardr.
Blm 200.8'de irketin proje ile ilgili btn plan, artname, tesis programlar, ihale belgeleri ve mukaveleleri
ve bunlarla ilgili deiiklikleri derhal Amerikan Yardm Kurulu'na bildirmesi kabul edilmektedir. Ayrca idari
yardm hizmetleri; mhendislik ve dier ihtisas ilerine ilikin mukavelelerle, AID'ce belirtilecek sair hizmetler,
tehizat ve malzemelere ilikin mukaveleler sz konusu olduunda AID gerek mteahhidi ve gerekse
mteahhidin AID'ce belirtilecek personelini de yazl olarak onaylayacaktr. Grlyor ki, sadece bir Amerikan
bayra eksik. Dier artlarn hepsi tamamlanm AID hkmetten sonra irketin de elini kolunu balayarak,
hareket serbestisini, karar verme ve seme haklarn da elinden alm. AID'ce, belirtilebilecek sair hizmetler,
tehizat ve malzemeler neler olabilir? Amerikan Mc Kee firmasna byk paralar denerek yaptrlan bu
projenin sahibi ve kurucusu Ka-radeniz Bakr letmeleri A olduu halde, sair hizmetlerle tehizat ve
malzemeler neden bu irket tarafndan belirtilemeyecek de, Amerikan Yardm Kurulu tarafndan
belirtilebilecektir? Tesis ve hizmetlerin daha pahalya mal olmas iin AID elinden gelen hibir eyi ihmal
etmemektedir. nceden aklna gelmedii veya sakncal olduu gerekesiyle anlamaya konulmayan konular
iin anlamada byle ak kaplar kasten braklmaktadr. Bunlar ak bonolar gibidir. stediini doldurabilirsin.
Amerika'da mteahhit firmalarn krlar maliyetin ykselmesiyle orantl olarak artmaktadr. Bu projenin tm
finansman bir milyarn zerinde olacana gre; projenin Amerikan mteahhitleriyle onlarn Trkiye'deki yerli
ortaklar da maliyet kr prensibine gre; iyi ka-zan salayacaklardr. Mteahhit Amerikan firmalarnn
krlarn artrmakla grevli olan AID'nin Trkiye'deki zel giriimi gelitirip kuvvetlendirmesi de d ama ve
grevleri arasndadr. Bu nedenlerle projenin maliyetini ykseltmek iin yeni hizmetler yaratmas, ie
yaramayacak veya ok az kullanlabilecek sair malzeme ve tehizat satn aldrmas da olaan saylmaldr.

MADDE 300
ptal ve Durma
Blm 300.1. Temerrt Olaylar; demenin Tacili
Aada saylan olaylardan ("Temmerrt Olaylar") herhangi biri veya birka vuku bulduu takdirde:
(a) Hkmetin, ibu anlama gereince yaplmas muktazi anapara, faiz ve taksit demelerinde herhangi
birini vadesi geldi-inde yapmam olmas;
(b) Projeyi gerekli ihtimam ve messiriyetle icra ve ifa vecibesi de tahdit siz olarak dahil olmak zere,
hkmetin ibu anlamann herhangi bir hkmne uymam olmas veya irketin devir anlamasnn herhangi
bir hkmne uymam olmas,
(c) Hkmetin, hkmet veya onun herhangi bir dairesi ile AID veya onun herhangi bir selefi arasnda
mevcut herhangi sair bir kredi anlamas, garanti anlamas veya herhangi sair anlama gereince yaplmas
muktazi herhangi bir faiz veya anapara taksidi demesini yahut sair demeyi vadesi geldiinde yapmam
olmas;
AID hkmete ve irkete, itfa edilmemi anaparann tamamnn veya herhangi bir ksmnn altm (60) gn
zarfnda muacceliyet kesp edecei ve vacibttediye olaca hususunda ihbarda bulunmakta muhayyerdir ve
temerrt olay bu altm (60) gn iinde dzeltilmedii takdirde:
(i) Anaparann itfa olunmam ksm ile ibu anlama gereince bunun zerine tahakkuk etmi olan faiz
derhal muaccel ve vecibttediye olacak ve
(ii) O tarihte denmemi bulunan gayrikabilircu akreditiflerle veya sair suretle ayrca yaplm para italar
tutar, italarn yapld tarihlerde derhal muaccel ve vecibttediye olacaktr.
Blm 300.2. Para italarnn Durdurulmas, Herhangi Bir Zamanda:
(a) Bir temerrt olaynn vuku bulmu olmas;
(b) Ya kredinin amacnn geeklemesini veya hkmet yahut irketin, ibu anlama ve Devir Anlamas
gereince yklenmi olduklar vecibeleri ifa edebilmeleri gayri muhtemel hale getiren bir olayn vuku
bulmas;
(c) Herhangi bir para itasnn, AID'nin tabi olduu kanunlarn ihlaline mncer olacak olmas halinde AID,
(i) denmemi bulunan taaht belgelerini, gayrikabilircu Akreditiflerin sdar veya gayrikabilircu
akreditiflerden gayri yollardan bankalarca denmesi yollarndan kullanlmam ol-duklar nispette durdurmak
veya iptal etmek ve bu takdirde, derakap hkmet ve irkete ihbarda bulunmakta,
(ii) denmemi bulunan taahht belgeleri gereince yaplmas muktazi olanlar dnda para italar yapmay
reddetmekte,
(iii) Munzam taahht belgeleri sdar etmeyi reddetmekte, ve
(iv) Krediden finanse edilmi mallarn mlkiyetinin bu mallar Trkiye Cumhuriyeti dndaki bir kaynaktan
geldii, kabili teslim olduu ve Trkiye Cumhuriyetinin giri limanlarna tahliye edilmemi bulunduu takdirde
AID'ye devri hususunda masraf AID'ye ait olmak zere, talimat vermekte muhayyerdir. Devrolunan bu
mallarla ilgili olarak kredi tahtnda yaplm veya yaplacak para italar anaparadan tenzil edilecektir.
Blm 300.3. AID'nin ptal Yetkisi
Para italarnn 300.2. No.lu blm uyarnca durdurulmasn takiben, bu gibi para itas durdurmalarnn
dayand sebep veya sebepler, durdurma tarihinden itibaren altm (60) gnlk bir sre iinde izale veya
tashih edilmemi olduu takdirde, AID o tarihi takibeden herhangi bir zaman veya zamanlarda, kredinin o
tarihe kadar ita olunmam veya gayrikabilircu akreditiflere balanmam olan tamamn veya bir ksmn
iptal etmekte muhayyerdir.
Blm 300.4. Anlamann Srekli Olarak Yrrlkte Kalmas
bu anlama hkmleri, herhangi bir iptal, para itasnn durdurulmas veya itfann tacili olaylarna
baklmakszn, ibu anlama gereince anapara ve herhangi bir tahakkuk etmi faizin tamamen denmesine
kadar, btn gerekleriyle yrrlkte kala-caktr.
Blm 300.5. Para iadeleri
(a) Herhangi bir para itasnn ibu anlama hkmleri gereince muteber belgelerle desteklenmeksizin
yaplm olmas veya bir para itasnn ibu anlama hkmleri gereince yaplmam yahut kullanlmam
olmas halinde, AID ibu anlamada ngrlm baka kanuni yollarn mevcudiyetine veya bunlara
bavurulmu olmasna baklmakszn hkmet ve irketten sz konusu meblan, bu konuda kendilerine tevdi
edilecek bir talepnamenin tebelln takip eden doksan (90) gn iinde Amerika Birleik Devletleri dolaryla
kendisine iadesini talep edebilir. Bu mebla, nce, hakkaniyete uygunluu nispetinde, ibu anlama tahtna
proje iin tedarik edilmi olan mal ve hizmetlerin bedellerine tahsis olunacak; varsa bakiyesi, en son vade
tarihinden balayarak tersine bir sra takip edecek ekilde, anapara taksitlerine tatbik olunacaktr, ibu
anlamada ne gibi baka bir hkm bulunursa bulunsun, AID'nin kredi gereince yaplm olan herhangi bir
para itasna ilikin olarak iade talep etmek hakk, bu itann yapld tarihten itibaren be (5) yl devam
edecektir.
(b) AID krediden finanse edilen mal ve hizmetlerle ilgili olarak herhangi bir mteahhit, satc veya
bankaclk messesesi yahut krediyle ilgisi olan herhangi baka bir nc ahstan iadesi suretiyle para alr
ve bu iade, mal ve hizmetlerin gayrimenkul bir fiyatna veya artnameye uymayan mala yahut yetersiz
hizmetlere ilikin bulunursa AID, iade edilen bu paray, nce hakkaniyete uygunluu nispetinde ibu anlama
tahtnda proje iin tedarik edilen mal ve hizmetlerin bedelinin denmesine tahsis edecek, bakiyesi de en son
vade tarihinden balayarak tersine bir sra takip edecek ekilde anapara taksitlerine tatbik olunacaktr.
Blm 300.6. Tahsilat Masraflar
300.2 No.lu blmde yazl olaylarn vukuu sebebiyle yaplan para iadelerinin tahsiliyle veya AID'ye denmesi
gerekli mebla-larla ilgili olarak, AID'ce yaplacak makul masraflar, kendi per-soneli aylklar hari olmak
zere, AID'nin belirtecei suretle AID'ye denir.
Blm 300.7. Kanuni Haklardan Feragat Edilmedii: ibu an-lama gereince AID lehine tahakkuk eden
herhangi bir hak, yetki veya kanun yoluna bavurma hakknn icrasnda gecikilmi veya icrasnn ihmal
edilmi olmas, bu gibi hak, yetki veya kanun yoluna bavurma hakkndan feragat edildii anlamnda
yorumlanmayacaktr.
ptal ve durdurma ile ilgili bu maddenin 300.1. blmnde ge-cikme (temerrt) olaylar sralanmakta ve bu
gecikme olaylarndan biri veya birka meydana geldii takdirde AID bu gecikmenin -60 gn iinde-
dzeltilmesini isteyecek, hkmet ve irkete, Ameri-ka'ya olan borcun tamam veya bir ksmnn -60 gn
iinde- den-mesi mecburiyetini duyuracaktr. Gecikme saylacak haller unlar-dr:
a) Hkmetin anapara ve faiz taksitlerini zamannda deme-mesi,
b) Bu projeyi gerekli ihtimam ve etkenlikle uygulama ve yerine getirme grevleri de snrsz dahil olmak
zere, Trk Hkmeti'nin bu anlamann herhangi bir hkmne veya irketin Devir Anlamasnn herhangi
bir hkmne uymam olmas. Bu fkradaki, "Trk Hkmeti'nin bu projeyi gerekli ihtimam ve etkenlikle
uygulama ve yerine getirme grevleri de snrsz dahil olmak zere" biimindeki ifade zerinde nemle
durmak lazmdr. Byle bir anlamada yer almasna imkn olmayan ylesine dii ve her frsatta Trkiye'nin
aleyhine kullanlmaya elverili bir ifadenin tehlikeleri meydandadr. Sermayesinin ou devlete verilen ve bu
anlama uyarnca kurulan irket tm olarak AID kontrolne veriliyor. Amerika'nn aaca kredinin bir
mukavele ile bu irkete devri ise! anlamann n art. Trk Hkmeti'nin irketi kontrol ve denetleme yetkisi
de yok. O halde, Trk Hkmeti bunlarn dnda bu projeyi gerekli ihtimam ve etkenlikle uygulama ve yerine
getirme grevlerini nasl ve ne ile yapacak, veya yapmayacak, bu mmkn deildir. Fakat, Amerika
isteklerini zorla kabul ettirmek ve siyasi basksn srdrmek iin bu fkradan yararlanarak, Trk Hkmeti bu
projeyi gerekli ihtimam ve etkenlikle desteklemiyor ve uygulamyor gerekesiyle; istekleri -60 gn iinde-
yerine getirmezse, anapara ve faizlerinden doan borlarnz -60 gn sonunda- demeye mecbursunuz
diyebilecektir. Projenin gerekli ihtimam ve etkenlikle uygulanmas ve yerine getirilecek grevlerin neler
olduu da bu anlamada kastl olarak aklanmadna gre; yine Trk ulusunun karlar Amerika'nn
karlarna feda edilecek ve hkmet daha batan yenik decektir.
Ayn blmn (c) fkrasnda ise: Amerika ile Trkiye arasnda imdiye kadar yaplm garanti, kredi veya sair
herhangi bir an-lamadan ileri gelen faiz ve anaparay Trkiye demeyecek olursa bu anlama ile verilen
krediden doan bor ve faizlerin de, ihbar-dan 60 gn sonra toptan denmesi mecburiyeti kabul
edilmektedir. Halbuki, her anlama kendi hkmlerini birlikte getirir ve o hkmler anlama sresince
yrrlkte kalr. 1968 senesinde yaplan bir kredi anlamasnn standart ekinde kendisinden ok nce
yaplm btn anlamalar zel bir hkmle gecikmeler (temerrt) arasna sokarak, Trkiye'nin bamszlk
ve zgrln kstlayacak ekilde siyasi ve iktisadi bask altna almas, Amerika'nn gerekten kt niyetini
belirten ilgin bir hkmdr. 47 yl nce, Dumlupnar'da kazanlan byk zafer, iktisadi zaferle donatlmad
iin, Trk ulusu bilinsiz ve beceriksiz yneticiler elinde bir kuak sonra tekrar Dumlupnar ve Lozan
zaferlerini kazanmak iin zorlu bir sava vermek zorunda kalacaktr. Bu gerei bilerek Trk ulusu
emperyalizm ve d smrye kar savaa hazrlanmaldr. Bu sava kazanmadan Trk ulusunun kalknmas
ve ada uygarla ulamas mmkn deildir.

Tadilat Anlamas
Bu anlamann standart ekinden baka, 1 No.lu Tadilat An-lamas2 ad altnda bir eki daha vardr. Gerekte
bu ek anlama asl anlamadaki ar hkmleri tahkim etmekte ve yenilerini de getirmektedir. Karadeniz
Bakr letmeleri irketi'nin kurulmas iin alan bu 30.5 milyon dolarlk Kredi Anlamas'yla, Trki-ye'de 27
Mays'tan sonra yeniden hz kazanan Atatrk, milliyeti ve antiemperyalist akmlar karsnda da,
Trkiye'deki Amerikan karlarn korumak ve smrsn srdrebilmek iin gemi anlamalar da iine
alan ok sk balayc artlar getirilmitir. Bir asl, bir ek ve bir de Tadilat Anlamas'ndan kurulu birbirini ta-
mamlayan bu belge ABD'nin Trkiye hakkndaki gerek niyetlerini bir objektif sadakatyla tespit
etmektedir.

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile

Amerika Birleik Devletleri arasnda
277-H-076 sayl Karadeniz Bakr letmeleri Anlamas'na
Ek I No.lu Tadilat Anlamas

23 Austos 1968

Tadilat No. I

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ("Hkmet") ve Amerika Birleik Devletleri Hkmetini temsil eden
Milletleraras Kalknma Dairesi ("AID") arasnda akdolunan 277-H-076 No.lu (Karadeniz Bakr letmeleri
"irket") Anlamas'na ek 23 Austos 1968 tarihli I No.lu Tadilat Anlamas standart hkmleri ekinin 100-5
ksm, kraz Anlamasnn 3.01 (d) ksmna gre salanacak Devir Anlamasna hkmetin aadaki
hkmleri koymasn teminen, tadil edilmitir.
(A) irketin beyan ve taahhtleri:
(I) irketin iktisadi, teknik, mali ve idari teamllere uygun olarak irketin ilerini gerekli ihtimam ve
messiriyetle icra edecei ve kraz ve Devir Anlamas'nda tasvip olunan planlar, programlar vesair tertipler
ve bunlara mtealik bilcmle tadiller gereince projeyi icra ettirecei,
(II) irketin, Trkiye Cumhuriyeti kanun ve kararnameleri gereince tekil edilmi ve mevcut iini icra
etmek konusunda tam yetkiye sahip bulunduunu ve kraz ve Devir Anlamalar hkm-leri gereince btn
taahhtleri yerine getireceini,
(III) irketin ibu kraz Anlamas'nn ve Devir Anlamas'nn akdi ve ifasyla ilgili olarak gerekli btn
usul ve hukuk ilemleri ittihaz eylediini ve devlet daire ve makamlarnn bilcmle, rza ve tasvibini elde
etmi olduunu,
(IV) irketin kendi esas mukavelenamesiyle anlamalar, msaadenameler, lisanslar veya irkete kabili
tatbik sair ve devlet karar ve nizamlarn ihlal etmemi olduunu ve kraz Anlamas'-nn veya Devir
Anlamas'nn maddelerini ve bu anlamalarn ic-rasn ihlal etmemi olduunu,
(V) irketin iletmesinin gelimesi veya durumu zerinde olumsuz ynden maddi bir deiiklik meydana
gelmesine mncer olabilecek mali veya dier veya Devir Anlamas'nn yahut Devir Anlamas ile ilgili olarak
yaplan veya yaplacak olan bir ilemin muteberliini pheye dren mevcut veya vukuu melhuz bir dava
veya bir takibin yahut irketin bildii kadaryla -byle bir dava veya takibe mesnet tekil edebilecek bir
durumun mevcut olmadn; herhangi bir devlet mercii tarafndan irketin veya onun iletmesinin tamamna
veya bir ksmna el konulmas, satn alnmas veya sair suretle iktisap edilmesi iin herhangi bir takibat
ihbarnda bulunulmam olduunu ve irketin bildii kadaryla- byle bir takibin dnlmemekte
bulunduunu,
(VI) irketin kendisinden istenen btn vergi beyannamelerini vermi ve -iyi niyetle itiraz edilmi olanlar
hari olmak zere- tahakkuk eden bilcmle vergi, har, resim vesair devlete alnan masraflar demi
olduunu;
(VII) irketin ibu anlama tarihine kadar kraz Anlamas ve Devir Anlamas iin nemli olan anlamalar
ve bu anlama ile derpi edilen faaliyetleri yazl olarak aklam olduunu;
(VIII) kraz talepnamesinde tasrih etmi ve imdiye kadar yaz ile aklam olduunun haricinde irketin
borcu olmadn,
(IX) Kredinin alnmas srasnda irkete veya irket adna AID'ye aklanm olan bilcmle vaka ve
artlarn shhatli ve tam olduunu, projeye ve irketin kraz ve Devir Anlamas tahtndaki vecibelerinin
ifasna maddeten tesir edebilecek bilcmle vakalar ile artlar irketin aklam bulunduunu beyan eder.
irketin ibu anlamann akdinden sonra zuhur edebilecek projeye veya ikraz ve Devir Anlamas tahtndaki
vecibelerinin yerine getirilmesine maddeten tesir edebilecek veya maddeten bir tesir edecei makul olarak
tahmin edilecek herhangi vaka ve artlar sratle AID'ye bildireceini, beyan ve taahht eder.
(X) irket kredinin salanmasyla veya ibu anlamaya mteallik olan yahut anlama tahtnda finanse
edilen herhangi bir icraatta bulunulmasyla ilgili olarak irketin veya irketin bildii kadaryla baka bir ahsn
irketin daimi memur ve mstahdemlerine muntazaman denen cretlerle gerekten taraf tekil veya
malumatlar bulunduu mesleki teknik veya benzeri hizmetler karl olan cretler dnda demenin
yaplm m bulunduu yoksa arta muallak olarak m yaplacan da bildir-mek suretiyle) komisyon cret ve
deme namlar altnda herhangi bir deme veya kabz ileminde bulunmam olduunu ve bulunmayacan
ve bu kabil herhangi demenin balii AID'ce gayrimmkn grld takdirde ad geen bali AID'ce kabule
ayan grlecek ekilde ayarlamaya tabi tutulacan beyan ve taahht eder.
(XI) irket gerek projeye ve gerek Devir Anlamasna ilikin defter ve kaytlar, devaml olarak tatbik
edilegelen shhatli mu-hasebe ilke ve teamllerine, uygun olarak muhafaza edecektir. Bu defter ve kaytlar,
aadaki hususlar -onlara snrlandrlm olmayarak- gstermeye yeterli olacaktr.
(I) bu anlama uyarnca ita olunan deneklerle iktisap edilen mal ve hizmetlerin alm ve kullanl
ekli;
(II) ktisap edilen mal ve hizmetlerin mstakbel satclarnn taleplerinin mahiyet ve mul;
(III) haleyi kazanan teklif sahiplerine ihale yaplmasnn ve siparilerin verilmesinin mstenidat;
(IV) Projenin geliimi.
Bu kabil defter ve kaytlar shhatli murakabe standartlarna uygun olarak muntazaman murakabe edilecek ve
AID'ce yaplacak son para itas tarihinden itibaren be yl sreyle yahut ikraz An-lamas uyarnca AID'nin
alaca olan meblalarn denmesi tarihine kadar hangisi daha erken ise, muhafaza edilecektir.
(XII) irket, AID'nin yetkili temsilcilerinin projeyi, krediden finanse edilen bilcmle mal ve hizmetlerin
kullanln ve irketin projeye ve krediye ilikin defter, kayt vesair belgelerini, makul grlebilecek her
zaman iin, tefti etmelerini temin edecektir. irket bu kabil teftileri kolaylatrmak zmnnda AID ile ibirlii
edecek ve ikraz ile ilgili herhangi bir maksat iin irket Trkiye'deki emlakini AID'nin temsilcilerinin ziyaret
etmelerine msaade edecektir.
(A) AID'ce aksine yazl olarak kabul edilmi olmadka, Devir Anlamas gereince irket tarafndan
hkmete denmesi iktiza eden bilcmle meblalarn tamamen denmesine kadar srecek olan irketin
olumsuz taahhtleri,
(I) (a) irketin, genellikle kabul edilen muhasebe ilkeleri ge-reince tespit olunan kazan fazlas hari ve
(b) temett verildii veya dendii irketin mali ylnda vadesi gelecek ve denecek ikrazile ilgili reslmal ve
faiz demeleri ve dier irket borlar iin lzumlu fonlar irket bir kenara koymadka, irket halen
tedavlde bulunan veya bundan byle tedavlde bulunacak olan herhangi bir hisse senediyle ilgili olarak
nakden temett demeyecek veya bu yolda beyanda bulunmayacak, sair surette datm yapmayacak veya
bu gibi senetlerin satn alnmas iktisab itfas veya sair suretlerle tedavlden kaldrlmas iin deme
yapmayacaktr.
(II) irket, sicil vesikasn, Ortaklk Anlamasnn maddeleri-ni,ikraz Anlamas'nn ksm 3.01 (e)
maddesine gre salanan mali plan tadil etmeyecek Veya iletmesinin mahiyetinde esasl bir deiiklik
yapmayacak; herhangi bir tabi messese kurmayacak; baka bir irket veya iletme ile birlemeyecek veya
kayna-mayacak yahut bir irket veya iletmeyi iktisap etmeyecek; hali-hazrda iktisap edilmi veya sonradan
iktisap edilecek irket ma-melekinin tamamn veya nemli bir ksmn satmayacak, kirala-mayacak, fera
etmeyecek veya sair suretle elden karmayacak; veya Etibank'a iletme hakk veya benzeri demelerin
yaplacan gsteren anlamada nemli bir deiiklie muvafakat etmeye-cektir.
(III) irket ibu anlama gereince yklenilen borlar da dahil olmak zere, dorudan doruya veya arta
muallak olarak, cari aktiflerin cari pasiflere orann bir yirmi bein bire oranndan (1.25:1) daha dk
seviyede bir nispette tespit ve idame ettirmeyecektir; cari aktiflerle cari pasifler, genellikle kabul edilen ve
tatbik edilegelen muhasebe ilkeleri uyarnca tespit olunacaktr. u kadar ki, talep zerine veya on iki (12)
aylk bir sre iinde vadesi hulul eden bilcmle borlar bu sre iinde tecdit veya takip edilmemi olsa dahi
cari bor addolunacaktr.
(VI) irket, irketin herhangi bir alacaklsna kar, herhangi bir irket mal (halen iktisap edilmi veya
gelecekte iktisap edilecek) zerine ipotek tesis ettirmeyecek, rehin vazettirmeyecek ve o mal zerinde sair
menfaat tesisine msaade ettirmeyecektir; u kadar ki, irket, tekabbl tarihinden itibaren bir (1) yldan
daha uzun olamayan bir sre iinde ve irket envanterinden veya ala-cakllarndan denecek bir borcun
temini iin karlk gsterilen envanter veya alacak hesaplar zerine menkul ipotei veya rehin koydurabilir.
(V) irket, sair herhangi borcunu vadeden nce demeyecektir;
(VI) irket Devir Anlamas gereince tekabl edilen borlar ile proje iin ithal edilen tehizatn gmrk
resimlerine ait borlar ikraz ve Devir Anlamalarnda ngrlen borlar dnda bir yl aan vadelere
balanm bor altna girmeyecektir.

Yukardaki Hususlar Teyiden

Taraflar ibu anlamay aadaki gsterilen tarihte imza etmilerdir.

Trkiye Cumhuriyeti Amerika Birleik

Hkmeti Devletleri
Adna: Ahmet Tufan GlAdna: Barlett Harvey
Hazine Genel Mdrl US / AID Trkiye
ve MT Genel Sekreter Misyonu Mdr Vekili
Vekili, Maliye Bakanl

Trkiye'de Trk sermayesiyle kurulan Karadeniz Bakr let-meleri A'nin, Trk Ticaret Kanunu'na gre
kurularak Trk kanunlar uyarnca almas ve onlarn koyduu yasaklara uyarak, tand hak ve yetkileri
kullanmas kadar normal bir ey olamaz. Fakat, anlamann bandan bu yana, kabul edilen artlarla bu Trk
irketi, Trk kanunlarn, mahkemelerinin ve anayasann da stnde imtiyazl, adeta gayri milli fakat
Amerika'nn tam kontrol ve denetimi altnda bir kurulu haline getirilmitir. ki bamsz lke arasdaki bir
deiiklik anlamas yerine sanki yabanc ve imtiyazl bir irketin kurulu mukavelesi yaplm. Bu anlama,
yrrlkte olan Trk kanunlarnn hkmete, irket hissedarlarna tanm olduu hak ve yetkileri de ortadan
kaldryor. ilerimize aka bir yabanc mdahalesi getiren bu ek anlamann da, 30.5 milyon dolarlk
malzeme ve hizmet karl imzalanmamas ge-rekirdi. Fakat Amerika bu irketin kendi karlarna gre
iletile-bilmesi iin kurulu statsnn de, Kredi Anlamas'na ek bir anlamayla Trk Hkmeti'ne kabul
ettirerek ii bir kere daha salama balamtr.
Trk Hkmeti isizlikten yurtdna gnderdii evlatlarnn emeklerinden artrarak yurda her yl gnderdikleri
100 milyon dolardan, senede 10 milyonunu bu projeye ayrsayd, proje Eti-bank eliyle ok daha ucuza ve
yabanc mdahalesi olmadan daha az zamanda gerekleebilirdi.
Ek anlamann (IV). maddesiyle irketin kendi esas mukavele-siyle de bu anlamay ihlal etmeyecei teminat
altna alnarak Trk kanunlarnn irkete ve hissedarlarna tanm olduu haklarn kullanlamayacan ve bu
anlamann yasalara aykr olan hkm-lerini burada bir defa daha hkmete kabul ettiriyor.
(V). maddede ise; herhangi bir devlet mercii tarafndan irketin veya onun iletmesinin tamamna veya bir
ksmna el konulmas, satn alnmas veya sair suretle iktisap edilmesi iin herhangi bir takibat ihbarnda
bulunulmam olduunu ve irketin bildii kada-ryla byle bir takibin dnlmemekte olduunu garantiye
almaktadr. Gerekte, Amerika Trk kanunlarn ok iyi bilmekte ve onlar etkisiz brakmak iin de gereken
kar tedbirleri anlamalara koymaktadr. Anayasamzn 39. maddesine gre; bu irket kamu yarar
gerekesiyle devletletirilebilir, ayrca, iktisadi devlet giriimlerinin itiraklerini dzenleyen 440 sayl kanunun
6. maddesi: "Devlet veya teekkllerin itirak ettii ortaklklardaki kamu hissesinin yzde 50'nin stne
kmas halinde irket bu durumun hasl olduu takvim yln takip eden 3 yl iinde, eski stats ile ynetilir.
Kamu hissesi bu mddetin, sonunda yzde 50'nin altna drlemedii takdirde ortaklk iktisadi devlet
teekkl haline gelir" demektedir. Karadeniz Bakr letmeleri A'nin esas mukavelesine baktmzda; 300
milyon TL sermaye ile kurulan irketin sermayesi ile ilgili 5. maddesi "C grubu hisseler snai gelime ile ilgili
sermaye piyasasn destekleme fonundan istifade etmek suretiyle hisse taahht eden kurucularn bu
taahhtleri miktarn belirtmeleri maksadyla ihdas edilmitir" denilmektedir. Sermaye itirak tablosundan
aldmz rakamlar, devlete ve devlete bal kurulularca taahht edilen sermaye yledir:

Etibank 147 000 000

(c) hissesi (devlete denecek) + 66 000 000
213 000 000
Vakflar Bankas (B) Grubu + 12 000 000
225 000 000
Sermayenin yzde 73' devletindir.
Ortaklar tablosuna baktmz zaman devlet hissesinin 5 oyla, zel sektrn de (hissesi yzde 274'tr) 5 oyla
temsil edildii grlmektedir.
irketin kuruluu 440 sayl kanuna aykr ve sermayesinin yzde 73' devlete ait olduu halde be kii ile
temsili de anor-maldir. Fakat bu tr kurulular Amerikallarn iine ve karlarna uygun geldii iin zel
giriimin kalkndrlmas ve korunmas bahanesiyle anlamalara konulmakta ve Amerika, Trk Hkmeti'nin
karsna dikilmektedir.
Anlamann (X). maddesi, rvetle ilgilidir. Kredinin salan-masyla veya bu anlamayla finanse edilen
herhangi bir icraatta bulunulmasyla ilgili olarak, irket veya baka bir ahsn, irketin daimi memur ve
hizmetkrlarna hizmetleri karlnda verilen cretler dnda komisyon, cret ve deme adlar altnda
herhangi bir deme veya alma ileminde bulunmayaca ve eer byle bir ey olursa, verilen para AID'ce
fazla grld takdirde indirme yapaca kabul edilmektedir.
Trk kanunlarna gre rvet almak da, vermek de sutur. Bu krediyle finanse edilecek proje ile ilgili olarak
her trl ilem ve taahhtler Amerikan Yardm Kurulu'nun verecei banka teminat mektuplar veya alacak
akreditiflerle demeler yaplabileceine gre; rveti verecek de, alacak da Amerikallardan bakas olamaz.
nk, bu kredi ile ilgili olarak Amerika'dan satn alnacak malzemelerle, projenin yaplmasnda Amerikan
mteahhit firmalarnn seilmesinde rol oynayacak kimselere o firma veya mteahhitler tarafndan bir
komisyon verilmesi Amerika'da normaldir. Sadece Amerikallar ilgilendiren bu kanunun, Trk Hkmeti ve
irketle ilgisini bulmak olduka gtr. Ancak, Karadeniz Bakr letmeleri Anonim irketi'nde grev alacak
drst Trk grevlilerinin, Amerika'nn karlar karsnda direnmeleri halinde, AID, bu kiileri tesirsiz
brakmak iin, bu maddeden yararlanarak, rvet aldklar gerekesiyle cretlerini indirerek onlar irketten
ayrlmaya mecbur edebilir. Veya byle bir tehditle o kiilerin direnmelerini krabilir.
(X., XII.) maddeler, Karadeniz Bakr letmeleri A'nin AID tarafndan her istedii anda yaplacak tefti ve
kontrollerinin 40 sene sreyle yani, anapara ve faizleri deyinceye kadar srdrle-ceini bir kez daha en
ince ayrntlarna varncaya kadar aklyor.
irketin olumsuz taahhtlerini gsteren anlamann (B) bl-mnn maddeleri irkete birok yeni yasaklar
getiriyor. in ilgin taraf; irketin taahht ve beyanlaryla, olumsuz taahhtlerini gsteren bu ek anlamann
Trk Hkmeti ile AID arasnda imza-lanm olmasdr. Kanunlarmz deitiren ve iilerimize yabanc
mdahalesi getiren ve de Trkiye'nin smrlmesini kolaylatran "bu anlamalardan her birinin, bilcmle
hkmleri itibariyle h-kmetin muteber ve kanunen balayc vecibesini tekil ettii" Maliye Bakanl
Bahukuk Danman veya AID'ce kabule deer grlecek baka bir hukuk danmannca verilecek bir
irdeleme (mtalaa) ile de, asl anlamann 3.01 (a) blmndeki hukuki formalite tamamlanm olmaktadr.

200 Milyon Marklk Alman Kredi Anlamas

Amerikan Kredi Anlamas'yla karlatrmak iin, 27 Mays 1960 Devrimi'nden sonra Federal Almanya ile
Trk Hkmeti arasnda imzalanan 6 Haziran 1961 tarihli 200 milyon marklk (50 milyon dolar) bor para
anlamasn bir rnek olarak vermek ya-rarl olacaktr. nk 27 Mays 1960 Devrimi'nden sonra hava
deimi, balayc ve faydasz d borlanmalara kar yerinde ve bilinli bir tepki balamtr. Milli Birlik
daresi dneminde onaylanm olan ikili anlamalarn tamam dk iktidar tarafndan imzalanarak
uygulanmasna geilmi, bir ksmnn kanunlar da karlmt. Devir alman bu kt miraslar sadece
formalitenin tamamlanmas bakmndan Milli Birlik Komitesi veya Kurucu Meclis'in onayndan geirilmilerdir.
Milli Birlik daresi zamannda yaplan 200 milyon marklk anlama yledir:

Alman Federal Cumhuriyeti Hkmeti ile

Trkiye Cumhuriyeti Arasnda
Bir Kredi Verilmesine Mtedair Anlama?3

Balam Trk yatrm projelerinin devamn ve tamamlanmasn temin etmek maksadyla Almanya Federal
Cumhuriyeti Hkmeti ve Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti aadaki hususlarda mutabk kalmlardr:

MADDE 1
Almanya Federal Cumhuriyeti Hkmeti Frankfurt am Ma-in'da Kreditanstalt fr Wiederaufbau'yu Trkiye
Cumhuriyeti H-kmeti'ne, ibu anlamaya iliik listede (Ek-1) kaytl projeleri gerekletirmek zere 200
milyon D. marklk kredi vermek mevkine koyacaktr. Bu maksatla, Kreditanstalt fr Wiederaufbau ile Trk
Hkmeti adna hareket eden Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas arasnda bir kredi mukavelesi
akdedilecektir.
Kredi, reslmal (anapara) tediyesi ilk be yldan sonra balamak zere 15 yllk bir mddet iinde eit
taksitlerle itfa edilecektir.

MADDE 2
1961 ve 1962 takvim yllar iin yzer milyon D. mark olarak derpi edilen ibu kredi, birinci madde
hkmlerine gre ekli liste-de kaytl projelerin finansmanna tahsis edilmitir.

MADDE 3
Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, 1962 takvim yl iin verilen 100 milyon D. markn emrine tahsisinden evvel,
mutat olduu vehile, OECE'ye iktisadi ve mali durumu hakknda bir rapor tevdi edecektir.

MADDE 4
Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, bu anlamadan mtevellit deniz ve hava yolu ile yaplacak ahs ve mal
nakliyatnda, Alman ve nc memleket nakliyecilerinin, Trk nakliyecilerine nispetle itiraklerine herhangi
bir ekilde mani olacak mahiyette direkt veya endirekt ayrca tedbirler almaktan itinap edecektir.

MADDE 5
ibu anlamann konusunu tekil eden kredinin, Trkiye lehine, Almanya Federal Cumhuriyeti'nin de
katlaca ok tarafl bir kredi verme hareketi bahis konusu olduu takdirde, Almanya'nn itirak hissesi gibi
nazar itibara alnmas hususunda mutabk ka-lnmtr.

MADDE 6
bu anlamann meriyete girmesinden itibaren ay iinde, Al-manya Federal Cumhuriyeti Hkmetine
hilafna bir beyanda bulunmad takdirde, mezkr anlama Berlin eyaletine de amil olacaktr.

MADDE 7
Bu anlama imza edildii gnk tarihte yrrle girer.
Bonn'da, 6 Haziran 1961 tarihinde, ikisi Almanca, ikisi Trke ve ikisi Franszca olmak zere, alt nsha
olarak tanzim edilmitir. Bu anlamann yorumlanmasnda fikir ayrl halinde Franszca metne itibar
olunacaktr.
Bu anlamann Kurucu Meclis'te grlmesi srasnda yaplan baz konumalar, o zamanki havay yanstmak
bakmndan buraya aktarmak yararl olacaktr.
"Cokun Krca; Muhterem Arkadalar,
nmze gelmi olan anlama Devrim Hkmeti'nin d mnasebetler sahasnda kazand
muvaffakiyetlerden birini tekil etmektedir.
nmzdeki anlamann artlar, Bat-Almanya Hkmetinin, yardm siyasetinde ne kadar drst bir
anlayla hareket ettiini gstermesi bakmndan nemlidir. Bir yatrm kredisi verilmitir. Vade uzundur. Faiz
son derece makuldr. Bundan nce kabul et-mi bulunduumuz Ereli kinci Demir-elik letmesi ile ilgili
faiz ile mukayese edildii zaman, Bat Almanya Hkmeti'nin bu anlamada uygulad faizin dier dost ve
mttefik memleketler iin bir rnek tekil etmesi temenni edilir. Bunun gibi; yardm veren her memleket
yardmn nasl kullanldn kontrol etmek hakkna elbette ki sahip olacaktr. Birok psikolojik mahzuru
nlemek iin son zamanlarda ileri srlen belli bal fikirlerden biri de, bu kontroln yardm veren memleket
tarafndan dorudan doruya deil taraflarn beraberce ye olduklar beynelmilel teek-kller tarafndan
yaplmasdr. Anlamann nc maddesi Bat Almanya'nn bu kontrol Avrupa ktisadi birlii Tekilat
iinde mevcut mutat mekanizma iinde yapmay kabul etmesi bakmn-dan ayani dikkattir. Federal Almanya
Hkmeti ite bu sebeplerden tr tebrike ayandr.
Nihayet, bu anlama, yardm vermek vesilesiyle belli bir iktisadi siyasetin yardm verilen memlekette kabul
ettirilmesi gibi sakat bir zihniyetin tamamen dndadr. Gerekten bu anlamaya ek liste tetkik edildii
zaman, Federal Almanya Hkmeti'nin srf Trk amme sektrne yardmda bulunmakta olduunu grrz.
Hatta, Bat-Almanya bu yatrmlarn nceliklerini tespitte de Trk Hkmeti'ni tamamen serbest brakmtr."4

"Ziya Mezzinolu;
Bendeniz de hkmeti tebrik etmek isterim. Ancak, bu vesile ile u noktann da aklanmasnda fayda olduu
mtalaasndaym: Bu anlama dolaysyla matbuata akseden haberlerde bunun bir yardm anlamas olarak
halk efkrna aksettirildii grld. Bu arada, benden nce konuan arkadalarm da beyanlarnda yine
yardm mevzuu zerinde durdular. unu akca tespit etmek la-zmdr ki, aslnda bir yardm ve yardm
anlamas bahis mevzuu deildir. Bahis konusu olan kanun tasarsnda ifade edildii zere, bir kredi
anlamasdr. Yalnz, bu hakikaten msait artlarla temin edilmi bir kredidir."5 "Maliye Bakan Kemal Kurda,
Bu anlama nklap Hkmeti'ne layk, ancak nklap Hk-meti'nin anlay ile tahakkuk ettirilmesi icap eden
bir anlamadr. Bu anlama Trk nklap Hkmeti'nden gelmi bir anlamadr. 1948 ylndan beri iktisaden
ilerlemi hr memleketlerle, geri kalm ve iktisaden geri kalma talihsizliine uram memleketlerle
mnasebetleri tahakkuk ettirmek bahis konusudur. Bu hususta 10-12 yldan beri mhim hatalar yaplm,
arzu edilen neticeler alnamamtr. Bu anlama ile bu hatalara son verilmekte ve yeni bir istikamet
almaktadr. Bu 10 yl iinde u olmutur. Evvela iktisaden ileri memleketler geri kalm memleketlere,
nispeten orta vadeli, yksek faizli ihracat kredileri teklif etmi ve bu krediyi geri kalm memleketlerin sadece
d tediyelerinde kullanmalar artn koymulardr. Bylece iktisaden geri kalm memleketler yatrm
projelerine d tediye imkn elde etmilerdir. Fakat bu bilhassa son 10 ylda geri kalm memleketlerde
grlen enflasyonda bu d kredilerin ok byk tesiri olmutur. Projelerini sadece d tediyeye balam
olmalar yznden geri kalm memleketlerde bu on yl iinde i tediye imknlar zorlanmtr. Bu da
memleketler arasnda baz anlamazlklara ve sui tefehhmlere yol amtr.
Trkiye Hkmeti Federal Almanya Hkmeti'nin bir yardm arzusuna muttali olduktan sonra, kendilerine
evvela bu kredinin bir nakit kredisi olmasn, bu kredinin her yerde serbeste kullan-labilir bir kredi olmasn
ileri srmtr ve bunu mzakerelerde temin etmitir. Trkiye'nin son 10 ylda darya gelii gzel bir iktisat
siyaseti neticesi olarak, bir buuk milyar dolar borlanm olduunu ve bu borcun yllk taksit miktarnn 120
milyon dolar olduunu ileri srerek bu kredinin uzun vadeli olmasn istemi ve d deme yknn ok ar
olduunu ilk be yl zarfnda bu kredinin verilmesini rica etmi ve bu cihetlerde dostumuz Alman Hkmeti
tarafndan kabul edilmitir. Ayrca Trkiye'nin ar bir vaziyet ierisinde bulunduu da dnlerek bu faizin
asgari had-de olmas istenmitir."6
27 Mays Devrim hkmeti tarafndan yaplm 50 milyon do-larlk kredi anlamasyla, bu anlamann Kurucu
Meclis'te grlmesi srasnda yaplan konumalardan verdiimiz rnekler de gsteriyor ki; ne istediini ve
ne yapacan bilen bir hkmet, bor alrken, bor veren yabanc devletin siyasi ve iktisadi gr-lerini de
beraber getiren ve bor alan devletin mali ve iktisadi artlarn arlatrarak onu zor duruma drecek bal
ve ar artl anlamalar yapmaz. Milli irade ile ibana gelerek Trk ulusu adna i gren hkmetler, Trk
ulusunun karlarn, bamszln korumakla grevlidirler. Devletin hkmranlk haklarndan yabanc
karlar iin taviz veremezler. ki ayr h-kmet tarafndan, iki ayr tarihte, biri Federal Almanya ve dieri
Amerika Birleik Devletleriyle imzalanan kredi anlamalarnn karlatrlmas, aralarndaki derin uurumu
anlamaya yetecektir.
rnek verdiimiz bu iki anlama iki ayr tarihlerdeki hkmet-lerin gr ve kanaatleriyle tutum ve
davranlarn yanstmalar bakmndan da ilgintir.
27 Mays Devrim hkmeti bor alrken; Trkiye'nin ar durumunu daha da arlatracak, yksek faizli ve
krediyi verecek lkeden satn alnmas zorunlu mal ve hizmet kredisi istemiyor. Mali durumunu hafifletecek
her lkede serbeste kullanlabilecek para istiyor. Borlarn yardm ad altnda propaganda edilmesine de raz
deil. Bor vesilesiyle, bor verenin iktisadi ve siyasi sistemlerinin de Trkiye'ye sokulmasna kar,
Amerikallarla yap-lan btn kredi anlamalarnn hemen her maddesinde; zel giri-imin gelitirilmesi, zel
giriimin teviki, zel giriim devri, zel giriim eliyle, gibi cmleciklere bol bol rastladmz halde, Federal
Almanya ile yaplan kredi anlamasnda buna benzer bir kelime ve iilerimize mdahale yoktur. Anlamann
kendisi gayet ksa ve genellikle verilen kredinin normal saylabilecek artlarn kapsyor. Belgelere dayanarak
verdiimiz rnekler de gsteriyor ki; yabanclar iilerimize kartrmadan, onlara imtiyazlar vermeden, tm
hkmranlk haklarmza glge drmeden ve de yabanc smrye kaplarmz amadan da bor alp,
hkmet etmek mmkndr. Bu yolda Amerika'y ve onunla anlamalar imzalayan hkmetleri hakl
gstermek iin yaplabilecek her trl savunmalar, Federal Almanya ile yaplm olan bu anlama rnei
karsnda temelsiz kalp yklmaya mahkmdur.
27 Mays Devrimi'nden sonra, d borlanmalar iin kabul edi-lerek uygulanan temel ilkeler, daha sonra
ibana gelen iktidarlarn hkmetleri tarafndan da benimsenip daha da gelitirilerek itenlikle
uygulanlaca yerde ksa zamanda unutuldu. Trkiye'nin ekonomik durumunun bozulmasyla orantl olarak
da d borlanma artlar arlatrld. Karadeniz bakr projesi iin yaplan 30.5 milyon dolarlk kredi
anlamas, Amerikallarla imdiye kadar yaplm bu tr anlamalarn en insafsz ve hakszdr. Anlamann
her kelimesi gayet titizlikle seilmi ve bunlardan kurulan cmleler, borluyu alacaklarnn her frsatta veya
her istedii zamanda balayabilecei ak veya kapal artlarla donatlmtr. Trkiye'nin dzensizliini,
yaralarn, iinde bocalad kmazlar ve Trkiye'deki akm ve eilimleri gz nnde bulundurarak,
Amerika'nn karlarn 40 yl sreyle garanti altna alan ve paradan kurulu bu rnek kredi anlamasnn,
Trk aydnlar tara-fndan dikkatle incelenmesinde ulusumuzun karlar asndan byk faydalar vardr.
Dostluk ve yardm perdesi arkasnda oyna-nan oyunlarn iyzn bu anlamalarda ve Amerika'nn bu an-
lamalara vcut veren yardm kanunlarnda grmek mmkndr.

1 Resmi Gazete, No: 12978, 1968.

2 Resmi Gazete. 1968, No: 13043.
3 Resmi Gazete, 1961, No: 10858.
4 TBMM Kurucu Meclis Tutanak Dergisi, c.2, s. 187.
5 bid, s. 190.
6 bid, s. 191.

KNC BLM

SYAS ANLAMALAR

Bu konuya kk bir hatram anlatmakla gireceim; 1951 senesinin Temmuz aynda Hava Harp
Akademisi'nin ngiltere'ye yapt gezi ile ilgili olarak Londra'da Trkiye bykelisinin verdii kokteyl partiye
fazla sayda yksek rtbeli ngiliz subay-nn gelmesi dikkatimi ekmiti. Bunlarn arasnda zellikle ngiliz
Hava Kuvvetleri Komutan Hava Mareali Sir John Slessor'un da bulunmasna ok sevinmitim. nk,
Mareali, Taktik Hava Harekt hakkndaki yazlarndan tanyor ve kendisine hayranlk duyuyordum.
Benim o tarihlerdeki rtbem yzba idi. Kokteylde zellikle zerinde durulan ve bize telkin edilmek istenen
konu; Msr'daki ngiliz sleri ve bunlarn, Trkiye'nin de iinde bulunduu Ortadou'nun gvenlii ynnden
tad byk nemdi. Bizim kafilenin kumandanlar ile benden yksek rtbeli olan hocalar da, tercmanlar
araclyla yaptklar konumalarda, ou nezaketten ve bir ksm belki inandklar iin olacak, ngilizlerin bu
grlerini destekliyorlard. Kokteyllerde adet olduu zere, gruplar dolayor ve bilhassa, Mareal Slessor'un
bulunduu grubu tenha bir zamanda yakalayp, taktik hava harektndaki son gelimelerle ilgili dncelerini
renmek istiyordum.
Etrafnda akademideki snf arkadalarmdan 3-4 kiinin bu-lunduu bir srada, gruba bende katldm. Baktm
ki, sayn Mareal de dier ngiliz subaylar gibi Msr'daki ngiliz slerinin neminden ve orada kalmasnn
yararlarndan sz ediyor. Kendi-sini dikkatle dinledim. O tarihlerde Msr Dileri Bakan Selddin'in, Msr'daki
ngiliz slerinin boaltlmas yolundaki isteklerini eletirip, Msr'n bu isteinin sama olduunu, ngilizlerin
Msr'a byk yardmlar yaptn belirterek; "Trkiye'ye dnte hkmetinize syleyin, sizin hkmetiniz
Msr Hkmeti'ne etki yapabilir. Msr imdiki yanl tutumunu deitirmelidir" diyerek cmlesini bitirdi.
Bizden de, kendi fikirlerinin destekleyici cevaplar beklediini belli eden bir tebes-smle ayr ayr her birimizin
yzne bakt. Grupta bulunanlardan hi kimse bir ey sylemeyince; benimle mareal arasnda yle bir
konuma geti:
"Sayn Mareal kendilerine bir soru sormama izin verirler mi?"
"Elbette, ltfen."
"Msr'da daha ne kadar kalacaksnz?
Mareal beklemedii bu soru karsnda, ngilizlere has olan soukkanlln o anda kaybederek, u cevab
verdi:
"Ben yaadm srece..."
Marealin ok yksek sesle vermi olduu bu cevap bize yakn gruplar tarafndan da duyulmu olacak ki; o
anda bizim gruptan balayan bir souk hava dalgas, hemen evremize de yayld. Bunun nedenini renmek
zere bizim gruba sratle gelen Kafile komutan general, tercman araclyla ne olduunu sorduysa da,
arkadalar ve tercmann da yardmyla konu deitirilerek komutan ve tercman ile mareali ba baa
brakarak dier gruplara daldk.
Bu olay; o tarihlerde ngilizlerin Ortadou'daki karlarn (Svey Kanal ve petrol) korumak maksadyla
oradaki slerini muhafaza kararllklarm gsterdii ve Ortadou'da kendi politikalarn yrtebilmek iin,
Trkiye'yi de bu politikaya inandrarak katlmasn salamak abas iinde olduklarn ok yetkili bir ngiliz
komutan azndan akland iin, konumuzla ilgili grerek aktardm.
Dileri Bakan Fuat Kprl 20 Temmuz 1951 tarihinde TBMM'de yapt konumada, ngiltere'nin NATO'ya
katlmasna raz olmasndan duyduu memnunluu belirttikten sonra: "u nok-taya da iaret etmek isterim
ki, Orta ark mdafaasnn gerek stratejik, gerek ekonomik bakmlardan Avrupa'nn korunmas iin zaruri
bulunduuna kaniyiz. Bu itibarla Trkiye Atlantik Pakt'na iltihak edince, Orta ark'ta bize den rol messir
bir surette ifa ve gerekli tedbirleri mtereken ittihaz iin ilgililerle derhal mzakereye girmeye amade
olacaktr."1
Daha nce; Trkiye'nin NATO'ya girmesine kar olan ngiltere, Ortadou'daki kendi karlarn korumakta
Trkiye'yi kullanmak iin fikrini deitirmitir. Trk Dileri Bakan'nn bu konumas ile Londra'da bamdan
geen olayn ayn tarihlere rastlam olmas bir tesadf deildir. ngilizler kendi karlarn korumak amacyla
Trklerin NATO'ya alnmas tezini benimserken, Ortadou'da Trkiye'ye verdikleri rol etkili bir biimde
yapabilmesi ve gereken tedbirleri ngiltere ile mtereken almak zere derhal mzakerelere girme garantisini
de Trkiye'den alm olmaktadrlar. ngiliz yneticiler ok iyi hazrlanm bir plan ve koordinasyon iinde,
Ankara ve Londra'da amalarna varmak iin ne kadar etkili alyorlar.
Bizimkilere gelince; kinci Dnya Sava'ndan sonra, emper-yalizm ve smr karsnda mazlum uluslarda
geliip kuvvetlenmeye balayan milliyetilik hareketlerinden ve Atatrk'n balatp zaferle sonulandrd
Kurtulu Sava'mzn bu lkelerde rnek alndndan habersiz grnerek, Ortadou'daki ngiliz
emperyalizminin devam iin ngilizlerle ve onlarn ynettikleri kukla hkmetlerle ibirliine hazrlanyorlard.
Bu Atatrk'n d politikasyla, taban tabana zt bir politika idi.
Trkiye, ngiltere, Fransa ve ABD 13 Ekim 1951 tarihinde Msr Hkmetine, kendisinin eit haklarla ve
kurucu ye olarak katlabilecei bir teklif yapmlardr. Fakat Msr bunu reddetmitir. Buna kar, ngiliz
Hkmeti Msr'n savunmas iin bir anlama yaplncaya kadar, Svey Kanal blgesindeki kuvvetlerini geri
ekmeyeceini bildirmitir.
Fakat, ngiltere Ortadou'daki karlarn korumak iin kurul-masn istedii Ortadou kumandanl kurma
fikrinden dnme-mitir.
Trkiye'nin NATO'ya girmesi, Eisenhower'in Amerika Cumhurbakan olmas, Kore Sava'nn sona ermesi ve
Ame-rika'nn Ortadou ile ilgilenmesi sonucu, ngiltere bu kumandanln deiik bir ad altnda kurulmas iin
Amerika ile ibirlii yapmtr. Amerika'nn giriimleri sonucu Trkiye'nin Ortadou'da kurulacak bir savunma
tekilatnn liderliini zerine almaya istekli olduu anlalnca; bundan sonra sra, savunmaya katlacak dier
Ortadou devletlerini bulmaya gelmiti. lkin, Trkiye ve Pakistan arasnda hazrlanan Karai Anlamas imza-
land ve 12 Haziran 1954'te yrrle girdi.
Trkiye'nin, Irak'nda bu blge savunmasna girmesi iin yapt giriimler, Arap Birlii'nin gelecei
bakmndan Irak'n byle bir anlamaya girmesinin yaratmas muhtemel blnmeye kar Msr'n sert
tepkisiyle karlanyordu. Fakat, Svey Blgesi'ndeki ngiliz kuvvetlerinin ekilmesi iin Msr'la ngilizlerin
1954'te anlamalarndan sonra, Irak Babakan Nuri Sait Trkiye'ye Pakta girmeye kararl olduklarn
bildirmitir. Trk Hkmeti, Suriye ve Lbnan'n da pakta katlmas iin yapt giriimlerden sonu ala-
mamtr.

Badat Pakt

Trk-Irak karlkl ibirlii anlamas 24 ubat 1955'te Badat'ta imzalanmtr:

Karlkl birlii Anlamas
Trkiye ile Irak arasnda 24 ubat 1955 tarihinde Badat'ta imzalanan karlkl ibirlii anlamas.

Madde 1 - Yksek kit taraflar, emniyet ve mdafaalar iin Birlemi Milletler Anayasas'nn 51. maddesine
uygun ekilde ibirlii yapacaklardr. Bu ibirliinin tahakkuku iin ittihaz etmeyi kararlatracaklar tedbirler
aralarnda hususi anlama mevzuu olabilir.

Madde 2 - bu antlama yrrle girer girmez yksek kit taraflarn salahiyetli makamlar I. maddede
derpi olunan ibirliinin tahakkuku ve tatbikini temin maksadyla alnmas gereken tedbirleri tayin ve tespit
edeceklerdir. Bu tedbirler, yksek kit taraflarn hkmetlerince tasvibini mteakip derhal tatbik mevkiine
girmi addedileceklerdir.

Madde 3 - Yksek kit taraflar yekdierinin dahil ilerine herhangi bir mdahalede bulunmamay taahht
ederler. Yksek kit taraflar aralarnda zuhur edecek btn ihtilaflar Birlemi Milletler Anayasas gereince
sulh yolu ile halledeceklerdir.

Madde 4 - Yksek kit taraflar bu antlama hkmlerinin, ilerinden biri tarafndan nc bir devlet veya
devletlerle giritikleri beynelmilel taahhtlerinden hibiri ile taarruz tekil etmediini beyan ederler. Bu
hkmler kit taraflarn yukarda maruz beynelmilel taahhtlerine mugayir deildir ve mezkr beynelmilel
taahhtlere mugayir olduklar ekilde de tefsir edilemezler. Yksek kit taraflar ibu antlama ile gayri kabili
telif herhangi bir beynelmilel mkellefiyet yklenmemeyi taahht ederler.

Madde 5 - bu antlama Arap Birlii azas devletlerden herhangi birisinin veya bu blgenin emniyet ve sulhu
ile faal ekilde ilgili ve taraflarca mutlak olarak tannan herhangi dier bir devletin iltihakna ak
bulunacaktr. ltihaknamenin ilgili devlet tarafndan Irak Hariciye Nezaretine tevdii tarihinden itibaren iltihak
keyfiyeti tahakkuk etmi addedilir.
bu antlamaya iltihak eden herhangi bir devlet, antlamaya taraf olan bir veya daha fazla devletlerle I.
maddeye tevfikan hususi anlamalar yapabilir. ltihak eden devletin salahiyetli ma-kam II. Maddeye gre
tedbirler tayin ve tespit edebilirler. Bu tedbirler ilgili taraflarn hkmetlerince tasvip edilir edilmez tatbik
mevkiine girmi addedilirler.

Madde 6 - Akitlerin adedi asgar 4 ' bulduu andan itibaren antlamay alakadar eden maksatlar dairesinde
almak zere vekiller sayesinde bir daim konsey kurulacaktr.
Konsey alma usullerini kendisi tayin eder.

Madde 7 - Bu antlamaya beer senelik mddetlerle yenilene-bilmek zere be sene iin meridir. Taraflardan
herhangi birisi ibu antlamay nihayetle erdirmek arzusunda bulunduunu dier taraflara yazd olarak,
yukarda maruz mddetlerden herhangi birisinin hitamndan alt ay evvel bildirmek suretiyle bu antla-madan
ekilebilir Bu takdirde antlama dier taraflar iin mer'iyette kalr.

Madde 8 - bu antlama kit taraflarca tasdik olunacak ve tasdiknameler en ksa bir zamanda Ankara'da
teati edilecektir. Tasdiknamelerin teatisi tarihinden itibaren antlama meriyete girecektir.

Antlamann 5. maddesine gre; bu antlama Arap Birlii yesi bulunan devletlere aktr ve blgenin
emniyet ve sulhu ile faal ekilde ilgili ve taraflarca mutlak olarak tannan herhangi dier bir devlet de
girebilecektir. simleri yazl olmad halde bu ant-lamaya ngiltere katlabilecek, fakat, taraflarca mutlak
olarak tannmayan blgenin devleti srail giremeyecektir. Bu da gsteriyor ki, bu anlamada Trk Hkmeti
bir vastadr. Asl ama ngiltere ve Amerika'nn Ortadou'daki karlarn korumaktr.
5. maddenin ikinci paragraf ise: "Antlamaya iltihak eden herhangi bir devlet, antlamaya taraf olan bir veya
daha fazla devletlerle I. maddeye tevfikan hususi anlamalar yapabilir." Bu ksm, Irak'taki ngiliz sleriyle,
eer katlrlarsa, dier Ortadou devletlerinde bulunan ngiliz slerinin de yerlerinde kalmalarn salayan bir
hkmdr. Yzeyde; bu hareketin ncs Trkiye grnyorsa da antlama metni gerei olduu gibi
ortaya koy-maktadr.
Ayn paragrafta:" ltihak eden devletin salahiyetli makam II. maddeye gre; tedbirler tayin ve tespit
edebilirler. Bu tedbirler ilgili taraflarn hkmetlerince tasvip edilir edilmez tatbik mevkiine girmi
addedilirler." denilmektedir. Bunu anlamann l.ve 2. maddeleriyle birletirince; hkmetin TBMM'ye haber
vermeden bir savaa girebilecei anlalr. Bunu dorulayan bir uygulama TBMM'ye haber vermeden 1957
ylnda Suriye'ye mdahale iin yaplan hazrlklardr.
ngiltere de 4 Nisan 1955'le Badat Pakt'na resmen katlarak. Irak ile de, oradaki slerin muhafazas iin
zel bir anlama imza-lamtr. Bu suretle ngiltere, Irak ve ran'da iletmekte olduu petrol gvenlik altna
almtr.
Trk ve Irak hkmetlerinin Pakistan'a, Badat Pakt'na katlmas iin yaptklar teklifi olumlu karlayan
Pakistan da 23 Eyll 1955'te pakta katld. Bunu 3 Kasm 1955'te ran'n katl izledi.
Bu suretle ye says bee ykselmiti. rdn'n de pakta katlmas iin Trkiye Cumhurbakan'nn bu
lkeye yapt gezi, beklenen sonucu vermemitir.
Badat Paktnn ilk toplants Badat'ta 1955 Kasm aynda yaplmtr. AB Devletleri de bu toplantya
gzlemci bir heyetle katlmtr. Pakt yelerinin tm, Amerika'nn bu pakta katlmasn istedii halde,
Amerika bundan kanmtr. Bunun nedenlerini Prof. Dr. M. Gnlbol, Olaylarla Trk D Politikas adl
eserinde yle aklyor:
"1) Washington, Msr ile Suudi Arabistan' kazanmak ansn pek az da olsa kaybetmek istememitir.
2) Badat Pakt'na katlarak, Sovyetler Birlii'ni Ortadou'da yeni hareketlere girmeye kkrtmak
istememitir.
3) srail'i darda brakan ve bu yzden Telaviv'de iyi kar-lanmayan bir pakta katlarak, bu devleti daha
fazla endielendirmekten kanmtr.
4) Byle bir katlma Senato'nun oyuna bal olduu iin, Se-nato'da yaplacak grmeler srasnda
btn Ortadou politikas-nn tehlikeye dmesinden ve bu konunun bir i politika sorunu yaplmasndan
ekinmitir."
Buna ramen Amerika Nisan 1956'da Tahran'da yaplan top-lantya daha kalabalk bir heyetle katlm ve
konseyin iktisadi komitesiyle ykc faaliyetleri nleme komitesine ye olmutur. Pakta tam ye olarak
girmeyen Amerika, ykc faaliyetleri nleme komitesi ile iktisadi komitede faal bir rol almaktan geri kal-
mamtr. Bylece AB Devletleri bu geni blgede ekonomik destek ve ibirlii ad altnda, ekonomik politikas
iin gerekli bilgileri toplayarak hazrlklarn yapmak ve Amerika'ya pazar hazrlamak imknlarn elde etmi,
dier taraftan da ykc faaliyetleri nleme komitesinde faal grev almak suretiyle, ko-mnizmle mcadele
perdesi arkasnda kendi CIA rgtn kurmak ve yaymak olanaklarn elde etmitir.
Aidat demeyen 3-5 yesi ve lks dairesi bulunan gayri milli dernekler de bu kanaldan Amerikallar
tarafndan beslenirler.
Bu paktn ye devletlere askeri bir faydas olmamtr ve ol-masna da imkn yoktur. Aksine, Araplar
birletirmi, Irak' zayflatm, kral ve hkmeti kendi lkesinde itibarsz ve desteksiz brakm ve 1958
ihtilaliyle de devrilmesine sebep olmutur. Bundan sonra da sra ngiliz slerinin Irak'tan karlmasna gelmi
ve bu da ngilizlerin aleyhine sonulanmtr. Bu pakt Trk-Arap ve Trk-Sovyet ilikilerini olumsuz ynde
etkilemitir.
Ortadou'da komnizm tehlikesini nlemek amacyla kurulduu ilan edilen Badat Pakt Msr, Suriye ve daha
sonra da Irak'n sola kaymasna ve blgede Sovyet nfuzunun artmasna yardmc olmutur. Bu pakt
yznden Trkiye bir yabanc devletin tevikiyle 1957 Sonbahar'nda Suriye'ye silahl bir mdahale iin
hazrlk yapmsa da son anda bundan vazgeilmitir. Bu mdaha-lenin blgede bilhassa Trk topraklar
zerinde Rus ve Amerika'nn da mdahalelerini davet edeceinden, Trkiye kendisi iin kt sonular
verebilecek bir felaketin eiinden kl pay dnmtr.
Badat Pakt son toplantsn 14 Temmuz 1958'de Trkiye'de yapmtr. Ayn gnn erken saatlerinde Irak'ta
ihtilal olduundan bu toplantya Irak temsilcileri katlamamtr.
Irak ihtilali karsnda Trkiye'nin tutumunu sayn Prof. Dr. M. Gnlbol ayn eserde yle belirtiyor:
"Bu ihtilal Trkiye'de iki trl tepki yaratmtr. Bunlardan bi-rincisi iktidar evrelerinin, ikincisi de muhalefetle
baz yayn or-ganlarnn tepkileridir. ktidar evreleri, yukarda sz geen bildiriden de anlalaca gibi, bu
ihtilali hi deilse balangta bir d tahrike balamlar ve Irak olaylarn 'Hariten mlhem ykc faaliyetlerin
bir tecellisi' olarak grmlerdir. ktidar organlarna gre; Irak ihtilalini yapan 'Siyaset ekiyalar' bu
hareketleri ile Ortadou'da nemli bir bar ve istikrar unsuru olan Badat Pakt'n da vurmak istemilerdir.
htilal gnnn seili ekli bu 'Melun kasd' gstermeye kfidir."
"ktidarn bu tutumuna karlk muhalefet ve baz yayn organlar Irak ihtilalini bir d tahrik olarak deil,
istibdat ve baskya kar direni olarak nitelendirmilerdir. rnein, Cumhu-riyeti Millet Partisi Genel Kurulu
4 Austos 1958'de yaymlad bir bildiride yle demektedir; '...Irak'ta, istibdat ve baskya kar son are
olarak ayaklanmaya bavuranlarn hareketlerini ekavet diye vasflandrmak... basiret ve teenni ile kabili telif
deildir."

28 Temmuz 1958 Londra Deklarasyonu

Irak ihtilalinden sonra, paktn Mslman yelerinin gstermi olduu sert tepki ve ihtilal hkmetini
balangta tanmam olmalar nedenleriyle Irak'n Badat Pakt'nda kalp kalmayaca ve pakta verilecek
yeni ad ve biim gibi konularn zmlenmesi gerekiyordu. Bu konulan grmek zere pakt yeleri (Irak
hari) 28 Temmuz 1958'de Londra'da toplanarak u deklarasyonu ya-ymladlar:

Deklarasyon 28 Temmuz 1958

Konseyin Beinci Toplants
Lancaster House, LONDRA

1- Londra'daki Bakanlar Konseyi toplantsna katlan Badat Pakt yeleri, son olaylarn altnda
durumlarn yeniden gzden geirmiler ve pakt douran ihtiyalarn her zamankinden daha kuvvetli
olduuna karar vermilerdir. Bu yeler, mterek gvenliklerini korumaya ve direkt ve endirekt saldrlara
kar durmaya kararl olduklarn aklamlardr.
2- Bu pakt hkmleri gereince kollektif gvenlik tedbirleri alnmtr. Ortak asker planlamalar
gelitirmi ve blge ekonomi projeleri geniletilmitir. Ortak gvenlikle ilgili olan dier hr dnya
memleketleri ile de ilikiler kurulmaktadr.
3- Pakt ve tekilatta nemli lde deiiklik yaplmas veya paktn olduu gibi braklmas hususlar da
ilgili hkmetlerce de incelenmektedir. Bununla beraber, Londra toplantsnda temsil edilen memleketler,
blgedeki ortak savunma durumlarn bir kat daha kuvvetlendirmek azim ve kararlarn bir kere daha teyit et-
milerdir.
4- 24 ubat 1955'te imzalanan Karlkl birlii Antlamas'nn I. maddesi hkmlerine gre, taraflar
gvenlik ve savunmalar iin ibirlii yapacaklar ve bu ibirliini yrrle geirmek iin alnmas gerekli
tedbirler ayr anlamalara konu tekil edebi-lecektir. Ayn ekilde ABD Hkmeti de dnya barma olan ilgisi
ve kongreden ald yetki uyarnca kendi gvenlik ve savunmalar yolunda deklarasyon yapan bu
memleketlerle ibirlii tesis etmeyi ve bu ibirliini yrrle sokabilmek amacyla yaplacak anlamalara
derhal katlmay taahht etmektedir.

Manoucher Egbbal Malik Firoz Khan Noon

ran Babakan Pakistan Babakan
Harold-Mac Millan
Adnan Menderes ngiltere Babakan
Trkiye Babakan Jonh Foster Dulles
ABD Dileri Bakan

Tarih sralarna gre; olaylarn birbirleriyle ilgili olanlarn yan yana getirmek suretiyle, belgelerin altnda
gerekleri ortaya karmak daha kolay olacaktr. Bu deklarasyon, 5 Mart 1959 tarihinde Trkiye ile Amerika
arasnda imzalanan dolayl saldr anlamasnn ilk habercisi olduu iin zerinde nemle duracaz.
Deklarasyonun I. maddesinde, Irak ihtilali (14 Temmuz), Amerika'nn Lbnan'a Trkiye zerinden asker
indirmesi (15 Temmuz),
ngilizlerin rdn'e asker indirmesi (17-18 Temmuz), "Son olaylar" ad altnda toplantda incelenmi ve
Badat Pakt'n douran ihtiyalarn daha ok kuvvetlendii nedeniyle, devamna karar verilmitir. yeler
mterek gvenliklerini korumaya, direkt ve endirekt saldrlara kar durmaya karar almlardr.
Endirekt saldr deyiminin ilk defa bu deklarasyonda yer aldn gryoruz. Direkt saldr; bir ulusun, baka
bir ulusun veya uluslarn silahl kuvvetlerinin saldrsna uramasdr, diye kolayca tanmlanabilir. Endirekt
saldrnn, herkesin anlayabilecei biimde bir tanmlanmasnn yaplmas zordur. Direkt olmayan saldrlarn
dndaki her eit saldrlar bunun iine girer ki bunlarn da neler olduu kiilerin mevcut artlar altnda
yorumlarna gre deiir ve eitleri artar veya azalr. rnein a bir kurt, derenin aknts y-nnde ve
kendisinden ok aada, su ien bir kuzuyu, suyu bulandrma bahanesiyle nasl yiyebiliyorsa, dolayl saldr
bahanesiyle de, ngiliz ve Amerikallarn pakt yesi Trkiye'de herhangi bir olay "hariten mlhem ykc
faaliyetlerin bir tecellisi" gibi gstererek her an silahl mdahalede bulunmalar mmkn olabilecektir. Kald
ki, Trkiye ve paktn dier yeleri bu paktn yesi olmayan Lbnan ve rdn'e yaplan bu trl mdahaleleri,
Londra'da 28 Temmuz 1958'de yaplan toplant sonunda yaymlanan bildiride "Devletler hukuku prensiplerine
uygun olarak ve Birlemi Milletler Anayasas'na dayanarak Lbnan ve rdn'n meru hkmetlerinin
yardm talebine cevap mahiyetinde Birleik Amerika ve Birleik Krallk tarafndan giriilen son acil giriimi"
yerinde bulduklar belirtilmektedir.2
Bu resmi tebliden de anlalaca gibi; Irak'taki 14 Temmuz 1958 ihtilalinin hi beklenmedik bir zamanda
ok iyi bir planla gizlilik iirir de hazrlanm olmas ve sratle uygulanmas sonucunda meru tannan
hkmet, yardm istemek iin zaman ve imkn bulamamtr. Ayn gnlerde kan, rdn ve Lbnan'daki
karklklar mdahale nedeniyle, Irak'a kar benzeri bir mdahale de yaplamamtr. Bu olaylarn
altnda Londra'daki toplantda, meru tannan hkmetlerin Irak rnei bir ihtilalle devrilmesini nlemek iin
Dolayl Saldr ad altnda daha sk gvenlik ve mdahale tedbirleri alnaca kabul edilerek, deklarasyonun I.
maddesinde bu karar aklanmtr.
Deklarasyonun 4. maddesinde; 24 ubat 1955 Karlkl birlii Antlamas'nn I. maddesine gre; taraflar
gvenlik ve savunmalar iin ibirlii yapacaklar ve bu ibirliinin yrrle geirilmesi iin alnmas gerekli
tedbirler ayr anlamalara konu olacaktr. Deklarasyonun bu maddesine gre; pakt yesi olmayan Amerika
da kendi gvenlik ve savunmalar yolunda deklarasyon yapan bu memleketlerle ibirlii kurmak ve bunu
yrrle sokabilmek a-macyla yaplacak anlamalara derhal katlmay taahht etmektedir.
Badat Pakt'nn yesi olmayan Amerika, bu deklarasyonu imzalayan Trkiye ile mterek savunma tesisleri
kurmak zere: 23 Haziran 1954 tarihli askeri kolaylklar anlamasyla baldr. Ayrca Trkiye ve Amerika
mterek savunma tekilat olan NA-TO'nun da yesidirler. O halde yaplacak anlamada direkt sald-rlar
karlamak zere birden fazla anlamayla Trkiye ve Ame-rika birbirlerine daha nce balanm
grnmektedirler. Deklarasyonun 4. maddesinde, dolayl saldry da iine alan, Amerika ile; Trkiye,
Pakistan ve ran'n ayr ayr yapacaklar bu anlamann asl amacn daha ak bir biimde ortaya koymak iin
anlamay incelemek uygun olacaktr.

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Amerika Birleik Dev-letleri Hkmeti Arasnda ibirlii Anlamas3

Trkiye Hkmeti ve Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, Londra'da 28 Temmuz 1958 tarihinde kendilerinin
de katldklar beyannameyi tatbik mevkiine koymay arzu ederek;24 ubat 1955 tarihinde Badat'ta
imzalanan Karlkl birlii Pakt'nn 1. mad-desi gereince bu anlamay imzalayan taraflarn emniyet ve
mdafaalar iin ibirlii yapmay kararlatrdklarn ve yine ayn ekilde yukarda zikri geen beyannamede
ifade olunduu zere Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nin dnya sulhu nefine, em-niyet ve mdafaalar
iin ibu beyannameye katlan hkmetleri e ibirliinde bulunmay kabul ettiini nazar itibara alarak;
Karlkl ibirlii Pakt azalarnn yukarda zikri geen beyannamede mterek emniyetlerini korumak ve
dorudan doruya veya bilvasta tecavze mukavemet etmek hususundaki azimlerini beyan etmi olduklarn
nazar itibara alarak;
Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nin 24 ubat 1955 tari-hinde Badat'ta imzalanm olan Karlkl ibirlii
Pakt'nn balca komitelerin in almasna itirak ettiini de kaydederek;
Birlemi Milletler Anayasas prensipleri gereince sulhun takviyesini arzu ederek;
Birlemi Milletler Anayasasnn 51. maddesi gereince emniyet ve mdafaalar iin ibirlii yapmak haklarn
teyit ederek;
Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nin, Trkiye'nin istiklal ve tamamiyetini kendi milli menfaati ve dnya
sulhu iin hayati telakki ettiini nazar itibara alarak;
1954 tarihli muaddel karlkl emniyet kanunu ve Ortadou'da sulh ve istikrarn idamesine mtedair
mterek karar suretine tevfikan Amerika Birleik Devletleri Kongresi tarafndan Amerika Birleik Devletleri
Cumhurbakan'na verilen gerekli yardmda bulunma salahiyetini gz nnde tutarak ve
Iran ve Pakistan Hkmetleri ile Amerika Birleik Devletleri Hkmeti arasnda karlkl olarak ayn mahiyette
anlamalara giriildiini nazar itibara alarak aadaki hususlarda anlamaya varmlardr:

Madde 1 - Trkiye Hkmeti tecavze mukavemet etmeye azimlidir. Trkiye'ye kar tecavz vukuunda,
Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, talebi zerine Trkiye Hkmeti'ne yardm etmek iin, karlkl olarak
zerinde anlamaya varlabilecek ekilde ve Ortadou'da sulh ve istikrar idameyi istihdaf eden mterek
karar suretinde derpi edildii vehile, silahl kuvvetlerin kullanlmas da dahil olmak zere Amerika Birleik
Devletleri'nin anayasasna uygun gerekli her trl harekete giriecektir.

Madde 2 - Amerika Birleik Devletleri Hkmeti 1954 tarihli Muaddel Karlkl Emniyet Kanunu, Amerika
Birleik Devletlerinin alakal kanunlar ve Trkiye Hkmeti ile Amerika Birleik Devletleri Hkmeti arasnda
bugne kadar yaplm ve bundan byle yaplacak bu hususta kabili tatbik anlamalar gereince, milli istiklal
ve tamamiyetinin muhafazasnda ve iktisadi gelimesinin messir ekilde idamesinde Trkiye Hkmetine
yardm etmek maksadyla Trkiye Hkmeti ile Amerika Birleik Devletleri Hkmeti arasnda karlkl olarak
zerinde anlamaya varlabilecek askeri ve iktisadi yardmda bulunmaya devam edeceini teyit eyler.

Madde 3 - Trkiye Hkmeti, Amerika Birleik Devletleri H-kmeti tarafndan temin edilecek askeri ve
iktisadi yardm, 28 Temmuz 1958 tarihinde Londra'da imza edilen beyannameye katlan hkmetler
tarafndan tespit edilen gaye ve maksatlara uygun bir ekilde ve Trkiye'nin iktisadi kalknmasn messir
tarzda tevik ve milli istiklal ve tamamiyetini muhafaza maksad iin kullanmay taahht eder.

Madde 4 - Trkiye Hkmeti ve Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, bu anlamann kabili tatbik dier
ahkmna tabi olmak zere mtekabilen ayan kabul olduu hususunda anlamaya varlabilecek tedafi
tertipleri hazrlamak ve bunlara itirak etmek maksadyla 28 Temmuz 1958 tarihinde Londra'da imzalanm
olan beyannameye katlan dier hkmetlerle ibirlii yapacaklardr.

Madde 5 - bu anlamann hibir hkm dier milletleraras anlama ve tertiplerde derpi edilmi olan iki
hkmet arasndaki ibirliine tesir etmez.

Madde 6 - Bu anlama imza tarihinden itibaren mer'iyete gi-recek ve iki hkmetten birinin dierine,
anlamaya son vermek hususundaki niyetini bildiren yazd ihbarn alnmasndan itibaren by daha
mer'iyette kalacaktr.

Ankara'da 1959 Mart aynn beinci gn iki nsha olarak yaplmtr.

Amerika Birleik Devletleri Trkiye Cumhuriyeti
Hkmeti adna Hkmeti adna
Fletcher WarrenFatih Rt Zorlu

Bu anlamann balang ksmnda "Londra'da 28 Temmuz 1958 tarihinde kendilerinin de katldklar

beyannameyi tatbik mevkiine koymay arzu ederek", "ve yine ayn ekilde ad geen beyannamede ifade
olunduu zere ABD Hkmeti'nin dnya bar karna emniyet ve mdafaalar iin ibu beyannameye kat-
lan hkmetlerle ibirliinde bulunmay kabul ettiini dikkate alarak", "Karlkl birlii Pakt azalarnn
yukarda ad geen beyannamede mterek emniyetlerini korumak ve dorudan veya dolayl saldrya
direnmek hususundaki azimlerini beyan etmi olduklarn dikkate alarak;"
Birinci maddede "Ortadou'da bar ve istikrar amalayan mterek karar suretinde ngrld gibi, silahl
kuvvetlerin kullanlmas da dahil olmak zere ABD'nin anayasasna uygun gerekli her trl harekete
geecektir" eklindeki ifadelerden de anlalaca gibi bu anlama, 28 Temmuz 1958 tarihli Londra
Beyannamesi'ne dayandrlmaktadr. Bu beyannamenin veya baka bir deyimle "mterek karar suretinin"
hangi artlar altnda ve ne gibi bir ruhi durum iinde alnm olduunu aklamtk. Ayn karar suretine
uygun olarak, AB Devletleri'nin, pakt yelerine yaplmas muhtemel dolaysz ve dolayl saldrlar silahl
kuvvetlerinin kullanlmas da dahil olmak zere her trl harekete geebilmesini meru gstermek ve onu
yetkili klmak iin 5 Mart 1959 anlamasnn yaplm olduu grlmektedir. 2. maddede devam edecei
bildirilen Amerikan askeri ve iktisadi yardmnn, 3. madde ile 28 Temmuz 1958 tarihinde Londra'da
imzalanan beyannameye katlan hkmetler tarafndan tespit edilen gaye ve maksatlara uygun bir ekilde
kullanmay (mterek gvenliklerini korumaya ve direkt ve endirekt saldrlara kar durmaya) taahht
ettiklerine gre; yelerden biri direkt veya endirekt saldrya u-rarsa, dier ye devletler, Amerika'nn
vermi olduklar askeri yardm malzemesiyle, saldrya urayan yeye silahl kuvvetlerin kullanlmas da dahil
olmak zere her trl harekete geebileceklerdir. Anlamann I, maddesinde de belirtildii gibi; bu karar
Ortadou'da bar ve istikrar srdrmeyi amalayan bir mterek karar olduundan, bu amacn salanmas
iin, pakta ye olmayan Ortadou'daki dier devletlere de ayn ekilde bir mdahale veya yardm
taahhdn 3. madde ile getirmektedir. 4. madde, ABD ve dier yelerce kabule deer grlecek gerekli
tedbirleri almak ve bunlara itirak etmek taahhdn getirmektedir.
yelerden Pakistan ve ran, Ortadou'dan uzak olduklar iin, bu anlamada, en ar grevi Trkiye ve ABD
yklenmi bulun-maktadr. ngiltere deklarasyona katlmsa da anlamaya katl-mamtr.
Anlaldna gre 5 Mart 1959 anlamasyla, Trk Hkmeti kendi gvenlii iin bir teminat salamak
istemi fakat ayn za-manda ar bir yk altna girmitir. 14 Temmuz 1958 Irak ihtilalinin baarya
ulamasnn verdii i gvensizlik, endie ve bunu izleyen Lbnan ve rdn'deki karklklarn Amerika ve
ngiliz kuvvetlerinin sratle mdahalesi ile atlatlm olmasnn verdii baar havas iinde Londra'daki
toplantda hazrlanan 28 Temmuz 1958 Londra Deklarasyonu'nda, ilk defa kullanlan Do-layl Saldr terimi ile
Ortadou'da (Trkiye, Pakistan ve ran dahil) meru saylan bir hkmete kar yaplacak bir ihtilal
giriiminin Amerikan Silahl Kuvvetleri'nin mdahalesi ile bastrlmas kararlatrlarak kabul edilmi ve karar 5
Mart 1959 anlamasyla uygulamaya hazr bir hale getirilmitir. Trkiye, bu anlama ile Ortadou'da kmas
muhtemel direkt ve endirekt saldrlar nlemek gibi, hi de gerekli olmayan ve bakalarnn karlarn
koruyan ve Trkiye'yi sonunun nereye varaca bilinmeyen bir savaa srkleyecek ar bir sorumluluk
taahhd altna da girmi bulunmaktadr. Bu grlerimizi destekleyen dier belgeleri vermeden nce,
Badat Pakt'ndan CENTO'ya (Merkezi Antlama Tekilat) geii ksaca izleyelim:
23 Ekim 1958'de Konsey Merkezi'nin geici olarak Ankara'ya alnmas kararlatrld. nk Irak, paktan
ekilmekte kararl olmasna ramen, uygun bir frsat iin oylama yaparak zaman kazanyordu. 5 Mart
1959'da birlii Anlamas'nn imzalanma-sndan ksa bir sre sonra 24 Mart 1959'da Irak, paktan ekildiini
resmen bildirdi.
21 Austos 1959'da paktn ad CENTO'ya evrildi. Camille Chamoun'un daveti zerine Beyrut'a. Amerikan
deniz piyadeleri karld renilir renilmez, Trk Dileri Bakan Fatih Rt Zorlu, bir deme vererek
unlar sylemitir: Trkiye Hkmeti Birleik Amerika Devletleri'nin Lbnan Hkmeti'nin talebi zerine ve
bu memleketin istiklalinin hariten tertiplenen ykc faaliyetlere kar muhafazas maksadyla, Lbnan'a
kuvvet gndermi olmasn tamamiyle tasvip etmekte ve bundan memnunluk duymaktadr. Trkiye
Hkmeti, Amerika Birleik Devletleri'nin bu hareketini Eisenhower Doktrininin bir tatbikat telakki
etmektedir.,4
5 Ocak 1957'de Eisenhower'in Amerikan Kongresi'nde yapt konumaya, temsilciler meclisi ve senato;
"Uluslararas Komnizm tarafndan kontrol edilen, herhangi bir ulusun saldrsna kar yardm isteyen
Ortadou'daki herhangi bir ulusun egemenliini korumak iin, Cumhurbakan'na, Amerikan Silahl
Kuvvetleri'nin kullanlmas, blgedeki uluslardan askeri yardm isteyenlere ve ekonomik gcn gelitirmek
suretiyle egemenliini muhafaza etmek isteyen Ortadoulu her ulusa yardm etme yetkisini" 7 Mart 1957
tarihinde vermek suretiyle cevap vermitir.
Bu doktrin, 1956 Sonbahar'nda ngiliz Fransz ve srail'in Msr'a yaptklar saldrya kar, Arap davasnn
komnist lkeler tarafndan kuvvetle desteklenmesini ve Msr'a silah gnderilmesi dolaysyla Ortadou'da
Sovyet nfuzunun artmasn durdurmak amacn gdyordu.
Grlyor ki, Trk Hkmeti, Lbnan'daki bir i karkl uluslararas komnizm tarafndan kontrol edilen bir
ulusun saldrs olarak yorumlamakta ve Lbnan'a, Trkiye'deki slerinde kullanlmas suretiyle yaplan askeri
mdahaleyi Eisenhower Doktrini'nin bir uygulamas olarak grmektedir.
Amerikallar Lbnan'a deniz piyadelerini indirmek iin Bal-kesir ve Adana hava meydanlarn kullanmlardr.
Buralara ini iin Amerikallar, Trk Genel Kurmay'ndan izin almadklar gibi haber de vermemilerdir.
Sabahleyin Genel Kurmay Bakanl protokol subaylna gelen Amerikan Ateesi Albay Green, yle
konumutur:
"Gece, haber vermek iin sizi ve istihbarat bakann ve daha sonra da genelkurmay bakann aradm. Fakat
hi kimseyi bulamadm. Bunun zerine Bykeli Fletcher Warren kke gi-derek cumhurbakan ve
babakandan izin ald ve Adana'ya 11 000 kii indirdik, siz haberi ilgililere ulatrn."
Bu harektla ilgili olarak, Amerikan F-100 uaklarnn Balkesir Hava Meydan'na indii gece, ben de uu iin
Balkesir'de indim. O gece uu olmayacan da bildiimden, nbeti subayna telefon ederek, uu yapan
uaklarn nereden-geldiini sordum. Nbeti subay:
"Almanya'dan geliyorlar, Amerikallara ait F-100 uaklar, yakt ikmalinden sonra Adana'ya gidecekler."
Ben:
"Gndzden bu uaklarn geleceine dair bir haber yoktu, ha-beri ne zaman rendiniz?"
Nbeti subay:
"Biraz nce."
Bunlar da gsteriyor ki Amerikallar, genelkurmay, bir zorluk karr dncesiyle, kasten haberdar
etmemiler, cumhurbakan ve babakandan aldklar izne dayanarak harekt olup bittiye getirmek suretiyle
yrtmlerdir. Bu, gelecekte de byle olacaktr.
Irak'taki ihtilalin geirmi olduu safhalardan Trkiye ve dnya, iki gn haber alamamtr. 15 Temuz 1958
gn srail Ateesi Albay Michael, srail Babakan ve Genelkurmay Bakan adna, Trk Genelkurmay'na
giderek u teklifi yapmtr:

"rdn Krall ngilizler, Lbnan Cumhuriyeti Amerikallar tarafndan korunacaktr. srail de Suriye'yi Birleik
Arap Cumhu-riyeti'nden ayracaktr. Trkiye de ran'la birlikte, Nuri Es-sayit rejimini restore edecektir."

Bu teklif, genelkurmay bakan tarafndan, cumhurbakan ve hkmete gtrlerek kabul edilmise de,
uygulamasna geil-memitir.
Dileri Bakan Fatih Rt Zorlu'nun 19 Temmuz 1958 tarihli Londra'da yaymlanan Daily Mail gazetesinde
kan zel demecin-de; rdn'deki ngiliz harektnn Irak'a da temil edilecei midini belirttii5 yazlmtr.
Bunu, sonradan yalanlanm olma-sna ramen bizim kabul edildiini bildirdiimiz plann doruluunu
gstermesi bakmndan buraya aktarmay uygun bulduk.
Sonu olarak 5 Mart 1959 anlamasnn esasn tekil eden 28 Temmuz 1958 Londra Deklarasyonu, Irak
ihtilali, Lbnan ve r-dn'e yaplan d mdahalelerin altnda Dolayl Saldr terimi-nin ilk defa kullanlm
olmas ve 5 Mart 1959 birlii Anlamasnda da tekrarlanmas, Ortadou'da, Amerika ve ngiltere'nin safnda
onlarla ibirlii yapan hkmetlere kar, kendi iinden yaplacak direnmeleri bastrmak amacyla konulmu
olduuna phe yoktur. Bilvasta Tecavz deyiminin anlamada tanmlanmam olmas da bu gr
desteklemektedir.
Muhalefetin "Bilvasta Tecavz" deyiminin anlam ve kapsamna ynelttii itirazlara karlk Dileri Bakan
Fatih Rt Zorlu "Mtecavizler bilinmeyen ve beklenmeyen tecavz usulleri bulmaktadrlar. Bu itibarla,
tecavzn kafi ve dar bir tarifine saplanmak doru deildir."6 eklindeki cevab ile bu grlere
katlmaktadr. Bu nedenle bu anlamann da derhal yrrlkten kaldrlmas zorunludur.
Hindistan'n, Pakistan'a saldrd 6 Eyll 1966'da balayan savata, bu birlii Anlamas'nn dolaysz
saldrlara kar da ilemedii ortaya km oldu. Pakistan'n yardm arsna, CENTO yesi Trkiye ve ran,
sadece ila, doktor ve hastabakc gndermekle cevap vermiler, ngiltere ve Amerika ise ary cevapsz
brakmlardr. Bu anlama, Ortadou'da ngiliz ve Amerikan karlarn korumak amacyla, onlarla ibirliinde
bulunan lkelerdeki hkmetleri iktidarda tutmak amacn gtmektedir. Eisenhower Doktrini'nin de amac
budur.
CENTO iinde, asli ye olmad halde, en ok sivil ve asker personel bulunduran Amerika'dr. Ykc
faaliyetlerle, iktisadi ko-mitelerin faal yesi olan Amerika, Trkiye'deki her trl sa ve gerici akmlar
gelitirmekte ve bunlar rgtlendirmek suretiyle, devrimci ve milliyeti glerin karsna dikmekte ve bu
kanaldan maddi destek salamak suretiyle bunlar beslemekte ve ayakta tutmaktadr.
ran ve Pakistan, CENTO'nun l doduunu ve bir ie yaramadn, her vesile ile aklamaktan bir saknca
duymadklar halde. ngiliz ve Amerikallarn paralelinde Trk hkmetlerinin de CENTO'yu savunmada ne
gibi bir ulusal kar grdn anlamak mmkn deildir.

1 SBF D Mnasebetler Enstits, Op. Cit., s.206.

2 SBF D Mnasebetler Enstits, Op. Cit., s.268.
3 Resmi Gazete, 1959, No: 10506.
4 SBF D Mnasebetler Enstits, Op. Cit., s.266.
5 SBF D Mnasebetler Enstits, Op. Cit., s.267.
6 SBF D Mnasebetler Enstits, Op. Cit., s.267.

NC BLM

ASKER ANLAMALAR

12 TEMMUZ 1947 TARHL YARDIM ANLAMASI

Askeri olan ikili anlamalarn byk bir ksm NATO Antlamasnn 3. maddesine dayanlarak yaplmsa da,
Trkiye'nin NATO Antlamas'na katlmasndan nce yaplm askeri anlamalar da vardr. Amerika Birleik
Devletleri ile Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti arasnda 12 Temmuz 1947 tarihinde imzalanan nemli bir askeri
anlamann tam metni yledir:

Trkiye'ye Yaplacak Yardm Hakknda Anlama 1

12 Temmuz 1947 Trkiye Hkmeti, Trkiye'nin hrriyetini ve bamszln korumak iin ihtiyac olan
gvenlik kuvvetlerinin takviyesini temin ve ayn zamanda ekonomisinin istikrarn muhafazaya devam
maksadyla, Birleik Devletler Hkmeti'nin yardmn istediinden ve Birleik Devletler Kongresi, 22 Mays
1947'de tasdik edilen kanun ile Birleik Devletler bakanna Tr-kiye'ye her iki memleketin egemen
bamszlna ve gvenliine uygun artlar dairesinde, byle bir yardmda bulunmak yetkisini verdiinden ve
Trkiye Hkmeti ile Birleik Devletler Hkmeti byle bir yardm yaplmasnn Birlemi Milletler
antlamasnn esas gayelerine ulamay salayaca gibi, mnasebetlerinde hayrl bir devre aarak Trk ve
Amerikan milletleri arasnda dostluk balarn daha ok takviye edeceine kani bulunduklarn-dan:
Bu maksatla kendi hkmetleri tarafndan usul dairesinde verilmi yetkileri haiz olan ve aada imzas
bulunan zevat, u hususlar kararlatrmlardr:

MADDE 1
Birleik Devletler Hkmeti, Birleik Devletler bakannn 22 Mays 1947 tarihinde tasdik edilen kongre
kanunu ve bunu dei-tiren veya buna ek kanunlar hkmleri gereince yaplmasna msaade edilebilecei
yardm Trkiye Hkmeti'ne salayacaktr. Trkiye Hkmeti bu kabil herhangi bir yardm, bu anlama
hkmleri gereince fiilen kullanacaktr.

MADDE 2
Birleik Devletler bakan tarafndan bu maksatla tayin edilen Trkiye misyonu efi, bu anlama gereince
salanacak yardma mteallik meselelerde, Birleik Devletler Hkmeti'ni temsil ede-cektir. Misyon efi bu
anlama gereince, peyderpey yaplacak olan muayyen yardmn kayt ve artlarn Trkiye Hkmeti
temsilcileri ile danarak tespit edecektir. Ancak, yaplacak olan bu muayyen yardmn mali artlar peyderpey
iki hkmetin mutabakat ile evvelden tespit edilecek, misyon efi Trkiye Hkmeti'ne bu anlama
gereince salanan yardmn gayelerinin elde edilmesine yarayabilecek malumat ve teknik yardm
salayacaktr.
Trkiye Hkmeti, yaplan yardm tahsis edilmi bulunduu gayeler urunda kullanacaktr. Sorumluluklarnn
icras srasnda grevini serbeste yapabilmesini mmkn klmak iin, bu hkmet misyon efine ve
temsilcilerine yaplan yardmn kullanl ve ilerleyii hakknda rapor, malumat ve mahade eklinde iste-
yebilecei her trl kolaylk ve yardm salayacaktr.

MADDE 3
Trkiye Hkmeti ile Birleik Devletler Hkmeti, Trk ve Birleik Devletler milletlerine bu anlama gereince
yaplan yar-dm hususunda tam bilgi temini iin ibirlii yapacaklardr.
Bu maksatla ve iki memleketin gvenlii ile kabili telif olduu nispette:
1- Birleik Devletler basn ve radyo temsilcilerine bu yardmn kullanln serbeste mahade
etmelerine ve bu mahadelerine tam olarak bildirmelerine msaade edilecektir ve
2- Trkiye Hkmeti, bu yardmn amac, kayna, mahiyeti, genilii, miktar ve ilerleyii hakknda
Trkiye'de tam ve devaml yayn yapacaktr.

MADDE 4
Bu anlama gereince, Trkiye Hkmeti tarafndan elde edilen her madde, hizmet veya malumatn
emniyetini salamak azminde bulunan ve bunda ayn derecede menfaattar olan Trkiye ve Birle-ik Devletler
Hkmetleri, badelmavere, bu uurda dier hkmetin lzumlu addedebilecei tedbirleri karlkl olarak
alacaklardr.
Trkiye Hkmeti, Birleik Devletler Hkmeti'nin muvafakati olmadan, bu neviden hibir madde veya
malumatn mlkiyet ve zilyetliini devretmeyecei gibi, ayn muvafakat olmadan Trkiye Hkmeti'nin
subay, memur veya ajan sfatn haiz bulunmayan bir kimse tarafndan bu maddelerin veya malumatn
kullanlmasna veya bu malumatn bu sfat haiz olmayan bir kimseye aklanmasna ve bu maddeler ve
malumatn verildikleri gayeden baka bir gayede kullanlmasna msaade etmeyecektir.

MADDE 5
Trkiye Hkmeti bu anlama gereince verilen herhangi bir ikraz, kredi hibe veya dier ekillerdeki
yardmlarnn haslatnn hibir ksmn, dier yabanc bir devlet tarafndan kendisine verilmi olan herhangi
bir ikrazn reslmal veya faizinin tediyesinde kullanamayacaktr.

MADDE 6
Bu anlama gereince, yaplmasna msaade olunan yardm ksmen veya tamamen:
1- Trkiye Hkmeti talep ederse;
2- Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin bu hususta Birleik Devletler herhangi bir vetonun
kullanlmasn nazar itibare almayacaktr veya Birlemi Milletler Genel Kurulu'nun, Birlemi Milletler
tarafndan alnan tedbir veya yaplan yardm neticesinde bu anlama mucibince Birleik Devletler Hkmeti
tarafndan yaplan yardmn devamn lzumsuz veya gayri matlup addetmesi halinde ve
3- Yukarda anlan kongre kanununun 5. blmnde musarrah dier herhangi bir vaziyette veya Birleik
Devletler bakannn yardmn kesilmesini, Birleik Devletler'in menfaatlerine uygun grmesi halinde nihayet
bulacaktr.

MADDE 7
Bu anlama bugnden itibaren yrrle girecek ve her iki hkmet tarafndan tespit edilecek tarihe kadar
yrrlkte kala-caktr.

MADDE 8
Bu anlama Birlemi Milletler nezdinde tescil edilecektir. Trk ve ngiliz dillerinde iki nsha olarak, Ankara'da
12 Temmuz 1947 tarihinde yaplmtr.

Trkiye Cumhuriyeti Birleik Devletler Hkmeti

adna: adna:
Hasan Saka Edwin C. Wilson

ngiltere Hkmeti, 1947 yl balarnda, Yugoslavya'da slenmi komnist saldrlarna direnen Yunan
Hkmeti'ne yap-makta olduu mali yardm devam ettiremiyeceini Amerika'ya bildirerek, Yunanllara ve bu
arada Trkiye'ye yardm etmesini istemitir. Bakan Truman, bu mracaata, Amerikan Kongresi'nin 12 Mart
1947 gnk oturumunda aklad Truman Doktrini ile cevap verdi. Bundan sonra da Amerikan Kongresi'nin
kabul ettii bir kanunla; komnist tehdidi altndaki Yunanistan'la benzeri tehdide maruz Trkiye'ye askeri ve
iktisadi yardm yaplmasna yetki verilmitir. Tam metnini buraya alm olduumuz 12 Tem-muz 1947 tarihli
anlama, bu kanuna gre yaplm olup, Ameri-kan'n sava sonras ilk askeri yardmnn balangc saylr.
Anlamann balang ksmnda; Trk Hkmeti'nin, Trkiye'nin hrriyetini ve bamszln korumak iin,
Birleik Devletler'den yardm istedii yazldr. Trkiye'nin bamszlk ve hrriyetini kimlere kar koruyaca
anlamada belirtilmiyorsa da, zetini vermi olduumuz Truman Doktrini ve buna ilikin yardm kanunu,
yardmn komnist tehdit ve tehlikesine kar kullanlabi-leceini sylemekte ve bunun dndaki her trl
kullan yasak-lamaktadr.
Anlamann 2. maddesinin son paragrafndaki; Trkiye Hkmeti yaplan yardm tahsis edilmi olduu
gayeler uruna kullanacaktr art, yardmdan verilecek bilgi, askeri malzeme, ara ve silahlarn verili
amacna uygun olarak, sadece komnizm tehlikesine kar kullanlabileceini ve bunun dndaki her trl
kullan yasaklamaktadr.
Anlamann 4. maddesinin ikinci paragrafnda; Birleik Devletler Hkmeti'nin onay olmadan hibir madde
veya bilginin mlkiyet ve zilyetliinin devredilmeyecei ve verildikleri ama dnda kullanlamayaca btn
ayrntlaryla bir kez daha tekrarlanarak salama balanmaktadr.
Anlamann 3. maddesinin ikinci fkras yardmla ilgili olarak Amerika'nn Trkiye'de propagandasnn, Trk
Hkmeti tarafndan yaplmas artn getirmektedir.
Trk-Amerikan ilikilerinde hayrl bir devre aaca balang ksmnda belirtilen bu anlamaya temel tekil
eden Yunanistan ve Trkiye'ye Yardm Kanunu'nun yrrle girmesiyle ilgili bir mesaj yaymlayan zamann
Cumhurbakan smet nn, bu mesajnda: Byk Amerika Cumhuriyetinin memleketimiz ve milletimiz
hakknda beslemekte olduu yakn dostluk duygularnn yeni bir rneini tekil eden bu sevinli olay her
Trkn candan alklad-n sylemekte ve kinci Cihan Sava srasnda ve savan fiilen sona ermesinden
sonra, milletimizin ispat ettii yksek meziyet ve ideallerin dnya efkr umumiyesi tarafndan takdir
edildiini gsteren bu yardm, Trkiye'ye zarur ve normal sava malzemesi-nin bir ksmn temin etmek
suretiyle, sava sonunda, dm bulunduumuz iktisadi glklerin ksmen giderilmesinde de, ferahlatc bir
etken olacaktr, demektedir. Gene ayn mesajda belirtildiine gre, Amerika Birleik Devletleri'nin, Trkiye ve
Yu-nanistan'a yardm etmek kararn vermesi, Birleik Amerika'nn, dnya barnn devam ve teyidi uruna
kendisine den byk rol tamamyla benimsediini gsteren parlak ve mitlerle dolu bir iarettir.2 Ne
kadar ilgin bir tesadftr ki, 1964 yl Haziran'nda patlak veren Kbrs buhrannda, Kbrs'taki soydalarmzn
korunmas iin son are olarak bavurulan askeri karma harektnn durdurulmasn, Amerikan
Cumhurbakan Johnson, bu anlamann 2. ve 4. maddelerine dayanarak istemi ve Trk Hkmeti de bu
istee boyun emitir. smet nn, bu tarihlerde koalisyonda babakandr. mzalanmasndan 17 yl sonra,
Trkiye iin ok nemli bir konuda ve kritik bir zamanda, bu anlamann, Babakan nn'nn karsna
karlmasndan alnacak byk ve nemli dersler vardr. Johnson, bu anlamaya dayanan grn; Bay
Bakan, askeri yardm sahasnda Trkiye ve Birleik Devletler arasnda mevcut iki tarafl anlamaya
dikkatinizi ekmek isterim. Trkiye ile aramzda mevcut bulunan askeri yardmn verili maksatlarndan gayri
gayelerde kullanlmas iin, hkmetinizin, Birleik Devletlerin muvafakatini almas icap etmektedir. Hk-
metiniz bu art tamamen anlam bulunduunu, muhtelif vesilelerle, Birleik Devletler'e bildirmitir. Mevcut
artlar altnda, Trkiye'nin Kbrs'a yapaca bir mdahalede Amerika tarafndan temin edilmi olan askeri
malzemenin kullanlmasna, Birleik Amerika Devletleri'nin muvafakat edemiyeceini, size btn
samimiyetimle ifade etmek isterim, demek suretiyle, kesin olarak ortaya koyuyor. Babakan nn, bu
mektuba verdii cevapta, Amerika tarafndan ileri srlen iddia ve grlere, Trk Hk-meti'nin kar
grlerini tek tek aklad halde, bu anlama ile ilgili yukarya aktardmz ok nemli ksma, nedense
dokun-muyor. Trk Silahl Kuvvetleri'nin tamam, Amerika'dan alnm silah ve aralarla donatlmtr.
Bunlarn Kbrs'a ve Yunanllara kar kullanlmamas ise; Trk Silahl Kuvvetleri'nin, tm ile hareketsiz
braklmas anlamna gelir. Bu kadar nemli bir konu-nun, mektupta cevapsz braklm olmasn, anlamann
yapld srada Cumhurbakan olan . nn'nn, ayn anlamann 17 yl sonra, Trkiye'nin zararna
iletildii srada babakan bulunmas talihsizliine balamak suretiyle sktunu deerlendirmek yerinde
olacaktr.
O tarihlerde, Amerika'nn, askeri ve iktisadi yardmnn, Tr-kiye'yi sratle kuvvetlendirip kalkndraca
kanaatinin, kuvvetli ve yaygn olduu anlalyor. Bu nedenle, anlamalarn ar ve balayc artlaryla, ileride
dourmas muhtemel tehlike ve sa-kncalar zerinde de yeteri kadar durulmad grlyor. Aradan geen
22 yl iinde, Trkiye'nin geri kalm ve d yardma daha muhta bir duruma gelmi olmas da gsteriyor ki,
Trkiye ar ve balayc artlarla yapt askeri ve iktisadi anlamalarla, yardm ad altnda verilen
kapitlasyonlarla kalknamamtr ve kalknamaz da. 27 Mays 1960 Devrimi'nden sonra, gereklere ve
Trkiye'nin karlarna alan pencerelerin, ne yazk ki, ksa bir zaman sonra daha ar artlar getiren ikili
anlamalarla tekrar kapatlm olduunu, bundan nceki blmlerde vermi olduu-muz rnekler
dorulamaktadr.
Bu anlamann yaplmasndan ksa bir sre sonra asker ni-formas iinde, Amerikan subay, astsubay ve
erlerin, uzman ad altnda, Trk Silahl Kuvvetleri karargh ve birliklerine datldklarna tank oluyoruz.
Yardmdan verilecek Amerikan silah ara ve gerelerinin kullanlmas, bakm ve lojistik destei hakknda Trk
subay, astsubay ve erlerine kurslar alarak eitilmeleri ve bir ksmnn da Amerika'da eitilmek zere oraya
gnderilmeleri gibi konular, ncelikle ele alnmaktadr. Bir taraftan da Trk Silahl Kuvvetleri'nin, kinci Dnya
Sava'ndan nce ve sava iinde Almanlardan ve ngilizlerden etkilenerek yaplm olan, kadro, kurulu ve
tekilat, eitim sistemleri, talimnameleri, yrylerine kadar deitirilmesi iin geni bir hazrla giriildi.
Gerekte, Trk kara ordusu, o tarihlere kadar iyi bir sava- olan Alman ordusunu ve onun sava kurallarn
rnek almt. Hava Kuvvetleri, kinci Dnya Sava'ndan nce, Fransz havaclnn etkisi altnda kalm ve
kara ordusu gibi tekilatlandrlmtr (b-lk, tabur, alay vb). Sava iinde, ngiliz havaclarnn baar
kazanmalar ve ngiltere'de eitim gren Trk subaylarnn yurda dnlerinden sonra; ngiliz Hava
Kuvvetleri rnek alnarak, deiiklikler yaplm; ngiltere'den satn alnan uaklarla, eitim iin getirilen
retmenler de bu deiiklii kolaylatrmtr. Deniz Kuvvetleri'nde de yine ngiliz denizcilii rnek alnm,
tekilat ve eitim de ona gre dzenlenmitir. Bu anlamann yapld tarihlerde, Trk Silahl Kuvvetleri,
Alman, ngiliz, Fransz, e-koslovak ve Trk yaps silah ara ve gerelerine sahiptir.
Amerikallar ilk i olarak, Trk Silahl Kuvvetleri'nin silahlarn, tekilatn, eitimini deitirerek,
Amerikallatrmay ele aldlar ve uygulamada da ufak birka direnmenin dnda, baarya ulatlar.
Trkiye'de ve Amerika'da kurs gren silahl kuvvetler mensuplarnn saylar arttka, Amerikallarn baars
da artarak yayld. Trklerin Kore savalarna katlmas ve sonra da Kuzey Atlantik Antlama Tekilatna
(NATO) alnmas, Trk Silahl Kuvvetleri'nin silah, ara gere, eitim, sava, doktrin ve kurallarndan,
niforma ve yryne kadar, Amerikan ordusuna uydurulmas yolundaki almalar hzlandrarak, Trk
ordusunu, 1964 Haziran'ndaki, Kbrs buhrannda karlat hi arzu edilmeyen bir duruma getirdi. Geri
Trk Silahl Kuvvetleri'nin elindeki silahlarn bir ksm, eskiden de yapanc meneliydi. Fakat o silahlar bizimdi
ve Trk yurdunun savunmas ve karlarnn gerektirdii yerde ve zamanda kullanma kararn verecek kadar
zgr ve bamszdk. O silahlar zerinde yabanc mlkiyeti ve kontrol yoktu ve hepsi bizim z malmzd.

1 Resmi Gazete, 5 Eyll 1947.

2 SBF D Mnasebetler Enstits, Op. Cit., s.192.

KUZEY ATLANTK ANTLAMASI TEKLATI

(NATO) LE LGL KL VE OK TARAFLI
ANLAMALAR

Askeri ikili anlamalardan sz ederken, NATO'ya da deinmek zorunludur. Bu antlamann 3. maddesi; (bu
andlamann gayelerinin daha messir bir ekilde tahakkukunu temin iin ta-raflar, kendi hususi vastalarn
gelitirmek ve birbirlerine kar-lkl yardmlarda bulunmak suretiyle, mnferiden ve mtemian, devaml ve
fiili olarak hareket edip, bir silahl tecavze kar mnferit ve mterek mukavemet kudretlerini idame ve
tezyit ey-leyeceklerdir.) NATO, ye devletlerinin silahl bir saldrya da-yanma kudretlerinin srdrlmesi ve
artrlmas iin birbirlerine karlkl yardmlarda bulunmalarn ngrmekte ve bu da, ikili anlamalarla
salanmaktadr. Trkiye'nin NATO'ya kabul edilme-sinden sonra, (13 ubat 1952) Trkiye'de kurulan
Amerika Birle-ik Devletleri'ne ait s ve tesisler, NATO Antlamasnn 3. maddesi uyarnca yaplm ikili
anlamalara dayandrlmtr. kili anlamalara gre; Trk topraklar zerinde kurulan s ve tesisler,
Amerikallar tarafndan igal edilerek ynetilir. 23 Haziran 1954 tarihli Askeri Kolaylklar Anlamasna
dayanarak yaplm yzden fazla uygulama anlamas vardr. NATO enfrastrktr programna gre, NATO
adna Trkiye'de kurulmu olan radar ve haberleme tesisleriyle, yakt borular, yakt parklar gibi lojistik
tesisleri, sler ve uak meydanlar tamamen Trk Silahl Kuvvetleri'nin kontrol ve igali altnda olup, Trkler
tarafndan ynetilir. NATO, Trkiye'de kurulan bu tesislerin yapm iin imdiye kadar 3 milyar Trk liras
harcamtr. Trkiye'de; itirak pay, arazi istimlaki, yol, bina, kanalizasyon, elektrik ve su iin, yaklak olarak
3 milyar lira harcamtr. Bu, NATO s ve tesisleriyle, NATO Antlamas'nn 3. maddesine gre Trk ve
Amerikan Hkmetleri arasnda im-zalanan 23 Haziran 1954 tarihli Askeri Kolaylklar Anlamas'na dayanarak
yaplm Asker Uygulama anlamalaryla kurulan ve sadece Amerikallar tarafndan iletilen s ve tesisler
birbirlerine kartrlmamaldr.

Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Devletler Arasnda, Kuvvetlerin Statsne Dair Szleme1

4 Nisan 1949'da Washington'da imzalanan Kuzey Atlantik Antlamas'na taraf devletler, taraflardan birinin
kuvvetlerinin, anlama yoluyla, hizmet iin bir tarafn lkesine gnderilebilece-ini nazar itibara alarak;
Bu kuvvetlerin gnderilmesi hususundaki kararn ve gnderilme artlarnn, artlar ibu szleme ile tespit
edilmemi bulunduka, ilgili taraflar arasnda ayr anlamalara mevzu tekil etmekte devam edeceklerini gz
nnde bulundurarak:
Bu gibi kuvvetlerin dier bir tarafn lkesinde bulunduklar srada tabi olacaklar staty tayin arzusu ile,
Aadaki hkmler zerinde mutabk kalmlardr:
MADDE I
1. bu szlemedeki
(a) "Kuvvet" tabiri ile, bir kit tarafn resm vazife ile dier bir kit tarafn Kuzey Atlantik Antlamas sahas
iindeki lkesinde bulunan kara, deniz veya hava silahl kuvvetlerine mensup personeli kastolunur; u kadar
ki, muayyen ahslarn, birliklerin veya tekillerin ibu szleme bakmndan bir kuvvet yahut bir kuvvete
dahil saylmayacaklar hususunda iki alakal kit taraf birbiriyle anlaabileceklerdir.
(b) "Sivil unsur" tabiriyle, bir kit tarafn kuvvetlerine refakat eden ve bu tarafn ordusu hizmetinde
bulunan ve tabiiyetsiz, Kuzey Atlantik Antlamas'na taraf olmayan bir devletin veya lkesinde kuvvetin
vazifeli bulunduu devletin uyruu olmayan, yahut mutaden o devletin lkesinde mukim bulunmayan
ahslar kastolunur.
(c) "Yakn" tabiriyle, bir kuvvet veya sivil unsur mensubunun ei veyahut nafakas kuvvet veya sivil
unsur mensubuna ait ocuklar kastolunur.
(d) "Gnderen devlet" tabiriyle, kuvvetin mensup bulunduu kit taraf kastolunur.
(e) "Kabul eden devlet" tabiriyle, kuvvetin veya sivil unsurun ister devaml surette, ister geici olarak,
lkesinde bulunduu kit taraf kastolunur.
(f) "Gnderen devletin asker makamlar" tabiriyle, bu devletin kendi mevzuatna gre asker
kanunlarn, kuvvetleri ve sivil unsurlar mensuplarna tatbik salahiyetini haiz makamlar kastolunur.
(g) "Kuzey Atlantik Konseyi" tabiriyle, Kuzey Atlantik Antlamasnn 9. maddesi ile kurulmu olan konsey
veya onun namna harekete yetkili herhangi bir tali uzvu kastolunur.
2. Bu szleme, kit taraflarn merkez makamlarna olduu gibi XX. madde hkmlerine gre szlemenin
tatbik veya temil edilecei lkelerin snrlar iinde, onlarn tali siyasi teekkllerine de tatbik olunacaktr. u
artla ki, tali siyasi teekkllere ait mallar, VIII. madde anlamna gre, bir kit tarafa ait saylmaya-caktr.

MADDE II
Bir kuvvet ve bir sivil unsur ve bunlarn mensuplar ile yaknlar, kabul eden devletin kanunlarna riayet
edecekler ve o devletin lkesinde bu szlemenin ruhuna uygun olmayan hareketlerden ve hasaten her trl
siyasi faaliyetten ekineceklerdir. Gnderen devletin makamlar da bu maksatla gereken tedbirleri almakla
mkelleftirler.

MADDE III
1. Bu maddenin 2. fkrasnda tasrih edilen artlar altnda ve bir kuvvetin veya mensuplarnn giri ve
klar hakknda kabul eden devlet tarafndan konulmu formalitelere riayet olunmak artyla, bir kuvvetin
mensuplar, kabul eden devletin lkesine girerken veya bu lkeyi terk ederken pasaport ve vize
nizamatndan ve muhaceret servislerinin kontrolnden muaf tutulacaklardr. Bir kuvvet veya mensuplar
kezalik, kabul eden devletin, yabanclarn tescili ile murakabesine mteallik nizamlarna tabi olmayacaklardr,
ancak, kabul eden devletin lkesinde devaml surette oturmaya veya ikametgh tesisine hak kazanm
saylmayacaklardr.
2. Bir kuvvet mensuplarndan istenilecek vesikalar yalnz un-lardan ibaret olup, bu vesikalar
istenildiinde ibraz edilecektir:
(a) Hamilinin adlarn, doum tarihlerini, rtbesini (mevcut ise), sicil numarasn ve servisini gsterir,
gnderen devlet tarafndan verilmi fotorafl hviyet varakas;
(b) Hamilinin veya bir grup tekil eden hamillerinin kuvvet mensubu veya mensuplar statsn haiz
bulunduklarn ve emre-dilen hareketi tevsiken, hem gnderen devletin resm dilinde hem de Franszca ve
ngilizce yazlm ve gnderen devletin veya Kuzey Atlantik Antlamas Tekilatnn yetkili bir makam
tarafndan verilmi olan ferd veya mterek hareket emri. Kabul eden devlet, yetkili temsilcisi tarafndan
imzalanmak suretiyle, hareket emrinin tasdikini talep edebilir.
3. Sivil unsur mensuplar ve yaknlar ellerindeki pasaportlar, hamillerinin bu sfatlarn gsterir kaytlar
ihtiva edecektir.
4. Bir kuvvet veya sivil unsur mensubu, gnderen devletin hizmetinden kar ve yurduna iade edilemez
ise, gnderen devletin makamlar keyfiyeti derhal kabul eden devletin makamlarna ihbar ederek bu hususta
lazm gelen bilgileri vereceklerdir. Gnderen devletin makamlar kezalik, msaadesiz gaybubeti 21 gn aan
herhangi bir mensubu kabul eden devlet makamlarna ihbar ede-ceklerdir.
5. Kabul eden devlet, bir kuvvet veya sivil unsur mensuplarndan birinin lkesinden karlmasn talep
eyledii veyahut bir kuvvetin veya sivil unsurun eski bir mensubu veya bir mensubun yahut eski bir
mensubun yakn hakknda snr d etmek karar ald takdirde, gnderen devlet makamlar, bahis mevzuu
ahs, kendi topraklarna kabul eylemek veya o ahsn kabul eden devlet lkesi haricinde baka bir yere
gnderilmesini salamakla mkellef olacaktr. Bu fkra mnhasran kabul eden devletin uyruu olmayan ve
bu devletin lkesine, bir kuvvetin veya sivil unsurun mensubu sfatyla yahut bir kuvvetle veya sivil unsura
intisap maksadyla girmi bulunan ahslar ile yaknlar hakknda tatbik olunur.

MADDE IV
(a) Kabul eden devlet, gnderen devlet veya onun tali uzuvlar tarafndan bir kuvvet veya sivil unsur
mensubuna verilmi ofr veya asker ofr ehliyetnamesini, hamilini imtihana veya harca tabi tutmakszn
muteber sayacak; yahut;
(b) Gnderen devlet veya onun tali uzuvlar tarafndan verilmi ofr veya asker ofr ehliyetnamesini
hamil herhangi bir kuvvet veya sivil unsur mensubuna, imtihana tabi tutmakszn kendi ofr ehliyetnamesini
verecektir.

MADDE V
1. Bir kuvvet mensuplar normal olarak niforma giyerler. Gnderen devlet ile kabul eden devlet
makamlarnn bunun hilafn derpi eden bir anlama yapmak hususundaki haklar mahfuz kalmak artyla,
kabul eden Devletin kuvvetleri mensuplarnn tabi olduklar artlar dairesinde sivil elbise giyebileceklerdir. Bir
kuv-vetin, usulne uygun olarak kurulmu birlikleri veya tekilleri hududu geerken niforma giymi
olacaklardr.
2. Bir kuvvetin veya sivil unsurun hizmete mahsus nakil vasta-lar, kayt numaralarna ilaveten
milliyetlerini gsteren bir iaret tayacaklardr.

MADDE VI
Kendi talimatnameleri cevap vermek artyla, bir kuvvetin mensuplar silah bulundurabilir ve tayabilirler.
Gnderen devletin makamlar kabul eden devletin bu hususla ilgili taleplerini hayrhahlkla tetkik
edeceklerdir.

MADDE VII
1. ibu maddenin hkmleri mahfuz kalmak artyla,
(a) Gnderen devletin asker makamlar, mevzuatlarnn kendilerine bahettii cezai ve inzibati kaza
salahiyetini, kendi asker kanunlarna tabi btn ahslar hakknda kabul eden devletin lkesinde kullanmak
hakkn haizdirler.
(b) Kabul eden devlet makamlar, kabul eden devlet lkesinde ilenilen ve bu devletin kanunlarna gre
cezay mstelzim olan sular dolaysyla bir kuvvet veya sivil unsur mensuplar ile yaknlar zerinde kaza
salahiyetini haiz olacaklardr.
2. (a) Gnderen devletin asker makamlar, bu devletin emni-yetine taalluk eden sular da dahil olmak
zere, gnderen devlet kanunlarna gre cezay mstelzim olup ve fakat kabul eden devlet kanunlarnca
cezay mstelzim olmayan sular dolaysyla, gnderen devletin asker kanunlarna tabi ahslar hakknda
mut-lak kaza salahiyetini kullanmak hakkn haiz olacaklardr.
(b) Kabul eden devlet makamlar, bu devletin emniyetine taalluk eden sular da dahil olmak zere, kendi
kanunlarna gre cezayi mstelzim olup ve fakat gnderen devletin kanunlarnca cezayi mstelzim olmayan
sular dolaysyla bir kuvvet veya sivil unsur mensuplaryla yaknlar hakknda mutlak kaza salahiyetini kullan-
mak hakkn haiz olacaklardr.
(c) ibu fkra ve bu maddenin 3. fkras bakmlarndan, bir devletin emniyetine kar ilenmi sular
unlardr:
(i) Vatana ihanet;
(ii) Sabotaj, casusluk yahut devletin srlarna veya onun savunmasyla ilgili srlara mteallik herhangi bir
kanunun ihlali.
3. ki tarafn kaza salahiyetlerinin tedahl hallerinde u kaideler tatbik olunacaktr:
(a) Gnderen devletin asker makamlar, aadaki hallerde, bir kuvvet veya sivil unsur mensubu
hakknda kaza salahiyetlerini rhaniyetle kullanmak hakkn haiz olacaklardr:
(i) Mnhasran gnderen devletin malna veya emniyetine veya mnhasran bu devlet kuvveti veya sivil
unsuru mensubunun veya bir yaknn ahsna veya malna kar ilenen sular;
(ii) Resm vazifenin ifas dolaysyla bilfiil veya ihmalden m-tevellit sular.
(b) Bunlarn haricindeki herhangi bir suun ilenmesi halinde, kabul eden devletin makamlar kaza
salahiyetlerini rhaniyetle kullanmak hakkn haiz olacaklardr.
(c) Rhaniyet hakkn haiz olan devlet, kaza salahiyetini kullanmamaya karar verecek olursa, dier
devletin makamlarn mmkn olan sratle keyfiyetten haberdar edeceklerdir. Rhaniyet hakkn haiz olan
devletin makamlar, bu haktan fera-gat etmeleri hususunda dier devletin makamlarnca yaplacak talebi,
feragat keyfiyetine ibu devlete hususi bir ehemmiyet atfe-dilen hallerde, hayrhahlkla tetkik edeceklerdir.
4. bu maddenin yukardaki hkmleri, gnderen devletin asker makamlarna, kabul eden devletin
tebaas olan veya mutat ikametghlar bu devletin lkesinde bulunan ahslar hakknda kaza salahiyetini
kullanmak hakkn vermez, meer ki bu ahslar gnderen devletin kuvvetine mensup olanlar.
5. (a) Bir kuvvet veya sivil unsur mensuplar ile yaknlarnn, kabul eden devletin lkesinde tevkif ve
yukardaki hkmler gere-ince kaza salahiyetini kullanacak makama teslim edilmeleri husu-sunda, kabul
eden devletin makamlar ile gnderen devletin ma-kamlar birbirlerine yardm edeceklerdir.
(b) Kabul eden devletin makamlar, bir kuvvet veya sivil unsurun herhangi bir mensubunun veya bir
yaknnn tevkifinden, gnderen devletin asker makamlarn derhal haberdar edecek-lerdir.
(c) Kabul eden devletin, hakknda kaza salahiyetini kullana-ca bir kuvvet veya sivil unsur mensubu sank,
gnderen devletin elinde bulunuyorsa, kabul eden devletin cezai takibata balayn-caya kadar bu sann
muhafazasndan gnderen devlet mesul olacaktr.
6. (a) Sulu ilgili eyann zapt ve indelhace teslimi de dahil olmak zere, sulara mteallik gerekli
tahkikatn icras ve delille-rin toplanp meydana karlmas hususlarnda kabul eden devletin makamlar ile
gnderen devletin makamlar birbirlerine yardm edeceklerdir. Mamafih, sulu ilgili eyann teslimi, teslim
eden makamca tespit edilecek bir mddet zarfnda iade olunmas artna balanabilir.
(b) kit taraflarn makamlar, kaza salahiyetlerinin tedahln mucip olan davalarn neticelerinden
yekdierini haberdar edecek-lerdir.
7. (a) Kabul eden devletin kanunlarnca mmasil bir halde lm cezas verilmiyorsa; bu devletin lkesi
zerinde gnderen devlet makamlar tarafndan bir idam hkm infaz olunamaz.
(b) Bu maddenin hkmne tevfikan gnderen devletin makamlar tarafndan kabul eden devlet lkesinde
verilmi bir hapis hkmnn infazna yardm edilmesi iin gnderen devlet makamlarnca yaplacak talebi,
kabul eden devletin makamlar hayrhahlkla tetkik edeceklerdir.
8. Bir sank bu maddenin ahkmna tevfikan bir kit tarafn makamlarnca yarglanp beraat karar alm
yahut hkm giyip cezasn ekmi veya ekmekte veyahut affedilmi ise, ayn lkede ayn sutan dolay
dier bir kit tarafn makamlarnca tekrar yarglanamaz. Bununla beraber bu fkrann hibir hkm, gnderen
dev/et asker makamlarnn kendi kuvvetlerinin dier bir kit taraf makamlarnca yarglanm bulunan bir
mensubunu, bu yarglamaya mevzu olan suu tekil eden fiil veya ihmali neticesinde disiplin kaidelerinin
ihmali dolaysyla yarglanma-larna mni deildir.
9. Bir kuvvet yahut sivil unsur mensubu veya bir yakn, kabul eden devlet kazasna tabi olup da
hakknda bu devlet makamla-rnca takibat yapld takdirde, u haklara sahip olacaktr:
(a) Sratle yarglanmak;
(b) Durumadan nce, kendisine isnat olunan su veya sulardan haberdar edilmek;
(c) Aleyhindeki ahitlerle yzle srmek;
(d) Lehindeki ahitleri, kabul eden devlet kazasna tabiyseler; ihzaren getirmek;
(e) Kendi seecei avukat tarafndan veya kabul eden devletin mer'i usullerine tevfikan adl mzaharet
yoluyla tayin edilecek bir mdafi tarafndan mdafaa olunmak;
(f) Lzum grlyorsa, yannda ehliyetli bir tercman bulundurmak;
(g) Gnderen devlet hkmetinin bir temsilcisi ile temas etmek ve mahkeme usulleri cevaz verdii
takdirde, bu temsilciyi duruma esnasnda hazr bulundurmak.
10. (a) Bir kuvvetin usulne gre kurulmu asker birlikleri veya tekilleri kabul eden devletle vaki bir
anlama neticesi igal ettikleri kamplarla tesisler veya binalarda asayii temin etmek hakkn haiz
olacaklardr, ibu kuvvete bal asker inzibat tekilat, buralarda asayi ve emniyeti temin iin lzumlu btn
tedbirleri alabilir.
(b) Bahsi geen yerler dnda asker inzibat tekilat, ancak, kabul eden devlet makamlaryla yaplacak
anlamalar dairesinde ve bu makamlarla irtibat halinde, kuvvet mensuplar arasnda disiplin ve intizamn
muhafazas bakmndan lzumlu olduu nis-pette kullanlacaktr.
11. Her kit taraf, lkesi zerinde bulunan dier kit taraflara ait tesislerle tehizat, mal, evrak ve resm
malumatn tam emniye-tini ve hsn muhafazasn salayacak ve bu maksatla vazedilmi kanunlar ihlal
edecek ahslarn tecziyesi iin lzumlu grd teri tedbirlere tevessl edecektir.

MADDE VIII
1. Aadaki hallerde, kit taraflardan her biri, kendisine ait olup Kara, Deniz veya Hava Kuvvetleri
tarafndan kullanlan mallara ika edilen zarar ve hasardan dolay dier bir kit taraftan btn tazminat
taleplerinden feragat eder:
(i) Zarar ve hasar, dier kit tarafn silahl kuvvetlerinin bir mensubu veya hizmetlisi tarafndan Kuzey
Atlantik Antlamas tatbikat ile ilgili vazifelerinin ifas srasnda ika olunmu ise;
(ii) Zarar ve hasar, dier kit tarafa ait olup onun silahl kuv-vetleri tarafndan kullanlan herhangi bir nakil
vastas, gemi veya uan istimalinden mtevellit bulunuyorsa. u kadar ki, zarar ve hasar iras edilen nakil
vastas, gemi veya uan Kuzey Atlantik Antlamas'nn tatbikat ile ilgili olarak kullanlmakta olmas, yahut
bu ekilde kullanlmakta olan bir maln zarar ve hasara uram bulunmas arttr.
Bir kit tarafn dier herhangi bir kit tarafa kar, kurtarma ameliyesinden mtevellit tazminat taleplerinden,
kurtarlan gemi veya hamule bir kit tarafn mal olmas ve bu devletin silahl kuvvetleri tarafndan Kuzey
Atlantik Antlamas'nn tatbikat ile ilgili olarak kullanlmakta bulunmas artyla, feragat edilecektir.
2. (a) Bir kit tarafn kendi lkesindeki dier mallarn I. Fkrada tasrih olunduu ekilde irae olunan
zarar ve hasar halinde ilgili taraflar arasnda hilafna bir anlama yaplmazsa, dier kit tarafn sorumluluu
ve denecek tazminatn miktar bu fkrann (b) bendinin hkmlerine tevfikan seilecek tek bir hakem
tarafndan tayin ve tespit edilir. Hakem, ayn zamanda, ibu hadiseden mtevellit mukabil tazminat
taleplerini de karara balar.
(b) Yukardaki (a) bendinde zikri geen hakemi, ilgili kit taraflar birbirleriyle anlaarak kabul eden devletin
adliye hizmetlerinde yksek bir memuriyet igal eden veya etmi bulunan vatandalar arasndan
seeceklerdir. kit taraflar iki ay zarfnda hakem zerinde anlamadklar takdirde, herhangi biri, Kuzey
Atlantik Tekilat Nazr Vekilleri Konseyi bakanna mracaatla, zikri geen vasflar haiz bir ahs semesini
talep edebilir.
(c) Hakem tarafndan alnacak karar her iki kit taraf iin kat ve balayc mahiyette olacaktr.
(d) Hakem tarafndan kararlatrlacak tazminatn miktar bu maddenin 5. fkrasnn (e), (i), (ii) ve (iii)
bentlerinin hkmlerine gre tevzi olunacaktr.
(e) Hakeme verilecek cret kit taraflar arasnda anlama yolu ile tespit olunacak ve vazifesinin
ifasndan mtevellit gerekli mas-raflarla birlikte mezkr taraflar beyninde mtesaviyen taksim edilerek
denecektir.
(f) Bununla beraber, zarar ve hasar aada gsterilen miktarlardan daha az ise kit taraflardan her biri
tazminat tale-binden feragat edecektir:

Belika : 70 000 Belika Frang

Kanada : 1 460 Dolar
Danimarka : 9 670 Kuron
Fransa : 490 000 Fransz Frang
zlanda : 22 800 Kuron
talya : 850 000 Liret
Lksemburg: : 70 000 Lksemburg Fr.
Hollanda : 5 320 Filorin
Norve : 10 000 Kuron
Portekiz : 40 250 Eskudo
ngiltere 500 Sterlin
ABD : 1400 Dolar

Mallara ayn hadise neticesinde zarar ve hasara urayan dier herhangi bir kit taraf da yukardaki miktarlar
amayan tazminat taleplerinden feragat edecektir. Bu paralarn kambiyo rayileri arasnda byk tahavvller
husule gelirse, kit taraflar gerekli ayarlamalar zerinde mutabk kalacaklardr.
3. Bu maddenin 1. ve 2. fkralar bakmndan, bir geminin bahis mevzuu olduu hallerde, "bir kit tarafa
ait" tabiri, bu kit tarafa donatlm olarak kiralanm veya donatlm olarak el konulmu yahut harp
ganimeti olarak zapt edilmi olan gemilere de amildir. Lakin riziko veya mal mesuliyetin ibu kit taraftan
gayri bir ahsa terettp etmesi hali bundan mstesnadr.
4. Akit taraflardan her biri silahl kuvvetleri mensuplarndan birinin resm vazifesini ifas srasnda
yararlanmasndan veya l-mnden mtevellik olarak dier bir kit tarafa kar btn tazminat taleplerinden
feragat edecektir.
5. Mukavelelerden mtevellit ve bu maddenin 6. veya 7. fkra-larnn mulne giren tazminat talepleri
hari olmak zere, bir kuvvet veya sivil unsur mensubunun resm vazifesini ifa srasnda vaki herhangi bir fiil
veya ihmalinden yahut bu kuvvet veya sivil unsurun hukuken mesuliyetini mucip olarak kabul eden devletin
lkesinde kit taraflardan gayr 3. ahslara hasar ve zarar iras eden dier herhangi bir fiil, ihmal veya
hadiseden mtevellit taz-minat talepleri, kabul eden devlete aadaki hkmler dairesinde muameleye
konulacaktr:

(a) Tazminat talepleri, kabul eden devletin kendi silahl kuvvetlerinin faaliyetinden mtevellit tazminat
taleplerine mteallik kanun ve nizamlara tevfikan muameleye konulur, tetkik ve inta edilir.
(b) Kabul eden devlet, bu gibi tazminat taleplerini sulhen inta edebilir. zerinde mutabk kalnan veya
hkm olunan mebla, kabul eden devletin paras ile denir.
(c) Gerek sulhen tesviye yoluyla veya kabul eden devletin sa-lahiyetli mahkemesi tarafndan verilen
karar mucibince yaplm bulunan byle bir deme, gerek tazminat talebinin reddi hakknda salahiyetli
mahkemece verilecek karar kit taraflar iin kat ve balayc mahiyette olacaktr.
(d) Kabul eden devlete denen her tazminata ait malumat, ge-rekli tafsilat havi bir rapor ve aadaki
(e), (i) (ii) ve (iii) bentlerine tevfikan hazrlanm bir tevzi teklifi ile birlikte, alakadar gnderen devletlere
ulatrlacaktr, iki ay zarfndan cevap aln-mad takdirde, taksim teklifi kabul edilmi saylacaktr.
(e) Bu maddenin 2. fkrasna ve yukardaki bentlere tevfikan tazminat taleplerini karlamak zere sarf
olunacak mebla kit taraflar arasnda u ekilde taksim edilecektir:
(i) Yalnz bir gnderen devletin sorumlu olduu hallerde, tespit edilen veya hkm olunan tazminat
miktarnn yzde 25'i kabul eden devlet, yzde 75'i gnderen devlet tarafndan denecektir.
(ii) Zarar ve hasardan birden fazla devletin sorumlu olduu hallerde, tespit edilen veya hkm olunan
tazminat miktar aralarnda mtesaviyen taksim olunacaktr. Bununla beraber, kabul eden devlet sorumlu
devletlerden biri deilse, tazminata itirak hissesi dier gnderen devletlerden her birinin hissesinin yars
kadar olacaktr.
(iii) Zarar ve hasar kit devletlerin silahl kuvvetleri tarafndan iras edilmi olmakla beraber bu kuvvetlerden
birine veya birkana katiyetle kabili izafe deilse, tespit edilen veya hkm olunan tazminat, ilgili kit
taraflar arasnda mtesaviyen taksim olunacaktr. Bununla beraber, kabul eden devlet, silahl kuvvetleri zarar
ve hasara sebebiyet veren devletlerden biri deilse, tazminata itirak hissesi, ilgili gnderen devletlerden her
birinin hissesinin yars kadar olacaktr.
(iv) Her 6 ayda bir, tazminatnn yzde esas zerinden taksimi kabul edilmi her vaka ile ilgili olarak,
mevzubahis 6 aylk devre zarfnda kabul eden devlet tarafndan yaplan tediyeleri gsterir bir cetvel
hazrlanacak, hisselerinin denmesi talebiyle birlikte alakal gnderen devletlere ulatrlacaktr.
(f) Bu fkrann (b) ve (e) bentleri hkmlerinin tatbiki bir kit taraf cidd surette mkl bir duruma
drecek olursa, bu taraf, baka bir ekli bulmasn Kuzey Atlantik Konseyinden talep ede-bilir.
(g) Resm vazifenin ifasndan mtevellit ihtilaflarn bahis mevzuu olduu hallerde, bir kuvvet veya sivil unsur
mesubu hakknda kabul eden devlet lkesinde verilen hkmler icra yoluyla infaz olunamaz.
(h) bu maddenin 2. fkrasnn mulne giren tazminat taleplerine, ibu fkrann (e) bendinin tatbik edildii
haller hari olmak zere, bu fkrann hkmleri bir geminin seyrseferinden veya iletilmesinden yahut bir
hamulenin tahmil, nakil ve tahliye-sinden mtevellit tazminat taleplerine tatbik olunamaz; meer ki, bir
ahsn lm veya yaralanmas bahis mevzuu olsun ve ibu maddenin 4. fkras kabili tatbik olmasn.
6. Bir kuvvet yahut sivil unsur mensuplarnn kabul eden devletin lkesinde resm vazife dnda vaki zarar ve
hasar mucip fiil veya ihmallerinden mtevellit tazminat talepleri aadaki ekilde muameleye konulacaktr.
(a) Kabul eden devletin makamlar, zarar gren ahsn hareket tarz da dahil olmak zere, hadise ile
mnasebattar btn artlar nazar itibara almak suretiyle tazminat talebini tetkik ederek, talep sahibine
verilecek tazminat adalet ve hakkaniyete uygun olarak tespit edecek ve bu hususta bir rapor
hazrlayacaklardr.
(b) Rapor, gnderen devletin makamlarna tevdi olunacak, bu makamlar da, vakit geirmeden, cemile
olarak bir tazminat teklif edilip edilmeyeceini, edilecekse miktarnn ne olacan kararlatracaklardr.
(c) Cemile olarak bir deme yapmak teklifinde bulunduu ve bu teklif alakadarlarca matlup tazminatn
tam karl olarak kabul olunduu takdirde, gnderen devletin makamlar tediyeyi bizzat yapacak ve kabul
eden devlet makamlarn bu kararlarndan ve dedikleri meblan miktarndan haberdar edeceklerdir.
(d) Talebi tamamen tatmin eden bir tazminat verilmedike veya byle bir tazminat verilinceye kadar, bu
fkrann hibir hkm, kabul eden devlet mahkemelerinin bir kuvvet veya sivil unsur mensubu hakknda adl
takibatta bulunmalarna mani tekil etmeyecektir.
7. Bir gnderen devletin silahl kuvvetlerine ait herhangi bir nakil vastasnn msaadesiz
kullanlmasndan mtevellit tazminat talepleri hakknda bu maddenin 6. fkrasna gre muamele ifa
olunacaktr. Bir kuvvet veya sivil unsurun kanunen sorumlu olmalar hali bundan mstesnadr.
8. Bir kuvvet veya sivil unsur mensubunun zarar ve hasar mu-cip fiil veya ihmalinin resm vazifenin
ifas srasnda vuku bulmu olup olmad veya bir gnderen devlete ait herhangi bir nakil vastasnn
msaadesiz kullanlp kullanlmad hususlarnda ihtilaf kt takdirde, mesele, bu maddenin 2. fkrasnn (b)
bendi mucibince tayin edilmi bir hakeme havale olunacak ve hakemin mezkr hususlar hakknda verecei
karar kat ve niha olacaktr.
9. bu maddenin 5. fkrasnn (g) bendinde derpi edilen haller hari olmak zere, gnderen devlet, bir
kuvvet veya sivil unsur mensubu iin kabul eden devlet mahkemelerinin hukuki kaza sa-lahiyetinden
muafiyet talep edemez.
10. kit taraflar ilgilendiren tazminat taleplerinde, tahkikatn hakkaniyete uygun bir ekilde yaplmas ve
karara varlmas iin gereken delillerin toplanmas hususunda gnderen devletin makamlar ile kabul eden
devletin makamlar yekdieri ile ibirlii yapacaklardr.

MADDE IX
1. Bir kuvvet veya sivil unsur mensuplar ile bunlarn yaknlar, ahsi istihlakleri iin lzumlu mallar ve
muhta olduklar hizmetleri kabul eden devletin vatandalar ile ayn artlar altnda mahallinde mubayaa ve
temin edebilirler.
2. Bir kuvvet veya sivil unsurun iaesi iin mahall kaynaklardan tedariki icap eden maddeler normal
olarak kabul eden devletin silahl kuvvetleri iin bu gibi mevad mubayaa eden makamlar tarafndan satn
alnacaktr. Bu gibi mubaydatn kabul eden devletin ekonomisi zerine menfi herhangi bir tesir hasl etmesini
nlemek iin, bu devletin yetkili makamlar, indelhace, satn alnmas tahdit veya men edilecek maddeleri
tespit ve irae edeceklerdir.
3. Halen mer'iyette bulunan ve kabul eden ve gnderen devlet-lerin yetkili temsilcileri arasnda bundan
byle akdedilebilecek szlemeler ahkm mahfuz kalmak artyla, bir kuvvet veya sivil unsur iin lzumlu
bina ve arsalarn tedarikine ve bu hususla ilgili hizmet ve kolaylklarn teminine muktez tertibat almaktan
yalnz kabul eden devletin makamlar sorumlu olacaktr. Bu szlemelerle tertipler, imknn msaadesi
nispetinde, kabul eden devletin mmasil personelinin iskn ve ibatesine mteallik nizamlara uygun olacaktr.
Hilafn derpi eden sarih bir mukavele mevcut olmadk-a, binalarla arazinin igal veya istimalinden ve
istifade olunacak hizmetlerle kolaylklardan doan haklarla vecibeleri kabul eden devletin kanunlar tayin
edecektir.
4. Bir kuvvet veya sivil unsurun mahall sivil el emeine olan ihtiyalar, kabul eden devletin mmasil
ihtiyalarnn tabi olduu usullere gre, bu devletin makamlarnn yardm ve mahall i b-rolarnn tavassutu
ile karlanacaktr. verme ve alma artla-r, hassaten cretlerle sair ek demeler ve iiyi koruma
artlar, kabul eden devletin kanunlarna tevfikan tespit edilecektir. Bir kuvvet veya sivil unsur tarafndan
istihdam olunan bu gibi sivil iiler, ne maksatla olursa olsun, bir kuvvetin veya sivil unsurun mensubu
telakki edilmeyeceklerdir.
5. Bulunduu yerdeki hasta bakm veya dieti tedavisi servisleri gayrikfi olan bir kuvvetin veya sivil
unsurun mensuplar ile onla-rn yaknlar, kabul eden devletin mmasil personeli ile ayn artlar altnda,
hastane tedavisi dahil, tbbi ihtimam ve di bakm grrler.
6. Bir kuvvet veya sivil unsur mensuplarna seyahat hususunda kolaylklar gsterilmesi ve bilet
cretlerinde tenzilat yaplmas iin vuku bulacak talepler, kabul eden devlet tarafndan en msait ekilde
tetkik olunacaktr. Bu gibi kolaylklarla tenzilat alakadar hkmetler arasnda yaplacak hususi anlamalara
mevzu tekil edecektir.
7. kit taraflar arasnda yaplacak umumi veya hususi mahiyette her trl mal anlamalarn hkmleri
mahfuz kalmak artyla, bu maddenin 2., 3., 4. ve icabnda 5. ve 6. fkralarna tevfikan tedarik edilmi eya
ile salanm mesken ve hizmetlileri, kuvvetin ait olduu makamlar vakit geirmeden mahall para ile
deyecek-lerdir.
8. Bir kuvvet veya sivil unsur veya bunlarn mensuplar ile yaknlar, ibu maddeye dayanarak kabul
eden devletin mal mevzuatna gre eya mubayaatnn ve hizmetlerin tabi olduu vergi ve resimler
hususunda muafiyetten istifade edemezler.

MADDE X
1. Kabul eden devlet lkesinde herhangi bir verginin tarh, mkellefin orada ikametgh tesis etmesine
yahut oturmasna bal bulunuyorsa, bir kuvvet veya sivil unsur mensubunun hu sfatla bu devlet lkesinde
geirdii mddetler vergi bakmndan ikamet dev-resi telakki edilmeyecek ve ilgili ahs ikametgh veya
mesken deitirmi saylmayacaktr. Bir kuvvet veya sivil unsur mensuplarnn bu sfatlar dolaysyla
gnderen devletten aldklar maa ve muhassesat veya kabul eden devlet lkesinde mevcudiyeti srf
sahiplerinin muvakkaten orada bulunmasndan ileri gelen btn maddi menkul emvali her trl mahall
vergilerden muaftr.
2. Bu maddenin hibir hkm, bir kuvvet veya sivil unsur mensubunun bu sfat ile ilgili faaliyeti dnda
kabul eden devlet lkesinde giriecei kr getiren herhangi bir teebbsten vergi alnmasna mni tekil
etmeyecei gibi, mesken ve ikametgh ka-bul eden Devlet lkesi dnda saylsa hile, I. fkrada bahsi geen
maa ve muhassesat ile maddi menkul mallar hari olmak zere, onun, mahall kanunlara gre vergiye tabi
tutulmasna engel olamaz.
3. Bu maddenin hkmleri XI. maddenin 12. fkrasndaki tarifin mevzuu olan "resim'lere tatbik
olunmaz.
4. Bu madde bakmndan, kabul eden devletin vatandalar "bir kuvvet mensubu" tabirinin mulne
girmeyecektir.

MADDE XI
1. bu szlemede mevcut, hilafna sarih hkmler mahfuz kalmak artyla, bir kuvvet veya sivil unsur
mensuplar ile onlarn yaknlar, kabul eden devletin gmrk makamlarnca tatbik edilen kanun ve nizamlara,
tabi olacaklardr. Kabul eden devletin gm-rk makamlar, hassaten, bu devletin kanun ve nizamlarca derpi
edilen umumi artlar dairesinde, bir kuvvet veya sivil unsur mensuplar ile onlarn yaknlarnn stlerini,
eyalarn ve nakil vastalarn aramak ve kanunlarla nizamata tevfikan msaderelerde bulunmak hakkn
haizdirler.
2. (a) Bu szlemenin ekinde gsterilen ekilde bir triptikin ibraz zerine, bir kuvvete veya sivil unsura
ait ztlhareke hizmete mahsus nakil vastalarnn bilrsum muvakkaten ithaline ve tekrar ihracna msaade
edilir.
(b) Bu gibi nakil vastalarndan ztlhareke olmayanlarn muvakkaten ithali, bu maddenin 4. fkras,
tekrar ihrac ise 8. fkras hkmlerine tabidir.
(c) Bir kuvvet veya sivil unsurun hizmete mahsus nakil vastalar, vastalarn yollarda istimali ile.ilgili
vergilerden muaftr.
3. Resm mhrle mhrlenmi resm evrak gmrk muayenesine tabi deildir. Sfatlar ne olursa
olsun, hu gibi evrak nakleden kuryeler III. maddenin 2 (b) bendinde zikir olunan "ferd hareket emri'ni hamil
olacaklardr. Bu hareket emri, nakledilen mazruflarn saysn gsterecek ve bunlarn yalnz resm evrak ihtiva
ettiklerini tevsik edecektir.
4. Bir kuvvet kendi tehizatn ve mnhasran kendisinin ve kabul eden devlete msaade edilen
hallerde, sivil unsurla yaknlarn istimaline mahsus makul miktarlarda yiyecek, ikmal maddeleri vesair eyay
gmrk resminden muaf olarak ithal edebilir. Gmrk resminden muaf olarak bu surette ithalatta
bulunabilmesi iin, giri noktas gmrk dairesine, kararlatrlacak gmrk vesikalar ile birlikte ekli,
gnderen devlet ile kabul eden devlet arasnda tespit olunmu ve gnderen devlete bu hususta salahiyettar
klnan bir ahs tarafndan imzalanm bir belgenin tevdii lazmdr. Bu belgeleri imzaya yetkili ahsn tayini,
kabul eden devletin gmrk makamlarna bildirilecek ve imzasnn rnei ile kullanaca mhrlerin
numuneleri de bu makama gnderilecektir.
5. Bir kuvvet veya sivil unsur mensubu, vazifeye balamak zere, veya yaknlar kendisine mlaki olmak
zere, kabul eden devlet lkesine ilk gelilerinde ahs eyalar ile ev eyalarn hizmet mddeti iin gmrk
resminden muaf olarak ithal edebi-lirler.
6. Bir kuvvet veya sivil unsur mensuplar, kendileriyle yaknla-rnn istimaline mahsus motorlu hususi
nakil vastalarn, gmrk resminden muaf olarak muvakkaten ithal edebilirler. Bu madde mucibince, hususi
nakil vastalarna, bunlarn yollarda istimali ile ilgili vergilerden muafiyet tannmas mecburiyeti yoktur.
7. Mnhasran bir kuvvet ve onun sivil unsurunun istimali iin yaplan ithalat ile ibu maddenin 5 ve 6.
fkralar mucibince yap-lan ithalat haricinde, bir kuvvetin makamlar veya bir kuvvet yahut sivil unsur
mensuplar tarafndan yaplan ithalata ibu madde gereince gmrk resminden muafiyet tannmayaca gibi
bu ithalat dier artlardan da istisna edilmez.
8. Yukardaki 2. fkrann (b) ile 4., 5. veya 6. fkralar mucibince gmrk resminden muaf olarak ithal
edilmi bulunan eya,
(a) Serbeste tekrar ihra edilebilir; u artla ki, eya 4. fkra mucibince ithal edilmi ise, gmrk
dairesine ayn fkraya tevfikan tanzim edilmi bir belge tevdi edilecektir. Ancak, gmrk makam-lar, tekrar
ihra edilen eyann belgede gsterilen ve hakikaten 2. fkrann (b) bendi 4., 5. veya 6. fkralar mucibince
ithal edilmi eya olup olmadn tahkik edebilirler.
(b) Kabul eden devlet lkesinde ne sat, ne de hibe yoluyla ahara fera olunamaz. Bununla beraber,
muayyen hallerde, kabul eden devletin alakadar makamlarnca tespit olunacak artlar al-tnda, (mesela
gereken resim ve vergiler denmek ve d ticaret ve kambiyo murakabesinin icaplarna tevfikan hareket
olunmak sure-tiyle) byle bir fera muamelesine msaade olunabilir.
9. Kabul eden devlet lkesi dahilinde satn alnan eya, ancak bu devletin yrrlkte bulunan
nizamatna tevfikan ihra olunabi-lir.
10. Usulne uygun olarak kurulmu birlik veya tekillerin hududu geileri iin, usul dairesinde nceden
haberdar edilmek artyla, ilgili gmrk makamlarnca hususi kolaylklar gsterilecektir.
11. Bir kuvvete veya onun sivil unsuruna ait hizmete mahsus nakil vastalar, uaklar ve gemilerde
kullanlacak yakt, ya ve makine yalarnn bilcmle vergi ve resimlerden muaf olarak teslim edilebilmesi
iin, kabul eden devlet tarafndan hususi tertibat alnacaktr.
12. bu maddenin 1 ile 10. fkralarndaki "rsum" tabiriyle, yaplm hizmetlerin karln tekil eden
teklif ve vergiler mstesna olmak zere, icab hale gre ithalat ve ihracat zerinden alman gmrk resimleri
ve btn dier resim ve vergiler kast olunur.
"thalat" tabiri, mallar kabul eden devletin lkesinde yetitirilmemi, istihsal veya imal edilmemi olmak
artyla, bunlarn gmrk antrepolarnda ekilmesine veya devaml surette bu antrepolarda muhafaza
edilmesine de amildir.
13. bu maddenin hkmleri yalnz, bahse konu mallarn, kabul eden devlet lkesine ithalini ve oradan
ihracn deil, ayn zamanda transit suretiyle bir kit tarafn lkesinde gemesi halini de derpi eder. Bu
itibarla ibu maddedeki "kabul eden devlet" tabiri,mallarn lkesinden transit olarak gelii herhangi bir kit
tarafada amil olacaktr.

MADDE XII
1. Kabul eden devletin gmrk ve maliye makamlar, bu szleme ile derpi olunan gmrk ve mal
hususlardaki muafiyet ve imtiyazlarn bahsini, suistimali nlemek zere vaz'na lzum grecekleri hkmlere
riayet olunmasna merut klabilirler.
2. Mezkr makamlar, kabul eden devlet lkesinde yetitirilmi, istihsal veya imal edilmi olup ihra
edilmedikleri takdirde veril-mesi lazm gelen vergi ve resimler denmeksizin veya bunlarn iadesi suretiyle
ihra edilmi bulunan mallarn ithali halinde, bunlar hakknda ibu szlemede derpi edilen muafiyetleri
tanmaktan imtina edebilirler. Gmrk antreposunda mahfuz bulunmalar dolaysyla "ihra edilmi" saylan
mallar, antrepodan ekilmeleri halinde ithal edilmi telakki olunur.

MADDE XIII
1. Kabul eden devletin makamlar ile gnderen devlet makamlar, gmrk ve maliye kanun ve
nizamlarnn ihlalinden mtevellit sular hakknda tahkikat icras ve delil toplanmas hususlarnda birbirlerine
yardm edeceklerdir.
2. Kabul eden devletin gmrk ve maliye makamlarnca veya onlar namna msadere edilebilecek
maddelerin bu makamlara teslimini teminen, bir kuvvetin makamlar ellerinden gelen her yardm
yapacaklardr.
3. Bir kuvvetin makamlar, kuvvetin veya sivil unsurun men-suplar ile onlarn yaknlar tarafndan
tediyesi gereken vergi, resim ve para cezalarnn denmesini teminen ellerinden gelen yardm yapacaklardr.
4. Bir kuvvet veya sivil unsur mensubuna deil de, bir kuvvete veya sivil unsura ait olan ve gmrk
veya mal kanun ve nizamla-rn ihlaline mteallik bir su dolaysyla kabul eden devlet ma-kamlar tarafndan
msadere edilmi bulunan hizmete mahsus nakil vastalar ve maddeler, ilgili kuvvetin alakadar makamlarna
teslim olunacaktr.

MADDE XIV
1. Bir kuvvet, sivil unsur, bunlarn mensuplar ve yaknlar gnderen devletin kambiyo nizamatna tabi
kalacak ve ayn za-manda kabul eden devletin nizamlarna uyacaklardr.
2. Gnderen ve kabul eden devletlerin kambiyo makamlar, bir kuvvete, bir sivil unsura veya
mensuplarna ve yaknlarna tatbik edilmek zere hususi nizamlar vazedebilirler.

MADDE XV
I. Bu maddenin 2. fkrasnn hkmleri mahfuz kalmak artyla, Kuzey Atlantik Antlamas 'tun tatbikini icap
ettirecek muhasamatn tahadds halinde ibu szleme yrrlkte kalmakta devam edecektir. u kadar ki,
VIII. maddenin 2. ve 5. fkralarnn, tazminat taleplerine mtedair hkmleri harp hasar ve zararlarna amil
olmayacak ve ibu byk szlemedeki hkmler, betahsis III. ve VII. maddeler, alakadar kit taraflarca
derhal yeniden gz-den geirilecektir. Mezkr kit taraflar, szlemenin tatbiki bakmndan ayan arzu
bulacaklar tadilleri yekdieriyle anlaarak icra edebilirler.
2. Yukarda tarif edildii vehile, muhasamat halinde, kit taraflardan her biri, dier kit taraflara 60 gn
evvelinden ihbarda bulunmak suretiyle, ibu szlemenin herhangi bir hkmnn tatbikini kendi bakmndan
talik etmek hakkn haizdir. Bu hak kullanldnda, kit taraflar, tatbiki talik edilen hkmlerin yerini alacak
mnasip hkmleri kararlatrmak zere derhal birbirleriyle istiarelerde bulunacaklardr.

MADDE XVI
kit taraflar arasnda ibu szlemenin tefsir veya tatbikinden kabilecek btn ihtilaflar haric kaza merciine
bavurulmadan, mzakere yoluyla alakadarlar beyninde hal olunacaktr. Szlemede hilafna sarih bir hkm
mevcut olmadka, dorudan doruya mzakere yoluyla hal olunamayan ihtilaflar Kuzey Atlantik Konseyi'ne
havale olunacaktr.
MADDE XVII
Akit taraflardan herhangi biri, her zaman, bu szlemenin herhangi bir maddesinin tadilini talep edebilir.
Byle bir talep Kuzey Atlantik Konseyine yaplacaktr.

MADDE XVIII
1. bu szleme tasdik edilecek ve tasdiknameler mmkn olan sratle Amerika Birleik Devletleri
Hkmetine tevdi olunacaktr. Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, her mmz devleti tasdik-namelerin
tevdii tarihlerinden haberdar edecektir.
2. Drt mmz devletin tasdiknamelerini tevdi ettikleri tarihten 30 gn sonra ibu szleme, bu
devletler arasnda yrrle gi-recektir. Dier her bir mmz devlet iin szleme, bu devletin tasdiknamesini
tevdiinde 30 gn sonra meriyete girecektir.
3. Yrrle girdikten sonra, ibu szleme, Kuzey Atlantik Konseyi tarafndan tasvip olunmak ve
konseyce tespit edilecek artlara uymak kaydyla, Kuzey Atlantik Antlamas'na katlan herhangi bir devletin
iltihakna ak bulunacaktr. ltihak, Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'ne bir iltihak belgesi tevdi edilmek
suretiyle vuku bulacak, Amerika Birleik Devletleri de her mmz ve iltihak etmi devleti, ibu belgenin tevdi
tarihinden haberdar edecektir, iltihak belgesini tevdi eden devletler iin szleme, tevdiin vuku bulduu
tarihten 30 gn sonra yrrle girecektir.

MADDE XIX
1. bu szleme, yrrle girdii tarihin zerinden drt yl getikten sonra, herhangi bir kit tarafa
fesih olunabilir.
2. Szlemenin herhangi bir kit tarafa feshi Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nce bu tarafa yazl
bir teblide bulunulmak suretiyle vuku bulur. Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, her fesih tebliini,
tebell tarihi ile birlikte dier kit taraflara bildi-recektir.
3. Fesih, bu husustaki tebliin Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nce tebell edildii tarihten bir
sene sonra hkm ifade edecektir. Bu bir yllk mddetin hitamnda szleme, fesheden taraf iin yrrlkten
kacak, fakat dier kit taraflar iin mer'i kalmakta devam edecektir.

MADDE XX
1. Bu maddenin 2. ve 3. fkralarnn hkmleri mahfuz kalmak artyla, ibu szleme ancak kit
taraflarn anavatan lkelerine tatbik olunacaktr.
2. Bununla beraber, herhangi bir devlet, tasdiknamesini yahut iltihak belgesini tevdi ettii tarihte veya
bilahare, Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'ne yapaca tebligat ile (teblii yapan devlete lzumlu telakki
edildii takdirde, onun alakadar gnderen devletlerle ayr ayr zel anlamalar akdetmek hakk mahfuz
kalmak artyla) ibu szlemenin, Atlantik Antlamas blgesi iinde bulunup milletleraras
mnasebetlerinden kendi mesul olduu lkelerin cmlesine veya herhangi birine amil olacan beyan
edebilir. Bu takdirde ibu szleme, tebligatn Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nce tebellnden 30 gn
sonra yahut icabnda, zel anlamalarn akdi veya szlemenin, XVIII. maddede tarif edildii vehile
yrrle girmesi tarihle-rinden hangisi ge ise o tarihten 30 gn sonra meriyete girmek zere, tebligatta
mezkr lke veya lkelere amil bulunacaktr.
3. Bu maddenin 2. fkrasna tevfikan, szlemenin, milletleraras mnasebetlerinden mesul bulunduu
herhangi bir lkeye amil olacan bildirmi olan bir devlet, XIX. maddenin hkmleri dai-resinde szlemeyi
ayrca yalnz bu lke bakmndan da feshedebi-lir.
Keyfiyeti tasdiken, aada imzalar bulunan murahhaslar ibu szlemeyi imzalamlardr.
1951 yl Haziran'n 19. gn, Londra'da her ikisi de ayn de-recede muteber olmak zere, ngiliz ve Fransz
dillerinde ve Ame-rika Birleik Devletleri Hkmeti arivine tevdi olunacak tek nsha halinde tanzim
olunmutur. Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, imzalayan ve iltihak eden btn devletlere szlemenin
tasdikli nshalarn tevdi edecektir.

Belika Krall iin : Obert de Theuses

Kanada iin : L.D. Wilgess
Danimarka Krall iin : Steensen. Leth
Fransa iin : Herve Alphand
zlanda iin : Gunulauger Petursson
talya iin : A. Ross-Longh
Lksemburg Byk Dukal iin : A. Classen
Hollanda Krall iin : A.VV.L. Tjard Van Starken
borgh-Stachouwer
Norve Krall iin : Dag Bryn
Portekiz iin : R. Ennes Ulrch

bu szleme yalnz Avrupa Ktas'ndaki Portekiz arazisinde kabili tatbik olup mcavir adalara ve denizar
eyaletlere amil deildir.

Byk Britanya Birleik Krall ve Kuzey rlanda iin: Herbert Morrsson

Amerika Birleik Devletleri iin: Charles M. Spofford.

Ek

Memleket Veklet veya Servis

Triptik*
den ya kadar muteberdir.
Aada mezkr hizmete mahsus nakil vastasnn..ye muvakkat ithali iin:

Tip:
Kayt numaras: Motor numaras:
Yedek lastikler
Sabit muhabere tehizat:
Triptik hamilinin isim ve imzas
Verildii tarih: emriyle

Muvakkat giri ve k
Tarih

Liman veya Gmrk

Dairesinin ad:
Gmrk memurunun imza ve
mhr
k:
Giri:
k:
Giri:
k:
Giri:
k:
Giri:

* Bu vesika, gnderen devletin lisan ile birlikte Franszca ve ngilizce yazlmaldr.

Kuzey Atlantik Antlamasna Taraf Devletler Arasnda, Kuvvetlerin Statsne Mtedair Szleme

Mutabk kalnan zabt

Kuzey Atlantik Konseyi Nazr Yardmclar,

Kuzey Atlantik Antlamasna taraf devletler arasnda, kuvvet-lerinin statsne mteallik olarak 19 Haziran
1951 tarihinde Londra'da imzalanan szleme gereince baz vazifelerin Nazr Muavinleri Konseyi'nin
bakanna tevdi edilmi olduunu;
Ve Kuzey Atlantik Antlamas tekilatnn yeniden tekilatlandrlmas neticesinde Nazr Muavinleri Konseyi
Bakanlnn 4 Nisan 1952'de lv edileceini nazar itibara alarak;
Bahsi geen vazifelerin bu tarihten itibaren tekilatn genel sekreteri, onun gaybubetinde vekili veya Kuzey
Atlantik Konseyi'nin kararlatraca dier bir ahs tarafndan ifa olunacan hkmetleri namna kabul
eylerler.
1952 senesi Nisan aynn 4. gn tanzim olunmutur.

Belika iin: Adre de Staercke

Kanada iin: L.D. Wilgress
Danimarka iin: Steensen-Leth
Fransa iin: Herve Alphand
zlanda iin: Gunnlaugur Petursson
talya iin: A. Rossi-Longhi
Lksemburg iin: A. Clasen
Hollanda iin: A.R. Tammenoms Bakker
Norve iin: Dag Bryn
Portekiz iin: R. Ennes Ulrich
Birleik Krallk iin: F.R. Hoyer Millar
Amerika Birleik Devletleri iin: Charles M. Spofford.

Kuzey Atlantik Konseyi

Nato hizmete zel 25 Austos 1952
M (52) 63 (kafi)

Trkiye ve Yunanistan'n "Kuzey Atlantik Antlamas'na

Taraf Devletler Arasnda, Kuvvetlerinin Statsne Dair,
Szlemeye" ltihaklar Hakknda Karar

(Konseyin 20 Austos 1952 tarihli toplantsnda kabul olun-mutur. "C-R (52) 18 remizli vesikann II.
maddesi")
Kuzey Atlantik Konseyi:
Trkiye ve Yunanistan'n Kuzey Atlantik Antlamas'na katlm olmalarn gz nnde tutarak,
19 Haziran 1951 tarihinde Londra'da imzalanan, "Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Devletler Arasnda,
Kuvvetlerinin Statsne Dair Szleme"nin XVIII. maddesi ahkmn nazar itibara alarak;
"Kuzey Atlantik Antlamas'na taraf devletler arasnda, Kuvvetlerinin Statsne Dair Szleme" yrrle
girince, Trkiye ve Yunanistan hkmetlerini mezkr szlemeye katlmaya davet eder ve
Szlemenin VIII. maddesinin 2 (f) fkrasna tevfikan, szlemeye katlacak taraflarn, iltihak vesaikini tevdi
ederlerken, mezkr hkmde derpi olunan zarar ve hasar:
Yunanistan iin : 21 000 000 Drahmiye
Trkiye iin : 3 900 TL'yi amad takdirde, tazminat taleplerinden feragat etmeyi kabul eylemelerini
tavsiye eder.
6375 sayl kanunla kabul edilen bu szleme, Kuzey Atlantik Antlamas'na ye devletlerin, hizmet
maksadyla birbirlerine kuvvet gndermeleri halinde, bu gibi kuvvetlerin ev sahibi olan lkede kaldklar
srece, uyacaklar staty gstermektedir.
Szleme hkmlerinin genel nitelii, bu kuvvetin gnderildii yabanc lkeye, kendi ulusal kanunlarn da
beraber gtreceine ilikin devletleraras hukuk ilkesi ile, lkesine yabanc kuvvet ka-bul eden ev sahibi
devletin mlki hkmranl ilkesinin badat-rlmasdr.
Szleme, mttefik bir kuvvetin, bu kuvvetin beraberindeki "Sivil Unsur"un ve bunlarn mensuplarnn ve
metinde "yakn" terimi ile tanmlanan belirli aile fertlerini;
1) Kabul eden devlet lkesine girileri ve oradan klar (madde III),
2) Kabul eden devlet lkesinde, otomobil kullanma ehliyetleri, niforma giymeleri ve silah tamalar
(madde IV, V ve VI),
3) Kabul eden devlet lkesinde ileyecekleri sular iin tabi olacaklar cezai yargnn tayini (madde VII),
4) Ev sahibi devletin lkesinde verecekleri zarar ve hasarn denmesi (madde VIII),
5) Ev sahibi devlet lkesinde yararlanacaklar kolaylklar (madde IX),
6) Ev sahibi devlet lkesinde, sahip olacaklar gmrk ve vergi baklklar (madde X, XI, XII, XIII),
7) Ev sahibi devlet lkesinde, uymakla ykml olacaklar kambiyo kurallar (madde XIV) ile ilgili
hkmleri kapsamaktadr.
Trkiye ile ABD arasnda yaplm olan 12 Temmuz 1947 tarihli anlamann 2. maddesi uyarnca, Ankara'da,
bir Askeri Yar-dm Kurulu kurulmutur. Bu kurulula ilgili olarak, Trkiye'deki asker ve sivil Amerikallarn
saylar da hzla artmaya balamtr. O tarihlerde NATO yesi olmayan Trkiye, 20 Mart 1954'te NATO
Kuvvetler Stats Szlemesi kabul edilinceye kadar, Amerikan Yardm Kurulu (JUS-MAT) personeline,
diplomatik baklk ve ayrcalklar tannmamtr. Amerikallar tarafndan ilenen sulara, Trk yarg
organlar bakyor ve gerekli kovu-turmay yapyordu. Tam metnini verdiimiz bu szleme kabul edildikten
ksa bir sre sonra, bu szlemenin Trkiye'de bulunan Amerikan Yardm Kurulu personeline de
uygulanmasna ilikin, 23 Haziran 1954 tarihli anlama yaplmtr.

Trkiye Cumhuriyeti ile Amerika Birleik Devletleri

Arasnda, Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Devletler
Arasnda Kuvvetlerinin Statsne Dair Szleme'nin
Tatbikatna Mteallik Anlama2

19 Haziran 1951 tarihli "Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Devletler arasnda, Kuvvetlerinin Statsne Dair
Szleme"nin tatbikat iin iki hkmet aadaki hususlarda mutabk kalm-lardr:
1. Amerika Birleik Devletlerinin bir kuvvetinin veya sivil unsurunun herhangi bir mensubunun hm
olup, Amerika Birleik Devletleri kanunlarna veya nizamlarna gre nafakas o mensuba terettp eden ve
bilfiil onunla birlikte ikamet eden btn ahslar da, Amerika Birleik Devletleri vatanda olmayanlar
mstesna, "yakn" addedilecek ve her bakmdan, yukarda mezkr Nato Sz-lemesinin 1. maddesinin I.
fkrasnn (c) bendinde tarif edilen ahslar gibi muamele greceklerdir.
2. Yukarda mezkr Nato Szlemesinin ve ibu anlama hkmlerinin tatbikat bakmndan, Amerika
Birleik Devletleri silahl kuvvetlerinin, yukarda zikri geen Nato Szlemesinin 1-1 (b) maddesinde yazl
olduu vehile, "hizmetinde bulunan" a-hslar, mezkr maddenin dier artlar mahfuz kalmak zere,
Amerika Birleik Devletleri asker tekilatnn, Amerika Birleik Devletleri Hkmeti devairinin, asker
maazalarn ve asker personelin istirahatine mahsus messeselerin memur ve mstah-demlerini, Kzlha ve
Birleik Hizmetler Tekilat (USO) personelini ve Amerika Birleik Devletleri Kuvvetleri hesabna i gren
mteahhitlerin Trkiye'deki Amerika Birleik Devletleri asker tekilat nezdine tayin olunmu teknik
mmessillerini ihtiva edecektir. Btn bu ahslar Amerika Birleik Devletleri asker kanunlarna tabidirler.
leride, muayyen baka kategori ehas mevzubahis olursa, Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, onlarn da
bu fkraya ithal edilmeleri hususunu Trkiye Hkmeti makamlaryla mzakere etmek arzusundadr.
3. Sivil unsur mensuplarna ve ibu anlamann 1. fkras ile Nato kuvvetlerinin statsne mtedair
szlemenin 1. maddesinin 1. fkrasnn (c) bendinde tarif olunan yaknlara, ikamet tezkereleri, bu
tezkerelerin itas iin yaplan idari masraflar hari, bilhar verilecektir.
4. Asker maazalar, kantinler, subay kulpleri gibi Amerika Birleik Devletleri'nin zel asker
messeseleri tarafndan dorudan doruya ve mnhasran Amerika Birleik Devletleri personelinin istimali
iin hariten getirtilecek makul miktarlarda erzak, maddeler ve dier eyann yukarda mezkr Nato Sz-
lemesi'nin XI. maddesinin 4. fkrasna msteniden, ilgili Trk makamlar ile kararlatrlacak esaslar
dahilinde, bilrsum ithali hususunda taraflar arasnda mutabk kalnmtr. uras mukarrerdir ki, bu erzak,
maddeler ve dier eya, Amerika Birleik Devletleri'nin yetkili bir memuru tarafndan, mutabk kalman ekilde
tevsik olunacak ve yukarda zikredilen esaslara tevfikan tanzim edilecek vesikalara uygunluunu tahkik iin
Trk gmrklerinin muayenesine tabi olacaktr. Kezalik, asker maazalar, kantinler, subay kulpleri gibi,
Amerika Birleik Devletleri zel asker messeselerinin mutabk kalnan mahallerde ruhsat, tefti vergi ve
tekliften muaf olarak faaliyette bulunmalarna msaade edilmesi hususunda mutabk kalnmtr. Nevileri
salahiyetli Trk ve Amerika makamlarnca karar-latrlacak maddeler, Amerika Birleik Devletleri'nin bu resmi
messeseleri tarafndan yalnz, Amerika Birleik Devletleri'nin salahiyetli personeline satlabilecektir, ibu
madde hkmleri gereince satlm eyann, mekr messeselerden mubayaatta bulunmalarna msaade
edilmemi olan ahslara tekrar satlmasn veya herhangi bir surette devrimi ve umumiyetle bu madde ile
bahedilen kolaylklarn suiistimalini nlemek iin Amerika Birleik Devletleri asker makamlar, salahiyetli
Trk makamlaryla ibirlii yapmak suretiyle gerekli idari tedbirleri alacaklardr.
5. Zati eya ile ev eyasnn gmrk resminden muaf olarak ithali bakmndan yukarda mezkr Nato
Szlemesi'nin XI. maddesinin tatbikatndan, bu gibi eyann, alakal ahsn veya yaknlarnn
muvasalatlarndan iki ay evvelinden alt ay sonrasna kadar olan mddet zarfnda bilrsum ithaline msaade
edilmesi mukarrerdir.
6. Gmrk resmi muafiyetinden faydalanan ahslar arasnda vuku bulacak zat eya aile ile ev
eyasnn ve otomobillerin sat-lar Trk vergilerine tabi deildir.
7. uras mukarrerdir ki, yukarda 2. fkra mulne giren ve maa veya cretleri Amerika Birleik
Devletleri Mdafaa Nezare-ti'ne tahsis olunmu deneklerden tediye edilmeyen ahslarn Trkiye'de iras
edecekleri zarar ve hasar, bahsi geen Nato Szlemesi'nin VIII. maddesinde tespit edilen artlar dahilinde,
bu zarar ve hasar iin tazminat talebinde bulunan ahs tatmin edecek bir meblan tediyesini icap ettirdii
takdirde, Trkiye Hkmeti bu gibi mebalii deyecektir. Bu gibi mebaliin Trkiye Hkmeti'ne iadesine
mteallik usuller iki hkmet arasnda hususi bir anlama mevzuu tekil edecektir.
Yukardaki hususlar tasdiken, iki hkmetin bu maksatla salahiyettar klnm bulunan mmessilleri ibu
anlamay imzala-mlardr.
Ankara'da 1954 yl Haziran aynn 23. gnnde, her ikisi de ayn derecede muteber olmak zere, Trke ve
ngilizce lisanla-rnda iki nsha olarak yaplmtr.

Amerika Birleik Devletleri Trkiye Cumhuriyeti

Hkmeti adna Hkmeti adna
Avra M. Warren F. Kprl

6427 sayl kanunla, 30 Haziran 1954 tarihinde onaylanan bu anlama, baz yeni ayrcalklar getirmektedir.
rnein, Kuvvetler Szlemesi'nin 1. maddesinin (c) fkrasnda "yakn" teriminden, bir kuvvet veya sivil unsur
mensubunun ei ve nafakas kendisi tarafndan denen ocuklar kastedildii halde, 23 Haziran 1954 tarihli
anlamann 1. maddesinde, Amerikan kanun ve nizamlarna gre nafakas o mensuba terettp eden ve
onunla birlikte oturan btn ahslar "yakn" terimi iine alnarak geniletilmitir. Anlamann 4. maddesinde,
askeri maazalar, kantinler, subay kulpleri gibi yerlerin ruhsat, tefti vergi ve tekliften muaf olarak
almalarna msaade edilmek suretiyle, zel ayrcalklar tannmaktadr. Fakat, asl ilgin olan, bu anlamay
da yeterli bulmayan Amerikan Hkmeti'nin, Trk Hkmeti'ne ayn gn vermi olduu, aadaki Nota'y bu
anlamann eki olarak kabul ettirmi olmasdr.

Trkiye'de Bulunan Amerikan Askeri Yardm Kurulu Perso-neline NATO Kuvvetler Stats Antlamas'nn
(6375) Tatbik Edileceine Dair Anlama3

Ankara, 23 Haziran 1954

"Trkiye'de vazifeten bulunan Amerika Birleik Devletleri asker ve sivil personelinin ve yaknlarnn statsne
mteallik olarak son gnlerde vaki grmelerimize atfta bulunmakla mbahiyim. Kezalik, bu mevzuda
mutabk kalm bulunan aadaki hususat da teyit etmekle mbahiyim:
1. 19 Haziran 1951 tarihli "Kuzey Atlantik Antlamas'na taraf devletler arasnda, Kuvvetlerin Statsne Dair
Szleme"nin dip-lomatik staty haiz olanlar veya statleri ayr hkmlerle tespit edilmi bulunanlar
mstesna "Trkiye'de vazifeten bulunan btn Amerika Birleik Devletleri askeri personeline tatbik olunaca
hususunda iki hkmet mutabktrlar."
2. Trk Hkmeti'nin, yukarda mezkr asker personele ait hareket emirlerinin Trk makamlarnca
tasdik edilmesini talep eylemeyecekleri ve mekkel birliklerin Trkiye 'ye gelilerinde Amerika Birleik
Devletleri makamlarnn, keyfiyeti salahiyetli Trk makamlarna nceden tebli edecekleri hususlarnda
mutabk kalnmtr.
3. Yukarda mezkr NATO Szlemesi'nin 1. maddesinin 1. (c) fkrasnda ve ibu szlemenin
mtemmimi olan 23 Haziran 1954 tarihli Trk-Amerikan Anlamas'nn 1. fkrasnda mezkr "ya-kn"larn ve
ibu anlamann 2. fkrasnda tarif edilen sivil unsur mensuplarnn, bu sfatlarn gsteren muteber bir
pasaport ibraz etmek suretiyle Trkiye'ye girilerine msaade olunacaktr. Yukarda zikri geen ahslardan
giri vizesi talep edilmeyecektir.
4. Yukarda mezkr NATO Szlemesinin VIII. 9. (g) maddesinin tatbikat bakmndan, baladaki I. fkra
ile yukarda mezkr NATO Szlemesi'nin mtemmimi olan 23 Haziran 1954 tarihli Trk-Amerikan
Anlamas'nn 1. ve 2. fkralarnda tarif edilen ahslarn methaldar olduklar davalara gizli celsede
bakldnda, Trk makamlarnn, Trkiye'deki salahiyetli Amerika Birleik Devletleri tekilatnn bir
mmessilinin, mer'i Trk mevzuatna tevfikan bu gibi muhakemelerde hazr bulunmasn yetkili Trk
devairine tavsiye eyleyecekleri mukarrerdir.
5) Amerika Birleik Devletleri'nin, asker tekilat ile personelinin istimaline mahsus bilumum eya ve
hizmetleri, Trk Hkmeti devairinin tavassutuna lzum kalmakszn dorudan doruya temin edebilecei
hususunda iki taraf mutabktrlar. Bu gibi mubayaatn Trk iktisadiyat zerinde menfi tesir hasl etmesini
bertaraf eylemek zere, salahiyetli Trk makamlar, icap ettike, mubayaas tahdit veya men olunmas
gereken mevad tespit ederek Amerika Birleik Devletleri makamlarna bildireceklerdir.
6) Yukarda mezkr NATO Szlemesi'nin XIV. maddesinin 2. fkrasna msteniden, Trkiye'deki Amerika
Birleik Devletleri asker makamlarna ve personeline aadaki mali nizamatn tatbi-ki hususunda mutabk
kalnmtr:
A. bu anlamada sz geen ehasa kabili tatbik olduklar nispette, kambiyo kontrolne mteallik Trk
mevzuat ve nizamatn korumak ve aadaki C ve D fkralar hkmlerinin suiistimaline mani olmak zere,
Amerika Birleik Devletleri makamlar salahiyetli Trk makamlar ile ibirlii yapacaklardr.
B.J -Amerika Birleik Devletleri kuvvetleri tarafndan Trkiye'de yaplacak tediyatta kullanlacak Trk paralan,
Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri arasnda halen mer'i olan ve ileride meriyete girecek dier anlamalar
hkmlerine tevfikan temin edilemedii nispette, mutabk kalnacak usuller gereince Trkiye Cumhuriyeti
Merkez Bankas ve Trk makamlarnca tayin olunacak dier bankalar vastasyla iktisap olunacaktr. Trkiye
ile Amerika Birleik Devletleri arasnda mn'akit bu gibi dier anlamalar mucibince temin edilmi paralar,
ilgili anlamann hkmlerine tevfikan tahsis olunacak ve bu paralarn istimali, tahribi veya dier bir eklide
kullanlmas, kabili tatbik olan anlamann hkmlerine tabi bulunacaktr.
2 - Dolar mukabilinde iktisap olunan Trk parasna tatbik olunacak kur, her muamele tarihinde Trk
lirasnn milletleraras para fonu ile mutabk kalnm baa ba kymeti olacaktr; bean art ki, bu baa ba
kymet tek bir kur ola. Bununla beraber, mu-tabk kalnm baa ba kymet tek kur olmad ve gayri kanuni
olmayan muhtelif kurlar mevcut bulunduu veyahut mutabk ka-lnm baa ba bir kymet mevcut olmad
hallerde, Amerika Birleik Devletleri kvetlerinin Trkiye'deki muamelatna tatbik olunacak kur, karlkl
muvafakat ile tespit edilecektir.
3 -Amerika Birleik Devletleri makamlar veya personeli namna Trkiye Cumhuriyeti Merkez
Bankasnda yahut Trk ma-kamlarnca tayin olunacak dier bankalarda, mnhasran Amerikan dolar
mukabilinde iktisap olunmu meblalarla tediye edilecek Trk liras hesaplar alabilir. Bu hesaplarn
kullanlmam bakiyeleri, hesap sahibinin talebi zerine, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas tarafndan
Amerikan dolarna veya salahiyetli Trk makamlarnca muvafakat edilmi herhangi bir dier ecnebi paraya
evrilir, ibu Trk liralarnn dolara tahvili, iktisap edildikleri kur zerinden yaplr.
C.1 - Trkiye'deki Amerika Birleik Devletleri makamlar. Amerikan resmi tediyat iin ecnebi para ve tediye
vastalarn ithal, ihra edebilir, yerlerinde bulundurabilir ve kullanabilirler. Amerika Birleik Devletleri
makamlar, bu suretle ithal ve ihracat olunan ecnebi para ve tediye vastalarnn miktarlarn muayyen
zamanlarda hulasaten Trk makamlarna bildireceklerdir.
2- Bu gibi ecnebi para ve tediye vastalarnn Trkiye dahilinde, istimali, yukardaki B.1 bendi
hkmlerine tabi olacaktr.
3- Trkiye dndaki sarfiyat iin Amerika Birleik Devletleri personeline verilecek ecnebi para veya
tediye vastalar, iki hkmetin yetkili makamlarnca mutabk kalnacak usullere tevfikan Amerika Birleik
Devletlerinin salahiyetli makamlar tarafndan tevsik edilmek suretiyle ihra olunabilir.
D.1 - Amerika Birleik Devletleri makamlar, ibu Notann 1. fkras ile yukarda mezkr NATO Szlemesinin
1. maddesinin 1 (c) fkrasnda ve ibu szlemenin mtemmimi olan 23 Haziran 1954 tarihli Trk-Amerikan
Anlamas'nn 1. ve 2. fkralarnda saylan ahslara, yukarda B.1 bendine tefikan tahsis edilmi veya iktisap
olunmu Trk paras ile veya Amerikan paras ile ifade edilmi Amerika Birleik Devletleri hazine ekleri ile
veya Amerikan paras ile ifade edilmi asker tediye vesikalar ile tediyatta bulunabilirler. Kymetleri Amerikan
paras ile ifade edilmi asker tediye vesikalarnn istimalinin, Amerika Birleik Devletleri silahl kuvvetleri
tarafndan kullanlmakta olan sahalar ve tesisler iinde dahili muamelelere mnhasran kalmasn teminen,
Amerika Birleik Devletleri makamlar, salahiyetli Trk makamlar ile ibirlii yaparak, gerekli tedbirleri
alacaklardr.
2 - Trkiye Hkmeti, Amerikan asker tediye vesikalar ile ilgili olarak gayri meru muamelelere girien veya
bu vesikalarn sahtelerinin baslmasnda yahut sahtelerinin srlmesinde met-haldar bulunan ahs veya
ahslarn, yukarda mezkr NATO Szlemesi'nin VII. maddesi ile kabili telif olarak, tevkif ve ceza-
landrlmas hususunda gerekli tedbirleri alacaktr.
3- Asker tediye vesikalarnn gayri meru istimali neticesinde Amerika Birleik Devletlerine veya herhangi bir
Amerikan makam, herhangi bir ahs veya Trk Hkmeti veya herhangi bir Trk makam lehine hibir
vecibe terettp etmeyecektir.
7- Kezalik, Amerika Birleik Devletleri Silahl Kuvvetlerine re-fakat eden, NATO Kuvvetlerinin Statsne
Mtedair Szlemenin mtemmimi olan 23 Haziran 1954 tarihli Trk-Amerikan Anlamasnn 2. fkrasnda
tarif olunanlardan gayri mteahhitler ile bunlarn Amerikal personelinin aadaki kolaylklardan mstefit
olmalar mukarrerdir:
A) Durumlarn gsteren muteber bir pasaport ibraz etmek su-retiyle Trkiye'ye girmek. Bu ahslardan
giri vizesi talep olun-mayacaktr.
B) Asker maazalar ve bunlarla ilgili faaliyetten faydalanmak.
C) Mer'i Trk mevzuatna tevfikan:
1. Alakal ahsn veya yaknlarndan herhangi birisinin muvasalatndan 2 ay nceden 6 ay sonraya
kadar olan mddet zarfnda zati ve ev eyalarn bilrsum ithal etmek.
2. Bilrsum ithal edilmi zati ve ev eyalarn, Trk vergileri demeksizin, ibu fkra mulne giren
dier mteahhit personeline olduu gibi, yukardaki I. fkrada ve mezkr NATO Szlemesi'nin 1. maddesinin
(C) fkrasnda ve ibu szlemenin mtemmimi olan 23 Haziran 1954 tarihli Trk-Amerikan Anlamasnn 1.
ve 2. fkralarnda tarif olunan ahslara satmak.
Amerika Birleik Devletleri, yukarda saylan kolaylklardan mstefit olacak mteahhit personelini Trk
Hkmetine resmen bildirecek ve bu kolaylklarn suiistimalini nlemek iin gerekli tedbirleri alacaktr.
Hkmetimizden, yukardaki hususlarn Trkiye Hkmetince ayan kabul olduunu bildiren bir notann
alnmas zerine, Ame-rika Birleik Devletleri Hkmeti, ibu nota ile buna cevab notamz iki hkmet
arasnda bir anlama tekil etmi addeyleyecektir. Bu anlama, cevab notamz tarihinde mer'iyete girecek ve
Kuzey Atlantik Antlamas devamnca mer'iyette kala-caktr.
En derin hrmetlerimi kabul buyurunuz, Ekselans.
Size, yukardaki hususlarla hkmetimin mutabk bulunduunu bildirmekle mbahiyim.
Bu frsattan bilistifade, Ekselansnza en derin ihtiramatm teyit ederim.

Hariciye Vekili
F. Kprl

Bu nota, Kuzey Atlantik Antlamasna taraf devletler arasnda, Kuvvetlerin Statsne Dair Szleme ve bu
szlemenin Trki-ye'deki Amerikan yardm kurulu personeline de uygulanmasn kabul eden; Trkiye
Cumhuriyeti ile Amerika Birleik Devletleri arasnda "Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Devletler Arasnda
Kuvvetlerin Statsne Dair Szleme"nin tatbikatna mteallik anlamalar da aarak Trkiye'deki Amerikan
personeline, geni ayrcalklar ve baklklar getirmitir. 23 Haziran 1954 tarihli anlama ile ayn tarihi
tayan bu notann, anlamann yaymland 7 Temmuz 1954 tarihli Resmi Gazete'de kmam olmas dikkat
ekicidir. nk anlama 6427 sayl kanunla TBMM'den geirildii halde, ayn anlamay yeni ilaveler ve
yorumlarla genilettii halde, bu nota, meclisin onayndan geirilmeyerek karlm oluyor. Bundan nce
buraya aktarm olduumuz an-lama rneklerinde de grld gibi, Amerikallar bu konuda ok kurnaz ve
hazrlkldrlar. Anlamalarn metinlerine koyulmasn sakncal grdkleri hususlar, anlamann imza gn
verdikleri bir nota ile, kendi arzuladklar artlar bir oldu bittiye getirip anlama metnine sokmaktadrlar. 23
Haziran 1954'ten bu yana, Trkiye'de bulunan Amerikallara, NATO Kuvvetler Szlemesi deil, onu aan 23
Haziran tarihli anlama ve onun bir paras olan 23 Haziran 1954 tarihli nota uyarnca ilem yaplmaktadr.
Bu da gsteriyor ki; NATO'ya taraf devletler arasnda Kuvvetler Statsne Dair Szleme gerekte bir kenara
itilmitir.
Bu notann 1. maddesi, diplomatlarn dnda kalan btn Amerikan asker personelinin bu imtiyaz ve
muafiyetlerden faydalanacan kabul ederek ok geniletilmitir. Notann 2. maddesine gre; Trkiye'ye
giren ve kan Amerikan asker personelinin giri ve klarn Trk Hkmeti kontrol edemeyecektir.
Mekkel birliklerin (blk, tabur, filo, alay vb.) Trkiye'ye gelilerinde Trk Hkmetinden izin alnmayacak,
Amerikan makamlar birliklerin gelilerinde, durumu salahiyetli Trk makamlarna nceden tebli
edeceklerdir. Lbnan'a yaplan Amerikan harektnda Balkesir ve Adana hava meydanlarnn kullanlmasnda
olduu gibi, oldubitti ile kar karya kalp boyun emekten baka are kalmayacaktr.
ktisadi Anlamalar blmnde akland zere, Amerika'nn bor olarak verdii kredi ve mallardan
toplanan Trk liralar (anapara ve faiz taksitleri) Merkez Bankas'na Amerika hesabna yatrlmakta ve
anlamalarda bunlarn ne kadarnn Trkiye'deki Amerikan misyonunun ihtiyac iin ayrlaca da
belirtilmektedir. Notann 6. maddesi bununla ilgilidir. Trkiye'deki Amerikan per-sonelinin maa, yolluk ve
dier ihtiyalar Trk paras ile karla-nacaktr. Eer bu ayrlan para yetmeyecek olursa, Trk Hkmeti,
yaplm veya ileride yaplacak anlamalara mahsuben Amerikallara Trk paras verecektir. 6. maddenin C. 1
fkrasyla, Trkiye'deki Amerikan makamlar resmi demeler iin, yabanc para ve deme vastalarn ithal,
ihra edebilir, yanlarnda bulundurabilir ve kullanabilirler. Amerikan makamlar bu suretle ithal ve ihra
olunan yabanc para ve tediye vastalarnn miktarlarn belirli zamanlarda zet olarak Trk makamlarna
bildireceklerdir.
Grlyor ki, Trkiye'deki Amerikan misyonu btn masraf ve ihtiyalarn Trk liras ve bunlarn yabanc
dvizlere evrilmesi suretiyle karlamaktadr. Gerekte Trk parasn ve dvizini kullanmaktadrlar.
Amerika'dan Trkiye'ye bu konu ile ilgili bir dolar dahi gelmediine gre; Trk parasn bir baka devletin bu
derece serbest kullanmasna, ithal ve ihracna yetkili Trk ma-kamlar kaytsz kalamaz, notann bu ksm
Trk ulusunun egemenlii ve ulusal karlaryla da badaamaz. Bu muhtra ile Amerikallara tannan
imtiyazlar kuvvetler szlemesine de ayk-rdr.
6. maddenin D. 1 paragrafnda, Trkiye'den elde edilen Trk paras veya Amerikan paras ile ifade edilmi
asker tediye vesikalar ile tediyatta bulunabilecekleri de kabul edilmektedir.
gal edilmi lkelerde kullanlan igal ordularnn paralarna benzeyen ve bu usuln Amerikan Silahl
Kuvvetleri tarafndan Trkiye'de kurulan sahalar ve tesisler iinde, dahili muamelelerde kullanlmasnn, Trk
parasnn deeri zerinde kt etkiler yapabilecei gibi, Amerikan dolar ve Amerikan mal kaakl ve
karaborsasn tevik eder niteliktedir.
Notann dier maddeleri elde edilen baklk ve imtiyazlarn Trkiye'deki Amerikal mteahhitlere ve onlarn
personeline kadar geniletmekte ve Amerika'dan getirdikleri ve getirecekleri eyay, Trkiye'de vergi ve
gmrk demeden satabilmeleri iin gerekli artlar tamamlamaktadr. 7. maddenin 2. fkras; gmrksz ve
vergisiz Trkiye'ye getirilen eyann Amerikallar arasnda birbirine devredilebileceini kabul etmektedir. Trk
pazarlarnda ok yksek fiyata satlan bu Amerikan eyasn kimin kime dev-rettiini, Trkiye'de hangi
makam kontrol edebilecektir? Trkiye'ye dalm 30 binden fazla Amerikalnn herbirinin peine bir kontrol
memuru koymaya imkn yoktur. Byk ehirlerde Amerikan eyas satan dkknlarn mantar gibi oalmas,
bu kanaldan da Trk parasnn, Trkiye'de Trk dvizlerinden Amerikan dolarna evrilerek dar ktnn
belirtileridir.
Burada, Amerika'ya personel eitim kursuna giden bir hava yzbasnn tank olduu olay nakledeceim;
Amerika dnda vazife alm bir Amerikan astsubayna, gidecei lkede nasl hareket edecei konusunda
talimat veren grevli Amerikan subay sra gtrecei eyaya gelince, yle diyor: "Senin ev eyan gi-
decein lkeye, Amerikan Hkmeti sembolik denecek kk bir cretle ulatrmaktadr. Amerikan halknn
refahn artrmak iin, gnderildiin lkede eyasn satarak Amerikan iisinin emeini deerlendireceksin."
Amerika nasl zenginleiyor? Ve Trkiye neden soyulup fakirleiyor? ki sorunun cevabn da, bu kk
hikyenin iinde bulmak mmkndr..
NATO'da taraf devletler karsnda, Kuvvetlerin Statsne Dair Szleme'nin, VII. (gnderen devletin
personelinin, kabul eden devletin lkesinde ileyecekleri sular iin tabi olacaklar cezai yargnn tayini); VIII.
(gnderen devlet personelinin ev sahibi dev-let lkesinde verecekleri zarar ve hasarn denmesi ile ilgili)
maddeleri geni tartma ve yazmalara yol amtr Szlemenin kabul edildii tarihten 14 ay sonra yanl
tercme edildii gerekesiyle VII. madde deitirilmitir. Son zamanlarda, ikili anlamalara kar gsterilen
parlamento ii ve parlamento d sert tepkiler ve uygulamada ortaya kan anlamazlklar karsnda Trk ve
Amerikan hkmetleri arasnda nota verilmek suretiyle tekrar deitirilen bu VII. madde zerinde de
durulmas yararl olacaktr. Szleme yrrle girdikten sonra, Adliye Bakanl szlemenin uygulanmas ile
ilgili u yazy gndermitir:

Trkiye'de Bulunan Kuzey Atlantik Antlamas'na Taraf Mt-tefik Kuvvetlerin Tabi Olaca Adli Stat4

TC
Adliye Vekleti C. U. Mdrl
NATO Brosu

2.8.1954

Say: Z: Trkiye'de Bulunan

55 Genel Kuzey Atlantik Antlamas'na
12 zel Taraf Mttefik Kuvvetlerin
Tabi Olaca Adli Stat Hakknda.

C. Mddeiumumiliine
(Biz buraya konumuza k tutmas bakmndan yalnzca I, B, C ve II, A, B paragraflarn alacaz.)

B- Gnderen Devlet Asker Makamlarnn Cezai Kaza Salahiyeti Ayn szlemenin 7. maddesi 1. bendi, a; 3.
bendi, a, i, ii ve 4. bendi hkmlerine gre, gnderen devlet asker makamla-rnn, kabul eden devlet
lkesindeki (Trkiye'deki) kendi kuvvet veya sivil unsur mensuplar hakknda sahip olduu cezai ve inzibati
kaza salahiyetinin mul aada gsterilmitir:
a) Kabul eden devletin (Trkiye) tebaas olmak veya mutat ikametgh bu devletin lkesinde (Trkiye'de)
bulunmamak artyla, ad geen kuvvet veya sivil unsur mensubu tarafndan, gnderen devletin malna veya
emniyetine veya mnhasran bu devlet kuvveti mensubunun veya sivil unsur mensubunun veya bunlarn
yaknn malna veya ahsna kar ilenen sular;
b) Bu kuvvet veya sivil unsur mensuplarnn resmi vazifelerinin ifas dolaysyla iledii sular.
u hale gre, gnderen devlete ait bir kuvvet veya sivil unsur mensubu tarafndan Trkiye'de, tabi olduu
devletin malna veya emniyetine mnhasran bu devlet kuvveti veya sivil unsur mensubu veya bunlarn
yaknn malna veya ahsna ilenen sulara resmi vazifesinin ifas dolaysyla ilenen sular hakknda takibat
yapma salahiyeti, bunlarn memleketimizde bal bulunduklar askeri makamlara ait bulunduu cihetle,
Cumhuriyet Mddeiumumileri bu gibi hallerde mdahalede bulunmayarak kendilerine intikal eden ilgili evrak
gnderen devlet askeri makamna tevdi edebileceklerdir.
C) Kabul Eden Devlet (Trkiye) Makamlarnn Cezai Kaza Salahiyeti
Yine ayn szlemenin 7. maddesinin 3. bendinin b fkras, kabul eden devlet (Trkiye) makamlarnn cezai
kaza salahiyetini belirtmektedir. Buna gre:
a) Kabul eden devlet (Trkiye) makamlar, gnderen devlet kuvvetinin veya sivil unsur mensubunun
yukarda "B" paragrafnda saylanlar dnda iledikleri sularla bunlarn yaknlarnn iledikleri btn sular
takibe yetkilidir.
Binaenaleyh bu sulardan biri ile bir kuvvet veya sivil unsur mensubu veya yakn tevkif edildii takdirde,
durum, mevkufun hviyeti, birlik numaras, snf ve kendisine isnat olunan su mahiyeti belirtilmek suretiyle
Trkiye'de askeri makama derhal bildirilecektir. (Madde 7, bent 5. b.)
b) Ayn szlemenin 7. maddesinin 9. bendi gereince kabul eden devlet (Trkiye) makamlarnn
gnderen devlet kuvveti, sivil unsuru veya yaknlar hakknda haiz olduu kaza salahiyetini kullanrken
aadaki:
1) Sratle muhakeme edilmek;
2) Durumadan nce kendisine isnat olunan sutan haberdar edilmek;
3) Aleyhindeki ahitlerle yzletirilmek;
3) Lehindeki ahitleri, kabul eden devlet kaza yetkisine tabi iseler, ihzaren getirtmek;
4) Kendi seecei bir avukat veya kabul eden devlet usul ka-nununa gre adli mzaheret yolu ile tayin
edilecek bir mdafi tarafndan mdafaa olunmak;
5) Lzum grlyorsa yannda ehil bir tercman bulundurmak;
6) Mensup olduu devletin bir temsilciyle temasa gemek veya muhakeme usul cevaz verdii takdirde,
bu temsilciyi durumada hazr bulundurmak; hususlarn gz nnde tutacaklardr. Yalnz, usul
kanunlarmzn tecviz etmedii (durumada temsilci bulundurma) hkmnn tatbik kabiliyeti yoktur.
II Tazminata Ait Hkmler
Yine ayn szlemenin 8. maddesi, gnderen devlete ait bir kuvvet veya sivil unsur mensubunun nc
ahslara kar ile-dii sutan veya haksz fiilden veya herhangi bir sebepten doan tazminat esaslarn
aadaki ekilde tespit ve deme tarzn tayin eylemektedir.
A) Resmi Vazife fas Dolaysyla Talep Edilecek Tazminat
Gnderen devlete ait bir kuvvet veya sivil unsur mensubunun resmi vazifesini ifa srasnda kabul eden devlet
lkesinde (Trkiye'de) nc ahslara kar iledii herhangi bir su veya haksz fiil dolaysyla veya
herhangi bir suretle sebebiyet verdii zarar ve hasardan doan tazminat talepleri, kabul eden devlete
(Trkiye) kendi mevzuatna gre, tetkik ve inta edilir (Madde 8, bent 5).
Bu itibarla, Trkiye'de, bu szleme hkmlerine tabi yabanc bir kuvvet veya sivil unsur mensubu
tarafndan, resmi vazifesini ifa srasnda, nc ahslara kar sebebiyet verilen zarar ve hasardan doan
tazminat talepleri, Trk Erkn Harbiyei Umumiye Riyaseti NATO Brosu Bakanl'na veya en yakn Trk
Garnizon Komutanl'na yaplacaktr. Bu makam, zarar ve hasan bir Trk asker kuvveti veya mensubu
tarafndan meydana getirilmi gibi telakki ederek, kanuni gerei yaplmak zere, yetkili makamlar nezdinde
icabna tevessl edecektir.
B) Resmi Vazife Dnda Talep Edilecek Tazminat
Gnderen devlete ait bir kuvvet sivil unsur mensubunun, Tr-kiye'de resmi vazife dnda, nc ahslara
kar iledii bir su veya herhangi bir haksz fiil dolaysyla veya sair suretle sebebiyet verdii zarar ve
hasardan doan tazminat talepleri ya doruca milli mevzuatmz dairesinde Trk makamlarna (hkmete
veya mahkemelere) veya zarar ve hasardan mesul saylan kimselerin mensup olduu devlet nezdinde icabna
tevessl edilmesi iin Trk Erkn Harbiye Umumiye Riyaseti NATO Brosu Bakanl'na veya en yakn Trk
Garnizon Komutanl'na yaplacaktr (madde 8, bent 6, a, b, c).
Bu yazda szlemenin uygulanmasnda izlenecek yol akla-nyor. 2 Austos 1954 tarihini tayan bu yaz, 20
Mart 1954 tarihli Resmi Gazete'de, yaymlanan NATO Kuvvetler Statsne Dair Szleme ile 7 Temmuz 1954
tarihinde Resmi Gazete'de yaymla-nan szlemenin Amerikallara da uygulanacana ilikin anlamadan
sonra yaymlanm olmasna ramen, 23 Haziran 1954 tarihli anlama ile onun tamamlaycs olan 23 Haziran
1954 tarihli notadan hi sz edilmemesi olduka gariptir. Hkmetin dier organlarndan habersiz anlama
ve nota verilmek suretiyle mullendirilen bu anlamann Amerikallarn arzu ettikleri gibi ilemesine elbette
imkn yoktu.
Gnderilen devlete mensup sivil veya asker unsurlarla onlarn yaknlarnn iledikleri su veya haksz fiil ve
sebep olduklar zarar veya hasar, resmi vazife esnasnda ilenmi ise, Trk yarg organlarnn takibinden
kurtuluyorlard. Bu kanunun, "Grevli Belgesi" verilmek suretiyle geni lde suiistimal edilmesi dahi
Amerikallar tatmin etmemi olacak ki; Trk Hkmeti zerine yaptklar siyasi bask sonunda, "nce kan
metinde tercme yanll yaplmtr" gerekesiyle szlemenin VII. maddesinin 3 a (ii) bendi ile VIII.
maddesinin uygulamas deitirilmitir. Szlemede yaplan deiiklik yledir:

6375 Sayl Kanunla Tasdik Edilen Kuzey Atlantik Antlama-sna Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerinin
Statsne Dair Szleme'nin VII. Maddesinin Statsne Dair Szleme'nin VII. Maddesinin 3 A (ii) Bendi ile
VIII. Maddesinin Tatbik ve Tadiline Dair Kanun5

Kanun No: 6816 Kabul tarihi: 16.7.1956

Madde 1 - 6375 sayl kanunla tasdik edilen "Kuzey Atlantik Antlamasna taraf devletler arasnda
Kuvvetlerinin Statsne Dair Szleme''nin VII. maddesinin 3 a (ii) bendi aadaki ekilde tatbik edilecektir:
Madde VII 3 a (ii) - Resmi vazifenin ifas dolaysyla veya resmi vazifenin ifas srasnda ilenen sular yahut
ihmali fiil ve hareket-ler,
Vazife hususunun tayinine mteallik esaslar gnderen devlet ile Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti arasnda
tespit olunur.
Madde 2 - 6375 sayl kanunla tasdik edilen szlemenin VII. maddesinin 4. fkrasna (resmi vazifesinin ifas
srasnda), ibare-sinden sonra (veya resmi vazifesini ifas dolaysyla), 5. fkrasna (resmi vazifesini ifa
srasnda) ibaresinden sonra (veya resmi vazifenin ifas dolaysyla) 5 (g) bendine (resmi vazifenin ifasndan
mtevellit) ibaresinden sonra (veya resmi vazifenin ifas srasnda) ve 8. fkraya (resmi vazifesinin ifas
srasnda) ibaresinden sonra (veya resmi vazifenin ifas dolaysyla) ibareleri ilave edilmitir.
Muvakkat madde - Bu kanun hkmleri, derdest iler hakknda da tatbik olunur.
Madde 3 - Bu kanun neri tarihinde mer'iyete girer.
Madde 4 - Bu kanun hkmlerini icraya icra Vekilleri Heyeti memurdur.
17.7.1956

Bu deiikliin kabulnden sonra, Adliye Bakanl u tamimi gndermitir:

TC
Adliye Vekleti
C. . U. Mdrl
Say: 31.7.1956
66 Genel
13 zel

TAMM6

C. Mddeiumumiliine

6375 sayl kanunla tasdik edilen "Kuzey Atlantik Antlama-s'nda taraf devletler arasnda Kuvvetlerin
Statsne Dair Szle-me'nin VII. maddesinin 3 a (ii) bendi 24.7.1956 talihinde mer'iyete girmi bulunan
6816 sayl kanunla tadil edilerek:
1) Mezkr szlemenin "resmi vazifenin ifas dolaysyla bir fiil veya ihmalden mtevellit sular"
eklindeki 3 a (ii) bendi, "resmi vazifenin ifas srasnda ika olunan sularla ihmali fiil ve hareketlerde bu
bentler mulne ithal edilmi bulunduundan badema tadil mevzuunun gz nnde tutulmas,
2) 6816 sayl kanunla mezkr szlemenin tadil edilen VII. maddesinin 3 a (ii) bendine ilave olunan
fkra hkm gereince; vazife hususunda Amerika Birleik Devletleri Hkmeti ile Tr-kiye Cumhuriyeti
Hkmeti arasnda aadaki esaslar dairesinde mutabakata varlm olduundan:
a) Bir kuvvet mensubunun resmi vazifesinin ifas dolaysyla veya resmi vazifesinin ifas srasnda bir su
ilemesi yahut ihmali fiil ve harekette bulunmas halinde, Amerika Askeri Yardm Kurulu (JUSMAT) bakan
veya vekili tarafndan fiilen ilendii mahal C. Mddeiumumiliine tevdi edilecek resmi vesikada, suun vazife
dolaysyla veya vazife srasnda ika edilmi olduu bildiril-dii takdirde; CMU'liklerince tahkikat hangi safhada
olursa olsun vazife bakmndan evrakn, Amerika'nn Trkiye'deki alakal askeri makamlarna tevdi olunmas;
b) 6816 sayl kanun muvakkat maddesinde, bu kanun hkm-lerinin derdest iler hakknda da tatbik
olunaca tasrih edilmi olduundan mevcut davalar ve derdest iler hakknda da (JUSMAT) tarafndan vazife
hususunda tanzim edilip suun ilendii mahal CMU'liine tevdi olunacak vesika zerine yukardaki bent
gereince muamele yaplmas;
c) Vazifelinin ifas dolaysyla veya vazifenin ifas srasnda bir su ilenmesi yahut ihmali bir fiil ve
harekette bulunulmas sebebiyle maznun muvakkaten yakalanm veya tevkif edilmi ise, CMU'liince
maznunun (a) bendinde yazl vesikada gsterilecek makama teslim edilmesi, icap etmektedir.
Yukarda belirtilen esaslar dairesinde muamele yaplmasn ve keyfiyetin kaza evresindeki mahkemelerle
CMU'liklerine tebliini ehemmiyetle rica ederim.

Adliye Vekili Y.
Mstear
Hadi Tan

Kuvvetler Statsne Dair Szleme metni, NATO'ya ye devletlerin ortaklaa hazrladklar ve her kelime ve
cmlesi stnde yaplan uzun tartmalardan sonra kabul edilerek, ye devletlerin kabulne sunulmutur.
Altnda NATO'ya ye btn devletlerin imzalar bulunan bu szlemenin kanunlarmzla uyumayan
(durumada temsilci bulundurma gibi) ksmlarnn deil de, yalnz Amerika'nn Trkiye'de bulunan
personelini, Trk mahkemelerinden karmak iin yaplan bu deiikliin gerekesinin eviri hatas olarak
gsterilmesinden de anlalaca gibi adli kapitlasyon niteliindeki bu deiiklik, basit bir tercme hatasnn
dzeltilmesi eklinde gsterilerek, TBMM'de aldatlmtr.
Deitirilen ekliyle VII, 3 (ii) bendi hem daha mullendirilmi ve vazife hususuna dair esaslar, yine
szlemeye aykr olarak, "gnderen ve kabul eden hkmetler arasnda tespit olunur", demek suretiyle,
Amerika'ya yeni bir taviz verilmitir. Bu deiiklik TBMM'den geirildikten sonra:
TC Hkmeti ile AB Devletleri Hkmeti arasnda 28 Temmuz 1956 tarihinde bu deiiklikle ilgili u muhtra
taraflarca kabul edilmitir:7
Amerika Birleik Devletleri Byk Elilii Hariciye Vekletine hrmetlerini takdim eder ve metni aada yazl
4625 sayl 28 Temmuz 1956 tarihli muhtrann alndn bildirmekle eref ka-zanr.
"6375 sayl kanunun, 6816 sayl kanunla muaddel VII. mad-desinin 3 a (ii) bendine ilave olunan fkra
gereince, bir kuvvet mensubunun resmi vazifesinin ifas dolaysyla veya resmi vazife-nin ifas srasnda bir
su ilemesi yahut ihmali fiil ve harekette bulunmas halinde, vazife cihetinin ve dolaysyla maznunun tabi
olduu kaza merciinin tayinine mteallik esaslar, gnderen devlet ile Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti arasnda
tespit olunacandan bu hususta muktezi mutabakatn temini iin aada teklif edilen usuln ABD
Bykelilii'nce kabul edilip edilmediinin bu vek-lete bildirilmesi rica olunur.
Vazife hususu aada yazl esaslar dairesinde tayin ve tespit olunur:
1. ABD asker kuvvetlerinin Trkiye'de mensup olduklar makam igal eden en yksek dereceli zatn
imzasn havi resmi bir vesikada, fiilin vazife dolaysyla veya vazife srasnda ilendii bildirildii takdirde bu
husus Trk adli makamlar tarafndan ka-bul olunacaktr.
2. Bu vesika, suun ilendii mahal Cumhuriyet Mddeiumu-miliine tevdi edilecektir.
3. 6816 sayl kanunun muvakkat maddesinde, bu kanun hkmlerinin, derdest iler hakknda da tatbik
olunaca tasrih edilmi olduundan, mevcut davalar ve derdest iler hakknda da, bundan evvelki fkralarda
yazl olduu ekilde bir vesika tanzim edilip suun ilendii mahal C. Mddeiumumiliine tevdi edildiinde,
tahkikat hangi safhada olursa olsun vazife bakmndan evrak veya dosya Amerika'nn Trkiye'deki alakal
asker makamlarna tevdi olunacaktr.
4. Maznunun muvakkaten yakalanm veya tevkif edilmi olduu hallerde, ayet su vazifeden
mtevellit veya vazife srasnda ilenmi ise; o ahsn teslim edilecei makam ve mahal, vesikada ayrca
tasrih olunacaktr.
5. Trkiye gnderen devlet durumunda bulunduu takdirde yukardaki bendlerde yazl bilcmle
hususlar Trk kuvvetlerine mensup ehas hakknda da aynen tatbik olunur.
ABD Bykelilii yukarda aynen alnan muhtrann 1 numa-radan 5 numaraya kadar olan bendlerinde teklif
edilen usul ze-rinde mutabk olduunu Hariciye Vekleti'ne memnuniyetle bildi-rir.
B. Eliliimiz, yukarda mnderi muhtrann 1. bendinde sz edilen en yksek dereceli Amerikan asker
makamnn Trkiye'de hali hazrda Amerikan Asker Yardm Kurulu (JUSMAT) Bakan veyahut onun
yokluunda bakan vekili olduunu Hariciye Vekleti'ne arz eder."
Bu anlamaya gre; verilmesi ngrlen grevlilik belgesinin geree uygunluunu incelemeye ve bu
hususta herhangi bir karar almaya Trk yarg organlar yetkili deildir.
Anlalyor ki, Kuvvetler Stats Szlemesi'nde, btn ye devletlerin kaza salahiyetlerini rhaniyetle
kullanma haklar VII, 3. b, bendine gre sakl kald halde Trkiye bu anlama ile bu hakkndan Amerikallar
lehine feragat etmi olmaktadr. Bylece Amerikallarn vazifeli olmadklar zamanlarda iledikleri sular-dan
zarar gren Trk vatandalarnn, Trk mahkemelerinde, Amerikallar tarafndan verilen grev belgeleri
karsnda ne ya-pacaklar konusu cevapsz kalmaktadr. Bu i o kadar fazla suiis-timal edilmektedir ki,
Amerikallarn yannda alan Trk tabii-yetindeki borlu ahslara dahi icra yolu ile haciz konulmamakta-dr.
Trkiye'de bulunan sivil yardm tekilatna (AID) da diplomatik muafiyet tannd iin Trk vatandalar ile
olan anla-mazlklar da Trk mahkemelerine gelmemekte ve anlamazlklar zlememektedir. Trkiye'deki
Amerikallara zel bir adli kapitlasyon getiren bu tadil kanunu, nota veya muhtra alnp vermek suretiyle
yaplan bu anlamalarn uygulanmasnda, Trk yarg organlar, doruluu dahi incelenmeyen grev
belgeleriyle yetkisizlik karar vermek zorunda braklmakta ve madur olmu davac Trk vatandalar
haklarn alamamaktadrlar. Bu imtiyazl devre srp gitmektedir.
kili anlamalara kar Trk kamuoyunda uyanan honutsuzluun parlamento iinde ve dnda her frsatta
dile getirilmesi ve Trk basnnda eletirilmesi sonucu sert tepkilerin basks altnda Trk Dileri Bakanl
ile, Amerika Bykelilii arasnda nota verilmek suretiyle, szlemenin VII. maddesinin 3 (a) (ii) fkrasnn
deitirilmesi yoluyla yeni bir anlama ya-plmtr. Bu konuyla ilgili olarak, ileri srlen iddialar ve akla-nan
grleri bir kez daha dorulayan bu anlama da yledir:8

Ekselans, Ankara, 24 Eyll 1968

Aada muhtevas kaytl 24 Eyll 1968 tarihli notanz aldm bildirmekle eref kazanrm:

"Ekselans,
Hkmetlerimiz temsilcileri arasnda Kuzey Atlantik Antla-masna taraf devletler arasnda Kuvvetlerinin
Statsne Dair Szleme'nin VII. madde 3 (a) (ii) fkrasnn uygulanmas ile ilgili grev belgeleri hakkndaki
grmelere atfta bulunmakla eref duyar ve aadaki hususlar teklif etmekten eref kazanrm:

MADDE I
Resmi vazifenin ifasnda yaplan fiil veya ihmalden doan su-larda grev belgeleri, dier NATO
memleketlerindeki tatbikata gre ve Kuzey Atlantik Antlamas'na taraf devletler arasnda Kuvvetlerinin
Statsne Dair Szleme'nin lafzna ve ruhuna uygun olarak, gnderen devlet makamlar tarafndan
verilecek ve Trkiye Hkmeti makamlar tarafndan dier NATO memleket-lerindeki tatbikata gre ve Kuzey
Atlantik Antlamas'na taraf devletler arasnda Kuvvetlerinin Statsne Dair Szleme'nin lafzna ve ruhuna
uygun olarak ilem grecektir.

MADDE II
1. Maddenin uygulamas aadaki usuller dairesinde olacak-tr.
A) Suun ilendii yerin savcs, sann, yukarda bahsi geen anlama hkmlerinden faydalanmaya
hakk olduunun kendisine bildirilmesi zerine, suun resmi vazifenin ifasnda yaplan bir fiil veya ihmalden
doup domad hususunu, Adalet Bakanl va-stasyla Trk Genelkurmay Bakanlndan soracaktr.
Bunun zerine, Trk Genelkurmay Bakanl bu hususu gnderen devlet ilgili makamlarndan tahkik
edecektir. (Gnderen devlet Birleik Devletler ise, ilgili makam Trkiye'deki Birleik Devletler Kuvvet-lerinin
en yksek rtbeli komutandr.)
B) Soruturmay mteakip gnderen devletin ilgili makamlar isnat edilen suun resmi grevin ifasnda
yaplan herhangi bir fiil veya ihmalden doduunu beyan eden bir belgenin yukardaki I. maddenin
hkmlerine uygun olarak verilmesini lzumlu grdk-leri takdirde, bu belgenin bir sureti derhal Trk
Genelkurmay Ba-kanl'na, dier bir rnei de sann grevli veya bal bulunduu birliin komutanna
gnderilecektir.
C) Grev belgesi, Trk Genelkurmay Bakanl'nca kabul edildii takdirde Adalet Bakanl vastasyla
suun ilendii yer savcsna gnderilecektir. Grev belgesinin Adalet Bakanl'ndan alnmas zerine, sank
hakkndaki ilemler yetkili adli mercilerce durdurulacak ve sann dosyas Trk Genelkurmay Bakanl'na
gnderilecektir. Bunu mteakip Trk Genelkurmay Bakanl, aada (D) ve (E) fkralarnda kapsanan haller
hari, dosyay gnderen devletin ilgili makamlarna iletecektir. Bunu mteakip sank aleyhindeki tahkikat
veya takibat durdurulacaktr. Gnderen devletin ilgili makamlar, Trk Genelkurmay Bakanlm davann
neticesinden resmen malumattar klacaktr.
D) Grev belgesi, Trk Genelkurmay Bakanl'nca kabule ayan bulunmad takdirde ve gnderen
devletin ilgili makamla-rnca geri alndnda, Trk Genelkurmay Bakanl, Adalet Bakanl vastasyla suun
ilendii yer savcsna bunu bildire-cektir. Bahis konusu yerin savcs, Adalet Bakanl vastasyla Trk
Genelkurmay Bakanl'na davann neticesinden malumat verecektir. Trk Genelkurmay Bakanl da bu
malumat gnderen devletin ilgili makamlarna intikal ettirecektir.
E) Grev belgesi Trk Genelkurmay Bakanl'nca kabule ayan bulunmad ve gnderen devletin ilgili
makamlarnca geri alnmad takdirde, dier ilgili Trk makamlaryla istiare yaplarak, Trk Genelkurmay
Bakanl'nn ve gnderen devletin diplomatik temsilcisiyle, gnderen devletin bir asker temsilcisinin
itirakyla mzakereler yoluyla bir anlamaya varlmasn teminen Dileri Bakanl malumattar klnacaktr.
Bu arada, grev belgesi ve sank aleyhindeki kanuni ilem, grev belgesi kabule ayan bulunmad takdirde
sann Trk mahkemelerince muhakeme edilmesi iin hazr bulundurulmasna tesir etmeksizin
durdurulacaktr.Mzakerelerin, grev belgesinin kabul veya gnderen devletin askeri makamlarnca geri
alnmas eklindeki sonucu, suun ilendii yer savcsna yukarda (C) ve (D) fkralarnda ngrld ekilde
gerekli ilem yaplmas zmnnda bildirilecektir.
Yukardaki hususlar Trk Hkmetince kabule ayan ise, bu nota ve ekselanslarnn bunu teyit eden
cevabnn, iki hkmet arasnda, ekselanslarnn cevabnn tarihinden itibaren yrrle girecek bir anlama
tekil etmesini teklif etmekten eref duyarm. Hkmetim, 28 Temmuz 1956 tarihli muhtra teatilerinde
mnderi grev belgeleriyle ilgili anlamann ayn tarihte son bulaca anla-yndadr.
Ekselans, teyiden arz ettiim en derin sayglarm kabul buyuru-nuz."
Cevaben, hkmetimin yukardaki hususlarla mutabk olduunu bildirmekle eref kazanrm.
Ekselans, en derin sayglarm kabul buyurunuz.

Ekselans hsan Sabri AGLAYANGL

Parker Thompson Hart Dileri Bakan
Amerika Birleik Devletleri Ankara, 24 Eyll 1968
Bykelisi
Ankara

Ekselans,
Aada muhtevas kaytl 24 Eyll 1968 tarihli notanz aldm bildirmekle eref kazanrm:
"Ekselans,
Hkmetlerimiz temsilcileri arasnda Kuzey Atlantik Antla-mas'na taraf devletler arasnda Kuvvetlerinin
Statsne Dair Sz-leme'nin VII. madde 3 (a) (ii) fkrasnn uygulanmas ile ilgili grev belgeleri hakkndaki
grmeler konusunda, size hitap eden bugnk tarihli notama atfta bulunmakla eref duyar ve aadaki
mutabakat zabtn teklif etmek isterim:
"Birleik Devletler mzakerecileri, dier NATO memleketle-rindeki tatbikatn. Birleik Devletler tarafndan
verilmi olan grev belgelerinin, istisnai hallerin grme konusu yaplmasn derpi eden bir kaytla kabul
edilmesi eklinde olduuna iaret etmiler-dir.
Trk mzakerecileri "put into efect" ibaresinin Trkede "ilem grecektir"e tekabl ettiine iaret
etmilerdir.
Gnderen devletin sank ferdinin, derhal ve sratle muhakeme edilmesini gerektiren NATO/SOFA
hkmlerinin ifas ve adaletin uygun ve messir ekilde yerine getirilmesini teminen, Trk H-kmeti,
mzakerelerin iki ay iinde anlamaya mncer olmamas halinde, gnderen devletin eldeki meselede kendi
kanunlar tahtnda gerekli tedbirleri almasna msaade edecektir. Trk Genelkurmay Bakanl, grev
belgesini Adalet Bakanl vastasyla ilgili savcya intikal ettirecektir. Bunu mteakip sank aleyhindeki
tahkikat veya takibat durdurulacaktr. Sann dosyas gnderen devlet yetkili makamlarna iletilecektir. Trk
Hkmeti, bu hkmn tatbik mevkiine konulmas iin yetkili makamlarla lzumlu tedbirleri alacaktr.
zerinde mutabakata varlamayan meseleler, benzer meseleleri kapsayan ilerideki olaylarda tatbik
edilebilecek bir karara varabilmek maksadyla, grme mevzuu olmaya devam edeceklerdir."
Ekselanslar hkmetinin yukardaki mutabakat zaptn teyidine ttla kesp etmekten mteekkir kalacam.
Ekselans, teyiden arz ettiimi en derin sayglarm kabul buyurunuz."
Cevaben, hkmetimin yukardaki mutabakat zabtn teyit ettiini bildirmekle eref kazanrm.
Ekselans en derin sayglarm kabul buyurunuz.

hsan Sabri ALAYANGL

Dileri Bakan

Ekselans
Parker Thompson Hart
Amerika Birleik Devletleri
Bykelisi

Bu anlama ile gnderen devletin ilgili makamlarnn verecei grev belgelerinin Genelkurmay Bakanl
tarafndan kabule deer grlmeleri art ilk defa kabul edilmi oluyor. I. maddenin imdiye kadar
yaplagelmekte olan Trkiye'deki uygulamalarn, NATO Kuvvetler Stats Szlemesi'nin lafzna ve ruhuna
uygun olarak yrtlmedii ve grev belgelerinin de dier NATO lkelerindeki tatbikata gre yaplmad
aklanarak, bundan sonra szlemenin ruhuna ve lafzna aykr bir uygulama yaplmayaca belirtilmekte ise
de; bunu ayn tarihli dier bir nota yalanlamakta-dr. Bu anlamann son paragrafnda 28 Temmuz 1956
tarihli muhtra teatisiyle ilgili anlama yrrlkten kaldrlyorsa da, yine NATO Kuvvetler Stats
Szlemesi'nin ruhuna ve lafzna uygun olmayan ve Trkiye'de dier NATO lkelerinden farkl uygulama
getiren, 23 Haziran 1954 tarihli anlama ve onun eki olan 23 Hazi-ran 1954 tarihli nota ile yaplm olan
anlamalarn da kaldrlmas veya ayn temel ilkeler iinde deitirilmesi veya kaldrlmas zo-runlu olduu
halde bu da yaplmamtr.
Bu anlama ile ilgili; 24 Eyll 1968 tarihli nota da ise; Trk mzakerecileri "put into effect" ibaresinin
Trkede "ilem grecektir"e tekabl ettiine iaret etmilerdir. Amerika bunu byle anlamyor, anlamna
gelen kapal bir ifade ile, bu yzden kacak anlamazlklar iki ay iinde anlamaya mncer olmamas halinde,
gnderen devletin eldeki meselede kendi kanunlar tahtnda gerekli tedbirleri almasna msaade edecektir.
Ve Trk Genelkurmay Bakanl da kabul etmedii ve zerinde bir mutabakata varlmayan grev belgesini
Adalet Bakanl araclyla ilgili savcla gnderecek ve sank aleyhindeki takibat veya tahkikat durdurularak
dosya Amerikan makamlarna teslim edilecektir, denilmek suretiyle, ayn tarihli anlamada Trk Genel-
kurmay'nn srarlar karsnda grev belgesinin suiistimal edilerek, Trk kanunlar ve mahkemelerini hie
sayan bir uygulama kaldrlm gibi gsteriliyorsa da, ayn tarihli baka bir nota ile anlamann bu hkm
yrmez hale getirilerek, bundan nceki eski anlamaya dnlmtr. Anlamada Trk mzakerecilerinin
Amerikallara kar egemenlik hakkmz korumakta gsterdikleri baary, Amerikan elisinin, Dileri
Bakanl'na verdii ayn tarihli baka bir notann kabul ile, geri alm olmasn zlerek karlamamaya
imkn yoktur. Grld gibi uzun sren mzakereler sonunda egemenlik haklarmzn gereklerine ve dier
NATO lkelerindeki uygulamalara ve Kuvvetler Stats Szlemesi'nin ruhuna ve lafzna uygun bir
anlamaya varlm iken baka bir nota ile yeni anlama, eski uygulamalarn devamn salayacak ekilde
deitiriliyor. Bunu baarl bir d politika olarak grmeye ve gstermeye imkn yoktur. rneklerini vermi
olduumuz Resmi Gazete'lerde yaymlanan belgeler de bu grmz dorulamaktadr. Bu nota ile,
Trkiye'de bulunan her Amerikal, Trk snrlarndan ieriye girdii andan itibaren tekrar kncaya kadar
grevli olacak, iledii sulardan dolay Trk mahkemelerinde yarglanamayacak, zarara urayan ve madur
olan Trk vatandalar da haklarn alacak bir makam bulamayacaklardr.

Vergi Muafiyetleri Anlamas ve Eki

Mterek savunma ad altnda ABD tarafndan veya onun adna yaplan masraflara, ABD tabiiyetindeki irket
ve ahslardan veya bunlar tarafndan altrlan ABD tabiiyetindeki kiilerden veya Trkiye'ye ithal olunan
eyadan vergi alnmasn ngren ve 23 Haziran 1954 tarihli anlamalar zincirinin sondan ikinci halkasn
tekil eden anlama, vergi muafiyeti anlamas ve onun gmrk ekidir.
Gerekte, Kuvvetlerin Statsne Dair Szleme'nin IX, X, XI, XII, XIII, ve XIV. maddeleri, bir kuvvet veya
sivil unsurun, kabul eden devlet lkesinde tabi olaca vergi, gmrk ve kambiyo kurallar hakknda ak ve
seik hkmler getirdii halde, Amerika yapt zel ikili anlamalar, notalar ve muhtralarla bunlar
genileterek devlet iinde devlet gibi vergisiz, gmrksz, kont-rolsz ve yarg organlarndan uzak olarak,
Trkiye'de kanunlard ve kanun st bir stat iinde yaantsn srdrmektedir.
Bu anlama ve eki incelendiinde ikili anlamalarn bilinmeyen ynlerinden bir ksm daha gn na
karlm olacaktr.

Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri Arasnda Vergi Muafiyetleri Anlamas9

Kuzey Atlantik Antlamas gereince deruhte ettikleri vecibe/er erevesi dahilinde, Trkiye Cumhuriyeti
Hkmeti ile Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, mterek savunma iin Amerika Birleik Devletleri
tarafndan veya onun namna yaplan masraflar ilgilendirebilecei nispette, Trk vergileri mevzuunda
aadaki hususlarda mutabk kalmlardr:
1) Trkiye Hkmeti tarafndan, aada ikinci ve nc fkralarda tadat olunan Trk vergi, munzam vergi,
resim, har ve cretlerden muafiyet salanacaktr. Bu vergi muafiyeti, Amerika Birleik Devletleri'nin
herhangi bir d yardm program gereince yapaca masraflar da dahil olmak zere, mterek savunma
gayreti urunda eya, tesisat ve hizmetler iin Amerika Birleik Devletleri tarafndan veya onun namna
Trkiye'de yaplan btn masraflara tatbik edilecektir.
2) Amerika Birleik Devletleri tarafndan veya onun namna yaplan ve yukardaki 1. fkrada mevzubahis
edilen masraflara aadaki Trk vergi ve resimleri sirayet ettirilmeyecektir.
a) Trkiye'ye ithal olunan eyadan ve bu ithalat dolaysyla alnan vergi, resim ve cretler.
b) Muamele vergisi.
c) Nakliyat resmi.
d) Harlar ve damga resmi.
e) Elektrik cereyan ve havagaz istihlaki zerinden alnan devlet ve belediye vergileri ve bunlarn
zamlar.
f) Kazan ve motorlardan belediyelerce alnan resimler.
g) Dahilde tedarik olunan akaryaktlar zerinden alnan vergi-ler,h) Telgraf ve telefon cretleri
zerinden alnan Milli Savunma vergisi.
i) Gemi ve uaklar dolaysyla liman ve hava meydanlarndan alnan resim ve cretler.
j) Belediyelerce alnan ilan ve tellallk resimleri.
k) eker istihlak vergisi.
1) Mamul ttn ve ikilerden alnan inhisar resmi, mdafaa ve hususi istihlak vergileri.
3) Amerika Birleik Devletleri tarafndan veya onun namna yaplan ve yukarda 1. fkrada zikrolunan
masraflara Amerika Birleik Devletleri tabiiyetindeki irket ve ahslardan veya bunlar tarafndan istihdam
olunan Amerika Birleik Devletleri tabiiyetindeki fertlerden alnan gelir ve kurumlar vergileri de sirayet
ettirilmeyecektir.
4) Yukarda 2. ve 3. fkralarda tadat olunan vergi, munzam vergi, resim, har ve cretlerden muafiyet
salanmas hususunda tatbik olunacak usuller ve ibu muafiyetin mul bu anlamann ekinde tespit
olunmutur.
5) Muafiyet, Amerika Birleik Devletleri tarafndan finanse edilen mukaveleler dolaysyla, mteahhitler
veya bunlara kar taahhde girimi ikinci mteahhitler tarafndan yaplan masraflar ile ilgili olarak, yukarda
2. ve 3. fkralarda tadat olunan, eer mevcut ise, vergi, munzam vergi, resim, har ve cretlere de amil
olacaktr.
6) bu anlama hkmleri fertler tarafndan yaplan masraflara tesir etmeyecei gibi, ibu anlama
erevesine girmekle beraber mubayaa ve ihaleye salahiyetli bir memur veya Amerika Birleik Devletleri
tarafndan veya onun namna mukavele akdine usulne uygun olarak yetkili klnm dier bir ahs
tarafndan akdedilmi bir mukaveleye dayanmayan kk masraflara da tatbik olunmayacaktr.
7) Sarfiyatn Trkiye Hkmeti tarafndan yapld ve bilahare tamamen veya ksmen Amerika Birleik
Devletleri Hkmeti'nce Trkiye Hkmetine dendii, Enfrastrktr ve benzeri prog-ramlara gelince, bu
masraflara Amerika Birleik Devletleri'nin itirak hissesinin anlamann 2. fkrasnda zikredilen vergi ve
resimlerle bu anlamann'8. fkras gereince masraflara sirayet ettirilmemesi bilahare kabul olunabilecek
dier vergi ve resimler dldkten sonra kalan bir mebla olarak denmesini mmkn klacak usuller tespit
ve tatbik olunacaktr.
8) bu anlamada sarahaten masraflara sirayeti nlenmemi olan ve ibu anlamada derpi edilen
Amerika Birleik Devletleri masraflar kategorilerine kabili tatbik telakki edilebilecek Trk vergi, munzam
vergi, resim, har ve cretleri hakknda iki hkmet, bu gibi vergilerden muafiyet tannmasnn ibu
anlamaya esas tekil eden prensiplere uygun olup olmad hususunda mzakerede bulunacaklardr. Uygun
olduu neticesine varld takdirde, iki hkmet, Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'ne ibu anlamada
derpi edilenlere mabih mnasip bir muafiyet salanmas iin usuller ihdasna girieceklerdir.
9) bu anlama, Trkiye Hkmeti tarafndan mevcut anla-malar ve mevcut Trk mevzuat ile
salanan dier herhangi bir vergi muafiyetine tesir etmek maksadyla yaplmad gibi, 19 Haziran1951
tarihinde Londra'da imzalanan Kuzey Atlantik Ant-lamas Kuvvetlerinin Statsne Mtedair Szleme de ibu
an-lamaya tesir etmeyecektir.
10) bu anlama sosyal emniyet ve fertlerin istihdam ile ilgili dier yardmlardan muafiyet
salamayacaktr.
11) Trkiye Hkmeti ve Amerika Birleik Devletleri Hkmeti ibu anlamann, ihtiva ettii prensipler
gereince ve sadece an-lamada derpi edilen maksatlar iin messir bir ekilde tatbikatm salamak zere
ibirlii yapacaklar ve gerekli tedbirleri alacak-lardr.
12) Bu anlama mucibine tannacak muafiyet ibu anlama tarihinden sonra yaplacak btn masraflara
tatbik edilecektir.
Yukardaki hususlar tasdiken, iki hkmetin bu maksatla salahiyettar klnm bulunan mmessilleri ibu
anlamay imzala-mlardr.
Ankara'da, 23 Haziran 1954 tarihinde, her ikisi de ayn derecede muteber olmak zere Trke ve ngilizce
lisanlarnda iki nsha olarak yaplmtr.

Amerika Birleik Devletleri Trkiye Cumhuriyeti

Hkmeti adna Hkmeti adna
Avra M. Warren F. Kprl

Ek bu ek, anlamann bir cz' olup, anlamann 4. fkras hkmleri gereince, 2. ve 3. fkralarnda tadat
olunan vergi, munzam vergi, resim, har ve cretlerin dayandklar Trk kanunlarnn tarih ve numaralar ile
bunlar hakknda anlama ile kabul olunan muafiyetin mul ve bunlarn masraflara sirayetini nlemek iin
tatbik olunacak usuller aada gsterilmitir.
1- Trkiye'ye ithal olunan eyadan veya eyann Trkiye'ye ithali dolaysyla alnan vergi, resim ve cretler:
a) Gmrk vergisi (111511949 tarihli ve 5383 sayl ve 261211954 tarihli ve 6290 sayl kanunlar ve
bunlarn ek ve tadil-leri),
b) Gmrk vergisinden belediye hissesi (9/7/1948 tarihli 5237 sayl ve 11/5/1949 tarihli ve 5383 sayl
kanunlar ve bunlarn ek ve tadilleri),
c) thalat muamele vergisi (4/6/1940 tarihli ve 3843 sayl ka-nun ve ek ve tadilleri),
d) Rhtm resmi (16/8/1951 tarihli ve 5842 sayl kanun ve ek ve tadilleri),
e) Petrol ve mtaklarndan alnan istihlak vergisi (17/6/1930 tarihli ve 1718 sayl kanun ve ek ve
tadilleri),
f) Akaryaktlardan alman yol vergisi (22/2/1952 tarihli ve 5889 sayl kanun ve ek ve tadilleri),
g) Gmrklerde kullanlan baz vesikalara yaptrlan mdafaa pulu (3/5/1931 tarihli ve 2456 sayl
kanun ve ek ve tadilleri),
h) Bu vesikalarla ilgili damga resmi (29/5/1928 tarihli ve 1324 sayl kanun ve ek ve tadilleri),
i) Gmrk ardiye creti (11/5/1949 tarihli ve 5383 sayl kanun ve ek ve tadilleri).
Mterek savunma maksadyla Trkiye'ye ithal olunacak eyann nevi ve miktar ekin 18. maddesinde
zikredilen Trk maka-mna, bunlar ithal eden Amerika Birleik Devletleri makamlar veya Amerika Birleik
Devletleri ile mukavelesi bulunan mteahhit veya ikinci mteahhit veya Amerika Birleik Devletleri hesabna
masrafa yetkili Trk makamnca beyan olunur. Bu malumat muhtevi beyanname mevzubahis ithalatn
anlama hkmleri gereince vergiden muaf tutulacan tasrih ettii gibi bu beyannameye eyann orijinal
faturalar veya bunlarn tasdikli suretleri ile mmkn olduu takdirde ve iki hkmetin emniyeti bakmndan
mahzurlu deilse yaplacak iin planlar, projeleri, mukaveleleri ve artnameleri eklenir. Bu beyannamenin
sz edilen Trk makamnca tasdikli bir nshas gmrk makamlarna ibraz ve eya yukarda yazl vergi,
resim ve cretlerden muaf olarak Trkiye'ye ithal olunacaktr. uras mukarrerdir ki, ibu fkrann mulne
giren vergi muafiyeti, Trkiye haricinde mubayaa edilip Trkiye'ye ithal olunan eya hususunda da muafiyeti
tazammun eder.
Mterek savunma ile ilgili ie lzumlu yabanc meneli eyann Trkiye dahilinde tedarikine lzum.hasl
olduu ahvalde u esaslara uyulacaktr: Yabanc meneli eya dahilde bu iin ticareti ile uraan
messeselerden byk miktarlarda yeni olarak satn alnm bulunduu takdirde eyay satan messese veya
ithalin yapld gmrk kaytlarndan bu eya iin ithal srasnda den-mi yukarda yazl vergi, resim ve
cretin tutar mmkn olduu nispette hesap olunarak ilgili Amerika Birleik Devletleri maka-mna veya ona
izafetle mteahhide Trkiye Hkmetince iade olunacaktr. Bu suretle tedarik olunan eyann ibu
anlamada derpi olunan gayelere lzumu ve miktarnn ie yeterlii ek'in 18. fkrasnda zikrolunan Trk
makam tarafndan ve alcnn verecei beyanname ile bundan evvelki fkrada derpi edildii vehile
eklenecek vesikaya msteniden tasdik olunacaktr.
Bu esaslar akaryakttan gayr eyaya mnhasr olup dahilde tedarik olunacak akaryaktlara ait vergilerle ilgili
hususlar aa-da 9. fkrada belirtilmitir.
Bu usuller, mterek mdafaa maksadyla ihtiya grlen e-yann sratle tedarikini teminen, Trk
gmrklerince uygulan-makta olan dier usullerle hemahenk olarak tatbik olunacaktr.
2- malat muamele vergisi (4/6/1940 tarihli ve 3843 sayl ka-nun ve ek tadilleri):
a) Amerika Birleik Devletleri Hkmetinin veya ona izafetle bir mteahhidin bakalarna teslimatta
bulunmakszn mnhasran mterek savunma mevzunu tekil eden ite kullanlmak zere Trkiye'de bizzat
yapacaklar imalat muamele vergisinin mulne giren iler dolaysyla denmesi gereken muamele
vergisinden muaf olacaktr.
b) Amerika Birleik Devletleri Hkmeti veya ona izafetle bir inaat mteahhidi tarafndan mterek
savunma maksadyla da-hilde imal edilmi maddeler satn alnd takdirde, bunlarn mu-amele vergisine tabi
tutulmu olanlarnn muamele vergileri u suretle tespit ve Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'ne veya
inaat mteahhidine iade olunacaktr. Snai messesenin muamele vergili sat fiyat iinde muamele vergisi,
maddenin tabi bulunduu nispete gre halen u nispetlerle ifade edilir:

12.5 15 18
112.5 115 118

Muamele vergisine tab tutulmu yerli mamuller iin denen muamele vergisi, mamul imal eden snai
messeselerin vergili toptan sat bedellerine, mamullerin tabi bulunduu vergi nispetlerine gre yukarda
belirtilen nispetler tatbik edilmek suretiyle bulunabilecektir. Bu maddeleri satn alanlar o maddeyi hangi snai
messeseden satn aldklarn, bu maddelerin o messeselerden vki teslimleri iin muamele vergisi denmi
olup olmadn tevsik edecek vesaiki de temin edip iade olunacak verginin hesabn bunlarla tevsik
edeceklerdir. Bu eya dorudan doruya imali yapan snai messeseden satn alnmayp da o trl eyann
ticaretiyle uraan ticarethanelerden byk miktarlarda satn alnd ahvalde de tccarn bu mal ihmali
yapan snai messeseden hangi fiyatla satn alndnn yukarda belirtilen unsurlar bakmndan tevsiki
lazmdr, ta ki yukarda gsterilen nispetlerin tatbik olunaca, snai messesenin vergili toptan sat fiyat
bulunabilsin.
3- Nakliyat resmi (10 Nisan 1340 hicri tarihli ve 472 sayl ve 17/5/1940 tarihli ve 3828 sayl kanunlarla ek ve
tadilleri):
Mterek savunma faaliyetleri ile ilgili eyann Trkiye'de va-pur ve trenlerle nakli dolaysyla denecek
nakliyat resmi Amerika Birleik Devletleri makamlar veya ona izafetle mteahhit tarafndan nakliyat
messeselerinden alnp muhafaza olunacak vesaiki tevsik olunmak suretiyle hesap ve Trkiye Hkmeti'nce
ilgili Amerika Birleik Devletleri makamna veya mteahhide iade olunacaktr.
Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nce ibu anlamada derpi olunduu vehile mterek savunma ileriyle
resmen vazi-felendirilen personelin Trk ehirleri arasnda tren ve vapurlarla ve bu ilerle ilgili olarak
yapacaklar seyahatler dolaysyla de-necek nakliyat resmi de ayn suretle tevsik olunmak artyla Trkiye
Hkmeti'nce iade olunacaktr.
4- Harlar (25/2/1952 tarihli ve 5887 sayl kanun ile dier kanunlarda yer alan harlar ve bunlarn ek
ve tadilleri):
Bu anlamann mulne giren mterek savunma maksatlar ile yaplan masraflarla ilgili muameleler,
mteallik bulunduu vesikada tasrih edilmek kaydyla, hartan mstesna olarak yap-lacaktr.
5- Damga resmi (29/5/1928 tarihli ve 1324 sayl kanun ile ek ve tadilleri):
Mnderecatnda mnhasran bu anlamann mulne giren mterek savunma maksatlar ile yaplan
masraflarla ilgili bu-lunduu tasrih edilmek artyla, Trkiye'de veya hariten tanzim edilmi olan evrak,
senetler ve ilanlar damga resminden mstesna olacaktr.
6- Devlete alnan elektrik ve havagaz istihlak vergileri (17/6/1930 tarihli ve 1718 sayl kanun ile ek ve
tadilleri):
Mterek savunmann icap ettirdii tesisatn inas, bakm ve iletilmesinde istihlak olunacak elektrik ve
havagaz devlet tara-fndan alnmakta olan istihlak vergisinden mstesna olacaktr. Tesisat sahasndaki
meskenlerde istihlak olunan elektrik ve hava-gaz da bu hkmn mulne dahildir.
7- Belediyelerce alnan elektrik ve havagaz istihlak vergisi (9/7/1948 tarihli 5237 sayl kanunla ek ve
tadilleri):
Yukardaki 6. fkrada belirtilen artlar dairesinde istihlak olunan elektrik ve havagaz belediyelerce alnan
istihlak vergisi ile zamanlarnda da mstesna olacaktr.
8- Belediyelerce alnan motor ve kazan resmi (9/7/1948 tarihli 5237 sayl kanun ile ek ve tadilleri):
Mnhasran mterek savunma maksadyla yaplan masraflar ile ilgili ilerde muharrik kuvvet olarak
kullanlacak motorlarla buharl kazanlar, belediyelerce alnan ruhsat resminden ve zamlarndan mstesna
olacaktr.
9- Dahilde tedarik olunacak akaryaktlardan alnan vergi ve resimler (Ekin 1. fkrasnda zikredilen
kanunlar ile 9/7/1948 tarihli ve 5237 sayl kanun ve ek ve tadilleri):
Mterek savunma maksadyla yaplan masraflarla ilgili ilere lzumlu akaryaktlar vergisiz ithali prensibi
anlamann 2. fkra-snn (a) bendinde ve ekin 1. fkrasnda yer almtr. Anlamann 2 (g) fkrasnda yer alan
hkm ise mezkr prensibi tamamlayc bir hkmdr. Bu hkme gre:
(a) NATO Silahl Kuvvetler Stats Szlemesinde ve buna mzzeyel anlamalarda tarif olunduu
vehile, Amerika Birleik Devletleri askeri kuvvet ve sivil unsur mensuplar bulunan Amerika Birleik
Devletleri tabiiyetli personelin resmi vazifeleriyle ilgili hizmetler dolaysyla yapacaklar seyahatlerde
kullandklar tatlar iin parekende olarak satn alacaklar akaryakt konusunda, halen memleketimizdeki
yabanc elilik mensuplar ile asker heyetlerin istifade ettikleri usuller tatbik edilmek suretiyle, denmesi
melhuz vergiler bertaraf edilecektir.
(b) Amerika Birleik Devletleri Hkmeti veya onun namna inaat mteahhidi tarafndan mnhasran
mterek savunma ile ilgili ilerde kullanlmak zere, ekin 1. fkras ile derpi olunan usuller dairesinde byk
miktarda tedarik edilen akaryakt kfi gelmedii veya ihtiyacn sratle temini zarureti hasl olan ahvalde
lzumlu akaryakt Trkiye'deki tevzi messeselerinin nceden tespit edilerek depolarndan, perakende
olmamak zere, hasl olan ihtiyaca tekabl edecek miktarlarda, elilikler hakknda uygulanan usul dairesinde
vergisiz olarak tedarik olunabilecektir.
Ekin 18. fkrasnda zikredilen Trk makam muaf en ithal olunan akaryaktlarn miktarn da gz nnde
bulundurarak hu fkrada derpi olunan usul dairesinde tedarik olunan akaryaktla-rn bilfiil mterek savunma
ihtiyalarna tekabl etmesini temin edecektir.
(c) Dahilde istihsal olunacak akaryaktlar mterek savunma maksadyla kullanlmak zere Amerika Birleik
Devletleri Hk-meti veya ona izafetle inaat mteahhidi tarafndan, istihsali yapan messeselerden vergisiz
olarak alnacaktr. Ekin 18. fkrasnda zikredilen Trk makam bit suretle tedarik olunan akaryaktlarn bilfiil
mterek mdafaa ihtiyalarna tekabl etmesini temin ede-cektir.
10- Telgraf ve telefon cretlerinden alnan mdafaa vergi-si(17/2/1947 tarihli ve 5004 sayl kanun ile ek
ve tadilleri):
Amerika Birleik Devletleri Hkmeti veya ona izafetle Amerika Birleik Devletleri tabiiyetli inaat
mteahhitlerinin mdafaa ver-gisine tabi telgraf ve telefon masraflarna isabet eden ve posta idarelerinden
alnm makbuz vesair vesikalarla tevsik edilen mdafaa vergisi Trkiye Hkmeti'nce Amerika Birleik
Devletleri Hkmetine veya inaat mteahhidine iade olunur.
11- Gemi ve uaklar dolaysyla liman ve hava meydanlarnda alnan resim ve cretler:
Mnhasran bu anlamann mulne giren mterek savunma ile ilgili olmak zere,
(i) Eya yklemek veya boaltmak,
(ii) Personel almak veya brakmak,
(iii) Dier maksatlarla
Trk limanlarna veya Trk hava meydanlarna gelen gemi ve uaklarla bu gibi gemi ve uaklardan Trk
liman ve hava mey-danlarna boaltlan veya bunlara yklenen eyaya aadaki resim ve cretlerden
muafiyet salanacaktr:
(a) Liman igal resmi (9/7/1948 tarihli ve 5237 sayl) kanun ile ek ve tadilleri),
(b) Merakibi bahriyeden alnacak rsum (15 Nisan 1338 hicri tarihli ve 216 sayl ve 26/2/1931 tarihli ve
1755 sayl kanunlarla ek ve tadilleri),
(c) skele, rhtm, kanal vesaire ile ilgili mruriye resimleri (8/6/1936 tarihli ve 3004 sayl kanun ile ek
ve tadilleri),
(d) Rsumu shhiye (21 Nisan 1340 hicri tarihli ve 500 sayl kanun ile ek ve tadilleri ve 3/17/1936 tarihli
ve 3056 sayl kanun).
Trk makamlarnca mevzubahis gemilere fiilen ifa edilen hiz-metler karl alnacak cretler ibu muafiyetin
haricindedir.
(e) Fenerler, ziyal amandralar, geit amandralar, tahlisiye hizmetleri, klavuzluk ve rmorka) gibi
denizde can ve mal korunmasna mteallik hizmetlerle ilgili resim ve cretler (31/7/1936 tarihli ve 3056 sayl
kanun ve 16/8/1951 tarihli ve 5842 sayl kanun ile ek ve tadilleri),
Trk makamlarnca mevzubahis gemilere fiilen ifa edilen hiz-metler karl alnacak cretler ibu muafiyetin
haricindedir.
(f) Hava meydanlarnda yaplan hizmetler karlnda alnan cretler (14/6/1938 tarihli ve 3424 sayl
kanun ile ek ve tadilleri).
Trk makamlarnca mevzubahis uaklara fiilen ifa edilen hiz-metler karl alnacak cretler ibu muafiyetin
haricindedir.
Yukarda (a), (b), (c), ve (f) bentlerinde zikrolunan resim ve cretlerin masraflara sirayeti muafiyet yoluyla
nlenmitir. Yukar-da (d) ve (e) bentlerinde zikrolunan resim ve cretlerin masraflara sirayeti ise bunlarn
Trkiye Hkmetince bunlar deyenlere ia-desi suretiyle nlenecektir.
Ekin bu fkrasnda derpi olunan muafiyetler veya iadelerle ilgili hkmler, alakadar Trk makamlarnn Trk
mevzuatna gre yapmakla vazifeli bulunduklar hizmetlerin ifasna mani olmayacaktr.
12- Belediyelerce alnan ilan ve tellallk resmi (9/7/1948 tarihli ve 5237 sayl kanun ile ek ve tadilleri).
Mnhasran mterek savunma ile ilgili iler dolaysyla ak eksiltme ile yaplacak mubayaalarla ak eksiltme
veya kapal zarf usulyle yaplacak ihaleler belediye tellallk resminden, ilanlar belediye ilan ve resiminden
muaf olacaktr.
13- eker istihlak vergileri (17/6/1930 tarihli ve 1718 sayl kanun ile ek ve tadilleri).
Mnhasran Amerika Birleik Devletleri tabiiyetli personelin ihtiyac iin lzumlu tasfiye edilmi eker,
mtehavvil ve munzam istihlak vergilerinin dahil edilmeyecei bir fiyat ile eker fabrikalarndan Amerika
Birleik Devletleri Hkmeti'ne veya asker maazalar, kantinler, subay kulpleri gibi Amerika Birleik
Devletleri'nin zel asker teekkllerine satlabilecektir. Bu suretle satn alnacak ekerin mevzubahis Amerika
Birleik Devletleri personelinin ihtiyalarn karlayacak miktarda olduunun ek'in 18. fkrasndaki Trk
makam tarafndan tasdiki lazmdr. Bu tasdiki ihtiva eden talepname fabrikalara ibraz olunmadka byle bir
sat yaplamaz.
14- Mamul ttn ve ikilere ait inhisar resimleri, mdafaa vergisi ve hususi istihlak vergisi (28/5/1934
tarihli ve 2460 say-l,10/6/1938 tarihli ve 3437 sayl 21/5/1941 tarihli ve 4036 sayl ve8/6/1942 tarihli ve
4250 sayl kanunlarla bunlarn ek ve tadil-leri).
Yukarda 13. fkrada belirtilen esas ve l dairesinde Trkiye inhisarlar daresince, Amerika Birleik
Devletleri Hkmeti'ne veya asker maazalar, kantinler, subay kulpleri gibi Amerika Birleik Devletleri'nin
zel asker teekkllerine, mnhasran Amerika Birleik Devletleri personelinin ihtiyac iin, yerli mamul
ttnler ve alkoll ikiler, tekel kr hari, inhisar resminin, mdafaa vergisinin ve arapsa hususi istihlak
vergisinin katlma-yaca bir fiyatla verilebilir.
15- Gelir ve kurumlar vergileri (3/6/1949 tarihli ve 5421 say-l,3/6/1949 tarihli ve 5422 sayl ve
7/6/1949 tarihli ve 5432 sayl kanunlarla bunlarn ek ve tadilleri).
(a) Anlamann 3. fkras hkm mucibince Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nce veya onun namna
mteahhitlerce, Amerika Birleik Devletleri tabiiyetti ahs ve irketler tarafndan yaplan mterek mdafaa
faaliyetleri ile ilgili olmak zere Tr-kiye'de ihtiyar olunan masraflara gelir ve kurumlar vergileri si-rayet
ettirilmeyecektir. Keza sz geen ahs ve irketlerin istihdam ettikleri kimselerden yine Amerika Birleik
Devletleri tabiiyetti olanlar iin ihtiyar ettikleri masraflara da gelir vergisi sirayet ettirilmeyecektir. Gelir ve
kurumlar vergilerinin anlan masraflara sirayet ettirilmemesi keyfiyeti aadaki ekilde salanacaktr.
(1) Mterek mdafaa ilerini yapan Amerika Birleik Devletleri tbiyetli ahs ve irketlerden mezkr
ilerinden dolay, bu An-lamann demi mevcudiyeti halinde tahsil icab edecek olan Gelir ve Kurumlar
vergileri ile bunlarla ilgili her trl para cezalar tahsil olunmayacaktr.
(2) Mezkr ahs ve irketler tarafndan Amerika Birleik Dev-letleri tabiiyetli kimselere denen cret ve
serbest meslek kazan-lar gelir vergisinden istisna edilecektir.
(3) Mterek mdafaa ilerini yapanlar kurum ise, irket kazancndan gelir vergisi namyla tevkifat
yapmayacaklardr.
h) Yukardaki (a), (2) ve (3) bentleri vergi istisnas hkmn ihtiva ettiklerinden bu bakmdan mezkr irket
ve ahslar iin ifas gereken bir mecburiyet mevcut deildir.
c) Yukardaki (a) (1) bendindeki hkm mezkr ahs ve irket-lerin kazanlar zerinden hesaplanacak gelir
ve kurumlar vergilerinin tahsil olunmamas suretiyle masraflara sirayetini nlemektedir. Bu itibarla yukardaki
(a) (1) bendinde zikredilen ahs ve irketlerin Trkiye'de saladklar kazan zerinden bu anlamann ademi
mevcudiyeti halinde tahsili gerekecek olan gelir ve kurumlar vergilerinin tahsil safhasna kadar bu fkrann
balan-gcnda zikri geen gelir ve kurumlar vergileri ile vergi usul ka-nunlarnn hkmlerine riayet
edeceklerdir. Bilhassa, mezkr ahs ve irketlerin Trkiye'deki faaliyetleri dolaysyla kendileriyle i
mnasebetleri idame ettikleri ahs ve irketlerle cret ve serbest meslek kazanc demesi yaptklar
kimselerden Trk kanunlarna gre vergi mkellefi olanlar hakknda salahiyetli Trk makamlarnca istenecek
malumatn (ilgili defter ve vesikalarn ibraz da dahil olmak zere) verilmesi hususunda olduu gibi yukardaki
(a) (2) bendi dnda kalan kimselere yapacaklar cret veya serbest meslek kazanc demelerine ait
vergilerin tevkif ve tediyesi ile ilgili olarak da bu kanunlarn hkmleri tatbik olunacaktr.
d) 1 Ocak 1950 tarihi ile bu anlamann tarihi arasndaki devre zarfnda mterek mdafaa faaliyetleri ile
alakal olarak Tr-kiye'de faaliyette bulunmu olan Amerika Birleik Devletleri tabi-iyetli ahs ve irketlerden
bu anlama ile istisnas veya tahsil olunmamas kabul edilmi bulunan gelir ve kurumlar vergileri ile cezalar
talep olunmayaca gibi Amerika Birleik Devletleri tabiiyetli kimselere yaplan cret ve erbet meslek kazanc
deme-leri dolaysyla mmasili mlga vergiler ve cezalar da talep olunmayacak, evvelce tahsil edilmi bu
gibi vergi ve cezalar mevcutsa iade olunacak ve mezkr ahs ve irketler bu anlama ile istisnas veya tahsil
olunmamas kabul edilen gelir ve kurumlar vergileri ile mlga vergiler iin herhangi bir beyanname tevdiine
veya vesika ibrazna mecbur tutulmayacaklardr; bean art ki, bu anlama tarihinde Trkiye'de mterek
mdafaa faaliyetlerinde bulunan ve 1950'den beri devaml surette bu nevi faaliyetlerde bulunmu olan ahs
ve irketlerin 1 Ocak 1950 ile 31 Aralk 1953 tarihleri arasnda mezkr faaliyetlerinden elde ettikleri
kazanlara ait olmak zere, Trkiye Maliye Vekleti'nin 28 ve 29 numune numaral (gelir vergisi
beyannamesi) veya (kurumlar vergisi beyannamesi) tanzim ve bu beyannameyi 8 Temmuz 1954 tarihinden
evvel ilgili Trk vergi dairesine tevdi etmeleri gerekir.
Keza 1 Ocak 1950 ile bu anlama tarihi arasndaki devre zar-fnda Trkiye'de mterek mdafaa faaliyetleri
ile alakal faaliyette bulunmu olan Amerika Birleik tabiiyetli ahs ve irketler tarafndan Amerika Birleik
Devletleri tabiiyetli olmayan kimselere ya puan cret ve serbest meslek kazanc demeleri ile bunlardan
kesilen veya kesilmesi icap eden vergileri gsterir bir muhtasar beyannameyi (Trkiye Maliye Vekletince
yaymlanan 15 numune numaral beyanname) bu anlama tarihinden itibaren 6 ay zarfnda ilgili Trk vergi
dairesinde tevdi ettikleri takdirde ibu vergilerden dolay ceza kesilmez ve kesilmi olan vergi cezalar ile misil
zamlar terkin olunur ve tahsil edilmise iade edilir.
16- bu ek'te zikri geen kanunlardan herhangi birinin tadili, ilgas veya yerine dier bir kanun ikamesi
halinde, anlamada derpi olunduu vehile, vergilerin masraflara sirayetini mnasip surette nlemek
maksadyla iki hkmet, anlamasnn 8. fkra-snda tasrih olunduu vehile ve aada 18. fkrada
zikrolunan makamlar vastasyla istiare edeceklerdir.
17- Anlamann ve ibu ek'in tatbikat ile ilgili teknik teferruat ve ibu ek'te tespit edilen usullerde
yaplmasna lzum grlecek deiiklikler, her iki hkmetin karlkl emniyet mlahazalar ile lzum
grlecek deiiklikler de dahil olmak zere, iki hkmetin yetkili makamlar arasnda karlkl anlama
mevzuu yaplacaktr.
18- Anlamann 11. fkrasnda derpi olunduu vehile anla-mann messir bir ekilde tatbiki
bakmndan Trkiye Hkmeti iin yetkili koordinasyon mercii, 13 Mart 1952 tarihli ve 3/14591 sayl icra
Vekilleri Heyeti kararyla tekil edilmi bulunan Atlantik Antlamas Merkez Heyetidir.
Amerika Birleik Devletleri Hkmeti iin yetkili koordinasyon mercii de Amerika Birleik Devletleri'nin
Ankara'daki Bykelilii'dir.
Taraflar lzumunda birbirleriyle istiare ederek bu mercilerin yerine bakalarn ikame edebilirler.

Zabt
uras mukarrerdir ki, anlamann 3. fkras ve ek'in 15 (a) bendi mucibince gelir ve kurumlar vergileri
hususunda kabul edilmi bulunan muafiyetler, ileride anlamann 8. fkras gereince aksine karlkl bir
mutabakata varlmadka, Trkiye Hkmeti ile aralarnda mevcut bir mukavele gereince (teknik yardm
ileri mstesna) Trkiye de faaliyette bulunan ahs ve irketler hari olmak zere, Amerika Birleik Devletleri
tabiiyeti! ahs ve irketlere tatbik olunacaktr.

Grlyor ki, AB Devletleri Hkmeti 1954 yl Haziran ayna kadar, Trkiye'de kendi siyasi, iktisadi, mali ve
askeri politikasn nasl yrtecei hakknda ok geni ve derin bir hazrlk yapm, bu arada, Trkleri,
Trkiye'yi Trk kanunlar ve mevcut dzensizlii, etnik gruplar, eitli akmlar, dini inanlar ve idari sistemi
ve devlet mekanizmasnn nasl ilediini btn ynleriyle incelemitir. 23 ubat 1945 ile 23 Haziran 1954'e
kadar 9 yl aan devreyi Amerikallar, Trkiye'de aratrma, bilgi toplama, deneme, rgtleme ve yerlemeyi
de iine alan geni bir hazrlk devresi olarak kullanmlardr. 1954 yl banda hazrlklar tamamlanm ve
plann uygulanmas iin artlar ve ortam elverili bulan Amerikallar, hemen uygulamaya gemilerdir. Bu
blmde vermi olduumuz anlamalarn 23 Haziran 1954 tarihini tamas bir te-sadf deildir, Trkiye'yi
her ynden Amerika'nn kontrol ve smrs altna koymak iin hazrlanm olan planlarn ikili anla-malar
biiminde uygulamaya konulduu bir tarihtir. 23 Haziran 1954 tarihi, Trk-Amerikan ilikilerinde yeni bir
dnemin balan-gcdr.
Trk Hkmeti, ekonominin 1954 yl sonlarnda karlamaya balad glklerden kurtulma midini
enflasyonist bir para poli-tikasyla Amerikan yardmna balamt.
1954 balarnda artan skntlar karsnda hkmet, Amerika ile birbiri ardndan ok ar artlar olan ikili
anlamalar imzalayarak, Trkiye'yi Amerika'nn bir smrgesi haline getirmekte bir saknca grmemitir.
Amerikallar verdikleri bor ve kredilerle Amerika'dan alnacak her trl malzemelerle, bunlar iin yaplacak
hizmetleri, kendi kanunlarna gre, vergilendirdikleri halde Trkiye'de yrrlkte olan vergi ve gmrk
kanunlarndan kendilerinin muaf tutul-malarn bu anlama ile kabul ettirmi olmalar, Amerikan karlar iin
bir baar ve Trkiye asndan bir yenilgi ve teslimiyettir.
Bu anlama ile Amerikallara tannan ok geni vergi ve gmrk muafiyetleri Trkiye'nin sadece bu yoldan
her yl 100 milyonlar kaybetmesine sebep olmaktadr. Trkiye'ye yoksulluk ve gvensizlik getiren bu tr
anlamalar Amerika'ya refah ve gven gtrmektedir.
Anlamann 9. maddesinde; "19 Haziran 1951 tarihinde Lond-ra'da imzalanan Kuzey Atlantik Antlamas,
Kuvvetlerinin Statsne Mtedair Szleme'de ibu anlamaya tesir etmeye-cektir" denilmek suretiyle bu
anlama ile elde edilmi olan muafiyetlerin, ad geen anlamaya dayanlarak kaldrlamayaca veya
snrlanamayaca, fakat yine o anlama ile tannan muafiyetlerin de Amerika iin bunlara ilaveten geerli
olduu eklinde garip bir uygulama getirilmektedir. Eer Kuvvetler Statsne Dair Szleme yrrlkte ise,
onu her yn ile aan ve genileten bu vergi muafiyeti anlamas yaplamaz. Her ikisinin de yrrlkte
kalmas ise; Amerika'nn her iki anlamadan da yerine gre, kendi karlar iin yararlanmak isteinin ak bir
belgesidir.
Anlamann 1. maddesinde, vergi muafiyetinin ABD'nin herhangi bir d yardm program gereince yapaca
masraflar da dahil olmak zere, mterek savunma gayreti urunda eya, tesisat ve hizmetler iin ABD
tarafndan veya onun adna Trkiye'de yaplan btn masraflara uygulanaca kabul edilmitir.
"Mterek savunma" ve "yardm" terimleri anlamada tanmlanmadna gre, bunlar "Trkiye'de yaplan
btn mas-raflar" cmlesinin anlam iinde deerlendirildii takdirde, Amerikallardan Trk Hkmeti'nin bir
kuru dahi vergi almas mmkn deildir. 2. maddede, Amerikallardan alnmayacak olan vergiler yle
sralanm: thalattan alnan vergi, resim ve cretler, muamele vergisi, nakliyat vergisi, harlar ve damga
vergisi, elektrik cereyan ve havagaz tketimi zerinden alnan devlet ve belediye vergileri ve bunlarn
zamlar, kazan ve motorlardan belediyelerce alnan vergiler, dahilde tedarik edilen akaryaktlar zerinden
alnan vergiler, telgraf ve telefon zerinden alnan milli savunma vergisi, gemi ve uaklar dolaysyla liman ve
meydanlardan alnan vergi ve cretler, belediyelerce alnan ilan ve tellallk vergileri, eker istihlak vergisi
mamul ttn ve ikilerden alnan inhisar vergisi, mdafaa ve hususi istihlak vergileri.
Bu vergiler; ABD tabiiyetindeki irket ve ahslardan veya bunlar tarafndan kullanlan ABD tabiiyetindeki
fertlerden, bunlara ilaveten gelir ve kurumlar vergileri de alnmayacaktr (madde 3).
Muafiyet, ABD tarafndan finanse edilen mukaveleler dolay-syla, mteahhitler veya bunlara kar taahhde
girimi ikinci mteahhitler tarafndan yaplan masraflar da kapsayacaktr (madde 5).
Grlyor ki, mterek savunma ad altnda Amerika Trkiye'de ucuz yaamakta, vergi dememekte ve
bunun Trkiye'deki mteahhitler ve onlarn yannda alan btn Amerikallara da uygulanmasn
salamaktadr.
Gerekte, Trkiye'nin savunma masraflar iin inhisar madde-leriyle telefon ve telgraf haberlemelerinden
alnan savunma ver-gisini dahi demekten kaan Amerika'nn, mterek savunma ile ilgili olmad
meydandadr. O yalnz kendi gvenlik ve savun-masn dnmektedir. Her trl masrafnn da mterek
savunmaya sokarak vergiden ve gmrkten mal karmaktadr.
Amerikal mteahhitlerin Trkiye'de yaptklar iler iin gm-rksz getirdikleri makina ve dier eya ve
malzemelerle, Trkiye'den vergisiz olarak temin ettikleri malzeme ve akaryaktn hesabn kim tutacak ve
kontroln kim ve nasl yapacaktr? Bun-larn Trk mteahhitlerine devredilmediklerini veya piyasaya
srlmediklerini kim temin edebilir? Trkiye'den satn alacaklar her maln zerindeki vergilerin, geri verilmesi
bu anlamann artlarndandr. Trkiye'nin, bu yollardan yaplan suiistimaller ve vergi kaybndan urad
zararlar, Amerika'nn yardm dediinin kat kat stndedir.

1 Resmi Gazete, No:8663, 1954, 10 Mart 1954 tarih ve 6375 sayl kanunla tasdik edilmitir.
2 Resmi Gazete, No:8778, 1954.
3 Muzaffer Kran ve Gltekin Gneri, Nato Kanun ve Antlamalarnn Trkiye'deki Mukayeseli Tatbikat,
Ankara, Ayyldz Matbaas, 1962, s.167.
4 bid., s.554.
5 Resmi Gazete, 1956, No: 9363.
6 Kran ve Gneri, Op. Cit., s.59.
7 Kran ve Gneri, Op. Cit,, s.59.
8 Resmi Gazete, 1969, No: 13257.
9 Resmi Gazete, 1954, No:8747.

KL ASKER TEMEL VE
UYGULAMA ANLAMALARI

Bu konuya, NATO1 adl kitaptan aktaracamz bir paragrafla gireceiz. "Yunanistan'da da Trkiye'de olduu
gibi Amerikan Yardm Kurulu personeli ve dier bir deile Amerikan Yardm Kurulu misyonu bulunmaktadr.
Buradaki Amerikan personeli (Military Facilities Agreement) ahkmna tabidirler." Bu paragrafta sz edilen
Askeri Kolaylklar Anlamas (Military Facilities Agreement), Trk ve Amerikan hkmetleri arasndaki askeri
anlamalarn temel belgesidir ve 23 Haziran 1954 tarihini tar. Bir Bakanlar Kurulu kararndan alnan yetkiye
dayanlarak yaplm olan bu anlama, Bakanlar Kurulu'nun ve Trkiye Byk Millet Meclisi'nin onaylarndan
da geirilmemi olduundan anayasaya gre; yrrle de konulmamas gerekirdi. Fakat, zamann hk-
meti, bu askeri anlamaya dayanarak, Amerikallarn, Trkiye'de mterek savunma tesisleri ad altnda, s
ve kolaylklar kurmalar iin deiik tarihlerde uygulama anlamalar yapmakta bir saknca grmemitir. Bu
anlama da dierleri gibi NATO Antlamas'nn 3. maddesine dayanlarak yaplmtr.
Askeri Kolaylklar Anlamas Dileri Bakanl tarafndan yapld halde, uygulama anlamalarnn
yaplmasnda, Amerikallar, deiik yollardan yaklamay daha uygun bulmular-dr.
rnein; Hava Teknik Anlamas ile Muhabere Elektronik anlamalar, Dileri Bakanl tarafndan; kara
ordusu iin Harp Bal Destei ve Hava Kuvvetleri Atom Atma (head Dress) Tesisleri anlamalar ise, MSB
tarafndan yaplmlardr. Ayrca, herhangi bir anlamaya dayanmayan Amerikan Askeri Posta Servisi Dileri
Bakanlnn szl msaadelerine dayanarak Trkiye'de almaya balamtr. Bu tekilatn mektup veya
postaya verilen kk paketlerle urat sanlmasn, bu servis ok iyi ambalajl byk sandklarla,
Trkiye'den darya ve dardan da Trkiye'ye byk lde bir eya ulatrma servisi gibi almaktadr. Bu
ambalajl sandklar kontrol da edilmedii iin iindekileri renmek zordur. Yalnz Trkiye'deki Amerikan
kaak eya maazalarnn beslendii kanallardan biri olduuna phe yoktur. Ayn zamanda tarihi eser
kaaklnn da bu kanaldan yrtldne ilikin kukular mevcuttur. Yalova Havaalannn Amerikallara
verilmesi ise, Genelkurmay Bakanl'nn yazl msaadeleriyle olmutur. Bu rnekler de gsteriyor ki, bir
elde toplanarak oradan ynetilmesi lazm gelen almalar, kasten dalmak suretiyle kontrol dna karlm
ve sorumluluktan kanlmtr. Bu gibi almalarn tm Dileri Bakanl ile, ABD Hkmeti arasnda
yaplacak konumalar sonunda ilgili bakanlk ve dairelerden katlacak sorumlu uzmanlarla birlikte tespit
edilecek ilkelerden sonra bir anlamaya balanmalyd. Fakat, Amerikallar Trkiye'de ilerini sratle
yrtebilmek iin Trklere yaklaabildikleri her yolu denemiler ve hangisinden szl, yazl bir vaat
koparabilmilerse, onu hemen oldu bittiye getirerek, bir anlama haline sokmay becermilerdir.
Amerikallarn bu eit hareketlerini ho grmeyip onlara kar kanlar da, Amerikallarn ikyetleri zerine,
"Trk Amerikan ilikilerini bozuyor" gerekesiyle grevlerinden uzaklatrlmlardr.
Bu sayede, Amerikallar her alanda geni imtiyazlar koparmlar ve koparamadklarn da, elde etmi gibi
gstererek uzun zaman ilgilileri kandrabilmilerdir. Em. Orgeneral R. Tulga, konu ile ilgili u aklamay
yapyor:
"Genelkurmay, bir anlamaya dayanmadan kullanlan Sinop ve Yalova havaalanlar iin, Amerikallara 'kn
buradan' diyordu. Amerikallarn karl, 'bize msaadeyi hkmet verdi' oluyordu. 'Peki, gsterin anlamay'
denilince, Amerikallar 'anlama yok' demekten baka cevap bulamyorlard." 2
Bu da gsteriyor ki; ilgili ve sorumlu Trk makamlarnn Amerikallarla yaplan gizli anlamalarn anlam ve
kapsamn iyice bilmemelerinden ve kimlerin ne gibi yazl veya szl msaadeler verildiinden habersiz
bulunmalarndan, Amerikallar geni lde yararlanarak, Trkiye'de diledikleri gibi at oynatmlardr.
27 Mays 1960 Devriminden sonra, bu durumun dzeltilmesi iin, Amerikallarla yaplan gizli anlamalarn
nelerden ibaret olduunun incelenmesi maksadyla anlamalarn bir araya top-lanmas Dileri Bakanlndan
istenmitir. Yaplan uzun aratrmalardan sonra, yukarda aklanan gerekler birer birer su yzne km ve
Amerikallarn ellerinde bulunduklarn syledikleri ikili anlamalarn, ilgili Trk makamlarnn dosya ve
arivlerinde olmad anlalmtr.
Trk kamuoyunda, ikili anlamalarla ilgili tartmalar, zellikle 1964 Kbrs buhran ve Johnson mektubunun
aklanmasyla balayan sert tepkilerin yattrlmas ve yeni hkmetin de des-teklenmesi iin olacak,
iktidara yakn evreler ikili anlamalarda esasa dokunmayan baz deiikliklerin yaplabileceinin Amerika
tarafndan da kabul edilmesinin uygun olaca grn savunu-yorlar.
"Benim tahkik ve iskandillerimin sonucu olarak, ikili anlama-lar ve sler problemlerini yle tespit ettim:
Amerika ve NATO ile birlik olmamz lzumunu hatrdan karmayarak, ki bu, karlkl anlamalar olmadan
mmkn deildir, halen mevcut durumu etkilemeyecek baz deiiklikleri kabule mtemayil durumumuz,
yapc olarak kabul ediliyor. Dier taraftan bu muhalefete de uygun gelmi olacaktr. "3
Bir ajann Amerikallara verdii 28 Aralk 1965 tarihli gizli rapordan aktardmz bu ksm, iktidar evrelerinin
NATO ve ikili anlamalar konusundaki dncelerini yanstmas bakmndan ilgintir. Bu raporu dorulayan
dier bir olay da, ikili anlamalar konusunda Genelkurmay Bakanl'nda yaplan almalarla ilgili olarak
Dileri Bakanl'na giden yksek rtbeli bir subayn kar-lat durumdur:
"alayangil, yksek rtbeli subay, mutad nezaketiyle karladktan sonra, tepeden inme u soruyu yneltti:
"Paam sen niye Amerikan dmansn?
"Bu tepeden inme soruya Genelkurmay temsilcisinin cevab, ak ve kesin oldu:
"Ben, Genelkurmay temsilcisiyim. Sorunuzu kendi adma deil, Genelkurmay adna cevaplandracam. Biliniz
ki, Trk ordusu, Trk Genelkurmay, Amerikan dman deildir. Kbrs tutumunda kendi asndan hakl bile
olsa, ABD'nin yapt dostlua smaz. Ama bir millet, her eyden nce, kendi kendinin dostu olmaldr."4
23 Haziran 1954 tarihli askeri kolaylklar anlamasna gre: Amerikallarn Trkiye'de uygun bulacaklar
yerlerde kuracaklar s ve tesislerin yerleri, Trk Hkmeti tarafndan salanacaktr. Yani bunlarn istimlak
bedelleri Trkiye'nin btesinden dene-cektir. Bugne kadar bu maksatla Trk topraklar zerinde
Amerikallara verilen arazi 32 milyon metrekareye yaklamtr. s ve tesislerde bulunan Amerikan kuvvetleri
de NATO'ya deil Amerika'ya baldrlar. Ve oradan emir alrlar. Adana'da bulunan ncirlik Hava ss gibi
mterek kullanlan baz tesisler 2 Ocak 1957 tarihli Trk ve Amerikan garnizon komutanlar iin mterek
talimata gre ynetilir. Fakat, Trkiye'de mevcut Amerikan birliklerinin anlamalar d kullanlmasndan
Trkiye iin doabilecek mahzurlar zamannda nleyebilecek hukuki ve fiili bir teminat mevcut deildir.
Bu anlama ile, Amerikan Hava Kara ve Deniz Kuvvetleri'nin Trk topraklarn kullanmalarna msaade
edilmitir.
Savunma tesisleri, s veya mevzi adlar altnda hangi eit askeri tesislerin nerelerde kurulaca konusu da
ak braklmtr. Amerikan Hava Kuvvetleri'ne mensup uaklarn Trk Hava Kuv-vetleri'ne ait meydanlardan
uu yapabilecekleri, artsz olarak kabul edilmitir. Trkiye'de kurulmu veya kurulacak Amerikan s, tesis
veya mevzilerinin geniletilebilecekleri ve Amerikallarn uygun grecekleri dier mahallere de temili kabul
edilmitir. Kurulacak Amerikan s ve tesislerine, hkmetin msaadesi alnarak, malzeme, tehizat
yerletirilebilecek, akaryakt, ya mhimmat ve ikmal maddeleri stoklar yaplabilecek ve bunlar iin gerekli
gvenlik tedbirlerini Amerikallar alacaklardr.
Askeri kolaylklar programnn uygulanmas iin gerekli araziyi, mevcut tesisler ve geit haklar ile birlikte,
Trk Hkmeti ABD'ye bedelsiz olarak temin edecektir.
Trkiye'de Amerikallar tarafndan gelitirilmi veya kurulmu btn tesisler, malzeme ve tehizatn
Trkiye'ye devredilmesi halinde, o tarihteki deerleri zerinden para denecektir.
Mterek kullanlacak (Adana ncirlik Havaalan gibi) s ve tesislerin bakm, malzeme ve ikmal maddeleri
temini masraflar iki hkmet arasnda paylalmaktadr.
Trkiye'de bulunan ABD personelinin, disiplin, salk, rahatlk ve ihtiyalarn Amerika salayacaktr.
Sava halinde Amerikallar, Trk havaalanlarndan bazlaryla, Karadeniz'deki tesisleri kullanabileceklerdir.
Saklanmasna imkn olmayan kolaylklardan bazlar da yle sralanabilir:
Adana Havaalan'nda; s destek, haberleme, meteoroloji ve hava kurtarma birlikleri ve personeli.
Adana civarnda, ak deniz akaryakt terminalleri, akaryakt depolar, pipe-line ve liman nakliye birlii.
Esenboa Havaalan'nda; hava nakliye, hava muhabere, s destek ve meteoroloji birlik ve tesisleri.
Ankara Destek Tesisleri iin Ankara yaknnda Balgat'ta arsa, muhabere birlikleri nceden igal ettikleri
yerlerde kalacaklar ve kendilerine yeni yerler de bu anlamaya gre verilebilecektir.
zmir, Gneydou Mttefik Hava Kuvvetleri iin karargh, meteoroloji, hava ulatrma ve haberleme
tesisleri.
Karamrsel'deki dinleme ve Diyarbakr'daki Pirinlik radar mevzileri hep bu kolaylklar ad altnda kurularak
geniletilmitir.
12 Eyll 1967 tarihli Ant dergisi 37. saysnda Trkiye'deki Amerikan slerinin saysn; Amerikan Hava
Kuvvetleri Kumandanl tarafndan yaymlanan (Usaf Installations Directory-World Wide) dnyadaki
Amerikan Hava Kuvvetleri tesisleri rehberine dayanarak aklamtr. AFM 87-3 sayl ve 25 Kasm 1963 tarihli
bu rehberde Trkiye'deki Amerikan askeri s ve tesislerinin 30 Temmuz 1963'teki durumu gsterilmektedir.
Biz bu listeyi buraya aynen aktaryoruz. Bu listeye, Amerikan Kara ve Deniz Kuvvetleri'ne ait Trkiye'de
bulunan s ve kolaylklar da ilave etmek lazmdr.

No. Tesisin Ad Bulunduu Yer Tip Snf Stat

7667 Afyon Subay Lojmanlar Afyon Subay Lojmanlar L A A
8265 Kpr Ky Su Tesisleri Adana incirlik Hava ss O A A
5546 darehane-No.3 Ankara Hava stasyonu O A A
5543 darehane-No.2 Ankara Bro No.2 L A A
6931 darehane-No.3 Ankara Bro No.3 L A A
6040 Ankara Hava stasyonu Ankara Hava stasyonu P A A
5547 Ankara Havac Lojman-lar Ankara Hava stasyonu O A A
6675 Haberleme stasyonu Ankara Haberleme stasyo-nu L A A
7221 Lise-Yatakhane Ankara Hava stasyonu O A A
5550 Hastane Ankara Hastanesi L A A
7319 Ankara Lojmanlar Ankara Hava stasyonu O A A
7320 Bakm merkezi Ankara Hava istasyonu O A A
6959 Park Yeri No.3 Ankara Hava stasyonu O A A
6041 Rekreasyon Merkezi No.2 Ankara Hava stasyonu O A A
6044 Rekreasyon Merkezi No.3 Ankara Hava istasyonu O A I
No. Tesisin Ad Bulunduu Yer Tip Snf Stat
6747 Rekreasyon Jimnasyumu Ankara Hava stasyonu O A A
7241 Rekreasyon Merkezi No.5 Ankara Haclar Hava stasyonu O A A
6039 Rekreasyon Merkezi No.6 Ankara Hava stasyonu O A A
5549 Okul No. 1 Ankara Hava stasyonu o A A
5544 lkokul No.3 Ankara Hava stasyonu o A A
5551 Servis stasyonu No. 1 Ankara Hava stasyonu o A A
6754 Subaylar Kulb Ankara Hava stasyonu 0 A A
5058 Servis stasyonu No.4 Ankara Hava stasyonu o A A
5548 Depo No.l Ankara Hava stasyonu o A A
7318 Depo No.4 Ankara Hava stasyonu o A A
7370 Depo No.5 Ankara Hava stasyonu o A A
8103 Depo No.6 Ankara Hava stasyonu o A A
6042 Depo No.2 Ankara Hava stasyonu o A A
7719 kmal Merkezi Ankara Hava stasyonu 0 A U
7028 Meteoroloji stasyonu Ankara Hava stasyonu 0 A A

No. Tesisin Ad Bulunduu Yer Tip Snf Stat

6960 ili Hava ss zmir ili Hava ss P A A
7681 ili Aile Lojmanlar zmir ili Hava ss O A A
8067 ili Har.Hab.Merk. No. 1 Manisa-Belenky D A U
8068 ili Har.Hab.Merk. No.2 zmir-Yamanlar D A A
8062 ili Hakekt Yeri No. 1 zmir-Yeniky D A A
6063 ili Harekt Yeri No.2 zmir-atldere D A A
8064 ili Harekt Yeri No.3 Manisa-Tekeliler D A A
8065 ili Harekt Yeri No.4 Manisa-Kemikdere D A A
8066 ili Harekt Yeri No.5 Manisa-Teyenli D A A
7682 Petrol Deposu zmir ili Hava ss O A U
7683 kmal Doldurma Merkezi zmir-Ulucak 0 A u
7864 Su Tesisleri zmir ili Hava ss O A A
4644 Haberleme Merkezi Diyarbakr Haberleme Merk. D A A

No. Tesisin Ad Bulunduu Yer Tip Snf Stat

7372 Haberleme Merkezi Karamrsel Hava stasyonu O A A
7317 Subay Lojmanlar No.2 Erzurum L A A
7316 Subay Lojmanlar No. 1 Erzurum L A A
4176 Esenboa Havaalan Ankara Hava stasyonu A A A
7218 Konya Subay Lojman No. 1 Konya L A A
7306 Konya Subay Lojman No.2 Konya L A A
7219 Konya Subay Lojman No.3 Konya L A A
2663 ncirlik Hava ss Adana-ncirlik P O A
7079 ncirlik Radyosu Adana-ncirlik O A U
7869 Subay Lojmanlar Hatay-skenderun O A A
6027 Havac Lojmanlar Hatay-skenderun O A A
5671 skenderun Deposu Hatay-skenderun O A A
5542 stanbul Hava stasyonu stanbul Hava stasyonu P K A
6067 stanbul Okulu stanbul Hava stasyonu O A A
6066 Servis stasyonu stanbul Hava stasyonu O A A
No. Tesisin Ad Bulunduu Yer Tip Snf Stat
8438 Yemekhane stanbul Hava stasyonu O A A
7352 Depolama Merkezi stanbul L A A
6871 Postane zmir-ili Hava ss O A A
5557 darehane No.5 zmir-ili Hava ss O A A
5624 darehane No.6 zmir-ili Hava ss O A A
7030 Hava Lojmanlar zmir-ili Hava ss O A A
6062 Haberleme Hizmetleri zmir-Cumaovas O A A
6755 Aile Lojmanlar zmir-ili Hava ss O A A
7827 Aile Lojmanlar No.2 zmir-ili Hava ss O A A
5563 zmir Hastanesi zmir-ili Hava ss O A A
5564 zmir Laboratuvar zmir-ili Hava ss O A A
7666 Oto Bakm Merkezi zmir-ili Hava ss O A A
5565 Park Yeri zmir-ili Hava ss O A A
6515 zmir Liman Brosu zmir L A A
5567 Rekreasyon Merkezi No.l zmir-ili Hava ss O A A

No. Tesisin Ad Bulunduu Yer Tip Snf Stat

6061 Rekreasyon Merkezi No.2 zmir-ili Hava ss O A A
6869 Rekreasyon Merkezi No.5 zmir-ili Hava ss O A A
6748 Rekreasyon Merkezi No.4 zmir-ili Hava ss O A A
6677 Rekreasyon Merkezi No.3 zmir-ili Hava ss 0 A A
5562 zmir Okulu zmir-ili Hava ss o A A
5560 Servis zmir-ili Hava ss o A A
7354 Ticari Depo zmir-ili Hava ss o A A
6678 Depo No.5 zmir-ili Hava ss o A A
6749 Depo Komiserlii zmir-ili Hava ss o A A
6750 Depo, Askeri Meydan zmir-ili Hava ss o A A
7353 DepoNo.8 zmir-ili Hava ss o A A
4469 Hava stasyonu Kocaeli-Karamrsel p A A
6064 Haberleme Merkezi Karamrsel Hava stasyonu D A A
7720 Karata Alc stasyonu Adana-Kayarlk O A A

No. Tesisin Ad Bulunduu Yer Tip Snf Stat

7721 Karata Verici stasyonuAdana-ncirlik Hava ss O A A
7218 Konya Subay Lojman No.l Konya L A A
7306 Konya Subay Lojman No.2 Konya L A A
7219 Konya Subay Lojman No.3 Konya L A A
6030 Haberleme stasyonu No. 1 Samsun D A A
6031 Haberleme stasyonu No.2 Samsun D A A
6032 Haberleme stasyonu No.3 Samsun D A A
6033 stikamet Tespit Merkezi Samsun D A A
6053 Haberleme Merkezi No.l Trabzon D A A
6043 Haberleme Merkezi No.2 Trabzon D A U
6036 Haberleme Merkezi No.3 Trobzon D A A
6037 stikamet Tespit Merkezi Trobzon D A A
6065 Haberleme Merkezi stanbul-Yalova O A A
4786 Ocean Petrol Tesisleri Adana-Yumurtalk O A A

Tip iin gsterilen harfler u anlama gelmektedir; Hava: L-Kuvvetlerine kiralanm O-s d, P-Ana tesis, D-
Dier mfrezeler.
Snf gsteren harfler: A-Yardmc, O-Harektla ilgili, K-Eitimle ilgili.
Stat gsteren harfler: A-Faal, U-naat halinde, I-Gayrifaal...

23 Haziran 1954 tarihini tayan Askeri Kolaylklar Anlamas; Trk topraklarnn, Amerikan kuvvetleri
tarafndan barta ve sa-vata kullanlmas iin gerekli msaadeyi vermekte ve savunma tesisleri ve
kolaylklar adlar altnda, barta Amerikallar tarafndan Trk topraklar zerinde s, tesis ve mevziler
kurulmas ve bunlarn Amerikan askeri ve sivil personeli tarafndan igal edilerek kullanlmas ve gerekli
gvenlik tedbirlerinin de yine kendileri tarafndan alnmas kabul edilmektedir. Bu s, mevzi ve kolaylklarn
kumandanlar da Amerikal olup, Amerika'ya baldrlar ve oradan aldklar emirlere gre hareket ederler. Her
ne kadar, bu s ve tesislere, mterek savunma tesisleri deniliyorsa da; bu, Amerika'nn kendi gvenliini
Trkiye'de kurduu bu tr askeri s ve tesislerle daha iyi salayaca nedeniyle, mttefiki olan Trkiye'nin de
gvenliini dolayl olarak etkileyecei dncesinden hareket edilerek, byle adlandrlmtr. Gerekte bu
tesislerin Trkiye'nin gvenliini tehlikeye soktuu her geen gn biraz daha iyi anlalmaktadr. Bu tesislerin
sadece d gvenliini, Trk birliklerinin salamas ise; bunlarn mterek tesis olarak gsterilmeleri yolunda
inandrc bir gerek olamaz. Mterek kullanlan Adana'daki ncirlik Havaalan'nda da durum bundan farkl
deildir. Adana'daki ncirlik Havaalan hakknda 6 Aralk 1954 tarihli mterek talimatta, Trk Hava
Kuvvetleri'nin bu meydan kullanmalar ylesine snrldr ki, ncirlik'teki Trk birlikleri kendilerini adeta
yabanc bir lkede sanrlar. Trk Hava Kuvvetleri buraya sadece eitim birlikleri gnderebilir. Bu nedenle o
meydandaki Trk kumandanna verilen unvan, At Bombar-dman Okul K.dr. Konya ve Diyarbakr'daki Av
Bombardman Filolar, at iin bu meydana geici olarak giderler. Trk ve Amerikallarn kullanaca ini
pistleri, hangarlar ve uak durak yerleri dahi ayrlmtr. Meydandan yaplacak Amerikan uular iin
Trklerden izin alnmaz ve gelecek uaklar hakknda bilgi verilmez. Bu meydandan ilmi uular ad altnda
yaplan keif uular ve bunlar yapan uaklar gizlidir, bunlarn yanna Trkler sokulmaz, uular ve sonulan
hakknda Trk ilgililere bilgi ve-rilmez. U-2 keif uann Rusya'da drlmesinden nce, 1957
lkbahar'nda Hava Harp Akademisi ile Adana ncirlik ss'ne yaptmz bir ziyarette, alann Amerikal
kumandan bize, kantin ve gazinolar gezdirdikten sonra, "burasnn, Amerikan Hava Kuvvetleri'nin nbetlee
kulland, zellikle stratejik bombardman uaklarnn inip kalkmas iin yaplm bir hava ss olduunu"
syledi ve ilmi keif uularndan hi sz etmedi. Biz daha sonra, oradaki Trk meydan komutanna, burada
uu yapan kanatlar ok geni ve tekerlekleri olmayan planr gibi bir uak hakknda bilgisi olup olmadn
sorduk,. Trk komutan cevap olarak; "evet, byle bir uak var, ve zaman zaman uu da yapyor, fakat, biz
ne yaptn bilmiyoruz, Amerikallar uutan biraz nce, hangardan karp pist bana getiriyorlar, oradan
havalanyor. ndikten sonra da hemen hangara sokuyorlar. Bizden kimseyi yanna yaklatrmyorlar" cevabn
verdi. Mfreze 10-10 adyla, bu keif uaklarnn uuta toplad bilgileri deerlendiren birlikten, bizim
kumandann haberi yoktu. Bir tesadf eseri birgn sonra, bu ua bir keif grevinden dnte meydana
inerken grdk ve Amerikallar ua doruca hangara grtp kapattlar. 27 Nisan 1960'ta Adana'dan
kalkarak Rusya zerinde drlen uak bunlardan biriydi. 27 Mays 1960 Devrimi'nden sonra orann Trk
komutan, ilmi uularn da Trk makamlarna haber veril-mesi iin uu planlarnn kendisine bildirilmesini
istemitir. Amerikallar buna nce kar koymular, fakat sonra raz olarak, bir kasada saklanmak artyla, ilmi
uu planlarn vermilerse de, Trk-Rus snrna 100 kilometreden daha fazla yaklamas yasak edilen bu tip
uularda Amerikallarn ve ayrca Malta'dan ayn maksatlarla kalkp Amerikallarla ibirlii iinde Trkiye'den
geen ngiliz uaklarnn bu yasaklara uymadklar da bir gerektir. nk, o tarihlerde ok ykseklerden
uan bir ua izleyebilecek bir radar ebekesi ve ne de ua nleyip geri evirebilecek bir av ua
Trkiye'de bulunmadna gre; kontrol de mmkn deildir. Ta ki, bu s ve tesisler Trkletirilsin ve
yabanclarn bu tr uularna msaade edilmesin.
Trk topraklar zerinde kurulmu ve kurulacak mterek sa-vunma tesislerinin nce Trkiye'nin
savunmasna yararl olmas zorunludur. Bu tesisler Trkiye'nin gvenliini hibir suretle teh-likeye sokmamal
ve milli savunmasn zayflatmamaldr. Trkiye'deki mterek savunma tesislerinin kumandanlar Trk olmal,
her trl sorumluluk ve yetki onlarn elinde bulunmal ve yalnzca Trk genelkurmayna bal olup ondan
emir almaldr. Bu tesislerde bar zamannda bulunacak Amerikallar, retmen, uzman ve danman olarak
Trk kumandannn emrinde alabilirler. Bugnk statleri ve uygulamalaryla, yzde yz Amerikal, Trk
topraklar zerinde Amerikan adacklar eklinde serpilmi olan bu Amerikan savunma tesislerine; d
gvenlii Trklerce saland ve ilerinde bir ksm Trk iileri alt veya gzlemci olarak birka Trk
subay tayin ediliyor gerekesiyle, mterek savunma tesisi denilemez. Bu Amerikan savunma tesislerinin,
byle gstermelik tedbirlerle, kontrol edilmelerine de fiilen imkn yoktur. Trk makamlarndan habersiz
yaptklar ve yapacaklar ileri zamannda kimler, nasl kontrol edecek ve gerektiinde ne ile nleyecektir? Bu
tip anlamalarla bu mmkn deildir. Mterek savunma tesislerinin amalar belli deildir ve bir snr da
konulmamtr. Amerikallarn gsterecekleri lzum zerine mevcutlar geniletilebilecei gibi, yenilerinin de
kurulabilecei kabul edilmitir. Bir kredinin almasnda bile, ok titiz ve hasis bir tefeci gibi davranan ve
savunma malzemesinin mlkiyetini dahi Trklere vermeyen Amerikan Hkmeti'nin tutum ve davran ile,
Trk topraklarndan geni paralar, Trkiye'nin bamszl ve gvenlii aleyhine Amerikallarn kullanmasna
brakan Trk Hkmeti'nin bu sorumsuz hareketini karlatrmak, aradaki derin uurumu gstermeye yeter.
Devlet idaresinin bir iftlik idaresinden ok farkl olduunu her iki taraftan verdiimiz rnekler byk bir
aklkla ortaya koymak-tadr.
Trkiye'de mterek savunma kolaylklar ad altnda kurulmu olan tesislerin arazisi ve zerindeki tanmaz
mallarn Trkiye'nin mlkiyetinde kalaca kabul edilmise de, NATO Antlamas'nn devam sresince,
bunlar kullanma hakk Amerikallara verilmi-tir. Bu kullanma hakkn kstlayan bir art veya snr da
konulmamtr. Bu nedenle Trkiye'deki Amerikan s ve tesisle-rinin ulusal karlarmza aykr olarak
kullanlmas halinde, Trk babakan, Amerika'ya; "siz bu mterek savunma kolaylklarn verili amalarnn
dnda kullanyorsunuz, 23 Haziran 1954 tarihli askeri Kolaylklar Anlamas'na gre, bunu yapamazsnz"
diyemeyecektir. Anlamada, mterek savunmadan ne anlald da tanmlanmam ve Amerikallarn
yorumuna braklmtr.
Buralara girecek veya kacak her trl malzeme, tehizat ve personel ihtiyalar vergi muafiyetinden
yararlanacak ve gmrk kontrol yaplmayacaktr.
Trkiye'de bulunan Amerikan personelinin, disiplin, salk ra-hatlk ve ihtiyalarn Amerika'nn salamas yine
bu anlamay Amerikallarn istedii ynde yorumlayarak geniletmelerine sebep olmaktadr. Trk telsiz
kanununa aykr olarak yayn yapan Karamrsel ve Adana'daki Amerikan radyolar, Lozan Anlamas'na ve
625 sayl zel okullar kanununa aykr olarak Balgat'ta kurulan Amerikan Lisesi hep bu tr yorumlarn uygu-
lamalardr.
Bir sava halinde ve barta Trklerin elinde bulunan hava meydanlaryla Karadeniz'deki baz tesisleri de
Amerikallar kullanabileceklerdir. Buradaki sava sznden, blgesel bir sava m, bloklararas bir sava m,
sadece NATO'nun katlaca bir sava m, yoksa Trkiye'nin iinde bulunmayp, Amerika'nn katld veya
mdahale ve yardm edecei, yani harp ilan etmeden srdrlecek bir sava m, olduu da tanmlanmad
iin, her an bu meydanlarla tesisler de Amerikallarn kontrolne geebilecektir. Bu anlamalar Trk
Hkmeti'ne kabul ettiren Amerikallar, iktisadi ve askeri yardm vaatleriyle, yine bu anlama hkmlerine
dayanarak isteklerini o kadar ileriye gtrmlerdir ki; Genelkurmay Bakanl, hkmetin ilgisizlii
karsnda, aada rneklerini verdiimiz bildirileri silahl kuvvetlere duyurarak taviz verilmemesini ve kar
durulmasn istemek zorunda kalmtr.5

Gizli Mterek Savunma Tesisleri ile ilgili Prensipler

1) Amerika Birleik Devletlerinin yeni arazi talepleri kabul edilemez.
2) Hali hazr tesisler ilaveten yeniden tesis kurulmasna msaade edilemez.
3) Tesisin statsn deitiren fakat artlar ve evsaf deiik-likleri kabul edilmez.
4) Tesisler iin ayrlm arazi iinde ve tesisin iletmesini aksatmayacak apta en geni tenis kortu
olmak zere baz spor tesislerinin her defasnda izine tabi olmak zere msaade edilebilir; fakat bunun
dnda umuma ak hazine veya ahs mal yerler iin msaade verilemez.

CEMAL TURAL
Orgeneral
Genelkurmay Bakan

Milli Seferberlik ve Antlamalar Daire Bakanl Antla-malar ubesi in Prensipler

Mterek savunma tesisleri iinde kurulmu ve faaliyette bulunan ABD okullarnn geniletilmesi ile ilgili
gelecek talepler kabul edilmeyecektir.
Mterek savunma tesisleri iinde kurulmu ve faaliyette bulunan ABD okullarnn tesisler dnda ve 625
sayl kanunun hkmlerine gre vazife grmeleri hususunun tahakkukuna allacaktr.
ABD asker posta hizmetleri kaldrlacak, ABD personelinin posta hizmetleri PTT'ce karlanacaktr.
Radyo ve televizyon servisinin kurulu ve faaliyetleri Trk milli mevzuatna uygun olacaktr.

CEMAL TURAL
Orgeneral
Genelkurmay Bakan

Bu emirler de gsteriyor ki, Trkiye'deki Amerikallar Trk kanunlarna uymadklar gibi, anlamalarla elde
ettikleri geni imti-yaz ve muafiyetlerle de yetinmemektedir ve anlamalarda bulun-mayan bir posta servisini
de iletmektedir. Daha nce de akladmz gibi, bu posta servisi, byk lde Amerikan e-yasnn
dardan Trkiye'ye ve darda para eden her trl Trk mallarnn da vergisiz ve gmrksz darya
tayan ulatrma servisi gibi almaktadr.
23 Haziran 1954 tarihini tayan anlamalarn nemini ayrnt-laryla ve deiik alardan gstermeye altk.
Uygulama an-lamalarna temel olan askeri kolaylklar anlamas en ok tartma konusu olduu iindir ki,
Trk genelkurmay da askeri nitelikte olan ve ulusal gvenliimizle ok yakndan ilgili bu anlamay
hkmetin tekrar gzden geirerek gerekli deiiklikleri yapmas iin devaml aba harcamtr.
Bu anlamalara gre, mterek savunma tesisleri ve kolaylklar ad altnda faaliyet gsteren Amerikan askeri
birlikleri, Trkiye'yi hi istemedii bir anda korkun bir sava alan haline getirebilir ve arzu etmedii savaa
zorla itebilir.
Bamsz bir lkede dost dahi olsa, baka bir ulusal askerlerinin bulunmasnn byk mahzurlar vardr. Hele
bu askerler, kendisini dnyann jandarmaln yapmakla grevli sayan ve Rusya ile bar iinde birlikte
yaama ilkesiyle, aralarnda sava yapmamay kabul ettikleri halde, Trkiye'yi komnizme kar korumak iin
Trkiye'de bulunduunu iddia eden bir devlete mensup olursa, karlalacak problemler de byk ve
zlmeleri de o lde zor olacaktr.
Trkiye ile Amerika arasnda kacak anlamazlklar her zaman Trkiye aleyhine ve Amerika'nn isteklerine
gre zmlenecektir. nk, Amerika'nn elinde ikili anlamalarla verilmi siyasi askeri ve iktisadi bask
aralar vardr. imdiye kadar tank olduumuz rnekler ise, Amerikallarn bu bask aralarn deien
artlara gre; byk bir ustalkla kulland, herkes tarafndan bilinen bir gerektir.
1964 Temmuz'unda kan Kbrs buhran srasnda Amerika Cumhurbakan Johnson'un, Babakan .
nn'ye yazm olduu mektuptan sonra Trkiye'de, Amerika'ya ikili anlamalara ve Trkiye'deki Amerikan
slerine kar esen havann birdenbire kuvvetlendii grlmektedir. Amerika cumhurbakan tarafndan dile
getirilen gerekler, Amerikan dostluu hakknda beslenen kukular artrm ve baz ilgili kimseleri de
dnmeye ve bir eyler yapmaya zorlamtr.
Kbrs buhranndan biraz sonra, Amerika'nn, Trkiye'yi Rusya ile tehdidine bir karlk olarak, d
toplantlarda senelerden beri Sovyet Rusya dmanlnn ampiyonluunu yapm olan Trkiye, bu
politikadan vazgeerek Sovyet Rusya ile iyi komuluk mnasebetlerini gelitirme yolunda baz nemli admlar
atmak suretiyle d politikasnda, az da olsa bir yn deitirme yapmtr.
Ayn yl iinde Amerika'ya Kbrs iin bir zm yolu aramaya giden Babakan nn ve kabinesi,
drlmtr.
Suat Hayri rgpl'nn babakanl altnda kurulan yeni h-kmet, CHP ve bamszlar dnda, AP, YTP,
CKMP koalisyonuna dayanyordu ve AP Genel Bakan seilen Sleyman Demirel'de, babakan yardmcs
olarak koalisyon kabinesinde yer alyordu.
1965 seimlerinde tek bana iktidara gelecek sayda millet vekili getiren AP, Babakan Sleyman Demirel
hkmeti ile ilk kabinesini ibana getirmi oluyordu.
Parlamento, basn, genlik ve sendikalarla, niversitelerde ba-layan sert tepkiler sonunda, sratle yaylp
genileyen Amerika aleyhtarln durdurmak ve itibarsz hale gelen Trk-Amerikan dostluunu eski itibarl
haline getirmek iin, Amerikallarn girimi olduu faaliyetler arasnda, ikili anlamalarda yaplacak -esasa
dokunmayan- baz deiikliklerin Amerikallar tarafndan kabul edileceinin Trk kamuoyuna duyurulmas da
vard.
Trk genelkurmay da Johnson mektubundan sonra ikili anlamalarla Amerikallara verilmi olan imtiyazlarn
kstlanmas ve ikili anlamalarn bir araya toplanarak, saylarn ve Amerikallara ne gibi imtiyazlar vermi
olduklarn aratrmak zere youn bir almaya girmiti. O sralarda, Genelkurmay'da, kili Anlamalarla
NATO'nun kt taraflarn bilen ve bunlar dzeltmeye kararl kimseler vard.
Bu almalarla ilgili olarak, Trkiye'de kurulmu olan Amerikan sleriyle, Avrupa'daki Amerikan slerinin
kurulmasyla ilgili artlarn karlatrlmas iin, Genelkurmay Bakanl, Avrupa lkelerinde bulunan Trk
ateelerine birer yaz gndererek, bulunduklar lkelerde mevcut Amerikan slerinin hangi artlarla verilmi
olduklarnn renilerek bildirilmesini istiyor.
kili anlamalar ve Trkiye'deki Amerikan sleriyle ok yakndan ilgilenen Amerika'nn, Trk Genelkurmay'nn
bu teebbsn haber alm olduunu fotokopisini koyduumuz gizli belgeden reniyoruz.

22 Kasm 1965 Tarihli Gizli Belge

Washington'daki Ordu Karargh Dairesi'nin stihbarat Bakan Yardmcs Ofisi bal olan bu belge, GZL
damgasn ve I-A iaretiyle belirtilen, en ileri bir ncelik derecesi tamaktadr.
stenen bilgilerin acele renilerek en ge 20 Aralk 1965 ta-rihine kadar Washington'a ulatrlmas
emrediliyor.
Belgenin, 1. stenenler ksmnda, Trk genelkurmaynn Avrupa'daki Amerikan slerinin verilmesiyle ilgili
artlar aratrmakta olduu bilgi olarak verildikten sonra;
a. Byle bir teebbsn gerek olup olmad,
b. Avrupa'daki Amerikan slerinin verili artlarn renme hareketini kimin balatt,
c. Bu hareketin sebeplerinin bildirilmesi, Ankara'daki Amerikan Kara Ateesi'nden isteniyor.
Bilgi iin CIA'ya (Amerikan Merkezi stihbarat Tekilat) ve Yunanistan'daki Amerikan Kara Ateesine ve
ARMA adl tekilata veriliyor, yol gstermesi veya klavuzluk iin, Atina'daki Soru-turma Merkezi'ne
(burasnn, Trkiye'den Yunanistan'a gidip gelen Yunan asll ajanlarn veya kimselerin sorguya ekildikleri
yer olmas muhtemeldir) birer kopya gnderilmitir.
Gizli belgede istenen bilgilerin ksa zamanda Washington'a ulatrlm olduuna phe yoktur. Zaten o
tarihlerde Trkiye'de Amerikan Kara Ateesi olarak vazife gren Albay Dickson C. Senatosu'nda 7 Temmuz
1966 gn aklanan Gizli Rapor'un veril-dii kii) Trkiye'yi ok iyi tanyan, iinin ehli bir kimsedir.
Bu hareketi genelkurmayda kimin veya kimlerin balatt ve kimler tarafndan desteklendii sorusunun
cevabnda, Washington'a genelkurmaydan general ve subaylarn adlarn gtrm olduunu bilmiyoruz.
Fakat, genelkurmayda da bu deiiklikle uraan veya destekleyen kimseler zerinde ntralize edici veya
onlar tesirsiz hale getirici baz ilemlerin yaplm olduu anlalmaktadr.
Amerika'nn, 1965 seimlerinden sonra, Trkiye'de deimeye balayan artlar ve yeni iktidarn izleyecei i
ve d politikay, ikili anlamalar ve Trkiye'deki Amerikan sleri hakkndaki g-rlerini, ya hkmet
programndan veya ilgililerle yaptklar direk temaslardan renmi olduuna phe yoktur.
Amerika yeni AP iktidarnn karlat glkleri de yakndan bilmektedir.
Bu arada, rahatsz olan Cumhurbakan Cemal Grsel, Ameri-ka'da tedavi edilmesi iin uzun abalardan
sonra ikna edilerek A-merika'ya gnderilmi fakat, Amerika'ya vardktan ksa bir sre sonra komaya girerek
Trkiye'ye geri gnderilmitir.
Ayn gn, hkmet tarafndan kurulan bir salk kurulu raporu ile, Cemal Grsel'in cumhurbakanlk grevine
devam edemeyecei kamuoyuna duyurulmutur.
Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet Sunay'n emekliye ayrlarak kontenjan senatr olduuna ve
Genelkurmay Bakanl-'na Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Tural'n getirildiine Mart 1966'da
tank oluyoruz.
Eski Genelkurmay Bakan emekli Orgeneral ve Kontenjan Senatr Cevdet Sunay'nda vakit geirilmeden
cumhurbakan seilerek ankaya'ya yerlemesiyle AP iktidar silahl kuvvetler tehlikesine kar sigortalanm
oluyordu.
Bu olaylar birbiri ardndan geliirken, bo durmayan Amerika, ikili anlamalarla ilgili hazrlklarn da
tamamlam ve Trkiye'de deien artlar uygun bularak biraz da yeni iktidarn durumunu kuvvetlendirir
dncesiyle olacak, 18 Nisan 1966 tarihinde Trk Dileri Bakanl'na, 23 Haziran 1954 tarihli Askeri
Kolaylklar Anlamas'nda yaplacak baz deiikliklerin Amerikan Hkmeti tarafndan da kabul edileceini
bildirmitir. Bu byk ltuf, yeni hkmetin bir baars ve Trk Amerikan dostluunun kuvvetlen-dirilmesi
iin her iki tarafn da abalaryla geni lde, radyoda ve basnda propaganda yapld.
Fakat, Amerika 20 Ocak 1967 tarihine kadar grmelere oturmad. nk, ii ciddiye alan genelkurmay 23
Haziran 1954 Askeri Kolaylklar Anlamas'n deitirmek zere bir komisyon kurmu ve bu komisyona
Dileri Bakanl'ndan kuvvetli ve gen elemanlar da katlarak konuyu ele almlar, yaplmas gerekli
deiiklikleri hazrlamaya balamlard.
Bu komisyonun almalarn yakndan izleyen Amerika, ya-plmas ngrlen deiikliklerin kendi karlarna
zarar verecei dncesiyle grmelere bir sre oturmamay uygun bulmutu. Zira, Genelkurmay Bakan
Orgeneral Cemal Tural, Amerikallara ve ikili anlamalara kar, kararghyla birlikte sert bir tavr taknmt.
Bu artlar altnda Trk Hkmeti'nin yaplacak deiikliklerde, genelkurmayn tarafn tutaca da belliydi. O
halde, nce Cemal Tural'n Amerikallara ve ikili anlamalara kar sert tutumu yumuatlmalyd.
Genelkurmay bakannn bu konuda, silahl kuvvetleri uyaran ve Amerikallarn Trk kanunlarna uymayan
hareket ve faaliyette bulunduunu ve bunlarn nlenmesini isteyen emirleri de vard.
Amerikallar bunun aresini bulmakta gecikmediler ve planlarn yaptlar. Genelkurmay Bakan Orgeneral
Cemal Tural Amerika'ya davet edilerek, gzel bir gezi ve karlama program hazrland.
Daveti kabul eden Cemal Tural'n Amerika'da karlan ile ilgili olarak emekli Orgeneral Refik Tulga u bilgiyi
veriyor: "ABD'de bir cumhurbakan gibi karlanmt. Tural'n, protokole gre, 19 pare topla selamlanmas
gerekmekteydi. Oysa Amerika-llar Tural' 21 pare top atarak selamladlar ve bylece onu gele-cein bakan
saydklarn belli ettiler. Bu Amerika gezisinden sonra Tural, ikili anlamalar konusunda farkl dnmeye
bala-d."6
kili anlamalarn karsna dikilen nemli bir engel de bylece ntralize edilmi oluyordu.
Kararghtaki dier subaylarn da "Trk-Amerikan ilikilerini zorlatryorlar" ikyetleri zerine; yerlerinden
alnm veya emekli olmalar muhtemeldir.
Amerikallar Trkleri, hele yneticileri, gayet abuk ve iyi ta-nrlar, onlarn nelerden holandklarn,
eilimlerini hemen re-nirler.
Trk devlet adamlarnn, parti ileri gelenlerinin genelkurmay bakanlarnn, kuvvet komutanlarnn Amerika'ya
davet edilerek arlanmalar ve gezdirilmeleri bir eit beyin ykama ve ntralize ameliyesidir. Amerikallar,
telkin etmek istedikleri fikirleri ve istedikleri tavizleri bu gezilerde ustalkla alar ve alrlar.
Cemal Tural'n da, dierleri gibi, bu geziden bir hayli etkilenmi olduu anlalyor.
23 Haziran 1954 tarihli Askeri Kolaylklar Anlamas'nn deitirilmesiyle ilgili grmelere, 9 ay sonra
Amerikallarn katlmasyla 20 Ocak 1967 tarihinde balanabilmiim Deiiklik iin kurulan komisyona
genelkurmay artk katlmaz olmu ve dileri tasary kendi grlerine gre yrtmeye balamtr. Nihayet
3 Temmuz 1969 gn Dileri Bakanl'nn tebliinde:

"ki yl drt ay sren ve Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri arasndaki dostluk balarna her zaman hkim
olmu bulunan karlkl anlay ve samimiyet havas iinde cereyan eden youn ve etrafl mzakerelerden
sonra Trkiye Cumhuriyeti ve Amerika Birleik Devletleri Hkmetleri, bugn (31 Temmuz 1969) Kuzey
Atlantik Anlamas'nn III. maddesi gereince iki hkmet arasnda alnacak mterek tedbirlerin
dayandrlaca temel ilkelerle ilgili bir anlama imzalamlardr."

Bu tebliden, 23 Haziran 1954 tarihli Askeri Kolaylklar Anlamasnn yrrlkten kaldrlarak yeni bir Temel
Anlama yapld anlalyor.
Askeri Kolaylklar Anlamas'na gre, yaplm olan uygulama anlamalar da yeni anlamann ilkelerine
uydurulacak biimde deitirilecektir. Dileri bakannn sylediine gre; bundan sonras genelkurmaya
aittir. Bunun anlam; uygulama anlamalarnn, yeni anlamada kabul edilen temel ilkelere gre
deitirilmelerinin, Genelkurmay Bakanl ile Amerikallar arasnda yaplacak grmelere braklm
olduudur. Bu sz:
"Ben bu kadar yapabildim, bundan sonrasn da siz tamamlayn" eklinde, sorumluluu bakasna aktarmak
gibi bir anlam daha tasa da, zerinde durulmasnda bir yarar yoktur.
Temel Anlamann incelenmesi, bunun eskisinden farkl olma-dn gsterecektir.
Dileri Bakanl'nn ayn tarihli basn tebliinde, anlamann temel ilkeleriyle ilgili u gr belirtilmektedir:
"Bugn imzalanan anlamada yer alan ve zerinde karlkl olarak mutabk kalnan ilkeler, egemen ve eit
ortaklar arasndaki mnasebetleri dzenleyen btn dnyaca kabul edilmi mahiyette ilkelerdir." imdi bu
ilkelerin neler olduuna bir gz atalm:7

1- ki taraf arasnda bu anlama ile ngrlen karlkl ibirlii, taraflarn egemenlik ve eit haklarna
mtekabilen riayet esasna mstenittir.
2- Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nin, Trkiye'deki mterek savunma tedbirlerinden herhangi
birine katlabilmesi, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti'nin, bunu, tam ve teferruatl kabuln mteakip
olabilecektir.
3- Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, mterek savunma tesislerine tahsis edilen arazi sahalarnn, topraa
merbut mallar da dahil olmak zere, ibu anlamann amalar iin Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti tarafndan
tahsis edilen sz konusu arazi sahalar ze-rinde ina veya tesis olunan bilumum gayrimenkullerin mlkiyetini
muhafaza etmektedir. Mterek savunma tesislerine bu gibi arazi sahalarnn tahsisi iin anlamada kira
ngrlmemitir.
4- Trkiye, btn tesislere, uygun grd askeri ve sivil per-sonel tayin etmek hakkna sahiptir.
5- Her bir mterek savunma tesisinin mahiyet, ama ve sresinin Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti
tarafndan tasvip olun-mas lazmdr.
6- Trkiye, bu anlama gereince mterek savunma gayretinin mahiyet ve amacnn, anlamalarnda
tasrih edilen her iki milletin karlkl gayelerine uyduunu tahkik iin btn tesisleri denetleme hakkna
sahiptir.
7- Bu anlama hkmleri iinde Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nin Trkiye Cumhuriyeti
Hkmeti'nden hibir hususu gizli tutmad aktr.
8- Her iki hkmet, bir NATO devletinin dierinin arazisi ze-rinde hizmet etmek iin gnderecei
personele uygulanacak muameleyi tarifeden ve Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan 6375 sayl kanunla
tasdik edilen, 19 Haziran 1951 tarihli NATO Kuvvetler Stats Szlemesi'nin hkmleriyle baldr. Bu eit
personelin gnderilmesini kapsayan idari hususlar bu anlamada, btn teferruatyla ele alnmtr.
9- Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ve Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, Trkiye Cumhuriyeti
Hkmeti tarafndan ibu anlamann amalarnn gerekletirilmesi iin almasna m-saade edilen btn
mterek savunma tesislerine mterek iletme ve kullanma ilkesinin uygulanmas konusunda mutabk
kalmlar-dr.
10- Bu anlama, Trk ekonomisinin yararlanaca baz tedbirleri de ngrmektedir. Mesela, mterek
savunma tesisleri-nin ina, iletme ve bakmnda mahalli sivil el emei kullanlacak ve ibu anlamann
amalar iin Amerika Birleik Devletleri tara-fndan ihtiya duyulacak malzeme, tehizat ve ikmal maddeleri
mmkn olan en geni lde Trkiye'den temin olunacaktr.
11- Trkiye'deki mterek savunma tesislerine tayin olunan Amerikan asker personeli ile asker personel
tarafndan kullanlan sivil mstahdem ve bunlarn yaknlar Trkiye Cumhuriyeti mevzu-atna riayetle
mkelleftirler.
12- Milli bayraklarn ekilmesine mtedair, Trkiye Cumhuriyeti mevzuatna uygun zel bir talimatname
olacaktr.
13- Anlamada, Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'nin, kongrenin hareketine bal olarak, Trk
savunma gayretine, m-nasip istiare ameliyesi yolu ile tespit edilecek bir seviyede destek salayaca ifade
edilmektedir.
14- Milli olaanst hallerde Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, olaanst hal devresinin btn sresi
boyunca, milli mevcudiye-tinin korunmas iin ihtiya duyulan kstlayc tedbirleri almak hakkna sahiptirler.
15- Montreux Szlemesi'nin hkmleri mahfuzdur.
16- Her iki millet mterek gayelere ynelmilerdir ve her yerde ortaklk ruhu iinde bu anlamay
uygulamak ve ortaya kabilecek anlamazlklar halletmek iin mtereken istiarelerde bulunmaya
hazrdrlar.
17- Taraflarn, Kuzey Atlantik Antlamas ile bal olduklar srece yrrlkte kalacak bu anlama
uyarnca, taraflardan her biri, lzum hasl olduka, bu anlamay deitirmek veya sona erdirmek iin
mzakerelere girimek hakkn haizdir.
18- Her iki hkmet, yukarda temel vasflar belirtilen anla-mann, iki memleket arasndaki savunma
ibirliini dzenleyece-ine ve yanl anlamalar ile tenkitleri nleyeceine inanmaktadr-lar."
Burada sralanan 18 temel ilkeden nemli olanlarn inceleye-ceiz. Bunu yaparken de, egemen ve eit
haklara sahip bir ortak olduumuzu hatrdan karmayacaz. Btn dnyaca kabul edilmi olduu ileri
srlen bu temel ilkelerin, geri kalm sosyal ve corafi durumu deiik Trkiye iin, kabul edilebilirlik ve
uygulanabilme derecelerini de aratracaz. nk, baz ilkeler kt zerinde ok iyi grnd halde,
uygulanmas zordur veya mmkn deildir. Baz ilkeler, baka lkelerin iinde bulunduu koullara gre
uygun olur da, bir dier lkeye uygun olmayabilir. rnek olarak bu kitaba aktardmz ikili anlamalarn, eit
haklara sahip ve egemen bir ortak olarak yaplm olmasna ramen, ulusal karlarmz ve egemenliimizle
badamayan ar artlarnn tek tarafl ve Trkiye aleyhine ilediklerini grdk. Bu tip anlamalardan daima
Trkiye zarar grm, kar taraf Trk ka-nunlarn, mahkemelerini ve hatta anayasamz hie saymtr. "Bir
kuvvet ve bir sivil unsur ve bunlarn mensuplar ile yaknlar, kabul eden devletin kanunlarna riayet edecekler
ve o devletin lkesinde bu szlemenin ruhuna uygun olmayan hareketlerden ve hassaten her trl siyasi
faaliyetten ekineceklerdir. Gnderen devletin makamlar da bu maksatla gereken tedbirleri almakla
mkelleftirler" dedii halde Amerikallarn buna ne lde riayet ettikleri ortadadr. Genelkurmay
Bakanl'nn rneklerini vermi olduumuz iki tamimi de bu gr dorulamaktadr.
Anlamann 2. ilkesi; ABD Hkmetinin, Trkiye'deki mterek savunma tedbirlerinden herhangi birine
katlabilmesini, TC Hkmeti'nin bunu, tam ve teferruatla kabulne balyor. Burada ve aklanan temel
ilkelerin hibir yerinde "mterek savunma tedbirleri"nden neyin anlalaca aklanmamtr. Bunun, gizlilik
snrlarn amadan, ileride herhangi keyfi bir yoruma meydan vermeyecek biimde tanmlanmas zorunludur.
nk, bu mterek savunma tedbirleri iin, 3. madde de belirtilen arazi sahalarna, buna ve tesislere ihtiya
vardr. Bu nedenle bunlarn yerlerinin ve yer stnde grnen ksmlarnn da saklanmasna imkn yoktur. Bu
hale gre; bundan nceki anlamada da mterek savunma tesislerinin belirli bir tarifi yaplmam
olmasndan kan mahzurlar ve anlamazlklar bu anlamadan sonra da srecektir. AB devletlerinin
Trkiye'deki mterek savunma tedbirlerinden herhangi birine katlabilmesi "Trkiye Cumhuriyeti
Hkmeti'nin bunu kabulnden sonra mmkn olacaktr" deniliyor. Bu cmlede, bir yanllk veya eviri
hatas olsa gerek. Tarifi yaplmayan mterek savunma tedbirleri nelerse sanki, bunlar Trkiye kendisi
hazrlayp planlayacak ve Amerika da isterse, bir lde bunlara, Trkiye Hkmeti'nin tasvibinden sonra
katlabilecektir anlam kyor. Halbuki, 3. ilke, mterek savunma tesislerinden bahisle, bunlar iin tahsis
edilecek arazi sahalarnn topraa merbut mallar da dahil olmak zere, tesis olunacak btn tanmaz
mallarn mlkiyetini TC Hkmeti muhafaza edecektir denildiine gre; bunlarn kullanma hakknn da
Amerika'ya ait olaca sonucu kyor.
Bu duruma gre; asl amac, 23 Haziran 1954 Askeri Kolaylklar Anlamas'nn ulusal egemenliimizle ve eit
haklara sahip ortaklkla badaamayan ksmlarn deitirmek olan, bu anlamada en nemli husus; daha
balangta ihmal edilmitir. Mterek savunma ad altnda kurulmu veya yeniden kurulacak tesislere,
Trkiye 4. ilkeye gre; uygun grd askeri ve sivil personeli tayin etme hakkna sahip olacaktr. Bu ilke
birlikte ele alnnca; mterek savunma ad altnda, kurulmu veya yeniden kurulacak bu tesisler, kullanma
haklaryla birlikte Amerikallara ait olacaktr. NATO kendi mterek savunmas iin Trkiye'deki gerekli
grd mterek savunma tesislerini eskiden beri kurmu ve yenilerini de kurmaya devam etmektedir.
Trkiye de bunlarn yapm masraflarna 3 milyara yakn bir payla katlmtr. O halde, Trkiye ile Amerika
arasnda yaplan yeni anlamaya gre de; Trkiye'de kurulmu ve kurulacak mterek savunma tesislerinin
durumlar bunlardan farkl olmaya devam edecektir. Trkiye'de NATO tarafndan yaplm mterek savunma
tesislerinin hem mlkiyeti, hem de kullanma hakk Trkiye Cumhuriyeti'nindir. Kumandan Trktr ve
ynetimi Trklere aittir. Barta ve savata NATO'ya ye devletlerin silahl kuvvetleri tarafndan da ancak,
Kuvvetler Statsne Dair Szleme'ye uygun olarak mterek savunma maksatlar, manevralar ve eitim iin
kullanlabilir. Bunlar iin ayrca zel imtiyazlar tanyan anlamalar yaplmaz. O halde bu savunma tesisleri
NATO'nun dnda ve Amerikan'n kendi gvenlii iin lzumlu grd baz askeri tesisleri Trk topraklan
zerinde kurarak kendi savunmasn ve haber almasn desteklemek amacyla yaplmaktadr. Direkt veya
dolayl olarak Trkiye'nin savunmas ile bir ilgisi yoktur. Aksine, bu tesislerin Trkiye'de bulunmasnn
Trkiye'nin gvenliini de tehlikeye soktuu bir gerektir. Mterek savunma tesislerinin amacn ve yerini
Amerika tayin ve tespit eder.
imdi 4. ilkenin uygulama alannda geerli olup olmadn inceleyelim: Bu maddeye gre, mterek
savunma tesislerine Trkiye uygun grd sivil ve askeri personeli tayin edebilecek-tir. Kabul edelim ki,
Karamrsel'deki Amerikan dinleme ssne bir elektronik mhendisle bir muhasebe subay tayin edilmesine,
Genelkurmay Bakanl karar vermi olsun. Anlamann bu maddesine gre, kumandan tayin etmeye hakk
yoktur ama, gz-lemci olarak tayin yapabilir.
Karamrsel'deki bu mterek savunma tesisinde en son elekt-ronik, haberleme ve dinlenme aralar vardr.
Gidecek Trk mhendis ve subay bu cihazlar grmemitir ve zerinde alp eitim de yapmad iin
bunlar hakknda bilgi sahibi deildirler, ayrca, ok gizli olan bu cihazlar hakknda Amerikallarn bilgi verecei
ve onlar bu cihazlara yaklatracaklar da phelidir. Bu subaylarn hem ngilizceyi -Amerikallarla
anlalmalar iin- hem de Rus, Bulgar ve Romen dillerini bilmeleri, alnacak haberlerin mahiyetlerini hi
olmazsa anlamak iin gereklidir.
Amerikallar bu ste, aileleriyle lojmanlarda yaarlar; okullar, gazinolar, sinemalar, kendi radyo ve
televizyon yaynlan ve kantinleri vardr. Trk subaylarnn ok stnde bir yaantlar ve geni olanaklar
vardr. Her trl ihtiyalarn gmrksz ve vergisiz ok ucuza salarlar. Bu sse tayin olacak iki subay
nerede oturacak, ailelerini nerede barndracaklar, ocuklar hangi okula gidecekler, aldklar para ile bu refah
adasnda nasl yaayacaklar? Bunlara hkmet zel bir tahsisat verse dahi, grev yapmalar imknszdr. 24
saat devaml alan ve Trkiye'de ou ehirlerden uzak yerlere kurulmu olan bu tesislere gzlemci
gndermeye ne Trk Silahl Kuvvetleri'nin ve ne de Dileri Bakanl'nn btesi yeter. Sonra yksek
nitelikteki bu kadar ok eleman nasl bulunacak ve bu zor artlar altnda nasl grev yapacaklardr. Dinleme
cihazlarnn ald haberlerin ou ifrelidir. Bu nedenle, ifreden anlayan ve yabanc ifreleri zecek Trk
elemana da ihtiya vardr. Bunlar bulunsa dahi Amerikallar bu gizli ifre anahtarlarn Trklerin renip
kullanmasna msaade edecekler midir? Bu ve benzeri sorular daha da oaltmak mmkndr. Bu
nedenlerle, anlamann bu maddesinin uygulanmas mmkn deildir.
Dn olduu gibi bugn de, Amerikallarn Trk topraklar zerindeki savunma tesislerinde neler yapldn ve
ne gibi haberler alnp verildiini bilip renmemize imkn vermiyor bu anlama. Trkiye'nin gvenlii ve
ulusal savunmas iin Trk Genelkurmay'nn gerekli grecei almalarn bu tesislerde yaplmas da
mmkn deildir. nk, bu tesislerin Amerikal olan kumandan ve personeli, emri Washington'dan alrlar.
Bu anlama eskisinden farkl deildir. Arazinin mlkiyeti bi-zimdir, fakat, kullanma hakk ad altnda
Amerikallara devredil-mitir.
Tesislerin kumandan ve personeli Amerikaldr. Trkler gz-lemci tayin etme hakkna sahip, fakat,
uygulamada yeterli deildir. Etkisi ve faydas yok! Tesislerdeki faaliyetlerin gerek ynnn bu artlar altnda
Trkler tarafndan izlenip, kontrol edilmesi de mmkn olmadna gre; tesislerin mterek niteliinin
nereden ileri geldiini anlamak mmkn deildir. Dier taraftan bu tesislerin Trkiye iin ok byk bir
sakncas daha vardr ki; onun zerinde pek durulmuyor. Btn dnya ile ok etkili ve sratli bir haberleme
ebekesine sahip olan ve btn komu lkelerdeki her trl haberlemeyi tespit eden ve ifrelerini zen bu
en son sistem elektronik cihaz ve beyinlerle donatlm tesislerde, Trkiye'nin de dinlenebileceini hatrdan
karmamak lazmdr. ok az kimsenin bildii devlet srlar ve gizli haberlerin Amerikallar tarafndan annda
duyulup kar tedbirlerin alnmasnda kendi iimizde yuvalanm bu tesislerin de pay inkr edilemez.
Bandan beri aklanan nedenlerle anlama artlarnn, egemenlik ve eitlik ilkesiyle badamad ortadadr.
Anlamann 5. ilkesi, olduka deiik: "Her bir mterek sa-vunma tesisinin mahiyet, ama ve sresinin TC
Hkmeti tara-fndan tasvip olunmas lazmdr." "Mterek savunma tedbirleri" ibaresiyle ne kastedildii
belirtilmedii iin, neyin mterek ne neyin mterek saylmayaca konusu yine Amerikallarn yoru-muna
braklm oluyor. Her ne kadar bu tesislerin mahiyet, ama ve sresinin Trkiye tarafndan tasvip edilmesi
art, egemenlik hakkmzn korunduuna bir rnek olarak gsterilebilirse de, 13. ilkenin tehdidi altnda, bu
ilkenin Amerikallarn isteklerine aykr kullanlmas mmkn deildir.
6. ilke: Trkiye'nin, mterek savunma gayretinin mahiyet ve amacnn, uygulama anlamalarnda tasrih
edilen her iki milletin karlkl gayelerine uyduunu tahkik iin, btn tesisleri denet-leme hakkna sahip
olduu kabul ediliyor. Bu da egemen bir ulu-sun en tabii hakkdr. Kt zerinde olduka anlaml saylan bu
art, uygulamada yararl bir sonu vermekten uzaktr.
Trkiye'de dalm birok Amerikan tesisinden her birinin senede en azndan iki defa denetlenmesi iin
sadece bu konuyla uraacak byk bir denetleme tekilat kurmak lazmdr. Her tesisin havadan ve yerden
fotoraflar ekilecek ve bunlar deerlendirilerek, her bir tesis iin ayr dosyalar hazrlanacaktr. Belirli
zamanlarda yeni fotoraflar ekilerek, bir ilave veya deiiklik yaplp yaplmad nce ekilenlerle
karlatrlarak incelenecektir.
Bu tesislere gelen btn ara, gere, silah, cephane ve cihazlar da sk bir kontrolden geirilecektir. Ayrca,
bu ilerde yetimi uzman kiilerden kurulu denetleme ekipleri, tesisleri periyodik olarak ziyaretle,
almalarn Trk ulusunun gayelerine uyup uy-madn kontrol edeceklerdir, bu mmkn deildir. 24 saat
devaml alan bu tesislerdeki denetimin tayin edilecek gzlemci personelle de yaplamayacan belirtmitik.
O halde zm yolu nedir?
Bir yol, bu tesis ve mevzilerin, Trk kumandanlarnn sorum-luluu altnda, eitilmi Trk personeli
tarafndan iletilmesidir. Amerikallar, uzman, danman veya retmen olarak grev ala-bilirler, farkl ve
imtiyazl bir statleri olmadan eit haklarla Trk personelle birlikte alrlar. Bunun dndaki her zm yolu,
bu s ve tesislerin sadece Amerika'nn gvenlii ve karlar yolunda hizmet grmesine yarayacaktr.
Trkiye'nin gvenliini byk lde tehdit eden Trkiye'deki Amerikan s ve tesislerinin Tr-kiye'ye
devredilerek Trkletirmeleri iki lke arasndaki dostlua yarar en uygun bir zm yolu olarak
grnmektedir.
Bu ilkenin l doduunu dorulayan baka hususlar da vardr. 6. ilkeye gre; Trk denetleme ekibi,
denetim srasnda bir Amerikan ssnn, her iki milletin karlkl gayelerine uymadn tespit etmi olsa, bu
s hakknda ne gibi bir ceza uygulanaca da belirtilmemitir. Meyyidesi olmayan bir denetimin turistlik bir
geziden ileri gidemeyecei de gerektir.
Farz edelim ki; denetleme heyeti bir Amerikan ssnn kapa-tlmas iin rapor verse:

Anlamann deitirilmesi ve sona erdirilmesi iin mzakere istenilecek olursa, nce 6 ay istiare yaplacak ve
sonra iki yllk bir ihbar sresi tannacaktr, daha sonra ekilme ve tasfiye iin iki yllk toplam bir ek sre
salanacaktr. Toplam sre 4,5 yl eder.
Anlamann geerliliini deitirmeden, belirli konularda talep olursa, talebin sonulandrlmas, iki yllk ek
sreyle 4,5 yl olacaktr. Ek sre zarfnda temel anlama ve uygulama anlama-lar yrrlkte kalacaktr.8
Temel anlamann bu maddesine gre; Trk denetleme heyeti-nin bu raporu, genelkurmay tarafndan ssn
kapatlmas isteiyle hkmete gnderilse ve hkmet de bu teklife uyarak Amerikal-lar mzakereye
arsa ve bir sre sonra bu kararndan dnmezse, sonu 4,5 yl sonra alnabilecektir. Bu sre iinde de
anlama hkmleri gereince tesis faaliyetine devam edebilecektir.
Bu konuda ok tecrbeli olan Amerikallardan rnek alnm olsayd, denetim bolukta kalmazd. Amerika ile
Trkiye arasnda yaplm olan ikili anlamalardan faydalanmak da mmknd. rnein: Karadeniz Bakr
letmeleri A'ye verilen 30,5 milyon dolarlk Kredi Anlamas'nn standart hkmler ekinin "300.1. temerrt
olaylar, demenin tacili" blmnn (b) fkras "projeyi gerekli ihtimam ve messeriyetle icra ve ifa vecibesi
de tahditsiz olarak dahil olmak zere, hkmetin ibu anlamann herhangi bir hkmne uymam olmas
veya irketin devir anlamasnn herhangi bir hkmne uymam olmas"nn iptal ve durdurma iin yeterli
grmektedir.
Eer Trk Hkmeti denetiminin gerekten etkili olmasn is-temi olsayd, denetimi yaptrmsz brakmaz,
Amerika'nn yapt gibi; denetimi ile anlamalarn iptali ve durdurulmasn birletirerek yle bir hkm
getirebilirdi: Anlamann iptali ve durdurulmas -Bu temel anlamay gerekli ihtimam ve messeriyetle icra ve
ifa vecibesi de tahditsiz olarak dahil olmak zere, ABD Hkmetinin ibu temel anlamann herhangi bir
hkmne uymam olmas veya uygulama anlamalarnn herhangi bir hkmne uymam olmas anlamann
iptal ve durdurulmas iin yeterli saylacaktr. lk ihbarla birlikte Trkiye'deki btn mterek savunma
tesisle-rinin arazi ve tanmaz mallarnn kullanma hakk sona erecek ve btn mterek savunma tesisleri,
Trk Silahl Kuvvetlerinin kontrol ve denetimine girecektir. Bylece, hem denetim ilkesi bolukta kalmaz, iptal
ve durdurma ile g kazanr, hem de Trk Hkmeti egemenlik hakkn kullanma frsatn bulabilirdi.
Amerikallarn byle bir art kabul etmeleri de mmkn deildir. Kredi verirken, her an bor alann aleyhine
kullanla-bilecek byle bir art Trklere kabul ettiren Amerika'nn, Trk topraklar zerinde Amerikan s ve
tesisler kurulmas iin yaplan byle temel bir anlamada, en azndan kendi artlaryla bal olmalarn teklif
ve kabul ettirmek Trkiye'nin en tabii ve eit ortaklk artlarn normal bir sonucu olurdu. Bunun byle
yaplmam olmas, ya ilgililerin Amerika ile yaplm olan anlamalar iyice incelememelerinden veyahut da
Trkiye'nin bu konularda pazarlk gcn kaybetmi olmasndan ileri gelmitir. 5. ilkeden sz ederken bunun
da uygulanmasnn zor olduuna iaret etmitik: Bu ilkede, Trkiye'de mterek savunma ad altnda
kurulacak tesislerin her birinin mahiyet, ama ve sresinin Trkiye Hkmeti tarafndan tasvip edilmesi kabul
ediliyor. Amerika kendi gvenlii ve Ortadou'daki karlar ile ilgili bir tesis veya ss Trkiye'de kurmaya ve
kurulan geniletmeye karar vermise, bu kararn TC Hkmeti'ne bildirecektir. Bu teklife Genelkurmay
Bakanl kar ksa dahi, hkmet uzun sre kar duramaz. nk aklam olduumuz ikili iktisadi ve
askeri anlamalardaki ar artlar ve Trkiye'nin iinde bulunduu ekonomik kmazlar, Amerika'dan tedariki
zaruri, askeri, silah ve malzeme ksaca, her bakmdan Amerika'ya muhta ve onun siyasi, iktisadi, ticari ve
askeri politikasna balanm olmamz, Amerikallarn tekliflerini geri evirmemize engeldir. Ortal
yattrmak, artlar hazrlamak ve durumu olgunlatrmak maksadyla sadece vakit kazanmak iin bir sre
geciktirebilir. Bu imdiye kadar byle olmutur ve bundan sonra da.byle olacana kimsenin kukusu
olmasn.
7. ilkedeki gizlilik zerinde, dier ilkelerin incelenmesinde durulmutu. Burada, konumuzla ilgili olduu
iin emekli General Refik Tulga'nn 3. Ordu Komutan iken Trabzon'daki Amerikan ssnde 1963 ylnda
karlat durumu 23 Ekim 1969 tarihli Devrim'den aktarmakla yetineceiz: "s komutan albay, bizi byk
bir merasimle karlad. Albay kantin, kulp, yemekhane, mutfak gibi tesisleri gezdirdi. Biraz tedeki etraf
demir kafesle evrili "gerek s"se doru ilerledim. Amerikal albay yolumu kes-ti:
-Giremezsiniz! Buraya ancak Amerikan uyruklu yetkili kiiler girebilir.
-Ben ordu komutanym. Bulunduumuz blgede giremeyeceim yer olamaz!
-Emir byle.
-Bu hkmranlk haklarmza tecavz deil mi?
-Ama ikili anlamalar var... Bir viski almaz msnz Sayn Pa-am?
-Hayr...
-Ktay denetleyecek misiniz?
-Hayr...
Orgeneral Tulga, bu mdahale zerine, Trabzon'daki Amerikan ssn terk eder.
Mterek savunma tesislerinden biri olan Trabzon'daki Amerikan ssnn gerek anlam ve amac, 1. Ordu
komutanna, Amerikal s komutannn yapt muamele de grlyor. Trkler kendi topraklarnda kurulan bu
Amerikan slerinde bir yabanc-drlar ve her ey onlardan gizlidir.
8. ilkede, sz edilen Kuvvetler Stats Szlemesi'nin uygulanmas, 24 Eyll 1968'de imzalanan yeni
anlama ile tekrar dzenlendii belirtilmitir.
Bundan nceki blmlerde incelenen bu anlamann da yeni bir ey getirmedii belirtilmiti.
Mterek amalardan ne kastedildiinin anlamann hibir ye-rinde belirtilmedii daha nce aklanmt. 9.
ilkede; bu belli olmayan amalarn gerekletirilmesi iin mterek savunma tesislerine mterek iletme ve
kullanma ilkesinin uygulanmas konusunda mutabk kalnd belirtiliyor.
Mterek ama, mterek savunma tesisi gibi terimlerden neler kastedildii belirtilmedii iin, mterek
kullanmann da nasl yaplaca belli deildir. Bu ilkede, Trk topraklar zerinde Trkiye'nin savunmasn ve
gvenliini kuvvetlendirecek, NATO yesi ve mttefikimiz Amerika'nn da gvenliini dolayl veya dolaysz
artracak, tamamen Trk kumandan ve personelin so-rumluluu altnda iletilecek, bar zamannda
Amerikallarn sadece, uzman danman veya retmen olarak bulunabilecekleri, masraflarnn ortaklaa
denecei, mterek bir iletme kastedildii sonucunu karmak mmkn deildir. Temel anlamann dier
ilkeleri byle bir anlaya engeldir.
Temel anlamann yrtc gc, 13. ilkede toplanmtr. Bu ilkede, Amerika Birleik Devletleri
Hkmeti'nin, kongrenin kararna bal olarak, Trk savunma gayretine, mnasip istiare ameliyesi yolu ile
tespit edilecek bir seviyede destek salayaca belirtiliyor.
Byk bir ustalkla ve ok yumuak kelimelerin seilmesiyle hazrlanm olan bu ilkenin iinde, askeri ikili
anlamalarn yrtc gcn tekil eden byk bir tehdit sakldr.
Trkiye'nin ikili askeri anlamalarla 1945'ten beri Amerika'dan savunma malzemesi ald bir gerektir.
Trkiye 1952'de NATO'ya girdikten sonra, Trk Silahl Kuvvetleri'nin 1947'lerde balayan silah, tehizat, ara,
eitim ve doktrin bakmndan Amerikallatrlmas sratlendirilerek, atal, kana kadar US damgal olmas
tamamlanmtr.
Trk Silahl Kuvvetleri'nin, bugn de, btn silah, ara ve ge-releri Amerikan kaynakl olup, Alman ve
talyan yardmndan salananlarn da byk ksm yine Amerikan kaynakldr. Trk Silahl Kuvvetleri'nin
yedek para gibi lojistik desteinin byk ve en nemli ksm Amerika'dan salanmaktadr ve bunlarn
mlkiyeti bizim olmad gibi, verili maksadnn dnda kullanlamazlar, komnist tehdidi dnda, her trl
kullanma Amerikan Hkme-ti'nin iznine baldr.
Amerika, her yl Trkiye savunmas iin 1 miyar 350 milyon Trk liralk (135 milyon dolar) savunma
malzemesi verir. Bu malzemenin cins ve miktar, Amerikan Hkmeti ile yaplan istiarelerle ve Amerikan
Kongresi'nin kararna bal olarak tayin edilir.
ok defa, Trklerin istedikleri deil de, Amerikallar, zamann artlarna uyarak, ellerinde bulunan ihtiya
fazlas veya kendi ordusu tarafndan artk kullanlmayan modas gemi savunma malzemesini verirler.
rnein; Kbrs'a bir Trk karmasn nlemek iin Trk genelkurmaynn ihtiya olarak bildirdii kar-ma
aralar verilmemitir. Trk Deniz Kuvvetleri'nin ihtiya gs-terdii ve ok nceden verilmesi kararlatrlan 4
muhrip, Kbrs'a veya Yunanllara kar kullanlr endiesiyle senelerce teslim edilmemitir. Bu yal
muhriplerin Trk Deniz Kuvvetleri'ne ka-tlmas 1969'da tamamlanabilmitir.
Amerikan askeri yardm adyla senelerden beri devam ettirilen ve bol bol propagandas yaplan savunma
malzemeleri, Trk Silahl Kuvvetleri'nin sava hazrlk durumunu, yesi bulunduu NATO'nun tespit ettii
standartlara karamamtr. Trk Silahl Kuvvetleri'nin kabul edilebilir en dk sava standartlarna
ykselebilmesi iin imdiki masraflarna ilave olarak her yl 9 milyar olmak zere ylda 27 milyarlk ek bir
denee ihtiya olduu MS Bakanlnn bir brornde aklanmtr.
Buradan yle bir sonuca varmak mmkndr: Trk Silahl Kuvvetleri Amerikan yardm ile istenilen sava
hazrlk dzeyine ulaamaz. Fakat, Amerikan yardm propagandas ylesine yaygn ve etkilidir ki;
istiarelerle, Amerikan parlamentosunun kararna bal olarak her sene, verilecek savunma malzemeleri iin
Trk ulusunun ve Trkiye'nin maruz bulunduu tehlike ve urad zararlar kimse terazinin br kefesine
koyup tartmaz. Tartlsa, Trkiye'nin tarafnn ar basacana phe yoktur.
Bu temel anlama ile faaliyetlerini bir mddet daha srdrecei anlalan Trk topraklar zerinde kurulmu
olan Amerikan sleri Amerika'nn gvenliini tehlikeye drmeden, ok uzaklardan salamakta ve buna
karlk olarak da 13. ilkede belirtildii ekilde savunma malzemesi verecektir. Eer Trkiye, Temel
Anlama'nn uygulanmasndan veya uygulama anlamalarnda Amerika'ya bir zorluk karacak olur ve onlarn
isteklerini kabul etmezse; Amerika ile Trk savunmasn desteklemesi iin yaplacak istiareler de uzayacak
ve istekleri kabul edilinceye kadar bir sonu almak mmkn olmayacaktr. Halbuki, ihtiyalarnn byk bir
ksm Amerika'dan salanan Trk Silahl Kuvvetleri'nin uzun sre bek-lemeye tahamml yoktur. Malzeme,
yedek para, akaryakt vb. stoklar fazla olmayan silahl kuvvetlerin elindeki uak, gemi, tank ve dier ara
ve gereler ksa zamanda hareketsiz kalacaklardr. Bu ilke iinde gizlenmi Truva At rnei tehdidiyle, ABD
Trkiye'ye bu ynden de her istediini kabul ettirebilecek bir durumda g-rnmektedir. Bu nedenle
anlamada yer alan, egemenlik ve eitlik haklar ilkesinin, bir zenti ve gstermelik olmaktan karlarak,
Trkiye'nin gvenlii ve karlar yararna kullanlmas olduka pheli ve zordur. Kendi halknn gvenlii ve
refah iin hibir fedakrlktan ekinmeyen AB Devletleri'nin, gerektiinde Trki-ye'yi de yalnz brak-cana
veya atee atacandan kimsenin ku-kusu olmamaldr. Bunu dorulayan rnekler oktur. Rusya ile Amerika
aralarnda kacak bir savan her ikisini de mahvedece-ini gayet iyi bildikleri iin, "bar iinde birlikte
yaama" ilkesi ile birbirlerinin varlklarn ve glerini kabul etmiler ve aralarnda sava yapmamaya da
kararldrlar. Byle bir savatan kanmak iin ellerinden geleni sonuna kadar yapacaklardr. ki hkmet
bakann direkt olarak birbirine balayan teleks hatt da bu kararn bir sonucudur. Fakat, bu iki byk
devletin dndaki lkeler iin durum hi de byle deildir. Amerika'nn eski Kara Kuvvetleri Komutan General
Maxwell Taylor bir kitabnda durumu yle belirtiyor:

dareciler, genel bir atom harbini yalnz ve ancak en son ve kanlmaz bir hareket olarak balatacaklardr. Bu
anlamazlklar genel bir savaa dnmeden nce, byk lde askeri harekt olabilir. nk atmay
mahalli brakmak ayn artlara gre, taraflarn karlkl karlarna da uygundur. Sonularnn nasl olaca ve
nereye varacann nceden kestirilememesi endiesiyle ve benzeri sebeplerle, nkleer silahlarn mahalli
savalarda kulla-nlmalarnn snrlanmas da muhtemeldir. Atom silahlarnn kullanlmasnn snrlanmas
eilimi, sava alannn asl sahibi olan millet tarafndan da desteklenebilir.
Sava alannn asl sahibi muhtemelen, yaplacak bir saldrya kar koymas iin, bizim kendisine askeri
yardm yaptmz dost bir ulus olacaktr.9
Sava alan, Amerika veya Rusya olmayacana gre, atom silahlarnn ilk kez kullanlaca sava alannn
saldrya kar koy-mas iin, Amerika'nn askeri yardm yapt dost ulusun Trkiye olmas iin btn artlar
hazrlanmtr.
Trkiye'de mterek savunma tesisleri ad altnda kurulan btn s ve mevzi ve kolaylklar Amerikallara
aittir. Buralardan devaml olarak Rusya ve peyklerinin iine baklr, dinlenir ve keif uular yaplr. Yine
buralarda, Trklerin hibir surette kullanma yetkisine sahip olmadklar ve ileride de kullanmalarna asla
msaade edil-meyecek olan nkleer silah depolar vardr. Ayrca, Trkiye'nin hava ve deniz slerinin de
anlamalar iinde kullanma yetkisine sahip olan Amerika, yine Trkiye'de kendisine ait uak meydanla-rna
hidrojen bombalaryla ykl Amerikan Stratejik Hava Kuvvetleri'ne bal uaklar inip kalkmaktadr. Btn
bunlar, Amerika'nn kendi gvenliini, ok uzaklardan balayan bir taarruz ve savunma emberinin kurulmas
yaplmaktadr. Amerika'nn gvenlii iin Trkiye'de kurulmu olan bu s ve tesisler, elbette ki, Rusya'nn
gvenliini ok yakndan ilgilendirmekte, hatta, tehdit etmektedir. Rusya ve Amerika arasnda bu konuda
kacak bir anlamazln, Trkiye'de bulunan Amerikan slerinin ilk anda ortadan kaldrlmas gibi kendi
askeri stratejilerine uygun ve riski de az olan bir kararn uygulanmas sonucunda, 7,5 milyon Trk vatanda
telef olacaktr. Bunun sonunda Amerika, Trkiye'ye saldrd diye, ikili anlamalara uyarak, Rusya'ya sava m
ilan edecektir? Bunun byle olmayacan kendileri sylyorlar. O halde Trkiye'nin gvenliini ok yakndan
tehdit eden Trkiye'deki Amerikan s ve tesislerinin devamn salayan 3 Temmuz 1969 tarihli Temel
Anlama'da, milli gvenliimize zararl, hkmranlk haklarmz kstlayc, bamszlmza glge dren
tm ilkeleriyle kabul edilmesine imkn olmayan bir anlamadr. Bamsz bir lke olarak milli gvenliimizi
artrc ve ulusal savunmamz glendirecek her trl tedbirleri almak zorundayz ve bu en doal hakkmzdr.
Fakat, sadece Amerika'nn gvenlik snrlarn daha ileriye gtrerek artrmak amacyla Trkiye'de kurulan
Amerikan s ve tesislerinin, Trkiye'nin gvenliini ok yakndan tehdit ettii de bir gerektir. Yalnz
komnizm saldrsna kar koyma maksadyla, Amerikan askeri yardmndan verilen ve mlkiyeti bize ait
olmayan silah ve tehi-zat, milli savunmamz senelerden beri byk bir zaafa srklemitir. zellikle, bunlar
iin Trk ulusunun savata de-yecei bedel, barta demekte olduundan kat kat stn ve kanl olacaktr.

SONU

Birinci Dnya Sava. sonunda ken Osmanl mparatorluu'nun ykntlar zerinde kurulan bamsz
modern Trk devleti, smrgelemi ve mmeti Osmanl devletinden farkl olarak, smrden arnm ve
milliyetiydi.
ktisadi kalknmasn kendi g ve kaynaklarna dayandrmay ama edinen yeni Trk devleti yabanc
sermaye, d yardm ve d borlanmalar gibi konularda isteksiz ve ekingen davranmtr,
Osmanl mparatorluu zamannda verilmi iletme imtiyazlaryla kurulmu olan yabanc sermayeli irketler
de devletletirilerek milliletirilmi ve bylece lke kapitlasyonlarn son artklarndan da arnmtr.
Tam bamszlk, uluslama ve milliletirme ilkeleri yeni Trk devletinin temel politikas olarak, 23 ubat
1945'e kadar uygu-lanmtr. Bu tarih, TC Hkmeti ile ABD Hkmeti arasnda ilk Yardm Anlamas'nn
imzaland ve temel politikadan da ilk sapmann balangcdr. Bunu sava sonrasnn ilk yardm anla-mas
olan 27 ubat 1946 tarihli ABD Hkmeti ile TC Hkmet-leri arasnda imzalanan 10 milyon dolarlk Kredi
Anlamas ve sra ile dierleri izlemitir.
Yaplan her yeni ikili anlama kendi iinde tad yeni artlarla temel politikadan biraz daha uzaklama
zorunluluunu da birlikte getirmitir. kili anlamalarn 1950'den sonra az da olsa saylarnda ve eitlerinde
bir art vardr. Bu durum, 1953 jpl sonuna kadar srer. 23 ubat 1945 ile 1953 yl arasnda, Amerika
Birleik Devletleri'nin Trkiye'de yoklama, aratrma, bilgi toplama, adam seme ve yetitirme, rgtlenme,
dostluk, yardm ve koruyucu gl devlet propagandalaryla Trkiye'ye yerleme faaliyetlerini iine alan bir
hazrlk devresi olarak kabul etmek lazmdr. ok sayda ve ar balayc artlar getiren, Trkiye'nin
egemenlii ve ulusal gvenliiyle badamasna imkn olmayan ikili anlamalarn ksa aralklarla veya ayn
gn iinde imzaland 1954, hazrlklarn tamamlayan ve artlar da uygun bulan Amerikann taarruz yldr.
Trk Hkmeti'nin d ticarette uygulad liberasyon politika-snn iflas ettii, Kore Savann dourmu
olduu avantajlarn kaybolduu, hava artlarnn da ktye evirdii, artan iktisadi skntlar karsnda
hkmetin aresiz kald devrenin de 1953 sonlarna rastlad ve 1954'te artarak devam etmekte olduu
unutulmamaldr. kili anlamalar ve artlarnn Trkiye'nin iinde bulunduu iktisadi artlarla ilgili olarak
Amerika tarafndan ayar-land bir gerektir. Bu taarruz, zaman ve artlara gre hz ayar-lanarak, 27 Mays
1960 Devrimi'ne kadar Amerika'nn politikasna uygun olarak baar ile yrtlmtr.
27 Mays 1960 Devrimi'nden sonra, ikili anlamalar taarruzunun yava yava hzn kaybederek duraklad
grlr. Devrimle beraber, d borlanmalara kar sert tepkiler de balar. Trkiye'nin srklenmi olduu zor
iktisadi durumu arlatracak ve Trkiye'nin karlarna aykr, artlar ar kredilerle borlanmalara
gidilmemesi kabul edilmitir. Bu grlerin uygulanmaya koyulduunu ve 27 Mays Devrimi'nin verdii
inanla kurucu meclisin hr havas iinde tartlarak gereklerin dile getirildiini belgeleriyle akladk.
Milli birlik idaresinin ynetimi devrediinden bir sre sonra Amerikallarn iktisadi yardm ve kredi teklifleriyle
yeniden taarruza getiini gryoruz. Yaplan her yeni anlamalarnn balayc, mdahaleci ve smrc
artlarn verilen notalarla arlatrma yollarnn bu devrede yeniden aldna tank oluyoruz.
1964'te kan Kbrs buhrannda Amerika'nn ve Amerikan yardmnn gerek amac Bakan Johnson'un
Trkiye'ye verdii nota ile ortaya kmtr. Yllarca dost bildiimiz Amerika, hakl davamz Kbrs'ta
Yunanistan'n yannda yer alarak ikili anlama-larla komnizm tehdidine kar kullanlmak zere Trk Silahl
Kuvvetleri'ne Amerika'nn vermi olduu silahlar, Kbrs'a ve Yunanistan'a kar kullanamayacamz sert ve
tehdit edici bir dille bildirmitir. Trkiye'ye yaplacak bir Sovyet taarruzuna kar NATO'nun da harekete
geemeyeceini hatrlatan bakan, Trkiye'yi Rusya ile tehdit ederek yalnz brakmtr.
Trkiye'yi komnizmden ve onun dolayl ve dolaysz saldrsna kar koruyaca askeri yardm, mterek
savunma ve dolayl saldr gibi birok ikili anlamalarla taahht etmi olan Amerika'nn yaplacak bir Rus
saldrs karsnda Trkiye'yi yalnz brakarak yine komnizm saldrsna kar yesi bulunan devletleri
savunmak zere kurulan NATO Savunma Tekilat'nn da harekete gemeyeceini kendi bakannn
kaleminden aklam olmas, Trkiye'nin gelecei bakmndan ok yararl olmutur. Trk-Amerikan
ilikilerinde bir dnm noktas olan bu olay Trk hal-kndan yllarca saklanan gereklerin "dost ve mttefik"
Amerika'-nn bakan tarafndan aklanmasndan sonradr ki, ikili anlama-larn ne olduu veya ne olmad
Trkiye'de tartlmaya balan-mtr.
Trkiye'de bu gereklere kulaklarn tkayarak kili Anlamalarn olduu gibi kalmasn isteyen sayca az, fakat
ekono-mik g ynnden kuvvetli karc ve ibirlikilerin olduu da unutulmamaldr.
Bugn Trkiye'nin iinde bulunduu durum Mustafa Kemal'in 19 Mays 1919'da Samsun'a kt zaman
byk sylevinde izmi olduu tablodan daha kt deildir. Bilelim ki, Trkiye bu duruma Atatrk
ilkelerinden ayrlarak izlenen uydu politikasyla zorla srklenmitir. Onu bu durumdan ancak Atatrk
ilkelerine dnp, tam bamsz Trkiye'yi yeniden kurmak suretiyle kurta-rabiliriz. Trk ulusu iktisadi zaferini
kazanncaya kadar Mustafa Kemal'in balatt iktisadi Kurtulu Sava da kald yerden devam edecektir.
Bu inanla, Byk Ata'nn: "Tam bamszlk elbette siyasal, maliye, iktisat, adalet, askerlik, kltr gibi her
alanda tam bam-szlk ve zgrlk demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde bamszlktan yoksun
ulusun ve lkenin gerek anlamyla btn bamszlndan yoksun olmas demektir" szlerini bir kez daha
hatrlatmakta fayda vardr.
Trkiye'de askeri ikili anlamalarla kurulan yabanc sler ve onlardan daha beteri, her biri en azndan 40 yl
ifre ile bizi iktisadi bamszla gtrecek yollar tkayan ikili iktisadi anlamalar var olduka, kurtardn
vatann kalbinin att Ant Tepe'deki ebedi istirahatghnda rahat olmadn bilenler, her geen gn biraz
daha oalacaktr.
Sana layk olabilmek iin yaplanlar, yaplmayanlarn yannda o kadar az ki...