KKTRKLERN TARHNE BR BAKI*

Dr. A, von GABAN

Berlin niversitesi Trkoloji Doenti

I. S t e p t e y a a y a n K k t r k l e r [682-742] Trk adnn ilk defa zikredildii 556 ylndanberi, Trk urular, ara sra, gebelikten yerleik tarz hayata geme teebbslerile, bizi heyecanl sahneler karsnda brakmlardr. Asker bakmdan daima ok byk yararlklar gsteren Trkler, bu merhaleler arasnda da parlak devirler geirmilerdir. Misal olarak Seluklular gsterebiliriz: bunlar, gebe halinde Anadolu'ya gelerek, ksa bir zamanda mkem mel ehir kltr (mesel Konya gibi) kurmulardr. Bugn Kazaklar da, yaadklar stepten gnden gne uzaklaarak, ehirlere doru y nelmek suretiyle ehirli zbeklerle kltr stnl msabakasna ba lamlardr. Eskiden, imal Moolistan'da yayan Trkler de, bu gibi tarz hayata deimeleri yapmlar ve nihayet Tarm nehri boyundaki ehir lerde kendilerinden nceki, kark milletler kltrn benimsiyerek onun muhafz olmulardr. Buna benzer tarz hayat deitirmeleri; hi bir zaman byk fedakarlklara ye aclara katlanmadan yaplamaz. Onun iin de bu tarz hayat deimesinin kendiliinden serbestle vuku bulamay, tarihin tabi kanunudur. Bundan, galiba hi bir millet kendi dileile ka namyor. ki arzu arasnda olan gerginlik msbet bir kuvvet dourur. Ac, ierden gelen asil istekleri ve hedefi geniletir, insan daha fazla derinletirir. Bu gibi aclar karakteri kuvvetlendirir, bazan fikirleri akl mzla kavrayamadmz zaman, onu ancak, kalpten gelen duygu ile te barz ettirebiliriz. Ayn suretle, aclarn insann ruh kuvveti zerine olan tesiriyle, alma ve teebbs kuvveti dahi ok defalar artabilir. Bu tahteuur kuvvet, insan eskisinden daha fazla canlandrr ve onu daha byk hedeflere doru srkliyerek muvaffakiyete gtrr. Geri bir ok insanlar, tarihte olup geen vakalar ehemmiyetli saymazlar. Fakat tarih vak'alarn ehemmiyet ve kymeti, onun insanlar zerindeki tesirinin derinlii ve sebep olduu hadiselerin geniliiyle llr. Bu hadiselerin kymeti, bilhassa, sonunda bir milletin mukadde-.
* Bu yaz, memleketimize misafir olarak gelen ve Fakltemizin alnn ilk yl larnda Sinoloji Enstitmzn Profesr olan Dr. A. von Gabain tarafndan 22 ve 24 kinciterin 1943 tarihinde iki konferans halinde verilmitir.

686

A. von GABAN

rat zerindeki menfi veya msbet tesiri, yani, onun hayat memat me selesi eklini almas, byle hadiselerin bizim hayatmzda da vukuu ih timali bakmndan byk ehemmiyeti haizdir. Maksadm, Trk okuyucularna btn ders kitaplarnda mevcut olan eski Trk tarihini anlatmak deildir. Cesaret edip yazmak istediim dnceler, Trklerin gebe hayatndan yerleik hayata gemeleri devrinde yaanm olmas muhtemel dnm noktasnn ana hatlarn izah etmek, Trk tarihinin bu meselesini zmee almaktan ibarettir. Yedinci yzylda, imal Moolistan'da yayan bir ok Trk kabi leleri in'in imal hudutlarna gelerek, in hkmetine yar mecbur olarak hudut bekilii hizmetini etmilerdir. in'in imal hudutlarna yerlemi olan bu Trkler, bsbtn te kiltsz deildiler. Balarnda olan babular, inliler tarafndan kabul edilmi kimselerdi; Trkler de inlilere bu hakk vermee mecbur olmulardr. Mesel bu babulardan birisi, in'in imdiki an-Si vilyetinin imalinde bulunan ve eskiden Trk hakannn ailesine mensup olan Kutlu adl bir ad'd Kutlu, nihayet tahamml edemiyerek 681'de maiyetindeki,bir ka kii ile beraber Seddiin'in darsnda olan Yin-an dalarna kat. Bu mhim hadise, ayni zamanda inlilere itaat etmenin artk bir sonu olarak telkki edildiinden,; Kutlu'un arkasndan onun bu cesur hareketini beenen, bir Sr Trk uruu da, onun yanna kamtr. Bu urular Yin-an dalarnn vadilerinde, inlilerden gayet iyi saklana bilmiler ye gnden gne artmlardr. inlilere'ok byk sadakatle hizmet etmi olan Trk kumandan tedbirli Bilge Tonyukok da, Kutlu'n mill gayeleriyle coarak byk bir mill duygu ve Trk devletini bir kere daha kurmak neesiyle ona. iltihak etmitir. Tonyukok, Kutlu ad' yksek Hakanlk payesini talep etmee tevik etmitir. imdi kurulmak zere olan yeni devletin hayat tarz meselesi ortaya kyor.! devletin nizamlarn in'den mi alacaklar. ehirler mi kuracaklar^in dinini mi kabul edecekler yoksa eskisi gibi [gebe, yar yerleik halde mi kalacaklard. Tonyukok tereddtsz kararn veriyor: ''Trkler eski atalar tarznda yaamadrlar in dini dahi Trklere uymyacaktr,, fikrinde bulunuyor. lk hedefleri, tehlikeli in hududundan ayrlmakt; bunun iin Yinan dandan uay dalarna (bugnk imal Moolistan'da Hangay da) ekiliyorlar, Orada Kara'Kum'da. karargh 'adr kuruyorlar. nce bunlarn her tarafn dman sam bulunuyordu. Tonyukok etrafndaki dmanlara, onlar toplu bir hale gelmeden nce, hcum et mek taraftan olduundan arabuk ie balyor. lk nce imalde olan

KKTRKLERN TARHNE BR BAKI

687

Ouzlarn zerine yrmek istiyor. Bu mcadele tken dalarndaki yaylada ok ar artlar iinde geiyor. Trkler abuk karar vermeleri ve birdenbire hcum etmeleri y znden sayca kendilerinden ikiye kar nisbetinde stn olan d man Ouzlar malup ediyorlar. Bu zafer haberi duyulur duyulmaz, Trklere her taraftan kaytsz artsz iltihak etmek istiyen bir ok dier Trk kabileleri de gelmiler dir. nk, tken yaylas, t eskiden Trk ananesinin mukaddes topra saylrd Devlet buradan idare edilmeliydi. Onun iin de Tonyukok ilk olarak burasnn zaptm istiyordu. Ancak tken dalarnda yerlemi olan Trk devletilii ruhudur ki, onu bu zafere gtrecek, devleti koruyarak, onun emniyet ve inkiafn temin edebilecekti. Atl ve gebeler, stepte kendi balarna hkim olup oturduklar mddete, ihtiyalarna bol bol yeten step, komular zerinde daha byk bir hkimiyete malik olmak istedikleri zaman kfi gelmiyordu. Yaknlarnda bulunan dalarn, hayvanlar dmann giremiyecei va dilerde beslemek ve kendilerini korumak gibi, ktisad bakmdan mhim ve hayat meselelere yaramas dolaysiyle, oralarda tam bir hkimiyeti ellerinde bulundurmalar lzmd. Cenuptan Hangay da, imalden de Tangnu-Ola "ile sarlm olan tken yaylalar, tabi ve yksek bir kale vaziyetinde idi. Yaylann bu vaziyeti, mdafaasn kolaylatrd gibi, orada hkim olan kuvvetin etrafa nfuz ve tesirini;; de kolaylkla temin ederdi. Onun iin bu da dier btn uru ve milletler iin daima nemli bir devlet merkezi, yaz iin gayet iyi bir yayla ve tehlikeli zamanlarda da mkemmel bir korunma yeri idi. tken dann bu fevkalde vaziyet buraya eller gznde tarih boyunca sren byk ehemmiyeti kazandrm ve Trklerde de bu dan kutsiyet oca ve mukaddes ruhun ikametgh olduu kanaatini dourmutur. Prof. Nikolai Poppe tken) kelimesinin Moulcada yer ilahesi mansna geldiini anlatmaktadr. Bu da yaylalarnn bir elden dier ele gemesi ancak anszn ya plan bir basknla mmknd; Tonyukok ;bu da, Ouzlardan, ancak onlarn kendi kuvveti hakknda doru i malmata malik olmadklar bir anda ve anszn basmak suretile alabileceini anlam ve baskn tam zamannda yapmt. Bylece Trkler, imdi tasvir edilmi olan tken da yaylasnda, yerleiyorlar. Hkmdarn unvan lig idi, bu kelime il'in, halkn reh beri manandadr. Hkmdarn ordusu yani karargh tken'in mer kezinde yksek bir yerde kurulurdu, onun iin de buna rgn ad verilmiti. Arazi bakmndan byle yksek bir yer bulunmad zaman ayrca hazrlanarak ykseltilirdi. rgn'n etraf bir it, yni parmaklkla evrilirdi. rgn'n nne, bir belg, yni niin, belki de bir tu konurdu.

688

A. von GABAN

Hkmetin icra faaliyeti, yani onlarca paketi buradan yaplrd. Bu mukaddes merkezde kutsiyete taparlard: 1) Gk Tanrs, 2) Yersu, yerin ve suyun Tanrs, 3) ecdada tapmak. Mukaddes hayvan olarak br, yni kurt'u tanmlardr. Bu hayyann ismi, ona kutsiyet atfedildiinden korku ve sayg ile br yerine kurt, yani kk haerinin ad verilmitir. Yo, yni llere yaplan merasim, galiba ancak tken da yaylalarnd yaplmtr, ly yerin altnda talarla muntazam bir ekil de yaplm bir ukura gmerler ve stne olduka ok toprak y mak suretile bir ka metre, mesel drt be metre. yksekliinde bir mezar yaparlard, Byk kahramanlarn" kabri nne Balbal ad verilen insan hey"keli yaplrd. Balballar malup olmu ve ldrlm dmann heykeli olurdu. Bunun manas: hayatta malp edilmi 1)u dman, br dn yada da galip gelene hizmet etmeliydi. Baz balballar, hatt len dost-' lara ,da hediye edilirdi; onlar kendileri bu zafer ve galibiyete itirak etmedikleri halde, br dnyada gya malplarn hizmetinden istifade ederlerdi. Daha sonralar trbeleri yaparken, inlileri taklit ediyorlar, hatt onlardan sanatkrlar getiriyorlard. K kararghlarnda da ili idare etmek iin tedbirler alnrd. Kara kum maruf k kararghlarndan biri idi. ok souk klarda da adrlarda otururlard. Yalnz 730-731'de Maka Kurgan adl bir kalede k geirmilerdi. Bu da kalelerde k geirmee alm olan Trkler tarafndan, deta bir yasak hareket gibi kabul edilerek, galiba felket getirici ve adrdan ayrlmalarnn ceza senesi addedilmitir. Harpler umumiyetle yazn yaplrd. Hakik harp yerine, bazan hi leli yollarla dmann kadn ve ocuklarn, adr ve hayvanlarn ele geirmek gibi yamalara mracaat dahi olmutur. Burada muvaffak olunursa, dman iin malbiyet hazrlanm oluyor ve galibe ba e mekten baka are kalmyordu." Stepte olan harplerden ok bahsedil mez, ou harpler, anszn hcum imknlar olan dalarda olurdu. Kadn ve ocuklarn ev adrlar yani eb, kraghn merkezinde deil, etrafta biraz uzaklarda kurulmu olsa gerek. Hkmdarlarn ka dnlar, galiba ayr ve mstakil bir ev idaresine sahip olmular dr, Kadnlar umumiyetle hrmet grrler ve olduka mstakil hayat srerlerdi. Servetlerinin esas menban hayvan srleri tekil ederdi. Buna harp ganimetleri de ilve edilirdi. Yabanc ehirleri yama etmek, spor veya bir oyun gibi sevilirdi. Altn ve gm bugnk Mancurya' dan ksmen tazminat, ksmen de yama yoluyla getirilirdi in'den ipek ve dar alrlard. Uzak garpten (yani Semerkant havalisinden)

KKTRKLERN TARHNE BR BAKI

689

cins atlar getirirlerdi. yi cins krkleri de imalden ve imali garbiden getirirlerdi. Harp kahramanlar ile atlar arasnda bizim tasavvur edemiyeceimiz kadar iyi bir mnasebet vardr. Bu devirde ayan dikkat olmak zere han ailelerine mensup kadn isimlerinden ziyade,, at isimlerini biliyoruz. Kutlu Hakan. ikinci byk Trk devletinin kurucusu, gebe kahraman olarak, l Teri isminden de anlalaca zere, tken da yaylalarndan milletini bir araya toplam ve 692 ye kadar on yl hkm srmtr. Halefi kk kardei, Kapagan'd. ok kark entrikalarla dolu olan in saraynda bu Trk Hakannn kat' ve tesirli bir rol vard. Bazan o, in saraynda bir hami gibi emirler verebilen vaziyet bile taknrd. in sarayna kar hsnniyet sahibi bir dost gibi grnse bile, kendi askerlerinin imal in hudut ehirlerini yama etmekte devamlanna, kat'iyen mani olmyordu. nk bunlar, her ne kadar ehir hayatn sevmezlerse de, ehir mahsul ve mamultna ihtiyalar oldu undan yamalardan vazgeemezlerdi. Kapagan'n siyasetinin esas hedefi ehir deil, stepti. Onun esas maksad, Bumin Hakan devrinde olduu gibi, imal ve garp Trklerini bir devlet halinde toplayp birletirmekti ki, bu siyas gr, onun Trk tarihindeki ehemmiyetini fevkalde ykseltmektedir. ok isabetli ve sert tedbirlerile bu byk pln tahakkuk ettirmi olsa bile, bu muvaffakiyet, ona ancak ksa bir zaman iin nasip olmutur. Bu gaye zerinde alma esnasnda, Kapagan Hakan bir garp Trknn hiya-, neti neticesinde 716, da ldrlmtr. Kapaan'a, yieni, yani Kutlu'un olu Bilge, halef olmutur. Bilge, Kapagan'n sertliinden her .tarafa dalmak istiyen Trk urularn, kendisine balamak iin, onlar her cihetten tatmin etmek mecburiye tinde kalmtr. nce mukaddes tken dan, Ouzlara ve Tatarlara kar ar mcadelelerde, muvaffakiyetle mdafaa ediyor. in'e kar gttkleri siyasetin deimesi dolaysiyle, yani yama lar sona erdii iin, bu memleketle dostluk mnasebetleri kuruluyor. Bunun neticesinde Trk hayatna daha fazla ehir kltr girmee balar. 734 ylnda Bilge Hakan lyor. Bundan sonra ksa bir zaman zar fnda bir ok hakanlar i bana gelmi olsa bile, durmadan tekrarla nan idare kargaalklar, katil ve isyan hareketleri yznden, 741 de hakan ailesi in sarayna kayor ve bu suretle step hayat sona ere rek ehir hayat balyor. Moolistan'da yayan Trklerin, zerlerine aldklar ve yaptklar tarih vazife udur: Orta-Asya'ya asrlar boyunca bir ok milletler hkim olduktan sonra, altnc asrda Sumin. Hakan bu geni sahay

690

A. von GABAN

Trk hkimiyetine kat' olarak maletmitir. Zaten ikinci Trk devleti, hkimiyetini stepte kurmay tercih etmi olsa dahi babalar tarafndan dan temin edilmi olan Orta-Asya yerleik, hayat mntakalarnn da sa hibi olduklarndan, burada devletilik, hkimiyet ruhlar ve mill benlikleri daha fazla artmtr. Trk olmyan milletler'de onlarn bu yerlerin hakik sahibi olduklar kanaatinde ve onlara hak vermekte idiler. Kapagan Hakan Trklere bu byk Trklk ruhunu alyarak he nz kendi nfuzlar altna girmemi olan btn Trk kabilelerini bir yere, bir devlet halinde toplamak teebbsnde bulunmutur. O, bu siyasetinde muvaffak olamamsa da, onun bu merkezleme teebbs leri, dalmak zere bulunan Trk urulan zerinde bsbtn tesirsiz kalmamtr. Onun devrinden itibaren, ayr ayr Trk kabilelerinde birlik hissi ve ayn millete mensup olduklar uuru uyanmtr. Bu uur inkiafnn neticesinde, stepte ve mukaddes tken merkezinde Trk karakter hususiyetleri olduka kuvvetlenmiti. Bu karakter zlemesi sayesinde, Trkler ilerideki ehirleme hayatlarnda, dier milletlere kar zayf unsur deil, kendi zn bulmu, kuvvetli bir millet halinde ortaya km ve. yabanc milletler iinde kaybolmaktan korunabilmilerdir. Hatt kank milletlerle dolu olan ehirlerde mevcut kltr benimsiyerek onu trkletirmiler ve Trk kltr stnln yaratabilmilerdir. ' Step ve tken dalarnda hkm srm olan Trklerin varisleri Uygurlar, devlet kuruluunun balangcndan itibaren step veya ehir tarz hayatna bsbtn baka taraftan yanamlar ve onu baka tr l halletmilerdir. Onun iin onlarn devleti olduka baka hususiyet ler arzeder.

II.

Uygurlarn Step ve ehir H a y a t (742-840)

Trklerin i kargaalklar esnasnda, Uygurlar Karluk ve Basmilerle ittifak ettiler ve ikinci Trk devletini yktlar. Trk devletine mensup olan Uygurlar (veya bidelerde zikredilip Tokuz Ouzlar) say itibarile ok, mteebbis, kltrle yakndan alkadar ve alkan insanlard. Bunlar arktan yukar Selenga nehri, garpten. Kobdo ehri ile tahdit edilmi plan yerlerde otururlard. Basmil'ler Bi - Balk civa rnda Karluk'lar da Balka glnn arknda otururlard. Mukaddes tken da, yani mukaddes devlet merkezi buraya yakn olduundan, Uygurlar burasn abuk zaptedebilmiler ve imdiye kadar, olan mt tefikleri Basmil ve Karluk'lara nisbeten daha byk itibar ve nfuz temin etmilerdi. Mttefikleri pek kolaylkla bertaraf edilebilmitir. Basmil'lerin dev-

KKTRKLERN TARHNE BR BAKI

691

let reisi dikut unvann tard. Bu Basmil'ler 744 de birleik Uygur ve Karluk'lar tarafndan yklmtr. Memleketleri yani Bi-Balk havalisi ancak o asrn sonlarna doru igal edilmitir. Nihayet Karluk'lar da, mukaddes merkezde vuku bulan iddetli arpmalardan sonra, ayn akibete maruz kalmlardr. Onlar garpte baka bir memleket elde ede rek yava yava hayat ve hkimiyetlerini tesis etmi oldular. Uygurlar 743 den itibaren payitahtlarn ''nehirler ve dalar, ata sna yani mukaddes tken da yaylasnn tabi kalesine nakledi yorlar. nce onlar, yalnz garpte Altay'lara, imali arkde de Baykal glne dayanan lkede hkimiyet icra ediyorlar.Hkmdarlar olan Kl-Bilge artk eski unvan olan El-Tebir'le ikttifa etmiyor, kendisine Hakan unvan veriyor; bu vaziyetini ok gemeden in'e de tanttryor. Uygur hakanlarnn btn unvanlar maziye fevkalde bir tarih ballk gsteriyor, F. W. K. Mller 1920 oje Ostas. Z. (S. 314,.) kan bir yazsnda, Uygur hkmdar unvanlarnn yaplnda, eski Hun Devlet annesine uurlu bir ballk olduunu isbat etmitir. any adl bir Hun hkmdar kendisini " gk ve yer tarafndan yaradlm gne ve ay tarafndan Hakanlk mevkiine getirilmi olarak gsteri yor. Uygur hkmdarlarnn gk Tanr'sndan, Ay Tanr'sndan veya gne ve ay Tanrsndan kut bulmu yani gne ve ay Tanrsnn inayetile Hakanlk payesine ermi gibi unvanlar da, aynen buna benzer. Buna ilveten birok deiik kelimeler kullanlyor ki, bunlar hkm darn hakik ismini tyinde ok mklt karmaktadr. Zaten Uygurlarda, bir hkmdar tahta ktktan sonra hrmeten ahs ismi o unca sylenmez. Bu devirde hakan unvan byk imparatorluk unvan olmaktan kmt Uygur hakan, kendisi, dier bir; Trk uruu hkmdarna hakan unvann tevcih edebiliyordu. Bunun yerine .Uygur hakan, tabii yetine girmi olan bir hkmdarn unvann taknabilirdi. Bylece un van alnan hkmdar ve hkmet, Uygur hakanlnn tabiiyetini kabul ettii anlalrd.(Mesel Uygur devlet kurucusunun halefi, ikinci Uygur hakan, malp edilen Basmil hkmdarnn unvan dikut'. be nimsemite Yine o, garpten kendi menfaatlerini tehdit: eden Karluk'lar yendikten sonra, " Karluk Hakan unvann da almtr. Bununla be raber o, yukarda zikredildi gibi Karluk'lar ounluunun uzak garbe ekilerek orada hatr saylr bir devlet kurmalarna mani olama mtr. Uygurlar ikinci Trk devletinden, unvanlarile birlikte asker te kilt, nazrlklar ve hatt imdilik kat derecede aydnlatlmam olan zimamdarlar gibi, birok devlet kurulu ve mefhumlarn dahi aynen almlardr. Hatt, Trklerin ess dmanlarn da ksmen tevars etmilerdi. Mesel merkezde vuku bulan hkmet demesile, ar hayat artlar deimemi olan Krgzlara kar, Uygurlar da iddetli savalar yap-

692

A. von GABAN

mak mecburiyetinde idiler. Buna mukabil in'le olan mnasebet, kinci Trk devleti zamanndakinin tam aksine olarak, balangtanberi iyi idi. Zaten bu dostluk, Uygurlarn ikinci devlete dmanlklar sebebile bir anane eklini almt. Esasen Uygurlar bu dostlua mtemayildirler. nk bunlarda cenuptaki komularnn ehir hayatna kar gemiteki mlhazalar kalmamt. 746 da Kl-Bilge'nin yerine olu Bilge hakan geti. Bilge, nce devletinin takviyesi iin savalar yapmak mecburiyetinde kald ise de, onun zamannda devlet, olduka mhim ykseliler kaydetmitir. Trklerin, mukadderat meselesi olan " stepte mi, ehirde mi sor gusu, Uygurlar tarafndan sarih olarak hem stepte hem ehirde yaa mak eklinde cevaplandrlmtr. Uygur asilzadelerinin nesillerdenberi devam edegelmekte olan inli kadnlarla evlenmeleri ananesi, imalin adr hayat yayan ahalisini, ehir hayatna altrm deta, moda yapmt. Uygurlar eskiden olduu gibi ehir hayatnn tesirinden korkmyacak kadar kendi kltr lerini kuvvetli ve emin buluyorlard. Bilkis ehir hayatnn kltr ve.'.' vazife meselelerini ciddiyetle takibe koyulmulard. Ticaretleri bile e hir hayatnn benimsenmesini icap ettiriyordu. Yabanc, hatt Arap tccarlarnn Uygur hakan yannda mmessilleri bulunurdu. Muhtelif kaynaklardan mesel imal memleketlerinden, tazminat olarak alnacak kymetli krklerle, Uygurlarn asker yardmlarna kar bir cemile olarak in hkmetinin hediye ismi altnda gnderdii kymetli mallar gibi, birok deerli ve cins mallar, ellerinde toplam olan zengin Uy gurlar da, artk ticareti renmilerdi. Uygurlar, beygir yetitirme ilerini ok geniletmek suretile; in lilerle olan ticaretlerini son derece arttrmlardr. Ecnebi kadnlarla ev lenmek ehir hayatn gerektirdii gibi, ticaret de ehir kurmay deta mecbur bir hale koyuyordu. nk byk lde toplanm olan ky metli ticaret eyasn adrlarda saklamak imknszd. Bylece G. Ramstedt'in nerettirdii antlardan inli ve Sout'lu mi marlarn 758 ylnda Bilge tarafndan Bay-Balk (zengin ehir) ehri nin kurulmasna memur edildiklerini reniyoruz.Bu ehir adnn ince tercmesi Fu-Kuei-h'eng dir. cheng toprak cinsini anlatan bir iaretle beraberdir ve balk'da olan bal kelimesi de balk sznn kk olduuna gre, burada i kerpiten yaplm evler veya en az i kerpi surlarla sarlm bir ehir bahis mevzuu olsa gerek. Bu ha valiyi ok gezmi d a n iki mongolist: G. Ramstedt ve N. Poppe BayBalk ehrinin Selenga nehri kysnda Orhon nehrinin Selenga'ya d kld yerin yukarsnda, bugnk Rusya hudutlar yaknnda bulun duu fikrindedirler, nk orada imdi eski bir ehrin harabelerinden kan malzemeden Bay-Baln Sme adl bir manastr yaplmtr. Bu manastr eski Bay-Balk ehrinin yerinde olmaldr.

KKTRKLERN TARHNE BR BAKI

693

Acaba, bu ehir Uygurlarn ve umumiyetle Moolistan Trklerinin kurduklar ilk ehir midir? Orhon abidelerinde Toghla nehri (bugn Tola, Orhon nehrinin sa kollarndan biri) kysnda Toghu-Balk adl bir ehir zikredilmektedir Bu ehir kimler tarafndan kurulmutur ve ahalisi kimler olmutur? Bu hususta bir ey syliyemiyorum. Maverannehir'deki "katun ch'eng ehrinden burada bahsedilmiyecektir. nk garpteki vakalar burada bizi alkadar etmiyor. ehir kurmann Uygurlar bakmndan ehemmiyeti, onlarn ehir kltrn kabul etmee hazr olduklarn gstermesindedir. Bu andan itibaren, Uygurlar gittike artan bir lde ehir kltrn benimsi yorlar ve ehirlerin, yni Uygurlarn tabiiyetine gemi olan baka mil letlere mensup Trkistan ehirlilerinin, itimat ve sadakatini kazanyor lar. Bu, bilhassa bundan sonra gelen hkmdarlar zamannda kendini gstermitir. in saraylarnda 755-763 sralarnda byk karklklar vuku bulmutur.Sarayndan kovulmu olan in hkmdar kendi memleketinin cenubu garbi ksmlarnda dolayordu. in Hakan, eskiden barbar sayd Uygurlardan yardm istemek mecburiyetinde kalmt ki, bir Uygur beyi 20.XI.762 den Ch'an-an' fethederek kendisine iade etmitir. Uygurlar asker vazifelerini bitirdikten sonra da, steplere dnmek iin acele etmiyorlard. Onlar payitahtn nne kararghlarn kurarak, sulh zamanlarnda da burada oturan yurttalarile mnasebet tesis edi yorlar, ehirden mmkn olan btn istifadeyi temin ediyorlard. Uy gur tccarlar burada siyas mmessillerin himayesi altnda alyor lard; Bu karklklar iinde bir ok yabanclar, galiplerin imtiyazndan istifade etmek midile, Uygur olduklarn iddia ettiler. Bu hadiseler neticesinde tabir olarak yan ahs, yar idar ve askeri mahiyette, dmanlklar zuhur etti. Nihayet yardma gelen btn Uygur asker kuvvetleri, tccarlarn mhim bir ksm byk ve kymetli hediye ler mukabilinde iyilikle kap dar edildiler. Uygurlardan grm ol duu silah yardm iin, in imparatoru kran borcu olarak hakana bir in prensesi vermei ve her yl yirmi bin top ipekli kuma gn dermei taahht etti (bir top ipek normal lde olup, ayni zamanda para vazifesini grmtr). Uygurlarn inle olan beygir ticaretleri, imdi olduka mecbur bir ekil almtr. Uygurlar, inliler sipari etmedikleri halde onlara her sene yz bin beygir gndererek, mukabilinde bir milyon top ipek isti yorlard. ok gemeden beygir fiyatn on toptan krk topa kardlar. Fiyatlarn ykseklii inlilerin ikyetine sebep oldu. Onlar iktisad raporlarnda, beygirlerin fenalatn iddia ettiler. Arada sefer kuvvet tekiltnda bulunan Uygurlar Ch'ang-an'da bir ok kltr tesiri alm ve kltr kymetleri kazanmlard. Bg Hakan, orada Mani dinini yakndan rendi. O, in mparatorundan Mani dini rahiplerinin gnderilmesini istedi. Bu rahipler 762 ylnda

694

A. von GABAN

geldiler ve ayn ylda hakan Mani dinini kabul, etmee davet edildi. O zamana kadar Uygurlar Budizm, Nesturi-hristiyanl ve Zerdtlk gibi yabanc dinler hakknda, sath malmat edinmi ve iptida temayl gstermilerdi. Onun iin de, Mani dininin resmen kabul edilmesi, baz mukavemetlerle karlamtr. Mani dinine ok heyecanla sarlm olan Bg Hakan, yerleik tarz hayat olan d memleketlerde de bu dinin hamisi oldu. Bg Hakan sayesinde in hkmeti, Yang-ts nehrinin telerinde olan havaliye varncya kadar, her tarafta Mani dini mabetlerinin yaplmasna msaade etmitir. Uzak Maverannehir'e varmaya kadar her tarafta, Mani dini mensuplar Bg Hakann himayesine s nyorlard. Bu sayede Uygurlar, yava yava Turfan, Hoo gibi vaha ehirleri hayatnda vaziyetlerini kuvvetlendiriyorlard. Bu zamann Uygurlar debdebe ve gsterii severlerdi. Bg Hakan merasim esnasnda altn taht zerinde otururdu. O, oktanberi Trk savalarnda grlen, elik tabakalarndan yaplm zrh tard. Fakat onun' zrh zinetliydi. elik tabakalarn birbirine getii sralar, altn ilemeli kenarlarla tezyin edilmiti. Kolun nnde de buna benzer tezyinat tard ki, bu bir korunma aleti olmaktan ziyade ss tesiri verirdi. Hakann ba ziyneti bir tact. Baka zamanlarda, ban miferin altna giyilen rt ile sardktan sonra, zerine altn mifer giyer di. Olduka yksek olan miferin tepesi bir top gibi yuvarlakt. Zrhn zerinden bir frfr, yanar dner pelerine benzer bir elbise atlm ve iki taraftan sarkan bala ene altndan ok zarif bir ekilde balanrd. Bu zamandan itibaren Uygurlar, memleketlerinde edeb kltrle de megul olmaa balamlar, vadilerindeki yerleik Trklerle rekabete girimilerdi. Bu devrede kmz'dan baka dardan yaplma bir nevi ikide kullanlmtr. 790-795 arasnda, Kutlu Bilge zamannda Bi-Balk etrafnda Kar tuklarla iddetli savalar yaplmtr. Ayn zamanda Tibetlilerde ark ta Kansu vilyetinde in yolunu kesmek suretile Uygurlarn Hoo'ya sahip olmalarn kymetten drmek ve onlarn inle olan ticaretlerini kendi ellerine almak istiyorlard. Bunun iin Tibetlilerle kanl savalar olmutur. imdi Uygurlar her tarafta, vaha ehirlerinde dank halde oturuyorlard. Fakat Hoo'da hl hkim olan bir Uygur kale beyi vard. inankant, bugnk Komul'da, eskiden han ailesinden olan Yaglaghar uruu mensuplarndan biri bulunuyordu. 800 ylnda Uygur lar drt Tochri'yi, yani Hoo, Karaahar, Bibalk ve bakalarn fethet tiler. imdi Uygurlar kendilerini ehir hayatna son derece vermi ol duklarndan, onun hakik sahibi olmulard. Onlar artk eskisi gibi ehrin korkulu ve muvakkat istismarclar deillerdi. Yerleik hayat vahalarn hakkyla nfuzlar altna almlar ve onun kltrnden isti fade ederek hakik sahibi olmulard. imalden Krgzlarn tecavzn nlemek, Uygurlar iin gn ge-

KKTRKLERN TARHNE BR BAKI

695

tike gleiyordu. Merkezi emniyet altna alabilmek iin onlarn da lk yurduna hcum etmek mecburiyeti hasl olmutu. Fakat Uygur sa raynda, iddetli bir karklk hkm srmekte idi. Onu mukaddes tken dalrnn tehdidi bile yattramamt. Zaten yabanc din kabul eddiktenberi, tken'in kutsiyeti de itibarn kaybetmiti. Eski amanizm grleri, artk oktan deimi ve rengini kaybetmi bulu nuyordu. daha nce lmek yerinde kullanlan umak tabiri de artk kaybolmutu. z mallar olan da ayrlarndan ziyade, ehirler-alka y ekiyordu. hakikatte ciddi ekilde tehdit edilmeyen stepelerdeki hkimiyetten baka, cenubu garbideki ehirleri ve\onlarn servetlerine malik iken, Krgzlara kar bir harp amakla kendi idaresindeki hal kn tehlikeye maruz brakmak gerekir miydi? Yksek kalenin mda faas artk hayat ihtiya olmaktan kmt. Onun iin o, pek ehem miyetli saylmyordu. 840 ylnda yz bin kiilik Krgz atls Orda Balk nlerine kadar sokuldu. Uygur hakan ehit dt. Halefi mit sizce, ak step meydannda mdafaaya kalkt. Bu savata malp olarak, snd Altaylarda o da ld. Malp Uygur halk, muhtelif istikametlere dald. Bu sefer onlar bir da kalesine deil, ehirlere sndlar. Bunlarn bir ksm in'e kadar giderek, orada ksa bir mddet sonra istikllim, daha sonra mill varln kaybediyor. Bazlar garpte Karluk'lara iltica ediyorlar, ou Tarm havalisine giderek, ayrca bir devlet daha kurma teebb sne lzum grmeden, orada dier Trk urularile birlikte yaamaa devam ediyorlar. Onlarn: gelmesi, esasen evvelce de mevcut olan ve seyrek oturan Trk unsurunun oalmasna inli,ranl ve Hintlilere nisbeten Trk kltr stnln inkiaf ettirmee yardm ediyor. Sanat tarihi limleri, Turfan vahasnda eski Tohar'lar devrinin s nerek, yerine Trk slbunun yerlemesinin bu devirde vuku bulduu nu tahmin ediyorlar. nk bu devirden sonra, artk Tohar sanat kalmyor, onun yerine Trk sanat, kendi hususiyetlerini gstermee balyor. Bylece Uygurlar slmiyetle ekime devrle, Moul istilsna kadar gelen sulh ve skn devrinin sanat stadlar ve kltr koruyu cular oluyorlar. Bir ey onlar iin ebediyen kaybolmutu. Dokuzuncu asrn ortalarnda Krgz Devleti, Kin'ler tarafndan yklyor. Hoo Uygurlarna eski yurtlarn ve imal stepleri igal etmek teklif ediliyor. Uygurlar bu teklifi reddediyorlar. Onlar artk bsbtn yerleik, ehirli, kyl ve tccar olmulard. Kuvvetli step tabiatile karlamaa cesaret edemiyorlard, nk bu Trkler tamamile ehirlemilerdi. eviren: Dr. Saadet . AATAY
Trk Leheleri Doenti

BERBLICK BER DIE GESCHICHTE DER KKTRKEN

(Zusammenfassung) Dr. A. von GABAIN Als den Kk - Trken im Jahre 682 eine erneute Reichsgrndung glckte, wurde ihnen zunchst die zu envhlende Lebensform, nmlich in der Steppe oderin der Stadt, zum Problem,Iim Gegensatz zu den bisherigen Oberherrn und Feinden, den Chinesen, entscheidet sich Tonyukuk fr das alt-ererbte Leben in der Steppe,. wo nun die Tr ken zunchst ihre, ihnen eigentmliche Art erneut befestigen. Sie werden zu wahren Herren in der weiten Steppe, weil sie ausser dieser Hochebene auch noch die seit Alters her heilig verehrte Gebirgsweide des tkn erobern knnen, die ihnen zum Regierungszentrum und zum Refugium dient. Ihr Verhltnis zu China bleibt weiterhin gespannt, doch begehren sie dessen stdtische Produkte, die die Trken sich durch fast jhrliche Beutezge zu verschaffen wissen. Kein sserer Feind, sondern Zwistigketen im Inneren, bringen dies Reich schliesslich zum Ende. Es wird daher eine leichte Beute der yerbndeten Uiguren, Basmilen und Karluken. Die ersteren erobern den tkn und gewinnen damit die Oberhand ber ihre Verbndeten, deren sie sich bald entledigen, Die Schicksalsfrage nach der Lebensweise' entscheiden die uigurischen Konie im Sinn von Steppe,und! Stadt. hre Politik zu den Chinesen und deren sesshafter Kultur wird positiv. Sie lassen sich eine feste Residenzstadt namens Bay-balk bauen und werden nach und nach auch zu wirklichen Herren der turkestanischen Oasen - Stdte, da sie deren kltrelle Aufgaben verstehen und selbst zu bernehmen imstande sind. Nach der offiziellen Annahme des Manichismus, also einer im stdtischen Leben beheimateten Religion, schwindet die Strke ihrer eigenen alten Religion, des Schamanismus, und damit ihre Wertschtzung fr den Klt der Erdgttin, nmlich den tkn. Sie nehmen dessen Verteidigung nicht mehr ernst genug und verlieren ihn alsbald; und mitsamt dem Refugium bssen sie die Herrschaft ber die Steppe ein. Der grsste Teil des Volks flieht nun in die Oasenstdte des Tarim-Gebiets. Durch desen Zuzug eines vlkisch stark entwickelten Trkentums erlangt die dortige Kultur eine speziell trkische Eigenart.