KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

Derleyen: Kutluay ERDOAN* Dzenleyen: Tazegl DEMR**

zet Kars ve Ardahan yreleri tarihi sre iinde, sosyoekonomik ve sosyokltrel adan farkl yaplar gstermitir. Bu yaplara bal olarak toplumsal dzende gemiten gnmze nemli deiimler gereklemitir. Bu almada milli mcadeleden gnmze kadar Kars ve Ardahan Trkmenlerinin yaadklar, sonular itibaryla ele alnarak gnmz asndan deerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Kars, Ardahan, Alevilik, Trkmen, inan.

PAST AND PRESENT OF KARS AND ARDAHANS TURKMENS (PLACES OF NATIONAL STRUGGLE)
Abstract Kars and Ardahan regions in the historical process, socio-economic and socio-cultural perspective has different structures. Significant changes from past to present social order based on these structures was. In this study, Kars and Ardahan Turkmens live up to the present from national struggle, as the results will be evaluated by examining the present-day terms. Keywords: Kars, Ardahan, Alevism, Trkmen, Faith. Giri Kars ve Ardahan Trkmenlerinden bahsetmeden nce Trkmen kelimesi zerinde durmak gerekir. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri adl eserinde, Ouzun arsz Trkmenin delisine benzer. diye bir darb- mesel kullanr. Bu tabir, Trkmenlerin Ouzlara gre daha terbiyeli ve medeni olduunu ifade eder. Ouzun genellikle konarger, Trkmenin de yerleik olmas, yukarda ifade edilen atasznden de yola klarak Trkmene ayn zamanda Ouz da denildiini ortaya koymaktadr. Ayrca Ouzun Mslman olanna Trkmen denildii de bilinmektedir. Neri Tarihinde, Araplarn Mslmanl kabul eden
*

Tarihi - yazar Ar. Gr., Gazi niversitesi

**

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

191

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

Ouzlara Trk-i iman yani manl Trk - Mslman Trk dedikleri ifade edilmektedir. Konu ile ilgili kimi aratrmaclarn Trk kelimesine getirilen men/-man eki ile Trkmen isminin oluturulmasn, yukardaki gerekeye baladklar belirtilmektedir (Togan, 1981: 187-189). Horasandan Anadoluya gen Trklerin byk ounluu Ouz boylar adn tar. Anadoluda ise genellikle Trkmen dendii zaman Alevi veya Snni akla gelmez. Bir istisna olmak kaydyla, sadece Kars ve Ardahan blgesinde Alevilere, Trkmen denilmektedir. Trkiye genelinde ise Alevilik, yanllkla etnik kimlik yerine kullanlmaktadr. Kars ve Ardahan Trkmenleri ifadesinin ilgili etnik kimliin dnda, inan olarak da adlandrlmas bu blgeye has bir durumdur. Kars ve Ardahan yreleri, krk yl (1878 - 1918) Rus esaretinde kalmtr. Bu srada kendi kimliklerini koruma hususunda byk bir diren gstermiler, Trklk ve Trkmenliklerinden taviz vermemilerdir. Kimi Alevi gruplarnn kendilerini Krt olarak tanmlamasnda Osmanl Devletinin politikalar rol oynamtr. Szgelimi, II. Abdlhamit Dneminde Hamidiye Alaylar, Dou Anadoluda asayii bozan airetlerle ve Ermenilerle mcadele etmek iin kurulmutur. Kurulan bu alaylarn ounun bana airet reisleri getirilmi ve onlara maa balanmtr. Rtbe ve nianlar verilerek subay yaplmtr. Hamidiye Alaylar, dzenli bir asker tekilattan uzaktr. Bunlarn zellii, at binip cirit oynayan ve askeri disipline uymaya niyetleri olmayan yozlam svariler olmasdr. Asayii salamakla grevli bu kimseler trl zorbalklarla huzur salamak yerine, huzuru daha da bozmulardr. Halk, bu durumdan ikyeti olsa da Abdlhamit bu tekilat himaye etmitir. Bu alaylarn bask ve zulmnden kaan yredeki Alevi Trkmen airetleri, Ouz soy ve trelerini tadklar hlde, Krt kylerine snarak Krte renmiler ve kz alp vermi, kirve olmular ve bylece Krtlemilerdir (Karal, 1995: 363364). Yavuz Sultan Selim zamannda da baz Kzlbalarn hapsedilerek idamlarn ieren kararlar alnmtr. Bu kararlar, Anadoluda Beylerbeyi ve Sancak Beylerine emir olarak gnderilmitir. aldran Sava ncesi Anadoluda ah smaile taraf olan veya ayaklanma ihtimali beliren insanlar bir deftere kaydettirilmi, bu suretle zararl olaca dnlenlerden 40.000e yakn hapsedilip idam edilmitir. aldran Savandan sonra dounun gvenliine tayin olan Bykl Mehmet Paann Kemah Kalesini almas ve Diyarbakr muhasaras srasnda dris Bitlisiye 10.000 kiilik gnll milisle yardm etmesi bu kimselerin saray tarafndan destek grmelerini de beraberinde getirmitir. Yine Mardinin de alnmas ile nemli hizmetlerde bulunan bu kimseler Dou Anadoluyu Osmanl nfuzu altna almakla grevlendirmitir. Oluturulan alaylar Snni afii Krtler aracl ile dris Bitlisinin rehberliinde, Bykl Mehmet Paa zamannda bu dlama ve bertaraf etme siyaseti uzun yllar devam etmitir (Uzunarl, 2009: 246-261). Bu konu ile ilgili bir misalle konuyu daha da glendirmek gerekir (Kutlu, 1987): Ba Mfetti olarak Bitliste grevde iken, bu yrede yar gerli avak Airetinin koyun

192

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

peynirlerinin nn duymutum. Peynir almak iin pazarna gittim. Sordum, bana karda oturan yresel giysili bir kadn gsterdiler. Kilolarca peyniri bir tet iinde torbada satyordu. Sordum Bac peynir kaa? Cevab: Trke nizanm. (Trke bilmiyorum.) diye aklad. ardm ve zldm. Kars ve evresinde Trkmenler Ruslarn esareti srasnda Hamidiye Alaylarnn basksn ve kymn grmedikleri iin etnik nitelikleri ile anlrlar (Krzolu, 1878-1918). Kars ve Kazman Yresi Trkmenleri Kars yresinde 28, Ardahan yresinde 21 pare ky halk Trkmen ad ile anlrlar. Yrede Trkmen denilince akla Alevi gelir. Bu yre Alevileri, Trkeden baka dil kullanmadklar gibi byk ounluu Garip Musa Ocann bendeleridirler. Bugn bu kyler, gneyden gelen Snni airetlerin kylerini istila etmesiyle, yerlerini yok pahasna satarak bat illere gmlerdir. Asbua ky de bu kayplar arasndadr. Bat illerinde ise dedeler yaadklar deerlerin bilincinde olmadklar iin kimliklerini saklayarak asimile olmutur. Kars yresinde, Trkmen dendii zaman Alevi akla gelir. Hlbuki batda Snni olan Trkmenlerin de varlnn bilincinde olmadklar iin kimliklerini saklamlardr. Daha sonra bu deerleri kaybettiklerinin farknda olanlar, kyne hasretle ynelenler Ben kym zledim (zkedim) msral iirler yazarak avunmu, kaybettiklerine de zlmlerdir. Kazmann Kmrl Kyl, Seyyid (Kocasal) Resul Evlatlarndan retmen Turgut Bozkurt Kmrl Kyme adl uzunca yazd destannda: iekli imenli ey gzel kym/ Sararm gazele dndn duydum Smbll yavanl nergisli elin/ Zalimin zulmmn olduun duydum Glizara sordum kym nicedir /Sorma Hocam gndzmz gecedir Bu dert bizi ldrmezde kocatr/ Herkesin tarumar olduun duydum. demektedir. Bu yakarta retmen Turgut, yalnz kendi kynn deil btn Trkmen kylerinin acl durumunu dile getirmektedir.3 Kars Trkmenleri Divriiden geldiklerini ve yalnz olmadklarn, evredeki kylerin de Trkmen kkenli Alevi olduunu; ayrca Divrii yresindeki Yabasan, Karaayr, Dlbentli, Akpnar, Tinis, Ayar gibi birok ky adlarn Kars yresinde yerletikleri kylere vermi olduklarn bildirirler. Zaten kendilerinin yaaylarndan Sivas - Divrii yresinden geldiklerini ifade ederler. Ayrca asl geldikleri yerin Horasan olduunu ve geleneklerini soyca muhafaza ettikleri grlmektedir. stanbulda bu kyller Kars Trkmen Kyleri ad ile dernek kurmay amalamlardr. Kurucular Trkmen ad olmasn Aleviliimiz deifre olur dncesiyle yanl olduunu dnd bir hassasiyet gelitirmilerdir. Bu ahslar, Trkmen kelimesini yalnz Alevilerin kullandklarn sandklar iin byle bir dnce ierisinde olmulardr. Hlbuki Trkiyede Snni Trkmen de vardr. Farknda olmadan kimliklerini sakladklar iin asimile olmaya aday olmulardr (Neri Tarihi: 153-155 ).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

193

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

Yakn zamana kadar Kars Trkmenleri inansal ve tresel yaplarn olduu gibi korumaktaydlar. zellikle Ardahann Hanak ve Damal ilelerindeki Trkmenler Mara Alt, Boz, Ulus Trkmenleri iin bunu rahatlkla syleyebiliriz. Bu yrede 21 pare kyde yaayan Alevi Trkmenler klk kyafetleriyle eskiyi yaatmaktadrlar. Bu kyafetleri Damall bir hanm Damal Bebekleri ad ile reterek tantmtr. Bu Trkmenler stanbul Trkesine uygun bir azla konumaktadrlar. Kars Trkmenlerinin byk ounluu tahminen 100-150 yl nce Divrii yresinden Osmanl Devletinin gvenlik amac ile ahlk yresine gnderdikleri Trkmenlerdir. Karsn Selim, Sarkam ve Kazman ilelerinde eitli kylere yerlemilerdir. Bu insanlarn szl kltr iinde ran - Horasandan daha dn gelmi gibi menkbeleen yaantlarn anlata anlata diri tuttuklar grlmektedir. Bu blgedeki Trkmenler nceleri Divriide konaklayp daha sonra Karsa gelileri ve hangi yerlerde yerlemek iin ortam aradklarn, meclislerinde menkbeleerek anlatmlardr. Ardahan Trkmenlerinin bir ksm Divriiden gelerek Damala bir ksm da Hanak kylerine yerlemilerdir. Bu Trkmenlerin byk ounluu Mara yresinden gelen, BozUlus Trkmenleridir. Etnik yaplarn koruyarak asimile olmadan slamiyet iindeki yerlerini korumay baarabilmilerdir. Bu durum kendilerine liderlik eden ve yol gsteren dedeler sayesinde olmutur. Kars ve Ardahan Trkmenlerinin Etnik Yaplar Kars ve Ardahan Trkmenlerinin az zellikleri, trelerine uygun giyim-kuamlar, dn-dernek yaantlar, komular olan Snni Kars yerli kyllerinden farkl deildir. Trkmenler, aldran Sava ncesi ve sonrasnda daima tedirgin olmular ya kendi ilerine ekilerek kapal bir yapda yaamlar ya da Yavuzun ordusu buradan geerken etkisizletirilmilerdir (Krzolu, 1964). Bu kag, uzun zaman srmtr. Divrii yresinde yaayan bu insanlar, Osmanl Derebeyi ocaklarndan Kse Paa Hanedanl Anadolu tipi bir derebeyliktir. Tmar dzeninin yklmas srecinde, malikneler edinerek glenen ayanlar, toprak aas nitelii kazanarak dirlik sahiplerinin nfuzunu yklenerek deiik bir kimlikle ortaya kmlar, idari ve mli denetimi ele geirmilerdir. Bu dnemde Osmanllarn acizlii karsnda herkes kendi gcne dayanarak hkm yrtmtr. Devlet bunlarn nn almak iin fahi rvetler karlnda bu derebeylerine rtbeler vermi; onlar da elde ettikleri stnlkle Divrii yresi toprana ve insanna hkmetmeye balamtr. Halk ise bu tr sonradan grme soylular eraftan saym ve kabullenmitir. 1750 ylndan itibaren Osmanl Devleti bu derebeylerine mcadele siyaseti gtmeye balamtr (Sakaolu, 1984: 118). Karlkl dmanlklar, kanl atmalara dnmtr. Mazlum ve masum ehirli ve kyl halk ynlar bu berbat ortamda zulm ve bask altnda yaamaya balamtr. Halk ise o gnn artlar iinde bann aresine bakmtr. Ya teslim olup bu smr sisteminin bir paras olmular ya da Sivas ile Malatya yresinden gerek yerleme alanlar aramlardr.

194

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

Kars ve Pasin yresinin Trk Birliine girmesiyle ahlk blgesini glendirmek iin Ocakl Alevi Trkmenlerin gmeleri tevik edilmitir. Osmanl arivlerindeki resmi kaytlar ve Erzurum Vilayeti Tahrir defterleri bu oluumu dorulamaktadr (Krzolu, 1964: 516). 19. yzyln ilk eyreinde Seyyid Garip Musal, Aagiller Divriinin Alan Kariyesinden Sarkamn Asbua kyne gmtr.4 Kars Trkmenleri Kars yerli kylleri gibi gelirim, gidirim az zellikleriyle konuurlar. Ardahan Trkmenleri ise stanbul Trkesine yakn geliyorumgidiyorum. eklinde konuurlar. Bunlarn hemen hepsi Sivas ve Malatyadaki Alevi-Bektai ocaklarna baldrlar. Federe ve konfedere yaplanma iinde birbirlerinden el alarak pirlik ve rehberlik balar oluturmulardr. O yredeki din ulular Sarkamn Asbua kynde oturur ve Erdoan soyadn tarlar. Bugn de Asbua Ky Azizaa Trbesi halk tarafndan ziyaret edilen bir klt yeridir. Kurulan dernek desteiyle, Gne Tekkedeki Trbe Seluklu stilince onarlm bir cem evi ve kurban kesme yerleri yaplmtr. Her yl belirli yaz aylarnda derneke dzenlenen anma gnnde bu trbeye ziyaretler yaplp, kurbanlar kesilmektedir. Kars ve Ardahan Trkmenlerine dedelik ve rehberlik yapan Garip Musal Ocann Divrii Gne Tekkesinin benzerini Asbua kynde kurmalar ilgintir. Ehlibeytin yedincisi mam Musa Kazmn krknc gbekten evlatlar olduuna dair ellerinde fermanlar vardr ve ayn zamanda Nakib-l Eraf defterlerinde kaytlar vardr. Emevi basks ve zulmne dayanamayan bu imamlar, srgn edilen Araplarla birlikte Horasan blgesine Trklerin arasna kararak, zamanla da asimile olarak Trklemilerdir. Mool basks ve kymna dayanamayan Trklerle birlikte Anadoluya gmlerdir. Anadoluda bu Trkmenler, Alevi retisini toplumla btnletiren Hac Bekta Veli, Ahi Evren, Yunus Emre gibi ulu nderlerin abalaryla gereklemitir. Bu kimseler slam yaymakla kalmamlar ayn zamanda Mslmanl treselliklerine yanstmlardr. te Araplaan Trkle Alevilii kabul eden Mslman arasndaki fark budur. Tamamen tre yadrgamas ve atmasdr. Yani Alevilik tresel yaay da beraberinde getirmi ve Arap milliyetiliinin karsnda Trk - Mslmanln ortaya karmtr. Hac Bekta Velnin kardei Mentein olu Musa, babadan yetim kald iin nceleri Hac Bekta Derghnda yetitirilmi ve on birinci postta yer alm, daha sonra On ki Hizmetten sofrac olarak grev yapmtr. Onu takip eden evlatlar Balm Sultandan itibaren tarikat usulne gre ile ekerek Karakazan kaynatarak halifelik makamna erimilerdir. Divriinin Alan Kynden gerek Sarkamn Asbua Kyne yerleen Abdlaziz Aaya Hilafetname verildii gibi olu smail Hakk Halifeye de 1897 ylnda Hilafetname verilerek halifelik mertebesine erimilerdir. Ellerinde Osmanl Sultanlarndan verilme temlikname ve fermanlar vardr. Bu soydan gelenlerin torunlar topluma hizmette geri kalmamlardr. Pirzadelerden Fahrettin Bey Cenub-i Garbi Kafkas Cumhuriyetinin ilk kurucusu olmu, dileri nazr iken mcadelesini Kazm Karabekir ile birlikte srdrm ve Karsn alnarak Trkiyeye iltihak ile Karsn ilk valisi ve Kars Milletvekili olarak I. dnemde yer alm ve hizmet etmitir.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

195

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

Ayn ailelerin, Asbual Aagillerden smail Hakk Halife torununu, Sleyman Erdoan olu Opr. Dr. Hasan Erdoan, 1954-I957, I957-I960 ve I961-I965 dnemlerinde Kars Milletvekili, A.Haydar Erdoan da stanbul milletvekili olarak grev yapmtr. Dier kardeleri de avukat, doktor, eitimci, mfetti, retim grevlisi, veterinerdir. Orman mhendislii gibi grevleri srdren ocakllar oktur. Aagillerden smail Aann olu Feyzullah Efendi bilge kiilii ile de evre halk tarafndan bilinen son postniindir. Sleyman Aa dede nasihati olarak Artk Atatrk dnemi feraset dnemidir diyerek Talibine hu diyeceine kzne h de dede nasihatini tutarak rehberlik yapm ve alt oluna da yksek tahsil yaptrmtr. Kars Trkmenleri Kars Trkmenleri Sarkam, Selim, Kazman ileri ile Kars merkezinde iki kyde yaarlarken gnlsz olarak Sarkam yresinden alnarak Erzuruma bal enkaya lesinin Vartant, Krk, Kevenk, Zuvart, Miek, Armien, Kahnz Kylerine yerletirilen Garip Musallardr. alkantl dnemlerde (1828) ilk Moskaf istilasndan nce Taht dz denilen Soanl-Yahniler aras ovalarda yaayan Trkmen kyleri, Kazman - Pasin blgesinde ounlukta idi. 1828 ile l878 aras felaketleri sonucu kap gmeler oald. ou Sivas, Tokat, Amasya illerine dald. Kalanlar, Fahrettin Erdoann aracl ile Kars Merkez ve Selim kylerine yerletirildi (Erdoan, 2007:255). Bu Trkmen kylerinde oturanlarn boy - oymak ve tarikat adlarn sralayacak olursak: Erikli, epni (etmi)5, Zahuranl, Samtl, Dnbll, Idr6, Tozanl, rkl, arkl/ekerekli (Kakarl Mahmutun 900 yl nce arukluu dedii Trk Uruudan) bugn Zazaca konumaktadrlar. Sarkama bal Aa Salut, Selime bal Lal Olu kyleri, Gle lesine bal Glistan ve Gundik kyleri, Avar boyu 24 Ouz boyundandr. Kars yresinde Hoivan yresinde yaayan Avarlar, Snniletikleri gibi Krtlemilerdir. Yakndan tandm ve niversitedeki arkadalarndan Asm Avara sorduumda dier airetlerle ayr tarla zaman kavga ettiklerinde Trkten dnme diye hakaret ettiklerini sylemilerdi. Karknl, Badll Beydili 24 Ouz boyundandr. Kureanl, Tatar hanl boylarndan olanlar da mevcuttur (Atalay, 1939 - 1941). Asbua kynde Aagillerin Begdili Boyuna mensup olduu ihtimali var. nk sahip olduumuz tarladan birinin ad Badlolu dur. Nitekim Garip Musal Aagillerin bu bilgileri szl kltr iinde yaatrken, Begdili boyundan geldikleri ifresini yle zyoruz: Aabeyim Hasan Erdoana Ankarada zzet Doan adl bir bayana telefonda u bilgiyi veriyor: Karsn Asbua kynde smail Aa, Sleyman Aa ve dedemin babas Yusuf Aa (bunlar amca ocuklar imi) varm ve bunlara Badloullar denirmi. Baz nedenlerle ky terk etmiler. Daha sonra da Erzurum yresinden gelerek baz kimselerler gryorlarm. Mevcut arazilerini smail Aalar kendilerine vermek istemise de gelip almamlardr. Ocak ve Tarikatlar Garip Musal, Hdr Abdall, eyhahmetler, Pirsultanl, Avuanl (Au ienli), Zeynelabidinli, Dede-Karknl (Karkhunlu), Seyyid Resul Baba (Kocaal), Veysel Karanili, Gven Abdall, kszler ocaklarn sayabiliyoruz.

196

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

Kyler Sarkamta: Asbua (Bey dili), Aa Salut (erkl, Zaza), Boyal (epni), Selim lesine bal: Akyar, Akpnar, (Aa) Ali Sofu, Aa Kotanl ve Yukar Kotanl, Cavlak, Dlbentli, Idr, Karaayr, Karnaaz, Katranl, Tiknis, Mollamustafa, Gleye bal Yenice kyleri, Divrii yresi bir ksm da Kazman Aras sandaki Direpenek Kynden 1920 ylndan sonra Selim Ovasna Fahrettin Erdoann nerisi ve telkini ile gelen Trkmenlerdir. Selime bal Aa Salt, Lalolu, Glede Gundik ve Glistan kylleri Bingl Hns ve Vartodan gelen erek Zazalarndan gerek gelmilerdir. Oluklu Kynde Dervili denen Trkmenlerdir. Sipkor, Supanazat, Tozluca kylleri Zahuranl oktur. Kars Merkeze bal Karacren, Hachalil kylleri Kazmann Bckl, Kmrl, Pasl, Purut ve Yalnzaa ve ilehane kylerinden gelip yerleen Trkmenlerdir (Erdoan, 2007:255). 1960 ylndan sonra bu kylerin ounun isimleri deimitir. Kars Merkeze bal Karacren ile Hachalil kylerinin dnda btn kyler bozulmutur. nceleri bu kylere Posof un yerli Snni Trkleri gelip yerlemiti. Snni Trklerle Trkmenler geinip giderlerken bu sefer, bu kyllerin bir ksm yok pahasna Idr lesi kylerinden gelen afii mezhepli insanlara satlnca huzursuzluk artm, bu airetler dier kylleri de karmak iin her trl anariyi kylere sokmutur. ayr tarla dinlemeden zorbala maruz kalan bu insanlar topraklarn yok pahasna satp veya brakp zmir gibi byk ehirlere gmlerdir. Posof tan gelen yerli halk da kalmamtr. ou ok perian olarak yokluk iinde kalmlar ve geri dn zlemi ile mutsuz olmulardr (Erdoan, 2007:255). Asbua ky de bu durumdadr. Kyn arazisinin drtte durduu hlde 35 hanelik kyde bir iki aile kalmtr. Babadan kalan arazilerimiz bu istilac insanlara ya kiraya verilmekte veya bo durmaktadr. Araziler yok pahasna yeni kyllerce satn alnmaktadr. Dier kylerde olduu gibi Asbualym diyerek kyn grmeyen, doma byme zmirli genlerimiz mevcuttur. Ardahan Trkmenleri Kr solunda ve Ardahann kuzeyindeki Mee-Ardahan denilen yrede Ardahann il olmas ile eski ilelerden Hanak ve yeni ilelerden de Damal kylerinde oturan birok Trkmen vardr. Posof ile Ardahan arasnda yer alan Ilgar Da eteklerinde yaarlar. Dilleri Frat dousunda hi grlmeyen geliyorum-gidiyorum eklindedir. -yor ekini kullanarak duru Trke ile Mee-Ardahan Trkmenleri atalarnn Mara-altndan buralara Gurculuk (Atabek a) zamannda geldiklerini sylerler. Gerekten de bunlar, Akkoyunlularn g kayna Boz-Ulus adl ulu Trkmen Uruunun Mara-Trkman da denilen Dulkadrl boyundan gelmedirler. Tandr kullanmaya alk deillerdir. Ekmeklerini sacda piirirler. Gerliklerini ne karp yaz gelince oluk ocuk yaylalara karlar. Kyler ssz bir biimde, beki ile kalr. Ekicilikleri iyi deildir. Ektikleri arpa ve buday ka dahi kalr. imdi ise ekmeklik un ihtiyacn satn alarak karlarlar. Byk ve kkba hayvan beslerler. Gemi tarihlerde srlerinin ldr ve Canbaz ukurundaki derebeylerince yaplan basknla ele

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

197

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

geirildii tarihi kaynaklarda yer alr. te bunlar Ulus-Trkmeni veya Mee-Ardahan Trkmenleridir. 1472 ylnda Akkoyunlu Uzun Hasann Ahska seferi srasnda bu uruu MaraAltndan kaldrarak buralara snr koruyucusu olarak yerletirilmi olduklar sanlmaktadr.7 Boy-Oymak-Tire: Erzede (Erzade), Fayatl (24 Ouzdan Bayatl Boyu), Gndal/ Gndeli (Dulkadurlu Ulustaki 24 boydan biri), Tekeli (Antalya /Teke blgesinden 1403 de Timurun Azerbaycana srd ve daha sonra da Akkoyunlar ykp, l501de Tebrizde ah-smaili tahta oturtan yani Trkman Boyundan Tekellerin bir ksm epni, Geygelli (Abdal Trkmanlar) elepler, Kseler, Kalenderiler, Geli, Babagagibi soy adlar gemektedir (nan, 1954: 97). Ocak-Tarikat: Bekdei/Bektai olanlar Garip Musa Ocana bal olan kyler: Saskara, Piklop, Kerkedan,Virana, Nakala, Aa ve Yukar Gnde ile Seyitveren (Seyitren) kyleridir. Dier Trkmenler Hseyni, Haydar kolundan gelen ocaklara baldrlar ve dedeleri Mara yresinden gelir. Bektai olanlar Hac Bekta Dergahna bal olan ocaklardr. Cemlerde pene-i Ali aba ile yani talibin srtn pene ile Hseyni ve Haydari olan dedeler ise talibin srtn erknla svazlarlar. Bu ilemler Grg Cemi srasnda yaplr. Erkan dediimiz de Ouzlarn cem ayinlerinde amann kulland kutsal asadr. Bu Trkmenler Erknn cennetten ktna inanarak kutsal sayarlar. Erkann Cebrail aracl ile Hz. Fatmaya hediye olarak gnderildiine dair inanlarn Horasandan Anadoluya tamlar ve trelerince de yaatmaktadrlar ( gel, 1984). Kr banda Kk - Ardahan diye saylan Gle ilesine bal Gundik ve Glistan kyleri erek/Zazalardr. Kars Yresindeki ocakllarla ilikilidirler. Kyler: simlerinin ou yabanc meneli olduu iin ky isimlerinin birou deimitir. Hanak lesine bal olanlar: at, imliayr, Danedan, Fayatl, Kerkedan, Piklop, Saskarave, Virananakala kyleridir. Damal lesine bal olanlar: Aa Damal, Orta Damal, Damal merkezi Yukar Damal olarak geerken imdi ile merkezi olmutur. Aa Gnde, Yukar Gnde, ikora, Kirpeen, Dereky, Tepe Ky, Erzede Ky, Kalender-Deresi, Sors, Seyitren, Samutkey olmak zere 21 pare kydr. Bu kylerde byk ehirlere g olmusa da yabanc girmemi ve sosyal yaplarn srdrmektedirler. Ancak ehirleme srecinde klk ve kyafetlerinde ehirliye zenti Damal merkezinde balamtr. Kars Trkmenleri gibi kag olmamtr. Kars ve Ardahan Trkmenlerinin nfusu 1960larda 25000in zerinde iken bugn ok azalmtr. Ardahanda ise gler olmusa da durumunu muhafaza etmektedir. Kars Trkmenleri, 19638 ylnda Karsta ilk defa gerekletirilen Seluklu sultan Alpaslann Kars fethediinin 900. yl kutlamalar esnasnda tarih retmeni Kutluay Erdoann (Garip Musa Ocakl) bakanlnda, 16 Austosta dini ritelleri olan BektaiSemahlarn kadnl erkekli dnmeleri iin hazrlklar yaplmtr. Karsn Akyar Kylleri k Dursun Cevlani eliinde alarak Karsta bu gsterileri sunmutur. Trk-aman

198

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

inanlarna dayal bu semahlarn yaayan rneini Karsta bu mutlu gnde sunmalar byk heyecan yaratmtr. Trkmenlerdeki bu uyan ve shrilikten dn milli birlik ve btnlmz iin ok uurlu bir balangtr. Alpaslan ile Hac Bekta Velnin ruhlar ad olsun. ehirleme Srecinde Kars Trkmenlerinin Son Durumlar Kars Trkmenleri Atatrkten sonra kurulan hkmetlerin azizliine uramtr. Yanl ve bilinsizce uygulanan ky ile ehir arasndaki farkllamalar, zellikle Dou Anadolu kyleri yolsuz, ksz ve teknik tarmdan uzak kendi bana braklmtr. Bir tarafta modern grnl yaplanmalar dier tarafta ta devrinden kalma yaplanma iinde bu farkllklar kendini gstermitir. Bu dnemlerde Kars Trkmenlerinin oturduklar evler, amur harl, ta duvarl, toprak evlerdi. Bu ilkellik asrlar ncesinden gnmze kalan ev tipiydi ve her trl modernlemekden uzakt ve Cumhuriyet Trkiyesinde yaanyordu. Daha sonralar iletiim aralar geliti, kylere telefon ve elektrik girdi, tarma dayal ara-gere ile topra besleyen yan girdiler artnca, kyl ektiinin karln alamaz oldu. Kyler boald. Artk zmir, Ankara ve stanbul gibi ehirlerin varolar, uzak dere yataklar, plk balar yeni iskn mekan oldu. Kentler kyleti, geldikleri yrenin adnda mahalleler olutu. Satn aldklar arsalar hazine arazisini sahiplenmi arazi mafyasnn elindeydi. Aldklar arsalara gece kondu yaparak ne zaman yklacak korkusu ile snt oldular. Bu birikimler nedeniyle ehirlerin banliylerinde nemli oy potansiyeline sahip oldular. Bu gten faydalanmak isteyen karc takmlar i taleplerini hep karlar dorultusunda kullandlar. Gecekondularn yklmayacana sz verip seim sonrasnda ev yktranlar, bu kitlelerin gzlerinin yana bakmadlar. Bu durumda ister Alevi ister Snni olsun, insanlar aknlk iinde kyle ehir arasnda bocalama durumu ierisinde kaldrlar. Bu g hareketi sonucunda mahalle aralarnda camiler ina edilirken, aleviler de cem evleri yapmaya baladlar. Cem evi yapmak nemli deildi. Bu ibadethanelerin iini dolduracak dedelere de ihtiya vard. Dedeler ky hayatnda, kapal yapda topluma hizmet vermekteydiler. G sonrasnda bu topluluklar daha serbest bir yapya brnnce dedeler yetersiz kald. letiim anda, alarak okuyan ve meslek sahibi olan genler, olaylar ve deiik fraksiyonlar karsnda, eitli kar gruplarna alet oldular. karlar uruna bu insanlar istismar eden sahte dedeler tredii gibi deiik dernekler, vakflar da tredi. Avrupaya gidenler de ayn ekilde karlar dorultusunda Alevi meclisinin temsilcisi, szcs olarak medyada boy gsterdiler. Kars Trkmenleri de yaadklar deerleri farknda olmadan kaybettiler. Bat illerinde dedeler yaadklar deerlerin bilincinde olmadklar iin kimliklerini sakladrlar. Mahalle basks nedeniyle byk ehirlerde kimliklerini saklayarak Snni gibi yaantlarn srdrdler ve asimile oldular. Kendi deerlerini kaybettiklerinin farknda olanlar hasretle kylerine yneldiler. nternet aracl ile kylerinin adna siteler oluturup, iirlerle zlemlerini gidermeye altlar (Ersz, 1977: 361). Bunlar ierisinde ciddi dzeyde yoksulluk eken insanlar da mevcuttur.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

199

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

G dinamizmi ierisinde bulunan bu fakir halk kitleleri, kylerindeki arazilerini yok pahasna satt ve terk etti. Kynden ehre geldiinde kendisine i olarak beden gc iiliini buldu. Kendisine Ne i yaparsn? eklinde bir soru sorulduunda boynu bkk halde cevab Her ii oldu. Bu insanlar en kt artlarda altrld. En iyi bulduu i odaclk ile kapclkt. Bu artlarda alrken hanmnn evde oturmas olamazd, o da ev ilerine temizlie gitmeye balad. Kynde, iinin efendisi olan erkek, ii; evinin hanm olan kadn da ehirde hizmeti, oldu. Bu insanlarn ocuklar da yoksulluk iinde byd. Bu ocuklar cannn ektiini yiyemedii ve giyemedii gibi ocukluunu da yaayamad. Yazn alp harln kazanrken kn okullarna devam etti. Kars merkezde Hac Halil ile Karacren Kyleri kald. Bu kyn de arazisi istimlk edilerek havaalan vb. iskna ald. ehir iinde kalanlar da ok az diyebilirim. Kyler, adlar ile ksz kald. Kimi isimler de Trkeletirildi. Birlik beraberlik gereksinimi hisseden ve zmirde yaayan Asbuallar nternette siteler de oluturmulardr9. Bilgi zenginliim ile bu topluma mensup biri olarak kanayan yaraya dokunmaktaym. KIRK YILLIK RUS ESARETNE KARI MCADELE EDEN KARS TRK VE TRKMENLER 1-1877-1878 Osmanl Rus Sava (93 Sava) ve Ayastefenos Antlamas l877-78 Osmanl - Rus Savanda Kars ve evresini kaybettik. Sava sonunda, 3 Mart 1878de Ruslarn dikte ettirdii Ayastefenos Antlamasna gre sava tazminat olarak 11 milyon ruble borca kar Kars, Ardahan ve Batum lleri Ruslara (satld) verildi. Soanl Da snr oldu. Bu ilimizde 36 bin metrekarelik alanda 700 bin kii yaarken nfusu ile birlikte Ruslara teslim edildi. arlk Rusyas terk edilen yerlerin ahalisinin yl iinde baka yerlere gebileceklerini, gmeyenlerin ise Rus Tebaasna gemi olacaklarn tebli etti (Krzolu, 1958: 46). 2- Gler ve Destanlaan Hayatlar Ruslar Trk halkn ge zorlamakta, kimisinin topran satn almak iin pazarlklar yapmakta idi. Terk edilen yol boylarna Rum, Ermeni ve Malakan gibi Hristiyan inanl insanlar yerletirdiler. Bu durum da Trk halknn Kars merkezinde 24 bin kii iken, l886 ylnda 3200 kiiye dmesine neden oldu. Genlerin byk ounluu Sivas, Tokat, orum gibi illere gerekleti. Gidenlerin znt ve atlar halk klarnn dizelerine yanstld (Krzolu, 1958: 46). Moskof propagandalarna kar da ozanlar, koaklamalarla etkin oldular. Bunlardan Garib Usta bir drtlnde unlar dile getirir: okta at oynatma ey dini batl / Dayan ki stne Al-Osman gelir Yerinden oynayp btn Anadol /Bir yandan da kalkm Hamid Han gelir. Garip Ustann devam eden bu haykr savan 24 Nisan l877 Sal gn balad sradadr. Ruslarn bu baskn ve tecavzleri srasnda ldrl Ak enlikin syleyip yazd

200

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

iir o evreye gnderilen Kars Gnll Atllar tarafndan mar gibi sylenmitir. Ehli-slam iitsin bilsin / Can sa iken yurt vermeniz dmana sterse Uruset ne ki var gelsin / Can sa iken yurt vermeniz dmana enlik ne dursun atlar binsin / Syra kl dman stne dnn Artacaktr an bu Al- Osmann /Can saren yurt vermeniz dmana(Krzolu, 1958: 46) ldr-Ardahan Kavgas; ldrl Ak enlik, bu d felaketini, hainleri de anarak destanlatrd (Krzolu, 1958): Tarih Bin iki yz Doksannde /Dinle beim gr ki nasl i oldu. Mnafk olanlar murada yetti / Mminler alayp gz ya oldu. Ak enlikin 93 Kars Koaklamas anma gnlerinde sylenmi ve Karsta temsillere konu olarak yer almtr.10 Bu koaklamalar oaltabiliriz. Savaacak Mehmetii yreklendirmek iin ozanlar geleneksel yapy yanstmlardr. Osmanl Devletinin kuruluu srasnda da ozanlar, derviler ordunun nne derek onlara moral verdikleri gibi bir avu mritleriyle birlikte gaza yaparak kaleler fethetmilerdir. 93 Savanda Karsa gelen Avar Trkmenlerinden erlerimizin analar, baclar aznda koulan trkler ok ilgintir. 93 savanda Karstaki erler zerine bir Avar trks: Avarda uak kalmad/ Redif gitti srynen Hep ykld byk evler/ Koca kald karynan Karsa kavga kuruluyor/ Uak ora deriliyor. Mzkalar vuruluyor / Tranpetlen boruyunan Uaklar, tabya kazar / Onba neferi dizer nallah Moskof u bozar/ Peygamberin boruyunan. Bu koaklamalar halkn ve askerin moralini yksek tutmutur. Bu savalar adna Kazmann, Ardahann, ldrn aln nedeniyle halk ozanlarnca atlar yaklr. Bu yakarlardan birer msra bildireceim: Kazman iin: (k Esmani) Asker geldi Devebke dkld/ Nice koyiitin beli bkld. ndekiler ruhsat ald ekildi, / Hicret eder ulus,elin Kazman. Ardahan iin: (k Hakk) Karal yazlm bahtn ezeli / ktn elden gonca-dehan Ardahan. Kafkaz, Petro, Moskov gibi yz eli/ Binden deer serv-i revan Ardahan Btn ehl-i slam kara balad/ Melekler yas tuttu cihan alad Hakk bu hale ok barn dalad/ Hak ede felah ferman Ardahan. 93 Savanda Batumun Ardahann ve Karsn d ve Batumun dayanmas Mahmut adl bir halk airinin destanlaan dizelerinde ele alnr ayrca bu ilin, on bir bin ruble sava tazminat olarak Ruslara satldn da aklar.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

201

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

irin A (Selim lesinin ) k Celil: Braktk yurdu yuvay Muhacir olduk hayai Dmanlan kaldk davay Yolumuz tatr efendim (Krzolu, 1958: 57). Bu kt ortamda Divrii - Alan kylleri, gler srasnda ektikleri skntlar bildiklerinden gmeye kardrlar. G etmenin zorluu aile yapsna bakn nasl yansmtr: Karasudan aar oldu yolumuz Gider olduk grnmyor nmz Amucam ua kald yalnz Yeti Garip Musa sen imdat eyle (Sakaolu, 1989: 61). Ruslar ise kalan esir Trkleri asimile etmek iin ncelikle medreseleri ve Kazmandaki Rtiyeyi kapattlar. Karsta geni caddeler aarak cami, medrese, trbe ve ehitlikleri ve mezarlklar ykp tahrip ettiler. Trk mallarna imar yasa getirerek yap yaptrmadlar. Trkiyeden gelen, Ermeni ve Rumlar askere aldklar hlde Trklerin benliini hie indirmek iin askere almadlar. Vergi almadklar gibi okutmayp cahil brakma siyasetini gttler. Cahil braklmak istenen halk bunun farknda deildi. Zulm ve basky ise daha ok Ermeni ve Rumlardan grdklerini byklerimizden duymuuzdur (Krzolu, 1958: 2-20). 3- Bu Kara Gnlerde smail Hakk Halifenin Etkinlii Fahrettin Beyin misyonu amcas ve kaynpederi smail Hakk Halifenin att temel zerine kuruludur. nk smail Aa l878-I895 esaret yllar arasnda Karsta nderlik ederek mcadelesini srdrrken, mezalime kar topluma sahip olmutur. Bu topluluklar 1800l yllarda Osmanllarn douya ahlk blgesine gnderilen ocakllardr. Bu ocaklarn grevi Dede ve Halife olarak milli btnl salamaktr. Garip Musa Oca ile birlikte bu grevi stlenen ocaklar da vardr. rnein: Anne dedem, Koca Sal Resul Baba oca gibi (Molla Haso dede, Kmrl Ky). Bu ocaklar o zaman Osmanlnn douda gvencesi olmulardr. te Aziz Aa Rus istilasndan nce nasl toplumu korumusa, smail Hakk Halife de Rus mezalimine kar toplumun batya gn nlemi, cem cemaat yaparak eitimlerine nem vererek onlar asimile olmaktan kurtarmtr. Krk yllk Rus esaretine kar mcadelesini Karsn ileri gelen mcahitleri ile birlikte srdrmtir. l895 ylnda Fahrettin Beyin, Sarkama geliiyle smail Aann misyonunu stlenmi ve devam ettirmitir. Rus istilasna urayan Karsn kara gnlerinde gmeyip ve geceklere engel olan smail Hakk Halife, Divriinin Alan Kynden gerek gelen Sarkamn Asbua Kyne l850 yllarnda yerleen Abdlaziz Halifenin oludur. Garip Musa Ocana mensup olarak topluma nderlik yapm, bu kara gnlerde, tekke grnmndeki evini fakir fukaraya am, Hadiml Fukara namn kullanmtr.11 Irk, mezhep fark gtmeden hizmet etmitir. smail Aann da ilerinde bulunduu Kars mfts ve Kars ve Sarkam erafndan ileri gelenler,

202

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

Paa Sarayna gelerek Kars Muhafz H. Hilmi Paay ziyaret etmi; Mslman halkn bouna gmemeleri gerektiini nk yakn zamanda Karsn yine Trklerde kalacan ifade etmitirler. smail Aann giriimi, byk gn nne gemek, asrlardr buralar yurt edinen ecdadnn mezarlarn ayaklar altna aldrmama giriimidir. Diknis Kynden Murat olu Dervi Ali, Oluklu Kynden Dizuzunolu smail Aa, Karahamza Kynden Yrkoullar ve Polooullar, Ardahandan plakolu smail Aa toplantlar yaparak gme olaynn nn almak istemilerdir. Etnik fark gzetmeksizin ky ky gezerek propaganda yapmlardr. Halka g etmeyiniz telkinini yapmlardr. Harp tazminat olarak alnan bu topraklarn yirmi yl sonra tekrar bize iade edeceklerini duyurmulardr. Vatan mukaddestir terk edilmez ve Trke yakmaz telkini ile halka moral kazandrdlar. Yine bu ahslar, Ruslarn yasaklamalarna karlk, halka giderek cem cemaat toplantlarnda, inanlarn ve etnik balarn diri tutmulardr. Kars, Ardahan ve Kazman kylerinde hocalar ve retmenler tutarak halkn okur-yazar olmasn salamtr. Din hizmetleri, her kyde yetien bu mollalar aracl ile yrtlmtr. Yakn zamana kadar bu insanlar topluma hizmet etmekteydiler. Asbuadaki evleri, bir tekke grnmnde ve herkesin ihtiyalar iin bavurduklar kapyd. Din ahkmna gre oru tulup, namaz klnmaktayd. Ayrca, Matem-i Muharrem aynda Kerbela ehitlerinin orucu tutularak anlrd. Torunlar da bu kapya gelenlere ayn hizmeti verdikleri gibi siyasete girerken halka nclk etmilerdir (Erdoan, 1954: 52-54). Byklerimizden dedemiz smail Aa, Karsa ve Sarkama seyitlik giysileri iinde Rus muhafizlarla giderken, esnaftan Ermeni ve Rumlarn dkknlarnn nne karak sayg ile selamladklar anlatlrd. Hac Bekta Vel Derghna iki ylda bir nezir gtrrken Ruslarn msaade ettikleri, aylk bir yolculukla at srtnda kefeni heybesinde, uradklar, Erzincan-Sivas konak yerlerinde cem yaparak gtrd nezir srlerinin gibi byd ifade edilirdi. Urad kylerde yatt kutnu kumal yatann, atnn tmar edildii kaann sakland yakn zamanlara kadar tank olmuuzdur. Fahrettin Bey hatratnda amcas ve kaynpederi smail Aann evredeki etkinliini yle anlatr: Karsn Rus esaretindeki yaantsna l895 ylndan itibaren Fahrettin Bey de katlr. smail Aann kz Zhre Hanmla evlendii gibi kaynpederinin itibarn ve evre halkn da saygnln kazandndan Efendi aa lakab ile anlr. l914 ylnda Fahrettin Bey Kaynbiraderi Feyzullah Efendi ile birlikte Erzurum-Erzincan yolu ile Zaraya gelirler. Bu srada 1 Austos l914 gecesi seferberlik ilan edilir. Asker toplama srasnda Fahrettin Beyin ar aleyhindeki gizli tekilatta altndan, Sarkama geri dnmesi gerektiine karar verilir ve kaynbiraderi Feyzullah Efendi ile Hasan Aa Yozgattan Hacbektaa gelir ve savan bitimine kadar burada kalr. Kendisi Samsun yolu ile dnme hazrlnda iken Ruslar da Asbua Kyn gzaltnda tutarak onu yakalama hazrlndadrlar. Fahrettin Bey vapurla Batuma gelir. Acele Karsa gitmesi gerekmektedir. Yolcularn inii srasnda kendisini pheli ahs olarak yakalarlar. ara bal Emniyet hapishanesinde tutuklarlar. Kars ile irtibat kurulur ve almalar hakknda bilgi gelirse kuruna dizilirim korkusu iinde gn kalr. Bu srada Emniyet mdr tutuklu kimse var m? diye sorduunda bir Trk tebaas mahpusunun olduunu renir ve huzura arr. Soruturma srasnda Sarkamn Asbua kynden olduunu renir. Ermeni Emniyet Mdr Katolik Ermenilerinden

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

203

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

Picinyan Agop Efendi Sarkamta Kaymakamlk yapmtr. smail Aay iyi tanmaktadr. Fahrettin Bey de kendisini olu Feyzullah olarak tantr ve elindeki pasaport da Feyzullah Efendinindir. Mdr Bu benim dostumun oludur der ve hapishaneye koydurmadan ayr bir yerde tutulu kalr. Daha sonra, tutululuk srasnda Mdr dairesine geerken nne kan Fahrettin Bey Bana byk iyilik yaptnz diyerek serbest braklmasn ister. Mdr de Ben kaymakamken smail Aann kuzusunu, ketesini, baln kayman ok yedim der ve pasaportunu vererek hakkndaki tutana da yrtarak smail Aaya da selam syle, hakkn helal etsin der ve serbest brakr (Erdoan, 1954:52-54). Burada anlatmak istediim husus smail Aann itibarnn evreye yayld gibi rk, dil, din fark gzetmeden evresinde sevildiini gstermektedir. Bu, sevgi yuma iinde onun misyonunu yklenen Fahrettin Beyin de bu mcadelesini baar ile srdrdnn kantdr. 4- Fahrettin Beyin Gelii ile smail Aann Misyonunu slenmesi (1895) Divrii ilesinin Yabasan kyne yerleen Garip Musal Pirzadeler de Sarkama giden amcazadelerinden Aagilleri unutmamlardr. Pirzadelerden Hdr Aann torunu Fahrettin Bey (1874-1958) l884 ylnda ocuk yata stanbula amcasnn yanna gelmi, tahsil yaparken ticaret yapan amcalarna da yardm etmitir. Bir Ramazan gn oru yediinden zaptiyelerce yakalanm, takipten kurtulmak iin, amcas onu l894 ylnda Romanyadaki akrabalarnn yanna gndermitir. Romanyadan deniz yolu ile Batuma, karayolu ile Artvin, Penek yolu ile Asbua kyne gelmitir. Geldii srada ok gzel giyimli, melon apkaldr. Uzaktan, Asbual kadnlar bu deiik giyimli ahs gayr- mslim sanmlar, ilerinden birisi O gelen adam keke Trk olsa da bacm ona versek demitir (Bac dedikleri smail Aann byk kz Zhre hanmdr). ok zeki, grm geirmi, idadi tahsilli Fahrettin Bey damat olmay gz ard etmemitir. Devaml olarak Dergaha gidip gelirken Yabasana uradklar gibi Asbuay da unutmamlardr. 5-Ailenin ve smail Aann ve evresinin Saygnln Kazanmas ve Evlilii Rus istilas srasnda Kars evresindeki Trkmenler de dier etnik gruplar gibi gmemilerdir. Bunu smail Aann evredeki etkisi engellemitir. Fahrettin Bey smail Aaya damat olmakla birlikte zeksn da kullanmtr. smail Aann evredeki misyonunu dikkate alarak kendini topluma kabul ettirmitir. evre ve yaknlar ona Efendi Aa lakab ile hitap etmitir. smail Aa Dergha gidite olduu gibi Osmanl Sarayna verilecek gizli belgelerin iletiminde de yardmc olmutur. Ayrca, arpa ticareti yaparken Tifliste ve evrede Ermeni ve Rum dostlar da olmutur. Ayn zamanda Kars ve evresinin esaretten kurtuluu iin alanlarla i birlii iinde bulunmu, amcas ve kaynpederi olan smail Aa ile birlikte 1899 ylnda Kars, Ardahan ve Kazman, Oltu Trkmenleri ile cem yrtmtr. Ayrm yapmakszn Oltu, Gle, ldr, Arpaay halknn ileri gelenleri ile grerek 93 savann canl tanklar ile tanarak bilgiler almtr. Ama, Kars ve evresinde Panislamist cereyana dayal olarak mslmanlar bir arada tutmaktr. Bunun iin Karsta illegal olarak Trk Birlii Cemiyetinde fiilen almalarna balamtr12 (Erdoan, 1954).

204

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

6- Sibiryaya Srl ve Esareti 1914te Harp ilan srasnda Fahrettin Bey, ailesinin daha emin bir yere geici olarak gitme hazrl ierisinde iken, kydeki evlerini Ermeni ekyalar basarak mallarn gasp etmiler ve Fahrettin Beyi de yaralamlardr. O gnn ertesinde, nahiye mdr kye gelerek Fahrettin Beye aranmakta olduunu tebli eder. Fahrettin Beyi yaral ve bitkin vaziyette Sarkama gtrrler. Esaret gnleri balamtr. Kars yolu ile Gmr, Tiflis, Harkof ve Rostof ta daha sonra Orenburg ehrinde esir edilir. Ancak neden esir olarak getirildiine dair evrak olmad iin Orenburgta serbest braklr. Haftada bir yoklanmakta olan Fahrettin Bey burada da ulusalc almalarn devam ettirir. ans eseri olarak hakkndaki idam karar Moskovaya gider. Bu zaman iinde hakkndaki iddialar bilinmemektedir. Bu karar Orenburga gelip tebli edildiinde, Bolevik ihtilali olur ve hakkndaki evrak da ihtilalci halkn hareketi tarafndan ile btn belgelerle birlikte yaklr. Bylece kurtulu balamtr. Geri dn Trkistan yolu ile olur. Buhara, Semerkant ve Akabattan gezerek grgsn ve bilgisi artrr. Sonra Azerbaycan yolu ile Karsa gelir. Yeniden tutuklanma ortamnda Asbuadadr. Ulusalc izgisinde milli btnl oluturan tutumu Snni, Alevi, Trkmen, Terekeme, Azeri ve Krt demeden btn toplumuna yanstr. Bu n evreye yaylrken Ruslarn ve Ermenilerin de dikkatinden kamamtr. Ayrca, unu da aklamak isterim, Fahrettin Bey esir olduu srada ailesi byk trajedi yaamtr. Sava srasnda Trk ordusu geri ekilirken askerlerden bir ka kye snmlardr. Kyde Trk askeri var diye ihbar yaplmtr. Rus alay ky sarmtr, bir Rus askerinin o srada ldrlmesi zerine kydeki btn erkekleri bizim eve toplanmtr. Babam ve amcalar yaralanm. Genleri toplamlar Sarkama gtrrlerken amcalarmdan Ali, Rza ve brahimi Pozat Ky yaknnda ehit etmilerdir. Bu acl durum iinde aile perian olmutur. Amcalarm iin halk klarnda Oluklu Kynden Havasi mahlas ile iirler syleyen k Dursun (1918) Asbuay da iine alan bir destan oluturmutur ( Krzolu, 1958:106-107). Kr zaman oluptur felek banda Neler oldu Asbuann danda yiit yok on on drt anda Emri haktan bu fermana yetitim Bu srada evre kyler bu hazin durumu duyarlar smail Aa ile birlikte ailesi, Diknis ve Kmrl kyne yoksulluk iinde gider ve muhacir olurlar. 7- Srgnden ve Esaretten Dnten Sonra Mcadeleye Kald Yerden Devam Karsta da kara gnlerin devam edecei ve Bolevik devrimi ile Ruslar ordusunu Kars ve evresinden ekerken, arlklar ile idareyi Ermeni Tanaklara brakrlar. Ermeniler bu srada oluk ocuk kadn demeden binlerce insan hangarlara doldurarak yakarak ldrrler. Fahrettin Bey, Ermeni mezalimini detayl olarak hatratnda yazmtr (Krzolu, 1958:166). Byk savan bitii ile Mondros Atekesi- silah braklmas ile Osmanl Devleti yenik der. tilaf devletleri stanbula girer. Bu nedenle, Trk Ordusu, Erzurum ynne ekilmektedir. Mutasarrf Hilmi Uran, Fahrettin Beyi ararak Ordu ile birlikte biz ekilip gidiyoruz. Btn halk kongreye davet ediniz, Karsta kendi hkmetinizi kurarak milli tekilatnz idare

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

205

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

altna aln der. Yardmlarn da esirgemeyeceini syler. Hilmi Bey orada iken, Batumdan Arya kadar ki kaymakamlara ve mutasarrflara Kasm l918de Karsta toplanmalarn bir beyanname ile duyururlar (Krzolu, 1958:166). 8- Hkmet Kurma almalarnn Balamas Halit Paann da yardm ile gelenlerden Albay srafil Bey, Akbabal Halilbeyolu Avukat Ali Beyler gelir. Bu arkadalarla birlikte ura Hkmetini kurarlar. Hkmet Reisliini Fahrettin Bey; azalar, Yeni Gazili Belediye Reisi Hayrullah, Revan muhacirlerinden Ahmetolu Ta, Karaantal Hac olu Ahmet, Ahskadan gelen Apsal ve Behet Beyler, Akbabadan Albay srafil ve Rumlardan retmen stefan Vafyettin olmak zere hkmeti kurarlar ve almaya balarlar. Bu birlie katlanlardan Cihangirzade kardelerden brahim ve Hasanhan Beyler, Hafz Kurban Efendi (Evliya camii mam), Kardei Mevlit Efendi, Atabazade Asaf Bey, Akbabal Avukat Halit Beyzade Ali Bey, smail Beyzade Mehmet ve mer Beyler, Hac Halit Efendiler, Berber brahim, Hamza efendiler, Kazmandan mft Mustafa Efendi, 93 sava subaylarndan Mamilof Tevhittin Bey gibi nclk edenlerden olumaktayd. Bu insanlarn bir ksm Fahrettin Beyle esirken Orenburgtayd. Bir ksmnn da Maltaya srgn edilmesiyle ehit olanlar da oldu. rnein Oltulu Molla Bilal Efendi gibi (Erdoan, 1954: 60-96). 9- Fahrettin Beyin nce Hkmetin Kurucu Bakan olmas Daha Sonra Dileri Nazrl Yapmas Hkmet, halk kendilerine balamak iin davet ettikleri delegeler gelmeye balar ve adetleri de artar. Bu srada Ermeni mezalimi nedeniyle halk periandr. Cenazelerini dahi henz topraa vermemiken sa kalanlarn perianl iinde saa sola koulmaktadr. Ordunun ekilmesi ile yeniden Ermenilerle arpma gnlerinin yaklamas nedeniyle halkn silahlandrlmas iin alrlar. Ayrca delegelerin gelmesi ile Gazi Muhtar Paa Caddesindeki binada toplanlan ilk Kurultay Fahrettin Bey aar. Kongreyi idare edecek bakan ve ktipler belirlenerek almaya balar. Cihangirof brahim Bey Kongre Bakan olarak seilir, on yedi kiilik bir heyetle Milli ra Hkmeti ad ile bir Hkmetin kurulmasna karar verilir. Ayrca, Oltu, Ardahan, Kazman ve Nahcivanda da beer kiilik bir ra tekilatnn kurulmasna karar verilir. Kongrede seilen 17 kiilik heyet; 1-Cihangirolu brahim (Cumhur Bakan.) 2-Hasan Han brahim Beyin kardei (Harp nazr) 3-Yenigazili Hayrullah 4-Karaantal Hacolu Ahmet 5-Revanl Ahmet olu Aki 6-Akbabali Abbasolus Mehmet 7-Akbabali Salih Bey olu Ali 8-ldrl Abdullah olu Dr. Esat(Oktay)

206

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

9-Talnl Hseyihan 10-Ardahanl Hami olu Rasim 11-Oltulu Molla Bilal 12-rtl Hafz olu Hseyin(Kyc) 13-Sarkaml Fahrettin Dileri Nazr(Muvakkat Hkmet Bakan) 14-Kazmanl Ali Rza Bey (ileri Nazr) 15-Cemadinli Airet Reisi Maksut Aa 16-Cemadinli Airet Reisi Maksut Aa,olu Hasan Bey 17-Idrl Eski Revam valisi Ali Olu Mehmet Bey ibarettir. 17 kii den oluan heyet almalarna balamtr. Ayrca ilelere ura tekili iin tayinler yaplr ve Idrl Alibeyolu Mehmet Bey umumi vali tayin edilir (Erdoan, 1954:166-181). Bu toplantndan sonra ngilizlerin Karsa gelecei duyulur. Wilson prensiplerine gre amalar bu yrede bir Ermeni Devleti kurmaktr (Erdoan, 1954: 181). Halk Karsta toplanr. ngilizlere verilmek zere bir nota hazrlanr. Karsta ili kapsayan bir hkmetin kurulduunu, ngilizlerin geliini kabullenmekle birlikte Ermenilerin Arpaay snr olmak zer bu tarafa gememelerini; nk Ermeniler bir daha geri dnmemek zere kendi evlerini yakarak ve Trklere byk zulm ve ikencelerle katliam yaparak ekildiklerini ngilizlere duyururlar ve tepkilerini gsterirler. ngilizler Karsa geldikten sonra mstahkem mevkii igal ederler. uraya bir yaz yazarak hkmeti tandklarn bahane eder ve kabinedeki isimleri isterler. Bu liste gnderilirken Fahrettin Bey ngilizler, heyetteki isimleri aldktan sonra anszn bir gn basarak, herkesi toplayp gtrebilirler, tedirginlii ile tedbirli ve tedarikli almalar gerektiini duyurur. Bu almalar iin de Evliye-i Selase kazalarna emirler verilerek ilelerde seimler yaplr. Milletvekilleri seilir ve 60 kadar Meclis bakan Dr. Esat Oktayn bakanlnda toplanrlar. rtl Kynden Hafz Olu Hseyin Kyc kurultayn ilerini yrtmek zere grev alr. Ayrca Ardahan anavatana katlnca Mal Mdr olan Molla Bilaldir. Ruslar bir bahane ile bir hususu grmek iin 10 arkada ile hududa ararak onlar pusuya drp tmn ehit eder. Trk Ordusu ekildike braktklar mhimmatla birlikte halktan eli silah tutan asker toplamaya balarlar. Oltu, Ardahan ve Gleden toplanan askerlerin talim yaparak hazrlanrlar (Erdoan, 1954:171). Vekiller heyeti ile birlikte Parlamentoda almalarn srdrrken hazrladklar l8 maddelik Tekilat- Esasiye Kanununu, Mart l919da 150 milletvekilinden oluan kurultayda kabul edilir (Erdoan, 1954:185-186). 18 maddeden oluan bu yasay baz hukukular ve tarihiler deiik ekilde deerlendirdiler. Kurulan devletin ad: Cennub-i Garbi Kafkas Cumhuriyeti ad ile anayasada Cumhuriyet ad ile geer. nceleri Cenub-i Garbi Kafkas Muvakkatai Milliyesi ad Rus devriminin de etkisi ile Cumhuriyet ad ile anlr. Kurulan ra hkmetin hazrlad 1919 Anayasa hakknda elimizde farkl metin vardr. Bu Anayasa metnine stanbul niv. Hukuk Fak. Prof. Blent Tanr; ra hkmetinin hazrlad metinde devletin ad, Cenuba-i Garbi Kafkas Hkmeti Muvakkatesidir. Muvakkasn atyorlar yerine Mstakilediyorlar.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

207

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

Bu bamszlk ayn anda Cumhuriyet demektir. Cumhur-reisi de seilir. Cumhuriyet kelimesi brahim Aydn Beyin Trk nk. Tarihi Enstitsnde sunduu metinde yoktur. Fahrettin Bey ise hatratnda; devlet Cenub-i Garbi Kafkas Cumhuriyeti ifadesi yer alr. Burada Fahrettin Krzolu, Fahrettin Erdoann metni ile Cihangirzade brahim Beyin l930 ylnda Enstitye sunduu metni deitirerek Prof. Blent Tanr tarafndan kullanlan metindir. Fahrettin Beyin sunduu metinde kadnlara seme ve seilme hakk ak olarak 5. Maddede: 18 yatan yukar kadn erkek oy vermek selahiyetine haizdir. Krzolu-Tanr metninde, bu madde:l8 yan ihmal eden her vatanda eklinde yer alr. Her metin arasnda da ciddi saylabilecek farkllklar vardr. Fahrettin Beyin 8. maddede; Cumhuriyetimizin kabul ettii usul dairesinde biimindeki cmle Blent Tanr metninde: Trkiye Devletini kabul ettii usul dairesinde biiminde verilmitir. Yine bu elikili metinlerin, 13. maddesinde: Fahrettin Erdoann aktarmnda Mslmanlar aras mezhep ayrmna hrmet edilecek denirken, Tanr ve Krzolu metninde ise Mslmanlar arasnda dini mabetlere hrmet edilecek denmektedir. Dorusu Fahrettin Beyin aktarddr. Bu husus, brahim Aydnolu metninde ise; Dini ayrlklara hrmet edilecektir. biimindedir. Krk yl boyunca Rus egemenliinde kalan Kars ve evresine btn hukuk kurallar bakmndan Rus etkisinde kalmtr. Kafkasyada Mslman kadnlar Kurultaynda kadnlar sz alarak haklarn savunmulardr. Kadnlar Kurultaynda alnan kararlarda: eriata gre kadn erkek eittir, kadnlar siyas ve sosyal almalara katlma hakkna sahiptir; nikah kylrken her iki tarafn da rzas alnmaldr denmektedir. 10- Rus-Ermeni ittifak devam ederken, ngilizlerin urann datlmas ve srgne gidii Bu konu ile ilgili aklamalarda bulunulurken bilim adamlarnn baz hususlar grmezden gelmeleri, yanl yorumlamalar gze arpmaktadr. Dnemi inceleyen bilim adamlar Cumhuriyet sistemi ifadesinden kanmakta ve o dnem artlar altnda kadn haklarna deinilmesini tasavvur edemez bulmaktadrlar. ra hkmeti almalarn srdrrken, ngilizlilerin amac bu topluluklar datp Ermenileri Kars ve evresine yerletirmekti. Bu srada toplant yapan ra hkmeti kararnda Erzuruma bir heyet gndererek bir askeri birlikten destek alarak ngilizlerle arpmaya karar verirler. Heyete Fahrettin Beyle Maksut Aann olu Hasan Aa seilir. Karstan ayrlp Erzurumda olduu ve temaslar yaparak, mahalli gazetede 17 Nisan l919 gn ntibah-name, yani uyan ad ile bir beyanname neredilmitir. Bu srada ngiliz askerleri meclisi basarak bata Cihangir olu brahim Bey olmak zere icra vekillerini srgn edilmek zere tutuklarlar. Bazlarn da ehit ederler. Bu srada da Ermeniler ngilizlerin desteinde Kars ve Sarkam evresini de igal ederek yamalarlar. Halk yurt yuvasn tekrar terk ederek muhacir olmaya balarlar. Asbuadaki aile de Pozat Kyne snr. Bir Ermeninin yardm ile beikte unutulan byk aabeyim Hasan Pozat yolunda anneme teslim ederken kanz hepinizi kracaklar diyor. (Bizim evimizde alan karkoca bir kr Ermeni). Mcadelelerine devam ederlerken Mustafa Kemalin Erzuruma geldii duyurulur. Erzurum Kongresine Fahrettin Bey Eviye-i Selaset temsilcisi olarak katlr. Tutuklanmas iin duyurularn olmas zerine, Mustafa Kemalle grerek ayrlr ve halkn silahlanmas iin almalarn srdrr

208

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

ve Karsa doru hareket eden Karabekir ve Halit Paann mihmandar olarak almalarn srdrr (Erdoan, 1954: 235). 11- Savan Sonu ve Karsn Kurtuluu ve lk Valisi Kars Trk Ordusu tarafndan igal edip 30 Ekim 1920de Kars alnnca Kazm Karabekir Paann talimat ile Rt Paa, Fahrettin Beyi Karsa Vali olarak tayin eder. Bu grev alt ay srer. Ermeniler Kars ve evresini terk ederler (Erdoan, 1954: 237). 12- lk Milletvekilleri Kars ve Ardahann anavatana katlmas ile milletvekili seimi yaplr. Kazmandan Ali Rza Bey, Sarkamtan Fahrettin Bey, Albay Cavit Bey, Ardahandan Osman Server Bey ve Hilmi Bey olmak zere 5 milletvekili Temmuz 1920 de seilerek Meclise katlrlar. Mill Mcadelede gsterdii yararlktan ve TBMM l. Devre Milletvekili oluu nedeniyle krmz kurdeleli stiklal Madalyas ile taltif edilmitir. Cenub- Garbi Kafkas Cumhuriyetine ait belgelerle birlikte ay yldzl bayra l946 ylnda Trk nklap Tarihi Enstitsne teslim etmi ve bu nedenle kurum tarafndan eref diplomas ile dllendirilmitir (Erdoan, 1954:269). Hatralarn l954 ylnda Trk Ellerinde Hatralarm ad altnda yaynlamtr. Bu hatrat Karsn gemii ile ilgili aratrmaclara kaynak olmutur. Bu kitabn ikinci basks Dr. Hasan Erdoann giriimi ile Kltr Bakanlnca bastrlm, nc basks da Akkav Vakf aracl ve Dr. Gltekin Erdoann gayreti ile bastrlmtr. Ayrca Sebilrreetclara Cevap ve Bektailik adl risalesi vardr. 13- Karsta ve Ankarada Yaay, almalar, Anlarn Yaynlay Tank Olduum Kiilii ve ahsiyeti Fahrettin Beyin evinde yl kalarak lise tahsilimi yaptm ve kendisini daha yakndan tanma onuruna sahip oldum. O, benim ve evresindeki herkesin retmeni durumunda idi. ok zekiydi ve gzleri ok az grrd. Yirmi ila otuz yl evvel grd ve tand kimseler geldiinde sesinden tanr ve isim ile hitap ederdi. Ziyaretine gelenler nceleri tedirginlik iindeyken tatl ve candan sohbeti ile onlar kendisine balar ve bir gelen yine gelmek isterdi. Siyasiler ve hemehrileri gelir, ona fikir danrd. Demokrat Partinin en grkemli zamannda Divriiden snf arkada olan Refik Koraltan Karstan milletvekillii iin teklifte bulunduunda: Ben Atatrke sz verdim benim partim Cumhuriyet Halk Partisidir. krarmdan dnmemdiye nazike teklifi reddetmitir. Salnda Asri mezarlkta mezarn ustann yannda bulunarak yaptrd. lm tarihi zerine salna dua diye yazdrp astrmt. Fahrettin Bey her sabah vaktinde kalkar, namazn klar, sesli olarak duasn duvazlarn okurdu. Her gn tra olur, san boyatr, sabah kahvaltsn ball, yal, reelli olarak yapar; le yemeklerini kemikli bir sebze yemei ve mevsime gre meyve ile yapar; akamlar yazn bir bardak st, kn ise bir bardak hlamurla geirirdi. Herhangi belirli bir rahatszl yoktu.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

209

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

Gzlerinin az grne ramen tek bana gidecei yeri rahatlkla bulurdu. Beraber bir yere gittiimizde kaca basaman ka basamak olduunu bana sylemiti. Vefatna kadar hafzasn hi kaybetmedi. 25 Mays l958 gn aramzdan ayrld. Kendisini rahmetle anarm. Sonnotlar
4 5 6

Asbua adl yaptmda bu konu uzun uzun anlatlmaktadr. 24 Ouz boyundan birisidir.

Fahrettin Krzolu Posof ta 1937 yllarnda memurken, bu insanlarn arasnda bulunmu ve tespit ettikleri kylerin de soylarn ve oymaklarn belirlemi ve Tarih Folklor Dergisinin 181. saysnda yaynlamtr. 8 l963 ylnda Karsn Fethi enliklerine semah ekibi ile katlma teklifi Hocamz Fahrettin Beyden geldiinde: Garip Musa Ocann Postniini Amcam Feyzullah efendiye dantmda Olum bunun gizlilii yok, it anlamaz makamdr alsn oynasnlar demiti. Nitekim bugn semahlar oyun olarak sazda barda alnyor. .Meyhanede bu Kutsal Semah oyun gibi sergileyenlere, Amcam rahmetli ok yerinde bir cevap vermiti. Ruhu ad olsun. 9 http://asbugakoyu.tr.gg 10 Uzun olduu iin koaklamann ilk ve son ktas alnmtr. 11 Hac Bekta Derghnca verilen hilafetnamede kendisi iin bu lakap kullanlmtr. 12 Erdoann 1954 yl Hatratnn tamamnda bu bilgiler olduu bulunmaktadr; ayrca bizlerin dede ve babalarmzdan duyduklarmz da bu bilgilerle rtmektedir.
7

Kaynaka Edebiyatmzda Kars, Il Mat., 1958, st. Erdoan. F. ( 1954); Trk Ellerinde Hatralarm, Ark. Erdoan, K. (2002); Asbua, st. Erz, M. (1977) ;Trkiyede Alevilik Bektailik, st. Krzolu, M. F. ( 1964); Trk Folklor Aratrma Der. Ast. Say:l81. Sakaolu, N.;(1998); Kse Paa Hanedan, T.t.Vakf, st. Smer, F.(1972); Ouzlar (Trkmenler) A.n.D.T.C.F. Ank., Togan, Z. V. (1946); Umumi Trk Tarihine Giri, st. ileri Bakanl: Kylerimiz. nan, A. (1954); Tarihte ve Bugn amanizim, T.T.K. gel, B. (1991); Trk Kltr Tarihine Giri, cilt 6, Kl.Bak. Eki; Kmrl Kyme iir ntibah-Name-Uyan

210

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

KARS VE ARDAHAN TRKMENLERNN DN VE BUGN (MLL MCADELEDEK YERLER)

KMRL KYME iekli imenli ey gzel kym Sararm gazele dndn duydum Smbll yavanl nergizli elin Zalimin zlumun olduun duydum Gnderesi zgn Geiren yasl Trpanlar dirgenler hepisi pasl Halkn sorarsan z be z Karsl imdi baka ele gtn duydum. Aadevelerin bir ho grnr Grnrde dumanlarla brnr Seni terk edenler yanp rnr Atelere dp yandn duydum Muhtarlarn neler at bana Uyuz olup kam kam kana Kym girer misin birgn dme Umulmaz dertlere dtn duydum Klas vard koyun kuzu otlard O berrak gllerin neden buland ieine arlarn konard Hepsininde bu yl snd duydum Hani kk gln hani yeni ky Bankla Kemiler alarlar oy oy Alaya, alaya gz yana doy Pervane olupta dndn duydum Senden ayrlarnlar hep btn yasl imdi dert ortan olmutur Pasl Yalnzaa, Bckl alyor sesli Gzlerinden kan ya aktn duydum Tarlalarda yemlik km bitende obanlan davarlar gdende Hey sebep desin umulmaz derde iin in yanp tttn duydum Gllerde ardl aran yerindi En sonunda dzn kar erirdi Akam unluundan nahr gelirdi imdi hirro, hirro dediin duydum Sunalarn gllerinde ter ter gelir lde yatarm Tarlalarda yemlik km biter mi Bo kalan evlerin olduun duydum Kymetini bilmezidik ezelden. Derdimize deva bulun tez elden Sokaklarn mahrum oldu gzelden irkinlere yuva olduun duydum Telefonun geldi yolun yapld Ne yazk ki bize nasip olmad Aladk szladk kimse duymad Yollarn yolsuza dtn duydum Aaln srt seyran yerindi o grkemli kalen mezarlnd arkakla dizberlik iskeletindi Etrafnda adrlar olduun duydum Komular dald kalmad kimse Acyan kp da yaran sarsa A rtk uriyamaz yollarn Karsa Elden, ele gezer olduun duydum Postunun odas klar yurdu Sana bu yaray muhtarlar vurdu Dnn bayramn alemin noldu Dermansz dertlere dtn duydum Pnarn banda gelinler kzlar Kym andka yreim szlar Seni byle eden eke intizar Barna talar koyduun duydum

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58

211

Kutluay ERDOAN - Tazegl DEMR

One gzel turna gln var idi Kayseriden tccarlarn gelirdi Muhtarlarn hepsi seni yer idi Yine de elveda dediin duydum Glzara sordum kym nicedir Sorma hocam gndzmz gecedir Bu dert bizi ldrtmezde kocadr Herkesin tarumar olduun duydum

Bu ne hayel idi bu ne d idi afak atar yaylarn rd Senden herkes ot, saman tard Zrt olup gezip tozduun duydum Turgut derki scanda uyudum Suyun ile ekmeinle bydm Emretseydin uurunda lrdm Bana da intizar ettiin duydum.

Benim doup bydm ve sonradan tarumar olan gzel kyme bu destan 11.12.1978 ylnda saat 8.30 ile 10.00 aras yazdm ve tamamladm okuyanlar dinleyenler ho olsun Seyyid Resul Baba Ocakl Yazan: retmen Turgut Bozkurt. Baba Resul Ocakl Molla Haso olu Molla Mustafa Torunu Rza Olu retmen Turgut BOZKURT 1933-1988

212

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 58