Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 4 Say: 16 K 2011 Volume: 4 Issue:

16 Winter 2011

SON EYHL SLAM MUSTAFA SABR EFEND YE GRE D N-DEVLET-H LFET L KS ACCORDING TO THE LAST EYHL SLAM MUSTAFA SABR EFEND RELIGIONSTATE-CALIPHATE RELATION Mehmet NAM

zet Cumhuriyete gei srecinde dinin devletten ayrlmas ve hilafetin kaldrlmas konusu tart lm tr. Dnemin eyhlislam Mustafa Sabri Efendi, bu tart ma ve mcadelenin merkezinde yer alm tr. Toplumun slah iin nce devletin slah edilmesini savunan Mustafa Sabri, hilafetin kaldrlmasna da iddetle kar km tr. O, bu konuda siyaset ve basn yoluyla mcadele etmi tir. Bu makalede Mustafa Sabrinin konuyla ilgili gr leri de erlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Mustafa Sabri Efendi, eyhulislam, Hilafet, Halife, Din, Devlet. Abstract Separation of religion from the state and abolishing the Caliphate were hotly debated in Turkey during the transition into the Republic. Mustafa Sabri Efendi, the eyhlislam of the time, was in the center of this debate. Mustafa Sabri Efendi argued that the state had to reform itself first and this was necessary for the reforms in the society. He completely objected to the idea of abolishing Caliphate, for he did not accept a government without Caliphate. He fought against this abolishment both in politics and in the press. This article focuses on Mustafa Sabris views in this respect. Key Words: Mustafa Sabri Efendi, eyhlislam, Caliphate, Caliph, Religion, State.

1. Mustafa Sabri Efendi 1869 ylnda Tokatta do an Mustafa Sabri Efendi ilk e itimini Tokatta alr. 1890 ylnda rus (hocalk) imtihann kazanr (Yahya, 1996: 20). 22 ya nda Fatih Camii Medresesinde hoca olur (Sabri, (Trz): I, 1; Mardin, 1966: II-III, 350; Altnsu, 1972: 254; Kara, 1987: II, 263). 1900 tarihinde, Yldz Saray ktphanesinde, Sultan II. Abdlhamidin kitapl na tayin edilir (Kara, 1987: 263; Yahya, 1996: 28-29). 1904 ylnda tekrar Fatih Camiindeki mderrislik vazifesine geri dner (Altnsu, 1972: 254; Kara, 1987: II, 263). Abdlhamid ve me rutiyet idaresine kar sert ele tirilerde bulunur. 1908 ylnda kinci Me rutiyetin ilanyla ttihat ve Terakki Partisinden Tokat mebusu olarak meclise girer (Sabri, 3 Te rin-i sani 1324: 7, 151; Mardin, 1966: I, 154, 513, 517, 521; Mardin, 1966: II-III, 350; Altnsu, 1972: 254). 27 Nisan 1909 tarihinde eyhlislamn fetvasyla II. Abdllhamidin tahttan indirilmesine destek verir. Bir mddet sonra parti politikalarndan rahatsz olarak Hrriyet ve tilf Partisinin kurucular arasnda yer alr. ttihat ve Terakkinin basklar sonucu, 1913 Babli basknyla nce Msra oradan da Romanyaya kaar. 1918de Birinci Dnya Sava esnasnda Osmanl ordularnn Bkre e girmesiyle yakalanp Trkiyeye getirilir. Bilecike 5 yl srgne gnderilir. Ancak Osmanlnn sava ta yenilmesi zerine ttihat liderler lkeyi terk etmi tir. Mustafa Sabrinin de mahkmiyet karar kalkm tr. Tekrar stanbula, ilim ve siyaset hayatna geri dner. Yeni kurulan Darul-Hikmetil- slmiyeye ye olur (1918) (Mardin, 1966: II-III, 351). 1919 ylnda tekrar Tokattan milletvekili seilerek meclise girer (Altnsu, 1972: 255). Damat Ferid Pa a hkmetinde yer alr. 1919da Drl-Hikmetil- slmiyeden ayrlr. eyhulislam olarak tayin edilir.1 Ksa aralklarla 4 defa bu

Son eyhulislam Medeni Mehmet Nuri Efendidir. Mustafa Sabri sondan bir nceki eyhulislamdr. Ancak halk arasnda Mustafa Sabri Efendi son eyhulislam olarak bilinir.

Dr.

299

makama gelir ve toplam olarak 8 ay 25 gn vazife yapar (ztuna, 1965: X, 253). Damad Ferid Pa ann Sevr Anla mas ile ilgili gr melerde bulunmak amacyla Parise gitti inde 6 ay sadrazaml a veklet eder (Altnsu, 1972: 256; Mardin, 1966: II-III, 351, nal, 1982: IV, 1726). Milli Kurtulu Hareketine kar sert tavr alr. Milli Mcadelenin ba aryla sonulanmas zerine, ailesi ile birlikte bir daha geriye dnmemek zere stanbuldan ayrlr ( ubat 1922). Msra gider. Bir mddet Suudi Arabistan, Lbnan ve Yunanistann Bat Trakya Blgesinde ikamet eder. zellikle Bat Trakyada kald esnada Yarn Gazetesini kartr. Burada yazd yazlarda Ankara hkmetini ele tirir. Tekrar Msra dner. Msrda kitap ve basn yoluyla mcadelesine devam eder. Burada da gazete k elerinde tart malara katlr. Yurt d nda bulundu u bu srete o, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan alnan bir kararla 150likler listesine dhil edilerek vatanda lktan kartlr (Soysal, 1985: 148). Hayatnn son otuz yln Msrda geiren Mustafa Sabri, 12 Mart 1954 Cuma gn 86 ya nda Kahirede vefat eder (bkz. Mardin, 1996: II-III, 351; Altnsu, 1972: 258). 2. Giri Mustafa Sabri Osmanl Devletinden Cumhuriyete gei srecinde ok kkl de i ikliklerin oldu u bir dnemde ya am tr. Bir din ve siyaset adamdr. Bu ynyle, dnemin kilit isimlerinden biridir. Bu sebeple Mustafa Sabrinin mcadelesi, gnmz asndan siyasal slmn temel dinamiklerini anlama adna nem arzetmektedir. Gr lerindeki do ruluk veya yanl lktan ziyade, kulland argmanlar, mcadele ve sylem tarz nemlidir. Di er taraftan hilafetin kaldrlmas, din devlet ayrl meselesi ve cumhuriyet rejimine muhalefet adna eserlerinde zengin malzemeler bulunmaktadr. Akide ve kelam konusundaki gr leri ise bugn lahiyat Fakltelerinde tart lmaktadr. Bu ynyle Trkiye ve slm dnyasnda halen aktalitesi olan bir ahsiyettir. Geleneksel anlay savundu u iin yeni ve orijinal fikirler sunmam tr. Ancak mevcut bilgileri farkl bir slp ve mantk prensipleriyle iyi bir sentez yapt sylenebilir. Bugn arkasnda do rudan fikirlerini savunan bir kitle veya bir grup meydana getiremese de ortaya koydu u muhafazakr anlay , genel muhafazakr anlay la da rt t iin, fikirlerine ve mcadelesine referans verilmektedir. Hatta Trkiyedeki siyasal slmclkta onun etkisini azmsamamak gerekir. Osmanldan Cumhuriyete gei dneminde ya anan en byk tart ma sistem zerine olmu tur. Hilafetin kaldrlmas yani dinin devletten ayrlmas konusundaki tart malarn sonular, sadece Trkiyeyi de il btn bir slm dnyasn, hatta Baty da etkilemi tir. Bu makalede Mustafa Sabrinin din-devlet ili kisi ve hilafetle ilgili gr lerini de erlendirmeye al aca z. 3. Mustafa Sabri Efendiye Gre Din-Devlet li kileri Mustafa Sabri, siyasi fikirlerini Yarn Gazetesi, en-Nekr al Munkirin-Nimeti mined-Dni velHilfeti vel-Ummeti (Din, Hilafet ve mmetten Nimeti nkar Eden Nankr) ve Mevkiful-Akl vel- lm vel-lim min Rabbil-lemn ve bdihil-Mrseln (Akl, lim ve limin lemlerin Rabbi ve Peygamberinin Kar sndaki Konumu) adl eserlerinde dile getirmi tir. Bu alandaki en temel meselesi, din-devlet ayrlmazl konusuna odaklanm tr. Yllar boyunca siyasi mcadelesini bu merkezde srdrm tr. Ona gre siyasetin tek bir formu geerlidir. Bu da hkmetin ynetim organlarnda eriat yerle tirmesinden ibarettir. O, slamn tamamen hukuki ve idari bir din oldu una inanm tr. Konuyu zel olarak ele ald en-Nekr adl kitapta, hilafetin ynetim sahnesinden kaldrlmas ve yok edilmesinin hedeflendi i zerinde durulur. Buna ynelik abalar ele tirilir. Daha sonra MevkifulAkl adl eserinin drdnc cildinin son blmn de tamamen bu ele tirilere ayrm tr. Mevkiful-Akl adl eserinde Mustafa Sabri, devlet reisi (halife) tayini konusunu, ulhiyet ve nbvvet meselesine ba lam tr. nk ona gre bu kelmi bir konudur ve imam tayin etmek vaciptir. Bu da eriatn uygulanmas demektir. Bu yzden o dini bir devlet modeli semenin gereklili ini, dini temellere dayandrarak detaylca ele alm tr. Mustafa Sabri, mmetin u anki durumunun, kitaplarnn gere ini yapmaktan ok uzak oldu unu hatrlatr. Bu durumda slmn gereklerini kimin yerine getirece ini sorar. Bu soruyla da o, toplumun slah ve salahnn ferde de il, devlete ait oldu unun altn izmektedir. Ancak d ncesini mantk delillerle glendirdi i bu giri ten sonra Mustafa Sabri burada devletin yapsn da sorgular. O yle demektedir: E er dinin temeli haksa ve byle kabul ediliyorsa o zaman din ile amel etmek ve ona tutunmak da slm mmeti iin do al bir zorunluluktur. O halde bu mmeti yneten hkmetin de din ile amel eden bir hkmet olmas gerekmektedir. Ki bylece mmet dinini daha iyi renip ya ayabilir. (Sabri, 1998: 53).

300

Buradan hareketle Mustafa Sabri, devletin din kar sndaki konumunu inceler ve slmn, bireysel, toplumsal ve siyasal hkmler ihtiva etti ini belirterek, onun dn bir hkmet talep etti ini ve Mslmanlarn da bu hkmet tarafndan ynetilmelerinin zorunlu oldu unu ifade etmektedir. nk ila-y kelimetullahn (Allahn adnn yceltilmesinin) garantisi, gl ve etkin bir din otoritedir. Bu da ancak hkmetin onu elinde bulundurmasyla mmkndr (Sabri, 1998: 142-143; Sabri, 1991: 135-136). Bu sebeplerden dolay o, dinin devletten ayrlma fikrine iddetle kar km tr. Btn alardan bunun me ru olmad n ve slmn da bunu uygun grmedi ini anlatmaya al m tr. Ayrca bu olayn mmetin maslahatna da ters d t n ifade etmi tir. Ona gre bu ayrma i i ncelikle halifeli in kaldrlmasna zemin hazrlamak iin yaplm tr. Bundaki maksadn da sadece din ve devlet i lerinin birbirinden ayrlmas olmad n, bunun dini ortadan kaldrmak iin bir tuzak oldu unu savunmu tur. Bu yzden halktan gelecek tepkiler hesaba katlarak tedrici bir yol izlendi ini belirtmektedir (Sabri, 1998: 85). Bunun iin de nce anayasada Devletin dini slmdr. ibaresinin korundu una dikkat eken Mustafa Sabri, daha sonra bu ibarenin anayasadan da karld na i aret etmektedir. Bundaki amacn da devlet ynetiminde slm ba ndan ve slmi hkmlerden kurtulma iste i oldu una parmak basmaktadr. Bylece devlet dinsiz olunca zamanla halkn da dinden uzakla aca n ve dinsiz bir neslin yeti ece ini ifade etmektedir (Sabri, (Trz): IV, 281-282). Bu noktada devletin tzel bir ki ilik olmasndan dolay dini olamayaca n ileri srenlere de cevap vermektedir. Devletin dininin slm oldu unu belirten anayasa maddesinin kaldrlmas, devletin dn durumunun ne olaca tart malarnn da nn am tr. Mustafa Sabri tart malarda ileri srlen Devlet mefhumunun din ve imanla alkas yoktur. szne katlmamaktadr. Mefhuma, fiilin isnat olunamayaca n belirten Mustafa Sabri, insann yiyip iti ini, iradesiyle hareket edip, ok i ler yapt n ifade eder. Ancak mahlk oldu u halde insan mefhumunun elinden bu i lerin hi birisinin gelmedi inin altn izer. Mantk diliyle kll-i tabip tabir olunan insann hrite vcudu bile yoktur. te devlet mehfumunun da tabiatyla byle oldu unu, kendisine hi bir i in isnat edilemeyece ini teyit eder. Devlet kt veya batt denir. Ancak devlet mefhumu hakknda byle ihtimallerin bile d nlemeyece ini vurgular. Bunu kabul etmekle birlikte, devlet harp yapt, devlet sulh akdetti, devlet muzaffer oldu, devlet mzakereye giri ti, devlet filan teklifi reddetti denildi i zaman, elbette bundan devletin mefhumu kastedilmemektedir. Aynen bunun gibi o, devletin dininden bahsedildi inde de yine mefhumun kastedilmedi inin altn izmektedir. Dolaysyla daha nce devletin dininin slm oldu unu syleyenler, devlet mefhumunda din aramam lardr. Bunun gibi o, devletin Mslman olmas gerekir dendi inde de mefhumun kastedilmedi ini belirtmektedir. Ayn zamanda Mustafa Sabri anayasaya devletin dilinin Trke oldu unun yazld na i aret eder. Hrite vcudu olmad ndan devlet mefhumunun dilinin de olmayaca n, mefhumun konu amayaca n ifade eder. Bu durumda, o halde dili oluyor da dini neden olmasn diye sormaktadr (Sabri, 27 Nisan 1928: sy. 20, 1, 4). Daha sonra da meseleyi cz-kll ili kisi asndan de erlendirir. Devlet mefhumunun iinde millet, memleket ve hkmet oldu unu belirtir. Mefhuma nce millet dhil oldu una gre czn alkadar oldu u eylerle klln de alkadar olmas gerekir demektedir. Yani e er milletin din ve imanla alkas varsa, devletin de alkasnn olmas gerekir. nk Anayasay millet yazar, hkmetine yazdrr. Onun iin, bu kanunun icrasna falan Bakanlk memurdur. tarznda her kanunun sonunda yazlmas adet olan madde, anayasann sonunda yoktur. Bu da anayasalarn sahibi ve denetleyicisinin millet oldu unu gsterir. te bylece millet, hrriyet ve din gibi kendi adna nemli olan hususlar bu kanuna yazdrr. Onlara riayet edece ine dair de hkmetten sz alr. Bu adan anayasalar milletle hkmet arasnda akdedilen bir esas muahedesi, bir sulh anla mas demektir. Ksaca ona gre anayasada belirtilen devletin dini, aslnda milletin dinidir. Onu yrrlkten kaldrmak, milletin dinini yrrlkten kaldrmaktr (Sabri, 11 Mays 1928: sy, 21, 1-4). Mustafa Sabri dinin devletten ayrlmasnn dine herhangi bir zararnn olmyaca n iddia edenlere de cevap vermi tir. Ona gre slm dini ibadet ve kanundur, yrtme ve savunmadr. O, sadece ibadetlerle snrl de ildir. Devlet ve milletin kanunlar hakknda ihtiya duydu u her eyi ihtiva etmi tir. Kendine yeterdir. Din ve devletin bir arada olu u onun kendi yaps gere idir. O ayrl de il, birli i barndrr (Sabri, (Trz): IV, 295). Dinin siyasetten ayrlmas, ahlaki de erlerin kaybna gtrr (Sabri, (Trz): I, 11). Dinden ayrlan bir hkmetin ynetti i siyaset, dini de otoritesi altna alr (Sabri, (Trz): IV, 293). Dinle siyasetin ayrlmas, dinin toplumdan ayrlmasna denktir. Belki zarar ve tesiri daha iddetlidir. nk hkmetler, milletler zerinde tesirli olduklar kadar milletler, hkmetler zerinde tesirli de ildirler. Ancak gl oldu unda hkmeti de i tirebilirler. Aciz kald durumda ise hkmet millete istedi i gibi tesir eder ve toplumu kendi kanunlarna gre yeti tirir (Sabri, (Trz): IV, 291). Bu bakmdan millet dinli, hkmet dinsiz kalamaz. Bu mmkn de ildir (Sabri, 11 Mays 1928: 1-4). slm kanunlarndan kurtulmu ve dinden uzakla m bir hkmet, eri hkmleri uygulamada gev eklik gsterir. Bu durum da gnah

301

i lemeye msait frsatlar do urur. Devletin dini, ancak siyaset ve di er i lerinde dinin bir otorite olmasyla gerekle ir (Sabri, (Trz): IV, 291). Hkmet, dini kendinden karp att nda yalnz kendisi kfir olmaz. Bu kfr, toplumuna da sirayet eder. nk kfre rza kfrdr (Sabri, (Trz): IV, 286). Marufu emr ve mnkeri nehy vazifesi, Mslmanlarn en birinci ayrc sfatdr. Bu vazifenin ciddi ve mkemmel bir ekilde yerine getirilebilmesi iin, slmn devlet gcn elinde bulundurmas gerekir. Bundan dolay slm, hkmet ve siyaseti asla ve kata elden brakamaz (Sabri, 25 Mays 1928: 2; Sabri, 1992: 183). 4. Mustafa Sabri Efendinin Hilafet Anlay Hilafet, slm tarihinde byk i eki melerin konusu olmu tur. Bu tart malar da farkl mezheplerin ortaya kmasn sa lam tr. Mustafa Sabri bu tarihi sre ve tart malara ok de inmemektedir. Ancak o peygamber srece uygun olacak teorik ve ideal bir model in a etme gayretinde bulunmu tur. Bununla birlikte, bu hilafet modelinin ieri i ve detaylar hakknda da pek fazla bir ey sylememektedir. Onun konu hakkndaki syleminin temeli, hilafetin terk edilmemesinin gereklili i zerindeki srardr. nk o, hilafetle slm ayn zn bir paras grmektedir. Ba ka bir ifadeyle sylemek gerekirse Mustafa Sabri iin hilafete muhalefet etmek, slmn kendisine de muhalefet etmektir. Bundan dolay o, son dnemde yaplan icraatlar, slm bitirme projesi olarak de erlendirmi tir. Bu adan hilafetle ilgili tart malar aktard her defasnda hilafete muhalif duru lar ok sert slplarla tenkit etmi tir. Bunlar arasnda da gizli niyetler ta yarak baz yerlere al makla sulad zmir Milletvekili Seyyid Bey (v. 1925) ve Msrl lim Ali Abdurrazk (v. 1966) yer almaktadr. Bununla birlikte slm tarihinde hilafet d ncesine muhalif olan akmlarn da bulundu una hatta Osmanl halifesini kabul etmeyen slm lkelerinin de oldu una hi de inmemektedir. Onun ilgilendi i periyot sadece hilafetin kaldrlmaya al ld son dnemdir. Mustafa Sabri Efendi hilafeti, szlk manas itibariyle ba kasnn halefi olmak ve yerine gemek eklinde tarif etmektedir. eri manasn da dini ve dnyev liderli e, yani slm hkmeti ba kanl na lyk olarak Hz. Peygambere halife olmaktr. eklinde izah etmektedir. Bu noktada o, hilfet sfatnn, Hz. Peygamberin yoluna uyuldu u nispette gerekle ece ini ifade etmektedir (Sabri, 21 Kanunuevvel 1928: 2). Bu seimden maksadn da adaletin da tm, haklarn korunmas, Mslmanlarn saadetinin temini ve eri hkmlerin uygulanmas oldu unu belirtmektedir (Cin, Halil-Akgndz, Ahmet, 1990: I, 211). zmir milletvekili Seyyid Bey de Hlfet ve Hkmiyet-i Milliye adl eserinde hilfeti, Mslmanlarn imam olan ki i, er hkmlerin uygulanmasnda peygambere halef oldu u iin kendisine halife denmektedir. eklinde aklamaktadr. Hilfete imamet de dendi ini belirten Seyyid Bey, cemaate namaz kldrmak manasndaki imametten ayrlmas iin buna mmet-i Kbr ismi verildi ini de ilave etmektedir. Seyyid Bey Hz. Peygamberin Hilfet benden sonra otuz senedir. Ondan sonra saltanata dner. (Tirmiz, Fiten, 41, 1983; Ebu Davud, Snnet, 9, (trz); Ahmed b. Hanbel, Msnedul-Ensar, 1978: V, h. no: 220, 221) hadisine dayanarak, hilfetin yalnz Hulefa-i Ra idin dnemi iin mmkn oldu unu bildirmektedir (Seyyid Bey, 1338: 6-7). Bunlarn yannda tamamen radikal bir gr bildiren Msrl a da yazarlardan Ali Abdurrazk ise slmda hilafetin olmad n, Kuranda byle bir kurumdan bahsedilmedi ini, bu konuda hadislerden de delil getirilemeyece ini iddia ederek ok byk bir tart ma ba latm tr. Mustafa Sabriye gre hilafet kavram Kuranda aka gemese de birok ayet ve hadiste ona atf yaplmaktadr. Bundan dolay hilafet sonradan ortaya km siyasi bir model de ildir. O, slmn kendi zne ba l bir sistemdir. Bu fikir Mustafa Sabrinin btn siyasi mcadelesini, zerine bina etti i temel gr tr. Bunun iin o, a a daki ayet ve hadisleri kendisine delil olarak kullanr: - Ey iman edenler! Allaha itaat edin. Peygambere ve sizden olan emir sahiplerine (idarecilere) de itaat edin. ( 4. Nisa, 59). - Halbki onu Resule veya aralarandan yetki sahibi kimselere (ull-emre) gtrselerdi, onlarn arasndan i in iyzn anlayanlar, onun ne oldu unu bilirlerdi. ( 4. Nisa, 83). Onlara (d manlara) kar gcnz yetti i kadar kuvvet ve cihad iin ba lanp beslenen atlar hazrlayn. (8. Enfal, 60).
19665, 183; IV, h. no: 421).

mamlar Kurey tendir.

(Ahmed b. Hanbel, Msned, 1995: X, h. no: 12247; XI, h. no: 12835; XV, h. no:

(Mslim, mare, 1982. 33, h. no: 58; Ahmed b. Hanbel, Msned, (1995): XIII, h. no: 16819).

Her kim de boynunda (devlete bir ba llk) biat olmayarak lrse cahiliye lm ile lr.

302

1995: XVI, h. no: 23138).

Benden sonra Ebu Bekir ve mere iktida ediniz.

(Tirmizi, Menkb, 16; Ahmed b. Hanbel, Msned,

a. Hilafetin Kaldrlmas Meselesine Bak Mustafa Sabri hilfetin kaldrlmasnn, Mslmanl a verilebilecek en byk zarar oldu unu vurgulamaktadr. Hilfetin gereklili inde hi bir phe ve tereddd kabul etmemektedir. nk ona gre, Peygamberi hakkyla temsil edecek bir ki i ister bulunsun ister bulunmasn, slm hkmetinin bulunacak olmas ve bu hkmet ba kannn da Peygamberin yolundan gidecek olmas, hilfetin lzumundaki pheleri kaldrmaktadr. Bu durumda ona gre e er hilfete ehil adam yoksa hkmet ba kanl na da ehil adam yok demektir. Hkmet ve hkmet ba kanl da bo braklamayaca na gre, mmkn mertebe ehil birisinin bulunmas gerekmektedir. nk eri hkmler tatil edilemez. Netice olarak Mslmanlar iin hkmet ne kadar gerekliyse hilfet de o kadar gereklidir. Bu adan Ankara hkmetinin hilfeti ilga etmesine bir anlam veremeyen Mustafa Sabri, Mansura kads Ali Abdurrzk, Mecelle komisyonu eski reisi ve zmir mebusu Seyyid Bey, Kaside-i Brdeye nazire syleyen Msrl air evki ve Sebilr-Re ad yazarlarndan mer Rza gibi Mslmanlk davasnda bulunan kimselerin, hilfetin kaldrlmasn desteklemelerini de anlayamad n belirtmektedir. Bunlarn yannda o hilfet sisteminin de mkemmel olmad n, ictihad ve ihtilfa msait baz ince noktalarnn bulundu unu kabul etmektedir. Ancak bunun yolunun ortadan kaldrmak olmayp slah ve tadil olabilece inin altn izmektedir (Sabri, 1992: 73). Ancak byle yaplmayp hilfetin i e yaramaz bir halde braklarak Abdlmecid Efendiye verilmesinin arkasnda, er hkmlere tbi olmak istenmedi i anlamn karmaktadr. Bu adan o, hilafetin kaldrlma gerekelerini yle sralamaktadr: 1Hkmetin, Resulullahn hkmetine niyabet etmesini istememek. 2- Din hkmlerin sorumluluk ve gereklerinden kamak. Dolaysyla din ve dnyay tamamen ayrmak istemektir. Bu da ona gre slmn bu asrda kymetinin olmayaca n sylemekten farkl bir ey de ildir (Sabri, 13 Te rinievvel 1928: 2). Mustafa Sabri konu hakkndaki de erlendirmelerini gazete haberlerine ve duyumlara gre yapmaktadr. Bu konuda adliye vekili Mahmut Esat Beyin, Temyiz Mahkemesinde yapt konu may szlerine delil olarak sunmaktadr. Mahmut Esat Bey konu masnda yle demi tir: Hkkam- Kiram!... Muasr medeniyet iinde Trk milletinin mukadderatn, ortaa a ait esaslara, btn ak hakikatlere ra men zel bir kastla veya uursuz bir inatla ba l klmak davas, tarihin sular diye kaydetmeye hak kazand bir faciadr. Bugn inklp, dnmeyen kat kararlar ile bu kanl cephenin sahne oldu u 13 asr tekmil samalklar ile ba a a etmi bulunuyor. (Vakit, 20.06.1926) (Sabri, 12 Kanunuevvel 1928: 2; Sabri, 4 Kanunusani 1929: 2). Oysaki Mustafa Sabriye gre hilafet ve hkmetin birbirinden ayrlmas, her iki messesenin me ruiyetlerini yitirmesine sebep olacaktr. Ona gre hilafet, ynetim gcnden soyutlanrsa slm anlamn yitirir. nk Hilafet dzeni, Me rutiyet ve Monar i gibi mstakil bir hkmet eklidir. Me rut bir hkmet nasl me rutiyetten soyutland zaman anlamn yitirirse, hilafete dayanan bir hkmet de hilafetten soyutland zaman anlamn yitirecektir. Hilafet nizamna dayal bir hkmet, slm dinine ba ldr. Hkmetin, hilafete sahip olmas demek, Resulullahn hkmetine niyabet (vekalet) etmesi ve slm dininin hkmlerine ba l kalmas demektir. Bu noktada o en sert de erlendirmesini yle yapar: Hkmet, yneten ve idare eden gc temsil etti i gibi, hilafet de o gcn, yani hkmetin niteli ini belirler. O, hkmetin, din bir hkmet oldu unu ifade eder. yleyse hkmeti hilafetten, ayrmak onu dinden ayrmak demektir. Zira hilafet ve hkmetin birbirinden ayrlmas neticesinde, hilafetin tek bir niteli i kalyor. O da din olmas. Hkmet etme yetkisi Millet Meclisine intikal ettirilirken, slm eriatnn uygulanmas da, yetki ve sorumluluklar elinden alnan gstermelik halifeye braklm tr. Bu ekilde de eriatn uygulanmas fiilen engellenmi tir. Hilfeti hkmetten ayrmak, hkmeti dinden ayrmay netice verecektir. er hkmlerin hkmet zerindeki hakkn engellemek de, hkmet tarafndan eriatn emir ve yasaklarn tanmama ve tanttrmamay do uracaktr. Din ve dnya i lerinde Peygambere vekletten ibaret olan hilfetin, nce hkmetten ayrlmas daha sonra da kaldrlmas Mustafa Sabriye gre likli e giden yoldaki ilk admlardr (Sabri, 7 Kanunuevvel 1928: 2). Hilafetin saltanattan ayrlmaya al ld ilk dnemlerde hilafet makamnn kaldrlmad tezi i lenmi tir. Seyyid Beyin de savundu u gibi bu makama ait grevlerin millet meclisine devredildi i

303

belirtilmi tir. Bunu savunanlar, hakllklarn noktada gstermek isterler. 1. Grevler, halifenin de il mmetin, dolaysyla hilafetindir. 2. Gnmzde hilafet makamnn gerektirdi i artlara sahip ve bunlar yerine getirecek kimse yoktur. 3. Hibir padi ah, Kurey artn haiz olmad ndan Osmanllarda da hilafet gerek de il gstermelikti. Konuyla ilgili olarak Celal Nuri de unlar sylemektedir: Halifenin de il, hilafetin baz grevleri vardr. Muteber kitaplarn beyan etti i gibi, bu grevler halifenin de il, mmetindir. Zira kitaplarda fertler hakknda herhangi bir nass yoktur. Ull-emr kelimesi o ul sigasyladr. Biz Trkler Emev ve Abbaslerin izlerinden gitmek zorunda de iliz... (Sabri, 1998: 100). Yine Siirt Mebusu Halil Hulki ve Mu Mebusu lyas Sami Efendiler de, temsildeki yetersizli i ileri srerek yle demi lerdir: Gnmzle, Ra id Halifeler dnemi kyaslanamaz. Onlardan her biri, hilafet makamna ehil kimselerdi. Bu makamn gerektirdi i tm art ve niteliklere sahiptiler. Halk ra ve adaletle ynetirler, zulm ve istibdattan kanrlard. Gnmzde ise hilafet makamnn gerektirdi i artlar haiz kimse olmad gibi, bu makamn gereklerini hakkyla yerine getirecek kimse de yoktur. (Sabri, 1998: 101). b. Hilafetin Meclise Aktarlmas Gr ne Bak Bu noktada Mustafa Sabri de, hilafet dzeninin, hkmet e itlerinden bir e it oldu unu ifade eder. Ad veya ekli ne olursa olsun, hkmetme makamnda bulunan otoritenin, Resulullahn hkmetine niyabet (vekalet) etmesi onun iin yeterlidir (Sabri, 1998: 97). Bu adan hilafete ait vazifelerin meclise aktarlmasna kar de ildir. Meclisin bir ahs manevi olarak hilafet makam olabilece ini kabul etmektedir. Ancak o hilafet ve devlet i lerini birbirinden ayrmann gere i olmad na dikkat ekmektedir. Mustafa Sabriye gre e er grevler mmete aitse, mmet de bu grevleri, semi oldu u Millet Meclisine devretmi se, bu durumda Meclisin bizzat ahs manevi olarak halife olmas gerekmektedir. Bu takdirde o, Abdlmecidin halife olarak atanmasnn bir anlam olmad n belirtmektedir (Sabri, 1998: 101, 102). Gnmzde bu i e ehil kimsenin bulunmayaca ve Osmanllarn hilafetinin de gstermelik oldu u iddiasna da de inen Mustafa Sabri arada ok byk farkn oldu una dikkat ekmektedir. Ona gre, birinde tm artlara sahip olunmamasna ra men, hilafete verilen nem vardr. Bu de erden dolay da onu elde etmek iin can atlm tr. Di erinde ise hilafet, atlmas gereken bir yk olarak grlm tr. Ayrca Osmanllarn hilafete layk olmadklar iddiasnn da do ru olmad n, bundan maksadn halkn zihnini bulandrmak oldu unu savunmaktadr (Sabri, 1991: 101-103; Sabri, 1998, 102). Mustafa Sabriye gre Msr limlerinin hilafetin kaldrlmasna destek vermeleri, yanl bilgilere dayanmalarndan kaynaklanm tr. Dolaysyla onlar konuyu halifenin yetkilerini Meclise devretmesi eklinde alglayarak, yanl kyaslamalar yapm lardr. Msrllara gre Durum, aynen anayasal krallk (me rutiyet) uygulayan rejimlerde oldu u gibidir. Bu sistemlerde, halife, icra yetkisini Bakanlar Kuruluna devreder. cra ise hkmet ve ynetim demektir. O halde, me rutiyeti nasl me ru kabul ediyorsak, Kemalistlerin hilafet ve ynetimi ayrmalarn da kabul etmek, me ru grmek zorundayz. (Sabri, 13 Te rinievvel 1928: 2). Mustafa Sabri ise buna itiraz etmektedir. Me ruti sistemlerde, halifenin, icra yetkisini vekaleten Bakanlar kuruluna devretti ini, icra asliyetini ise kendilerinde muhafaza etti ini belirtmektedir. Dolaysyla halifenin tm yetkileri elinden alnm de ildir. Orada halife, Sadrazam, eyhlislam ve di er Bakanlarn seer veya azlederdi. Parlamentonun Bakanlar denetlemesi ve gerekti inde gvensizlik oyu vererek d rmesi de, halifenin onlar zerindeki otoritesini gidermezdi. Halife, anayasa gere i parlamentoyu feshetme yetkisine sahipti. Diledi i an da bu yetkisini kullanabilirdi. Ancak burada yaplan icraatta ise, halifenin tm bu yetkileri Millet Meclisine devredilmi tir. Meclis, vekil de il asil konumuna getirilmi tir. Halife ise gstermelik olmaktan ba ka bir anlam ifade etmemektedir (Sabri, 1998: 101). Bu noktada Abdlmecidin hilafetine de de inen Mustafa Sabri, pazarlkla yaplan byle bir hkmetsiz hilafeti kabul etmemektedir. nk Abdlmecid Efendi, tayin olunmu ve hkmeti elinden alnm tr. Ona gre Abdlmecid hkmetsiz bir niyabete sahiptir. Bu durumda btn, parasndan yoksundur. Bu da imknszdr. Zira hilafet, hkmet ve niyabetten ibarettir. Ona gre, artk hilafet makamnn btn yetkileri elinden alnm tr. slm lemi de bu duruma ses karmam , raz olmu tur. Bu durumda hi bir i i, vazifesi ve hkm olmayan halifenin, stanbulda oturmas ile d arda oturmas arasnda nemli bir fark kalmam tr. Dolaysyla o, Abdlmecid Efendinin aslnda stanbuldan

304

kartlrken de il, hkmetsiz hilafeti kabul etti i gn azlolundu unu belirtmektedir. Ancak Abdlmecid Efendi bunu bir buuk sene sonra anlam tr (Sabri, 1998: 86). Bununla birlikte Mustafa Sabri, Abdlmecidin hilafetine veya ahsna kar de ildir. Onun, hilafetin yetki ve sorumluluklarndan tecrit edilmesini kabul etmesine itiraz etmektedir. Hilafetin, devleti ynetme yetkisinden taviz vermesine kar kmaktadr. Ankara hkmetini de bundan dolay ele tirmemektedir. Onlar gelene i bozmayarak VI. Mehmed Vahdeddinden sonra Osmanl gelene ine gre Abdlmecidi hilafete atam lard. Oysaki bunun yerine Osmano ullarndan de il de ba ka birisini hilafete seselerdi, yalnz hilafetin yetki ve sorumluluklarna dokunmasalard, buna da hibir itiraznn olmayaca n belirtmektedir (Sabri, 23 Te rinisani 1928: 2; Sabri, 7 Kanunuevvel 1928: 2). Ancak o, meselenin halife olmayp hilafet oldu una vurgu yapar. Aksi takdirde ona gre istemedikleri halife azledilir, yerine yenisini geirirlerdi. Yine bazlarnn iddia etti i gibi meselenin, halifenin mmet ve devlet karlar aleyhindeki davran larn engellemek de olmad n belirten Mustafa Sabri, ayn ihtimalin Meclis iin de geerli oldu unu ifade etmektedir. Sonu Grld gibi hilafetin kaldrlmas ve dinin devletten ayrlmas konularna Mustafa Sabri ok sert tepki gstermi tir. Bu konu onun siyasi mcadelesinin merkezini olu turmu tur. zetle ona gre hilafet Peygamberin vekilidir. Devlet ba kan Peygamber dneminde oldu u gibi dinin emirlerine uyarak devleti ynetmelidir. Bu yzden din devletten ayrlamaz. Burada Mustafa Sabrinin yukardan a a ya (devletten halka) inen bir siyaset anlay vardr. Yani nce devlet slah edilmelidir ki o da halk slah etsin. nk devlet g sahibidir. Halka bu sayede istedi i e itimi verebilir ve onu Mslmanla trabilir. Ancak Mustafa Sabri bu anlay yla hilafetle slm zde le tirmi tir. Hilafetten ba ka bir alternatif sunmad gibi hilafetin kalkmasyla dinin de devletten kalkaca n ifade etmektedir. Abdlmecidin hilafetinin geerli olmad n belirtmesi de bu yzdendir. nk o saltanattan feragat etmi ve sadece halife olmakla yetinmi tir. Oysaki Mustafa Sabriye gre hilafetsiz hkmet olmaz. Mustafa Sabri daha en ba ta ttihatlardan itibaren hilafetin, dolaysyla da dini hayatn ortadan kaldrlaca na dair kendini artlandrm tr. Netice itibariyle attklar her adm bu niyete ba lamaktadr. Bunun yannda yapc bir yol izledi i veya farkl alternatifler ortaya koydu u da gze arpmamaktadr. Yani dini ve siyasi alanda yenilenme, yeni alternatifler ortaya koyma adna ileri srd tezler yoktur. Klasik muhafazakrlk anlay yla mevcudu koruma abas vardr. Oysaki eski halin artk muhal (imknsz) oldu unu grememektedir. Geli en dnyada sistemlerin de i ti ini, Trkiyenin de bu istikamette yol ald n grememi tir. Bu geni alan krl nden dolay da byle bir sistem de i ikli inde Mslmanca ya ama nasl olmaldr sorusuna cevap aramam tr. Cevap aramamasnda da bak n krelten bir kayg hkimdir. Bu kayg da slmn ortadan kaldrlmas endi esidir. Bunun da sebebi, onun bir k dneminde ya am olmasdr. Zira byle zamanlarda toplumlar bir mehdi, bir kurtarc beklerler. Mustafa Sabri de deta hilafeti bir mehdi gibi grmektedir. O, aslna uygun bir ekilde uygulanrsa tekrar slm toplumunu kurtulu a erdirecektir. Fakat btn bunlarn tersine onun kaldrlmasna ynelik abalar sezince ondaki karamsarlk daha da artmaktadr. Mustafa Sabri deta yenieri anlay yla din elden gidiyor diye lk atmaktadr. Bu ruh haliyle her faaliyete bu gzle bakmaktadr. Dolaysyla bu tr gayretler iinde olan herkesi de slm d man olarak de erlendirmektedir. nk asrlar boyunca srm olan bir sistem kmektedir. Hilafet elden gitmektedir. 150likler hakknda kan genel af dolaysyla Trkiyeye dnebilece i kendisine bildirildi inde, Trkiyede slmi ynetimin ortadan kaldrld n ileri srerek aff kabul etmemi ve Trkiyeye dnmemi tir. Onun bu tavr da konuya bak n net ve bariz bir ekilde ortaya koymaktadr. Seyyid Bey veya Ali Abdurrazk ba ka alternatiflerin de olabilece ini ifade ederken o, bu alternatiflerden bahsetmemektedir. Burada Mustafa Sabrinin bu ve benzeri tutumlarn incelerken una da dikkat etmek gerekir. O, bu noktada geli en olaylarda, dn adan kendisini deta sorumlu olarak grmektedir. Onu di er slmclardan ayran, bir ekilde hilafeti savunma konusunda bu kadar iddetli tepki gstermesine sebep olan husus, belki de onun byle kritik bir dnemde eyhlislm olmasdr. O, Osmanl devletinin son eyhulislmyd. Dn otoritenin en st makamnda bulunmu tu. ttiht ve Terakkiden ba layarak slmn ynetimde devre d braklma abalar ve neticede hilafetin kaldrlmasna kadar geli en srete, olaylar bu dini duyarllkla izledi. Dolaysyla ona gre Hilafet, slm sistemi ve ya anty devam ettirmeye vesile olan bir ama konumundayd.

305

Oysaki hilafet ama de ildir. O, Mslmanlarn dinlerini rahata ya abilmelerini sa lamak maksadyla messes hale getirilen bir aratr. Ayn ekilde yine Mslmanlarn dinlerini ya amalarna imkan tanyan ba ka bir sistem de slma uygun bir sistem olabilir. Fakat o Cumhuriyet rejiminin slmla rt medi ine inanmaktadr. Bugn biroklarnca dillendirilen slmn bir sistem teklif etmedi ini, Kuranda devlet kurmakla ilgili bir hkmn olmad n, Mslmanlarn byle bir sorumluluklarnn bulunmad n hi de erlendirmemi tir. Oysaki drt halife dnemine dahi bakld nda her birinin de i ik yol ve yntemlerle i ba na geldi i, dolaysyla farkl hkmet ekillerinin de olabilece i d nlebilir.
KAYNAKA ALTINSU, Abdulkadir (1972). Osmanl eyhulislamlar, Ankara: Ayyldz Yaynlar. ARSLAN, Hseyin (1999). Seyyid Bey ve Mustafa Sabriye Gre Hilafet Meselesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Beyanl-Hak Gazetesi. C N, Halil ve AKGNDZ, Ahmet (1990). Trk- slm Hukuk Tarihi, stanbul: Tima Yaynlar. EBU DAVUD, Snen (trz). stanbul: el-Mektebetl- slamiyye. HANBEL, Ahmed b. (1995). Msned, Kahire: Darul-Hadis. NAL, bnlemin Mahmut Kemal (1982). Son Sadrazamlar, stanbul: Dergah Yaynlar. KARA, smail, (1987). Trkiyede slamclk D ncesi, stanbul: Risale Yaynlar. KAVS , Mferrih b. Sleyman el- (1997). e - eyh Mustafa Sabri ve Mevkifuh minel-Fikril-Vafd, Riyad: Merkezul-Melik Faysal lil-Buhsi ved-Dirastil- slmiyye. KAYA, Kemal (1996). Mustafa Sabri Efendi Hayat ve Siyasi Gr leri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Van: Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal. MARD N, Ebul-Ula (1966). Huzur Dersleri, stanbul: smail Akgn Matbaas. MSL M, (1982). Sahih, Beyrut: hyut-Tursil-Arab. ZTUNA, Ylmaz (1965). Ba langcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, stanbul: Hayat Yaynlar. SABR , Mustafa (1991). en-Nekr al Munkirin-Nimeti mined-Dni vel-Hilfati vel-Ummeti, Beyrut: Drul-Kdir. SABR , Mustafa (1992). Hilafet ve Kemalizm, Yayna Hazrlayan, Sadk Albayrak, stanbul: Ara trma Yaynlar SABR , Mustafa (1998). Hilafetin lgasnn Arkaplan, eviren: Oktay Ylmaz, stanbul: nsan Yaynlar. SABR , Mustafa (trz). Mevkiful-Akl vel- lim vel-lim min Rabbil-lemin ve bdihil-Mrselin, Beyrut: Dru hyait-TurasilArab. SABR , Mustafa, (11 Mays 1928). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 21, s. 1-4. SABR , Mustafa, (12 Aralk 1928). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 35, s. 2. SABR , Mustafa, (13 Ekim 1928). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 30, s. 2. SABR , Mustafa, (21 Aralk 1928). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 35, s. 2. SABR , Mustafa, (23 Kasm 1928). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 33, s. 2. SABR , Mustafa, (25 Mays 1928). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 22, s. 2. SABR , Mustafa, (27 Nisan 1928). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 20, s. 1, 4. SABR , Mustafa, (4 Ocak 1929). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 36, s. 2. SABR , Mustafa, (7 Aralk 1928). slmda mmet-i Kbr Yani Hilafet-i Muazzama-i slamiye Yarn Gazetesi, skee (Xhanti). S. 34, s. 2. SEYY D BEY (1338). Hilafet ve Hakimiyet-i Milliye, Ankara: Matbuat ve stihbarat Matbaas. SOYSAL, lhami (1985). Yzellilikler, stanbul: Gr Yaynlar. T RM Z, (1983). Snen, 2. Bask, Beyrut: Drul-Fikr. YAHYA, Tevfik slam (1996). eyhulislam Mustafa Sabri, Kahire: Mektebu Elb Press.