BRLEK VE YAN MAMUL MALYETLERNN HESAPLANMASI Baz retim iletmeleri retim srecinde tkettii ilk madde ve malzemelerin zellii

veya kulland teknoloji gerei olarak birden fazla mamul elde ederler. letme tek bir mamul retmek arzusunda bulunsa bile, bu mamullerin ortaya kmasn nlemesi olanakl deildir. Ayrca iletme asndan ekonomikte olmayabilir. Bu tr mamuller genellikle; gda sanayi, petrol rafineleri, kimya sanayi, kok kmr retimi vb. retim iletmelerinde ortaya kt grlr. rnein et sanayinde canl hayvan (ilk madde) kesimiyle, karkas et ile birlikte deri ve eitli sakatatlar birlikte retilir. Petrol rafinelerinde ham petrolden; benzin, mazot, gazya, asfalt vb. mamuller elde edilir. Yine st fabrikalarnda i stten; pastrize st ile birlikte tereya gibi mamuller retilir. Grld gibi retimde kullanlan tek bir ilk madde ve malzemeden; gerek ilk madde ve malzemenin zellii, gerekse kullanlan retim teknolojisi nedeniyle birden fazla mamul retilmektedir.Sz edilen retim iletmelerinde yaplan bu tr retime,literatrde birleik retim ad verilir.Birleik retime bal olarak retilen mamullere de (duruma gre) birleik veya yan (tali) mamul denilmektedir, duruma gre,, kavram ile iletmenin retmeyi amalad mamul (veya mamuller) hangisi ise o mamul (veya mamuller) birleik mamul, dierleri ise yan mamul olarak tanmlanr.rnein et sanayinde canl hayvann kesilmesiyle elde edilen para et, biftek, pirzola vb. mamuller birleik mamul saylrken,ilk maddenin zellii nedeniyle elde edilen deri, sakatat gibi mamuller yan mamul olarak nitelendirilirler.Ancak birleik mamul ve yan mamul ayrmnn her zaman byle bir kesinliinin bulunmadn hemen belirtilmesi yararldr.Bu durum deiik sanayi kollarnda farkllk gsterecei gibi bazen ayn retim iletmesinde gerek zaman, gerekse tketici eilimlerine gre farkllk gsterebilir. BRLEK MAMULLER BRLEK MAMULLERN TANIMI VE ZELLKLER Birleik mamuller ayn ilk madde ve malzemelerin kullanm ve ayn retim ilemleri sonucunda birden fazla eitte ortaya kan ana rnlerdir. Birleik mamuller, Ayn retim srecinde ortaya kar. Sat deerleri birbirine yakndr. letmenin retmek istedii mamullerdir. Belirli bir piyasas ve srekli sat olana vardr. Yan mamullere gre sat fiyat daha yksektir. Ayrm Noktas (split-off point): Birleik mamul ve yan mamullerin ilk retim ilemi esnasnda tek tek belirlenebildikleri ve birbirlerinden ayrt edilebildikleri retim andr. Ayrm noktas, birleik maliyetlerin birleik mamul ve yan mamullere datm ve ayrm noktasndan sonra ortaya kan ek maliyetlerin her bir mamule tek tek yklenmesi asndan nemli olmaktadr. nk ek maliyetlerin ancak ayrm noktasndan sonra hangi mamuller ile ilikili olduklar saptanabilmektedir. Ayrm noktasndan nce gerekleen birleik maliyetler ise hangi mamulle ne kadar ilikili olduklar nceden belirlenemediinden bir datm ilemine tabi tutulduktan sonra birleik mamullere yklenebilmektedirler.

Ek maliyet (seperable cost) : Ayrm noktasndan sonra her bir mamuln retiminin tamamlanmas iin yaplan ve her bir mamule tek tek yklenebilen maliyetlerdir. Bu nedenle, birleik maliyetler gibi bir maliyet datm ilemi gerektirmezler. Sleyman YK Birleik Maliyetlerin Datm Nedeni 1-Satlan maln maliyeti ve mevcut stoklarn deerinin iletme dndaki (vergi ve dier alardan) evrelere raporlama gerei 2-Ayn ekilde, satlan maln maliyetinin ve mevcut stoklarn yneticilere ve ortaklara raporlama gerei. 3-retilen mamulleri fiyatlandrma ihtiyac. 4-Ayrm noktasndan sonra satlma olana bulunan mamullerin, ayrm noktasndan hemen sonra m, yoksa ek retim ileminden sonra m sat daha rasyoneldir? Biimindeki kararlarn verilebilmesi iin maliyet analizi gerei. Sleyman YK Birleik giderlerin birleik mamullere datmnda baz yntemler uygulanmakla birlikte, bu yntemlerin hibiri doru sonular yanstmamaktadr. Ancak birleik giderlerin mamullere datlmas koul olduuna gre, iletme bu yntemlerden birini uygulamak zorundadr. Ayrlma noktasndan sonra retimine devam edilen her mamul ayr olarak retime alnd iin, katlanlan retim giderlerinin mamullere yklenmesinde bir sorun yoktur. Ayrlma noktasndan sonra birleik mamullerin retiminin tamamlanabilmesi iin katlanlan giderler her bir mamule ayr ayr yklenebilme olanana sahiptir. Bir baka anlatm biimiyle, ayrlma noktasndan sonra birleik mamullerin her biri ayr bir mamul zellii tar. BRLEK GDERLER DAITIM YNTEMLER Birleik giderler, ayrlma noktasnda elde edilen her bir mamuln maliyetinin saptanmasnda datlacak giderlerdir. Bu nedenle birleik mamullerin maliyetinin hesaplanmasnda kullanlabilecek yntemleri yle sralayabiliriz.22 Fiziksel ller yntemi Katsayl blme yntemi Piyasa deeri yntemi Net sat hslat yntemi Ortalama brt kar oran yntemi FZKSEL LLER YNTEM Birleik giderler retilen birleik mamullere bir takm fiziki ller esas alnarak datlr. Sz edilen fiziki ller; retim miktar, kg, metre vb. eklinde sralanabilir. Fiziksel ller yntemi uygulamas en kolay yntemdir. Ancak retilen birleik mamuller arasnda nemli farklar olmas halinde bu yntemin uygulama olana kalmaz. rnein birleik mamuln bir ksm arlk, bir ksm hacim ls, bir ksm ise retim miktar ile belirtilmesi gibi. Buna karn birleik mamuller arasnda nemli farklar bulunmad koullarda kolaylkla uygulanabilir. Birleik gider toplamnn, toplam retim miktarna blnmesi ile birim bana birleik gider saptanm olur. Birim bana den birleik gider ile mamul retim miktarnn arpm sonucu her bir mamuln birleik giderden alaca pay hesaplanr.

rnek: Bir retim iletmesinde 10.000 litre X, 15.000 litre Y ve 5.000 litre Z mamul retilmi olup, sz edilen mamullerin retimi iin 600.000.-TL birleik gidere katlanlmtr.

Datm Katsays= 600.000 TL / 30.000 litre = 20,00 TL/litre

Mamuller

retim Miktar

Datm Katsays 20,00 TL/Lt. 20,00 TL/Lt. 20,00 TL/Lt. Toplam

Birleik Gider Datm 200.000.300.000.100.000.600.000.-

Birim Maliyet

X Y Z

10.000 Litre 15.000 Litre 5.000 Litre

20.-TL/Lt. 20.-TL/Lt. 20.-TL/Lt.

Grld gibi, birleik mamullerin maliyetinin saptanmasnda sz edilen mamullerin ortak bir l ile tanmlanmas nemlidir. Bu ynteme gre yaplan maliyet datmnda birleik mamullerin birim bana maliyetleri ayn hesaplanmaktadr. Birleik mamullerin ayn fiyata satlmas sz konusu olmadna gre birleik mamullerin bazlarnda srekli ar karlar grlecei gibi, bazlarnda ise srekli byk zararlar ortaya kabilecektir. Bunun sonucu olarak birleik mamullere ilikin yapay kar veya zarar ortaya kacaktr. KATSAYILI BLME YNTEM Arlkl ortalama maliyet yntemi olarak da tanmlanan katsayl blme yntemi birbirinden arlk, retim gl, sat fiyat gibi nedenlerle birbirinden farkllk gsteren mamullerin maliyetlerinin elde edilmesinde kullanlr. Bu durumda her mamule bir katsay verilerek, mamullerin edeer miktar saptanr. Birleik giderler, toplam edeer miktarna blnerek mamullerin birim edeer birleik giderler pay bulunur. Bu pay mamuln edeer miktar ile arplarak, mamuln birleik gider tutar hesaplanm olur. rnek: Bir retim iletmesinde 10.000 kg A, 7.500 kg B ve 12.000 kg C mamul retilmitir. Sz konusu mamullere eitli ller dikkate alnarak sras ile 2, 4 ve 5 katsaylar verilmitir. Birleik giderler 1.787.500 TLdr.

Mamuller

Miktar (kg)

Katsay

Edeer Miktar

Birleik Gider Dalm

Birim Maliyet

A B C

10.000 7.500 12.000

2 4 5

20.000 30.000 60.000

325.000.487.500.975.000.-

32,50 TL/kg 65,00 TL/kg 81,25 TL/kg

110.000

1.787.500.-

Datm katsays A Mamul B Mamul C Mamul

= 1.787.500-TL / 110.000 Edeer Mamul = 16,25 TL/Ed.Mam. 325.000 487.500 975.000 1.787.500

16,25 TL/ Ed. Mam. * 20.000 Ed. Mam. = 16,25 TL/ Ed. Mam. * 30.000 Ed. Mam. = 16,25 TL/ Ed. Mam. * 60.000 Ed. Mam. = Toplam

PYASA DEER YNTEM Bu yntemin taraftarlar, mamullerin piyasa deeri ile maliyetleri arasnda bir iliki olduunu ve her mamuln birleik giderlerden ancak tayabilecekleri kadar pay almas gerektiini savunmaktadrlar. Bu yntem, birleik mamullerin ayrlma noktasnda piyasa deerleri varsa ve byk farkllk gstermedii durumlarda uygulanr.Yntemin uygulanabilmesi iin mamullerin retim miktarlar, piyasa deerleri ve toplam birleik maliyetler daha nceden bilinmelidir. Mamuln piyasa fiyat ile retim miktar arplarak toplam piyasa deeri elde edilir. Birleik giderler toplam piyasa deerine blnerek birleik gider datm katsays bulunur. Datm katsays ile her mamuln piyasa deerinin arpm sonucunda birleik giderler mamullere datlm olur. rnek: Bir retim iletmesinde 1.000 adet A, 1.200 adet B ve 900 adet C mamul retilmitir. A mamulnn birim sat fiyat 200 TL, B mamulnn 150 TL, C mamulnn ise 180 TLdir. Birleik giderler 433.600.-TLdir.

Mamuller

Miktar (adet)

Birim Fiyat

Piyasa Deeri

Birleik Gider Datm

Birim Maliyet

1.000

200.-

200.000.-

160.000.-

160 TL/Ad.

1.200

150.-

180.000.-

144.000.-

120 TL/Ad.

900

180.-

162.000.542.000.-

129.600.433.600.-

144 TL/Ad.

Datm Katsays = 433.600TL / 542.000 TL = 0,80 A Mamul B Mamul C Mamul 200.000.-TL 180.000.-TL 160.000.-TL * 0,80 * * 0,80 0,80 Toplam = = = 160.000.-TL 144.000.-TL 129.600.-TL 433.60

Bu yntemde mamul fiyatnn maliyetlere bal olmakszn, dnyada ve sektrdeki rekabet artlarna gre belirlenmesi sonucu, birleik mamuln her hangi birindeki piyasa fiyatnda oluabilecek bir deiiklik birleik maliyetlerin yeniden datmn gerektirir ve tm mamullerin birim bana maliyetlerinin de deimesine neden olur. Dier taraftan bu ynteme gre yaplacak maliyet datm, tm mamuller iin ayn oranda kar elde edilmesine neden olur. Dolaysyla salkl bir kar planlamas ve maliyet kontrolne olanak salamamas yntemin olumsuz yndr. NET SATI DEER YNTEM Bazen birleik mamullerin ayrlma noktasnda piyasa deeri olmayabilir. Bu tr birleik mamuller ayrlma noktasndan sonra bir takm ek giderlere katlanp ileri derecede ilenerek sat olanana sahip olabilirler. Bu durumda birleik maliyetlerin datmnda mamullerin ayrlma noktas tesindeki sat deerinden ek giderlerlerin dlerek ayrlma noktasndaki sat deerine ulald varsaylmaktadr. Birleik maliyetler ise hesaplanan net sat deerine gre birleik mamuller arasnda datm yaplr Piyasa deeri yntemine benzer bir yntem olan bu yntemin tek fark, mamullerin ayrlma noktasndaki varsaylan net sat deerinin esas alnmasdr. rnek: Kale endstri iletmesi P, R ve S mamullerini birleik olarak retmektedir. Sz konusu mamullerden dnem iinde toplam 4.250 kg retilmi olup, P mamulnden 1.000 kg, R mamulnden 2.000 kg ve S mamulnden 1.250 kg retilmitir. R mamulnn ayrlma noktasnda birim sat fiyat 45.-TL/kgdr. Ancak P ve S mamulleri ayrlma noktasnda satlamamaktadr. Dnemde P mamul iin 15.000.-TL ek maliyete katlanlarak 75.-TL/kg fiyatla ve S mamul iin 12.500.-TL ek maliyete katlanlarak 50.-TL/kg fiyatla satlmtr. Dnemde ayrlma noktasna kadar katlanlan birleik maliyetler ise toplam 160.000-.TLdir. Mamuller Miktar (kg.) Birim Fiyat Ayrlma Noktas tesindeki Piyasa Deeri Ek Giderler Ayrlma Noktasndaki Piyasa Deeri

P R S

1.000 2.000 1.250

75.45.50.-

75.000.90.000.62.500.227.500.-

15.000.-

60.000.90.000.-

12.500.27.500.-

50.000.200.000.-

Datm Katsays = 160.000TL / 200.000 TL = 0,80

Mamullerin birleik giderlerden alaca paylar; P Mamul R Mamul S Mamul 60.000.-TL 90.000.-TL 50.000.-TL * 0,80 * * 0,80 0,80 = = = 48.000.-TL 72.000.-TL 40.000.-TL 160.000.-TL

Toplam

Her bir mamuln toplam ve birim maliyetleri ise; Mamuller Miktar (kg.) 1.000 2.000 1.250 Birleik Maliyetler 48.000.72.000.40.000.160.000.12.500.27.500.Ek Giderler Toplam Maliyet 63.000.72.000.52.500.187.500.Birim Maliyet 63.-TL/kg 36.-TL/kg 42.-TL/kg

P R S

15.000.-

Bu yntemin en byk sakncas ise ileri derecede ilemek iin katlanlan ek giderlerin mamuln karllna katks olmad varsaymdr. Baz birleik mamullerin ek giderleri olduka yksek olabilir. Bazen bunlarn fiyatlar birleik mamullerin ek giderlerini dahi karlamayabilir. Bu durumda ayrlma noktas tesindeki piyasa deerinden ek giderler dldnde negatif bir sat deeri hesaplanmasna yol aarak birleik maliyetlerin bu ynteme gre datmn olanaksz hale gelmesine neden olur.

ORTALAMA BRT KAR ORANI YNTEM Birleik mamullerin karlar hesaplanrken, yalnz birleik giderleri deil, bireysel ek giderlerin de ortalama karllk orann etkileyici unsurlar olarak ele alnmas gerekir. Dolays ile birleik mamullerin eit karllklar yannda gerek birleik giderlerin ve gerekse de ek giderlerin de iletmenin toplam kar olanaklarnn yaratlmasnda katklar sz konusudur. Bu durumda birleik giderlerin datmnda, iletmenin ortalama karllk oranndan hareket edilmelidir. Bu yntemde toplam hslat ile toplam maliyet arasndaki fark alnarak iletmenin brt sat kar hesaplanr. Brt sat karnn toplam hslata blnmesi yoluyla iletmenin ortalama brt kar oran hesaplanr ve bu oran birleik mamullerin sat hslatlar ile arplarak her bir birleik mamul iin karlar hesaplanm olur. Birleik mamullerin piyasa deerinden karlar dlerek her bir mamuln toplam maliyeti bulunur ve bu tutardan ek giderler dlerek birleik giderlerin mamuller arasnda datm gerekletirilir. rnek: Bir nceki rneimizdeki verilerden hareketle ortalama brt kr yntemine gre birleik mamullerin maliyetini hesaplayalm. Toplam Sat Haslat 227.500.-TL Toplam Maliyet 187.500.-TL Brt Sat Kar veya Zarar 40.000.-TL Ortalama Karllk Oran = 40.000 TL / 227.500 TL = % 17,58 Bu orandan yararlanarak her bir mamuln birleik giderlerden alaca pay aadaki gibi hesaplayabiliriz. Mamuller Toplam Sat Haslat 75.000.90.000.62.500.227.500,Brt Sat Kr Toplam Maliyet 61.813 74.176 51.511 187.500,12.500 27.500,Ek Maliyet 15.000 Birleik Maliyet 46.813 74.176 39.011 160.00,-

P R S

75.000 * 0,1758= 13.187 90.000* 0,1758= 15.824 62.500* 0,1758= 10.989 40.000,-

Grld zere bu yntemde herhangi bir mamul iin negatif maliyet ortaya kmamaktadr. Ancak bu yntemde, birleik mamuller iin yaplan ek giderler de birleik giderler ierisinde yaplm gibi bir grnt karmaktadr. Ek giderler her mamul iin yaplan zel giderler olduu iin pr maliyet teorisi iin bu hesaplama biimi sakncal grlebilir. Birleik mamullerde maliyet ve kar kavramnn tek tek deil, mamullerin tmn iine alnmasn gerekli olduu konusu teoride ve pratikte genel kabul grmtr. Dolaysyla bu yntem de bu dnceye aykr dmektedir. Ayrca, bu yntemin uygulanmas yneticiye sat ve retim politikalar saptama almalarnda da yararl olabilmektedir. Ek retim Yapma Veya Ayrm Noktasnda Satma Karar Birleik mamullerin ayrm noktasnda elde edilmesinden sonra, ek maliyet yaplarak bunlarn retimine devam edilip yeni mamuller retmek mi rasyonel bir karardr, yoksa birleik mamul ayrm

noktasnda satmak m daha rasyonel bir karardr? Gibi sorular ile karlalabilir. Byle bir durumda; birleik mamuln ayrm noktasnda bir sat deerinin ve sat olanann bulunmas gerekmektedir. Satmak veya ek retim karar verebilmek iin bir maliyet hesaplamas yapmak gerekli olmaktadr. Ek maliyet giderinden sonra birleik mamuln sat deerinde bir art olmakla birlikte, ek maliyetin iletmeye getirdii yk de gz nnde bulundurmak gerekli olmaktadr. kisi arasndaki farkn iletme lehine olmas gerekmektedir. Ek retim ilemine karar verebilmek iin, ek retim ilemi ile birleik mamuln sat deerinde ortaya kan art, ek retimde harcanan maliyet giderlerinden yksek olmaldr. Aksine bir durum sz konusu ise ek retim yapmak iletmenin aleyhine olacaktr. YAN MAMULLER Yan mamuller, ana mamullerin retimi srasnda kendiliinden ortaya kan, miktar ve deer olarak da ana mamullere kyasla nemsiz olan rnlerdir. letme iin asl ama ana mamul ya da mamullerin retimidir. Un retiminde kepek, eker retiminde kspe, et retiminde kemik, kok retiminde amonyak, pirin retiminde eltik kavuzu yan mamullere rnek olarak gsterilebilir. Yan mamullerin retim artklar ile kartrlmamas gerekir. Bilindii zere artklar ilk madde ve malzemenin ilenmesi sonucunda retimin her hangi bir noktasnda ortaya kan ve ilk madde ve malzemenin temel zelliini koruyan tala, krpnt gibi paracklardr. Buna karn yan mamuller ise, retimde kullanlan ilk madde ve malzemenin temel zelliklerini korumazlar ve mamullerin ayrld ayrlma noktasnda ortaya karlar. Artklar ve yan mamuller retim srecinin teknik zorunluluu olarak ortaya kmaktadrlar. Her iki rnn de esas mamullere gre piyasa deerleri dktr. Yan mamullerin ayr ya da bamsz olarak retilmeleri sz konusu deildir. Bunlar da retim srecinin belli bir aamasnda kendiliinden ortaya kar. Yan mamuller birleik mamullerin bir paras olabilecei gibi, tek bir ana mamul retiminde de sz konusu olabilir. Her iki durumda da yan mamuller ortak retim srecinin bir ktsdr. rnein kepek ayr olarak retilen unun yannda ortaya kan yan mamul iken, et retiminde kemik birleik mamullerin yan mamul olarak ortaya kabilmektedir. Bir rnn yan mamul ya da ana mamul olup olmadnn belirlenmesinde deiik ltlerden yararlanlabilir. Bu ltlerden en nemlisi, mamullerin sahip olduklar ekonomik deerdir. Bu da piyasa sat deerlerine gre belirlenmektedir. Kesin bir oran olmamakla birlikte, genelde, retilen toplam mamullerin piyasa deeri iinde % 10a kadar deere sahip olan mamuller, yan mamul kabul edilmektedir. rnein, bir iletmenin retim srecinin sonunda elde ettii un ile kendiliinden ortaya kan kepein piyasa deeri ya da iletmeye salayaca gelir katks srasyla % 95 ve % 5dir. Bu durumda unun ana mamul kepein de yan mamul olduu bellidir. Yan rnler ile ana rnler arasndaki ayrm da kesin deildir. nk ana rn saylan bir rn piyasa deerinin azalmas sonucu yan rn haline gelebilecei gibi, yan rn olarak kabul edilen bir rn artan talep nedeniyle ana rn haline gelebilir. rnein et retiminde kan daha nce deersiz bir rn saylrken, u anda nemli bir rn haline gelmi bulunmaktadr. Petrol endstrisinde nceleri gazya ana rn, benzin yan rn niteliindeydi. u anda ise, durum tam tersidir. Bunun nedeni, otomobil retiminin artmas sonucu benzine olan talepteki arttr. YAN MAMULLERN DEERLENDRLMES Baz yan mamuller dknt niteliinde olduundan iletme iin bir deer tamazlar. Bazlar ise ek ilem grmeden satlmalarna karn bazlar ancak ek ilem grdkten sonra satlabilir.

Yan mamullerin maliyetlendirme almalar; maliyet hesaplamasna ynelik olmayp, bu tr mamullerin satlmas halinde elde edilen sat hslatnn gelir tablosunda nasl gsterileceine ilikindir. Bir pili retim fabrikasnda, kanat, pirzola gibi etler ana mamul niteliindedir. Pililerin ayaklarnn Trkiyede piyasasnn olmamas nedeni ile genelde artk olarak deerlendirilmektedir. Ancak, ayaklarn toz haline getirilerek in de satlabilir duruma gelmektedir. zerine ek ilem yaplarak toz haline getirilen ve satlan pili ayaklarna ilikin aadaki veriler elde edilmitir. Yan Mamuller retim Miktar Ayrlma noktasndan sonra sat fiyat Ek ilem maliyetleri Sat miktar Ana Mamuller retim Miktar Birim retim maliyeti Sat miktar Sat fiyat

20.000 kg 1,00TL/kg 0,25 TL/kg 20.000 kg 60.000 kg 7,30 TL/kg 50.000 kg 10,00 TL/kg

Yan mamullerin satndan elde edilen net gerekleebilir deer, 15.000 TL *20.000 kg x (1,00TL/kg 0,25 TL/kg)+ olarak hesaplanmaktadr.Hesaplanan bu deer, ana mamullerin retim maliyetlerinden ve satlan mamullerin maliyeti deerinden indirilebilecei gibi; dier satlar olarak veya dier faaliyet gelirleri olarak da tanmlanabilir. Maliyetlerden indirime konu edilmesi durumunda, hesaplanan 15.000 TL, net gerekleebilir deer,, olarak; gelir olarak ileme alnmas halinde de gerekleen deer,, olarak tanmlanacaktr.Grld, gibi yan mamullerin deerlendirilmesine ilikin iki temel yaklam vardr; 1-Gelir olarak tanmlanmas. 2-Maliyetten indirilmesi GELR OLARAK TANIMLANMASI Net gerekleebilir deer olarak tanmlanan sat gelirleri bu iki temel yaklam bnyesinde aada gsterilen drt farkl ekilde deerlendirilir: . Yan mamullere ilikin net gerekleebilir deerin, ana mamullerin retim maliyetlerinden dlmesi . Yan mamullere ilikin net gerekleebilir deerin, satlan mamullerin maliyetinden dlmesi . Yan mamullere ilikin net gerekleebilir deerin, dier satlar (602, Dier Gelirler) arasnda gsterilmesi .Yan mamullere ilikin net gerekleebilir deerin, dier gelir olarak (649 Dier Faaliyetlerden Olaan Gelir ve Karlar) arasnda gsterilmesi imdi toz halde inde satlan ve net gerekleebilir deeri 15.000 TL olan yan mamullerin bu yntemlere gre nasl deerlendirileceini inceleyelim. NGDin ana mamullerin retim maliyetinden kartlmas, ana mamuln stok deerinde de azalmaya neden olacaktr. yle ki, ana mamullerin toplam retim maliyeti 438.000 TL ve birim maliyeti, 7,30 TL/kg iken yan mamullerin net gerekleebilir deerin kartlmas ile birlikte toplam

retim maliyeti, 432.000 TLye ve birim retim maliyeti de 0,75 TL/kga dmtr. Ana mamullerin sat maliyeti 7,05 TL/kg zerinden hesaplanacaktr. NGDin Toplam retim Maliyetinden Dlmesi Ana Mamullerin retim Maliyeti 438.000,00 (-) Gerekleebilir Deer 15.000,00 NGD Sonras retim Maliyeti 423.000,00 Birim retim Maliyeti TL/kg 7,05 Ana mamullerden 50.000 kg satlmaktadr ve sata ilikin gelir tablosu aada gsterilmektedir. Gelir Tablosu_retim Maliyetinden Dld Durum Brt Satlar (50.000 kg x 10,00 TL/kg) 500.000,00 (-) Sattan ndirimler Net Satlar 500.000,00 (-)Satlarn Maliyeti (50.000 kg x 7,05 TL/kg) 352.500,00 Brt Sat Kar 147.500,00 NGDin retim maliyetinden dlmesi durumunda, bilanoda kalan 10.000 kglk stok maliyetinde net gerekleebilir deerin pay da yer alacaktr. Dier taraftan, yan mamullerin net gerekleebilir deeri satlan ana mamullerin maliyetinden de dlmektedir. Bu durumda ana mamullerin retim maliyetinde bir deiiklik olmayacak; satlan ana mamul maliyeti, 350.000 TL ve brt sat kar da 150.000 TL olarak hesaplanacaktr. Bu duruma ilikin olarak dzenlenen gelir tablosu, aada gsterilmektedir. Gelir Tablosu-Satlan Mamullerin Maliyetinden Dld Durum Brt Satlar 500.000,00 (-)Sattan ndirimler Net Satlar 500.000,00 Satlarn Maliyeti 350.000,00 Satlan Mamullerin Maliyeti (50.000 kg x 7,30 TL/kg) 365.000,00 (-)Yan Mamullerin NBDi 15.000,00 Brt Sat Kar 150.000,00 Yan mamullere ilikin net gerekleebilir deer, dier gelirler arasnda gsterilebilir. Bu yntemin kullanlmas durumunda yan mamullerin retim maliyetinde ve sat maliyetinde bir deiiklik olmayacaktr. Ana mamullerin retim ve sat maliyetlerinin asl grnm bilanoda ve gelir tablosunda grlmesi isteniyorsa, bu yntemin kullanlmas tercih edilebilir. letmenin brt sat karnda, sat maliyetinden dlme alternatifine gre dzenlenen gelir tablosu, aada gsterilmektedir. Gelir Tablosu_Dier Gelirler Olarak Gsterildii Durum Brt Satlar 515.000,00 Yurtii Satlar 500.000,00 Dier gelirler/Satlar 15.000,00 (-) Sattan ndirimler Net Satlar 515.000,00 Satlarn Maliyeti 365.000,00 Brt Sat Kar 150.000,00 Yan mamullerin satndan elde edilen hslatn veya net gerekleebilir deerin yukardaki yaklamda iletmenin faaliyet karn etkileyecek bir ekilde deerlendirildii grlmektedir.

yntemde yan mamul olsa dahi yan mamullerin sat deerlerini, iletmenin faaliyetleri arasnda gsterilmektedir. Yan mamullere ilikin net gerekleebilir deer, dier faaliyet geliri olarak da gsterilebilir. Bu yntemde, yan mamullerin sat hslat iletmenin ana faaliyetleri arasnda deil, dier faaliyetlerinde tanmlanmakta ve faaliyet karn etkilemektedir. Yan mamuller ve bunlardan salanacak faydalar, iletmenin dier faaliyeti olarak tanmlanabilir. Bu duruma ilikin gelir tablosu, aada gsterilmektedir. Gelir Tablosu-Dier faaliyet Geliri Olarak Gsterildii Durum Brt Satlar Yurtii Satlar (-) Sattan indirimler Net Satlar Satlarn Maliyeti Brt Sat Kar Dier Faaliyetlerden Olaan Gelir ve Karlar Olaan Kar veya Zarar

500.000,00 500.000,00 500.000,00 365.000,00 135.000,00 15.000,00 150.000,00

MALYETTEN NDRLMES Bu yntemler; birleik giderlerin yalnzca birleik mamuller arasnda datlmamas ve birleik giderlerden birleik mamullerle birlikte yan mamullere de pay verilmesi gerektii dncesine dayanmaktadr. Bu yntemlerde birleik mamuller satldnda sat hslat dikkate alnmas yerine retildii piyasa deerlerinin esas alnarak birleik giderlerden pay verilmesi temeline dayanmaktadr. A) Yan mamullerin piyasa deerlerinin temel alnmas Bu yntemde yan mamuller retildiinde piyasa deerleriyle deerlendirilerek, yan mamullerin tahmini piyasa deerleri birleik giderlerden dolays ile birleik mamul maliyetlerinden dlr. Yan mamuller retildiinde piyasa deerleri ile stok hesaplarna alnrken, satldnda ise elde edilen hslat ile yan mamul tahmini piyasa deeri arasnda oluacak farklar kar veya zarar hesaplarna aktarlr. zellikle yan mamulleri iletme iinde kullanacak iletmelerde bu ynteme gre kullanlan maddeler piyasa veya satn alma deerleriyle hesaplara yanstlrlar. rnein demir elik sektrnde yksek frnlarda kokun yanmas srasnda ortaya kan baca gazlarnn dier departmanlarda kullanlmas veya orman rnleri sanayinde tala ve krntlarn buhar elde edilmesi iin yakt olarak kullanlmas rnek olarak verilebilir. Bu durumda yan mamullerin elde edildii retim hesabndan maliyetler dlerek, sz konusu yan mamulleri kullanan departmanlarn retim maliyetine yklenecektir. letme iinde kullanlan yan mamullerin piyasa rayici olmasa idi ikame maddesi deeri ile deerlendirme usul ile piyasa deerinin saptanmas gerekecektir.

B) Yan mamullerin net piyasa deerlerinin temel alnmas Yan mamullerin maliyeti, yan mamullerin piyasa deerlerinden ayrlma noktasndan sonra yaplan ek giderler ile sat iin yaplmas gerekli giderlerin dlmesi yolu ile bulunur. Bulunan net piyasa deeri birleik giderlerden dlr kalan tutar birleik mamuller arasnda datm yaplr. C) Yan mamullerin piyasa deerinden geriye doru hesaplama yoluyla deerleme Bu yntem bir lde geliri esas yntemlerden farkl olmasna karn, yine yan mamuln belli bir sat fiyatnn ve piyasasnn bulunmas halinde uygulama olana bulunur. Ancak yntem byk lde tahmine dayal olmas uygulama alann daraltmaktadr. Maliyeti esas alan yntemde yan mamul maliyeti; piyasa deerinden ayrlma noktasndan sonra yaplan ek ilem giderlerinin ve belli bir karn (planlanan kar) karlmas ile bulunur. Trkiye Muhasebe Standard TMS-2 Stoklar standardna gre; birleik giderlerin birleik mamuller arasnda rasyonel ve tutarl bir temele gre datlmas gerektii ifade edilmektedir, dolays ile birleik giderlerin datmnda kesin bir hkm getirmemektedir. Ancak standartta maliyetlerin datm, rnein rnlerin ayrlma noktasndaki veya tamamlandktan sonraki nispi sat deerlerine gre yaplabilir,, ifadesi ile nispi sat deerinin datmda kullanlabilecei belirtilmektedir. Yan mamuller iin ise; yan mamullerin ounlukla yaplar gerei nemsiz olduu ve bu durumda ise; yan mamullerin deerlendirilmesinde net gerekleebilir deerin esas alnmasn ve bu tutarn ana rnn maliyetlerinden dlmesi gerektii belirtilmektedir. Bunun sonucu olarak da, ana rnlerin defter deerleri maliyetlerinden nemli lde farkllk gstermeyecekleri standartta belirtilmektedir. Yan mamullerin deerlendirilmesi Vergi Usul Kanununun 278. Maddesinde belirtilmitir. Bu kanuna gre yan rnler ve retim artklarnn (hurdalar ve dkntler, stp, skartalar vb.) emsal bedeli ile deerlendirilmesi hkm altna alnmtr.