KORUYUCU TEKSTLLER Koruyucu tekstiller, kiiyi evrenin ve ortamn olumsuz etkilerinden, baz durumlarda da temiz ortam insanlarn etkilerinden

koruyan tekstillerdir. Dnyada yaanan savalarn ve terr olaylarnn artmas, eko-sistemdeki bozulmalar koruyucu tekstillerin neminin her gecen gn daha da artmasna neden olmaktadr. 1.GR Gnmzde pek ok insan yaralanma ye da hayati tehlikeye yol aabilecek eitli riskleri ieren ortamlarda bulunmak zorundadr. Birok endstriyel sektr ve hastaneler basta olmak zere, insanlarn zarar grmeden hayatta kalmasnn risk altnda olduu daha pek ok alanda koruyucu giysi ve ekipmanlarn kullanlmas zorunludur. Koruyucu tekstiller genel olarak insanlar yaralanmalara hatta lme sebep olabilecek zararl evresel etkilere kars korumak iin kullanlan giysi, rt ve tehizatlardr. Bununla beraber baz durumlarda ise, hastanelerdeki ameliyat odalar ve youn bakm nitelerinde olduu gibi, evrenin insann etkilerinden korunmas da gerekebilmektedir. Bu tur yerlerin korunmas ortamda bulunan kiilerin temiz oda giysileri kullanmasyla salanmaktadr. Koruyucu tekstiller zellikle; askeriye, gvenlik kuvvetleri, zel timler, itfaiyeciler, kurtarma ekipleri, madenciler, yol yapm ve onarmnda alanlar, kimya sanayicinde alanlar, elektrik-elektronik sanayicinde alanlar, ar sanayi alanlar, nkleer santrallerde bulunanlar, hastanelerdeki baz birim grevlileri vb. tarafndan kullanlmaktadrlar. 2.KORUYUCU TEKSTLLERN GELM Koruyucu tekstillerin tarihi ilk insanlara kadar dayanmaktadr. ilk koruyucu tekstil malzemesi, savalarda askerlerin vcudunu korumak iin kullandklar deriden, metallerden yaplm zrhlardr. Ateli silahlarn kullanlmaya balanmasndan sonra da 19. y.y.in sonuna kadar askeri meydan savalar yakn mesafelerde yaplmtr. Dolaysyla bu donemde askeri niformalar, hem alaylarn tespiti, hem de dman korkutmak iin, parlak, parltl ve renkli olarak tasarlanmlardr. Kullanlan malzemeler yun, pamuk, ipek, keten, deri, domuz kl; ay, fok, kaplan, leopar krk; tavuk, tavus kuu, devekuu gibi kularn tyleri gibi doal kkenli malzemeler olmutur. 20. y.y.da teknoloji ve bilimdeki ilerlemeler, silahlarn ve grsel izleme donanmlarnn da gelimesine neden olmutur. Askerleri ve cepheyi arka planla kartrarak saklamak nem kazanmtr. Teknolojik gelimeler sonucu iyerlerinde ve sanayide olmas gereken korunma dzeyi de her gecen gn artmtr. Elektronik aletlerin, elektriin ve snn insan hayat zerinde oluturduu olumsuz etkinin artmas, bu etkenlerin zararlarndan korunmak iin fonksiyonel tekstiller gelitirilmesini de beraberinde getirmitir.

3. KORUYUCU TEKSTLLERN TKETM MKTARLARI Koruyucu tekstiller, arlk olarak tketim miktar en az olan teknik tekstil snflarndan biridir. Ancak, deer olarak tketim miktarlar incelendiinde, en yksek oranlardan birine sahip olduklar grlmektedir. Dav id Rigby Associatesin projeksiyonlarna gre koruyucu tekstiller, 2005-2010 donemi iin %4luk tahmini byme oran ile 5. srada yer almaktadr. Bu byme oran arlk baznda olup, deer olarak ayn yllar arasnda beklenen byme oran, %6,4 ile tm teknik tekstil snflar arasnda 2. sradadr.

Sekil 1: Koruyucu tekstillerin yllara gre tketim miktarlarnn deiimi (2005 ve 2010 yllar verileri tahminidir) Gelien teknoloji sayesinde, hem tekstil sanayicinde, hem de savunma sanayisinde meydana gelen gelimeler ile sava ve terrist olay tehditlerinin giderek artmas sonucu koruyucu tekstillerin neminde meydana gelen artmann, bunlarn tketim miktarlarn da artrmas beklenmektedir. 4. KORUYUCU TEKSTiLLERiN SINIFLANDIRILMASI Koruyucu tekstillerin kullanm amacna gre snflandrlmas su ekilde yaplabilmektedir: 1. Balistik koruma 2. Mekanik etkilerden koruma 3. Is ve alevden koruma 4. Nkleer, biyolojik, kimyasal ve radyoaktif zararllardan koruma 5. Statik elektriklenmeden koruma 6. Elektromanyetik koruma

7. Kamuflaj 8. Cevre etkilerinden koruma 9. Uzay giysileri 10. Yksek grnrlkte uyarc tekstiller 11. Temiz oda giysileri Biz bu snflardan BALSTK KORUMA y inceledik. 4.1 BALiSTiK KORUMA Balistik koruma: El bombas, havan topu, top kovanlar, maynlar ve patlayc malzemeler gibi paralanan cisimlerin ve mermilerin verecei hasara kars koruma salayan tekstil malzemelerini iermektedir. Savata, yaralanmalarn pek ou mermilerden deil, el bombas, havan topu, mayn ve dier patlayc malzemelerden kaynaklanmaktadr. Siviller ve polislerdeki yaralanmalarn ana sebebi ise mermilerdir. Mermilerin el silahlarndan yakn mesafeden atelenmi dk hzl mermiler ve tfek, otomatik silah gibi uzun mesafede kullanlan silahlardan frlatlan yksek hzl mermiler olmak zere iki tipi bulunmaktadr.ldrme riski olarak, mermilerin riski, bomba paralarndan daha yksektir. Yaralanmann iddetini, genel olarak merminin kinetik enerjisi, sekli ve yaps belirlemektedir. Bomba paralar ise, kiilerin birden fazla blgesinde yaralanmaya sebep olmakta ve bu yaralanmalarn iddeti, patlamann kayna, iddeti ve kiinin patlamadan uzakl gibi faktrlere bal olarak deimektedir. Ayrca bombalarn, binalar ktrmesi, uaklar drmesi, gemileri batrmas vb. gibi ikincil etkilerinden dolay da yaralanma veya lmler meydana gelebilmektedir. Balistik koruyucu bir giyside, birbiriyle elien iki koulun ayn anda salanabilmesi gerekmektedir. Bunlardan birincisi, genellikle hacmin ve ktlenin byk olmasyla salanabilen balistik performans; ikincisi ise, giyen kiinin rahat hareket edebilmesi acsndan hafiflik ve giysi konforudur. Bu faktrler gz nnde bulundurulduunda, tekstil yaplarnn, dk arla sahip, esnek ve konfor salayabilecek en uygun yaplar olduklar sylenebilmektedir. Kiinin zerine giydii koruyucu giysi katmanlarnn says arttka, korunma sans da artmaktadr; ancak bu durumda tekstil malzemesinin arl ve hacmi de artmaktadr ki, bu istenmeyen bir durumdur. Aktif bir bireyin balistik korunmas iin tm bu faktrlerin dengeli bir ekilde salanmas gerekmektedir. Bu nedenle de vcutta en az yer kaplayan ve en hafif bir balistik koruyucunun arl 2,5-3,5 kg.n altna dmemektedir. Eer buna bir de yksek hzl mermilere kars koruma salayan dijit plakalar eklenir ve vcutta kaplanan alan arttrlrsa, arlk 13-15 kg.a ulaabilmektedir ki, bu rakamlara mifer, siperlik ve bacak koruyucu ksmlar dahil deildirler. Tekstilden yaplm kursun geirmez elik yelekler, dk hzdaki mermilere ve kk paracklara kars koruma salayabilmekte, ancak zellikle 5,56 mm, 7,62 mm ve 12,7 mm kalibrelik yksek hz mermileri gibi dier tehlikelere kars koruma gerekletirememektedir. Tekstilden yaplm elik yelekler, sava baslklar ve mermi kovanlarnn patlamas sonucu yksek hzda frlatlan kk ve keskin paracklara kars da etkili deildirler. Bu tur yksek

hzl cisimler iin tekstil malzemelerinden ziyade, metaller, kompozitler ve seramikler gibi malzemeler kullanlmakta ve bu malzemeler kalp gibi hayati organlarn zerine yerletirilmektedirler. 4.1.1 Balistik Korumann Mekanizmas Balistik darbe mekanii, 2. Dnya Savasndan beri geni aratrmalara konu olmutur. Kursun geirmez giysilerle balistik korumann temel prensibi: Birok yksek performansl dokuma kumasn bir araya getirilmesiyle oluturulmu yapdaki bu giysilere arpan paracklarn enerjisinin, ipliklerin koparlmas ve esnetilmesi yoluyla datlmasdr. Bu yapnn ok katmanl olmasnn sebebi, kuma katmanlarnn her birinin giysiye arpan paracn enerjisinin azaltlmasnda additif bir etki gstermesidir. Her kuma katmannda enerji, nce paracn temas ettii lifler tarafndan absorbe edilmekte, daha sonra da kuma dokusundaki dier liflere yaylmaktadr. Bu enerji transferi, atk ve zg ipliklerinin kesitii noktalarda meydana gelmektedir. Bu sebeple, kesime noktalarn arttrabilmek iin genel olarak bez aya yapdaki dokunmu kumalar tercih edilmektedirler.

ekil.2.. Yksek hz fotograflama metoduyla balistik darbe an(delinme yok)

4.2. Balistik Tekstilde Kullanlan Lifler Balistik tekstilde yaygn olarak kimyasal lifler kullanlmaktadr. Bunlar poliaramidler ve yksek mukavemetli polietilenlerdir. Aramid lifleri srtnmeden dolay oluan sya dayankldr. Yksek mukavemetli polietilen liflerinde ise balistik darbeyle oluan s, lif yzeyinin scakln ykseltmekte ve kalc deformasyon olumaktadr. Bunun yannda yksek mukavemetli polietilen liflerinin deiebilecei geneldede artabilecei ifade edilmektedir.

4.2.1 Aramid Lifleri Aramidler aromatik poliamidlerdir. Bir amin ve bir karboksili grubunun reaksiyonu sonucu elde edilir. Basit bir AB homopolimeri yle elde edilebilir. 6 nNH2 Ar- COCl - [ NH Ar CO ] n + nHCl A B Paraaramidler en basit formu p- fenilentereftalamiddir. Bunlar piyasada Kevlar ve Twaron lifleri olarak bulunmaktadrlar. Metaaramidler ise poli m fenile nisoftalamid yapsndadr. Piyasada Nomex olarak bilinir. Aramid Liflerinin Geliimi: Aramidler, naylon gibi alifatik poliamidlerden farkldrlar, bu farkllk yapya direkt olarak balanm aromatik halkalardan kaynaklanr. Aramid liflerin yksek performansl lif olarak ilk retimi 1972 ylnda Du Pont tarafndan, kimyasal yaps Poly ( P- Phenylon Teraftalamide, PPTA) olarak bilinen ve ticari ismi Kevlar olan liflerdir. Gnmzde ticari olarak nemli baka aramid lifleri de vardr. Twaram, Hollandada Akzo N.A tarafndan retilir ve kimyasal yap olarak Kevlara ok benzer. Technora, Japonya Teijin Ltd. tarafndan retilir. Bu lif Twaram ve Kevlar liflerinden kimyasal olarak farkldr ve iki aramidin kopolimeridir. Aramid Liflerinin zellikleri: Aramid liflerinin kullanmndaki artn en nemli nedenleri; iyi scaklk stabilitesi (uzun sreli ayn alma scakl), kimyasallara kar mukavemet ve elastik modllerini sayabiliriz. Uygulama alanlar ve zelliklerine gre iki ana gruba ayrabiliriz. 1- Olduka iyi derecede diren gsterebilen meta tipi aramid lifleri; en nemli balang polymeri poly m fenilen taraftalomid. Doal rengi beyazdr. 2Para tip olarak adlandrlan yksek mekanik ve termal stabiliteye sahip aramid lifleri; en nemli balang polimeri poly p fenilen taraftalamiddir. Doal rengi sardr. a) Mikroskobik Analiz Boyutsal ekli; dz, przsz, gerilim altnda ekil deitirmeyen, buna ramen tipik bir yapya sahiptir. Kesit ekli; meta tip dikdrtgen eklinde olup para tip ise yuvarlak bir ekle sahiptir. b) Karakteristik Mikroskobik Reaksiyonlar: Para- yapl lifler souk slfrik asit konsantrasyonunda hi znmezler veya ok az znrler. Fakat zelti biraz scak olduu zaman zlme hzlanr. zlebilir gruplar aramid liflerinin slfrik asit konsantrasyonuna batrlmasndan sonra mikroskop altnda tayin edilir. P liflerinde boylamasna atlaklarn olduu byk bir ikinlik grlr. Erime prosesi yavaa devam eder, fakat ss arttka proseste hzlanr.

Fiziksel parametreler

c) Teknolojik Deerleri : Kullanlabilir ticari p aramid liflerinin yksek tenasite ( MT) ve yksek modll ( MM) olanlarnn ikinci jenerasyonunu 1988de Du Pont gelitirmitir. Bu yeni gelitirilen lifleri u anda kullanlan yksek modll tiplerden ( ticari isimleri Kevlar, Twaran) ayran fark onlarn yksek modlller ad ile anlmasdr. Filament incelii; 1,67 dtex ( p lifler iin) 1,6 12 dtex ( m lifler iin) Filament ap: 12 mm d) Mekanik zellikleri: Grsel krlma mukavemeti, slak; 75 80 % ( m aramid lifi) 99,6 % ( p aramid lifi) Krlmada grsel uzama, slak: 6 80 ( m aramid lifi) apraz krlma as ( bkmdeki krlma) : 52o e) Fiziksel zellikler; p - lif m-lif N MM Copolym 1,33 1,2 0,13 370 280-290 20-27 0,5 1,5 12-17 1,44 1,4 0,05 -3,5 500 300 7 29 0,1 0,1 7 1,44 1,4 0,05 -3,5 500 300 3,5 29 0,1 0,1 7 1,39 3 25 2

zgl arlk (g/cm3) zgl s (l/gk) Termal iletkenlik (w/mk) Termal genleme kats (10-5/k) Ayrma scakl(oC) Camlama scakl(oC) Nem (20oC %65 nh.de %) Yanabilirlik ( LOI Index) Scak havada km ( 195oCde 15 dk. %) Scak buharda ekme ( suda 95oCde %) Su tutma deeri (%)

ekil.3.Aramid Lifinin Fiziksel zellikleri Statik ykleme altnda PPTAnn uzunluktaki art, dier viskoelastik sentetik liflerle karlatrldnda ok kktr. Test sonular gstermitir ki ksa zamanda krlma yknn %55ten aas 10 yllk bir periyotta aramid de hibir zaman hata oluturmamtr. Lif eidi Younluk, (g/cm3) %Kopma Uzamas Modl, Gpa Dayanm Kevlar 29 1.43 3.6 70 20-23 Kevlar 49 1.45 2.8 135 20-26 Kevlar 119 1.44 4.4 55 N/a Kevlar 129 1.45 3.3 99 N/a Kevlar 149 1.47 1.5 143 18

Nomex

1.38

22

17

5.8

ekil.4.Ticari Aramid Liflerinin zellikleri f) Kimyasal Davran: Yanma testi; aramidler erimezler ama atete yanarak kmr haline gelirler. Aramidler ateten uzaklatrldklarnda kendi kendilerini sndrrler. Arkasndan hibir parlaklk kalmaz. Kimyasallara kar koyma; aramidler organik zclere direnirler. Scak asit konsantrasonlar ve alkali, rnein %60 slfrik asit ve %50 sodyum hidroksit solisyonu life zarar verir. Gl inorganik asitler, konsantrasyonlarda krlma mukavemetinin azalmas %35tir. Reaksiyon zaman 10 saatin zerindedir ve s 60oCnin altndadr. Organik asitler; benzoslfrik aside kar artan diren. (%100, 93oC, 10 h.) Gl alkaliler, sodyum hidroksit %40n altnda iken krlma mukavemeti stma ile (60oC) veya uzun reaksiyon zaman ile ( 100 saat) azaltlr. Aartc etkiler, stldnda orta etkili (sodyumklorit, 60oC) Organik kimyasallar; krlma mukavemeti zerinde ok hafif etkili olurlar veya hi olmazlar. g) Dier zellikleri: Parlaklk; Aramidler dier organik lifler gibi ultraviyole n tarafndan deprode edilirler. Direk gne na maruz brakldnda meta liflerinin krlma mukavemeti kuvveti 40 ile 60 hafta sonra yaklak %50 azalr. P lifleri 16 hafta sonra gerilme kuvvetlerinin %65-80ini kaybederler. 30 hafta sonra kuvvet yaklak olarak %30 azaltlm olur. Termal stabilite; Aramid lifleri 160oCde oda scaklnda llm zelliklerin byk bir blmn muhafaza eder. M liflerinin mukavemetinde 220oC nin zerindeki scak hava temasndan ( 1000 saat) sonra fark edilebilir bir azalma olur. Daha byk termal stabiliteye sahip olan P lifleri 200-300oC arasnda kuvvet kaybetmeye balar. Dk slarda aramid lifleri krlabilirlie hibir eilim gstermezler ve 70oCnin altnda zelliklerini muhafaza ederler. Toksikolojik davranlar; 400oC ye kadar olan slarda hemen hemen 800oCde %1 HCN, %1300 ve %150 CO2 lifin arlna bal olarak llebilir.

Kopma Gerilimi (ST) Modl (ET) Kopma uzamas Younluk Nem erii Nem Alma Oran Boyanabilirlik Dekompozisyon Scakl

3620 MPa 131000 MPa %2,75 1,44 g/cm3 %3,5 %0,3 /saat Boyanamaz 500oC

C.V. = 5% C.V. = 5%

ekme

%4x10-4 / oC

ekil.5. Mekanik, Kimyasal ve Termal zellikler 4.2.1.1 Kevlar Lifleri Kevlar, DuPontta 1965 ylnda Stephanie Kwolek ve Herbert Blades adl bilim adamlar tarafndan gelitirilen ve yksek performansl koruyucu giysilerin yapmnda kullanlan bir para-aramid lifidir. Hafif, ancak dayankl kumalar retilmesine olanak tanmaktadr. Kevlar lifleri yukarda bahsedildii gibi, kuru jet-ya lif ekim yntemine gre elde edilmektedir.

ekil 6. Kevlar 49un molekler yaps (www.dpp-europe.com) Kevlar 49 lifin nemli zelliklerini u ekilde sralayabiliriz. - Yksek mukavemet, - Yksek ilk esneklik modl, - Dk kopma uzamas, - Yanma direnci, kendi kendine snebilme, erime, - Dk duman neretme, - Dk termal ekme, - Dk scaklklarda zelliklerini muhafaza edebilme, - Mkemmel boyutsal stabilite, - yi termal diren, - yi kimyasal diren, - ok dk elektrik iletkenlii ve dk dielektrik sabiti, Tekstil proseslerine uygunluk, Elektron radyasyonuna iyi diren, Yorulmaya kar mkemmel diren, Bkml iplik halinde iyi paketlenme zellii.

ekil.7. Kevlar Lifleri (www.dpp-europe.com) Kevlarn ubuk benzeri rijit yaps, camlama scaklnn yksek olmasn ve dk znrle ait bir zellie sahip olmasn salar. Bu durum konvensiyonel eirme teknikleri ile eirilmeyi zorlatran bir etkendir. Bu yzdendir ki bu liflerin eirilmesinde, daha ok zel bir yntem olan kuru jet slak eirme tercih edilir.

ekil .8. Kevlarn oluum reaksiyonu (http://en.wikipedia.org/wiki/Kevlar) Son rnde, aromatik halkal; yap molekl zincirlerine, alifatik yapdaki hidrokarbonlardan daha rijit bir yap kazandrr. Lif boyunca kuvvetli kovalent blar, kesit boyunca ise zayf hidrojen ve Wander Wals balar etkili olmaktadr. Bu da Kevlar 49a anizotropik bir yap kazandrm olur. Sadece baz artlar altnda arzu ettiimiz anizotropik yapy elde edebiliriz. Likit kristal zeltisinde, polimer zeltisi ve viskozite arasnda kural d bir durum mevcuttur. Balangta her hangi bir polimer gibi konsantrasyon artyla viskozite artmaktadr. Fakat anizotropik kristal eklinin gzkmeye balad kritik bir noktada viskozitenin pik eklinde sivri bir grafik izdii grlr. Likit kristal blgeleri zelti viskozitesine itirak etmeyen ve disperse olmu paracklar gibi davranr. te yandan likit kristal iin, molekl arlnn belli bir deerin zerinde ve zelti konsantrasyonunun kritik deeri am olmas gerekir. Likit kristalin eirilmeye balanmasyla zaten ok dzenli, uzun polimer zincirleri ieren zelti, tamamen oryante salamak iin, slfrik asit banyosundan geirilir. Daha sonra ekim ilemi ile molekllerin lif boyunca

dzenlenmesi temin edilir. Ve bylelikle mekanik zellii iyiletirilmi olur. Bylece yksek oranda oryante olmu, uzun zincirli form halinde lif ekline dnr. Konvensiyonel eirme tekniklerinden daha zor artlarda almak zorunluluu vardr. Bu lifin morfolojisi ve mekanik zellikleri ekim artlarna byk lde baldr. Lif ekiminde, yksek scaklklarda, ksa zaman periyotlarnda yaplan sl ilemlerin lif zelliklerini arttrd bulunmutur. Young modl ve ekme mukavemeti sl ilemlerle arttrlmtr. Kevlar liflerinin ticari olarak 3 tipi vardr; Kevlar 29, Kevlar 49, Kevlar 149. Kevlar 49, Kevlar 29 liflerinden sl ilemle retilmitir. Kevlar 149 en yksek Young modlne sahip aramid lifleridir ( 165 Gpa). Lifin yapsnn gevrek olmas nedeniyle, mukavemet deerlerinde ok deikenlik gzlenmesi beklenmektedir. Aramid lifleri yksek mukavemet ve kimyasal, termal stabiliteleriyle tannrlar.

ekil.9. Kevlar lifinin enine kesit grnm (www.kevlar.com)

4.2.1.2 Twaron Lifleri Twaron, Teijin firmasnn piyasaya srd aramid lifidir. Para-aramid yapsndaki polimerlerden oluan Twaron lifleride, yksek enerji absorblayabilmesi nedeniyle balistik koruma rnlerinde kullanlmaktadr ve u anda para aramid lifleri ierisinde Kevlardan sonra en byk pazar payna sahip olan liftir.ekilde Twaron filamentleri grlmektedir.

ekil.10. Twaron lifleri Twaron liflerinin piyasada, 1100 dtex inceliinde Twaron standart, daha yksek dayanml Twaron CT ve 930 dtex inceliindeki Twaron CT Microfilament olmak zere, eidi bulunmaktadr. Bu liflere ait V50 lm deerleri, ekil 10da verilmektedir. Twaron CT mikrofilamentlerinden yaplan iplikte, standart Twaronla retilen ayn arlkta bir iplie gre %50 daha fazla para-aramid lifi olduu belirtilmektedir. Standart kumala kyaslandnda, ayn enerji absorblama seviyesine sahip Twaron CT Microfilament 541 daha hafiftir. Bu nedenle Twaron CT Microfilament liflerinin giyilebilirlik ve giyim konforu deerlerinin daha iyi olduu ifade edilmektedir.(http://www.twaron.co m/pdf/fillament.pdf) 4.2.1.3 Technora Lifleri Technora lifi bir paraaramid lif olmakla birlikte Teijin tarafndan gelitirilmitir. 1987den beri ticari bakmdan uygun olarak kullanlmaktadr. Atee ve kimyasallara kar dayankl bir liftir. Technora kopolimerlerden olumaktadr ve PPTA ( poly-paraphenylene terephthalamide)dan deiik bir rn olarak retilmitir. Karakteristik zellikleri; - Yksek gerilme gc iyidir ( ayn arlktaki PES, nylon ve cam lifinden 3 kat daha iyidir). - Yorma mukavemeti iyidir. - Boyutsal mukavemeti iyidir. - Scaklk mukavemeti; 200oCye kadar uzun sre kullanlabilir. - Kimyasallara kar mukavemeti iyidir.

ekil .11. Technora polimerlerinin kimyasal yaps Technora nn avantaji hidrolize dayankl olmasdr. Technorann yapsnda bulunan eter balar, lifin dier aramid liflerine gre daha esnek olmasn salamaktadr. (www.teijin-aramid.com)

4.2.2 Yksek Performansl Polietilen Lifleri 1970li yllarn sonuna doru DSM aratrma merkezlerinde Smith ve Lemstra esnek molekller kullanarak yksek performansl lifi tamamen baka bir yntemle retmeyi baarmlardr. Bu yntemle yksek oranda seyreltilmi ok yksek molekl arlna sahip ( UHMW-PE) iinde uzun ancak kark halde

bulunmayan molekllerin yer ald polietilen zeltisini kullanmlardr.Yksek molekl arlkl polietilen liflerinin eriyikten lif ekim yntemine gre elde edilmesi mmkn deildir, nk eriyik viskozitesi olduka yksek olmaktadr. Bu nedenle zeltiden lif ekimi yaplmaktadr. Polimer uygun bir zgende zldkten sonra dzeden geirilmektedir. zgen ierisinde makromolekller birbirlerinden ayrlmakta (yumaklama olmamakta) ve dzeden geirildikten sonra da bu formlarn muhafaza etmektedirler. Dk yumaklama nedeniyle, yksek derecede germe uygulanabilmektedir. Bu esnada yksek derecede oryantasyon nedeniyle, yksek dayanma sahip ve yksek modll liflerin elde edilmesi salanmaktadr. Piyasada bulunan HPPE lifleri: Dyneema ve Spectra lifleridir. ikisi de yksek mukavemet, ve dk z ktleye sahip yksek modll liflerdir. HPPE liflerinin z ktlesi 1000 kg/m3n altndadr ve Her dolaysyla bu lifler suda yzmektedirler. (Hongu, Philips ve Tagikami 2000) 4.2.2.1 Dyneema Lifleri Dyneema lifleri HPPE lifleridir. Bu lifeler DSM firmas tarafndan retmektedir. Dyneema Liflerinin zelllikleri: - Erime noktas 144 152oC - Aramid liflerinden %40 daha yksek mukavemete sahiptir. - Mukavemeti iyi kalite bir elikten 10 kat daha fazladr. - Mukavemet ve modll scaklk art ile azalmakta, sfr derecenin altndaki scaklklarda artmaktadr. - Younluu 1in altndadr, suda yzebilir. - Kopma uzunluu yksektir. Dyneemann retimi ok az enerji gerektirmektedir, retim srasnda zararl kimyasallar kullanlmaz, retim kolaylkla tekrarlanabilir. Sonu olarak retim ve ilemden doan evre kirlilii en dk dzeydedir. Bu zellik yksek dayanm ile bir araya gelince Dyneemann en gl sentetik lif olmasn salar. Bu lifler de daha ok balistik amal kullanlmaktadr. Dyneema liflerinin eitli kulanm alanlar iin farkl tipleri mevcuttur. bunlardan en yksek dayanma sahip olan tip Dyneema SK76dr. Tablo 3de farkl tipteki Dyneema liflerinin zellikleri grlmektedir. (http://www.ssgloves.com/khtml/techinfo-no04.html)
Dyneema SK60
z ktle (g/cm3) zgl dayanm (N/tex) zgl dayanm (g/den) Kopma mukavemeti (GPa) Modl (GPa) Kopma uzamas (% ) 0,97 2,8 32 2,7 89 3,5

Dyneema SK65
0,97 3,1 35 3,0 95 3,6

Dyneema SK75
0,97 3,5 40 3,4 107 3,8

Dyneema SK76
0,97 3,7 42 3,6 116 3,8

ekil.12 . Dyneema tiplerinin zellikleri

4.2.2.2 Spectra Lifleri Spectra lifi Allied Signal tarafndan gelitirilen PE esasl bir baka lif grubudur. Spectra Shield, Spectra liflerinden yaplan bir dokusuz yzeydir, balistik zrh yapmnda kullanlmaktadr. Spectra, esnek bir termoplastik reinede destekleyici lif olarak kullanlmaktadr. ki tabaka arasna belli alarda (0-90) yerletirilen lifler, s ve basn etkisiyle bir kompozit yap ierisinde eritilmektedir. Dk younluklu polietilen film ile laminasyonlanan materyal daha sonra kesilir ve balistik kuma yapmnda kullanlr. Spectra, yksek hzdaki cisimlere kar iyi bir koruma salamaktadr. Esnek kompozitlerden yaplan yelekler dokuma kumalardan ok daha fazla avantaj saladklar iin daha yaygn kullanlmaktadrlar. Bunlardan yaplan kumalarn balistik performans olduka iyidir. Merminin durdurulmas yannda vcut zerinde oluabilecek travma etkisini de en aza indirilebilir. Bir balistik yelek ayn zamanda ara kazalarna ve eitli arpmalar sonucu yaralanmalara kar da bir lde koruma salayabilir. 4.2.4.PBO Lifleri PBO ( poli-p-fenilenbenzobisoksazol), 4,6-diamino-1,3benzendioldihidroklorr (DABDO) ile tereftalik asidin (TA), polifosforik asit ierisinde (PPA) polikondenzasyonu sonucu elde edilmektedir. PBOnun polikondenzasyon reaksiyonu ekil 11de grlmektedir. Olduka rijit olan polimerler yksek scaklklara dayankldrlar ve birka zgen sistemi haricinde znmemektedirler. Bu nedenle PBO liflerinin retimi iin, geleneksel eriyikten ya da zeltiden lif ekimi yntemleri uygulanamamaktadr. Bu lifler PPA ierisinde zlerek, paraaramid liflerinde olduu gibi, sv kristalin faznda, scaklk ve basn altnda kuru jet-ya lif ekimi yntemine gre retilmektedir. Dzeden getikten sonra bir hava pasajndan geen zelti, genellikle oda scaklndaki sudan oluan koaglasyon banyosuna girmektedir. Ardndan ykama, kurutma ve sl ilemle proses tamamlanmaktadr. Isl ilem 500-700 oC civarnda, azot ortamnda birka saniye ile birka dakika arasnda deien srelerde yaplmaktadr. Isl ilem esnasnda lifler gerdirildiinden, tam kristalizasyon bu aamada salanmaktadr.

ekil 13. PBO Polikondenzasyon reaksiyonu PBO lifleri dier yksek performansl liflerle kyaslandnda, mkemmel mekaniksel zellikler gstermektedir. Olduka yksek yanma dayanm ve yksek termal stabiliteye sahiptir. Aramid liflerinde olduu gibi, PBO lifleri de yksek enerji absorbsiyonu ve fibriler morfoloji sayesinde darbe etkisinin hzl bir ekilde yaylmasn saladndan, balistik koruyucu giysilerde kullanlmaktadr. 4.2.4.1 Zylon Lifleri P-aramid liflerinden kuvvet ve modl olarak iki kat daha gl yeni nesil sper liflerdendir. Zylonun bozunma scakl p-aramid liflerinden 100oC daha yksektir. ki eidi vardr: AS ( as spun) ve HM ( yksek modll). HM, ASden modl, nem kazanm vs. bakmndan farkldr. Tabloda bu karlatrmalar yaplmaktadr. Zylon AS Lif incelikleri 1,7 Younluk (g/cm3) 1.54 Gerilme gc (cN/dtex) 37 (GPa) 5.8 2 (kg/mm ) 590 Gerilme modl (cN/dtex) 1150 (GPa) 180 (kg/mm2) 18000 Kopma uzamas(%) 3.5 Nem dnm (%) 2.0 Dekompozisyon scakl(oC) 650 LOI 68 Termal genleme katsays Zylon HM 1,7 1.56 37 5.8 590 1720 270 28000 2.5 0.6 650 68 -6x106

ekil.14. Zylon AS ve Zylon HMnin zelliklerinin karlatrlmas

Zylon lifleri yksek performans liflerinin iinde en yksek gerilme kuvveti ve modlne sahiptir. Zylon bkm verilmeden kullanlr. Doru gerilme kuvvetini lmek iin bkm uygulanmas gerekir. Bkm faktr = 0.124 x ( tur says) x (dtex)0.5 Zylon p-aramid liflerine gre mkemmel bir akma direnci gsterir. Zylon HM iin belli bir arlk uygulanarak elastik uzama ve plastik uzama llmtr. 100 saat %50 kopma kuvveti uygulandktan sonra plastik uzama grlr. Akma parametresi p-aramid ile karlatrlmtr. Zylon p-aramidin yars kadar bira akma parametresine sahiptir. Akma uzamas her lif iin kopma arlnn %50sinin altnda bir arlkta llmtr.

(www.toyobo.co.jp/e/seihin/kc/pbo/technical.pdf) 4.2.5 PIPD Lifleri (M5) M5 lifleri Akzo Nobel tarafndan gelitirilmi yksek performansl bir liftir ve u anda Magellan Systems International tarafndan retilmitir ( Cunniff 1999). M5 lifleri kat ubuk polimer eklinde basit bir hal almtr ve bu polimerin yaps ekilde gsterilmektedir.

ekil 15. M5 polimerinin tekrar nitesi ve kristal yaps M5 liflerinin kristal yaps btn dier yksek performansl liflerden farkldr. Esas ana zincirlerinde kovalent ba ierir, fakat bu boyutunda hidrojen ba yer alr (Klop and Lammers, 1998).
M5 (1999-2000)M5 (Nisan 2002)M5 (Hedeflenen)

Dayanm, GPa Kopma uzamas, % Modl, GPa Higroskopik nem, % Scaklk dayanm, oC

4 1,2 330 2,0 530

5,3 1,5 350 2,0 530

9,5 >2 >400 2,0 530

ekil.16. M5 liflerinin zellikleri

4.2.6 rmcek pei Lifleri Modl 10-50 GPa, kopma uzama %10-30, gerilme kuvveti 1,1-1,4 GPa. rmcek ipei tamamen proteinden olumutur. retimi doal scaklk ve basnta su bazl zeltiyle salanmaktadr. Dier petrol esasl yksek performans liflerinin retiminde tehlikeli kimyasallar kullanlmaktadr. Gnmz teknolojisi ile rmceklerin nasl ipek rettiklerini ve bunu neden yaptklarn biliyoruz. Yakn zamanda endstriyel kullanm iin

retilebilecektir. Kullanlabilecei alanlar; medikal alanda ameliyat malzemesi (insan tendonlar), yumuak vcut zrh, halat, hava geirmeyen kontakt lensler, paratler yapmnda kullanabilirler.

ekil 17. rmcek ipei Genelde glisin, alanin aminoasitleri uzun tekrar eden zincirler oluturarak, ipein hammaddesi olan filamentleri oluturur. rmcek ipei hzla giden bir kurunu durdurabilecek kadar gl ve olduka elastik bir liftir. Ayrca doal bir polimer olmas nedeniyle evre dostu bir liftir. rmcek ipeinin yksek dayanm nedeniyle bu lifin balistik rnlerde kullanm uygundur. Ancak yksek esneklii balistik kullanmda bir dezavantaj oluturmaktadr. rmcek ipeinin balistik koruma rnlerinde kullanmyla ilgili aratrmalar devam etmektedir. rmcek liflerinin bir ok eidi bulunmaktadr. Her bir rmcek tr farkl ierikte rmcek lifi retmektedirler. Yapay rmcek pei: Gemite insanlar ok sayda rmcek ile rmcek ipei retmilerse de, bu pek de kazanl olmamtr. Kanadal Nexia Biotechnologies irketi, rmcek ipei genini keilerin salg bezlerine yerletirerek, bu liflerin keiler yoluyla retilmesi zerinde almalar yapmtr. Keiden elde edilen stteki ipek proteini stten ayrlarak bundan lif ekilmitir. Bu yolla retilen lifin geree olduka benzer olduu grlmtr. Dier denemeler ise, bu genlerin bakteri ve mayalara aktarm ile gerekletirilmitir. Bunlardan elde edilen proteini uygun bir zgende zdkten sonra lif ekiminin gerekletirilebildii ifade edilmektedir. Yapay rmcek ipei liflerinin yapay tendon ve balarn retiminde, ameliyat ipliklerinde, kurun geirmez yelekler gibi bir ok alanda kullanm alan bulaca dnlmektedir.

4.3. Balistik Korumada Kullanlan Tekstil Malzemeleri Gnmzde balistik koruyucular: niforma altna ye da stne giyilebilen yelek ve zrhlar, yamurluklar, rzgarlklar ve evrak antalar gibi birok farkl ekilde kullanlabilmektedirler. Bir balistik koruyucu giysiyi tasarlarken dikkat edilmesi gereken en nemli tasarm parametreleri: Balistik koruyucu malzemenin secimi, gereken koruma derecesi (parack tipi, kalibresi, darbe hz), bitmi giysinin arl, kiinin konforu ve hareket serbestliidir. Sivil hayatta balistik giysilerin ou gmlein altna giyilmekte iken, askeri kullanclarn ou iin bu durumun tersi geerli olmaktadr. Sunu da belirtmek gerekmektedir ki, belirli bir darbe hznda bir paraca kars koruma salayan bir zrh, darbe hz arttrldnda ayn parack iin koruyucu etkisini yitirebilmektedir. Balistik koruma, atlm olan mermi ye da keskin paracklar mmkn olduunca ksa mesafede yakalamay hedeflemektedir. Bu da, ok yksek mukavemet ve dk elastikiyete sahip olan yksek modll tekstil liflerinin kullanlmasn gerektirmektedir. Dk elastikiyet, parann darbe annda kumata girinti yapmasn ve buna bal olarak yaralanmalar engellemektedir. Mmkn olan en dk bkmde retilmi kesiksiz multifilament iplikler, iyi sonular salamaktadrlar. Alifatik poliamid 6,6 (balistik naylon) lifleri, yksek modll ve kristalleme dereceleri yksek, uzama yetenekleri ise dk olduundan, gemi yllarda zellikle nispeten dk hzl silahlardan koruma amal kursun geirmez yeleklerde ve miferlerde sklkla tercih edilmilerdir. Ancak, yksek mukavemet ve modle sahip liflerle ok katl olarak retilmi olan bu yeleklerin dezavantaj, arlklarnn fazla olmasdr. Ayrca bu yelekler slandklarnda mukavemetleri dmekte ve su buhar geirgenlikleri azalarak yelein iindeki s artmaktadr. Balistik koruyucularn slandklarnda da performanslarn korumalar istenmektedir. Daha hzl ve tehlikeli silahlara kars korunma gereklilii, yksek performansl liflerin ve esnek kompozitlerin geliimini salamtr. Gnmzde balistik koruma iin en fazla kullanlan lifler: Aram id (KevlarR, TechnoraR, TwaronR) lifleri, ulara yksek molekl arlkl polietilen (UHMWPE) (SpectraR, DyneemaR, TekmilonR) lifleri ve sv kristal polimeri esasl (VectranR) liflerdir. Para-aram id lifleri, yksek mukavemet ve yksek enerji absorbsiyonu gibi zellikleri kombine ettiklerinden, zellikle kusun geirmez yeleklerde ve miferlerde ok kullanlmaktadrlar. Bu lifler, yelein arlk ve hacmini azaltrken, balistik performansn arttrmaktadrlar. Sonu olarak, aram id liflerinden yaplan yelek ve miferler gnmzde elik miferlerin ve poliamidden yaplm yeleklerin yerini almaktadrlar. Ulara yksek molekl arlkl polietilen lifleri: Dk younluk, iyi anma direnci ve kimyasallara kars yksek dayanm gibi zellikleri sayesinde bu alanda tercih edilmektedirler. Mifer olarak kullanlacak olan kompozit malzemelerin yapmnda bu lifler kullanldnda, birim alan arl bakmndan balistik poliaside nazaran %45lik azalma salanabilecei grlmtr. Bilindii gibi malzeme ne kadar hafif olursa, kiinin hareket kabiliyeti de o kadar artmaktadr. Mukavemette de yol amad surece kiinin hareket kabiliyetinin artmas ise balistik performans arttrmaktadr. Bu nedenle, bu liflerin yksek mukavemetleri ve olaanst mukavemet/arlk oranlar, bunlar balistik tekstiller iin son derece uygun lifler yapmaktadr. SpectraRShield, iki kat lif tabakasnn polimerim reineyle emdirilmesiyle oluan nonwoven esasl bir kompozit zrh yapsdr. stenen sayda SpectraRShield katman bir arada preslenerek, farkl balistik uygulamalar iin gerekli kalnlk ve arlkta zrhlar elde edilebilmektedir. Bu malzeme, esnek, ince ve hafif zrhlarn elde edilebilmesine de olanak vermektedir. Sv kristal polimeri esasl lifler de: Yksek mukavemet, sertlik, dk nem

absorbsiyonu, dk genleme ve kimyasallara kars yksek dayanm gibi zellikleri sayesinde balistik koruma rnlerinin yapmnda tercih edilen lifler arasnda yer almaktadrlar. Balistik koruma sistemlerinde, hibrid yaplarn kullanm da her gn biraz daha artmaktadr. Aram id kumalar ile bir metrikse emdirilmi ulara yksek molekl arlkl polietilen nonwoven kompozitlerin kombine edilmesiyle elde edilmi olan yaplar, kumalarn salad esneklik ve konfor zellikleriyle, nonwoven kompozit materyallerin yksek performans zelliklerini bnyesinde birletirmektedir. Balistik uygulamalar iin nonwoven keeler de mevcut olmakla birlikte, en ok hacimli ve gevsek dokunmu bez aya konstruksiyonlar kullanlmaktadr. Bu amala kullanlm ilk malzemelerden biri dokunmu ipek malzemelerdir. Ayrca rmcek ipeiyle yaplm almalar da bulunmaktadr. Kursun geirmez yeleklerde esnek kompozitlerin kullanm, bunlarn dokuma kumalara gre sahip olduklar esneklik, hafiflik, daha iyi balistik performans gibi ustun zellikler sebebiyle, her gecen gn biraz daha artmaktadr. Kumalarn gevsek dokunmas, giysi ksmlar iin uygun olan hafif ve esnek bir yapnn oluturulmasn salamaktadr. Ancak bu durumda merminin iplikler arasndan gedmesi olasl ortaya kmaktadr. Balistik koruma yaplar genellikle 5 20 kat kumatan imal edildiklerinde iyi bir performans gstermektedirler. Kursun geirmez yeleklerde her kat birbirinden bamsz hareket edebilmelidir. Bu katmanlar izgi ye da kare seklindeki kapitonelerle birbirlerine tutturularak esneklik ve kiinin vcut hareketlerine uyum salanmaktadr. Balistik kumalar nem ve gne (UV) etkilerinin balistik performans drmemeleri iin, hafif, sk ve su geirmez bir kaplama iine alnmaldrlar. Balistik yelek ve mifer sistemleri, vcuttaki hayati ksmlar korumak iin bir arada almaldrlar. Balistik yelekler, 13 kat KevlarR ile bir kat balistik poliamidden retilmi kumasn kombine edilmesiyle retilebilmektedirler. Gnmzde balistik koruyucu miferlerde kompozit yaplarn kullanm, bayan ve erkekler iin farkl llerde mifer yaplabilmesine olanak salamtr. Miferlerde kullanlacak bir balistik koruyucu kompozit, 19 kat KevlarRn, polivinilbutiral ve fenol formaldehit reineleriyle basnl kalplama tekniine gre muamelesiyle elde edilebilmektedir. Bu tip miferler, 1970lerin sonlarndan itibaren elik miferlerin yerini almaya balamlardr. Tm vcut ve kafann korunmas iin en son tasarlanm olan giysi sistemi EOD (Explosive Ordnance Diskosal Clothing) olarak adlandrlmaktadr. EOD giysisi 16 kat KevlarRdan retilmektedir. Giysinin farkl arlkta ve beden lsnde olan trleri mevcuttur. Ceket giyen kiiye komple koruma salarken, pantolon nde koruma salamaktadr. EOD miferi, 12 veya daha fazla kat KevlarRdan olumaktadr. 4.3.1. Balistik Tekstil Malzemelerine Uygulanan Testler Balistik malzemeler, standart arlk ve boyuttaki mermilerle farkl at menzillerinde denenmektedirler. Testlerde, kalite kontrol olcusu olarak V50 kullanlabilmektedir. V50, penetrasyon olaslnn 0,5 olduu, yani atlan mermilerden %50 sinin balistik malzemeye girdiini ve %50 sinin ise girmedii mermi hz (m/s) olarak ifade edilebilmektedir. At denemeleriyle, her bir balistik malzeme ve her bir mermi iin V50 deeri elde edilmektedir. Bir dier olcum parametresi de VC ye da V0 olarak ifade edilen kritik hzdr. Kritik hz, delip gedmenin olmad en yksek hz deerini gstermektedir. Balistik malzemelerin amac insan vcudunun hasar grmesini nlemek olduu iin, bu nemli bir parametredir.

ekil.18.Balistik darbe yznden liflerde meydana gelen yer deiiklikleri dar kan lifler

ekil.19. Balistik darbe sonucu HMPE liflerinde meydana gelen erime

ekil.20. Balistik darbe altnda M5 liflerinin kopuu

ekil.21. Balistik darbenin kumata yol at hasar