"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-.

/01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

!"#$%&'()*"+ !

!,-./0'12345!64782!9/3!6/2:';206,<50=30>

5'?@?@%ABCD#'"EFD+$&%'GE)G)?$AH'G)?)*?%'B@HI?@HJ@%'K)'BF$K@L*'819,M'+FLEDJN' *"I"' A%BF' $#?@%ABC"?"' *' G)&B+@#' )O@%I$' "+"K%#@J+@#P' Q)G$&"E?"' ?"EE"JA"' GEC%J@*BF"*@"' $BF"&%?@"' BF$K@L*' 819,' *BGLRJC%B?%A' F%)E@@' S$%%EM' C"EC$J"ATJ' FD#' G@%E*BCD#' FE"?BN@BF)EDJC?)UVM' %B%?JA"&@C#' @' "?"JNE)?@JC?)UVP' 5' B*)@#' F%+UJ@%' BF"E"#' B@H' K)*@%UVM' W%' A%BF' F)' ORHK?"' G%EBG%+FD*"' @'GE)G)?$AH' JCF%ED' "EI$#%?FD'?"'EC%JC'+EDFDJC?%I)'G)*E)F$'K)'BF$K@L*' I%A)*B+)X&%BO@AB+@JNP',%' JCF%ED' "EI$#%?FD' F):' +)&@I"JA%' C%' BF$K@"#@' +$&F$E)*D#@M' C"@?F%E%B)*"?@%#' C*@TC+"#@' %+)?)#@@'@'B%+B$"&?)UJ@M'K)J%?@%?@%'+$&F$ED'G)G$&"E?%A')E"C'F*LEJCD' *D#@"E'?"G@HJ@"'G)#@HKCD'BF$K@"#@'819,'@'F%)E@T'S$%%EP

s!owa klucze: studia gejowskolesbijskie, brytyjskie studia kulturowe, kultura popularna, to!samo"#, seksualno"#, queer

Uniwersytet Jagiello!ski, samuel.nowak@uj.edu.pl. Powstanie artyku"u by"o mo#liwe dzi$ki wsparciu ze strony projektu Spo"ecze!stwo Technologia %rodowisko realizowanego w Uniwersytecie Jagiello!skim i wsp"nansowanego ze &rodkw Unii Europejskiej. Ponadto artyku" jest cz$&ci' wi$kszego projektu wspartego grantem Tokyo Foundation.
2

(rd"o: Nowak, Samuel. 2012. Studia gejowsko-lesbijskie: reaktywacja. W: Przegl'd kulturoznawczy, vol. 3 (13) 2012, s. 273286 [dost$p elektroniczny: http://www.wuj.pl/UserFiles/File/ Przeglad%20Kulturoznawczy%202012%203/Strony%20od%205-Przeglad_nr3_online.pdf].
?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

! W niniejszym artykule chcia$bym zaproponowa# ponowne si%gni%cie do studiw gejowskolesbijskich, okre"lanych tak!e studiami LGBT, jako wa!nego oraz wci&! inspiruj&cego punktu odniesienia we wsp$czesnej humanistyce. B%d% stara$ si% udowodni#, !e wbrew wielu krytycznym g$osom, nie jest to projekt zamkni % ty czy te ! , jak chcieliby z $ o " liwcy, rozgromiony przez teori % poststrukturalistyczn&. Przy okazji postaram si% tak!e dowie"#, !e popularna narracja przeciwstawiaj&ca studia LGBT ustaleniom teorii queer jest b$%dna, a r!nice pomi%dzy tymi dwiema perspektywami nale!y rozpatrywa# raczej w perspektywie synchronicznej, a nie diachronicznej. Aby mo!liwie precyzyjnie przedstawi# swoje stanowisko artyku$ ten zaprojektowa$em wok$ czterech argumentw, ktre uzupe$niam bardziej szczeg$owymi rozumowaniami. Mam przy tej okazji nadziej%, !e argumenty te mog& sta# si% or%!em w intelektualnej potyczce z g$wn& rywalk& studiw LGBT teori& queer. Na gruncie nauki r!nice powinny bowiem inspirowa# do konfrontacji, a nie zamienia# si% we wsobny polilog. Przekonanie to leg$o u podstaw tak!e i tego artyku$u. Pojawia si% tutaj jeszcze jedna kwestia, ktra wymaga wyja"nienia. Czytelniczka/czytelnik mojego tekstu mog& by# zaskoczeni stylem, ktre w wielu momentach odbiega od standardw tego, co w rodzimym obiegu akademickim uchodzi za styl naukowy. Spiesz% wi%c wyja"ni#, !e studia kulturowe i studia LGBT, w ktrej to tradycji osadzam swj wywd, skutecznie dowiod$y, !e teksty naukowe mog& by# napisane bez niepotrzebnego zad%cia, gdzie autor/ka chowa swoje ja za korpusem teorii i abstrakcyjnego j%zyka. Chcia$bym wi%c, aby mj tekst spe$nia$ kryteria akademickie, ale i da$ $atwo si% czyta#, bo to w$a"nie z my"l& o czytelnikach i czytelniczkach powsta$. Przejd'my wi%c do rzeczy. Studia gejowskolesbijskie, nie ciesz& si% zbytni& estym& w rodzimym obiegu akademickim. Nie doczeka$y si% one swojego miejsca ani na gruncie polskich gender studies, ani w kulturowych badaniach nad seksualno"ci&. Co wi%cej, studia LGBT cz%sto staj& si% przedmiotem drwin lub ataku autorw czerpi&cych z teorii queer. Kiepska reputacja nie jest jednak przes$ank&, aby nie zawrze# intelektualnej znajomo"ci i nie powinna stanowi# powodu odrzucenia danego nurtu badawczego. Teorie podlegaj& bowiem takim samym modom jak inne obszary rzeczywisto"ci. Mody intelektualne s& wi%c kwesti& smaku, a niekoniecznie logicznej argumentacji,

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((O

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

warto wi%c, moim zdaniem, warto zastanowi# si% nad niedocenieniem pewnych perspektyw teoretycznych. Mj artyku$ stanowi prb% podj%cia takiej strategii. Wypada$oby zatem, abym w tym miejscu odnis$ si% krtko do polskiej wariacji teorii queer. W moim przekonaniu sposb, w jaki autorzy tacy jak zw$aszcza Jacek Kochanowski, Joanna Mizieli(ska, Tomasz Sikora, a z m$odszych badaczy Rafa$ Majka i autorzy z kr%gu czasopisma InterAlia czy Agata Stasi(ska dokonali (lub dokonuj&) translacji queer theory, jest przypadkiem teorii straconej szansy 3. Bogactwo nurtu teoretycznego, ktry we wsp$czesnych badaniach funkcjonuje pod szyldem queer studies, zosta$o w rodzimym obiegu akademickim mocno uszczuplone i w du!ej mierze zredukowane do performatywnej teorii p$ci Butler oraz radykalnego uto!samienia si% z rozmaitymi marginesami. Po "wietnym otwarciu, jakim by$y ksi&!kowe debiuty Jacka Kochanowskiego4 i Joanny Mizieli(skiej5, funduj&ce metodologi% queer w Polsce, wi%kszo"# powsta$ych p'niej opracowa( potwierdza zarzuty, ktre w kontek"cie anglosaskiej teorii queer wysun%$a ju! ponad 15 lat temu Martha Nussbaum. Dla porz&dku przypomn% tytu$ eseju Nussbaum: Profesor parodii6. Maj&c na uwadze zasygnalizowane do tej pory w&tpliwo"ci, chcia$bym podj&# si% swoistej obrony studiw gejowskolesbijskich. Podkre"lam raz jeszcze: nie jest moim celem w niniejszej rozprawie dyskredytowanie queer theory jako przedsi%wzi%cia naukowego, gdy! oznacza$oby to zwyczajn& intelektualn& ignorancj%. Moja niezgoda wynika raczej ze sposobu, w jaki uprawia si% teori% queer w Polsce 7. Co wi%cej, w moim przekonaniu specyficzny kontekst spo$eczno ekonomiczny wymusza odpowiednie przepracowanie teorii, je"li chcemy mie# z niej twrczy u!ytek. Uczciwie musz% tak!e przyzna#, !e nawet teoretyczka queer Joanna Mizieli(ska zwrci$a niedawno uwag% na ten problem w antologii De Centring Western Sexualities, pisz&c o konieczno"ci nadania lokalnego wymiaru

tym bardziej warto w tym miejscu zwrci! uwag" na autorw i autorki, ktrzy bardziej krytycznie i uwa#nie korzystaj$ z ustale% teorii queer. Mam tutaj na my&li zw'aszcza prace Tomasza Basiuka (2012), Moniki Baer (2004) oraz Pauliny Szkudlarek (2012).
4

J. Kochanowski, Fantazmat zr!NICowanysocjologiczne studium przemian to!samo"ci gejw, Universitas, Krakw 2004.
5

J. Mizieli!ska, (De)Konstrukcje kobieco"ci : podmiot feminizmu a problem wykluczenia, S"owo/Obraz, Gda!sk 2004.
6

M. Nussbaum, The Professor of Parody, The New Republic, 02.12.1999. Chcia"bym tutaj zauwa#y$, #e paradoksalnie komentarz Nussbaum znacznie lepiej pasuje do polskiego kontekstu, ni# tekstw Judith Butler.
7

por. W. (mieja, Przeciw konstrukcjonistom. Teoria queer i jej krytycy, Przestrzenie teorii 2010 nr 13, s.223 242. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((L

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

temu, co nazwaliby"my polityk& queer 8. Z drugiej jednak strony pewna niech%# autorw zwi&zanych z teori& queer do funkcjonuj&cych ju! organizacji na rzecz praw osb LGBT nadal budzi we mnie potrzeb% krytycznego spojrzenia na ich teoretyczne zaplecze. Jeden tekst wiosny nie czyni. Podejmuj% si% tutaj zatem przyczynku do projektu pozytywnej obrony studiw gejowskolesbijskich w celu sformu$owania przekonuj&cej alternatywy dla ju! funkcjonuj&cych w Polsce kulturowych bada( nad seksualno"ci&. Oczywi"cie pomys$ reanimacji statusu studiw LGBT nie nale!y do mnie. Punktem wyj"cia jest dla mnie propozycja pary teoretykw Andyego Medhursta i Sally R. Munt, ktrzy jako jedni z pierwszych bronili miejsca studiw gejowsko lesbijskich we wsp$czesnej teorii akademickiej. W charakterystyczny dla siebie, dowcipny sposb pisz& oni we wst%pie do wa!nej antologii Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction: [] chcemy zdementowa! plotk", #e studia gejowskolesbijskie nie #yj$, co ostatnimi laty szepce si" konspiracyjnie, a i triumfalnie og%asza na rozmaitych wydzia%ach. Studia gejowskolesbijskie maj$ si" znakomicie9. Na potwierdzenie tej tezy wystarczy przyjrze# si% ofercie wydawniczej w tym

zakresie wiele presti!owych wydawnictw wci&! utrzymuje serie Gay and

Lesbian Studies (Sage, Routledge, Blackwell), a na "wiecie realizowane s& liczne projekty naukowe sytuuj&ce si% w obr%bie studiw LGBT. Warto przy tej okazji wymieni# jeszcze kilka wa!nych antologii, m.in: A Companion to Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, and Queer Studies 10, The Gay 90s. Disciplinary and Interdisciplinary Formations in Queer Studies 11 oraz Handbook of Lesbian and Gay Studies 12. Jakie zatem pozytywne argumenty przemawiaj& za studiami gejowskolesbijskimi? Proponuj% cztery.

DeCentring Western Sexualities: Central and Eastern European Perspectives, R. Kulpa, J. Mizieli%ska [ed.], Ashgate, FarnhamBurlington 2012.
9

Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, A. Medhurst, R.S. Munt [ed.], Cassel, London Washington 1997, s. xiii.
10

A Companion to Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, and Queer Studies, G.E. Haggerty, M. McGarry (ed.), Blackwell, Oxford 2007.
11

The Gay 90s: Disciplinary and Interdisciplinary Formations in Queer Studies, T. C. Foster, C. Siegel, E.E. Berry (ed.), NYU Press, New York 1997.
12

Handbook of Lesbian and Gay Studies, D. Richardson, S. Seidman (ed.), Sage, London Thousand Oaks New Delhi 2002. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((Q

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

Argument pierwszy: koligacje ze studiami kulturowymi (1) Za kluczowy uwa!am zwi&zek studiw LGBT ze studiami kulturowymi, przez ktre rozumiem tradycj% szko$y z Birmingham i jej rozwini%cia 13. Jest to tak!e jeden z dystynktywnych wyznacznikw okre"laj&cych odr%bno"# studiw gejowskolesbijskich. Na owe wzajemne relacje uwag% zwracaj& przywo$ani ju! Medhurst i Munt. Badacze ci pisz&, !e oba nurty badawcze anga#uj$ si" w dezawuowanie naturalizuj$cych dyskursw, ktre wzmacniaj$ potoczne my&lenie w codziennym #yciu, dyskursw, ktre maj$ opresyjne skutki14 . Z perspektywy tego artyku$u, warto tak!e zwrci# uwag% na pewn& metodologiczn& spjno"#, w$a"nie ze wzgl%du na silne zwi&zki poszczeglnych przedstawicieli i przedstawicielek studiw gejowskolesbijskich z o"rodkami kulturoznawczymi. Nast%puj&ce kwestie wydaj& mi si% tutaj bardzo istotne oraz interesuj&ce: (a) refleksyjno"#, (b) interdyscyplinarno"#, (c) zainteresowanie codzienno"ci& oraz (d) polityczne zaanga!owanie. Wszystkie one stanowi$y o pewnym novum szko$y z Birmingham i znalaz$y swoje przed$u!enie w studiach LGBT. (a) I tak refleksyjno"# przejawia si% w szeroko rozbudowanej teoretycznej samo"wiadomo"ci w$asnych fundamentw naukowych. Z kulturoznawstwem studia LGBT dziel& potrzeb% uznania za (post)dyscyplin% naukow&, chocia! jednocze"nie ch%tnie podwa!aj& regu$y tworzenia akademickiej wiedzy 15. Kwesti% t% mo!na zilustrowa# przemianami w my"leniu o studiach LGBT z perspektywy badaczy, ktrzy jeszcze jaki" czas temu sceptycznie przygl&dali si% dziedzictwu lat 70. i 80. i zaanga!owali si% w projekt queerowania bada( nad seksualno"ci&. Za przyk$ad niech pos$u!y mi Steven Seidman, ktry tak pisa$ o teoretyczno politycznym prze$omie LGBT w proklamuj&cej nadej"cie teorii queer ksi&!ce Fear of a Queer Planet:
[] w p'nych latach 70. liberacjonizm ust&pi$ etnicznomniejszo"ciowemu podej"ciu spo$ecznopolitycznemu. Chocia! model ten dowid$ swojej skuteczno"ci w spo$ecznej mobilizacji lesbijek i gejw, jego nacisk na jednolit& to!samo"# i wsplnot%
13

Oczywi&cie musz" tutaj zaznaczy!, #e ju# Judith Butler zanotowa'a przy okazji wznowienia Uwik!anych w p!e", i# trwa nieustaj$ca dyskusja, czy jej rozprawa przynale#y do filozofii, czy te# jest cz"&ci$ studiw kulturowych. W moim przekonaniu, zgodnie z przyj"t$ ram$ teoretyczn$, refleksja Butler nie jest prac$ z kr"gu kulturoznawstwa brytyjskiego, tym samym ubiegam zarzut nieuwzgl"dnienia tej kwestii w moim wywodzie, zob. J. Butler, Uwik!ani w p!e", prze'. K. Krasuska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008, s. 13.
14 15

Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, A. Medhurst..., s.xiv. tam#e, s.xixvii. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((R

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

zmarginalizowa$ jednostki, ktre odchyla$y si% od jej bezwzgl%dnych norm bia$ej klasy "redniej 16.

Jednak nieco ponad 10 lat p'niej Seidman zmieni$ znacz&co ton i we wst%pie do wsp$redagowanej antologii Handbook of Lesbian and Gay Studies (sic!) zanotowa$ razem z Diane Richardson:
[] studia lesbijskogejowskie przyczyni$y si% do naszego rozumienia spo$ecznej regulacji i podmiotowych znacze( seksualno"ci produkowanych przez spo$eczne instytucje i kulturowe praktyki [] artykulacja nowych sposobw my"lenia o seksualno"ci oraz wsp$zale!no"ci instytucji spo$ecznych i praktyk stanowi ekscytuj&cy obszar dalszego rozwoju studiw gejowskolesbijskich 17.

My"l%, !e zmiana ta wynika tak!e z silnego wp$ywu teorii poststrukturalnej, ktra (wbrew pobo!nym !yczeniom radyka$w) nie pogrzeba$a pewnych dyscyplin naukowych, ale raczej wzbogaci$a je o krytyczn& samo"wiadomo"#. (b) Kolejnego zwi&zku ze studiami kulturowymi (ca$y czas mam tu na my"li tradycj % brytyjsk & i jej rozmaite kontynuacje) upatrywa $ bym w interdyscyplinarno"ci pozwol% sobie wskaza# praktyczne konsekwencje takiego podej"cia. Badania realizowane w ramach studiw gejowskolesbijskich obejmuj& tak r!ne zagadnienia, jak historia 18, krytyka literacka 19, kino20 , media i kultura popularna 21, studia nad biseksualno"ci& 22, heteroseksualno"#23, klasa 24,

16

S. Seidman, Identity and Politics in a Postmodern Gay Culture [w:] The Fear of a Queer Planet, M. Warner [ed.], LondonNew York 1991, s.110.
17 18

Handbook of Lesbian and Gay Studies, D. Richardson..., s.9.

zob. zw'. J. Boswell, Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality, University of Chicago Press, Chicago London 1980 oraz: A. Bray, Homosexuality in Renaissance England, Columbia University Press, London 1982; Gay and Lesbian Literary Heritage, Summers C.J. [ed.], Routledge, LondonNew York 2002.
19

zob. G. Woods, A History of Gay Literature: The Male Tradition, Yale University Press, New HavenLondon 1999.
20 21

zob. R. Dyer, Now You See It: Studies in Lesbian and Gay Film, Routledge, LondonNew York 2002.

zob. A Doty, Making Things Perfectly Queer. Interpreting Mass Culture, University of Minnesota Press, London Minneapolis 1993.
22

J. Dollimore, Bisexuality [w:] A. Medhurst, R. S. Munt S.R. [ed.], Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, Cassell, LondonWashington 1997, s. 250260.
23 24

J. D. Katz, The Invention of Heterosexuality, University of Chicago Press, Chicago 2007.

G. Chauncey, The Strange Career of the Closet: Gay Culture, Consciousness, and Politics from the Second World War to the Gay Liberation Era, 2012 [w druku] ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((S

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

rasa 25, globalizacja 26, marketing 27, ekonomia 28

czy wreszcie kwestie

metateoretyczne 29. Inaczej mwi&c, nie ma takiego zagadnienia, na ktrego temat badacze zwi&zani ze studiami LGBT nie zabraliby g$osu. Nie oznacza to oczywi"cie, !e wszystkie te prace zebrane razem tworzy$yby jak&" kompleksow& i wszystko wyja"niaj&c& teori%. Oferuj& one raczej rozmaite perspektywy na"wietlaj&ce wybrane kwestie, zwykle dokonuj&c przy tym rewizji istniej&cej ju! wiedzy wypracowanej w obr%bie innych dyscyplin. Przejawia si% tutaj tak!e pewna zadziorno"# w demaskowaniu rozumowa( przyjmowanych wcze"niej za dobr& monet%. Przyk$adowo John Champagne w swojej pracy po"wi%conej gejowskiej pornografii ju! w tytule poucza filmoznawcw: Stop Reading Films!, co t $ umaczy konieczno " ci & wskazania na absurdalno "# bada ( nad homoseksualn& pornografi& w kontek"cie analizy tekstualnej30. Innej ilustracji dostarcza artyku$ Unsusal Fingers Lyndy Birke po"wi%cony medyczno biologicznym badaniom nad orientacj& seksualn&. Nie odrzucaj&c zupe$nie nauk biologicznych co jest na gruncie posthumanistyki przedsi%wzi%ciem bardzo ryzykownym, a przy tym jak!e interdyscyplinarnym! autorka ironicznie konkluduje: [] koniec ko'cw, biologia musi by! tu w jaki& sposb brana pod uwag": co& wp%yn"%o na d%ugo&! moich palcw, zanim si" urodzi%am, bez wzgl"du na to, czy by% to lesbijski gen, czy nie31. Przej%ta od kulturoznawstwa interdyscyplinarno"# wymusza wyj"cie poza utarte schematy poznawcze i zach%ca do "mia$ego przekraczania granic zarezerwowanych dla innych nauk, a tak!e ustale( w$asnej dyscypliny. Jak wypowiada$ si% na temat takiej strategii Stuart Hall: [] powa#na interdyscyplinarna praca zak%ada intelektualne ryzyko powiedzenia zawodowym socjologom, #e to, co uznaj$ oni za

25

N.T. Hoang, The Resurrection of Brandon Lee: The Making of a Gay Asian American Porn Star [w:] L. Williams [ed.], Porn Studies, Duke Univeristy Press, DurhamLondon, s. 223270.
26 27 28

D. Altman, Global Sex, University of Chicago Press, Chicago 2001. K. Sender, Business, Not Politics. The Making of the Gay Market, Columbia University Press, New York 2004.

J. DEmilio, Capitalism and Gay Identity [w:] A. Snitow, Ch. Stansell, S. Thompson [ed.], Powers of Desire: The Politics of Sexuality, Monthly Review Press, New York 1983, s.100116.
29 30

T. Piontek, Queering Gay and Lesbian Studies, University of Illinois Press, Chicago 2006.

J. Champagne, Stop Reading Films! Film Studies, Close Analysis, and Gay Pornography [w:] Cinema Journal, Vol. 36, No. 4 (Summer, 1997), s. 76.
31

L. Birke, Unusual Fingers [w:] Handbook of Lesbian and Gay Studies, D. Richardson, S. Seidman (ed.), Sage, London Thousand Oaks New Delhi 2002, s. 67.

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((T

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

socjologi", nie jest tym, za co uchodzi32, przy czym zamiast socjologii mo!emy podstawi# tutaj dowoln& dyscyplin%. (c) Zainteresowanie codzienno"ci& i praktykami kulturowymi jest kolejnym obszarem przenikania si% dorobku studiw gejowsko lesbijskich i brytyjskich studiw kulturowych. W tym miejscu musz% jasno wyartyku$owa#, !e skupienie si% na poziomie praktyk nie oznacza odrzucenia refleksji metateoretycznej. Kulturoznawstwo nie jest co prawda mocne w budowaniu du!ych systemw (zostawmy to socjologii), ale $&czy w sobie potrzeb% konstruowania teorii dla obserwacji i zrozumienia tego, co zwyk$e. Musz% zatem zgodzi# si% z krytyczn& uwag& Pauliny Szkudlarek, ktra prbuj&c zdefiniowa# rozumienie queer na podstawie korpusu tekstw rodzimych autorw, czyni istotne spostrze!enie, !e queer zyskuje w Polsce status warstwy meta wobec studiw LGBT 33 . Dowodzi tak!e specyfiki recepcji queer theory w Polsce, ktra kompletnie ignoruje refleksyjny wymiar studiw LGBT, o czym pisa$em wcze"niej. Zainteresowanie wymiarem spo$ecznych praxis oznacza w tym wypadku nacisk na analiz % rozmaitych polityk to ! samo " ciowych przy zachowaniu "wiadomo"ci ich dyskursywnej natury, albowiem jak zauwa!a Alan Sinfield: [] nie ma kultury bez kategorii i pow$tpiewam, #e mo#e ona istnie! bez hierarchii 34 . Pod&!aj&c za takim rozumowaniem, mo!na ponownie zastanowi# si% czy nadal warto pastwi# si% nad modernistycznym podmiotem, co bywa ostatnio akademick& mod&. Skoro wielu autorw zd&!y$o ju! postawi# mu nagrobek, wszelkie dywagacje na ten temat uwa!am za zb%dne. Kiedy jednak pomy"limy o poziomie tego, co spo$eczne, odkryjemy, !e dorobek studiw gejowskolesbijskich jest imponuj&cy i pomocny. Zrozumienie tego, w jaki sposb kszta$tuj& si% polityki to!samo"ciowe, jak stawiamy im opr, jak s& one twrczo przepracowywane, to zagadnienia, ktre studia LGBT omwi$y szeroko i inspiruj&co. Dlatego te! deprecjacja tego nurtu badawczego wydaje si% kosztownym poznawczo b$%dem. Z przes$anki, !e to!samo"ci s& performatywn& iluzj&, nie wynika, !e nie maj& one znaczenia i konsekwencji. Jak bowiem
32 33

S. Hall, The Emergence of Cultural Studies and the Crisis of the Humanities [w:] October 53(3) 1990, s.16

Przy tej samej okazji Paulina Szkudlarek, prbuj$c zdefiniowa! rozumienie queer na podstawie korpusu tekstw rodzimych autorw, czyni istotne spostrze#enie, #e queer zyskuje w Polsce status warstwy meta wobec studiw LGBT, co dowodzi tak#e specyfiki recepcji queer theory w Polsce. Zob. P. Szkudlarek, A spanner in the work, czy(li) narz#dzie w robocie. O u$yciach i nadu$yciach uj#" queerowych [w:] M. K'osowska, M. Drozdowski, A. Stasi%ska [red.], Strategie queer, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012, s.164.
34

A. Sinfield, Identity and Subculture [w:] A. Medhurst, R. S. Munt S.R. [ed.], Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, Cassell, LondonWashington 1997, s. 211. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((U

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

zauwa!a Christopher Pullen, badacz identyfikuj&cy si% ze studiami gejowsko lesbijskimi poj " cie [to ! samo " ci LGBT] s % u # y nie tylko reprezentacji obywatelskiego potencja%u lesbijek, gejw czy osb transgenderowych, jako to#samo&ciowa konstrukcja seksualnej r#norodno&ci, ale i jako przedpole subkulturowego wyzwania i filozofii queerowego #ycia35. (d) Ostatni& interesuj&c& mnie kwesti& jest polityczny wymiar studiw LGBT, przej%ty tak!e od studiw kulturowych. Oczywi"cie najpierw nale!a$oby zapyta#, co rozumiem przez polityczny wymiar, trudno bowiem odmwi# polityczno"ci pracom Eve KosofskySedgwick, Teresy de Lauretis, Judith Butler, Judith Halberstam czy Lee Edelmana. Tym, co stanowi$oby o pewnej odmienno"ci autorw sytuuj&cych si% bli!ej studiw gejowskolesbijskich jest ich pragmatyzm. Nie chc% popa"# tutaj w fa$szywy konflikt dobry pragmatyzm versus z$a teoria. Interesuj& mnie raczej sposoby dokonywania pewnych politycznych wyborw w okre"lonej rzeczywisto"ci spo$ecznej, ktra niesie ze sob& szczeglne problemy. Je"li b%dziemy mieli na uwadze, !e studia kulturowe programowo wychodzi$y ze swoj& ofert& edukacyjn& poza mury uczelni 36, maj&c nadziej%, !e stan& si% zaczynem dla spo$ecznej zmiany, podobny ruch mo!emy prze"ledzi# na gruncie studiw LGBT. Oczywi"cie dla wielu wsp$czesnych autorw uprawianie teorii ma charakter polityczny, wystarczy przywo$a# Slavoja )i*ka na odwiecznie powracaj&ce pytanie: Co robi!? odpowiada, !e nic i dodaje: Uczy!, uczy! i jeszcze raz uczy! przywo$uj&c Lenina, ktry po kl%sce rewolucji styczniowej wyjecha$ na szwajcarsk& wie" czyta# Hegla 37. Studia gejowskolesbijskie maj& cz%sto nieco bardziej zadaniowy charakter, nawet je"li zadaniem tym jest kwestia legitymizacji czy reprezentacji. Nie b%d% tutaj odnosi$ si% do debaty wok$ kryzysu obu tych procedur (zw$aszcza w kontek"cie debat o liberalnej demokracji), co usprawiedliwi% tym, !e na gruncie wsp$czesnych bada( LGBT post%powanie takie ma charakter nader prowizoryczny. Nie odnosi si% ono do !adnej metafizyki czy szeroko rozumianej ontologii p$ci/seksualno"ci. Studia gejowskolesbijskie doceniaj& jednak

35

Ch. Pullen, Introduction [w:] Ch. Pullen, M. Cooper [ed.], LGBT Identity and New Online Media, Routledge, LondonNew York 2010, s. 4.
36

Na ten temat zob. R. Dyer: Popkultura jest polityczna. Z Richardem Dyerem rozmawia Samuel Nowak, MOCAK Forum 1(3) 2012, s.4850.
37

S. )i*ek, S. %i&ek, Przemoc. Sze'" spojrze( z ukosa, prze'. A. Grny, Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2010, s.11. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((V

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

wa!ko"# czego", co Jeffrey Weeks nazywa koniecznymi fikcjami 38, a ktre pomagaj& organizowa# nasze !ycie i do"wiadczenie codzienno"ci. Owa celowo"# nie wyklucza krytycyzmu, $&cz&c za$o!enia agendy liberalnej i postulaty polityki r!nicy. Jak pisze w kontek"cie debat o queerowaniu akademii oraz studiw gejowskolesbijskich Robyn Wiegman:
Nie jest to argument na rzecz porzucenia liberalnego podej"cia w$&czania mniejszo"ci; chodzi o to, !e projekt queerowania uniwersytetu nie mo!e zosta# osi&gni%ty poprzez przywo$anie bur!uazyjnej podmiotowo"ci jako horyzontu naszych politycznych nadziei 39.

Argument drugi: studia LGBT i konteksty ekonomiczne (2) Drugi argument przemawiaj&cy za si%gni%ciem do perspektywy studiw LGBT rwnie! po"rednio wynika ze zwi&zkw tej dyscypliny ze studiami kulturowymi, przy czym maj& one nieco lu'niejszy charakter. Mam tu na my"li zainteresowanie studiw gejowskich kontekstem spo$ecznoekonomicznym, ktre zwykle sprowadza si% do bada( nad relacjami pomi%dzy kapitalistyczn& gospodark& wolnorynkow& a politykami seksualnych to!samo"ci. Nale!y jednak poczyni# tu dwie uwagi. Po pierwsze termin kapitalizm nie ma jednej ostrej definicji: nawet w kr%gu Europy Zachodniej funkcjonuj& r!ne wariacje gospodarek kapitalistycznych. Warto jednak zauwa!y#, !e polityczne konsekwencje kryzysu finansowego, ktry rozpocz&$ si% p'nym latem 2008 roku w USA, a wkrtce ogarn&$ Europ%, wskazuj& na wyra'ne ci&!enie ku modelowi neoliberalnemu, ze s$abn&c& rol& pa(stw narodowych i rezygnacj& z koncepcji pa(stwa opieku(czego oraz coraz s i l n i e j s z & p o z y c j & M i % d z y n a ro d o w e g o F u n d u s z u Wa l u t o w e g o o ra z transnarodowych instytucji finansowych. Je"li proces ten nadal b%dzie przebiega$ w tym kierunku, a nic niestety nie wskazuje na nadchodz&c& rewolucj%, by$by to kolejny argument na rzecz w$&czenia kontekstu ekonomicznego w obr%b kulturowych bada( nad seksualno"ci&, a tym samym dobre uzasadnienie dla warto"ci projektu studiw gejowskolesbijskich.
38

J. Weeks, Invented Moralities: Sexual Values in an Age of Uncertainty, Columbia University Press, Cambridge 1995, s. 86-101.
39

R. Wiegman, Queering the Academy The Gay 90. [w:] T. C. Foster, C. Siegel, E. E. Berry E.E. (ed.), The Gay 90s: Disciplinary and Interdisciplinary Formations in Queer Studies, New York University Press, New York 1997, s. 17. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!P

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

Po drugie, badaczy i badaczki seksualno"ci interesuje zwykle wielo"# kontekstw, gdzie rynek jest wy$&cznie jednym z elementw wi%kszej sieci. Dlaczego zatem upatruj% tutaj szczeglnej warto"ci studiw LGBT? My"l%, !e na gruncie teorii queer procesy wolnorynkowe wci&! pozostaj& stosunkowo s$abo rozpoznanym i opracowanym tematem. Z pewno"ci& wkrtce zmieni si% to ze wzgl%du na obecn& sytuacj% spo$ecznopolityczn&, wymagaj&c& w tej kwestii teoretycznej interwencji. W tym zakresie studia gejowskolesbijskie maj& ju! spory dorobek, oczywi"cie skrojony na potrzeby momentu, w ktrym powstawa$y poszczeglne opracowania. Jednak!e tradycja marksowska, z ktrej wyros$y studia kulturowe, wydaje si% z impetem wraca# do akademickiej gry, a przywo$any ju! wcze"niej )i*ek nale!y (obok intelektualistw "redniego pokolenia, takich jak m.in. Chantal Mouffe, Jacques Rancire, John Hutnyk, Michael Hardt) do najbardziej rozpoznawalnych kontynuatorw krytycznego marksizmu. W przypadku specjalizacji LGBT zainteresowanie kapitalizmem ma dwa wymiary. (a) Z jednej strony istnieje korpus tekstw, w ktrych badacze podejmuj& prby zrozumienia to!samo"ci LGBT jako "ci"le zwi&zanych z przemianami wywo$anymi poprzez przej"cie do gospodarek kapitalistycznych i wi&!&c& si% z tym modernizacj& spo$ecze(stw. Klasyczny tekst Johna DEmilio mo!e s$u!y# tutaj za dobr& ilustracj%, $&czy on bowiem perspektyw% konstruktywistyczn& i krytyczn&. Pozwol% sobie przytoczy# d$u!szy cytat. Autor pisze:
[] geje i lesbijki nie istnieli zawsze. S& oni raczej produktem historii i zaistnieli w szczeglnym historycznym momencie. [] to historyczny rozwj kapitalizmu umo!liwi$ du!ej liczbie m%!czyzn i kobiet w p'nym XX w. nazywa# siebie gejami i lesbijkami, postrzega# si% jako cz%"# wsplnoty podobnych kobiet i m%!czyzn, i organizowa# si% politycznie na podstawie tej to!samo"ci 40.

Rozumowanie badacza wskazuje, !e narracj%, w my"l ktrej osoby LGBT zawsze istnia$y i tylko czeka$y, a! Zeitgeist dojrzeje, aby mog$y one ujawni# si% "wiatu, powinni"my postrzega# jako nieustannie konstruowan& opowie"#41, ktra ma swj polityczny u!ytek w uzasadnieniu funkcjonowania i roszcze( tej grupy spo$ecznej. W komentarzu do tekstu DEmilio wsp$czesna badaczka Ann Pellegrini zauwa!a, !e rozdzielaj$c seksualn$ przyjemno&! od prokreacji, kapita% tworzy warunki, w ktrych niektre kobiety i niektrzy m"#czy(ni
40 41

J. DEmilio, Capitalism and..., s.102. Czyli Weeksowsk$ konieczn$ fikcj".

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!!

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

mog$ organizowa! swoje osobiste #ycia i do&wiadcza! ich wok% poci$gu do tej samej p%ci42 . Historyczny esej DEmilio mo!e wyda# si% nieco oczywisty z perspektywy teorii postfeministycznej. Miejmy jednak na uwadze, !e powsta$ na prze$omie lat 70. i 80. Wtedy stanowi$ istotny wk$ad w p&czkuj&c& debat% kwestionuj&c& esencjonalne i transhistoryczne ujmowanie kultury oraz to!samo"ci gejowskiej. Pozostaje przy tym wa!nym i zaskakuj&co aktualnym punktem odniesienia w akademickiej debacie oraz dowodzi cennych intuicji studiw gejowsko lesbijskich jeszcze przed nadej"ciem ery teorii inspirowanej pracami Michela Foucaulta. Ponadto autor dokonuje w swoim studium wa!nego powi&zania spo$ecznej regulacji seksualno"ci z kapitalistycznym systemem produkcji. Wynikaj& st&d dwie wa!ne implikacje, tym bardziej istotne je"li zechcemy da# studiom LGBT szans% na rodzimym gruncie. Pierwsza ma charakter historyczny. Oczywi"cie DEmilio odnosi swoje rozwa!ania do krajw anglosaskich: przede wszystkim Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, tak!e do Australii. W moim przekonaniu tekst ten znakomicie koresponduje jednak z charakterem przemian spo$ecznoekonomicznych zwi&zanych z transformacj& ustrojow& w 1989 roku. Kapitalizm wkroczy$ do Polski z si$&, ktra dokona$a najbardziej drastycznych rekonfiguracji stosunkw spo$ecznych oraz destabilizacji !ycia rodzinnego. Procesy te zainicjowa$y mechanizmy skutkuj&ce pojawieniem si% gejowskiej i lesbijskiej to!samo"ci umo!liwi$y one wi%ksz& mobilno"# jednostek, powstanie miejsc spotka(, zrzeszanie si% i zak$adanie organizacji, wreszcie otwart& dzia$alno"# w przestrzeni publicznej. Druga implikacja wi&!e si% z przestrzeni& mediw, najpierw drukowanych, a p'niej elektronicznych, ktra okaza$a si% kluczowa dla rozwoju podmiotowo"ci LGBT. To!samo"# te nie tyle jednak zosta$y zbudowane w oparciu o lokalne do"wiadczenie, co sta$y si% szczegln& koniunkcj& przyby$ych do Polski strategii zachodnich ruchw LGBT i towarzysz&cych im narracji z lokalnymi do"wiadczeniami podmiotowo"ci. Przyk$adowo, s$owo gej, ktre wypiera homoseksualist% i pederast%, jest tego najlepszym dowodem. Przywo$any tutaj trop wskazuje wi%c na konieczno"# osadzenia wszelkich bada( nad seksualno " ci & w kontekstach przemian spo $ ecznoekonomicznych. Przypomn%, !e my"lenie takie, zawsze dalekie od ekonomicznego determinizmu, le!y u podstaw projektu Richarda Hoggarta. Warto wi%c przypomnie# to wszelkim
42

A. Pellegrini, Consuming Lifestyle: Commodity Capitalism and Transformations in Gay Identity [w:] A. Cruz Malave A., M.F. Manalansan IV [ed.], Queer Globalizations: Citizenship and the Afterlife of Colonialism, New York University Press, LondonNew York 2002, s. 36. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!O

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

rodzimym kulturoznawcom zainteresowanym problematyk& p$ci i seksualno"ci: konteksty ekonomiczne nie mog& pozosta# zignorowane. Studia gejowsko lesbijskie oferuj& w tym zakresie spore zasoby teorii. (b) Drugim nurtem badawczym w studiach LGBT, gdzie daje si% dostrzec wyra'ne zainteresowanie ekonomicznym wymiarem praktyk kulturowych, s& prace po"wi%cone strategiom przyjemno"ci twrczych oraz wywrotowych odczyta( realizuj&cych si% w kulturze popularnej, b%d&cej (przynajmniej do niedawna) rezultatem zorganizowanej produkcji instytucjonalnej. Inaczej mwi&c, badaczy i badaczki interesuj& sposoby, poprzez ktre twory kultury produkowanej masowo i przemys$owo staj& si% (lub maj& szans% sta# si%) przestrzeni& wygranych walk o znaczenia. Zatem praktyki kulturowe, ktre bezpo"rednio wi&!& si% z instytucjami pragn&cymi utrzyma# heteronormatywn& hegemoni%, nie musz& wcale jej legitymizowa# i podtrzymywa#. Wr%cz przeciwnie, mog& sta# si% narz%dziem jej nieustannej kontestacji oraz destabilizacji. Argument ten wi&!e si% z kolejnym, czyli z zainteresowaniem studiw gejowskolesbijskich kultur& popularn& jako tak&. Poniewa! kwestii tej po"wi%ci$em nieco uwagi w innych pracach, tutaj zasygnalizuje j& krtko odwo$uj&c si% Alexandra Dotyego. Pisze on: [] mam wie&ci dla heteroseksualnej kultury: wasze odczytania tekstw s$ dla mnie najcz"&ciej alternatywnymi i zazwyczaj wydaj$ mi si" desperackimi prbami zaprzeczenia queerowo&ci, ktra w tak oczywisty sposb jest cz"&ci$ kultury masowej 43. Argument trzeci: zakochaj si" w popkulturze (3) Tym samym przechodz% do trzeciego argumentu na rzecz studiw gejowskolesbijskich, czyli doceniania kultury popularnej. W oczywisty sposb jest to echo jej zwi&zkw ze studiami kulturowymi i mg$bym potraktowa# argument drugi i trzeci jako rozwini % cie pierwszego. Dokona $ em tego wyodr%bnienia przede wszystkim z powodw analitycznych, chocia! istniej& sensowne przes$anki na rzecz osobnego ich traktowania. Mam tu na my"li typow& dla studiw LGBT specjalizacj% i tak prace po"wi%cone kapitalizmowi niekoniecznie musz& odnosi# si% do kultury popularnej, a te po"wi%cone codzienno"ci nie musia$y od razu czerpa# z marksistowskich analiz procesw rynkowych. Wynika to (i oczywi"cie znw jest to scheda po studiach kulturowych) z
43

A. Doty, Making..., s. xii.

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!L

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

nastawienia na badania typu studia przypadku (case studies), przy czym raz jeszcze podkre"l%, !e prawie zawsze towarzyszy im warstwa metarefleksyjna. Afirmatywne podej"cie studiw kulturowych do kultury popularnej jest jednym z ich g$wnych wyr!nikw. Przyk$adowo, Chris Rojek proponuje rozumie# histori% studiw kulturowych jako cztery nak$adaj&ce si% na siebie momenty, ktre zainicjowa$ w$a"nie moment narodowopopularny 44. Tak!e badania LGBT nie podzielaj& elitaryzmu i uprzedze( przedstawicieli szko$y frankfurckiej, z rzadka pos$uguj&c si% poj%ciem kultury masowej na rzecz kultury popularnej. Oczywi"cie wsp$czesne studia kulturowe s& du!o bardziej niejednoznaczne w swoim entuzjazmie wobec tego, co popularne i lubiane. Na przyk$ad Douglas Kellner, przedstawiciel trzeciego pokolenia szko$y frankfurckiej, ktrego prace bez w&tpienia przynale!& do tradycji kulturoznawczej 45, docenia mo!liwo"ci i szanse, jakie daj& nowe media, b%d&c przy tym krytycznym wobec ich koligacji z turbokapitalizmem. Studia lesbijskogejowskie wydaj& si% w tym wypadku nieco mniej ambiwalentne; co wi%cej, wi%kszo"ci ich przedstawicieli uda$o si% unikn&# b$%dw wczesnego feminizmu akademickiego, ktrego niegdysiejsze pretensje pod adresem kultury popularnej do dzisiaj odbijaj& si% teoretyczn& czkawk& 46. Modelowym przyk$adem takiego optymistycznego podej"cia mo!e by# wczesny tekst Richarda Dyera In Defense of Disco. Pozwol% sobie przypomnie# tutaj wielokrotnie przytaczany cytat z tekstu autora:
[] disco nie zmieni "wiata ani nie wywo$a rewolucji, ale nie wywo$a jej tak!e sztuka i zbyteczne jest tego oczekiwa#. Jednak!e, cz%"ciowo poprzez otwarcie naszego do"wiadczenia, cz%"ciowo poprzez zmian% kategorii, sztuka i disco mog& mie# zastosowanie. [] if it feels good, use it 47.

Zaznaczy$em wcze"niej, !e kontekst kultury popularnej, jej konwencji i gatunkw b%dzie jednym z kluczowych dla sformu$owania mojej perspektywy badawczej. Ogranicz% zatem ten akapit do wskazania na inne prace i w&tki po"wi%cone kulturze popularnej w studiach gejowskolesbijskich. Oczywi"cie

44 45 46

zob. Ch. Rojek, Cultural Studies, Polity, Cambridge 2007. Kellner jest autorem m.in. wa#nej antologii Media and Cultural Studies.

Warto przy tej okazji zaznaczy!, #e wsp'czesny feminizm akademicki jest wielkim sojusznikiem takiego podej&cia, tak#e ze wzgl"du na swoje wyzbyte nonszalancji podej&cie do form popularnych. Perspektywa (post) feministyczna znakomicie przeplata si" z uj"ciem studiw LGBT.
47

R. Dyer, Only Entertainment, Routledge, London-New York 2002, s. 159.

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!Q

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

centralne miejsce zajmowa$y do niedawna kino (pionierskie prace Vito Russo, Richarda Dyera, Thomasa Waugh) oraz telewizja. Sasha Roseneil s$usznie zwraca przy tej okazji uwag%, !e w ostatnich latach telewizja wnios%a nieheteronormatywn$ wra#liwo&! do milionw domw 48. Przywo$a$em wcze"niej krtko Dotyego, cytuj&c fragment wst%pu do jego ksi&!ki Making Things Perfectly Queer, przynale!&cej do specyficznego kanonu studiw LGBT. Wynika to nie tyle z obszaru badawczego, ile z odwrcenia klasycznego pytania o wp$yw mediw (w domniemaniu z$y wp$yw) na pytanie o to, co z mediami robi& aktywne publiczno"ci. Queerowo"# b%dzie zatem efektem lektury polisemicznych tekstw, a znaczenia efektem nieustannej negocjacji. Jak bowiem zauwa!aj& Alexander Doty i Corey K. Creekmur we wst%pie do antologii Out in Culture, zebrane przez nich [] odczytania [r!nych form wsp$czesnej kultury masowej] kwestionuj$ hegemoniczn$ struktur" reprezentacji i opinii kulturowego mainstreamu, ktry okre&la si" jako przymusow$ heteroseksualno&! (Adrienne Rich), heteroseksualn$ matryc" (Judith Butler) czy heteroseksualny umys% (Monique Wittig) i dodaj&, !e [] homoseksualni m"#czy(ni i kobiety zawsze pozostawali w bliskim i skomplikowanym zwi$zku z kultur$ masow$ 49. Inni autorzy, Paul Burston i Collin Richardson w szczeglny zwi&zek nazywaj& queerowym romansem 50 i my"l%, !e to okre"lenie dobrze oddaje rwnie! pewn& nami%tno"#, ktra podszywa mj projekt. Akurat para badaczy si%ga w du!ej mierze do koncepcji Jacquesa Lacana oraz teorii queer, niemniej nie koliduje to z pe$nym zaufania spojrzeniem na popularne formy kultury. O ile jednak Burston i Richardson ogniskuj& swoj& debat% wok$ potrzeby przeniesienia punktu ci%!ko"ci teorii kultury popularnej z obszaru p$ci na rzecz przezwyci%!enia tej kategorii (co sytuuje ich przedsi%wzi%cie w kr % gu teorii poststrukturalnej), mnie interesowa # b % dzie operacyjne zastosowanie pewnych kategorii w celu przyjrzenia si % przyjemno " ciom odbiorczym, ktre s& wtedy mo!liwe. St&d te! perspektywa studiw LGBT w badaniach nad kultur& popularn& wydaje mi si% bardziej uzasadniona i por%czna.

48 49

S. Rosenail, The Heterosexual/Homosexual Binary [w:] Handbook of Lesbian and..., s.37.

C.K. Creekmur, A. Doty, Out in Culture. Gay, Lesbian and Queer Essays on Popular Culture, Cassel, London 1995, s. 1.
50

zob. P. Burtson, C. Richardson, Introduction [w:] tych#e [ed.] Queer Romance. Lesbians, gay men and popular culture, Routledge, London-New York 1995, s.111. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!R

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

Argument czwarty: napi"cia s# twrcze (4) Ostatni argument, ktry chcia$bym przywo$a# na poparcie wybranej przeze mnie perspektywy studiw gejowskolesbijskich, wi&!e si% z miejscem tego nurtu badawczego we wsp$czesnej teorii. Prawd& jest, !e istnieje szczeglne napi%cie pomi%dzy studiami gejowskolesbijskimi a teori& queer, lecz ma ono charakter du!o bardziej dialogiczny i twrczy, ni! mog$oby si% na pierwszy rzut oka wydawa#. Chocia! wielu badaczy nie kryje wci&! swojej bezkrytycznej sympatii dla stanowisk postmodernistycznych (zobaczymy, jak d$ugo), nie neguj& oni znaczenia ani wagi dorobku studiw gejowskolesbijskich, tym bardziej !e oba nurty badawcze mieszcz& si% w szeroko rozumianych queer studies. My"l%, !e mo!na wyr!ni# tutaj dwojakiego rodzaju postawy. Za pierwszy przyk$ad mog& pos$u!y# projekty queerowania studiw gejowskolesbijskich, czyli otwierania ich na propozycje poststrukturalnego feminizmu przy jednoczesnym za$o!eniu, !e gra wci&! jest warta "wieczki. Zadania takiego podj&$ si% m.in. Thomas Piontek, ktry swj zamys$ zrealizowa$ z perspektywy bli!szej spo$ecznej teorii r!nicy. Jak konkluduje badacz:
[] chocia! nie powinni"my porzuca# liberalnego programu w$&czania mniejszo"ci, ktry reprezentuje specjalizacja studiw gejowskolesbijskich, powinni"my rzuci# wyzwanie modus operandi zarwno tej instytucjonalizacji, jak i jej teoretycznym podstawom []. W rzeczy samej raczej queerowanie studiw gejowskolesbijskich ni! zamienianie ich w queer studies mo!e by# jedynym sposobem uczynienia spornego zwi&zku pomi%dzy tymi dwoma paradygmatami produktywnym, pomagaj&c jednocze"nie zapewni#, !e studia gejowskolesbijskie b%d& funkcjonowa# w podobnym dynamicznym i spornym zwi&zku z uniwersytetem jako takim 51 .

Drugim przyk$adem wzajemnego kszta$towania si% zwi&zkw pomi%dzy teori& queer a studiami LGBT jest postawa polegaj&ca na uznaniu zasadno"ci postulatw teorii postFoucaultowskiej przy jednoczesnym zainteresowaniu ich praktyczn& realizacj&. Omawiaj&c ten problem, Judith Roof52 rozr!nia postmodernizm i my"l poststrukturalistyczn&, rozumiej&c ten pierwszy w kategoriach estetycznych (w tym sensie geje i lesbijski jako podmioty/projekty to!samo"ciowe przynale!& do
51 52

T. Piontek, Queering..., s.97.

J. Roof, Postmodernism [w:] A. Medhurst, R. S. Munt S.R. [ed.], Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, Cassell, LondonWashington 1997, s. 176185. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!S

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

rzeczywisto"ci postmodernistycznej), podczas gdy teoria poststrukturalna ze swoim naciskiem na performatywno"#, temporalno"# i fragmentaryczno"# podwa!a kategori% podmiotu i produkuj&cy j& system w$adzy jako ca$o"#. Zatem skuteczne strategie polityczne, je"li tylko nie chc& osun&# si% w kategorie modernistyczne, musz & zosta # uzasadnione przez ustalenia my " li poststrukturalnej. W ten sposb [] to, co rozpocz"to jako studia lesbijsko gejowskie mo#e sta! si" projektem, ktry rozszerza swoje rozumienie poza to#samo&! 53. Oczywi"cie ka!de z przyj%tych tutaj rozumowa( podpiera si% ustaleniami radykalnej teorii krytycznej. Jednak!e w !adnym wypadku nie odrzuca studiw LGBT, widz&c w nich raczej pewien punkt w%z$owy w przemianach wsp$czesnej teorii spo$ecznej. Z drugiej strony mo!na tak!e powiedzie#, !e si%ganie do studiw gejowskolesbijskich nie oznacza absolutnego odrzucenia teorii queer, lecz traktowanie jej bardziej krytycznie, operacyjnie oraz instrumentalnie. Na zako(czenie tego artyku$u, w ktrym stara$em si% broni# studiw gejowskolesbijskich, pozwol% sobie jeszcze na krtkie odniesienie do Stuarta Halla. W ten sposb krtko podsumuj% warto"# studiw gejowskolesbijskich oraz jeszcze dookre"l% dlaczego uwa!am, !e perspektywy tej nie mo!na ignorowa#. Hall zaproponowa$ w po$owie lat 80., aby postmodernizm rozumie# z jednej strony jako [] &wiat, ktry marzy o sobie, #e jest ameryka'ski, a z drugiej [] jako kolejn$ wersj" owej historycznej amnezji charakterystycznej dla ameryka'skiej kultury tyranii nowego54. Przystaj% na t% interpretacj% Halla, gdy! zadziwiaj&co dobrze pomaga ona zdiagnozowa# pewne problemy, przed ktrym staj& wsp$czesne teorie spo$eczne, licytuj&ce si% na krytyczny radykalizm. W tym sensie nale!y patrze# na ka!d& teori% jako na dziecko swojego czasu i miejsca; genealogia taka odsy$a nas zatem do szczeglnego momentu, a ten nie daje si% $atwo prze$o!y# na inne konteksty kulturowe. Tutaj podzielam opini% Paw$a Leszkowicza, ktry trafnie zauwa!a, !e
[] w spo$ecze(stwach, w ktrych podstawowe prawa nie s& gwarantowane [w tym prawa do zwi&zkw partnerskich] [...] to niestety wci&! homoseksualizm, a nie amorficzny queer, jest pod obstrza$em. W takim klimacie to!samo"ciowa

53 54

J. Roof, Postmodernism..., s.183.

cyt. za D. Morley, K. Robins, Spaces of Identity. Global Media, Electronic Landscapes and Cultural Boundaries, Routledge, LondonNew York 2002, s.127. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!T

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

homoseksualna subkultura jest jedn& z najbardziej radykalnych i opozycyjnych tendencji [...] 55.

Co prawda musz% uczciwie przyzna#, !e Leszkowicz nie rozwija tej tezy 56, jednak bior% intuicj% historyka sztuki za dobr& monet%. Oczywi"cie uwa!ny czytelnik zapyta, czy przypadkiem nie pope$niam podobnego b$%du studia gejowskolesbijskie nie s& bynajmniej rodzimym wynalazkiem. Podkre"l% raz jeszcze: narz%dzia oferowane przez studia LGBT s$u!& refleksyjnemu opisowi wybranych praktyk spo$ecznych i kulturowych. Poniewa! nie zak$ada si% tutaj !adnych sztywnych przes$anek, du!a elastyczno"# studiw lesbijskogejowskich pozwala uzupe$nia# t% perspektyw% o inne perspektywy badawcze, a to skutkuje wi%ksz& swobod& i bardziej nieoczekiwanymi wnioskami. Ze wzgl%du na swoj& interdyscyplinarno"# i koligacje ze studiami kulturowymi studia gejowsko lesbijskie s& projektem pe$nym nadziei i optymizmu, cho# trzeba mocno si% pilnowa#, aby nie popa"# w populizm. Alternatywa zaimplementowania takiej perspektywy w rodzimej humanistyce jest jednak na tyle kusz&ca, !e maj&c na uwadze przedstawione wcze"niej w&tpliwo"ci nie podj%cie jej wydaje si% wynika# wy$&cznie z nonszalancji. W przeciwnym razie grozi nam hegemonia jednej perspektywy badawczej, a w nauce nie mo!e chyba przydarzy# si% nic bardziej fatalnego, ni! epistemologiczna przewidywalno"#. Kiedy wi%c Jacek Kochanowski na"miewa si% ze studiw LGBT, pisz&c, !e to niekiedy przybieraj$ce posta! groteskow$ rozszerzanie akronimu jest czyst$ uzurpacj$, bowiem lektura niemal ka#dej antologii teksw sygnowanej "LGBT studies" dowodzi, #e chodzi wci$# o studia gejowskie, z lesbijkami na doczepk" i symbolicznie zaznaczon$ "reszt$" 57, warto przypomnie#, !e nawet a mo!e przede wszystkim na gruncie nauki, ten si% "mieje, kto si% "mieje ostatni.

55 56

P. Leszkowicz, Art Pride. Polska sztuka gejowska, Wydawnictwo Abiekt, Warszawa 2010, s. 9.

Jak kontynuuje t" my&l sam autor: [] dlatego porzu"my teoretyczne rozwa$ania i ich fascynuj)cy labirynt, ktremu po'wi#cono wiele akademickich rozpraw. Tym samym Leszkowicz ucieka przed obron$ przyj"tych za'o#e%, co z pewno&ci$ mo#e by! polem popisu dla jego polemistw.
57

J. Kochanowski, Spektakl i wiedza. Perspektywa spo!ecznej teorii queer, Wydawnictwo WschdZachd, +d, 2009, s. 21. ?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!U

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

Bibliografia: D. Altman, Global Sex, University of Chicago Press, Chicago 2001. Baer M., 2004, Najzdrowszy ze sceptycyzmw? Koncepcje p$ci i seksualno"ci w antropologii spo$eczno-kulturowej [w:] Gender. Konteksty, Radkiewicz M. [red.], Krakw, s.1125. Basiuk T., 2012, Coming out as queer: kontekst ameryka(ski, kontekst polski [w:] K$osowska M., Drozdowski M., Stasi(ska A. [red.], Strategie queer. Od teorii do praktyki, Warszawa s.6077. L. Birke, Unusual Fingers [w:] Handbook of Lesbian and Gay Studies, D. Richardson, S. Seidman (ed.), Sage, London Thousand Oaks New Delhi 2002. J. Boswell, Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality, University of Chicago Press, Chicago London 1980. A. Bray, Homosexuality in Renaissance England, Columbia University Press, London 1982. J. Butler, Uwik%ani w p%e!, prze$. K. Krasuska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008. J. Champagne, Stop Reading Films! Film Studies, Close Analysis, and Gay Pornography [w:] Cinema Journal, Vol. 36, No. 4 (Summer, 1997) s.7697. G. Chauncey, The Strange Career of the Closet: Gay Culture, Consciousness, and Politics from the Second World War to the Gay Liberation Era, 2012 [w druku] A Companion to Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, and Queer Studies, G.E. Haggerty, M. McGarry (ed.), Blackwell, Oxford 2007. J. DEmilio, Capitalism and Gay Identity [w:] A. Snitow, Ch. Stansell, S. Thompson [ed.], Powers of Desire: The Politics of Sexuality, Monthly Review Press, New York 1983. DeCentring Western Sexualities: Central and Eastern European Perspectives, R. Kulpa, J. Mizieli(ska [ed.], Ashgate, FarnhamBurlington 2012. J. Dollimore, Bisexuality [w:] A. Medhurst, R. S. Munt S.R. [ed.], Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, Cassell, LondonWashington 1997.

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((!V

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

A. Doty, Making Things Perfectly Queer. Interpreting Mass Culture, University of Minnesota Press, LondonMinneapolis 1993. R. Dyer, Now You See It: Studies in Lesbian and Gay Film, Routledge, LondonNew York 2002. R. Dyer, Only Entertainment, Routledge, London-New York 2002. R. Dyer, Popkultura jest polityczna. Z Richardem Dyerem rozmawia Samuel Nowak, MOCAK Forum 1(3) 2012, s.4850. The Gay 90s: Disciplinary and Interdisciplinary Formations in Queer Studies, T. C. Foster, C. Siegel, E.E. Berry (ed.), NYU Press, New York 1997. Gay and Lesbian Literary Heritage, Summers C.J. [ed.], Routledge, LondonNew York 2002. S. Hall, The Emergence of Cultural Studies and the Crisis of the Humanities [w:] October 53(3) 1990, s.1123. Handbook of Lesbian and Gay Studies, D. Richardson, S. Seidman (ed.), Sage, London Thousand Oaks New Delhi 2002. N.T. Hoang, The Resurrection of Brandon Lee: The Making of a Gay Asian American Porn Star [w:] L. Williams [ed.], Porn Studies, Duke Univeristy Press, DurhamLondon. J. D. Katz, The Invention of Heterosexuality, University of Chicago Press, Chicago 2007. J. Kochanowski, Fantazmat zr#NICowanysocjologiczne studium przemian to#samo&ci gejw, Universitas, Krakw 2004 J. Kochanowski, Spektakl i wiedza. Perspektywa spo%ecznej teorii queer, Wydawnictwo WschdZachd, +d' 2009. Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, A. Medhurst, R.S. Munt [ed.], Cassel, London Washington 1997. P. Leszkowicz, Art Pride. Polska sztuka gejowska, Wydawnictwo Abiekt, Warszawa 2010. J. Mizieli(ska, (De)Konstrukcje kobieco&ci: podmiot feminizmu a problem wykluczenia, S$owo/Obraz, Gda(sk 2004. D. Morley, K. Robins, Spaces of Identity. Global Media, Electronic Landscapes and Cultural Boundaries, Routledge, LondonNew York 2002.

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((OP

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

Out in Culture. Gay, Lesbian and Queer Essays on Popular Culture, C.K. Creekmur, A. Doty [ed.], Cassel, London 1995. M. Nussbaum, The Professor of Parody, The New Republic, 02.12.1999. A. Pellegrini, Consuming Lifestyle: Commodity Capitalism and Transformations in Gay Identity [w:] A. CruzMalave A., M.F. Manalansan IV [ed.], Queer Globalizations: Citizenship and the Afterlife of Colonialism, New York University Press, LondonNew York 2002. T. Piontek, Queering Gay and Lesbian Studies, University of Illinois Press, Chicago 2006. Ch. Pullen, Introduction [w:] Ch. Pullen, M. Cooper [ed.], LGBT Identity and New Online Media, Routledge, LondonNew York 2010. Queer Romance. Lesbians, gay men and popular culture, P. Burtson, C. Richardson [ed.], Routledge, London-New York 1995, s.111. Ch. Rojek, Cultural Studies, Polity, Cambridge 2007. J. Roof, Postmodernism [w:] A. Medhurst, R. S. Munt S.R. [ed.], Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, Cassell, LondonWashington 1997. S. Rosenail, The Handbook of Lesbian and Gay Studies [w:] D. Richardson, S. Seidman [ed.], Sage, London Thousand Oaks New Delhi 2002. S. Seidman, Identity and Politics in a Postmodern Gay Culture [w:] The Fear of a Queer Planet, M. Warner [ed.], LondonNew York 1991. K. Sender, Business, Not Politics. The Making of the Gay Market, Columbia University Press, New York 2004. A. Sinfield, Identity and Subculture [w:] A. Medhurst, R. S. Munt S.R. [ed.], Lesbian and Gay Studies. A Critical Introduction, Cassell, LondonWashington 1997. P. Szkudlarek, A spanner in the work, czy(li) narz"dzie w robocie. O u#yciach i nadu#yciach uj"! queerowych [w:] M. K$osowska, M. Drozdowski, A. Stasi(ska [red.], Strategie queer, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012. W. ,mieja, Przeciw konstrukcjonistom. Teoria queer i jej krytycy, Przestrzenie teorii 2010 nr 13, s.223242. J. Weeks, Invented Moralities: Sexual Values in an Age of Uncertainty, Columbia University Press, Cambridge 1995.

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((O!

"#$%&'()*+#,((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((("-./01(23456"75893":04"703;(<317-=61>41

R. Wiegman, Queering the Academy The Gay 90 [w:] T. C. Foster, C. Siegel, E. E. Berry E.E. (ed.), The Gay 90s: Disciplinary and Interdisciplinary Formations in Queer Studies, New York University Press, New York 1997. G. Woods, A History of Gay Literature: The Male Tradition, Yale University Press, New HavenLondon 1999. S. )i*ek, Przemoc. Sze&! spojrze' z ukosa, prze$. A. Grny, Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2010.

?@A&B'CD(,%'E%@*AF#+GAHI(J*'K(L(M!LN(OP!O((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((OO