UDK 94(497.11) 1810/1811:070(=161.

1)

Milorad P. Radusinovi}

TRI RUSKE VIJESTI O RUSKO-SRPSKOJ VOJNOJ SARADWI IZ VREMENA PRVOG SRPSKOG USTANKA 18101811. GODINE
SA@ETAK: Ruska {tampa je pratila doga|aje donose}i kra}e i du`e izvje{taje o Prvom srpskom ustanku. Kad je krajem 1806. godine Srbija prihvatila i vojnu saradwu s Rusijom protiv Turske, napisi u {tampi su se umno`ili. Savezni{tvo mo}ne ruske carevine i male Srbije, prolaze}i kroz razna isku{ewa, vremenom je oja~alo. To se posebno osjetilo na podru~ju isto~ne Srbije. KQU^NE RE^I: general Zas, Dunav, Timok, grof Kamenski, Ni{, Deligrad, Srbija, Rusi, Srbi, Dunavska armija

Ruska {tampa je donosila vijesti o Prvom srpskom ustanku. Me|u takvim ~asopisima se isticao Politi~eskij `urnal u rubrici Rusko-turski rat. U prvom ~lanku pod istim naslovom na 5 stranica dat je pregled rusko-turskog rata od kraja 1806. do 1810. godine. U prvoj vijesti se vi{e govorilo o borbama 1809. i 1810. godine, a o uspje{noj akciji za oslobo|ewe isto~ne Srbije 1807. nije napisana ni rije~.1 Slavile su se ruske pobjede kod Ru{~uka (7. septembra 1810. godine) Svi{tova i @ur`e. Tad se pomiwu Srbi kao ruski saveznici, a ruski ~asopis je to objavio u februaru 1811. godine. Zapostavqaju}i borbe na tlu Bugarske, ograni~i}emo se na vijesti koje se odnose na Srbe i Srbiju. Prva vijest: ... Tako|e mnoga mala utvr|ena mjesta predala su se Dunavskoj armiji, koja se nalazila pod komandom generala Zasa,2 wu su poja~ali hrabri Srbi, omogu}avaju}i da se ostvare daqi planovi hrabrog vojU ovom pregledu nisu pomenute bitke na Malajnici i [tubiku (1807), kao ni prethodni komandanti Moldavske armije: Miheqson (umro 1807), Prozorovski (umro 1809), Bagration (umro 1812). Od srpskih vojvoda, osim Kara|or|a, rijetko je ko pomenut, ako izuzmemo smrt Hajduk Veqka, zabiqe`ena 1813. u ~asopisu Vjestnik Jevropi / Vestnik Evrop, 20, 18. H-1813; Milorad P. R a d u s i n o v i }, Pregr{t ruskih tragova o Hajduk Veqku u doba Prvog srpskog ustanka 18041813, Razvitak, Zaje~ar 2004, broj 215216, str. 29. 2 A. P. Zas (1753-1815), generallajtnant i baron, komandovao 18101811. odredom ruske vojske u Maloj Vla{koj i Srbiji. Predlagao je da se wegov odred u Srbiji oja~a sa 6 bataqona i 3 eskadrona.
1

90 skovo|e ruske sile grofa Kamenskog3 koja je prodrla naprijed... Daqe navodi aktivnost ruske vojske kod Nikopoqa i Vidina da bi se anonimni autor napisa ponovo vratio na temu rusko-srpske saradwe: ... Me|utim, komandant Dunavske armije generallajtnant Zas zauzimao je jedno mjesto za drugim. [estog oktobra poslije bombardovawa u{ao je u tvr|avu Bregovo, ~iji se garnizon borio sa tolikom hrabro{}u da je od 1500 qudi, koji su ~inili garnizon, zarobqeno samo 100 qudi, dok su svi ostali bili isje~eni. General Zas je krenuo k Srbima sa odredom od 14000 qudi s kojima je stigao krajem oktobra u glavni srpski logor u Deligrad.4 Zbog ovoga je rusko-srpska sila narasla do 50000 ratnika.5 Ve} se pripremala da krene na Ni{, kako bi napala tamo{wu tursku vojsku, koja je brojala 40000 qudi i koju je veliki vezir odredio da pokori Srbiju, kad su daqe bitke privremeno prekinute-pregovorima. Glavni ruski komandant, grof Kamenski javio je Srbima da on po `eqi reis-efendije sultanovog, Mehuda raspravqa s wim o primirju. Vjerovatno je Porta shvatila opasnost, koja joj je prijetila od produ`avawa toliko nesre}nog rata, i ve} se pokajala {to se nije saglasila sa zahtjevima, ~iju je osnovu za pregovore postavila Rusija na mirnom kongresu koji je otvoren u februaru 1809. u Ja{iju.6 Ovi zahtjevi, sa kojima se Divan tada nije slo`io, bili su ustupawe Moldavije i Vla{ke7, kojim bi se stanovni{tvo Ruskog carstva pove}alo za milion podanika, i uklawawe engleskog poslanika iz Carigrada.8 Druga vijest u Politi~eskom `urnalu objavqena je u julskom broju. I tu je dosta prostora posve}eno borbama ruske armije na desnoj obali Dunava u Bugarskoj. Tada su ruski ~itaoci mogli saznati u najkra}im crtama o produ`etku rusko-srpske vojne saradwe. Druga vijest: ... Ruska armija sad je raspore|ena s nizom divizija na lijevoj obali Dunava; pored ostalog 3 divizije su koncentrisane oko @ur`e i pod komandom generala Lan`erona9 sa~iwavaju sredi{wi kor3 N. M. Kamenski (17761811), najmla|i komandant moldavske armije, do{ao na weno ~elo u 34. godini, ali je podlegao bolesti ve} u 35. godini. 4 Ovolika ruska vojska nije do{la u Deligrad, cifra je bila skromnija. 5 I ova navedena brojka izaziva na opreznost. 6 Autor napisa aludira na propale rusko-turske pregovore u Ja{iju. Naime, poslije primirja u Sloboziji u avgustu 1807. Rusi i Turci su odr`avali primirje sve do prvih mjeseci 1809. godine kad su obnovqena neprijateqstva u koja su uvu~eni i Kara|or|evi Srbi. 7 Rusi su smatrali da mogu da se domognu Vla{ke i Moldavije i ukqu~e ih u svoju dr`avnu teritoriju. Dr`ali su da }e Srbiju, koju su u ranijim vremenima prepu{tali austrijskoj sferi uticaja, staviti pod rusko pokroviteqstvo, a da Srbi, kao turski podanici, i daqe pla}aju sultanu umjereni danak. Kriju}i prave namjere, Rusi su podr`avali Srbe samo onoliko koliko su mogli da sakriju od podozrivih i zainteresovanih evropskih sila (Francuske, Austrije i, naravno, Turske). Wima je bilo te{ko da dobiju saveznike. To ih nije omelo da rade na definisawu srpskih granica, u koje je bilo ukqu~eno i Skopqe / Milorad P. R a d u s i n o v i }, Ruski tajni planovi na definisawu isto~nih granica Kara|or|eve Srbije (18041813), Razvitak, Zaje~ar 2003, broj 213214, s. 110112. 8 Politi~eski `urnal, fevral, 1811, str. 151154. 9 Lan`eron A. F. (17631831), grof, francuskog porijekla, generallajtnant, komandant korpusa u Dunavskoj armiji.

91 pus. Generallajtnant Voinov10 krenuo je s jednom divizijom obalom Dunava i pripojio je jedan korpus koji se vratio ispod Varne. Na desnom krilu ruske vojske stajao je jo{ jedan korpus s one strane Dunava kod rijeke Timok; wegov glavni {tab nalazio se u Blasku. Ovaj korpus je odr`avao vezu sa Srbima, kojih je bilo 18000 qudi11 i, kako se ~uje spoji}e se kod Timoka sa Rusima radi nadgledawa pokreta turske vojske.12 Tre}a vijest, kao i prethodna, objavqena je u julskom broju istog ~asopisa i odnosila se na 1811. godinu. U woj se opovrgavalo da se rat s Turcima prekinuo. Kao i u prethodnim vijestima, ne pomiwu se srpski ustani~ki prvaci po imenu, jedino se navodilo ime ruskog glavnog komandanta grofa Kamenskog. O snazi turske i ruske vojske, o vojnim bolnicama, vrsti naoru`awa i broju moglo se na}i dosta podataka. Nasuprot tome, mawe podataka je bilo o srpskoj ustani~koj vojsci i wenim vo|ama. U borbama na Dunavu, to je bilo va`no obiqe`je, u~estvovale su ruska i turska rje~na flotila, ali Srbi nisu bili vi~ni u tim borbama, pa nisu bili ni anga`ovani. Ovim ratom su Rusi prekinuli petnaestogodi{wi mir s Turskom. Tre}a vijest (prvi dio), koja se odnosi na 1810. godinu: Podjednakom snagom djelovao je drugi ruski korpus zajedno sa Srbima. Komandu nad ovim posebnim korpusom, nazvan zbog svoje mnogobrojnosti Dunavskom armijom, glavni komandant grof Kamenski povjerio je hrabrom generallajtnantu Zasu. Neustra{ivi Rusi i u ovoj zemqi su ostvarili brojne prednosti. Oni su 3. septembra zauzeli utvr|eni grad Bawu13); 13. septembra u{li su u tvr|avu Kladovo14, gdje su na{li 21 top, znatnu koli~inu baruta i drugih vojnih potrep{tina, a 18. i 19. septembra ovladali su tvr|avicama: Oravoj15, Prahovo16 i Negotin17. Generallajtnant Zas, po svom dolasku u logor kod Prahova, naredio je Dunavskoj armiji da se pokrene, znatno
Voinov A. L., zapovjednik 6. kowi~ke divizije. I ove brojke treba uzeti s rezervom, Srba je bilo ispod 10000 boraca. Politi~eski `urnal, ~. 2, kn. III, il, 1811, s. 69. Bawa (Sokobawa) je pala 22. avgusta/3. septembra 1810. Zauzeo ju je grof Orurk, a Hajduk Veqko je tu postavio garnizon. 14 Kladovo je palo 1/13. septembra 1810. godine, iako u na{oj istorijskoj literaturi ima razli~itih datuma. Tako Vladimir Stojan~evi} isti~e da je Kladovo kapituliralo 2. avgusta 1810. godine/v. V. S t o j a n ~ e v i }, Srpsko-ruska saradwa na terenu isto~ne Srbije 18071812, str. 389, zbornik radova Jugoslovenske zemqe i Rusija za vreme Prvog srpskog ustanka 18041813, SANU, nau~ni skupovi, kw. XVII, Od. istorijskih nauka, k. 4, Beograd 1983/. Nasuprot ovome, Vuk Karaxi} biqe`i predaju Kladova na svr{etku mjeseca septemvrija /Vuk St. K a r a x i }, Srpska istorija na{ega vremena, Nolit, Beograd 1969, str. 213/. Me|utim, dva raporta pukovnika i komandanta Novoingermanlandskog puka A. I. Cvilenova /prema izgovoru/ ukazuju na 1. septembar 1810. kao dan kad su Turci kapitulirali pred udru`enim rusko-srpskim snagama. Severna po~te 103, 26. H 1810; Pervoe serbskoe vosstanie 18041813 gg. i Rossi, kn. II 18081813 Moskva 1983. s. 186. 15 Ovaj toponim nije jasan. To nije mogla biti Or{ava, iako na wu podsje}a, jer Or{ava nije pala u turske ruke. 16 Ve} 7. septembra generallajtnant Zas se na{ao pred Prahovom, ali su ga Turci prepustili bez borbe. 17 Turci su bez borbe prepustili Rusima i Srbima i Negotin, a 25. septembra palo je, poslije izvjesnog otpora, i Bregovo.
10 11 12 13

92 ubrzavaju}i sopstveno dejstvo sa aktivno{}u glavne armije. Desno weno krilo ustremilo se prema Vidinu, a lijevo protiv Or{ave. Rusi su prodrli ~ak do Gru{evaja18; oni su pokorili sve ove mawe gradove i kod Varmorice19 15000 muslimana, sudariv{i se 18. septembra sa mawim ruskim odredom20, protjerano je pretrpjev{i velike gubitke. Krajem oktobra pokorila se pobjedonosnom ruskom oru`ju va`na tvr|ava Vidin21, a 27. istog mjeseca pao je Nikopoq.22 Nekoliko stranica docnije objavqena je, u sli~nom stilu vijest, wen drugi dio, ali se odnosila na 1811. kad je te{ka bolest bacila u postequ feldmar{ala Kamenskog. Tre}a vijest (drugi dio): Rat se nije prekidao, iako je na ovom pravom ratnom popri{tu u Bugarskoj zavladalo privremeno zati{je, a uzrok je bila produ`ena te{ka bolest glavnog komandanta ruske vojske, feldmar{ala grofa Kamenskog23. Me|utim, Rusi su, s druge strane, po`weli svoje lovorove vijence. Zauzeli su razna mjesta u Srbiji i zaprijetili Bosni, od ~ijih stanovnika je zatra`eno sultanovim fermanom da se okupe pod zastavom Muhameda. Me|utim, kako su se Bo{waci24 naoru`avali, to su Srbi obezbjedili tvr|avu Beograd hranom iz grada ~ije su prodavnice bile opusto{ene. Vi{e od toga, srpski Sovjet25, poslije ulaska Rusa, zabranio je svaku ispa{u stoke na teritoriji Austrije; granice su bile zatvorene26 i preko wih su bili propu{tani `eqezo i manufakturna roba. Takav razmje{taj ruske vojske u Srbiji27 mogao je da bude veoma opasan za sultana, naro~ito pri odr`avawu uzajamnog dogovora izme|u wih i srpskih vojvoda, isto tako kao i me|u samim Srbima.28
18 Ovdje je rije~ o Orurkovom prodoru uzvodno Timokom i Rusi su do{li blizu Kru{evca, pogre{no zapisanog kao Gru{evaja. 19 O~igledno je rije~ o sjajnoj pobjedi Srba i Rusa kod Varvarina pod komandom Orurka, tu je Varvarin pogre{no zapisan kao Varmorin. 20 Ruske procjene su bile da su turske snage (Hur{id-pa{e sa 15000 i Ismail beg seresski sa 10000 vojnika), a srpsko-ruske snage oko 12000 boraca (Srba oko 9000). Detaqnije v. Adam N i k o l i }, Bitka na Varvarinu 1810, P.o. Istorijski glasnik 1/1965, str. 7374. 21 Neta~no. Vidin nije tad pao u ruske ruke, iako su Rusi i Srbi imali uspjeha u borbama oko Vidina. Politi~eski `urnal, il, 1811, st. 5051. 22 Nikopoq je 15/27. oktobra 1810. pao u ruske ruke. 23 Kamenskog }e od marta 1811. zamijeniti na polo`aju komandanta Moldavske armije feldmar{al M. I. Goleni{~ev-Kutuzov (17451813) 24 Ovo se odnosilo iskqu~ivo na bosanske muslimane. 25 O~igledno Praviteqstvuju{~i sovjet srpski. 26 Zatvarawe granice bilo je u vi{e navrata, posebno su to ~inili Austrijanci, qubomorni na sve ve}e prisustvo Rusa u Srbiji 18111812. /v. Slavko G a v r i l o v i }, Austrija i prisustvo Rusa u Srbiji 18111812., zbornik radova Jugoslovenske zemqe i Rusija za vreme Prvog srpskog ustanka 18041813, SANU, nau~ni skupovi, k. XVII, Od. istorijskih nauka k. 4, B. 1983, ST. 133135; Severna po~ta, , 31, 16. II 1810. 27 Radi se o razmje{tawu ruskih garnizona u Beogradu, [apcu i Smederevu. Oni se nisu, kao prethodnih godina, povukli na zimovawe u Malu Vla{ku, ostaju}i u Srbiji, poku{avaju}i da umire Austrijance (Pervoe serbskoe vosstanie 18041813. gg. i Rossi, kn. II, st. 208218). 28 Politi~eski `urnal, il, 1811, st. 7879.

93
TRI RUSSKIH IZVESTI O RUSSKO-SERBSKOM BOEVOM SOTRUDNI^ESTVE V PERIOD PERVOGO SERBSKOGO VOSSTANI 18101811 GG. Milorad P. Radusinovi~ Rezme Russki Politi~eski `urnal inogda sledil za voennmi destvimi russko armii, raspolo`enno v Volahii i Moldavii, a tak`e za obimi boevmi destvimi russkogo voska i vosstav{ih pod predvoditelstvom Karageorgi. Moldavsku armi predvodil feldmar{al graf Kamenski, a neposredstvenno sotrudni~al s serbami general-letenant Zass. to uspe{noe sotrudni~estvo protiv Turcii proishodilo v vosto~no ~asti Serbii, a Karageorgi, v interesah zait Serbii, pozvolil razmeenie russkih garnizonov v nekotorh serbskih gorodah.