Doguedebiyati 4 PDF

Dou Edebiyat
6 Aylk Kltr, Sanat ve Edebiyat Dergisi Yl: 2 Say: 4 Sonbahar-K 2008

ISSN 1307-6248
http://www.doguedebiyati.com
Dou Edebiyat Kltr, Sanat ve Edebiyat Dergisi ISSN 1307-6248 6 aylk yerel sreli yayn Yl: 2, Say: 4 Sonbahar-K 2008 Sahibi ve Genel Yayn Mdr Prof. Dr. Ali Gzelyz Yayn Kurulu Prof. Dr. Mustafa iekler Prof. Dr. Halil Toker Prof. Dr. Ali Gzelyz Do. Dr. Mehmet Atalay Do. Dr. Mehmet Yavuz Ara. Gr. Kadir Turgut
Sayfa Dzeni Ali Gzelyz
Kapaktaki Resim Mahmud Feriyan
Yazlardan yazarlar sorumludur.
Yazma Adresi Prof. Dr. Ali Gzelyz stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm 34459 Beyazt-stanbul 0212 455 57 00 (Dahili: 15944) e-posta adresi doguedebiyati@doguedebiyati.com http adresi
www.doguedebiyati.com/doguedebiyati.htm
NDEKLER
PENDNME, EYH FERDEDDN ATTR, EVREN: PROF. DR. MEHMET KANAR, 3-22 GERE MZAHTA ARAYAN PAKSTANLI BR YAZAR ATLHAK KASIM VE K DENEME YAZISI, PROF. DR. HALL TOKER, 23-25 RAN R: YAAM, HENG- BTHC SYE, EVREN: PROF. DR. MEHMET KANAR, 26 RAN R: VE YOLDA BR MESAJ, SOHRAB SEPEHR, EVREN: PROF. DR. AL GZELYZ, 27 RAN EDEBYATINDAN: SOAN (BR PERDELK OYUN), BABA MUKADDEM, EVREN: PROF. DR. AL GZELYZ, 28-32 HFIZ-I RZDEN GAZELLER4, PROF. DR. MEHMET KANAR, 33-42 MISIR EDEBYATINDAN BR YK: ZAVALLI BR KADIN, YAHYA HAKKI, EVREN: DO. DR. ZAFER KIZIKLI, 43-49 MISIR EDEBYATINDAN BR YK: ZNT ODASI, MUSTAFA LUTF EL-MENFELT, EVREN: DO. DR. ZAFER KIZIKLI, 50-51 TANRININ AYETLERN TAVUK DLYLE SYLEENLER, DR. EYYP TANRIVERD, 52-53 LBYA EDEBYATINDAN BR YK: KESE, AHMED YUSUF AKLE, EVREN: DR. HALM ZNURHAN, 54 MISIR EDEBYATINDAN BR YK: MEK IIINDA KARAR, NECB MAHFUZ, EVREN: DR. HALM ZNURHAN, 55-59 SURYE EDEBYATINDAN BR YK: KK BR GNE, ZEKERYA TMR, EVREN: DR. HALM ZNURHAN, 60-61 TANITIM: SEBK- HND VE TRK EDEBYATINDA HNT TARZI, GLEK KORKUT, 62-64 RLER: BRAHM TRKHAN, 65 SDDHARTHA / HERMANN HESSE, VARLIA YENDEN DN, ESRA AKBUDAK, 66-68 DENEME: IIKTAN NANCA, OSMAN IIK, 69 DENEME: ARAYILA GELEN AYDINLIK, EMNE AYCIL, 70 DENEME: KARANLIK VE AYDINLIIN DYALEKT, SEDA ALIIR, 71 DENEME: SIDDHARTHA, NUR BETL GEM, 72-73 KIRGIZ R: D LE D ET, ESENGUL BRAYEV, EVREN: BRAHM TRKHAN, 73 ESK ARAP PAGANZM, EYYP TANRIVERD, 74-78 ALFABEMZ HAKKINDA BAZI MLAHAZALAR, NECB ASIM, EVR-YAZI: EYYP TANRIVERD, 78-80 SAF HLET ELEBNN RUBAS, CAN EN, 81-83 R: MARMARA MANZARASI, PINAR ZTRK, 83 TANITIM: DVAN EDEBYATINDA SOSYAL VE DN KONULU RUBALER, GLEK AKAY, 84-86 LVANELNN MUTLULUKU EK CUMHURYETNDE DE YAYIMLANDI, K. KURTULU ZBEK, 86 R: MD SEHN-Y TEMAA-Y HEYATIN RUHUDUR, MEHEMMED HD, 87 AZERBAYCANDA BR HRRYET AR: MEHEMMED HAD VE MT R ZERNE BR NCELEME, ATIF AKGN, 87-90 LATF VE IK ELEB TEZKRELERNN NSZLERNDE AR VE RE DAR DEERLENDRMELER, NAGHAN GR, 91-94 R: PINAR ZTRK, YALNIZLIK, 95 DESEN: ZEYR LOKMAN AYCI, 95 R: PINAR ZTRK, LONDRA NOTLARI 3, 95 R: ZEYR LOKMAN AYCI, RETMENM, 96-97 R: ALPER AHN, MASAL, 98 R: ALPER AHN, AFAK SKENE KADAR, 98 R: BURAK POLAT, GTME, 98 R: GLZAR ST KURUM, GZLERNDE GRDM LMT SEVGMZ, 98 RLER: AL KAYBAL, 99 RLER: OZAN DENZ SARITOP, 99 R: AL RIZA MALKO VE MKDAT BAL MSN DERTLEMES 1, 100 R: AL RIZA MALKO, STEMEM, 100 YK: GELNCK TARLASI, ZKAN AHN, 101-102 RAN SLAM CUMHURYET KTPHANE VE ARVLER DARES 1385 (H..) YILI BLTEN, EVREN: BRAHM KREL, 103-106 HATAY HAKKINDAK RVAYETLER, HRET BEDELOV, 107-112
DOU EDEBYATI (KLTR, SANAT VE EDEBYAT DERGS), YIL: 2, SAYI: 4, SONBAHAR-KI 2008
PENDNME eyh Ferdeddn ATTR eviren: Prof. Dr. Mehmet KANAR NSZ ranl nl air ve mutasavvf Ferdeddin Attar (lm.1221) XIII. yzylda yetien ve bir ok airi etkileyen ahsiyetlerden biridir. Bu airlerin banda Mevlana Celaleddin-i Rm, Sad, Hafz, Molla Cam ve Mahmud-i ebister gelir. Eczaclk ve tp ile ilgilendii iin Attar mahlasn alan air Horasanda yetimitir. Irak, am, Msr, Hicaz, Hindistan ve Trkistana seyahat eden air tasavvufta isim yapm birok eyhle tanm ve iyi bir eitim grmtr. Attar kendine ait olduundan phe duymadmz eserlerine bakldnda hogrl bir snndir. air olarak daha ok mesnev ve tasavvufi gazel trnde baarl olmutur. Horasan slubuyla Farsa kaleme ald eserlerinde rahat, sade ve akc bir dil kullanr. Mesnevilerinde ele alaca konuyu ereve hikayelere yerletirir ve bazen bir konudan baka bir konuya atlar. Belli bal eserleri: lahiname: 6500 beyitlik bir mesnevidir. Son olarak Abdlbaki Glpnarl tarafndan Trkeye evrilmitir. Esrarname: Attarn ilk tasavvufi mesnevisi olan 26 blmlk bu eser XV. yzlylda Trkeye aktarlmtr. Musibetname: Krk blmlk bu eserde airin tasavvufi grleri derli toplu olarak grlebilir. Husrevname: Tasavvufi olmayan bu mesnevi bir ak hikayesidir. Muhtarname: Attarn rubailerinden oluan bir sekidir. Mantkuttayr: Vahdet-i vcud grn ileyen alegorik bir eserdir. Trkeye birka defa evirilmi, son evirisi Abdlbaki Glpnarl tarafndan yaplmtr. Tezkiretul-evliya: Byk sufilerin yaamyklerinden bahseden ansiklopedik mensur bir eserdir. Birok dile evrildii gibi, Trkeye de evrilmi ve son eviri Sleyman Uluda tarafndan gerekletirilmitir. Pendname dnda ona nispet edilen eserlerin hibiri ona ait deildir. Pendname: ocuklara tleri ieren, bu arada dervilere sk sk hitabedilen bu mesnevinin Attara aidiyeti phelidir. Eserin deerlendirilmesi esnasnda XIII.-XV. yzyllar arasndaki islam dnyas, zellikle ran ok ynl olarak gz nnde bulundurulmal, o gnden bugne nelerin deitii, nelerin deimedii, nereden nereye gelindii tarafsz bir bak asyla irde-
lenmelidir. Eser bugnn koullaryla deerlendirilecek olursa, olumlu hususlarn yan sra, gnmze ters den pekok olumsuzlukla karlamamz kanlmaz olacaktr. Kadna, ocua, eitim anlayna yaklam, batl inanlar, alma, zgrlk kavram, aratrmann nemi, neden -sonu ilikisine girmeksizin hazr bilginin ne derece doru olduu gibi ana balklar kukusuz yaplacak deerlendirmeyi daha da salkl klacaktr. ESRGEYEN, BAILAYAN TANRI ADIYLA GR Can veren bir avu topraa, Ademe ruh. Nuhu tufandan kurtaran, Estirip kahr rzgarn, Layn veren d kavminin, Gsterip ltfunu, Halil iin atei eviren gl bahesine Sonsuz krler olsun Tanrya. Alt st etti seher vakti Lt kavmini o Tanr. Bir sivrisinek bitirdi kendisine ok atan dmann iini. Denize srp dmanlar, granitten kard bir dii deveyi. nayet edince o kdir ve kayym Tanr, Muma dndrd Davudun elindeki demiri. Verdi Sleymana mlk ve hkmdarlk, taat eder oldu cini, perisi. Azk kard Eyyubun vcudundan; Lokma verdi bala Yunustan. Testere indirir bir kulun bana; Ta koyar tekinin bana. Odur sultan; yapar ne dilerse. Eder lemi bir anda viran. Tartlmaz Onun sultanl. Diyemez kimse Ona Nasl? Neden? Birine verir hazine, nimet; Can verir br ekmek zlemiyle. Giyer biri sincap, samur krk; Dieri plak uyur tandrda. Biri yatakta yatar ynl, pamuklu; Buz keser br kuru toprakta. Biri tahtta bin izzet ikram grr; Fakirlikten br eker ile. Yerle bir eder bir anda dnyay. Edemez Ona kimse tek laf. Balk verir havada uan kua. ahlk gibi devlet verir kullarna. O verir babasz evlad. O konuturur beikteki ocuu. Can verir yz yllk lye. Kim yapabilir bunu Hakdan baka? yle bir yaratc ki yaratr balktan sultanlar. 3
Talatr eytanlar yldza. Ot bitirir kupkuru yerden. Gkleri de O korur. Ortak deil kimse Onun mlkne. Mmkn deil Onun szne itiraz. SEYYDL-MRSELN HAZRET MUHAMMEDE NAAT (Onun zerine onun Tanrnn salat ve selam) Seyyidi iki dnyann, sonuncusu resullerin. Geldi sonra, kvanc oldu ncekilerin. Mirac oldu dokuz kat felek ona. Muhta oldu peygamberler, veller ona. Rahmet oldu varl lemlere. Mesit oldu tm yeryz ona. Dostuydu Ebbekir ile mer. Ayrlverdi parmann ucuyla ikiye ay. Birisi onun maara arkada. Ynetmiti br Tanr erlerinin ordusunu. Biri hay ve hilim madeni. Dieri ilim ehrinin kaps. Temiz amcalaryd Hamza ile Abbas nsanlarn en hayrls, Hak reslnn. Selam olsun bizden Resule, Ailesine, ashbna. DN BYKLERNN MENKIBELER (Yce Tanrm raz olsun tmnden) Olsun Tanrnn rahmeti o mtehid imamlarn ruhuna. Byk bir imamd Eb Hanfe. Lambasyd Mustafa mmetinin. Canna yakn olsun Tanrnn fazileti. d olsun rencilerinin ruhlar. Sahabe Eb Yusuf kad olmu. Muhammedden raz olmu. afi dris ve Mlikle grkem buldu Ahmed dini. d olsun ruhlar Cennette. Bayndr olsun din kasr ilimleriyle. YAKARI Ey padiah! Bala sularmz. Gnahkrz biz, affet sen. yilik edersin sen. Biz kt ettik; iledik saysz su. Gnaha girdik gece gndz. Gafil kaldk Ve alnlarnn salarndan, ayaklarndan yakalanrlar yetinden. Kaldk daima isyan iinde. Uyduk nefis ile eytana. 4
Gemedi gnahsz bir saatimiz. Yapmadk gnl huzuruyla ibadet. Kulun yz kara, isyanla gelmi dergahna. Mafiret ummada lutfundan. Buyurdun nk sen Umut kesmeyin Tanrnn rahmetinden. Engin olur senin lutuflar denizin. Umutsuz kalr rahmetinden ancak eytan. Ey kerim! Yolumu kesti nefis ile eytan. Senin rahmetindir benim efaatim. Yapmadan nce beni dnyada toprak, Umarm arndrrsn beni gnahtan. Alacakken canm bedenden, Gnder beni iman nuruyla dnyadan. NEFS- EMMRE Akll kimsedir kreden. Geer hkm o zaman nefsine. Delikanl! Kim atarsa fkesini iine, Olur dnyada kurtulanlardan. Kim koarsa peinde nefsinin, arzularnn, olur insanlarn en aptal. Zanneder akl sra o kt fikirli, balayacan Tanrnn nasl olsa. Olum, gse de dervilik her ne kadar, yoktur ondan daha iyisi. Kim edirirse om nefsine boyun, Aklldr o; kar ad iyiye. Sindir riyazetle kt nefsini; sokmasn ok vebale seni. Esenlikte kalmak isteyen, yz evirir tm mahlukata. Uykudalar tm insanlar. Uyanmtr dnyadan gp giden. Kabul et seni incitenin zrn, ki bulasn mafiret. Tanr sevmez insan incitenleri. Olmaz byle hasleti dindarlarn. Kim yaralarsa zulmle birinin gnln, Yaralamtr kendi vcudunu. Dknlk olur sonu gnl krma peinde olann. Olum! Kalkma gnl incitmeye. Konuma ileri geri Yaradann hakknda. Krma kimsenin hatrn olum. Yaralanrsn yoksa canndan. stersen eer itibarl olmak, Yd et insanlar iyilikle. Yoksa gcn iyilik yapmaya, ktlk de yapma.
Yapma saysz sitem kendi vcuduna. Haydi, Uzak tut dilini insanlar ekitirmekten, ki grmeyesin elini ayan bal. Kurtulamaz ahirette cezadan Gybetten dili geri durmayan. SUSMANIN YARARLARI Kardeim; stiyorsan hak, Ama azn Tanr emri dnda. Varsa haberin o ebed diri Tanrdan, Vur azna skt mhrn. Olum; kulak ver de. stersen kurtulu, Sus! Kim konuursa ok, olur gnl siyah. Aklllarn ii susmak, cahillerin ii unutmak. Vaciptir susmak yalan ve gybet etmeden; Aptaldr konuma heveslisi. Kardeim; Bir ey syleme Tanry vmekten te. Anma Hak adn alp rpmak iin. Talan olur her eyi Konuma heveslisinin. Aden incisi olsa da, lr gnl ok konuma yznden. Ey rezillik peinde koan! Yaralyorsun gnl ehresini. Haydi, hapset dilini aznda. Kes umudunu artk mahlukattan. Kuvvet hasl olur gnlnde, kendi kusurlarn grenin. HALS AMEL Azizim; kim olursa iman ehlinden, temiz tutar drt eyi. Temizle nce kalbini kskanlktan. Sonra say kendini mmin. Temiz tut dilini yalandan, gybetten; grmesin imann ziyan. Artrsan riyadan amelini, balar yanmaya iman mumun. Tutarsan mideni uzak haramdan, olursun imanl bir insan vesselam. ereflidir bu vasftaki insan, aziz; Zayftr iman yoksa bunlar. Kim temizlerse iini haramdan, gitmez ruhu felekler yoluna, girmez Cennete. Arnmazsa riyadan ameller, gemez eline bir ey.
Yararsz olur hasr zerindeki nak gibi. Has kullardan olmaz dnyada ameli ihlas zere olmayan. Hep yolundadr srekli ii Hak iin alan kiinin. PADAHLAR EYLER N ZARARLI OLAN
Kardeim; drt ey zarar verir dnyada padiahlara: Olursa padiah gleryzl, Halel gelir kukusuz heybetine. Sohbet etmek her fakirle, eder padiah hakir. Dp kalkmak kadnlarla, brakr onu itibardan uzak. Kim layksa dnya padiahlna, gayret eder incitmemeye. dil olmas gerek padiahn mutlu olmas iin insanlarn. Niyet ederse zulme padiah, kr etmez ona kendi ordusu. Olursa hem akll hem hametli, kalc olur kendi lkesinde. Cmert davranrsa sultan askerine, verirler onun uruna yz can. Y AHLAK Drt ey oldu ycelik delili. Asil insandr bunlara sahip olan. ok yceltmek ilmi, Uygun cevap vermek halka. Kimin varsa bilgisi, akl, temyizi, aziz tutar ilim ve akl sahibini. Kardeim; Varsa akln, yumuak davran, tatl konu. Kim olursa ask suratl, ac szl, yz evirir ondan dostlar. Kim saknmazsa dmandan, sonunda grr ondan zarar, zdrap. Bulundurma yaknnda dman. Hayrldr nk dmann uzak durmas. Otur, kalk daima dostlarnla. Grme mmknse dman yzn. Mutlu ol dostlar arasnda. Varsa akln, uzak kal dmandan. Olum; Yap yol hazrln, al tedbirini. Asma kulak onun bunun szne. DRT TEHLKEL EY Kardeim; Tehlikelidir drt ey. Sakn bunlardan el verdike. 5
Yakn olmak sultana; Dostluk etmek ktlerle; Rabet etmek dnyaya; Dp kalkmak kadnlarla. Yakc atetir sultana yaknlk. Helake gtrr insan ktlerle lfet. Grsen de dtan ssl psl, ylan zehri vardr dnyann iinde. Gzel grnr dtan, hem de iyi, Tehlikeye der can onun zehriyle. ldrcdr bu ssl ylann zehri. Aklldr ondan uzak duran. Bakma krmzya, sarya ocuklar misali. Aldanma renge, kokuya kadnlar misali. Ssl geline benzer dnya denilen kocakar. ki gnde bir baka koca ister. Talihlidir ikisine srtn dnen, boayan bu kocakary. Glmser kocasnn yannda. Ardndan di yarasyla onu helak eder. Y TALHL OLMANIN ALAMETDR DRT EY Alameti oldu drt ey iyi talihliliin. Azizdir bunlara sahip olan. lk delilidir temiz yaratl. Layk deil taca, tahta bu hasleti olmayan. Doru olur iyi talihlilerin dncesi. Azapta kalr kt olan dncesi. Kim dnrse emin olduunu Tanr azabndan, Deildir mmin, hz kfir! Be gnden fazla dnya mr. Gafildir kim dnmezse ileriyi. Terketmek dnya zevklerini, Sarlmak gerek gnl sahiplerinin eteine. Olma nefsn zevkler peinde. Olma fni lemi seven biri. Yok yarar dnya meakkati ekmenin; Bulacak seni lm eninde sonunda. kt m can bedeninden, kemiklerin toprak olacak. aren yok can vermekten baka. Yol kesen haydut nefsinden baka. FYET SEBEPLER Azizim; aryorsan fiyet sebeplerini, bulabilirsin drt eyde: Evde bolluk, emniyet; Sonra salk, feragat. Olursa nimetle emniyetin, alametidir bu afiyetin. Rahat olursa gnln, olursun salkl. Bekleme artk dnyadan hibir ey. 6
Olum; getirme nefsinin dileini elverdike; dme aman nefis tuzana. Al ayann altna nefsinin arzusunu. Ver aznn payn kt nefsin. Gtrr seni kuyu bana atmak iin nefis ile eytan. Ez nefsin ban, hor gr daima. Uzak tut pislikten geldike elinden. Kim doyurmaya alrsa kt nefsi, cesaret verir gnah ilemede ona. Tut boazn her trl zevkten; ki dme belaya, girme gnaha. Doyurma karnn tka basa ekmek ile, su ile. Ahr yapma hayvan gibi kendine. Deilsen orulu, az ye gndz. Yeme ok; deilsin drt ayakl hayvan. Ey uykuda olan gece gndz! Bir lamba yak mezarn iin. Uyuyup yemek hayvanlara mahsus yalnz. Yok fark uyuyanlarn hayvandan. Olum; kalk; ok uyuyacaksn ilerde. Varsa haberin kendinden, ok syleme, kalk. Hatadr bu alak dnyaya gnl balamak. Revadr ondan kendini uzak tutmak. Niin balarsn aalk dnyaya gnl? nk yok onda ebed kalmak. Ey fakr! ssleme fazla dn; dolunay gibi kalsn iin aydnlk. Talip olma her gzel yze. Bulunma atlas ile ipek arzusunda. Vazge isteklerden, kul ol Tanrya. Giy eski elbise, hem de yrtk. At omuzuna yn hrkay. muratszlk erbetini. Ey stne ynl giyinen! Art nce gsn kibirden. Almak istersen nasibini ahiretten, git, kart seni vndren giysileri stnden. Ol gsterisiz, arama huzur. Terket rahat; rahatlk arama. Tama stnde iyi giysi. Dile, olmasn yatacan bir yatak. Yn ve kilim iinde ol sf gibi. Sfatlan Tanr sfatlaryla.
Yol erine hasr hal olur. Kerpi sonunda ona yastk olur. DERVLK VE DERVLER SEVMEK Beraberse akln bilgiyle, dervi ol; otur dervilerle. Oturup kalkma derviten bakasyla. Arkalarndan konuma elinden geldike. Anahtardr Cennetin dervileri sevmek. Layktr lanete onlara dman olan. Cbbeden ibarettir dervi giysisi. Deildir heves ve gsteri iin. Almadka yol eri nefsini ayak altna, nasl yol bulacak Tanr dergahna? Kim bilmezse cannn kymetini, sultan olur nefsin hilafna. Deildir yol eri kk, ba, bahe hevesinde. Eksik olmaz yreinde dert hem de yara. Diksen de gkyzne kadar bina, gireceksin sonunda topran altna. Olsan da gl, evketli Rstem gibi, Yerin olacak mezarda Behram gibi. Keyhusrev gibi payidar olsan da, Gireceksin maaraya sonunda. Olum; gafil olma ahiretten. Mutlu olma bu dnyann malndan, mlknden. Sabret dnyann belalarna; kret nimet vakti Tanrya. TALHSZLK Drt ey talihsizlik eseri: Cahillik; Tembellik; Sertlik. Kimsesizlikle drt oldu. Btn bunlar talihsizliin alameti oldu. Kim balanrsa ibaret bana, kukusuz urar hsrana. Ayak altna alan kendi nefsini, verir nefsiyle mcadelesini. Dnyada uyuyup yemekle mr geiren kii, mahkum olur kyamette yanmaya. Yz evir murat ve arzudan. Ynel Tanrnn dergahna. Mutluluk eker mutsuzluu. yi ad brakmaya alr yol eri. Biricik evladm; biliyorsan Hakkn emrini, yasan, gitme kirli nefsinin peinden. Kim terkederse murada ermeyi, aksine yaar ebed. Kulak ver Hakkn Kurndeki emrine, yasana. Uyank ol; deil sevin yeri dnya.
RYAZET Olum; istersen bann ycelerde olmasn, kapa yzne rahatlk kapsn. Kim kaparsa rahatlk kapsn, aar mutlak cennet kapsn. Olum; Var mdr daha gmrah dnyada Haktan bakasn anan? Kardeim; Terket an, erefi, mevkiyi. Yap kendini Tanr katna layk biri. Zell olur mevkini dkn. Kardeim; yaklatr bu dergaha kendini. Makam, an, eref alakla eker seni. Kukusuz can tatlla eker seni. Emin olur gnl Tanry anmakla. Yapamaz nefs-i emmre hibir ey sana. Yaslanan kimse yaradanna, yetinir dnyada bir lokmayla. Yetin aznla; tut her gn oru. Yoksa rzn, dile Tanrdan. NEFSLE SAVA Nefis ldrlemez drt ey dnda. Ey aziz; sylediklerimi tut aklnda. Susma haneri, alk klc, yalnzlk kargs, uykuyu terk. Kimde olmazsa bu drt silah; bulmaz nefsi asla felah. Anmadan durursa Tanry gnln; melun eytan olur senin dostun. Dnya ehlinden olanlara lazmdr dev gibi yal ve tatl lokma. Kim dkn olursa gme, altna, E olur ahiretteki akibeti zavallla. Kim ki ahiret iin alr, Tanr tarafndan eref sahibi klnr. Verirler dnya maln toprak dknne, Verirler ahiret maln saknana. Kardeim; eytandr dmann. Uyarsan ona, vurulur boynuna ateli zincir. Dnyaya meyleden talihsiz kii nasl alr ahiret aleminden nasibini? Olum; Megul ol Tanry anmakla. Gulyabani gibi uzak dur mahlukattan. 7
FAKRLKTE SABIR Olum; bilir misin, nedir fakirlik? Syleyim sana, yoksa haberin. Cbbenin altnda yoksul durur geri, ama zengin gsterir halka kendini. Atr; tokluktan dem vurur. Davranabilir mi dmanna dost? Olsa da clz, zayf ve perian, Kalmaz ibadet vakti rakibinden geri. Belli etme fakirliini bakasna. ekme bugnn skntsn yarn. zlme; sana can veren yarn nihayet bir ekmek de verir. Ne zamana dek dane tayacaksn karnca gibi? Mertsen, yoksulluu merte ek. Olursa baarn Tanrya tevekklle, verir senin rzkn da Tanr kulara verdii gibi. kreder fakir insan Tanr'ya, verse de rzk diye kuru ekmek kenar. Zenginin nnde eilme tak gibi, olma nifak ehliyle bir. ekmez hret sevdas yol eri halkn gznde; utanmaz; cbbe giymekten sklmaz. Kimde varsa iyi isim yapma sevdas, Sayma onu has. Avamdr onun dnyas. Kurtulursa gnln ziynet hevesinden, nasl olursun binit ve eyer hevesinde? Kim sarlrsa hrsla dnyaya, kukusuz olmaz Tanr ondan raz. Bir devekuu say bu nefsi; ne yk tar, ne uar. Kanat a, u dersin; deveyim, der. Yk yklersin; kuum der. ekicidir rengi zehirli ot gibi. Acdr tad ama, kokusu naho. arsan ibadete, gsterir geveklik. Gnah ilemek iin harekete geer. En iyisi, nefsi hapsetmek; ne buyurursa, aksini yapmak. are yok boyun edirmek iin a, susuz brakmaktan baka. Deve gibi yola gel, yk ta. 8
badet ykn Cebbar Tanrya ta. Nasl katysa yknden devekuu, o da dkt hayat bahesinin yapran. Canla bala taman gerek bu kapnn ykn. Yoksa kpek gibi kartrsn dilini. Kim isyan ederse bu yklere, dolar ambarlar lanetle. Kabul etmisin emanet ykn. Ta bunu o zaman, olma melul. Daha ilk gnden gevezelik etmisin. Gevezeliini cehaletten etmisin. Olum; Kprdan, olma tembel. Madem dedin bel, evet, gevek kalma. Kim olursa ibadetinde tembel, eline geen olacak gmrahlk ve yardmsz kalmak. badet vakti rzgar gibi ol. Her dnya iinden kurtul, fari ol. Yolun uzak, ykn ok ar. al, bakalarndan geri kalma. Yol korkun, haydutlar pusuda. Bir rehber al yanna, kalma yolda. Yolda yk ar olann her an gznden kan akar. Lein var, hafiflet ykn. Grrsn yoksa yolda ykn arlatn. Nedir ykn? Alak dnyann lei, yolunda kendini zebun ettiin. Uyunacak yer olsa da bu yol senin iin, rahmeti yok ne canna, ne tenine. SS TERKETMEK Olum; Niin sslersin ban destarla? Bir gnl kazanmaya bak oul. Terketmedike mal, mevkii, izzeti, Olamazsn apka gibi herkesin stnde. Mertlik deil kendini sslemek. Canna kasdetmitir kendini ssleyen. Bir elbise yok takvadan iyi. Yiide yakmaz gsteri yapmak. ocuktan fark yoktur dnyada sslenme hevesinde olann. Sonunda baka bir eyi olmaz muratszlktan baka.
Alamaz nasibi dirlik ve sevinten yana. eytan iidir vnmek. Sultandr tevazu gsteren. eytan dedi: stnm ben demden. Melun oldu kyamete dek. Toprak olur insan tevazu ile. Azalr nuru serkelikten. Kovuldu blis kibirlendi diye. Makbul oldu dem istifar etti diye. El stnde tutarlar dane yere dnce. Alaa ederler baak ba ekince. APTALLARIN ALAMET Drt ey alametidir aptalln. Syleyim sana, olsun haberin. Kendi kusurunu grmez aptal dnyada. Aramaya alr bakasnn kusurunu. Eker cimrilik tohumunu yreine. Sonra bekler cmertlik. Kimin huyundan honut kalmazsa halk, olmaz Tanr katnda hi deeri. Kt olur srekli huysuzluk yapann ii. Ba belas kesilir bedene kt huy. nsan saylmaz kt huy sahipleri. Cimrilik Cehennem aac. Farkszdr cimri kii mezbaha kpeinden. Nasl grr cimri Cennet yzn? Sivrisinek gibidir filin aya altnda kalm. Uzak dur cimrinin cimriliinden ki olmasn aptallar arasnda yerin. AKBET Azizim; Kurtulmak iin beladan ekmelisin eyden elini: ek elini eteini nefisten ve dnyadan ki olma mptela belaya. Kaplrsan hrsa, gelir yz taraftan bin bela. Kimin yoksa ortada mal, paras, emniyettedir nerde olursa olsun. Olum; brakrsan nefisle dnyay, kurtulursun beladan hem tehlikeden. Niceleri dt belaya zebun nefis yznden, Gark oldu zntye. Dt muratszlk kuu avcnn tuzana, nefis yznden. Olum; bir say dnyann varn younu gnlnn huzur bulmas iin. Emin olma Tanrnn azap ve kahrndan. ncitme peinde olma her mmini. Kimi incitirsen, zr dile ondan
ki olmasn ilerde sana dman. Kim isterse Tanrdan zenginlik, bulur onu ancak kanaatte. AKIL ALAMET, BLG VE T Azizim; Kimin varsa akl ve bilgisi, gerekir drt eyden uzak durmas. Ismarlamaz iini layk olana; iyilik etmez ona. Varsa akln, meyletme kt i yapmaya. Etme hafiflik bundan vazgeip. Dost olur herkesle yaad srece ilim sahibi yumuak huylu kimse. Herkesten olmak iin ileride ak tut sofran, ekmei, tuzu, ol cmert. Olum; Sakn brakma elden adaleti; yi koru kendinden kkleri. Kim uyarsa kendi verdii de, bakas da uyar o de. Kim melul olursa kendi sznden, bakas kabul etmez o sz. Ey akl sahibi! Dolama eriatta beenilmeyen eyin etrafnda. Uygun grsen de bir eyi, ey oul, Kendi bana i yapma. KURTULU Kukusuz eydedir kurtulu. Syleyeyim sana, dinle ey aziz. Birisi Allahtan korkmak, ikincisi helal rzk aramak. ncs doru yolda gitmek. Kurtulmutur bu hasleti olan. Ey gen! Olursan mtevazi, sever seni bir dnya halk. Ba eme dnya ehlinin nnde. Ba eersen, kukusuz, dinin gider. Para iin vme dnya dknn. Ne yapacaksn peki bu pislii? ldr zamane zengini, oul, sohbet etme lyle. Tut ki mal var elinde saysz, altn var; Tut ki, gittii yer bir mezar. TANRIYI ANMAK Olum; varsa Tanrnn adaletinden haberin, an Onu her an. 9
Sabah akam zinde tut anarak. Geirme gnlerini gaflet iinde. Tanry anmak ruhun gdas. Olmutur bu yaral ruhun merhemi. Tanry anmak olursa can dostun, nasl kk, saray dilersin? Bir an iin Rahmandan gafil kalrsan, o anda eytann dostu olursun. Ey mmin; ok yd et Tanry, ki olsun iki lemde yzn ak. Anmak iin nce ihlas gerek. Olmaynca ihlas, nasl doru olur anmak? Bulma bu sz sama. Hilafsz olur eyde anmak. Bidattir tazmsiz anmak. Bunun tek art hrmet. Hasn hasdr sr zikri. Zikretmeyenin hsrandr ii. Her uzvun bir zikri var. Ey oul; yedi uzuv da zikreder, anar. ciz olan zikreder eliyle; yaknlar zikir, olur ziyaretle. Gzn zikri Tanr korkusuyla alamak. Onun nimetlerine bakmak. Kulak zikri Kurnn dediini dinlemek. Bulun kulak zikrinde gece gndz. Arzulamaktr Hakk gnl zikri. Elde edene kadar al, bu zikri. Nasl halavet bulur Tanry anmaktan gnah iinde olan hep cehaletten? Dil zikridir Kurn okumak. Mflistir buna sahip olmayan. Ey oul; v yaradann dilinle ki yele verme hepten mrn. ok hamdet Tanrya kurtulmak iin Cehennem ateinden. Ama azn Tanry anmak dnda. Bu olmutur hep temiz kiilerin ii gc. HAYAT Drt ey iyi gelir herkese. Ey aziz; syleyim sana, ren, dinle. lki adaletli olmak. Sonra kendi aklndan haberdar olmak. Sabrla yaklamak. nsanlara sayg duymak. KT HUYLAR Ey iyi yaratll! Drt ey ok irkin insanlar arasnda. Biri hasetle kin. Sonra gelir kibir. 10
fkesini iine atmamak ve drdnc haslet cimrilik etmek. Uzak ol bu huylardan oul. Som altn gibi ol. Topran altna girmeden toprak ol. Byrak hrs, kanaat et. Dn sonunda lm olduunu. Otur kalk daima dostlarla. Grme yzn elinden geldike dmanlarn. TALHSZLK Drt ey oldu talihsizlik alameti. Aydnsa iin, bunlar ren. Aptalla meveret eder talihsiz kii. Gm verir cahile ve altn. Zavalldr, talihsizdir gerekten dost nasihati dinlemeyen. Nefret eder dnya talihsizden ki ibret almaz kendisinden. Azdrr melun eytan aptalla meveret edeni. Gemeye grsn cahilin eline altn, savurur, telef eder. Aptal t dinlemez dostundan. Keser atar ilgisini cahilliinden. Ey gen; ibret al zamaneden, saylma talihsizlerden. Azgnlktr talihsizlik akll kimse nezdinde. BLG Muteberdir drt ey ve byk, grnse de gze pek kk. Biri dman, dieri ate. br hastalk. Yrek onun yznden rahatsz. Bilgidir drdncs; ssler seni. Gelmesin sana kk bunlarn hepsi. Dman hakir gren kimse, gn gelir, onun belasndan feryat eder. Sraynca bir kvlcm, grrsn bir dnyay yaktn. Az olsa da ilmi hor grme sakn. nk saysz deeri vardr ilmin. Skntn azken bul aresini. Acizlik ve hastalk zaman alamazsn nn. Aramaynca kii ba arsnn ilacn, korkar mizacnn bozulmasndan.
Ey oul; sakn rakibinin sznden ayak altna dmemek iin. Suyla sndrlebilir az ate. Tututu mu adamakll, nne geilmez. REZL EDEN DRT EY Ey oul; Kim drt eye sahip olursa, mevcut olur baka drt ey. fkenin pimanla yok aresi. Rezillik gelir inadn sonunda. Dmanlk kibirden kar kukusuz. Rezillik tembellikten hasl olur. nat muhatap oldu mu, kul rezil olur onun omluundan. fkelendi mi cahil, pimanlk fayda etmez. Azarlarsa dostlar seni, suya yazlan yaz gibi az olur tesiri. Namertlerle dp kalkarsa insan, az dostluk grr onlardan. Gl kokusundan uzak olduu iin karga, nefret eder blblle sohbetten. Kadnlara duyulan sevgiyi devamsz bil namertlere duyulan sevgi gibi. Gzel kadn efkatsiz olur. Az ald m nasibini, uzatr dilini. Zulmederse sultan halkna, mlkndeki kalcl az olur. kzden aa kalr yan olmaz canna dkn bencilin; eektir hatta. NAMERT NSAN Drt ey deil kalc. Ey gzel yzl mmin; kulak ver. Kibirle iinen kimseyi dman sayar dostlar. Kim getirirse tembellii meslek haline, keser gelir ayana rezillikten. fkesini bastrmayan sonunda piman olur ok. Can tketir namertle sohbet. Vardr herkesin bu halden haberi. Oul; namert grnse biri sana, uzakla ondan rzgar hzyla. KR Drt ey tamamland drt eyle. Ey oul, dinle, ren. Aklyla olgunlar bilgili insan. Gzelleir niyeti ameliyle. Saknmakla kemale erer dinin. Tamamlanr nimetin kretmekle. Aklla olgunlar bilgi. Umursamaz kimse amelsiz niyeti. Erse kul dinde kemale, zahitlik ve ibadet meslei olur. Efendi;
Tamamlar nimeti kr; uyarr gafilleri. kretmemek yok olmas demek nimetin. Nimet bolluudur kredenin nasibi. lim olmaz akl olmadan. Oturmamak gerek aklszlarla. Aklsz bilgi vebaldir olum. lim bir ku, akl ise kanat. lmi var, ilmiyle deilse mil, uzaklamtr o akl yolundan. FIRSAT KATI MI GELMEZ BR DAHA GER Gittikten sonra geri gelmesi imkansz drt ey var. Azndan bir laf kaar ya da frlarsa ok yaydan, Nasl getirirsin sylenilen sz geri? Geri dndremez kimse geip gideni. Nasl geri dner attn ok? Nasl gelir geri zayi ettiin mr? Kim konuursa dnmeden, ok pimanlk duyar sonunda. Syleyebilirsin sylemediin eyi. Syledin mi bir kez, nasl gizlersin? Ganimet bil her nefeslik mr. Bir geti mi gelmez bir daha geri. Geri eviremez kimse kaza kaderi. Raz olan kaza kadere, etmemitir kt. Emniyette olmak isteyen, vurmal azna mhr. Bil deerini mrn. Gelip geti mi, gremeyeceksin bir daha. SUSMA VE CMERTLK Ey aziz; Drt ey meydana gelir drt eyden. yi ren bunlar. Susmay alkanlk haline getiren, kayg duymaz hi. stiyorsan selamet, sus. yilik eden, kalr emin. nder olur insan cmertlikle. Nimet oalr krle. Skin olup susan kimse, giyer stne esenlik giysisini. stersen emniyette kalmak, Git, yilik yap insanlara. Saygnlk kazanr det edinen cmertlik ve keremi. yilik yapan, bil ki kendine iyilik yapar. Kardeim; Kul ol Tanrya. Cmert ol elinden geldike. Sakn cimrinin cimriliinden ki yakmasn Cehennem atei seni. 11
BR KA EYDEN HASIL OLAN AHLAK Drt ey hasl olur drt eyden. Anlayamaz bunu temyiz sahibi dndakiler. Bu drt eye sahip olan, grr bunlar farketmeden. Soru sorunca insan, dkn olur. Kmseyen kimse yalnz kalr. in sonunu grmeyen, pimanlk duyar bir gn. htiyatl olmayan ilerinde, kalr sonunda yk altnda. Sultanla mcadele eden, mahveder her iini. Kaar dostlar huysuzdan, geimsizden. Sultana kstalk edeni say sen l. Srklemitir cann, maln helake. Padiaha ba kaldranan gndz kararr karanlk gece misali. Kibirle ban kaldran, kalr kurt gibi tek bana. DMANLIK VE BOR Yenilgiye uratr drt ey insan. Ey Tanrya tapan; Syleyim sana, dinle, ren. Dman ok, bor saysz. Zulm hadsiz, oluk ocuk fazla. Vay borca batan miskinin haline! Kan ier her an kederinden. ok dman olann iki gz dikilir kalr bir yere. Olmaz rahat, huzuru ii ok olann. KADIN VE OCUKLAR Ey oul; drt ey varki hatadr. Kulak ver; syleyim sana hepsini. Birincisi kadn vefa beklemek. Hatasy ok olur safdillerin. Hatadr kt nefsin her dediini yapmak. Hatadr nk dman beslemek. Ktden emin olmak bir baka hata. ocuklarla konumak bundan beter. ANA BABA HAKKI VE FARZI YERNE GETRMEK Kerim olan Tanr'nn drt ba var. Ey drst insan: Syleyim sana, ren. 12
Drt eydir Kurnn hkm. Kulak ver, ren. Hakkn farzn yerine getirmek nce. Raz etmek ana babay. eytanla savamak dier hkm. Drdncs iyilik etmek murad gereklememi insanlara. MRN ARTMASI Drt eyle artar insan mr. Dinle bu d ey aziz. Birincisi gzel sese kulak vermek; sonra ay gibi gzel yz grmek. ncs mal ve can gvencesi. Uzar insan mr bununla. i gnlnn muradnca olann, fazla olur kazanc hirette. MRN AZALMASI Be ey azaltr insan mrn. Ey aziz; kulak ver, dinle. Biri yallkta muhtalk. Sonra yalnz ve meakkat. lye bakann, ey oul; kukusuz azalr mr. Dmandan kormak beincisi. Zarar var bunlarn mre. Kork Allahtan, korkma dmandan. Korur seni nk Tanr hepsinden. YALANCILIK Olum; be hasletten kal uzak ki yitirmeyesin erefini. nce, syleme yalan insanlara. Yitirirsin nk itibarn yalanla. Byklerle mcadele eden rezil olur sonunda. Ak kmazsa yz edepsizin insan yannda almaz buna. Ey iyi huylu; olma aptal takmndan. Rezil eder aptallk insan. Olum; Byklerle didime. Aptallk edip kendini rezil etme. Doru syle insanlara ki olma rezil rsva. Uzak dur muhalefetten, hiyanetten kil olsun yznde hep nur. Kardeim; istiyorsan iyi anlalmak, kt syleme kimseye.
zlmemek iin dnyada, bakma kskanlkla kimseye. Cmert olmaya al zenginsen, itibarnn artmas iin. Se sabr, vefay. Artar bununla onurun, itibarn. erefli olur kukusuz insanlara bata bulunan. ONUR ARTIRICI EYLER Be eyle artar itibar. Syleyim sana, dinle ey temyiz sahibi. Bulun kendi iinin banda, artsn itibarn, onurun. Artar onurun cmertlikle. Knanr akl kii cimrilikle. Yz ak kmaz kendi iine hazr olmayann. Kim cmert olursa halka kar, artar erefi, itibar. Sabrl ol daima, hem vefal ki gresin sen de yz vefa. Hatadr hnersiz dost semek. yisi mi dman olma yle dosta. Az a srrn dostuna; gizli kalsn srrn dmandan. Utanmamak iin insanlarn nnde alma koymadn eyi. Kardeim; ifa etme insanlarn srrn; etmesin baka biri de senin srrn. Davranma sakn dilediin gibi ki ok piman olma ilerde. Muhterem; bil insanlarn deerini, bilinsin senin deerin. Efendi; Uzun olduka dilin, ek elini bu iten; saldrma her tarafa. Canl sayma dnyadaki itibarsz kiiyi. nk llerdendir o. Nasl zengin klar dnya mal kanaatsiz kiiyi? Kork daima Haktan. Umutlu ol rahmetinden. Galip gelirsen dmanna, affet, bala suunu. Mtevazi ol ve edepli. Sohbet eden saknanlarla. Sabrl ol. ncitme, efendi. Zehir gibi ldrc olur cahiller. Panzehirle kurtulur insanlar. Nasl yaar zehir ien bir insan? Gnl baheleridir sabr, ilim ve hilim. ldrc zehirdir hrs ve kin. Ekmek vermektir en vnlecek ey. Amaktr dostlarn yzne kap amak.
Olsan da bilgili ve hnerli; hnerli sayma kendini her cahilden. AHRET CEZALARI Alameti oldu cahilin iki haslet. ocuklarla konumak, ilgi duymak kadnlara. Olum; kt huydan gelir mutsuzluk. l bil iyi ameli olmayan. Canl olamaz o nk. Kusurunu yzne syleyen kii gsterir sana karanlktan aydnla gtren yolu. Teekkr et sana yol gsterene. Tan dnyadaki akll insanlar. Huylan iyi huyla. Gizleme halini iki kiiden. Maharetli doktordan, Samimi arkadatan. Olum; Uygunsuz grsen de her eyi, dilediin gibi i yapma. Dp kalkma kadnlarla elinden geldike. Ama srrn onlara. Ey akll; dolama eriatta makbul olmayan eylerin etrafnda. Neyi haram klmsa sana Hak, uzak dur ondan. Byle yaparsan, ydedilirsin iyilikle. Rzkn verir Tanr nasl olsa. Ferah tut gnln, kusur etmemeye bak. Kardeim; cmert olmak iin dnyada ol gleryzl, tatl dilli. Ey hevesine dkn insan! Fazla zlme lme. Vakit geldi mi nk ne alabilirsin ne, ne geciktirebilirsin. Uzak tut kalbini hasetten, kinden. Kin gtme geldike elinden. Efendi; Fazla gvenme yaptklarna. Balan gnlden Tanr'nn yaptklarna. Gzel huydur en iyi ey. Sever insanlar gzel huyu. Evlat; Haydi alakgnll ol. erefli insanlardr ssdr bu. Huylansan da dostlarn huyuyla, uzak tut onlardan kendini, az dile. 13
Grsen de namert birini zengin, isteme ihtiyacn ondan. Gitme sakn namert kapsna. Grsen de sorma halini, hatrn. Yapta aptaln iini mmknse. buyur, az iltifat et. DMANLARDAN KAINMA Ey akll! ki kiiden kan zamann belasn grmemek iin. Biri mcadeleci dmandan, dieri cahilleri seven insandan. Uzak tut dmandan kendini. Ayr dur zengin dosttan. Olum; Kaba insanlarla az konu. Srt evirirler sana konuursan. Bilir misin kimdedir en iyi huy? nsaf edip, insaf istemeyende. Gzel bir sz sylersen fakire, ipekle giydirmekten iyidir. Tarzdr fkesini iine atmak her yce insann. Acdr, ama tatldr ekerden, baldan. Zor geer geimsiz insann hayat dnyada. Azizim; alaktr, pistir kstah ve hayasz insan. Knanmamak iin birlikte ol z sz dorularla. REZLLK Rezillik getirir birka haslet. Syle dersen, syleyim sana. Birincisi, davetsiz misafir olmak sinek misali. Davetsiz misafir rezil olur halkn gznde. Dieri bilmeden gidip onun bunun evinde kethdalk etmek. Bu ikisi gibi davranmak cahilliin ta kendisi. Kim oturursa ba keye, rezil olmas deildir iten. Asmyorsa szne kulak, kalabalk, varsa da syleyecek bin szn, syleme. steme hacetini dmandan. Olamaz dnyada bundan beter klme. Alaklardan dilek tulunma, istemiyorsan rezil olmamak. Oynama ocukla, kadnla ki olma rezil rsva. UYGUN DOST Alt ey ie yarar dnyada. Birincisi lezzetli gda bulmak. Sylediin drste sz, iyidir menfaatin olan dnyadan. Bil ki dnyaya deer 14
akll olmak, mutlu olmak. Sevme Hak dmann. Vurma kimsenin aybn yzne. Deil kimse nk kusursuz. Olum; stediini Allahtan iste. Elinde deil nk yaratlann zarar ile yarar. Tanrdan baka yok yardmcs kullarn. Dile yardm Tanrdan, dileme bakasndan. Kim korkarsa Tanr'nn kahrndan, kukusuz herkes korkar ondan. Kim alsa kt sz etmemeye, yenmi olur melun eytan. NASHAT EDENN T Kimse bilmez be eyi be kiiden. Dinle nasihat edenden bu sz. Birincisi, yoktur meliklerde dostluk. nan sulk ehlinin bu szne. Mrvvet bekleme aalk kimseden. Gelmez asla ktlk yce insandan. Bakalarnn maln kskanan nasl kavuur rahmete? Vefal deildir, yalanc syleyen. MESUT NSANLAR Kim eye alrsa saadet bulur dnyada. Minnet beklemeden hayr yapmak. Bunu yapan layk olur rahmete. Girsede hep bakasnn kusurunu knamak iin amaz azn. Kimi grrsen doru olmayan yolda, yol gster ona sevap kazanmak iin. Verme insanlara zahmet. Ykleme bakasna kendi ykn. KURTULU Kardeim; Olmak istersen kurtulanlardan, evirme eyden yz. Birincisi kaza hkmn grmek. Sonra Tanr'nn rzasn kazanmak. ncs ne? Cefadan uzak olmak. Kim buna sahipse, olur saf ehlinden. Kimde varsa bilgi, akl ve temyiz, bata bulunur Tanr rzas iin. Riyaya bulam sadaka nasl kabul edilir Tanr katnda? Olmazsa amelin altn gibi halis, kalbn deeri de olmaz. Uzak tut nefsini arzulardan geldike elinden.
DORULUK, EMANET, CMERTLK Drt ey ren Tanr'nn kerametlerinden. Birincisi sznde doru olmak, sonra emaneti korumak. Cmertlik kerametlerindendir Tanr'nn. Tanr'nn fazileti bil grebiliyorsan eer. Uzak durmaya bak alaka menfaat elde etmekten. Tanr'nn dmandr byle yapan. Kim halk nnde srrn ifa ederse, olma o aptaln arkada. Namazn gafilce klar zekat ve rden gafil kalan. Sakn byle kimselerden dnyada dkn olmamak iin. FKE VE KAHRI TERKETMEK Yanmamak iin atete vazge drt hasletten kesinlikle. Varsa dnyada mrn tad, zevki, sakn fkenden, kahrndan. Grrsen halkn sana uymadn, uy sen onlarn huyuna. Gemiyorsa istediin eline, ferah tut gnln. Dinle bu szm. E halef! Gvenirim deme devlet kuuna. yi dinle bu szm. Kazadan kaarsan, yok sana fadas. Ne gelirse, raz ol ona. Hasl olur tm maksad, dostlarla tek yrek olann. Temiz grl kimse muteberdir dnyada. Vefas azdr zamanenin kiiye. Zulm var, sevgisi yok.. Kederli gnnde seni arayan, sor sen de sevinli gnnde. Nimetli gnnde dost saydn kiinin ko mihnet gn yardmna. Devlet verirse Tanr sana, hayr grsn dostlar o devletten. Derdine ortak olan dostun olur sevinli olduun gn. HAKKI BLMEK Evlat, bilgili ol Tanrdan haberdar olmak iin. Hasl olmamtr maksad bilgili olmayann. Tanry bilen grr kendi kalcln yoklukta. Canl deildir rif olmayan kii. Layk deildir Tanrya yaklamaya; demez de. Hatal bilirsen kendi nefsini, balayc grrsn Yce Tanry.
Sevgi, vefa doludur rifin gnl. Hamd sena etmektir rifin ii. Kimin gnlne marifet balarsa Tanr, yer yoktur gnlnden Tanrdan bakasna. Tehlikesi yoktur rife gre dnyann. Aldr etmez kendine bile. Bilir o fni olduunu. Nasl rif olur fni olmaan. Feragat etmitir rif dnya ve ahiretten. Kesmitir ilgisini her eyden Tanrdan baka. Arifin himmeti Hakla bulumak, Ona kavumak. Mutlak fni nk kendisi. Neye benzer bu dnya? Syleyim bak. nsann grd bir d. Uykusundan uyand m o aziz, gemez eline ryadan baka bir ey. Dirilir ve lr. Gtrmez ama yannda dnadan bir ey. Kimin varsa iyi ameli, gtrr onu ahiret yolunda, yannda. Bu dnya bir kadna benzer, kocasna kar sslenen iki dirhem bir ekirdek. Tutarken erkei avucunda, Saysz hile yapar, ive yapar. Grnce kocasn uyumu, Hemen onu ldrmeye kalkar. Ey hnerli aziz; Sakn byle hilekardan. TAKVA SAHB OLMA Olum; stersen itibarl olmak, karara kl takvada. Mamur olur din evi takva ile. Yklr gider tamahkarlkla. Kim almsa bu ilimden nasibini, Uzak kalr herkesten Tanrdan baka. Mmkndr takva sayesinde Tanrdan korkmak. Rezil olur takvasz kimse, rsva. Drst olan takva sayesinde, hareket eder daima Tanr iin. Takvasz muhabbet gelmez Tanrdan dostluk uman kimseye. Nedir takva? pheyi, haram terketmek, giyimi, ikiyi, taam brakmak. 15
Yr olunca takva ilim ve amelle, gelmez ihlasa halel. Ey kul! Bir gnah ileyecek olursan anszn, tvbe et derhal, affn dile gnahlarnn. ledin mi Tanrya kar gnah, yarar olmaz veresiye tvbenin. Hatadr yaama umuduyla tvbede tembellik. HZMET EREF Olum, Hizmet etmeye bak murad atnn eyerlenmesi iin. Mertlere hizmet eden kula eder felek hizmet. Korunmu olur dnya fetlerinden, hizmete sarlan kimse. efkatli olur hizmetiler dostlara kar. Yksektir yerleri Cennette. Mfsit ve si olsa da hizmeti, iyidir yz pinti bidden. Ecrini verir Tanr hizmet edene orulularn ibadete kalkanlarn. Hizmete bel balayan, toplar meyvay marifet aacndan. Hizmet edene balanr Cennet. Verilir stelik gazilerin sevab. MSAFRE KRAM Kardeim, bulmak iin Tanrdan izzet, tut misafiri aziz. Rahmet kapsn aar Tanr mmine iyi davranana. Kim duyarsa misafirden bezginlik, incinir ondan hem Tanr hem Resul. Misafire hizmet eden layk olur Tanr'nn rahmetine. Ey ev sahibi! Uzak dur gsteriten ki ar gelmesin sana misafir. Kerim Tanr'nn bir badr misafir. Alaklar misafirden kap saklanan. Misafir olur da bakasnn evine, gelince misafir, gzden kaybolur. Olursa misafirin sekinlerden avamdan, koy nne yiyecek. Hayrla anlr misafir arlayan. 16
Olum, gtr fakirin nne, az ok varsa neyin. Ekmek ver alara Tanr rzas iin, verilsin sana Cennette yer. Kim giydirirse pla, bulur ikbal ile banda ta. Devletle bahtiyar olan, hayr yapar gizli veya aikr. Olum, yeme asla cimrinin ekmeini. oturma cimri sofrasna. Hep sknt, meakkattir cimrinin ekmei. Nurdur, safdr cmertin ekmei. Gitme davet edilmedike bakasnn sofrasna. Le peinde koma akbaba misali. yilik umma pintiden, alaktan. Say onun tavann stunsuz. Ne hayr ilersen ile, sayma yaptn hayr. Ne grrsen gr iyi, grme kt. AHMAKLARIN ALAMETLER alameti var ahmaklarn. lki, gafil kalmak Tanry anmaktan. detidir ok konumak. Bezdirir insan, usandrr. Ey oul, olma ahmak cahil gibi. Durma bir an Tanry anmakszn. Yz evirme asla Tanr buyruundan. Glk karma hr insana borcu var diye. Olum, boyun eme cahil insana. Ba eme insanlara paralarna kanp. Konuma ileri geri ilah kaz hakknda. ok gr herkesi, az grme. Uzatma elini namahreme. Dokunma yetim malna. Ama srrn dostuna. Syleme srrn aka olsan da tek bana. Azizim, ayrdedebiliyorsan iyiyi kty, tamahkr olma hr olmak iin.
BOZGUNCU hasleti var yaratlnda bozguncunun. Fesat olur nce yreinde. ncitmektir ii Tanr'nn yarattklarn. Uzak tutar kendisini doru yoldan. ZALM Dtan alameti var zalim insann: Haram yer hep ahmaklndan. Etmez taharet, kalkar zamansz. Uzaklara kaar ilim erbabndan. Temiz ol, meslek edin temizlii. Dn kabir azabn. Olum, Kama ilim erbabndan, ki yanmayasn cehennem ateinde. Kt syleme kimseye elinden geldike. ok bahsetme kendinden bakalarnn yannda. Bilgiliysen, getirme altn mcevher haline. Gelirse bir misafir, kapama kapy yzne. CMR alameti var cimrinin. Syleyim sana, ren olum. Cimri korkar nce dilenciden. Titrer alk belasndan. Rastlarsa yolda tanda, geer yanndan rzgar gibi, der merhaba. Dokunmaz fayda ekmeinden kimseye. Nasiplenir pek az kii sofrasndan. HACET STEMEK steme hacetini irkinden. ste yz gzelden. Dt m sana ii bir mminin, getir hacetini yerine elinden geldike. ste hacetini sultan, isteme bakasndan. stersen elde etmek, isteme saray kapcsndan. Sevinme dmann lmne. Etme ikayet kimseyi kimsenin yannda. KATI YREKL NSAN alamet buldum kat yrekli kimsede. Yz evirdin ondan,
grnce. Sitemkrdr zayflara. Etmez kanaat aza oa. Et istediin kadar nasihat, etmez tesir kat yreine. Haydan uzak kimsenin gitme yanna hacet iin. lm bil dnya ehlini, olma llerle yatp kalkan biri. KANAAT Olum, Yoksa fakirlikten ac bir ey, kanaat et daima. Kalk her seher vakti, et istifar. al imdi varken frsat, et ibadet. ekitirme yakn dostunu. Etme lanet eytandan bakasna. Doduunda her yeni gn, tvbe et gnahlarndan. Yettike gcn getir yerine hacetini fakirin; getirsin Yaratan da senin hacetini. Geri vermek gerek eretiyi. Oldu mu altnn yannda gtren? Ey emin! Nedir bu dnyadan elde edilecek ey? Ne bir endaze kuma, Ne bir kar toprak. Neyin varsa Hak yolunda, senin maln. Geriye kalanlar ise, belas cann. Kim Haktan gelen aza yetinirse, yerine getirir Hak onun hacetini. Bir eve benzer dnya. Vazge mert isen ondan. Bir kprye benzer dnya. Koyulmusun yola, ge ondan. Kim yaparsa kpr bana ev, deildir akll, delidir deli. Olmaz reva Tanrdan zenginlik dilemek. Meakkattir mminin zenginlii. Derviin fakirlii, mminin ifas. Bu yzden var onda mminin safs. Sana gre az olsa da gznn nuru, dman anlamnda maln, oluk ocuun. Mallarnz, oluk ocuklarnz sizin iin bir imtihandr (Tegbun sresi, 15. yetten) yetini ren. Ver yele bu dnyann maln mlkn. 17
Yol erine yarar yok dnya varlnn. Dnmez asla o yokluu. Saf olur gnl dorulukla. Kfi olur hrkas ile lokmas. Arttrmak isterse maln, mlkn, uzak kalr asl saadetten. Feda ettiler canlarn Hakk dileyen kullar. Koturdular hikmet atn Sreyyaya. Vermedike Onun yolunda her eyini, nasl elde edeceksin sana gerekeni? CMERTLN FAZLET Kardeim, Bulmak iin kolaylk zorluktan sonra al cmert olmaya. Ol hep cmert. Olmaz yeri Cehennem cmertin. Nur ve saf vardr cmertin yznde Cennette Muhammed Mustafaya yakn olduu iin. yle yazd Yce Tanr Cennet kapsna: Buras Cennet: Cmert olanlarn yeri. Cehennemle ii yok cmertin. Pintilerin yeri atein ortas. Bilki aldatmaktr cimrinin ii gc. Yolda bil onlar blisle. Grmez cmert Cehennem yzn. Alr daim Cennet kokusu. Olum, Mehur ol insanlnla. Uzak ol kibirden, cimrilikten. Ol cmert, det edin alakgnlll. Aydn olsun yrein dolunay gibi. EYTANIN YAPTIKLARI Drt hareket eytanca hareket. Bunlar bile, olur Tanrya yakn. Aksrmak kukusuz eytann ii. Burun kanamas kukusuz insan dman eytan ii. Esnemek, kusmak eytan ii. Oul, olma onun hilesinden gafil. K YZLLK uzak dur ikiyzlden. Duradr Cehennem mnafn. Grrsn alamet mnafkta. Bu yzden kahrolmutur kahredici tarafndan. Mminlere etmezler yardm. 18 Efendi,
Ederler emanete hiyanet. Vefa olmaz mnafk insann vaadinde. Safa, nur olmaz bu yzden yznde. Sanma gvenilir iki yzl insan. Silinsin yeryznden tohumu! Olum, sakn mnafktan. Bile klcn ldrmek iin. Kuyunun dibi mnafa yolda olann yeri. TAKVA SAHPLER Takva sahibinin var alameti. Takva sahibi ile hidayete ermeyen arasnda nasl var bir ilgi? Saknr kt arkadatan takva sahibi srklenmemek iin kt bir ie. Yalan sylemez. ekilir yalan yolundan kenara. Harama dmemek iin takva sahibi az nasiplenir temizden ve helalden. NMETE KR Kimin yaratlnda varsa haslet: kukusuz olur cennetlik. Nimetlere kretmek, belalara kar sabretmek parlatr gnl aynasn. Kim dilerse gnahlarnn balanmasn, korur Tanr onu Cehennem ateinden. Gnahlarnn balanmasn diler Tanrdan korkan kii. Nasl cennetlik yapar Tanr srekli gnaha gireni? Olum, istifar et daima. ikayet et ktden, fesat karandan. SADAKANIN FAZLET Yaparsan bir hayr, yap kendi elinle. Vakfet iyiliini her fakire. Verdiin bir dirhem iyidir senden sonra verilecek bin dirhemden. Ne balarsan bala, isteme ama geri dsen de elden ayaktan. Kusann kusmuunu yemesine benzer. Yakk alr m geri almas babann baladktan sonra oluna bir ey? Olum, arama mutluluu parayla, malla.
Tanr
Bahsetme birine verdiin eyden. Kederdir dnya sevinci batanbaa. Matem vardr bu sevincin ardnda. Kulak ver Kurndaki marma emrine. (Kasas sresi, 28. yetten) Sevin yeri deil dnya, uyank ol. Sevmez Tanr ok sevinli olan. Kalmtr bu sz eski statlardan hatrmda. Sevinliysen Hakkn faziletinden dolay, Sevinliysen bu dnyadan dolay, TLER
reva. hata.
Olum, al mihnete, kedere. evir gnln teselli eden Tanrya. Yoksa gnlnde iyi niyet, grr sonunda keseri ayanda. Olum, Nasl var oldun? Dn. Herkesin var kendine gre znts. Yoktan var etti seni Tanr Ona tapan biri olmak iin. Geirme gnlerini uykuyla, yeyip imeyle. retme nefsine yemeyi imeyi. Az uyu gn balangcnda. Haramdr uyumak akamdan nce. Doru deil uyumak gne ile glge arasnda islam filozoflarnn nazarnda. Etme seyahat sakn tek bana. Tehlikelidir senin iin yalnz seyahat. Koyma elini yzne, uursuzdur uursuz. ren ilim erbabndan ilim. Hatadr gece aynaya bakmak. Grebilirsin gndz aynada yzn. Bosa evin, karanlksa, bulundur yannda bir can yolda. Koyma elini enenin altna. Buz gibi gelir bu hareket halden anlayan insana. Grrsen katarda dart ayakl hayvan, girme aralarna sakn. stiyorsan Tanr katnda mertebenin artmasn, dua et gece gndz srekli. Girme gnaha dnyada, sakn! stemiyorsan onurunu yitirmek. Bozgunculuk edip gnaha girenn rzkna halel gelir Tanr katndan. Eksilir rzk yalan dolanla.
Bulunmaz gzellik yalancnn sznde. Olum, yoksulluk getirir ok uyku. Az uyu, uyank ol, oul. Ksmeti eksilir geceleri rlplak yatann. Fakirlik getirir ayakta idrar yapmak. htiyarlatr fazla znt. Ktdr cenabet iken yemek yemek. Ho olmayan bir davran. Nimet istiyorsan Tanrdan, dkme ekmek krntsn ayak altna. Sprme asla geceleyin evini. Brakma sprnty kap arkasnda. arrsan ana baban adyla, haram olur sana Tanr'nn nimeti. Kartrrsan her ple diini, dersin yoklua, olursun yoksul. Ykama elini asla toprakla, amurla. El ykamak iin su ara. Eikte oturma ok. Kesilir rzkn bu hareketle. Temizlenme helada aman! Yaparsan byle, harcarsn vaktini bouna. Doru deil giysini stndeyken dikmek. Erenlerden edep renmen gerek. Ey dervi, Silersen eteinle yzn, kesilir rzkn. Ge git pazara, abuk dn. Gremezsin yarar oraya gitmekten. yi deil kandili fleyerek sndrmek. Kartma kandilden kan duman burnuna. Sakalna srme ortak kullanlan tara. Yedir taran sadece sana ait olmas. Dilenciden ekmek paras satn alma. Fakirlik getirir bu olum. Uzaklatr evinden rmcek an. Bereket karr evde rmcein varl. Karma masrafn lsn; deme kurumu olan yaran. Yapma ksnt varsa imkann. Gidiyorsun madem, yolda demir atma. SABRIN FAYDALARI Ol dnyada sabrl insanlar safnda. Haydi zorluu grmek gelmesin sana ar. Ekitirsen bela gelip atnca yzn, Sabrllardan sayma o zaman kendini. Gzeldir ikayetsiz sabretmek. Doru deil kimseyi Tanrya ikayet etmek. 19
Olmazsa bela zaman sabrl, olamazsn dorularn safnda kredici. Yoksa vncn derviliinden, nasl olur yaknln Tanr fakirleriyle? Her hareketin Tanr emriyledir geri, ne kadar edersen hizmet bulursun o kadar izzet. Ebed aleme ular kul hizmet etmekle. Mevlya bile ular hatta hizmetle. Yattrr gnln hizmet karl grecein hrmet. Bahtiyardr hizmet eden. Olum, Dolamazsan muhalefet peinde, o zaman yarar sana sabrdan sz etmek. Bekliyorsan ferahlk bulmay, bulamaz hibir iin belaya sabrla. TECRD VE TEFRD Safa lazmsa sana, el ek dnyadan. Varsa akln, ol gr ehlinden. Olum, tecrid, davay terketmek. Anla tefridin de manasn. Tecridin asl ehveti terketmek. Btn zevklerden ilgiyi kesmek. Bir rpda brakp atarsan ehveti, yaklarsn o zaman tefride. Yararlanrsn tefridden, kesersen umudunu mevcudattan. Gven tamemen Tanrya, cann mutlak erer tefride. Terket dnyay ahiret iin. kar stnden seni vndren giysiyi. Olursun tecrid sahibi sonunda saadetle eriirsen bu makama. ekersen elini ebed alemden Tanr iin, derler sana : Gemi tefridden teye. Haydi, kurtul balardan, tek kal. Her baa oturmak iin toz gibi ol. Dolama kibir, bencillik, benlik etrafnda. Bil kendi kadrini, herca olma. Kmr madeninde dolaann, kararn tozdan elbisesi, irkinleir. Attara yakn olan alr ho kokudan nasibini, siner stne gzel koku. Olum, drstlerle d kalk. Uzak dur kalenderden, kalleten. Meyletme zalim tarafna. Edersen, olursun sen de o blkten. Ey fakir! 20
Yr, ka zalimlerden. Kzgn atete yanma. Atee benzer zalimle sohbet etmek. ncitir nk halk, sertir ve serke. Olursun drst iyi insanlarn yannda. Oturursan ktyle birlikte, olursun kt. Oul, brakma din yolunu. Tutunursan dala, bulursun kk. Atarsan admn eriatten te, dersin sapkla, zdrap ve eleme. Sapklk yolunda yryen cehaletinden dinsizlie gider. Hakk iste, uzak dur btldan. Mehur ol cmertlikte, insanlkta. Doru yolu semeyen, kalr ebediyyen ahiret azabnda. Kardeim, Yrme eytann yolunda rezil, kepaze olmamak iin. Hakikat yolunda yryen, korkar Tanr'nn kahrndan gece gndz. Olum, nefsin ne istiyorsa, yap aksini, ki rezil olup dme atee. Nefsine uyup gitmek aptallk, nefse uymak aptallk. Kt nefsin ii er ve karklk karmak. En byk sava nefisle mcadele etmek. Olum, Haydi ara nefsinin istemedii eyleri. Yoktur bundan iyi bir ibadet. Grmek iin islamn yzn, kesmen gerek nefsin arzu boazn. Nefsini dnen nasl olur mslman? man nuru nasl olur ona yolda? Kendini beenmi gremez Hakk. Mevlann nuru nasl olur ona yolda? Yer almak iin mslmanlar safnda, kr putu, z belinden znnar. Olursan nefsinin arzularna engel, gelir yerine din ve dnya ile ilgili her dilein. Tanr nasl Cennet yapar serke nefsini serbest brakan? Yular takar blis nefsinin arzularna kaplann boynuna. Kim kahrederse nefsini, kovmutur kendi meclisinden eytan. Olum, alma azna iki kadehini. Utan Tanrdan, skl. me o ate rengi arab. Kork ta bile yakan ateten.
Uzak dur Tanr'nn yapma dediinden. Yaklatysan, ayrl ondan. Olum, istiyorsan yz ak, uzak dur Tanr'nn yasakladndan. Yasak evresinde dolaanlar Hakkn azabndan nasl kuruturlar? karmaya al ayan amurdan, istiyorsun gnlnn yeri Hakko olsun yakn. Yer edinmesi iin gnlnn Tanr katnda, haydi koru kendini haramdan. Makam lazmsa sana, se hizmeti. Yer bulmak iin sarl hizmete. Hizmet etmeyen makam bulamaz. Nimetsiz kalr hizmetsiz kii. MSAFRPERVERLK Kardeim, Ho tut misafiri. Nimetidir misafir Tanr'nn. Yannda getirir misafir rzkn, gtrr ev sahibinin gnahn. Varsa sende yiitlik, akl ve anlay, misafir arla. Olum, ikramda bulun misafire. Kafir de olsa, git kapy a. SADAKA Gizli veya aikar sadaka ver Tanr'nn kahrndan aman bulmak iin. Hayr yapmay alkanlk haline getirenin kukusuz uzun olur mr. Tan insanlarn en iyisi halka iyilik yapan. Yoktur daha kts halk arasnda insana zarar dokunandan. Ey dindar, Kork cebbar olan Tanrdan. Utan uygunsuz aklndan. Olum, mminsen, takva sahibi ol. Kafirsin, yoksa Tanr'nn azabndan korkun. Bulunmaz takvasz kiide iman, imansz kiide ihsan. Hidayete ermeyen tvbe etmez. Tahkik ehli olmayan, Tanry grmez. lmi olmayan amelsiz bil. Yumuak huylu olmayan drst deil. YCE TANRININ VERGLER Drt ey vardr Hakkn kerametinden. Bunu renen olur bahtiyar.
Birincisi doru szllk. Cmertlikle gleryzllk. Sonra gelir emaneti korumak. Tutarsn bylece gzn hainlikten uzak. Hak kime bu drt eyi vermise, olur saknan bir mmin. DOSTLUA SIMAYAN EYLER Olum, dostun ziyankr olursa, haydi kes ilgini o dosttan. Kim seni ktlerse, dost bilme onu. Olma onunla yolda. Arkadalk etme iki ienle. Uzak tut kendini bylelerinden. Zekat vermeyen zenginden uzak dur yaadka. Uzak dur, senden kar umandan, kapansa da ayaklarna. Olum, kan vurguncudan. Nur saan Tanr dmandr onun. Halktan kim alrsa faiz, verme ona selam. Hastay ziyarete git. Snnetidir bu insanlarn en hayrls Muhammedin. Geldike elinden kandr susamlar suya. Hizmet et meclislerde dostlara. Yetimlerin gnln al Tanr'nn aziz tutmas iin seni. Yetim alarsa, sarslr o anda Tanr'nn ar. Kim alatrsa yetimi, kebaba evirir Tanr Cehennem ateinde. Kim gldrrse yorgunu, hastay, yetimi, ak bulur Cennetin kapsn. Olum, uzak dur srlarn ifa eden kiiden. Genliinde sayg gster yallara. Gstersinler bakalar sayg sana. Bak zayflara yardm etmeye. Vellerin gzel huylarndandr bu. Yemek yeme asla tok karnna. ldrme kalbini ey delikanl. nsan hastalanr oburluktan. Hastalk tohumudur ok yemek. Ne uursuz kskanta rahat, ne bedbaht yalancda vefa olur. Huysuzun tvbesi nasl salam olur? Kukusuz cimride mrvvet az olur. ki yzl kimseyi dman bil. Ondan ve yaptklarndan bezginlik duy. al daima helal rzka, olsun dinin su gibi berrak. Mahkumdur gnl lmeye haram rzk peinde olann. AKRABAYI ZYARET Dostlarn aramaya git mrnn uzamas iin. Az olur mr yaknlarndan yz evirenin. 21
Kesen akrabasyla ilgiyi yem eder akreplere vcudunu. Olsa da yaknlarn ktlerden, bil ki yok daha kts akarabadan ilgiyi kesmekten. Yaknlarna yabanc kalan olur dillere destan. MERTLK VE KUVVET Olum, mertlik nedir? ren. nce gizliden gizliye Tanrdan korkmak. Tanr eri zr dilerse gnah ilemeden nce, ibadetleri gnahlarndan ar basar. yi insanlarn iiyle uraan, lutfeder zayflara, ihsan eder. Tanr eri cmerttir darlk zamannda dahi. Olum, mert insanlarn sohbetine katl Tanr'nn nimetlerinden nasiplenmek iin. Tanr eri alametine sahip olanlar, dmann kusurunu sylemezler. Dmanlarn helak etmek istemezler. zlrler aksine insanlarn gamyla. Yol eri, urasa da birok zulme, istemez kimseden adalet. Mertlerin yoluna ayak basan, nasl koar murad peinde? Olum, terket muradn, tut esenlik yolunu. FAKRLK Olum, fakirlik nedir? Bilir misin: Yoksa haberin, sana syleyeyim. Yaasa da abasnn altnda yoksul, gsterir kendini halka zengin. A olsa da vurur tokluktan dem. Dosta davranr dmana. Olsa da clz, zayf, halsiz, kalmaz ibadet vakti dierlerinden. Gnl dolu, eli bo olsa da, terazide ar grnr. Olum, Sok kendini derviler arasna ki Tanr korusun seni. Fakirlere yoldalk eden, Cennet sarayna yabanc kalmaz. GAFLETTEN UYANI Tanrdan kalma gafil. Gafilce girme btl yola. Alama yeridir bu dnya; glme. A ibret gzn, kapa azn. Karnca gibi hrsla her yana koma. Nasihat edenin dn dinle canla bala. Olum, ocuk deilsin, oynama oyun. 22
eytanla ortaklaa i yapma. Yardm etme gnahta kt nefse. Su ileyerek mr telef etme. Sulanacan yere gitme. Hak yolunda kr gibi yrme. Dmann varsa, gvenme. Direksiz tavan altnda oturma. Bozgunculuk ve heves yolunda at koturma. Kendini eytann maskaras yapma. Madem var nnde bir yolculuk, kendini hazrla. mrn batanbaa hatrla. Olum, Dn ateten halkalar. Al ayann altna kt nefsi. Hakkn azabn iyi dn. Cehennem ateinde yanmamak iin insanlarla iyi gein. Herkes mecbur Cehennem stnden gemeye. Varken bunca tehlike, deil buras sevin yeri. Ey fakir, nnde bir ate var. Yok mu korkun Cehennem ateinden? Yaknda sarp geit var, stelik ykn ar. Yardmsz tayamazsn bu yk. nnde var kyamet gn. mkan yok Tanrdan kamann. Olum, tut eriat yolunu. Madem yolcusun, terket arzuyu, hevesi. Kardeim, itaat et Tanrya almak iin Tanr rzasn, girmek iin Cennete. Yz evirme Tanr'nn hkmnden maher gn azap ekmemek iin. efkat gster Tanr kullarna And cennetinde yer edinmek iin. Doyur fakirleri gece gndz Darsselamda yer edinmek iin. Alrsan hastann gnln, Ak bulursun Cennetin kapsn. Rahmet eder Tanr iki alemde de bu tleri tutanlara. Yerine getirmeyenler bu nasihatleri, uzak kalr kukusuz Tanrdan. Tanrm, merhamet et bizlere. Affet tm gnahlarmz. Aciziz, srsen de kuluz biz. Hkmn neyse ona razyz. Tanr'nn rahmeti. bu tleri ok okuyan kimsenin ruhuna olsun!
GERE MZAHTA ARAYAN PAKSTANLI BR YAZAR ATLHAK KASIM VE K DENEME YAZISI Prof. Dr. Halil TOKER
Kasmi, lkesinde bir otorite olarak halk ve siyasi evrelerde saygn bir yere sahiptir. 19971999 yllar arasnda Pakistann Norve ve Tayland bykeliliini yapt. Ayn zamanda airlii ve drama yazarl ile de Urdu edebiyatnda takdir toplad. Column tamam, ar-giyn, Mazd Ganc Frit, Ataiya, Vasiyyat-nm, avk-i vreg gibi birok eseri bulunan Atalhak Kasmi, bu yl bir grup arkada ile birlikte stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Urdu Dili ve Edebiyat Anabilim Daln da ziyaret ederek retim yeleri ve rencileri ile tant. KEND LMME DAR! Bilim adam olan bir arkadama telefon ederek: Arkada, biraz nce ldm haber vermek iin aramtm, yengen ve yeenlerin alaya alaya perian oldular. Bize bir ura da onlar teselli et dedim. Arkadam: ok kt, ok kt, saln yerindeydi, ne oldu byle? Ben: Bilmem ki! ftar ettim, namaz kldm, biraz belimi dorultmak iin yatan zerine uzanmtm ki, Azrailin bana doru geldiini grdm. Endieye kaplarak Buraya neden geldiniz? diye sordum. Cann teslim almak iin geldim diye cevap verdi. Benim bitirmem gereken baz iler var, birka yl sonra terif buyursanz da bu arada ben ilerimi halletsem! deyince, Ben nereye gitsem herkes baka bir zaman gelin, dnyada yapmam gereken birok i var, diyorlar, hlbuki onlar gittikten sonra da tm bu iler olup bitiyor cevabn verdi. Bunun zerine oluma seslenip misafirimiz iin ay kek falan hazrlamasn syledim. Maksadm, Azraili oyalayp ortadan kaybolmakt. Fakat vcudumu yerinden oynatamadm fark ettim. Eim gelip gzlerimi kapatt ve alayp dvnmeye balad. Birisi gelip kulak ve burun deliklerime pamuk tktrnca kafam allak bullak oldu. Her neyse brak imdi sen bunlar da ne kadar zamanda bizim eve ularsn? onu syle. Bizimkilerin alayp dvnmelerine dayanamyorum. Benim sylediklerimi dinleyen yakn dostum: Daha teravih namazn klp, niyet ettiim dualarm okuyacam, bir de sahur vakti kalkmak iin erken uyumam lazm. Tamam, senin ocuklarn da benim iin nemli ama 23
Atlhak Kasmi (sada), Prof. Dr. Halil Toker ile birlikte
Pakistann en nde gelen ke yazar, air ve mizah yazarlarndan olan Atlhak Kasmi, 1 ubat 1943te gnmzde Hindistann Pencap Eyaletinin bakenti Amritsarda dnyaya geldi. lkrenimini Vezirbdda, orta, lise ve yksek eitimini Lahorda tamamlad. Yksek lisansn Pencap niversitesi Oriental Collegede bitirdi. Krk yl akn bir sredir eitli gazetelerde Rovzan- dvr s (Duvar Deliinden) balyla ke yazlar kaleme alan Kasmi, Pakistan toplumunun zayf ynlerini, dertlerini, toplumdaki arpklklar alayc bir tarzda yazlarna aktard. lkesindeki askeri ynetimlere ve zellikle Pakistann Eski Cumhurbakan Pervez Merref ynetimine iddetli eletirilerde bulundu. Yazlarnda son derece ciddi konular mizah bir ekilde ilemesi okurun yazlarna olan ilgisini arttrd ve ona byk bir poplarite kazandrd. Politik gr asndan olmasa da yazlarndaki keskin ironi ile toplumsal sorunlara yaklam asndan Aziz Nesine yaklaan ve bu itibarla Pakistann Aziz Nesini denilebilecek Atalhak
onlarn uruna ibadeti brakmak doru olmaz deil mi? diye cevap verdi. Arkadamn bu szleri beni ok zd, ama yine de duygularma gem vurarak: nemli deil, sen sabah cenazeme katl o zaman. Saat 11.00de cenaze trenim yaplacak dedim. Arkadam: Yapma be abi! u cenaze treninin vakti ne arkaya alnamaz m? imdi yengemle telefon edip bir soraym dedi. Ne oldu, bir iin mi var? diye sordum. Arkadam: Mdr beyin deerli halalar vefat ettiler. Kendilerinin cenaze trenleri saat 11.00de, ama sen endielenme, yengemle konuup vakti ayarlatrm dedi. Arkadamn bu szlerini duyunca bir kere daha zntyle sarsldm: Vakti deitirmek mmkn deil, teki ehirlerde oturan akrabalara haber verildi, gazetelere de bildirildi. Tamam, nemli deil, sen hatim trenine gelirsin dedim. Arkadam: Hatim treni ne zaman? Ben: Yarn deil brs gn, saat te. Arkadam: Bir dakika, ajandama bir bakaym. Ajandasna baktktan sonra: Kusura bakma abi! O gn saat drtte televizyon programnn kaytlar var. Yengemle konumama bir izin ver sen hele, onu da ne arakaya alr deitiririz. Onun bu szleri benim ok zoruma gitti: Tamam, tamam, sen yengenle konu! Arkadam: Sen lm haberini bana bildirince telefon defterindeki sizin evin telefon numarasnn zerini karalamtm. imdi aklmdan da kt. Neydi sizin numaranz Allah akna? Bunu duyunca hiddetle telefonu kapattm!!! Aslnda arkadama telefon ederken aklmda, ona ocuklarm emanet edeceim, tm mrm kazandm helal rzkla geirdiimden dolay hi birikim yapamadm, bu nedenle ocuklarm bir skntya derlerse onlarn elinden tutmasn syleyeceim vard. Ama onun umursamazln ve karcln grnce bu konuyu hi amadm. lmmden bir sre sonra ikimizin ortak bir dostu da vefat etti. Cennetteki baz kurallar inediinden dolay onu birka gnlne 24
cehenneme gnderdiler. Bu dostum beni cehennemde grnce ok ard. Bunda alacak ne var ki? Gnahlarm sevaplarmdan daha fazlayd. imdi ektiim gnah tohumlarnn rnn biiyorum. Cennetten ksa bir sre iin cehenneme gelen dostum bana: Senin can dostun var ya, dnyada senin anna yaplan toplantlara bakanlk ediyor, senin adn anarken gzleri yalarla doluyor. Senin ocuklarna yardm iin yz binlerce rupi bile trtklayp i etti insanlardan. Geici bir sre iin cehennemlik olan arkadam cebinden gazeteden kestii bir makaleyi kard. zerinde benim dnya sevdals karc arkadamn resmi vard ve makaleyi benim lmm zerine kaleme almt. Beni ve ve yere ge koyamyordu. Dostunun lm zerine yalnz alk da, dostunun cenazesine ve hatim trenine ar zntden dolay katlamam da, zntden parman oynatacak durumu kalmam da vs. vs. Bu gazete parasna bir baktm, sonra onu param para ederek cehennemin kabaran yalazlarnn iine attm. CIA AJANI! Pakistanda bulunan Amerika Bykelisi benim ocukluk arkadamdr. ocukluumuzda bir bakmsn ikimiz Berekete Teyzenin lokantasnda yemek yiyoruz ya da uurtma uuruyoruz, bir bakmsn onunla birlikte ayn bisiklete binmiiz ve onun alvarnn ucu bisikletin zincirine taklvermi ya da bisikletin fireni patlam Ayn ekilde bayram gn bir filimin ilk gsterisini seyredebilmek iin birbirimizin omuzlarna kar bilet giesinin camndan ieri elimizi sokardk. Filimi izlerken beendiimiz bir ark ktnda bozuk paralar duvarlara asl vantilatrlere vurur tempo tutardk. Geen hafta birlikte paa yemeye gitmitik, geri dnerken Bhatti Kapsndan 9 numaral minibse bindik. Minibse binen on yedinci, on sekizinci yolcuyduk. Arkadam g bela minibsten dar karabildim. Beni de muavin dar karmt! Amerika Bykelisi ile dostluumun bir sebebi ocukluk arkadam olmas dier sebebi ise onun ar vatan sevgisidir. Kendisi tam bir Pakistan dr. Nitekim ne zaman Pakistan zor bir duruma dse arkadam zntden kendini helk eder. Hatrlyorum da Pakistann kurucusu Kid-i Azam Muhammed Ali Cinnah ldnde
siyasetiler, siyaset ad altnda birbirlerinin gzlerini oyduklar sahnelerle dolu bir filimi gsterime soktuklarnda, o bu duruma ok ierlemiti. lkenin uuruma doru srklendiini grnce de Eyp Han araclyla siyasetin frenine bast. Bu olayn zerinden on yl kadar zaman gemiti ki Eyp Han lkede sanayi yatrmlarn artrm, bunun yannda daha nce kendisine destek verenleri dlamaya balamt. Bunun sonucu olarak ona kar eylemler balatlm, arkadam da eylemleri desteklemiti. Basklar neticesinde Eyp Han tahtn ve tacn brakmak zorunda kald. Yerine tahta Yahya Han geirildi. Yahya Han, ndra Gandi, Mucb ve Bhuttonun yardmlaryla lkeyi ikiye bld. Dostum bu duruma ok ierledi. Pakistana yardm iin Yedinci Filoyu gnderecekti ki o gn filo kaptannn annesinin az dii armaya balaynca, zavall annesine ila almak iin eitli doktorlar ziyaret etmek zorunda kald. Byle olunca da Yedinci Filo zamannda yardma gelemedi. Elde kalan Pakistan, yani yeni Pakistan ina etmek iin Bhutto programn sundu; nitekim lkenin liderlii de ona emanet edildi. Birka yl sonra Bhuttonun atom enerjisi ve slm liderleri konferans araclyla petrol silah olarak Batnn aleyhine kullanmak istediini hissedince, bunun Pakistann karna olmayacan fark ederek onu ortadan kaldrtt. Balangta, nceki liderler gibi, Ziyalhaktan da ok memnundu ama Ziyayhakn da baz konularda Eyp Han ve Bhuttonun yolunu takip ettiini sezince Pakistann yksek menfaatlerin iin Ziyalhakn da ipini ekti. Keyf hareket etmesinler diye merkezde Pakistan Halk Partisini, Pencapta da slm Cumhuriyet Birliini iktidara tad. u sralar dostum, Pakistan Halk Partisi ve slm Cumhuriyet Birliinin her ikisinin de faaliyetlerinden son derece memnun. Ha, arada srada bu ikisinden birisine kzyor, kzdnda da tekisi, Allah dualarm iitti diye iten ie seviniyorsa da, dostum bana bu durumun bir sre daha byle devam edeceini syledi! Dostumun bu Pakistan severlii nedeniyle onu kendime pek yakn hissediyorum. O benim ok yakn dostum, ama bu durum bazen ok rahatsz edici oluyor. Sanki ahdamarmdan daha yaknm gibi geliyor bana. Her Cuma birlikte nehari yemeye Lohar Kapsna gidiyoruz. Lakim Meydannda salarmza masaj yaptr-
yoruz. Bazen de sinemaya film reklamlarn izlemeye gidiyoruz. Gn olur frsatn bulunca bir rikaya binip o benim yanma gelir, bir bo zaman bulur ben de motosikleti olan bir arkadamn arkasna atlayp ona giderim. Buna ramen ne ben hayatm boyunca ondan bir yarar elde ettim ne de o benden bir kar salamak iin aba gsterdi. Bir gn Hal Yolunun kesindeki dkknda erbet iiyordu; son derece neeliydi. Bana, sevgilisiyle merdivenlerde nasl karlatn, le vakti evlerinin atsndan bir para taa mektup sarp frlattn, birok defa da rzgrla yn deitirerek tan yoldan geen bir yalnn kafasna arptn, ksacas kendi sevgilisiyle arasndaki ilikinin anlarn anlatyordu. kimiz de o gn ok mutluyduk. O gn hayatmda ilk defa dostumdan bir ricada bulundum. Ona: Seni ne kadar sevdiimi biliyorsun deil mi? dedim. O da: Bu da sorulacak ey mi? diye cevap verdi. CIAin Pakistan severlii yznden duygusal olarak CIAe sempati duyduumu da biliyorsun, deil mi? Evet Bugn, bu hususta sana bir ey sylemek istiyorum. Syle! lkem iin bir eyler yapmak istiyorum ve bu hususta yardmna ihtiyacm var. Sz ver, bana yardm edeceksin, deil mi? Sz! Arkadam elini elimin zerine koydu. Senden beni CIAin Pakistandaki ajan yapman istiyorum. Bunu duyar duymaz dostum kahkahalarla glmeye balad. Dostum her zaman ciddi konularda byle ciddiyetini kaybederdi. Bugn de ayn havadayd. Nitekim bu ekilde glerek: Dostum, korkarm sen benden yaplmas imknsz bir ey istedin. Nitekim bu hususta sana yardm da edemeyeceim. nk bu lkede sadece lkenin bakann CIA ajan yapyorlar, bakasn deil!!! dedi. (Atalhak Kasimi, Ataiye, Lahor 2007, s. 170-173) 25
ran iiri: YAAM Heng-i btihc SYE (doumu: 1927) eviren: Prof. Dr. Mehmet KANAR
Kanlar fkran bu enginlikte Her admda ayann izi var. Bu zorlu devler mekannda Yol aan ayak seslerin geliyor her taraftan. Nm ve ar tuzann bu geni engebeleri kanla yazm sana vefa mektubunu. Bstn'un kulanda hl Keserinin sesleri var. Nice kamlar snad akn gcn senin vcudunda Nice daraalar eref kazand seninle Ne grkemliymi akn uzun boyu! Kald sapasalam her felaketin hcumunda. Bak henz o uzaklardaki ykseltiler, O aart, nur patlamasnn tomurcuk tarlas bir arzu kehribar nsann hep arzulad aart o. O durulukta bir nefes soluklanma umuduyla deer bin kez dsen yoku aa ve trmansan yine yoku yukar. Ne dnyorsun? Dnya dediin bir krk ayna. Dosdoru selvi de krk grnr sana onda. Bu darack gurbun derelerinde ylesine yatm pusuya ki da Yolu kapal gsterir sana Sonsuz zaman lme sen mr admlarn sayarak Onun yannda bir andr bu dert ve zdrap duraklay. Vadinin iniinde ban taa alan rmak gibi akar ol. lenden yok hi mucize umudu; yaamaya bak.
Ne dnyorsun? amura saplanm kayn krk yelkeni deil midir yaam? Afiyet renginin kat bu harabede kapal yolun sonu deil midir yaam? Ne korkuntu olaylar seli! At bir ejderha gibi azn Ayrld yerle gk birbirinden Yldzlar dkld salkm salkm ve gne batt vadilerin morluunda. Hava kt Hangi rzgrla gidiyorsun sen? Hangi kara bulut sard gsn? Gece gndz bin yllk yala bile almyor gnln. Uzak bin yllardan kageldin sen 26
ran iiri: VE YOLDA BR MESAJ Sohrab SEPEHR (1928-1980) eviren: Prof. Dr. Ali GZELYZ
Gerekten de karanlk bir gece! diyecek, yoldan geen biri. Bir Samanyolu balayacam ona. Ayaksz bir kzcaz var kprde; Bykay'y asacam onun boynuna. Ne kadar kfr varsa, toplayacam dudaklardan. Ne kadar duvar varsa, ykacam temelinden. Yk tebessm olan bir kervan geldi. diyeceim haydutlara. Bulutlar paralayacam. Dmleyeceim gzleri gnele, gnlleri akla, glgeleri suyla, dallar rzgrla. Ve crcr bceklerinin sesiyle balayacam ocuun dn. Uurtmalar salacam havaya. Sulayacam sakslar. Geleceim, okayn yeil otunu dkeceim; atlarn, ineklerin nne. ebnem kovasn getireceim, susuz ksraa. Ve kovacam yoldaki yal eein stnden sinekleri. Geleceim, her duvarn zerine bir karanfil dikeceim; Her pencerenin dibinde bir iir okuyacam. Bir am vereceim her kargaya. Ne kadar da muhteemdir kurbaa! diyeceim ylana. Bartracam, Tantracam, Yryeceim, Nur ieceim, Seveceim.
"En gzel ey, ak olgusundan slanm bir baka ulamaktr" Sohrab Sepehri Bir gn geleceim ve bir mesaj getireceim, Nur dkeceim damarlara. Ve Ey sepetleri rya dolu olan sizler! Elma getirdim; gnein kzl elmasn. diye haykracam. Geleceim; bir yasemin iei vereceim dilenciye. Czaml gzel kadna bir kpe daha armaan edeceim. Ne seyredilesi bir bahe! diyeceim grmeyen insana. Seyyar satc olacam; sokaklar dolaacam; ebnem var, ebnem, ebnem! diye baracam.
27
ran edebiyatndan: SOAN (Bir perdelik oyun) Baba MUKADDEM eviren: Prof. Dr. Ali GZELYZ KLER Gen Adam Kadn Korni Satcs Eskici ocuk Gen ocuk Yal Adam SAHNE (Yanlamasna gsterilen bir sokak. Karda bir bahe duvar ile iki ev bulunmaktadr. Duvarn kenarna krk iki yeralt kablo borusu atlm. Yere dklen plerin arasnda ise birka naylon poet gze arpmaktadr. Borularn yanna da ithal ay kutusuna benzeyen renkli resimli bir kutu braklm. stnde eski bir ceket ile siyah bir pantolon, ayanda yeni bir ark, omzunda bir atk ve banda gzel bir apkas olan, yar kyl yar ehirli grnml yirmi drt yirmi be yalarnda bir gen adam, nnde gtrd eski bir ocuk arabasyla sahneye girer.) GEN ADAM: Soaaan! Taze soan! Gzel soan! Nefis soan! ri soan! Kaliteli soan!.. Soan vaaaar!.. (Biraz bekler ve sokaa bakar. Bu srada stnde bir yamurluu olan, salar iki omzuna dklm ve elinde olduka byk bir antas bulunan bir kadn, sahnenin br tarafndan girer. Gz, soan satcsnn zerindedir. Yava ve sayl admlar atarak onu szmektedir.) GEN ADAM: Soaaan! yi soaaan! Gzel soaaan! Sulu, taze soaaan! KADIN: Soan m satyorsun? (Adamn boyunu posunu iyice inceler. Sonra ocuk arabasnn iine bir gz atar. Biraz bekledikten sonra) Kilosu kaa? GEN ADAM: Alt lira on kuru. (Kadn dudaklarn bker, kalarn atar ve ban sallar. Sonra arabadan bir soan alp bakar.) GEN ADAM: Soan gzel, sulu ve nefis. Kabuu ince, ii dolu. KADIN: (Kararsz ve yavaa) ki kilo ver! 28
(Gen adam, iki kefeli terazisini arabadan karr. Terazi yeni olup kefeleri parlamaktadr. Kefenin birine bir miktar soan dker, sonra iki kiloluk ta arayarak br kefeye koyar. Terazinin kolunu havaya kaldrnca tan bulunduu kefe ar basar ve br kefe ykselerek soanlar yere dklr.) KADIN: Vay! Syle bakalm, bu ie yeni mi baladn? Daha nce ne i yapyordun? GEN ADAM: in eskisi yenisi yok, bayan. Ben soan satcsym. KADIN: ten sylemiyorsun. Sen soan satcs deilsin. Soan satcs olamazsn zaten. GEN ADAM: (Bozularak) im bu! KADIN: Mademki iin bu, syle bakalm, ne kadar soan sattn imdiye kadar? GEN ADAM: (Biraz dnerek) Henz satmadm. KADIN: (Hayretle) Ne zaman baladn? GEN ADAM: gn nce. KADIN: gndr hibir ey mi satmadn? Bir de soan satcsym, diyorsun. Grdn m nasl anladm, soan satcs olmadn! GEN ADAM: almam lazm. nsann bir ii olmal. KADIN: Syle bakalm, daha nce ne i yapyordun ve niin gelip soan satmay tercih ettin? GEN ADAM: Soan satcs olmadm nasl anladnz ve bu ii yapamayacam nereden biliyorsunuz? KADIN: (Glmseyerek) Tipinden belli. Soanla doldurduun u ocuk arabasndan anladm. Sen bir aydn olmalsn. GEN ADAM: Ara nemli deil. Anrmalaryla soka grltye boan bir eek mi getirseydim? KADIN: Nasl ara nemli deil? Halk her eye nem verir. Demek ki sen burann insann tanyamamsn. u anda ehrin sokaklarnda eekle soan satan birok kii var. Onlar bir ton satarlar, sen bir kilo bile satamazsn. GEN ADAM: Neden? Onlarn soanlar, benim soanlarmdan farkl m? KADIN: Hayr, deil. Ama sen br satclardan farklsn. Barman farkl! GEN ADAM: Peki ben ne diyorum? Ben de gzel soan, iri soan, kaliteli soan diyorum. KADIN: (Elini gsne koymu, kahkaha atmaktadr) Evet, evet, yle! Gzel soan, iri
soan, kaliteli soan... Hayr efendim, soan iin byle barlmaz. Soan iin baka szler vardr. GEN ADAM: Haa! imdi hatrladm. Badan yeni geldi, nefis soanlarm var, demeliyim. KADIN: (ok yksek sesle glerek kahkaha atmaktadr) zm m satyorsun? imdi zm, elma, armut iin bile kimse nefis demiyor. GEN ADAM: Ne fark eder ki! Soana ihtiyac olan ve almak isteyenlerin bu szlerle ne ilgisi var? nemli olan soan deil mi? KADIN: Bakalm! Sen soan m satmak istiyorsun, insanlar deitirmek mi? Bu i sana gre deil. GEN ADAM: (fkeyle) Herkesin bir ii var. KADIN: (Ban birka kez sallar ve adam tepeden trnaa kadar, bir yukardan aaya doru szer bir aadan yukarya doru.) Grdn m, soan satcs olmadn nasl da doru tahmin ettim. Sen bir aydnsn! GEN ADAM: (Bu sz duyunca bir adm geri atar ve akn bir halde kendini gstererek) Ben mi?! Bu szden nefret ediyorum. Soan satcsym ben, baka bir ey de olmak istemiyorum. KADIN: (Sakin bir slupla) Soan satcs deilsin sen. Olamazsn da zaten. Kendi kendini kandryorsun. Sen insanlar rktyorsun, korkutuyorsun. (Evlerin duvarlarn gstererek) u evlerde bulunan insanlar, u kap ve duvarlarn ardnda bir eyleri alkanlk edinmiler. Bu alkanlklarndan vazgemeleri ok zor. GEN ADAM: (Sklr) Ben insanlar nasl korkutuyorum, nasl rktyorum? KADIN: Bu kyafetinle, kendine bulduun bu ile, iine soan dktn u ocuk arabasyla!.. GEN ADAM: Bu nasl sz? Ben soan satcsym, malzemem de var. te soan, ite kap! ocuk arabasym, neymi, sana ne? lk gnler takm elbise giyip kravat takyordum, herkes bana ters ters bakyordu. Hatta sizin gibi bir bayan Bu kyafetle bu i yaplmaz dedi. Ben de gittim bu elbiseleri buldum. Ksacas soan hazr, satc hazr. Eksik bir ey var m? KADIN: Sen de ayn yanlgya dmsn. nsanlardan her eyi bekliyorsunuz. Onlarn her eyi dnecek zamanlar yok. Evlerinde alyorlar, uyuyorlar, kestiriyorlar, konuuyorlar, iekleri suluyorlar, baka iler yapyorlar, aniden kulaklarna bir soan satcsnn sesi geliyor, tandk bir ses, eski yllardan, ocukluk anlarndan beri tandk... Belki de herifin ne dediini doru drst anlamazlar, ama o sesin slubu onlara soan hatrlatr. htiyalar varsa
hemen gidip alrlar. te! Dinle! br sokaktan gerek ve asil bir soan satcsnn sesi geliyor.! Dikkat et! (Bu srada sahne gerisinden bir soan satcsnn sesi duyulur. Kadn ve Gen Adam kulak verip dinlerler. "Patates, soaaan! Kuru soaaan! ki uval kald!" Bu arada bir eein anrma sesi de duyulur.) KADIN: (Biraz durduktan sonra) Duydun mu? Bak imdi de eeini dehliyor, dinliyor musun? Belki de be alt uval var, ama iki uval diye baryor. Onun sesi, barmas byle. nsanlarn kula yllardr buna alm. Baka bir ekilde barrsan, kulaklar rahatsz olur. Deiiklik yapacaksan, onlar korkutmadan, rktmeden yava yava yapmalsn. Dinle! Bak! yi dinle! Sanki birisi onu aryor. BR KADIN SES: (br sokaktan, sahne gerisinde, soan satcsna seslenmektedir) Soanc! Hey, soanc! SOAN SATICISININ SES: (Sahne gerisinden duyulur. Pazarclara zg bir sesle) Evet bayan! Buyrun! KADININ SES: (Sahne gerisinden) Kilosunu kaa veriyorsun? SATICININ SES: (Sahne gerisinden) Soanlar gzel, bayan. KADININ SES: Kilosu kaa? SATICININ SES: Sekiz lira, bayan. KADININ SES: Sekiz lira m dedin? Yedi lira olursa kilo ver. SATICININ SES: Olmaz bayan, zarar eder. Soanlar gzel, ne kadar vereyim? KADININ SES: kilo ver. SATICININ SES: On, on be kilo aln, soanlar ok gzel. (Biraz sessizlikten sonra terazinin sesi duyulur. Kadn ile Gen Adam dinlemektedir) KADIN: Grdn m soanlarn nasl satyor? Yapt enenin parasn da mteriden alyor, iki kilo yerine on, on be kilo veriyor. GEN ADAM: Bunlar beni ilgilendirmez. Ben sadece onun soanlaryla benim soanlarm arasnda fark olup olmadn renmek istiyorum. KADIN: Sana gre yok, ama insanlara gre ok fark var. Onlar soan almak istiyorlar. Normal d en ufak bir hareket onlar rktr, senden uzaklarlar. Seninle konuup tartmaya tahammlleri yok. GEN ADAM: Ben de konuup tartmak istemiyorum. Sadece soanlarm satmak istiyorum. 29
KADIN: Laf! Senin bu tipin, bu sesin, bu terazin, bu ocuk arabas onlar dndryor, tartma kaps ayor. Kendi kendilerine Bu da kim? Soan satcs m? diyorlar. Yzne bakmadan yanndan geerler. Sen her eyi kartryorsun. Mesela ben imdi soanlarm alp gitmi olmalydm. Niin yolumu uzataym? Soann paras ne kadar? GEN ADAM: Soann paras belli. (Gen adam hemen cebinden bir dolma kalem karr ve arabadan bir not defteri alarak kadnn akn gzleri nnde hesaplamaya balar) Ben ne kadar soan aldm hesapladm, rkleri dtm, kendime de yzde on kr koyup bldm, kilosunu alt lira on kurua satmam gerektiini grdm. KADIN: (Kahkaha atarken) yle mi? Bir toplama, bir karma, bir blme! Oh, ne gzel! Bu sadece senin iin deil, btn aydnlarn ii. GEN ADAM: Bu kelimeden nefret ettiimi syledim, ben bir soan satcsym. KADIN: Neden soan satmay tercih ettiini anlayamadm. ktl m var? GEN ADAM: te imdi asl konuya geldiniz. Gzel bir soru. Biliyor musunuz, soan satmak iin ok dndm. Bakn, nce portakal satmak istedim. Portakaln tatls var, ekisi var. Tatl karsa mesele yok. Ama eki veya tatsz karsa, bana demediklerini brakmazlar. Kabuu ince olan makbuldr. Kaln kabuklusunu sevmezler. Ayrca mevsimlik bir meyvedir. Dier meyveler de yle. Ama baktm, soan baka bir ey. Ne tatls var, ne ekisi. Herkesin de ona ihtiyac var. Her eyden daha nemlidir. Topran, akln zerine dksen de zarar grmez. Bu yzden soan satmay tercih ettim. KADIN: (Gen adamn sz ve hareketlerini dikkatle dinleyip ban sallarken) Demek bu ii semek iin ok dndn! GEN ADAM: Ya hi dnmeden bu ie balamam m bekliyordunuz? KADIN: Tamam! Peki, hl aydn kelimesinden nefret ediyor musun? GEN ADAM: Bu kelimeyi sevmediimi syledim. Ben bir soan satcs olmak istiyorum. KADIN: Peki her ikisini olmak mmkn deil mi? GEN ADAM: stemiyorum. Ben sadece soan satcsym. Sde bir soan satcs. KADIN: Kimsenin itiraz yok. Ama sen yapamyorsun. Satabilirsen sat. Gryorsun ki beceremiyorsun. Ben bir mteriyim, soan 30
almaya geldim. Sokak ortasnda eilip yerden soan m toplayacam? GEN ADAM: Bayan, sen toplama, ben toplarm. KADIN: Byle beceriksizleri seyretmemi mi istiyorsun? GEN ADAM: Siz soan alacanza beni azarlyorsunuz. Ben byle... KADIN: (El iaretiyle szn keser) Bu da baka bir eyin alameti. GEN ADAM: Neyin alameti? KADIN: Acizlik ve aresizliin. GEN ADAM: Yeter! Artk dayanamayacam! Peki, sokaktan ekmeini karanlar ne yapyorlar? KADIN: Ne mi yapyorlar? (Bir sre sana soluna bakar ve aniden) Bak! (Bu srada bir adam sahneye girer. Korni satmaktadr. ple balad bir miktar kornii omzunda tamaktadr. Elinde, dolu, eski bir asker antas vardr. Ellerine yamal eldivenler geirmi, boynuna bir atk atm. Ayaklarnda ise kaba ve amurlu ayakkablar var. Pantolonunun paalarn ayak bileklerine balam. Yorgun ve yava admlar atarak barmaktadr) KORN SATICISI: Korni vaaar, perdelerinize korni vaaar! (Korni satcs sahnenin ortasnda durur ve evlere bakar. Arkas seyircilere dnktr. Pantolonunun oturacak yerinde, deiik renkte, byk ve bir taraf skk bir yama var. Tekrar barr.) KORN SATICISI: Korni vaaar, perdelerinize korni vaaar! (Barmasndan, doru drst ne dedii anlalmamaktadr. Szckleri yutarak ve anlalmaz bir ekilde karmaktadr azndan. Yeralt kablo borularnn yanna gider ve bir sre bakar onlara. Sonra renkli kutuyu ayayla evirip evirir ve dikkatlice bakar. Birka saniye sonra isteksizce uzaklar. Sanki unlar geiyordu kafasndan: "Bu kutu ne ie yarar? Alsam m almasam m?". Sonra sahneden kp gider.) KADIN: Grdn m? te sana canl bir rnek. Gerek bir korni satcs. Sesini duydun mu? Hareketlerini grdn m? GEN ADAM: O kutuyla ne yapacakt? KADIN: O ve onun gibiler, ekmeklerini sokaktan karrlar, topraktan, amurdan, plkten... Grdn m, belki iine yarar diye iyice kontrol etti. Sonra iine yaramayacan anlad, brakp gitti. Ama sonunda iine yarayacak biri bulunur.
GEN ADAM: Benim iime mi yarasn? Alp saklamak m? Onu ayaklarmla inerim ben. KADIN: Ben ne bileyim? Senin dnmen lazm, bu kutu iine yarar m yaramaz m? Herkes kendinden sorumlu. Benim iime yaramadn biliyorum. Ayamla evirip evirmek bir yana, ona bakmam bile. GEN ADAM: (Dnceye dalar ve sanki bir karar verecekmi gibi elini alnna koyar) Siz soan alacak msnz, almayacak msnz? (Bu srada sahneye bir adam girer. stnde eski elbise, banda eski bir apka ve omzunda beyaz bir uval vardr. Barmaktadr.) ESKC: Gazete, dergi alnr; eski eyalarnz alnr; ie, kavanoz alnr; bakr, demir alnr. (Adam sahnenin ortasnda durup elini kulana dayar. Yz evlere, arkas seyircilere dnktr. Barmaya balar. Bouk bir sesle genizden kan cmleler anlalmaz bir haldedir. Kadn, eliyle gen adam drtp yeni gelen adam gsterir. Her ikisi de sessizce onu dinleyip seyretmektedir. Yeni gelen adam etrafna baknr. Sokaa, evlere ve gen soan satcsna bakar. Gzleri bir sre ocuk arabas ile yere dklen soanlara taklr. ok garip bir ey grm gibi dudaklarn bker ve hibir ey sylemeden bo kutunun yanna gider. Ayayla evirip evirir. Sonra eilip eline alr. Kararszdr. ki adm atar ve sahneden kmaya yakn durur. Kutuya bakp biraz dndkten sonra onu eski yerine frlatr ve sahneden kar.) KADIN: Grdn m, nasl da iini iyi biliyor! Sabahtan akama kadar sokaklarda yryp baryor. Para para alp topluyor. Szlerini bir kelime bile eksiltip artrmyor. Neden yapsn! nsanlar yllardr bu szlere alm. Sen onun szlerinden bir ey anladn m? Anlaman gerekmez. Bu nemli deil. Ksacas hibir eyin yerini deitirmemek gerekir. Yoksa btn bu sokak satclar... GEN ADAM: (Kadnn szn keser) Siz soan alacak msnz, almayacak msnz? (Kadn, dudaklarn srp, gz iaretleriyle gen adam susturmaya alrken "Balon vaaar! Balooon!" diye baran bir erkek ocuun sesi duyulur. Sonra, on drt, on be yalarnda, ksa ve dar elbiseli, ayanda lastik spor ayakkabs bulunan bir ocuk sahneye girer. Souktan ellerini pantolonunun ceplerine sokan ocuk, eik bir demir ubuu omzuna dayam, ucuna da eitli renklerde balonlar balamtr. ubuun alt ucunu ise koltuunun altna sktrmtr.)
OCUK: Balon vaaar! Balooon! (ocuk, sahnenin ortasnda durup evlerin kap ve duvarlarna bakar, sonra tekrar barmaya balar. Biraz bekledikten sonra, gzne bo kutu iliir ve yanna gider. Kutuya henz varmadan, ayan geri ekerek kuvvetlice ona vurur. Byk bir grltyle havaya uan kutu baka bir keye der.) GEN ADAM: Olum, sen aptal msn? Niye kutuyu bozuyorsun? OCUK: Babann mal m? Sokaa atlm bo bir kutu. GEN ADAM: Belki birinin iine yarar! Onu bou bouna bozmaman lazm! OCUK: Git iine, Allah akna! ocuk arabasna doldurduu soanlara bakn! (Sonra alay ederek sahneden kar. Sesi duyulur: Balon vaaar! Balooon!) KADIN: Grdn m bu da kendi iini biliyor. ine yaramayan eyi nasl da tekmeledi? Bir bakta senin soan satcs olmadn nasl da anlad? GEN ADAM: O ocuktu. Henz dnyadan haberi yok. Sokaklarda oyun oynuyor. KADIN: Herkes oyun oynuyor. Niye sen oynamyor musun? GEN ADAM: Hayr, ben yaamak istiyorum. Oyun yaamdan ok farkl! KADIN: Gryorum ki soan satmak istemiyorsun, soan satcl roln yapyorsun. GEN ADAM: Ben de gryorum ki sen soan alacak deilsin. Sokaa ne yapmak iin ktn bilmiyorum!.. KADIN: (Szn keser) Ne demek istediini biliyorum. Benim tipim ve kyafetimin de bir soan alcsna benzemediini sylemek istiyorsun, deil mi? Haklsn. Ama hi unutma ki almak satmaktan ok farkldr. nsanlarn bu iki konu zerindeki grleri tamamen farkldr. htiya sz konusu olunca btn korku ve tereddtler ortadan kalkar. Ama satarken btn bunlar nne kar. (Bu arada gen adam bir ey sylemek ister. Ama kadn eliyle iaret ederek konumasn nler.) Dur! Bamdan geen bir olay sana anlataym. Birka gn nce sokakta her zamanki gibi yryor ve dkknlara, gelip geen insanlara bakyordum. Bana gre insanlarn hareketlerinden daha garip bir ey yoktur. Sen de bir gn kp seyretmelisin. O gn sokaktan caddeye gememe birka adm kalmt ki uzun boylu, dzgn kyafetli, krk yalarnda 31
bir bey bana yaklaarak elinde bulunan ok gzel kutuyu at ve "Hanmefendi, ok gzel oraplarm var. Bayan, erkek oraplar, kaliteli oraplar..." dedi. Ben olduum yerde donakaldm. nk tahsilli bir genel mdr, bir mstear klkl bir beyle kar karyaydm. Ne yaptm, dersin? Aldm m? Hayr! Ondan bir ey alnmazd. nsanlar, satclarla ene almak isterler, mallarn kartrmak isterler, unu bunu sormak isterler. O adamla byle eyler konumak mmkn deildi. O, ciddi bir kyafetle ok nazik bir ekilde glmseyerek "Saygdeer Hanmefendi, siz ve aileniz iin ok gzel ve kaliteli oraplarm var, beyefendi iin k kravatlarm var." diyordu. Byle satc olmaz ki! Biliyor musun ne yaptm? Yzne dikkatle baktm, o da bana bakt. inden neler getiini anlayamadm. Bir sre birbirimizin gznn iine baktk. Sonunda teslim oldu. O zaman ona, "Beyefendi, siz gerein ne olduunu biliyor musunuz?" diye sordum. "renmeye alyorum." dedi. Sonra elimi antama soktum ve aynam karp yznn karsnda tuttum. Adam bir sre aynaya bakt, yzn saa, sola, yukarya, aaya evirdi ve sorarcasna bana bakt. Yznde, gzlerinde ve alnnda hzn, mitsizlik ve aknlk dalgalanyordu. Ona "Beyefendi! Beyefendi! yice bak! Bana ne soruyorsun? Kendin gr. Aynann derinliklerine bakmalsn. Bakn atlatp derinlere gmmelisin, taa derinlere!.." dedim. akn bir halde tekrar bakt. Yznn rengi, izgileri, kaslar deiiyordu. Boyun damarlarnn attn grdm. Gzbebekleri yuvalarndan frlayacakt sanki. kmekte olan byk bir duvara benzeyen o yze bakmak kolay deildi. Biliyor musun sonra ne oldu? Biraz bekledi, gzlerini ovuturdu ve imek gibi frlayarak kamaya balad. Peinden baktm. Dier sokan kesinden dnp kayboluncaya kadar btn orap ve kravatlar yere dkld, dald. Yazk! Sen hl yaamn oyundan farkl olduunu mu savunuyorsun?! O gnden sonra antama daha byk bir ayna koydum. Srekli yanmda tayorum. O adam gibi aynada kendi yzne bakmak ister misin? Buna cesaretin var m? (Bu arada kadn, antasndan olduka byk bir ayna karr ve gen adamn yzne tutar. Aynann arkasna byk harflerle "GEREK" szc yazlmtr. Gen adam aynaya dikkatlice bakar. Ban saa sola evirir. Yznn her 32
tarafn aynada grr. Sonra gzlerini aynaya dikip durur.) KADIN: yice bak! yice! Tamam m? Sanki gzne bir ey taklm gibi bak. (Gen adam hayret iindedir. Az yarm ak, gzleri fal ta gibidir.) Ne grdn? Dehet mi? Maskaralk m? Umutsuzluk mu? GEN ADAM: (fkeyle aynay kadnn elinden alr ve her iki eliyle gsne bastrp skar. Gzlerini kapatp ban geri evirir.) te bunu grdm! KADIN: (Bir sre sessizlikten sonra aynay ondan alp antasna koyar.) Hl bu tr hareketlere devam etmede kararl msn? GEN ADAM: Size ne? Siz ne diye bu ayna ve antanzla insanlara ikence ediyorsunuz? (Bu srada salar aarm yal bir adam, banda apka, gznde gzlk, srtnda palto, boynunda atk ve elinde baston olduu bir halde sahneye girer. Her yere dikkatlice bakmaktadr. Yine ayn anda, salar dank, yz kirli, yar plak, yaln ayak bir gen de sahneye girmitir. Gen, yere bir sre baktktan sonra, kutunun yanna gider. Eline alp inceler. Batm tarafn eliyle dzeltir. Yerden iki soan toplayp iine koyar. Souktan bzlm bir halde kadnla gen adamn yanna yaklar. Her drt kii de sahnenin ortasnda durmaktadr.) KADIN: (Gen adama) Grdn m? Sonunda kutuya ihtiyac olan biri bulundu. YALI: Beyefendi, siz soan m satyorsunuz? Kilosu kaa? Neden soanlarnz yere dklm? (Sonra gen ocua dnerek) Olum, yardm et de u zavallnn soanlarn toplayalm. (Her ikisi de eilir ve soanlar toplayp arabaya koyarlar.) GEN ADAM: (Kadna) Grdn m, mteri geldi! KADIN: Acmalara umut balamamak gerekir. GEN ADAM: Bakalarnn acmalarna ihtiyacm yok. KADIN: yleyse yardm et! (kisi birden arabay kaldrp soanlar sokan bir kesine, kutunun yerine dkerler. Kadn da antasyla aynasn duvarn kenarna brakr.) Ben de artk antadan ve aynadan bktm! (Sonra gen adamla kadn bo arabay birlikte tutup dzenli ve sayl admlarla sahneden karlar. Yal adam akn akn arkalarndan bakmaktadr. Gen ocuk soanlar toplamaktadr.) (PERDE KAPANIR)
HFIZ-I RZDEN GAZELLER4

Prof. Dr. Mehmet Kanar
Vlih u eydst dyim hemu bulbul der kafes Tt-i tabem zi ak-i ekker u bdm-i dst Zulf-i dm est u hle dne-i an dm u men Ber umd-i dne uftdeem der dm-i dst Ser zi mest ber negred t be subh-i rz-i har Her ki u men der ezel yek cura hord ez cm-i dst Bes negyem emme ez erh-i hod ezank Derd-i ser bed numden b ezin ibrm-i dst Ger dehed destem, keem der dde hemun ttiy Hk-i rh kan muerref gerded ez akdm-i dst Meyl-i men sy-i visl u kasd-i sy-i firk Terk-i km-i hod giriftem t beryed km-i dst Hfz ender derd,i msz u bdermn besz Zanki dermn nedred derd-i brm-i dst eviri Ey sevgiliye kavumay arzulayanlarn ula, merhaba. Dosttan bana bir haber verde, ben de onun adna seve seve canm feda edeyim. irlik gcmn papaan dostun bdem gzlerinin ve eker dudaklarnn akyla kafesteki blbl gibi srekli akn ve ne yapacan bilemez haldedir. Onun zlfleri tuzak, yanandaki ben ise yem tanesidir. Ben ise bir tane umuduyla dostun tuzana dmm. Benim gibi t ezelden, dostun kadehinden bir yudum ienler maher gnnn sabahna kadar aylp da ban kaldramaz. Sevgiliye duyduum zlemi birazck olsun anlatamam. nk dostun stne bu kadar dmek ba artr. Eer mmkn olursa, dostun ayaklaryla merref olan yoldaki tozu gz ilac diye gzlerime ekerim. Ben ona kavumak istiyorum; o benden ayr kalma peinde. Dostun arzusu yerine gelsin diye kendi arzularmdan vazgetim. Hfz onun derdiyle yan ve dermanszla almaya bak. nk dostun insanda huzur brakmayan derdinin derman yoktur. GAZEL 63 Farsa Metin: Vezin: Mefl filt mefl filn Ry-i tu kes nedd u hezret rakb est Der gone henz u sadet andelb hest 33
GAZEL 61 Farsa Metin Vezin: Mefiln feiltn mefiln feiln Sab eger guzer uftedet be kiver-i dhust Biyr nefha ez gs-yi muanber-i dst Be cn-i ki be ukrne cn ber efnem Eger be sy-i men r peym ez ber-i dst Ve ger unanki der an hazretet nebed br Beryi dde biyver gubr ez der-i dst Men-i ged vu temenn-yi vasl-i heyht Meger be hb bebnem hiyl-i manzar-i dst Dil-i sanevberiyel hemu bd lerzn est Zi hasret-i kadd u bl-yi un sanevber-i dst Egeri dst be z nemhared m r Be lem nefurm m ez ser-i dst i bed er eved ez bend-i gam dile zd u hest Hfz-i miskn gulm u ker-i dst eviri Ey sabah rzgr; yolun yrin diyarna decek olursa, amberli sandan birazck koku getir bana. Sevgilimin canna yemin ederim; ondan bana bir haber getirirsen, teekkr etmek iin canm saarm. Sevgilinin huzuruna girme iznini alamazsan, bari gzlerim iin kapsndan bir tutam toz getir. Ben yoksul nerede, ona kavuma arzusu nerede! Sevgilinin yzn grsem, ancak ryada grebilirim. Sevgilinin am gibi uzun boyunu grme zlemiyle kozalaa benzeyen kalbim kavak gibi tir tir titriyor. Dost bizi bir pula satn almaz ama, onun tek kln dnyaya deimeyiz. Gam bandan gnl kurtulsa ne olur sanki! Zavall Hfz zaten dostun kulu klesi olmu. GAZEL 62 Farsa Metin Vezin: Filtn filtn filtn filn Merhab ey peyk-i mutkn, bedih peygm-i dst T kunem cn ez ser-i rabet fed-yi nm-i dst
Ger medem be ky-i tu, endn garb nst un men deran diyr hezrn garb hest Der ak-i hnekh u harbt fark nst Her c ki hest pertev-i ry-i habb est Anc ki kr-i savmaa r cilve mdehend Nks-i deyr-i rhib u nm-i salb hest k ki ud? Ki yr be hle nazar nekerd Ey hce, derd nst vegerne tabb hest Feryd- Hfz in heme hir be herze nst Hem kssa-i garb u hads acb hest eviri Kimse yzn grmedii halde, senin akn yznden birbirine rakip olmu bin kii var. Henz bir goncasn ama yz k blbln var. Senin evinin bulunduu sokaa geldiysem, bu o kadar da alacak bir ey deil. Orada benim gibi binlerce garip var. Nerede sevgilinin yznden vuran k varsa, orada hankah ile meyhane ak arasnda pek de fark yok. badethane faaliyetlerinin bulunduu yerde rahibin kilise an ve ha ad vardr. Kim k olmu da yri onun haline bakmam? Ortada dert falan yok efendi; yoksa tabip burada. Hfzn bunca feryad figan bouna deil. Garip bir hikayesi ve ilgin szleri olan feryatlardr bunlar. GAZEL 64 Farsa Metin Vezin: Mefiln feiltn mefiln feiln Egeri arz-i huner p-i yr bedebst Zebn ham velken dehn pur ez arabst Per nihufte ruh u dv der kirime-i husn Besht dde zi hayret ki in i bulacebst Derin emen gul-i bhr kes ned, r er-i mustafav b irr-i blehebst Sebeb mepors ki erh ez i sifleperver ud Ki kmbah-i r behne bsebebst Be nm cov neharem tk-i hnekh u ribt Mer ki mastaba eyvn u py-i hum tonobst Ceml-i duhter-i rez nr-i em-i mst meger Ki der nikb-i zucciyyu perde-i inebst 34
Hezr akl u edeb dtem men ey hce Kunn ki mest-i harbem, salh bdebst Biyr mey ki u Hfz hezrem istizhr Be girye-i seheriyy u niyz-i nmebst eviri Yrin huzurunda Arapa bildiimi belli etmek amacyla hner gstermem edepsizlik olsa da, dilim suskun ama azm Arapa cmlelerle dolu. Bir tarafta peri yzn gizlemi, br tarafta eytan gzellii ile krtmakta. aknlktan gzlerim kamat; bu ne acayip itir! u imenlikte kimse dikensiz gl toparmad. Mustafann ile Eb Lehebin irretlik kvlcm bir arada deil midir? Felein aalk insanlar korumasnn sebebini sorma. O, bir sebebe dayanmadan da murat verebilir. Tekkenin, zaviyenin kemerini yarm arpaya bile satn almam. nk oturup kalktm sedir, meyhanenin eyvan ile kpn dibidir. zmn kznn cemli gzmzn nrudur. Ne var ki bu gzellik bir sra pee ile zm perdesinin arkasna gizlenmitir. Efendi, akldan, edepten yana mkemmel biriydim ben. Ama imdi bulut gibi sarho olduuma gre, edepsizlik benim iin doru yoldur. Getir arab, getir; Hfz gibi benim de arkamdaki bin destek, seher vakti alaylar ve gece yars yakarlardr. GAZEL 65 Farsa Metin Vezin: Mefl filt mefl filn Hoter zi ay u sohbet u b u behr st? Sk kucst? G sebeb-i intizr st? Her vakt-i ho ki dest dehed, mutenem umr Kes r vukf nst ki encm-i kr st Peyvend-i mr beste be mst; h dr Gamhr-i h b; gam-i rzgr st? Man-i b-i zindeg yu ravza-i irem Cuz tarf-i cyibr u mey-i hoguvr st? Mestr u mest her du u ez yek kableend M dil be ive-i ki dehm? htiyr st? Rz-i dern-i perde i dned felek, ham. Ey mudde niz-i tu b perdedr st?
Sehv u hat-yi bende gere itibr nst Man-yi afv u rahmet-i murzigr st? Zhid erb-i kevser u Hfz piyle hst T der miyne hste-i kirdigr st? eviri ki meclisinden, sohbetten, badan, bahardan daha gzel ne olabilir ki? Ski nerede? Niin bekliyoruz? Eline geen her ho vakti deerlendirmeye bak. in sonu nereye varacak; kimse bilemez nk. mr dediin ey bir kla bal; uyank ol aman. Kendi derdini z; zamne gam da ne demek? Hayat suyunun, rem balarnn anlam bir ay kenar ile iimi ho araptan baka nedir ki? Deil mi ki sarhou da saknan da ayn boydan ayn soydandr, kimin cilvesine gnl vereceiz? Seenek de ne demek oluyor? Felek perde arkasndaki gizli eyleri nereden bilsin? Sus, su be iddiac! Perdedarla ne diye kavga edersin?! Onun katnda hatann, srmenin bir deeri, itibar yoksa, affedici Tanrnn af ve merhametinin ne mns var ki?! Sofu Cennetteki kevser arabn, Hfz ise arap kadehini istedi. Peki, bu arada Yaradann arad koul ne? GAZEL 66 Farsa Metin Vezin: Mefiln feiltn mefiln faln Benl bulbul eger b menet ser-i yrst Ki m du k-i zrm u kr-i m zrst Der an zemn ki nesm vezed zi turra-i dst i cy-i dem zeden-i nfeh-yi ttrst? Biyr bde ki rengn kunm cme-i zerk Ki mest-i cm-i gurrm u nm huyrst Hiyl-i zulf-i tu pohten ne kr-i her hmst Ki zr-i silsile reften tark-i ayyrst Latfest nihn ki ak ez hzed Ki nm-i an ne leb-i lal u hatt-i zengrst Ceml-i ahs ne em est u zulf u riz u hl Hezr nukte derin krubr-i dildrst Kalendern-i hakkat be nm cov neharend Kab-yi atlas-i ankes ki ez huner rst
Ber sitn-i tu mukil tevn resd, r Urc ber felek-i server be duvrst Seher ki emme-i emet be hb mddem Zih mertib-i hb ki bih zi bdrst Dile be nle meyzr u hatm kun Hfz Ki restgr-yi cvd der kemzrst eviri Ey blbl, benimle dost olmak istiyorsan, inle. nk biz inleyen iki z ve iimiz de inlemektir. Sevgilinin kklnden esip gelen meltemin olduu yerde Tatar ceylanlarnn misk elde edilen gbeklerinden bahsetmenin yeri mi olur? Getir arab, getir de riy giysisini kzla boyayalm. nk aldan kadehiyle sarho olmuuz; stelik akll geiniyoruz! Senin zlflerini hayal etmek her hamervahn ii deil. Zincire vurulmaktan geer leventliin yolu. Ak denilen ey gizli bir nktedir; yoksa ne ll renkli dudak, ne ayva tydr. Ceml denilince gz, zlf, yanak, ben akla gelmemelidir. Bu gnl meselesinde bin trl ince mn vardr. Gerein peinde olan kalenderler hnerden yoksun kiinin atlas abasn yarm arpaya bile satn almazlar. Senin eiine ulamak o kadar da kolay deildir; yle ya, ululuk gne glkle alabilir. Seher vakti gznn ucunu dte grdydm; uyanklktan daha iyi olan bu uykuya can kurban! Hfz, inleyip szlayarak sevgilinin kalbini krma; kes artk! nk ebed kurtulu insanlar incitmemekle mmkndr. GAZEL 67 Farsa Metin Vezin: Filtn feiltn feiltn feiln Yrab in em-i dilefrz zi kne-i kst? Cn-i m sht, beporsd ki cnne-i kst? Hliy hneberendz-i dil u dn-i men est T der g-i ki mhosbed u hemhne-i kst? Bde-i lal-i lebe kez leb-i men dr mebd Rh-i rh-i ki vu peymndih-i peymne-i kst? Devlet-i sohbet-i an em-i sadetpertev Bz porsd hod r ki be pervne-i kst? 35
Mdehed herkese efsn yu malm neud Ki dil-i nzuk-i myil-i efsne-i kst? Yrab an hve-i mhruh-i zuhrecebn Durr-i yekt-yi ki vu gevher-i yekdne-i kst? Goftem h ez dil-i dvne-i Hfz b tu Zr-i leb handekunn goft ki dvne-i kst? eviri Tanrm, gnlmz aydnlatan bu mum gibi parlak yzl dilber kimin knesine ait? Canmz yand; sorun bakalm, kimin sevgilisiymi? Gnlm, dinimi allak bullak eden bu gzel imdi kimin koynunda yatyor? Kimle beraber yayor? Dudaklarmdan dudaklar uzak olmasn hi! imdi o dudaklar kimin canna can katyor? Kimle erefe kadeh kaldryor? Allah akna, yine sorun; mutluluk klar saan o parlak yzl dilber ile sohbet erefine kim eriiyor? Herkes kendince onu afsunlamaya, kendine ekmeye alyor; ama anlalmad bir trl; acaba onun hassas gnl kimin szlerinden yana? Tanrm, ahlara benzeyen, ay yzl, Vens gibi parlak alnl, ei bulunmaz inci, acaba kimin biricik sevgilisi, kimin incisidir? Dedim ki: Aman aman! Hfzn deli gnl sensiz ne hallere der, biliyor musun? Byk altndan glerek Peki Hfz, kime deli divane oluyormu bakalm? dedi. GAZEL 68 Farsa Metin Vezin: Filtn feiltn feiltn faln Mhem in hefte burn reft u be emem slst Hl-i hicrn tu i dn ki i mukil hlst! Merdum-i dde zi lutf-i ruh-i der ruh-i Aks-i hod dd, gumn bord ki mikn hlst Meked r henz ez leb-i hemun ekere Geri der veger her mujee kattlst Ey ki engut num be kerem der heme ehr Veh ki der kr-i garbn aceb ihmlst! Bad ez nem nebuved yibe der cov her ferd Ki dehn-i tu derin nukte ho istidllst 36
Mujde ddend ki ber m guzer hh kerd Niyyet-i hayr megerdn ki mubrek flst Kh-i endh-i firket be i hlet bekeed? Hfz-i haste ki ez nle tene un nlst eviri Ay yzl sevgilim bu hafta gitti ama bana bir yl gibi geliyor. Ayrlk derdini sen nereden bileceksin? Katlanlmas g bir haldir. Sevgilinin yanandaki letfet dolaysyla gzbebeklerimin aksi onun yanana dt de gzbebeklerim onu misk kokulu siyah ben sand. eker gibi tatl dudaklar henz st emiyor emmesine ama kirpikleri ivelenmekte klarn ldren bir katildir. Btn ehirde, cmertlik denildi mi, parmakla gsterilirsin. Ama garip gurebaya gelince alacak derecede ihmalcisin. Bundan byle her n sana olan aknda bir arpa tanesi kadar pheye dmem. Senin kck azn da bu akn geerliliini kantlamaya yeter. Bizim buralardan geeceksin diye ne mjdeler verdiler bize! Nolur bu gzel niyetinden vazgeerim deme! Bu ok isabetli ve kutlu bir niyettir. nlemekten vcudu ney kamna dnen gnl yaral Hfz, ayrlk derdinin da bakalm ne hallere drecek!? GAZEL 69 Farsa Metin Vezin: Mefl mefl mefl feln Kes nst ki uftde-i an zulf-i du t nst Der rehguzer-i kst ki dm zi bel nst? un em-i tu dil mbered ez geninn Hemrh-i tu bden guneh ez cnib-i m nst Ry-i tu meger yine-i lutf-i ilhst Hakk ki unn est u derin ry u riy nst Nergis talebed ve-i em-i tu zih em Miskn habere ez ser u der dde hay nst Ez behr-i hud zulf mepry ki m r eb nst ki sad arbede b bd-i sab nst Bz y ki bry-i tu ey em-i dilefrz Der bezm-i harfn eser-i nr u saf nst Tmr-i garbn eser-i zikr-i ceml est Cn meger in kide der ehr-i um nst?
Dey mud u goftem: sanem ahd be cy r Goft: Galat, hce, derin ahd vef nst Ger pr-i mugn murid-i men ud, i tefvut? Der h ser nst ki srr zi hod nst k i kuned ger nekeed br-i melmet? B h dilver siper-i tr-i kaz nst Der savmee-i zhid u der halvet-i sf Cuz ge-i ebr-yi tu mihrb-i du nst Ey eng furborde be hn-i dil-i Hfz! Fikret meger ez gayret-i Kurn u Hod nst? eviri O kvrm kvrm zlflere gnl dmemi kimse yok. Yolunda bel tuza bulunmayan kimse yok. Gzlerin, bir keye ekilenlerin bile gnln alyor. Seninle birlikte olmak su ise, bizim gnahmz ne?! Yzn deta tanrsal ltfun aynas gibi. Gerekten de yle; bunda riym yok. Nergis bile senin gzlerinin ivesine zeniyor; bu nasl gzdr byle! Zavallnn ne kendinden haberi var, ne gzlerinde hay var. Allah akna salarn ssleme. nk senden haber getiren seher yeliyle kavgasz gecemiz gemiyor. Ey gnlleri aydnlatan sevgili; geri dn. nk senin mum gibi parlak yzn olmaynca, arkada meclisinde nurdan, safdan eser kalmyor. Gariplere kol kanat germek iyi adla anlmay kazandrr. Ey sevgili, bu kural senin ehrinde geerli deil mi? Dn giderken Sevgilim, sznde dur dedim. Yanln var efendim; byle verilen szlerde durulmaz dedi. Mridim, meyhaneci olmu; ha eyh, ha meyhaneci; ne fark varda arada? Tanrnn srrn tamayan ba yok. k, sevgilinin azarlama ykne katlanmasn da ne yapsn? Hibir babayiitte kaza kader okuna dayanacak kalkan yok. Ha zhidin ibadetgh, ha sfnin halvet odas; kalarnn kesinden baka dua mihrab tanmam ben. Ey Hfzn gnl kanyla elini bulayan sevgili! Kana bulaman yznden Kurnn ve Tanrnn gayretini hesaba katmaz msn hi? GAZEL 70 Farsa Metin Vezin: Feiltn feiltn feiltn feiln Merdum-i dde-i m cuz be ruhet nzir nst Dil-i sergete-i m gayr-i tur zkir nst
Ekem ihrm-i tavf-i haremet mbended Geri ez hn-i dil-i r u mey-i thir nst Beste-i dm u kafes bd u morg-i vah Tyir-i sidre eger der talebet tyir nst k-i muflis eger kalb-i dile kerd nisr Mekune ayb ki ber nakd-i revn kdir nst kbet dest bedan serv-i bulende beresed Her ki r der talebet himmet-i ksir nst Ez revnbah-yi s nezenem dem hergiz Zanki der rhfez u lebet mhir nst Men ki der te-i sevd-yi tu h nezenem Key tevan goft ki ber d-i dilem sbir nst? Rz-i evvel ki ser-i zulf-i tu ddem, goftem Ki pern-yi in silsile r hir nst Ser-i peyvend,i tu tenh ne dil-i Hfz rst Kst anke ser-i peyvend-i tu der htir nst? eviri Gzbebeimiz senin yznden bakasna bakmayr. vre gnlmz benden bakasn anmyor. Yaral gnl kanndan ve saf araptan olmasa da, gzyam, haremini tavaf etmek iin ihrma giriyor. Gkyznn sidre tabakasnda uan ku seni aramak iin umuyorsa, vah kular gibi tuzaa dp kafese girsin. Her eyini yitirmi k, iindeki yreini fed etmezse, ayplama onu. nk elinde fed edilecek geer akesi yok. Kim sana ulama arzusuyla himmetini esirgemezse, sonunda o selvi boyluya eli eriir. snn ruh verip diriltmesinden asla sz etmem. nk can vermede dudaklarn kadar mahir deil. Sana olan sevdamn ateiyle bir h bile etmem. Bu durumdayken bana Gnlndeki dalara katlanamyor laf nasl edilir?! Zlflerinin ucunu ilk grdm gn Zincir gibi uzun bu salarn dankl bitmez dedim. Sana kavumay arzulayan sadece Hfzn gnl deil. Gnlnde sana vuslat arzusunu beslemeyen kim var? GAZEL 71 Farsa Metin Vezin: Filtn filtn filtn filn Zhid-i zhirperest ez hl-i m gh nst Der hakk-i m heri gyed, cy-i h ikrh nst 37
T i bz ruh numyed, beydak hhm rnd Arsa-i atranc-i rindn r mecl-i h nst st in sakf-i bulend-i sde-i bisyr nak Zin muamm h dn der cihn gh nst n i istinst yrab, vin i kdir hikmet est Kin heme zahm-i nihn hest u mecl-i h nst Shib-i dvn-i m g nemdned hisb Kenderin tur nin-i hasbeten lillhi nst Her ki hhed g biy ve heri hhed, g beg Kibr u nz u hcib u derbn bedin dergh nst Ber der-i meyhne reften kr-i yekrengn buved Hodfurn r be ky-i meyfurn rh nst Heri hest ez kmet-i nsz-i bendm-i mst Verne terf-i tu ber bl-yi kes kth nst Bende-i pr-i harbtem ki lutfe dim est Verne lutf-i eyh u zhid gh mest u gh nst Hfz er ber sadr nenned zi lmerebst k-i durdke ender bend-i ml u ch nst eviri Grne bakan zhit anlamaz halimizden. Hakkmzda ne sylerse sylesin, irenilecek durumumuz yok. Tarikat yolunda, slikin karsna kan her ey onun iyiliinedir. Ey gnl, doru yolda iken kimse yolunu kaybetmez. Bakalm felek bize ne oyunlar edecek. Biz de piyademizi srelim bakalm. Rintlerin satran tahtasnda ahn yeri yok. u ok nakl ama bir yandan da sade olan yksek tavan da ne demek? Dnyada bu muammay zen lim yok. Tanrm, bu nasl istina, bu ne gl himmettir ki bunca gizli yara varken h edip inleme mecali yoktur! Bizim ba muhasip sanrm, hesap kitap nedir, bilmiyor. Bu turada Her ey Allah rzas iin nian yok. Kim isterse, syle gelsin; kim konumak isterse, syle, konusun. Bu derghta kendinibeenmilie, naza, hibe, kapcya yer yok. Meyhane kapsna gitmek ancak deiken olmayan insanlara zg bir eydir. Kendini beenmiler meyhane sokana giremezler. 38
Bamza ne geliyorsa, dzgn olmayan boyumuzdan bosumuzdan geliyor. Yoksa, senin giydirecein hilat kimseye ksa gelmez. Ben lutfu dim olan harabat prinin kulu klesiyim; bazen mest bazen ayk eyhle, zhitle iim yok. Hfz ba keye oturmuyorsa, bu onun merebindeki ycelikten ileri gelmektedir. Tortulu arap ien n malla mlkle, makamla ii olmaz. GAZEL 72 Farsa Metin Vezin: Mefl filt mefl filn Rhst rh-i ak ki he kenre nst Anc cuz anki cn besiprend re nst Hergeh ki dil be ak deh, ho dem buved Der kr-i hayr hcet-i h istihre nst M r zi men-i akl metersn u mey biyr Kan ihne der vilyet-i m h kre nst Ez em-i hod bepors ki m r ki mkued? Cn, gunh-i tli u curm-i sitre nst r be em-i pk tevn dd un hill Her dde cy-i cilve-i an mhpre nst Fursat umur tarka-i rind ki in nin un rh-i genc ber heme kes ikre nst Negrift der tu girye-i Hfz be h r Hayrn-i an dilem ki kem ez seng-i hre nst eviri Ak dediin yol, sonu olmayan bir yoldur. O yolda can vermekten baka are yoktur. Aka gnln teslim edersen, ho vakit geirirsin. Hayrl ilerde istihrede bulunmaya gerek yok. Bize akl kullanmay yasaklama, arap getir. Bizim diyarlarda kolcunun hibir ii yoktur. Bizi kimin ldrdn gzlerine sor, sevgilim. Bunda ne tlihin gnah, ne yldzn suu var. Tpk hill gibi onu ancak temiz niyetli bir gzle grmek mmkndr. Her gz, o ay parasnn grnd yer olamaz. Rintlik yolunu frsat bil. nk bunun iareti, tpk define krokisi herkese bilinmez. Hfzn alaylar sana hi tesir etmedi. Katlkta mermerden geri kalmayan o gnln hayrnym.
GAZEL 73 Farsa Metin Vezin: Filtn feiltn feiltn feiln Ren ez pertev-i ryet nazar nst ki nst Minnet-i hk-i deret ber basar nst ki nst Nzr-i ry-i tu shibnazarnend r Srr-i gs-yi tu der h ser nst ki nst Ek-i gammz-i men er surh ber med, i aceb? Hacl ez kerde-i hod perdeder nst ki nst T be dmen nenined zi nesme gerd Seyl-i hz ez nazarem rehguzer nst ki nst T dem ez m-i ser-i zulf-i tu herc nezenend B sab goft u endem seher nst ki nst Men ez tli-i rde berencem vern Behremend ez ser-i kyet diger nst ki nst Ez hay-i leb-i rn-i tu ey eme-i n Gark-i b u arak eknn eker nst ki nst Maslahat nst ki ez perde burn ufted rz Verne der meclis-i rindn haber nst ki nst r der bdiye-i ak-i tu rbh eved h ezin rh ki der vey hatar nst ki nst b-i emem ki be r minnet-i hk-i der-i tust Zr-i sad minnet-i hk-i der nst ki nst Ez vucdem kadar nm u nin hest ki hest Verne ez zaf der anc eser nst ki nst Gayr ez in nukte ki Hfz zi tu nhond est Der serpy-i vucdet huner nst ki nst eviri Yznn parlaklyla aydnlanmam gz yok. Kapnn topran minnet duyarak ila diye srnmemi gz yok. Senin yzne bakanlar bakmay bilen kiilerdir. Salarnn srrna ina olmayan ba yok. Srr if eden gammaz gzlerim bunu kan alayarak yaptysa, amamal. Srrn aa vurduu iin yaptndan utanmayan kimse yok. Meltem rzgr eteine bir toz bile kondurmasn diye, sevgilimin geecei yollar gzya selimle ykadm; ykanmam tozlu yol yok. Orada burada zlflerinin geceyi andran ularndan sz edip durmasn diye sab rzgryla tartmadm seher yok.
Benim zntm, kr talihimden; yoksa, senin yaknlarna kadar gelip de yararlanmam kimse yok. Ey bal pnar sevgilim; tatl dudaklarn karsnda utancndan sulara batp erimeyen eker kalmad. Srrn aa vurulmas edebe uymaz. Yoksa rintler meclisinde duyulmadk haber mi kald? Arslan bile senin aknn lnde tilki kesilir. Aman aman, bu yolda ne tehlikeler yok ki! Sevgilim, gzyalarm minnet duyarak yzmden kapnn toprana akyor. stne basp getiin iin sana yzlerce minnet duygusu beslemeyen kap topra kalmad. Vcudumdan varlk belirtisi olarak, eh, bir eyler kalmtr; ama her yerde zaafmn izleri var. Hfzn senden honut olmamas yle dursun, bu baka mesele, ama senin vcudunda da hnersiz bir yer yok! GAZEL 74 Farsa Metin Vezin: Filtn feiltn feiltn feiln Hsl-i krgeh-i kevn u mekn in heme nst Bde p r ki esbb-i cihn in heme nst Ez dil u cn eref-i sohbet-i cnn garaz est Garaz n est vegerne dil u cn in heme nst Minnet-i sidre vu tb zi pey-i sye meke Ki i ho binger ey serv-i revn in heme nst Devlet n est ki b hn-i dil yed be kenr Verne b say u amel b-i cinn in heme nst Penc rz ki der in merhale muhlet dr Ho beysy zemn ki zemn in heme nst Ber leb-i bahr,i fen muntazirm ey sk Fursat dn ki zi leb t be dehn in heme nst Zhid men meov ez bz-i gayret zinhr Ki reh ez sovmee t deyr-i mugn in heme nst Derdmend-i men-i shte-i zr u nizr Zhiren hcet-i takrr u beyn in heme nst Nm-i Hfz rakam-i nk pezruft vel P-i rindn rakam-i sd u ziyn in heme nst eviri Varlk iliinde retilenler sadece bunlar deil. Getir bdeyi, getir; dnyada var olmann sebepleri sadece bunlar deil. Sevgiliyle sohbet erefine nil olmak, yrekten 39
istediimiz bir ey. Amacmz sadece bu, yok, gnl ve can bunlardan ibaret deil. Glge uruna Sidre katyla oradaki tb aacnn minnetini ekme. Selvi boylum, bak gzelce; her ey glge demek deil. Devlet dediin gnl kan dklerek elde edilir. Yoksa, alp iyi amel ile kavuulan cennet baheleri sadece bunlar deil. Dnya denilen u konakta sana be gnlk sre tannm. Tadn karmaya bak; yoksa zaman denilen ey bu kadarla snrl deil. Ey sk, yokluk denizinin kysnda bekleyip duruyoruz. Frsat deerlendirmeyi bil; dudak ile az arasndaki mesafe bu kadar deil. Ey sofu; tanrsal gayret neler eder, ne oyunlar oynar sana; pek gvenmesen iyi olur. nk ibadethane ile meyhane arasndaki yol bu kadar ksa deil. Ben perian, inim inim inleyen, yrei yank dertli n grnne bakp aldanma. Onun aklayacaklar sadece bunlar deil. Hfz iyi adla anlanlar arasna girdi girmesine ama rintlerin katnda kazan ve ziyan hesab sadece bunlar deil. GAZEL 75 Farsa Metin Vezin: Filtn feiltn feiltn faln Hb-i an nergis-i fettn-i tu bz nst Tb-i an zulf-i pern-i tu bz nst Ez lebet r revn bd ki men mgoftem n eker gird-i nemekdn-i tu bz nst Cndirz-i tu bd ki yakn mdnem Der kemn nvek-i mujgn-i tu bz nst Mubtel be gam-i mihnet u endh-i firk Ey dil in nle vu efgn-i tu bz nst D bd ez ser-i kye be gulistn beguzet Ey gul in k-i girbn-i tu bz nst Derd-i ak eri dil ez halk nihn mdred Hfz in dde-i giryn-i tu bz nst eviri Nergisi andran o fettan gzlerindeki uyuklama bouna deil. Dank salarndaki kvrmlar bouna deil. Dudaklarndan st akarken derdim ki: Tuzluu andran bu az etrafnda eker dudaklarn yer 40
almas bouna deil. Allah mr versin; ok iyi biliyorum; keman kalarn altnda kirpik oklarnn yer almas bouna deil. Ey gnl; ayrlk derdine tutulmusun, mihnet gam ekiyorsun; bu iniltilerin, bu feryatlarn bouna deil. Dn rzgr onun sokandan gl bahesine doru esiyordu. Ey gl; yakann byle yrtk olmas bouna deil. Hfz, gnln halktan ak derdini gizlese de, gzlerinin alamas bouna deil. GAZEL 76 Farsa Metin Vezin: Mefiln feiltn mefiln faln Cuz sitn-i tuem der cihn penh nst Ser-i mer becuz in der hevlegh nst Ad un t keed, men siper biyendzem Ki t-i m becuz ez nle yu h nst er zi ky-i harbt ry bertbem? Kezin bihem be cihn h resm u rh nst Zemne ger bezened teem be harman-i omr Beg besz ki ber men be berg-i kh nst Gulm-i nergis-i cemm-i an sehservem Ki ez erb-i gurre be kes nigh nst Meb der pey-i zr u heri hh, kun Ki der erat-i m gayr ez in gunh nst nn kede rov ey pdih-i kiver-i husn Ki nst ber ser-i rh ki ddhh nst unin ki ez heme s dm-i rh mbnem Bih ez himyet-i zulfe mer penh nst Hazne-i dil-i Hfz be zulf u hl medih Ki krh-yi unn hadd-i her siyh nst eviri Dnyada senin eiinden baka snacak yerim yok. Bu kapdan baka bam teslim edecek yerim yok. Dman kl ekerse, biz kalkan atarz. niltiden, htan baka klcmz yok. Meyhane sokandan niin yz evireyim? Dnyada benim iin bundan daha iyi adres yok. Zamane mr harmanm atee verirse, buyursun
yaksn. Gzmde saman p kadar deeri yok. O selvi boylunun byleyici, mahmur gzlerinin klesiyim. Gurur arabndan dolay o gzlerin kimseye bakt yok. Aman kimseyi incitme de, ne yaparsan yap. Dinimizde bundan baka gnah yok. Ey gzellik lkesinin padiah; dizginleri eke eke git. nk yolunun stnde senden adalet istemeyecek kimse yok. Yolumun stnde her yandan gelebilecek tuzaklar gryorum. Bu durumda onun salarnn himayesine girmekten baka snma arem yok. Hfzn gnl hazinesini siyah salarla kara ben karlnda verip geme. nk byle ileri yapmaya hibir klenin haddi yok. GAZEL 77 Farsa Metin Vezin: Filtn filtn filtn filn Bulbul berg-i gul horeng der minkr dt Venderan berg u nev ho nleh-yi zr dt Gofteme der ayn-i vasl in nle vu feryd st? Goft: M r cilve-i mak der in kr dt Yr eger nenest b m, nst cy-i itirz Pdih kmrn bd, ez ged r dt Der nemgred niyz u nz-i m b husn-i dst Hurrem an kez nzennn baht-i berrdr dt Hz t ber kilk-i an nakk cn efn kunm Kin heme nak-i aceb der gerdi-i pergr dt Ger murd-i rh-i ak, fikr-i bednm mekun eyh-i Sann hrka rehn-i hne-i hammr dt Vakt-i an rn kalender ho ki der etvr-i seyr Zikr-i tesbh-i melek der halka-i zunnr dt em-i Hfz zr-i bm-i kasr-i an hrsirit ve-i cennt-i tecr tahthel-enhr dt eviri Bir blbln gagasnda rengi gzel mi gzel bir gl yapra vard. Bu aza sahipken bile blbl ho nleler ediyordu. Blble dedim: te, vuslata erdin; niye feryat figan edersin? Dedi: Sevgilinin cilvesi beni buna zorlad. Sevgili bizimle oturmazsa, itirazmz olmaz. Say ki, muradna ermi bir padiah vard da,
dilenciyle birlikte olmaktan ar ediyordu. Bizim nazmz niyazmz sevgilinin gzellii karsnda ho kamaz. Mutlu olan varsa, nazenin sevgililerden yana baht ak olandr. Kalk haydi, o ressamn kalemine canmz feda edelim. nk bunca alas naklar, onun pergelinin dnleriyle meydana gelmitir. Eer ak yoluna ba koymu biriysen, adnn ktye kmas kaygsn gtme. nk eyh-i Sanan gibi biri bile hrkasn meyhaneye rehin koymutu. Kalender ruhlu o irin insan ne gzel vakit geirdi! Slk aamasnda iken bile meleklere zg zikir tespihini belindeki znnarda tad. Huyu cennet hurilerine benzeyen o dilbere ait kasrn ats altnda iken Hfzn gzleri altndan rmaklar akan cennet baheleri yetini artracak kadar ya dkyordu. GAZEL 78 Farsa Metin Vezin: Mefl filt mefl filn Dd ki yr cuz ser-i covr u sitem nedt Bekest ahd, vez gam-i m h gam nedt Yrab megre eri dil-i un kebterem Efkend u kut u izzet-i sayd-i harem nedt Ber men cef zi baht-i men med vegerne yr H ki resm-i lutf u tark-i kerem nedt B in heme her anki ne hr ked ez Herc ki reft, hkese muhterem nedt Sk biyr bde vu b muhtesib beg nkr-i m mekun ki unin cm cem nedt Her rhrov ki reh be harm-i dere neburd Miskn burd vd yu reh der harem nedt Hfz beber tu gy-i feshat ki mudde He huner nebd u haber nz hem nedt eviri Grdn m, bak, a sitem ve cevirden baka bir ey yapmayan sevgili, ahdini bozduu gibi, bizim gammz umursamad bile. Tanrm, gvercini andran gnlm yere alp ldrse de, gnl haremindeki avlanma yasana uymasada da, onu zme. Cef bana bahtmdan geldi; yoksa sevgilide lutuftan anlamak, kerem yolunu bilmek gibi her 41
ey var; bunun tersi sylenemez, h. Btn bunlarla birlikte, onun tarafndan horlanmayan biri, gittii yerde adam yerine koyulmaz; sayg gsterilmez. Sk, arap getir ve u muhtesibe de syle. Urap durmasn bizimle; yok saymasn bizi; byle kadeh Cemde bile yoktu. Onun kapsnn haremini bulamayan ak yolcusu bu vadiyi miskin miskin katetmi ve ak haremine girememitir. Hfz, iirdeki fesahat topunu al gtr. nk iddiac bu hnerden nasibini almad gibi, hibir eyden haberi de yok. GAZEL 79 Farsa Metin Vezin: Mefiln feiltn mefiln feiln Kunn ki mdemed ez bstn nesm-i behit Men u erb-i ferahbah u yr-i hrsirit Ged er nezened lf-i saltanat imrz Ki hayme sye-i ebrest u bezmgeh leb-i kit emen hikyet-i ordbehit mgyed Ne klest ki nisye hard u nakd behit Be mey imret-i dil kun ki in cihn-i harb Ber an ser est ki ez hk-i m beszed hit Vef mecy zi dumen ki pertev nedehed u em-i savmaaefrz ez er-i kinit Mekun be nmesiyh melmet-i men-i mest Ki geh est ki takdr ber sere i nevit Kadem dir medr ez cenze-i Hfz Ki geri gark-i gunh est mreved be behit eviri imdi bahede cennet meltemi esiyor. Ben varm, ferahlk veren arap ve huri yaratll sevgilim var. Bugn yoksul niin sultanlktan dem vurmasn ki? Bulut glgesi ota olmu, tarla kenar meclis sofras. imenlik rdibehit ayndan, Nisandan, Maystan bahsediyor. Peini brakp veresiye alana akll denilmez. Mey ile gnl yapmaya bak. nk u harap dnya topramzdan kerpi dkme hevesinde. Dmandan vefa umarm deme. nk kk kilise mumu, byk kilise erandan fazla k vermez. Ben sarhou, amel defterimdeki olumsuzluklara 42
bakp knama. nk ilah takdirin ona ne yazg yazd belli deil. Hfzn cenazesine katlp yrmeyi esirgeme ondan. nk gnaha batm olsa da, cennete gidecektir. GAZEL 80 Farsa Metin Vezin: Filtn feiltn feiltn feiln Ayb-i rindn mekun ey zhid-i pkzesirit Ki gunh-i digern ber tu nehhend nevit Men eger nkem u ger bed, boro, hod r b Herkes an direved kbet-i kr ki kit Hemekes tlib-i yrend i huyr u i mest Hemec hne-i ak est i mescid i kinit Ser-i teslm-i men u hit-i der-i meykedeh Mudde ger nekuned fehm-i suhen, g, ser u hit Numdem mekun ez sbka-i lutf-i ezel Tu pes-i perde i dn ki hbest u ki zit? Ne men ez perde-i takv beder uftdem u bes Pederem nz behit-i ebed ez dest behit Hfz rz-i ecel ger be kef r cm Yekser ez ky-i harbt berendet be behit eviri Ey temiz yaratll zhit, rintleri ayplama. nk bakalarnn gnah sana yazlmayacak. yi de olsam, kt de olsam, git, kendine bak sen. Herkes ektiini bier sonunda. Ayk olsun, sarho olsun, herkes yr istiyor. Mescidi, kilisesi, her yer ak yurdu olmu. te benim teslimiyet bam, ite meyhane kapsnn kerpici. ddiac laf sz anlamyorsa, kerpi orda, gitsin alsn ban! Beni Tanrnn ezel batan mahrum brakacan syleyip umutsuzlua drme. Perde arkasnda iyi veya kt her olup biteni ne bilirsin sen? Takvadan uzaklaan bir ben deilim. Babam da ebed cenneti elinden brakmt. Ey Hafz, ecelinin geldii gn eline bir kadeh geirirsen, meyhaneden dosdoru cennete gtrlrsn.
Msr Edebiyatndan Bir yk: ZAVALLI BR KADIN1 Yahya HAKKI2 eviren: Do. Dr. Zafer KIZIKLI3 Anne, btn gece yatanda bir o yana, bir bu yana dnp durdu. Sabaha kar yataktan kalkt. Tpk le treniyle yapt yolculuk gnlerinde olduu gibi, du almak iin banyoya bitkin bir ekilde yrd. Daha nce alkanl olmad hlde, takunyalarnn karo talarna vurmasna aldr etmiyordu. Gelini Fethiyenin kendisinden nce uyanmasn gnl arzuluyor, onun kuluk vaktine kadar uyumasna kzyor, hatta evde kim varsa uyanmasn istiyordu. nk sabahn ilk klaryla aile bir araya gelmeli ve torunu Miminin biberonu hazrlanmalyd. Miminin kz kardei ml, ninesinin yanna gelir, ninesi de onu, seccadesinin zerinde olduu hlde kucana alr, beyaz rtsnn altndan ellerini ona uzatrd. Sonra da onu, kendi bana doru kaldrr, dualar eder ve efsunlard. Yalnzla tahamml olmayan karekterinin hite alk olmad bir ekilde geceyi geirmiti. Ev halkn zor bir gn bekliyordu. Hastane ziyaret edilmeliydi ve daha bir ok ey yaplmalyd. Su, omuzlarndan dklrken kelime-i ehdet getirdiinde, yznde hl uyuukluun belirtileri vard. Bitkinlik, yal kadnn ask suratnda ifadesini buluyordu. Fakat o, Efendimiz Muhammedin Allahn elisi olduuna tanklk ederim diye ekleyince, aniden gzlerinden yalar akyor, yz alama nbetine tutulmu bir ocuun yz gibi oluyordu. nk mmetine, kyamet gn efaat edecek olan Peygamberin yaam, ona srekli lm hatrlatyor ve kalbinde merhamet dolu bir hzn brakyordu. O, zntl ve kendini kaybetmi
Orijinali Arapa olan bu yk, Yahya Hakk tarafndan kaleme alnmtr. Bkz. Hakk, Yahy (2001), mraa Miskna, A Reader of Modern Arabic Short Stories, (ed. Sabry Hafez Catherine Cobham), London: Saqi Books, s. 147-169. (.N.).
2 1
bir hldeyken gn nasl geirecekti? Ellerini ve alnn tavana doru kaldrd. Sanki baklar tavan grmyor ve oray delip geerek, gkyzne ulayordu. Aslnda bir dua niteliindeki u soruyu, titrek bir sesle mrldand. - Fuat, olum naslsn? Geceyi nasl geirdin? Bir saat sonra kahvalty bitirdiler. Fethiye, aynann nne dikildi. Giysilerini giyiyor, kmaya hazrlanyordu. Fethiye, olduka ksa boylu ve imanca bir kadnd. Ayakkablar yksek topukluydu. Zorla beline takt kuak belini skyordu. ki kez doum yapm, kez de ocuk drmt. Srme ekilmi badem renkli gzleri, aynada sabah vakti, dar iki daire eklinde grlyordu. Her ne kadar gz bebei ayn da kalsa, gz kapaklar uykusuzluktan ve mendille silmekten dolay kzarmt. Gzbebekleri, uyanklk, istikrar ve derin bir sezgi iindeydi. Bu karmak suda, deerli bir mcevherin son bulmayan parltlar vard. Yeni grnmnde, daha nce hi rastlamad eski bir sorunla karlat. Bu kez seim, zevk veya renk meselesi deildi, bilakis olgular arasndayd. Hangi elbiseyi giyecekti? nk o, skntya dm bir kadnd. Ei Fuat ise ne l, ne de diri bir hlde hastayd. Kadn, kocasnn mdrnden merhamet dilenmeye gidiyordu. Onun birok meslekta kadnn etrafn evreleyecekti. Acaba kadn iin en uygun olan, her zamanki gibi takp taktrp kmas myd? Bylece ok etkili bir silah olan kadnlk cazibesini kullanabilecekti. Ayrca o, kolay kolay paslanmayan bir maden grnmndeydi. Gzler, onun bozgunculuuna bakt gibi, kahramanlna da bakacakt. Kaynanas, taksz, pejmrde, sa ba dank bir vaziyette kyordu. Durumunu, vefaya, zihninin meguliyetine ve bedbahtla balyordu. nk yal kadn, bakalarnn merhamet duygularn uyandrmak iin ok daha uygundu. O biliyordu ki, insanlarn kalpleri, ancak karsndakilerin gzyalarn aktrken, ya da en azndan yzn buruturduunu ve mendille gzlerini sildiklerini grdklerinde merhamete gelirdi. Bu dnce ona ar geliyordu ve kara talihine lanet yadrarak bouk bir sesle yle diyordu: - Y Rabbi, yarn bamza neler gelecek? Fethiye, sonunda doru olan, yani iin ortasn buldu. Altna gzel bir giysi, onun stne de gzel bir manto giydi. Salarn kendi hline brakt, gzlerine srme ekti. Sar, 43
Yahya Hakk (1905-1992) Msrl yk yazar ve romancdr. Hukuk eitimi almtr. Dileri Bakanlnda diplomat, Kltr Bakanlnda sanat ynetmeni ve Msr Ulusal Ktphanesinde danman olarak grev yapmtr. Hayat ve eserleri hakknda bkz. Brugman, J. (1984), An Introduction to the History of Modern Arabic Literature in Egypt, Leiden: E.J. Brill, s. 263268. (.N.).
Ankara . lhiyat Fak. Arap Dili ve Belgati Ana Bilim Dal - Ankara. E-mail: zaferkizikli@yahoo.com
byke bir el antas ald. antann omuza asmak iin bir kay vard, deta metro grevlilerinin antalarna benziyordu. Eve geri dnerken, onun iine baz ev ihtiyalarn koyabilir izlenimi veriyordu. Yolu zerinde, dileke iin pul satn almas gerektiini anmsad. Kim bilir? Kaynanasn selamlamak iin ieri girdi. mlin, ninesine sarlm olduunu grd. ocuun koltuunun altna parmayla drtkleyerek yle dedi: - Haydi bakalm, okula! Ben haylazl sevmem. Sen niin byle evdesin? Babann durumu iyi, yarn salcakla bize dnyor. Seni gren de matemde olduumuzu sanr! Ben falclktan nefret ederim. ml, onu efkat ve knamayla dolu baklarla szd. Ninesinin kendisini savunmak istediini sezdi. Onun sessiz kalna memnun oldu. nk kalpler arasndaki konumalar sz gzelliini ezgiler. Fethiye, kznn bakna aldr etmedi. Sanki onunla yzyze gelmeye gc yetmiyordu. Kaynanasna bakarak, zavall ve giderek alalan bir ses tonuyla dedi ki: - Anne, ben kyorum. Bana dua et! Umarm abuk dnerim. leden nce ziyaret saatinde gider, toplulua katlrz. kmadan nce Mimiye bakmak istedi. Onun, beikte srt st yatmakta olduunu grd. Elleriyle gsne vuruyor, ayaklaryla tepiniyor, sebepsiz yere glyor, anlamsz sesler karyordu. Henz daha bugnden ve yarndan haberi yoktu! Fethiye ona doru yneldi. Bebein yzn, pe pe neredeyse paralayacakt. Bu zamansz sevin, ona kar kensini fkelendirmiti. O, doadaki bir atlakt. nsanlarn tepki ve davranlaryla alay edercesine konuuyordu. nk o bebek, esiz zekas sayesinde onlardan stnd. zm, onsuz, onlardan gizliydi. O, apak ortadayd. Fethiye, ayrlrken ona yle seslendi: - Sen, yonca tarlasndaki bir kzsn! Dar ktnda serin sabah rzgr, hzl admlarla yola koyulmas iin ona evk verdi. Ba ne eik, zihni bulankt. Koar hldeydi. iddetli bir yorgunluk hissediyordu. nk birka gecedir iyi bir uyku uyumamt. O, bo bir yatakta tek bana yatmaya alk deildi. Yalnzlk, onu uyutmuyordu. Gndzn, dmanln izledii gecelerdeki gibi Fuat onun 44
yanndan ayrlr, efkrlanr, sessizlii seer, Fethiyede ona srtn dnerdi. Her ne kadar ona kar srtn da dnse, onun soluk al veriinin sesini iitmek, vcudunun ssn hissetmek iin onun yannda yatmak ona yetiyordu. O, kendi kendini sevindirirken Fuat da onu mutlu ediyordu. O, yrrken bu atmann srekli, barla beraber olduunu anmsyordu. nceki olaylarn tmn de unutuyordu, mutluydu. nk Allahu Tel, ona gl bir dayanma yetisi vermiti. Fakat ne yazk ki, dertler zerine m, onun yakasn brakmyor ve derinliklerine kadar iliyordu. Sknt ift boyutludu: zntler ve hasta benlik! Bilkis, iinde onunla boutuu hlde, onu darda brakyordu. Bylece benlii kurtulua eriyordu. Mermer zerindeki su gibi, bu zntler onun zerinden kayp gidiyordu. Zira o, arkadalarnn ve ailesinin kendini kahraman ve istikrarl grdklerini biliyordu. Bununla birlikte, yokluunda onu, ar bencil olarak nitelemekteki srarlar ise aslsz bir sulamadan ibaretti. O, ancak pratik bir kadnd, akl bandayd. Fuat ise her ne kadar atma iinde de olsa, yine de baryd, rahatt. Konuma srasnda gzel bir sz tekrarlayarak onu verdi. Dmanlktan nce yiyip iebilmek, uyuyabilmek, girip kabilmek, karabilmek ve giyebilmek iin onun szlerine bir sre kar da olsa, vg yadrrd. Ancak onun sezinledii gibi, dmanln hatras, benliinde kin olarak kalacakt. Onu gizleyecek, unutmayacakt. Arada bir kprecek ve ona, bu durumu iine sindiremediini ve suunu affedemediini syleyecekti. Ne zaman? Ondan ikram ve teekkr bekledii o anda, ya da sinirlerinin gergin olup da yalan dahi olsa kalbine mutluluk ve huzur verecek gzel szlere ihtiya duyduu vakit te byle, ite byle! ocuka bir tepki, bo bir ahmaklk ve bir kar suda boulma hli! Niin onun yaptna uymuyordu? Onun katndaki yeni dmanlk, ani bir olayd. Payn alr ve uzlard. Ama dierinin dmanl inat bir kaltmd. deta boyna geirilmi uzunca bir zincirin kuyruuydu. nk her defasnda bar, karsndakinin grne kendi kendine galip gelmesiyle oluyordu. Karsndakine yenilgisi ise probleme talip olmasyd. Onun kusuru neydi? Fuatn makul bir gr var myd? Yanl gre smsk sarlmasnn anlam neydi? Sadece bask deil miydi? O, gen bir adamdr. Fethiye, yaknlarndan birinin evinde onunla karlat gn bile hatrlamyordu. Fuat, onun peinden koacak, aznn suyu akacak ve kendisiyle evlenmesi iin
ona kur yapacakt. nk Fuat, ona srlsklam ak olmutu. Fethiye, onun kendisinin nne kapanmayacan umuyordu. Akln bana toplayp hukuk renimini bitirmeli ve diplomay almalyd. Daha sonra da Fuatn kendisine komasn ve huzursuz aile ortamndan ayrlarak kendisine snmasn planlyordu. Fuatn ailesi, yle byk, kkl, iie girmi bir aile ki, nesilden nesile yaplan birok evlilikten tr hala ocuklar, amca ocuklar tannmaz olmutur. Slle iindeki ekimenin tm, elHalife semtindeki1 yirmi feddnlk2, ihmal yznden bakmsz kalm, snrlar dahi belli olmayan bir arazi zerinde younlamaktadr. Fethiye, gnln Fuata kaptrd iin bu zamana kadar hi piman olmamt. Fuat, iyi ahlak, sportif vucudu, yanl yaptnda gl rengine brnen yzndeki tatl utangal, ihanetten ve gururdan uzak saf, bal renkli, gven dolu gzleriyle stn bir kiilie sahipti. Bunun da tesinde, o bir sanatyd. Daha kk yalardayken basit arklar piyanoda alabiliyor ve onlar ritmik bir henk iinde seslendiriyordu. Fethiye onunla karlatnda, annesini ve babasn kaybetmi, ninesinin yannda yaayan bir yetimdi. Babasndan kalan az bir maan dnda herhangi bir dayana yoktu. Kaderin, kendisini mcadele iin setiini dnrd. Yalnz bana zorluklar yenebilecek gteydi. Allah, elinden tutana kadar az bir gelirle, Fuatla birlikte yaamakta saknca grmyordu. Bundan dolay, onunla evlenmeyi kabul etti. Bir ocuk gibi, huzurunda alayan bu hayat dolu genci grnce kendini tutamad. Kendisine smsk bal olan bu ocuun, evliliin ilk gnlerinde isteklerini empoze etmeye almas onu bir anda akna evirdi. Ne kadar da tuhaf! Mcadele uzun srmedi ve Fuatn pes etmesiyle sonuland. Fethiye hakszlk m etmiti? Hayr, asla! Aksine, Fuatn yannda yer almt. Fethiye, onun okul skntlarna katlanamayacan anlad ve ona hukuk fakltesini braktrd. Sonra onu, Sivil Havaclk Telsiz Okuluna kaydettirdi. Fuat artk gecelerini orada geiriyor, dolgun da bir aylk alyordu. Yaamlarndaki zorluk gnleri bitmi, bolluk eemen olmutu. Allah, onu bir daha geriye dndrmesin! Piyanosunu satt o
el-Halife semti, Kahirenin es-Seyyide Zeyneb blgesinde yer alan tarih bir yerleim yeridir. Fatim Devleti (909-1171) halifelerine nispetle bu ad almtr. (.N.).
2 1
skntl gnler gitsin de bir daha geri gelmesin! Fethiye, grevini yerine getiriyordu. O, Fuata iffetli, dzenli, btesi rahat bir ev kurdu. elHalife semtindeki evlerini mamur bir hle soktu. Mahkeme kararyla kocasnn hissesini elde etmeyi baard. Araziyi dzene soktu. Harap yerin ortasnda gllk glistanlk bir ev meydana getirdi. Zamann gemesiyle, sevgileri son snrna ulat. Daha sonra da yerini dostlua brakt. Ayn ekilde evlilik balar sanki bir erkekle dii arasnda deil de, iki insan arasndaki bir yaknla, hobiler de greve dnt. Bu, doal bir durumdu. Tm insanlarn durumu da byleydi. nk olaylar, yaamn bir cilvesiydi. ocuklarn dnyaya geliiyle deerlerin ve zntlerin dzenlenmesi baka bir tarzda tekrar etmeye devam etti. Yeni gelen bir nesil yznden, kendini ve isteklerini unutmas gereken bir nesildi bu Fethiye, kocasn, anne ve babasnn elinden alr almaz, einin btn akraba evresi bu gerei kabullendiler. u anda onlar, bu durumdan rahatszdlar. Fuata endie ve sknt verecek eyler yapyorlard. Fuat iin bu durum, yalnzlk hissetmesi iin yeterli bir nedendi. Fuat, bacak bacak stne atmaktan baka bir ey yapamaz bir hle gelmiti. Evdeki en kk anlamazlklar bile darya yanstlmyordu. Kavga haberleri darya sznca, Fuatn dilinden kim kurtulacakt? Fethiye ise gevezelii ve ikayeti sevmez, sr konusunda da hi kimseye gvenmezdi. Ancak yine de espriyle de olsa bir takm gerekler azndan kamaktayd. Fethiye eine sevgisini u szlerle ifade ederdi: - Benden bakasyla evli de olsan, flrtn de olsa, bu flrt seni terk de etse, yaam seni yerden yere de vursa, yaantn phelerle de dolsa, ben yine de seninim! u anda yolda yryordu, ama hl evdeki sabah aynasnn nnde oturuyor olsayd, dudaklarndaki o ac glmsemeyi grecekti. Aptal Fuat! O aptal kocakarnn himayesindeydi! Fethiye, son zamanlarda kendini, bir glgelik altnda oturmakta olan ve insanlara dne dne testiden su datan biri gibi grmeye balamt. Cildi kararmt, krba vursanz ac duymaz hldeydi. ivi bile cildini yaralayamazd. Su, dzenli bir ekilde araziye akyordu. Ne fazlaca suya batm, ne de kurakt. Bugn, dnk gibi, yarn da bugnk gibiydi. Aptal Fuat! Bu, hem bir huzur, hem de mutluluun bir gizemiydi. Onu memnuniyetle karlamas gerekiyordu. Fakat Fuat, orada yalnz banayd. Fethiyeye ihanet 45
Feddn, Msrda kullanlmakta olan yaklak 4200 m2lik bir yzey ls birimidir. (.N.).
etmi, onu niden arkadan vurmutu. Yoksa, bir kzlar, bir de emzikli ocuklar olduunu unutmu muydu? Fethiye ehirdeki hava yollar irketinin brosuna girer girmez, ou tannm kii onun etrafn evreledi. Hepsi de onu saygyla selamladlar. Onlar kendi aralarnda bir yar iindeydiler. Kimi Fethiyeye sandalye veriyor, kimi de kahve sunuyordu. Fethiye biraz dinlendi. Onlar konutuklarnda szlerini anlamad. Tpk evde, bugnk, yarnki, zellikle de dnknde olduu gibi. Cmlenin balangcnda oldu szc azdan kt. Tekrar mmkn olmayan birok ifade onun kulaklarna iliti: - Fuat, ho bir adamd. Bana gelenlere mstehak deildi. - Bununla beraber, ok glerdi, latifeyi severdi. Ona ne oldu? Hepimiz de bylesi bir haberi iitmeyi beklemiyorduk. iddet ve ayrlk! - Kendini alarak yorard. Biz de ona, srekli sinirlerini sakin tutmas iin t verirdik. - Bununla birlikte ok glerdi, akay severdi. Acaba, bana ne iler geldi? Fethiye, kendini sanki bir e deil de, sabr gsteren bir dul olarak hissediyordu. Ban kaldrd. Kararsz bir ekilde yumuak bir slpla dedi ki: - Mdr beyle, megul deilse imdi grebilir miyim? Yaknndaki adam da, yle karlk verdi: - Grtlana kadar ie dalsa, seni buyur etmek iin yine de bo zaman bulur. Fethiyeyi bronun kapsna kadar gtrdler. Adamlar, onun arkasndan yle fsldatlar: - Zavall kadn! Allah, yardm etsin. Fethiye, anta omuzunda asl olduu hlde mdrn karsnda oturdu. Her ne kadar antas dikkat ekiyor olsa da, onu karmad ve gsnn zerine doru yerletirdi. Elinde hlihazrda bir de mendil vard. Mantosunun dmelerini zd ve elbisesi ortaya kt. Fethiye, iki ey iin gelmiti. Birincisi, dolgun bir maala birlikte, mdrn, hasta belgesi vermeye tolerans gstermesiydi. Belki de zm, onun bu ricaya scak bakarak gz yummas ve hastaln grev banda ve grev yznden olduuna karar vermesiyle mmkn olacakt. Fethiyenin, mdrden ikinci talebi ise, koca46
snn zel bir hastaneye naklinin yaplmasyd. Perian durumdaki bir salk kuruluundan irketin garantisi altndaki bir tedavi yuvasna Mdr telaland ve ona, ayda bir dolgun bir maa balatmak iin sz verdi. Niin skntlara vaktinden nce areler ararz ki? zel bir hastaneye nakil iine gelince, bu i, herhangi bir devlet hastanesinin idare heyetinden alnacak tbb bir raporu gerektiriyordu. Bu rapor, hastann devlet memuru olduunu ve naklinde saknca olmadn ifade etmeliydi. Fethiye, zamann boa harcadnn farkna vard. Mdr, Fethiyenin yznde belirtilerini grnce ona yle syledi: keder
- Oturun ltfen, brakn da biraz dneyim. Ban ne edi. Masann zerine kaleminin ucuyla vurmaya balad. Sonra da Fethiyeye alttan alttan bakt. Dedi ki: - Senin, bir okuldan diploman var m? Bu soru karsnda, Fethiye bozuldu ve ancak u cevab verebildi: - Niin soruyorsunuz? Sonra da szn, znt iinde yle tamamlad: - Evet, bir diplomam var. - Ne diplomas, o? - Ev Ekonomisi Yksek Okulu diplomas. Fethiye, umudunun boa gittiini sezdi. Mdr, masann zerine kalemiyle vurmaya devam etti. Bir sre sonra dedi ki: - Bakn bayan, ben bir emir kuluyum. Benim szm, babanzn ya da kk kardeinizin sznden farkszdr. Sizin iiniz beni de ilgilendirir. nk Fuat, benim biricik dostumdur. Fakat gelecek iin ihtiyatl davranmanz istiyorum. Yalnzca kendinize gvenmeniz gereken bir durumda olduunuzu dnyorum. Bu yzden eer bir diplomanz varsa, size irkette bir grev aratrrm. Rabbimiz yardm eder. Fakat ev ekonomisi ii biraz zordur. rnein, biz daktilo kullanabilen, telefona bakabilecek bir sekretere ihtiya duyuyoruz. Bu da size uygun deil. Fethiye, mahzun bir ekilde yle karlk verdi: - ans, bir kez bozuldu mu hep yle gider! Her durum karsnda sabrl olmalym!
Fethiye kalkmak istedi. Ama mdr, onu tekrar oturtarak szne yle devam etti: - Uak irketinin, mterilerine sunduu yiyecekleri satn alan gda maddeleri blmne grevli olarak seni atamalarn nereceim. Ne dersin? Bu grevi senin iin zel olarak tahsis edeceiz. nk byle bir i, irketin bnyesinde yok. Kocanz hastanede yatt srece, szlemeniz yenilenecek. Hastaneden knca ona hafif bir i bulacaz, o zaman senin grevin de sona erecek. Dostluumuz da, yine ierde ve darda devam edip gidecek. Kabul eder misin? Durumun, bu ie el verir mi? Teklif, Fethiyeyi akna evirdi. Kafas kart. Tm ret ve kabul gerekelerini bir araya getirdi. Sonra da, ona yle diyebildi: - Brakn, iki gn dneyim. Fakat Fethiye, bu ii byk bir aptallk derecesinde tereddte kadar da vardrabilirdi. Her ne kadar ardnda bilinmeyen eyler de olsa, beklemeksizin nnde alan kapdan girmeye ekinmiyordu. Sonra konumasna devam ederek dedi ki: - Zamann, beni almaya mecbur edeceini hi aklmn ucundan bile geirmemitim! Ben, Fuatn sayesinde bir ev kadnydm. Btn zamanm kocama ve ocuklarma ayrmtm. O, beni iki omuzu zerinde tard. steklerimin hepsini karlard. Ama sizin szlerinizden anladm ki, kendime gelmeliyim ve gelecek iin ihtiyatl davranmalym! Size ok teekkr ederim. Kaynanamn ve benim dualarmz zerinize olsun! Grevi kabul ediyorum. Sizi memnun etmek iin var gcmle alacam. Yznz kara karmayacam. Beni bu greve aldrdnz iin piman olmayacaksnz. Mdr de, ona u cevab verdi: - Ben nereceim ve nerimin arkasnda duracam. Ancak kesin karar irketin genel mdr verecek. Sanrm, onu ikna ederim. Ama yine de bu ii garantiye almak gerek! Senin aklna bir are geliyor mu? En iyisi genel mdre bizzt kendin git! Seni grp isteini duyunca, geici bir szlemeyle de olsa atanmana raz olacaktr. nk o, cmert bir adamdr! Helal st emmi biridir. Fuatn en az alt ay tedavi altnda olmas gerektiine dair belgeyi de yine kendin ona sunarsan daha uygun olur. Fethiye dar kt. Kapdan geerken, ilk kez kaynanasn dnd. enesini skarak, kendi kendine yle mrldand:
- Onu nasl yeneceimi ben bilirim! Ne de olsa, gnlk mr kalm unun urasnda! Etkili szler sylemesini becerebilen aptal, yal bir kadn! Bizi yalnz bamza brakacak olan biri. Kzyla beraber cehenneme kadar yollar var! Kz ml, evdeydi. Eer o da yannda gelirse, evde Mimiyle ilgilenecek kimse kalmayacan sylemilerdi. te onun da grev stlenecei zaman gelmiti. Ona herkes gveniyordu. Artk o, kk deildi. Yalan ve hilenin onun kalbinde ar derecede yer tuttuunu, irkin gereklere isyan ettiini bilmiyorlard. nk onlar, onun, babasn hastanede grmesini istemiyorlard. O biliyordu ki, onlar, kendisinin alamas ve grlt karmasndan ve babasnn eline sarlarak ylece kalmasndan ekiniyorlard. Onlara, sessiz, uslu ve edepli olacana dair sz verdiinde, ona ne yazk ki gerei sylediler! ml, babasn grmekten baka bir ey istemiyordu. Onunla konumayacakt. O, konumaya baladnda, ml onun ne tr eyler syleyeceini ve bunlara ne tr cevaplar vermesi gerektiini dnyordu. O, syleyecei szlere, babasnn baka zamanki gibi heyecanlanmayacan biliyordu. Tam randevu zamannda, hastanenin kapsnda Fethiye ve kaynanas ailenin dier fertleriyle karlat. Bunlar arasnda Fuatn erkek kardei, iki amcas, teyzesi vard. Sonra Fuatn irketteki baz meslektalar geldi. Onlarn hepsinin de elinde hediyeler vard. Bazs metanet iinde, bazs korkusunu gizler bir hlde ziyaretin esenlikle bitmesini diliyordu. Bazs da, her ne kadar uzun soluklu da olsa, gelecekteki ziyaretlere gzel bir altrma olmas dncesiyle bu ilk ziyarete diini skyordu. Fethiye, amcasnn olu Abdurrahimi ortalkta dolarken grnce birden akna dnd. nk onu uzunca bir sredir hi grmemiti. Nasl da duymutu? Ona ne olmutu byle? Ziyaretin sonlarna doru Fethiye, herkesten izin isteyerek hastane mdryle grmesi gereken bir problem olduunu syledi. Onlar, onun zntsnn kendi zntlerinden ok daha fazla olduunu anladlar. Zira tm sorumluluk onun omuzlar zerine binmiti. Bekleme odasnda uzun sre durduktan sonra mdrn odasna girdi. Kan beynine srad. Fakat sinirlerine hakim oldu. Mdre yumuak bir slpla yle dedi: - Bu, sizden ilk istediim iyilik! Bana merhamet edip kocam iin en az alt aylk bir tedavi gerektiine dair bir belge vermenizi istirham ediyorum. 47
Mdr, allmn dnda elindeki bir kad evirerek, tedavi sresini uzatmann yetkisinde olmadn znt iinde ifade etti. Fethiye hemen sze girerek dedi ki: - Ne sakncas var? Sizin anzdan bir problem oluturmaz. Siz ona bal da deilsiniz. Ayrca, Fuat alt aydan nce iyileirse belgeyi ilemden kaldrrsnz. u anda, bu belge benim iin ok nemli, birok ey ona bal! Mdr, bir an Fethiyenin yzne dnceli bir ekilde bakt. Aniden baklar buland ve ban ne eerek dedi ki: - Tamam hanmefendi, sizi zmek istemiyorum. Fethiye, onun yanndan ktnda fkesinden soluk soluayd. Bu korkun olayn bir daha tekrar etmemesini arzulad. Bu fkeyle, Fuatn zel hastaneye nakli iin gerekli olan belgeyi istemeyi unuttu. Artk onu da bir sonraki ziyarette isteyecekti. Fethiye, Abdurrahimin, hastanenin kapsnda kendisini beklediini grnce bir kez daha akna dnd. Onun yanna doru yrd. O, yle diyerek sze koyuldu: - Seni Fethiye! uzun zamandr gremiyorum,
nrd. Bydke, aralarndaki yaam da farkllat. Abdurrahim, bayramlarda ara sra Fethiyeyi ziyaret ederdi. Vakflar Bakanlndaki kk grevli, kendisini Fethiyenin asalaklarndan ve saymanlarndan biri olarak gryordu. Fethiye kendi kendine, Neden olmasn? Allah, onu, bana ihtiya zamannda gnderdi. Zor anmda onun yardm, bana yeter! diye dnd. Yznde bir glmseme meydana geldi. Bir anda, zamann geriye doru aktn hayal etti. Eski bir evin iindeki salar rgl kk kz, cilbb1 giymi bir erkek ocuunu kovalyordu. Geici szleme sresinin sonu yaklarken, Fethiye, broya ivilendi. in banda, her sabah zamannda gelirdi. Ss terketmeye meyilliydi. Allah, byle mcadeleci kadnlarn yardmcs olsun! Haftalk ziyaret gnnn sabahyd. nce Fuatn salk durumunu rendi. Fuatn durumu bazen hi deimiyor, bazen iyiye gidiyor, bazen de ktleiyordu. Fakat bu eliki, onun durumunun kt olduu anlamna geliyordu. Belki de Fuatn salyla ilgili bu durum, Fethiyenin hastaneye gitmek zere i yerinden ayrlndan tr, onun meslektalarna yarar salyordu! Fethiye, onlara anlaml bir ekilde, herkesin kendi iini fazlasyla yerine getirdiini sylyordu. Sulama sras imdi de Fuatn kardelerinde ve akrabalarndayd. Meslektalar, Fethiyenin gidip de, Fuatn yaknlarndan birini hastane iiyle grevlendiremediini dnyorlard. Onlar, iki gnlk ocuk deillerdi ya! Neredeyse zbez karde! Hepsi de yer yarlp, iine girmiti! Anneye, yani Fethiyenin kaynanasna gelince, o da hastaneye bir uruyor, bir hasta oluyordu. Fethiye ile karlatklarnda konumuyorlard. Niin? Sanki Fethiye, ona kar ok byk bir su mu ilemiti? Sonra da Fethiye, bu ortam bir tarafa brakyor ve ie koyuluyordu. Tki benliinde ve odann iinde bir yangn alev alana dein!... Talimatlar, telefonlar, giri, k i, kolay kavrad. irketin tm personelini rendi. Binada, kapcdan, asansr grevlisine kadar herkes de onu renmiti. Bir gn st katta
Cilbb, Arap erkeklerinin giydikleri topuklara kadar uzun, bol ve ounlukla beyaz renkli bir tr gmlektir. Ayn zamanda, Arap kadnlarnn vcutlarnn tamamn rten geni kyafete de bu ad verilir. (.N.).
1
- Haydi oradan, zten beni hi arayp sorduun mu var? - Olur mu? Aslnda, sen, bize kar bbrleniyorsun! nk biz fakiriz. - O, senin kendi kuruntun. nsanlarn byle szlerinden Rabbimiz korusun! - imdi sen, sana yardm edecek birine muhtasn. Ben emrindeyim. Ne zaman istersen, ben gelmeye hazrm. Fethiye, iinden yle dedi: Bugnlerde, bu ne kadar ok vaat ve ne kadar az vefa! Sonra da Abdurrahime u soruyu sordu: - Sen, hl Vakflar Bakanlnda msn? - Elbette. Ona kar, kalbinde bir aalama duygusu belirdi. Abdurrahim hi deimemiti. Srekli aklna ve nefsine hizmet eden bir kiilii vard. Fethiye, ocukken onunla birlikte oynard. Onun zerine biner, ona eziyet verir, ona vururdu. O ise, buna kzmaz, aksine Fethiyeye beeniyle bakard. Abdurrahimin mutluluu, Fethiyenin kendine kar olan memnuniyetinden kaynakla48
oturan birisi, Fethiyeyi asansrde bir elinde dosya, dier elinde tost ve bir kilo muzla grnce, kapcdan onun kim olduunu sordu. Kapc ise, o adama yle cevap verdi: - Ailesinin geimini salayan zavall bir kadn, bravo ona! Artk Fethiye, bu zavall kadn szne aldr etmiyordu. irkete girdiinden beri bu lakap onunla zdelemiti. Ne seviniyor, ne de gceniyordu. O, bu sz, cebine bakalarnn yapt bir anahtar gibi koyuyor, almas zor kaplar onunla aabiliyordu. Bu lakap, irketteki pek ok kimseyle yakn ba kurmasnda ona yardm etti. Ondan, kimse ikayeti deildi. inde verimliydi. Yalar erimiti, zayf bir hldeydi. Daha dar bir kuak takmaya balad. in banda bir ev kadnyd, imdi ise bir memur olmutu. Brodaki alma, evindeki durumunu etkiliyordu. O, artk hem bir memur, hem de ayn zamanda bir ev kadnyd. Evdeki ileri de, brodakiler etkiliyordu. Yava yava sslenmeye olan ilgisi artt. Dnyann zevkleri n plana kmaya balad. Benliinde byk bir mutluluk gizliyordu. ini gvenle yapmaya balamt. Broya artk ge geliyordu. Herkes, onun giyim kuamna zen gsterdiini gzlemliyor, onun ciddiyetine tank oluyordu. hreti iyiydi. Onurunu nasl koruyacan, cinsiyet ayrm gzetmeksizin, meslektalarna nasl eite muamele yapacan gayet iyi renmiti. O, aptal deildi. Saman altndan su yrtmesini de biliyordu. O, kendisinden sr kmayacak mehul bir kiinin arkasna gizlendi. Aceleci de deildi. Akll ve sinirlerine hakim olan bir kiilie sahipti. Kendisini, tkal bir yolun sonunda bulmadka hibir yere adm atmayacakt. Sonrasnda da admlarn, ksa, ihtiyatl ve ihtiyaca gre atacakt. Konumunu ykseltmek iin, ilk dokunuta pimanlk duyan perian bir kadn ekline brnp, frsat karmak istemiyordu. nk o, zaman geldiinde statsn ykseltmeyi ve otoritesini kurmay hedefliyordu. Gnler getike, Fethiye, haberlerin ok fazla deimeyeceini ve i szlemesinin kolayca yenileneceini zannetmeye balad. Oysa srenin bitiine yakn yapt son ziyarette, hastane mdrnn sz karsnda bir anda arverdi. Fethiye, odadan ieri girince, mdr ona, sanki onu bir mjdeyle sevindirir gibi,
Fuatn uzun srmesi beklenen bir sknet devresine girdiini bildirdi. Hastalnn yeniden nks etmesinin uzak bir ihtimal olduunu ve evde bir iki haftalk bakmn ardndan tekrar iine dnebileceini belirtti. Fethiyenin yz solgunlat. Fakat kendini tuttu. Glmsedi, neredeyse pmek iin mdrn eline sarlacakt. Sonra onun nnde, tereddt iinde ve mazeret beyan edercesine durdu. ayet dnyada kendisini anlayacak biri varsa, o kii hastanenin mdryd. Sanki verecei cevab uzun bir sreden beri hazrlyormucasna dedi ki: - Beyefendi, biliyorsunuz ki, ben bir memurum. irket, beni Avrupaya, yabanc havaalanlarndaki uaklarn gelirlerini kontrol etmem iin bir seyahate gnderecek. Gelecek hafta, ben yurtdna kacam. Bu, benim yaammda ok byk bir frsattr! Pasaportumu ve vizeleri hazrladm. ayet isterseniz, onlar size de gsterebilirim. Bana bir iyilik edin, Fuatn hastaneden kn bir ay erteleyin! Bir de unutmayn ki, ben evde tek bama yayorum. Bama bir tehlike gelmemesi iin gvencede olmak istiyorum. O, zamanndan nce hastaneden ktnda, gece yars bir arpnt nbeti tutarsa, ben ne yaparm?... Yalnz bir hlde ve zamann basks altnda memur olarak almaktaym! Mdr, uzun bir sre ona bakt. Onunla ilk karlamasn anmsad. Sonra, geriye dnp yandaki kapdan kmakta olan Fethiyeye dedi ki: - Pekl hanmefendi, anladm Bu, Fethiyenin yaamnda, ilk defa gerek olacak bir yalan deildi. Szlemesinin yenilendii gn Fethiye, irket adna Avrupaya gitmek iin nerisini sundu. Daha aradan bir hafta gemeden, onun Avrupa gezisi onaylanverdi! Sonra Fethiyenin alt irket, gazetelere uaklarndan birinin resmini ilan olarak verdi. Resimde, uak havalanmadan nce merdivenin st basamanda duran Fethiye, geleneksel siyah bir tayyr giyinmi olduu hlde el sallyor ve fotorafta grnmeyen, uurlamaya gelen toplulua kar glmsyordu. Avrupa yolculuu, ykselmek iin atlacak ilk admd. Ayn zamanda, ykseliin ilk meyvesiydi. nk irketin mdr de, bu uan iinde yolcuydu!... 49
Msr edebiyatndan bir yk: ZNT ODASI1 Mustafa Lutf EL-MENFELT2 eviren: Do. Dr. Zafer KIZIKLI3 Bir arkadam vard. Onu, inanc ve dininden ok, erdemi ve ahlakndan dolay severdim. Onun fizik grnnden ok holanrdm. Onunla birliktelie ok almtm. Bunlarn dnda ne ibadetine, ne de gnahna aldr ederdim. nk ben, ondan ne din dersi, ne de ahlak t almay dnmtm. Uzunca bir sre, arkadalmz birbirimizi hi incitmeden devam etti. Tki, ben Kahireden uzun bir yolculua kp ayrlana dein Bir mddet karlkl mektuplatk. Sonra o, mektup yazmay brakt. Onun bu durumu beni kukulandrd. Ardndan, memleketime geri dndm. Onu grmek iin can atyordum. Daha nceleri bulutuumuz tm yerlerde onu aradm. Fakat bu gayretlerim boa kt. Sonunda evine gittim. Komular, uzun bir zaman nce tandn, nerede olduunu da bilmediklerini sylediler. Bir sre mit ve mitsizlik arasnda bocaladm durdum. lki, ikincisiyle bouuyordu ve nihayet ona malup oldu. yice anladm ki, ben, bu adam kaybetmitim ve bir daha da onu hi bulamayacaktm! Ona olan sevgimden tr gzya dktm. nk, arkadatan yana ans olmayan, vefadan yoksun kalan, zamana kar bir ama gden, yanlgya den ve ac eken kimse gzya dker. Bir gece evime dnerken anszn yolumu kaybederek kendimi karanlk ve ssz bir sokak ortasnda buldum. Gecenin ge vaktinde oraya bakan bir kimse, sanki oray cin yuvas sanr! O anda kendimi, iki yaln dan arasnda bulunan simsiyah bir denize dalyor hissettim! O denizin dalgalar, bana hem nmden, hem de arkamdan arpyor, beni kh yukar karyor, kh aa indiriyordu. Dalgalar gittike geniliyordu. yle ki, terkedilmi evlerden birinde, gecenin derinliinde bir inilti gidip geliyordu. Sonra bu iniltiyi, benzer sesler izledi. Onu duymak vicdanmda derin yaralar at. Kendi kendime dedim ki:
Orijinali Arapa olan bu yk, el-Menfelt tarafndan earatul-beyd balyla kaleme alnarak en-Nazart (Baklar) adl eserinde yaymlanmtr. Bkz. el-Menfelt, Mustafa Lutf, en-Nazart, (5. bsk.) el-Matbaatur-Rahmniyye, Kahire 1925, I/245-255. (.N.). 2 Mustafa Lutf el-Menfelt (1876-1924) Msrl gazeteci ve yazardr. Kahiredeki el-Ezher niversitesinde renim grmtr. Hayat ve eserleri hakknda bkz. Brugman, J., An Introduction to the History of Modern Arabic Literature in Egypt, E.J. Brill, Leiden 1984, s. 83-88. (.N.). 3 Ankara . lhiyat Fak. Arap Dili ve Belgati Ana Bilim Dal retim yesi - Ankara. E-mail: zaferkizikli@yahoo.com
1
- Ne tuhaf! Gece, barnda nice zavalllarn srlarn gizliyor. Bundan byle, sknt eken birisini grdmde ayet gcm yetiyorsa, o kiiye yardm edeceime, buna gcm yetmezse alayacama yemin ederim! Bu yol beni o eve ulatrd. Hafife kapya vurdum. Aan olmad. Biraz kuvvetlice, bir kere daha vurdum. On yalarnda kk bir kz ocuu kapy at. Elindeki lambann zayf nda yzne baktmda, onun eski ve yrtk elbiseler iinde olduunu fark ettim. Ona: - Hastanz m var? diye sordum. Kk kz, neredeyse kalbinin atlar duracakmcasna i ekerek, - Yetiin, ltfen. Babam can ekiiyor, dedi ve benim nmde yrd. Ben de onu kk kapl bir odaya varncaya kadar izledim. Odaya girdim. Bana yle geldi ki, sanki diriler leminden ller lemine intikal etmitim! Oda, sanki bir mezar, hasta ise bir lyd. Yanna yaklatm. Tahta bir kulede havann gidi gelii gibi nefes alp veriyordu! Elimi alnna koyduumda gzlerini at ve bana uzun uzun bakt. Sonra da yava yava dudaklarn aarak yle mrldand: - ok kr arkadam buldum! te o an, gsmn iinde kalbimin, korkuyla arptn hissettim. Yitirdiim eyi bulduumu anladm. Ona, bana neler geldiini ve durumunun nasl olduunu sordum. Bana olan dostluu, yaamn o zayf kl lambasndaki aydnl artrd. Ayaa kalkmak istediini bana iaretle anlatt. Elimi ona doru uzattm. Onu oturur pozisyona getirdim ve bana aadaki yaam yksn anlatmaya balad: - On yl kadar nce ben ve annem beraber ayn evde oturuyorduk. Evimizin yannda, ok zengin bir komumuz vard. Bu komumuzun gzelliiyle dillere destan olan bir kz vard. Ben bu kza ak oldum. Onunla birlikte olmaya can atyordum. Fakat o, beni hep reddediyordu. Onun kalbini elde etmek iin tm yollar denedim, ama baaramadm. Sonunda evlilik sz verdim, ite o zaman iler kolaylat. Bir anda onun hem kalbini, hem de namusunu ektim aldm! Ksa bir sre sonra onun hamile olduunu rendim. akna dndm. Ona verdiim szde dursam m, yoksa onunla ilikimi tmyle kessem mi? diye dnmeye baladm. Birincisini tercih ettim. O evden ayrlarak buraya tandm. Artk, ondan sonra ne oldu hi bilmiyorum. Bu olayn zerinden yllar gemiti ki, bir gn postayla ite u mektup geldi. Elini yastnn altna uzatarak oradan, eskimi, sararm bir mektup kard. O mektupta ben, u ifadelerin yazl olduunu grdm: ayet yok olmu bir sz, ya da eski bir ak yeniden canlandrmak iin sana mektup yazacak olsaydm, tek bir satr, hatta tek bir harf
50
bile yazmazdm. nk ben, senin gibi vefasz birinin ne szne, ne de akna inanyorum! Bu ak yd etmeyi, ona zlmeyi, onun yenilenmesini istemeyi gerekli bulmuyorum! Sen, beni terkettiin zaman benim bir yanmda yanan bir ate, dier yanmda da strap iinde bir yavru vard. Bu durum, gemi adna ne byk bir znt, gelecek iin de ne byk bir korkuydu! Sen buna hi aldr etmedin. Sebep olduun bu mutsuzlua katlanmamak, dktrdn gzyaalarn elinle silme klfetine girmemek iin beni brakp katn. Btn bu olanlardan sonra senin erefli bir adam olduunu dnebilir miyim? Hayr! Bilakis senin bir insan olduunu bile dnemem. nk sen, bakalarnn gnllerinde trl trl pislik braktn ve bu pisliklerle tek bir grnt olarak ortaya ktn! Beni sevdiin de doru deildi. Sen, ancak kendini sevdin. Kendini tatmin etmek iin beni bir ara olarak grdn. Kendi yoluna beni de srkledin. ayet byle olmasayd, benim kapm almazdn, beni de grmezdin! Evililik sz vererek bana ihanet ettin! Yere dm, sulu bir kadnla evlenmeyi istemedin. Oysa bu suu, sen bizzt elinle iledin. Sen olmasaydn, ben sulu duruma dmeyecek, hamile kalmayacaktm. Seni btn gcmle savundum, yle ki gsz dene kadar!... Nihayet ocuumu dnyaya getirdim. Sen benim namusumu aldn, iffetimi ayaklar altna aldn, kalbimi parampara ettin! Yaam, artk bana ar geliyor, lm yava yava bekliyorum. Bir erkee e, bir ocua da anne olamayan kadna, yaamak ne tat verir! Aksine, byle bir toplumda ancak ba ne eik, gz yal, elini yanana koymu, vcudu titrek, ii eriyen bir hlde, alayclarn kendisi ile elenmesinden korkarak yaayamaz. Sen benim huzurumu bozdun. nk sen, bu olaydan sonra iinde anne ve babamla rahata yaadm kkten kamaya beni mecbur ettin. Arkamda, bu geni nimeti, rahat yaam braktm. Terkedilmi bir mahallede, kimsenin bilmedii, kapsn kimsenin almad bir eve, yaammn arta kalan o genlik gnlerini geirmek iin gittim. Annemi, babam da sen ldrdn! Biliyorum ki, onlar ldler. Onlarn lm nedeni beni kaybedilerinden dolay zlmeleri ve beni bulamamalarndan kaynaklanan mitsizlikti!... Sen, beni de ldrdn! nk senin kadehinden itiim bu ac yaam ve senin sebep olduun bu bitmeyen znt, benim hem bedenimde, hem de ruhumda ulaacaklar son noktaya geldi. Sonunda lm deinde, deta yanan bir plk gibi nefes nefes yok oluyorum! Allahtan, duam kabul etmesini, beni lm ve sknt diyarndan, yaam ve mutluluk diyarna ulatrmasn temenni ediyorum.
Sen, sahtekr, yalancnn birisin! Katil ve hrszsn! Senden, benim hakkm Allahn almasn diliyorum! Bu mektubu seninle yeni bir anlama yapmak, ya da senin sevgini dilenmek iin yazmadm. Sen, benden ok daha aa durumdasn! u anda ben mezarn kapsndaym ve yaamn hepsine birden, hem iyisine, hem de ktsne veda etmek zereyim. Benim artk sevgi midim kalmad. Bir anlama yapmaya da uygun deilim! Sana bu mektubu yazdm, nk senin bende bir emanetin var! te bu emanet, kzndr! Her ne kadar kalbinde merhamet yoksa da, belki babalk efkati vardr. Bu yzden, ona sevgi gster, onu brakma! Zira, daha nce annesinin yaad bel ve skntlar, ona da isabet etmesin! Mektubu okumay bitirir bitirmez ona baktm, yanaklarna doru akan gz yalarn grdm. Bunun zerine aramzda u diyalog geti: - Mektubu aldktan sonra ne yaptn? - Bu mektubu okur okumaz, btn vcudumda bir titreme hissettim. Bana yle geldi ki, znt ve acdan neredeyse gsm paralanp kalbim dar frlayacakt! Hemen koarak onun evine gittim. te imdi, senin grdn bu ev, o evdir! Onu, bu odada, bu yatakta hareketsiz ve perian bir hlde buldum. ocuu ise, onun yannda ac iinde ve alar bir durumdayd. Tank olduum manzarann dehetinden dolay vurulmua dndm! Kendimden getim ve ilediim sular gzmn nnde hep birer birer canland! Sanki bu sular, yrtc hayvanlar, ejderhalar gibiydi! Penelerini gsteriyor, dilerini gcrdatyordu! Kendime gelir gelmez, znt odas diye adlandrdm bu odadan lnceye kadar ayrlmayacama yemin ettim! te imdi ben, memnuniyet ve sevin iinde lyorum. Bu skntlarla boumamdan tr de, Allah gnahlarm balasn! Konumas bu noktaya kadar gelince, bir anda dili tutuldu, yz deiti, yataa doru devrildi. Sonra da u szlerle ruhunu teslim etti: - Ey arkadam, kzm!.... Bir saat yannda durdum. Arkadaln gereklerini yerine getirdim. Dostlarna ve tandklarna haber gnderdim. Cenaze merasimi iin geldiler. O gnk kadar, birok kadn ve erkein alad bir gn daha grlmemitir! Attmzda mezarnn stne kara topra, Brakmamt zntden baka bir ey geriye! te ben, onun bu yksn yazyorum. Kendimi, alamaktan alkoyamyorum. Biricik yavrusunu bana emanet ederken syledii, Ey arkadam, kzm!... ifadesini ise hi unutamyorum! Ey kat kalpli erkekler, gsz durumdaki kadnlara acynz! nk siz, onlar ifal edip, eref ve namuslarn kirlettiinizde, hangi kalbi krdnz, hangi kan akttnz bilmezsiniz! 51
TANRININ AYETLERN TAVUK DLYLE SYLEENLER Dr. Eyyp TANRIVERD eyyuptanriverdi@hotmail.com Arap kltrnde dil varlnn kullanm etrafndaki tartmalarn cahiliye dnemine kadar uzand bilinmektedir. Bu tartmalar, byk lde Arap iirinin yaygnl ile paralel olarak gelime gstermitir. Arap dil varln derleme srecinde ise tartmalar baka bir cihete daha sram bulunuyordu. Bu da dil varlnn tespiti cihetidir. Dil ve kltr tarihi kaynaklar buna ilikin kimi zaman sevindirici, kimi zaman hzn verici, bazen glmseten, bazen elendiren pek ok anekdot iermektedir. Arap sz varlnn yetkin isimlerinden zellikle Kurn bilgisi ve sz varl konusunda asrlardr otorite kabul edilen Abdullh ibn Abbsn (.68/687-688) Kurnda Ftir Suresinin ilk ayeti olan el-Hamdu lillhi ftirissemvti vel-ardi cilil-meliketi rusulen ul ecnihatin mesn ve sulse ve ruba1 ayetinde geen f-t-r kknn anlam konusunda tereddt geirmesi hayret uyandrabilir. Ancak bu kelimenin yksne baknca, bu hayretimiz yerini glmsemeye brakr. bn Abbsn zihni bu kelimenin ayetteki anlam konusunda megul oladururken, zaman iinde kendisi hararetle tartp ekien iki kiinin kavgasna tank olur. Adamlar bir kuyu hakknda tartmakta, her biri kuyunun kendisine ait olduunu iddia etmektedir. Bu srada adamlardan biri bu kuyuyu ilk defa ben yaptm anlamnda ene fetartuh deyiverir.2 Bu iki adamn bu ekimesi belki de bn Abbsn meydana geldiine sevindii tek kavgadr. Dil kavgalar her zaman sevindirici sona ulam deildir. Hele el-meseletuz-zunbriyye yani eek ars tartmas adyla dil ve kltr tarihi kaynaklarnda yer alan hararetli tartma,3 buna yer veren yazarlar kadar okuyucuyu da hzne boarak sonlanr. Anlatldna gre Arap gramerinin byk stad Sbeveyhi (.180/796), bu dil meselesi
1 Gkleri ve yeri yoktan var eden; melekleri, ikier, r, drder kanatl eliler yapan Allaha hamd olsun. Ftir, 35/1. Kelime bu kip ile alt defa Kurnda geer. Ayn kkten trevleri de ok defa ayetlerde yer alr. 2 et-Taber, Cmiul-beyn, haz.e-eyh Hall el-Meys, Drul-fikr, Beyrut 1995, VII, 211. 3 Bu olay dil ve kltr tarihi kaynaklarnda yaygn bir ekilde anlatlr. Szgelimi bkz. ez-Zeccc, Meclisul-ulem, 8-10; bnul-Kft, nbhur-ruvt, II, 348; Ykt el-Hamev, Mucemul-udeb, XVI, 119, es-Suyt, Bugyetul-vut, 366.
hakkndaki mnazarasnda halife Hrn erRedin (.193/809) ona gre haksz bir ekilde Kfeli ekoln ba el-Kisnin (.189/805) tarafn tutmas karsnda onulmaz bir kedere boulur. Bu keder ise Sbeveyhinin lm yolculuun balangc olur. Muahharen Tmrun meclislerinde Seyyid erf el-Curcn (.846/1413) ile et-Taftazn (.793/1391) arasnda yaplan bir mnazara da buna benzer trajik bir ekilde sona erer. Kfe ve Basra dil ekolleri arasndaki filolojik tartmalarn kaytlar ise kimi zaman okuyucuyu bir roman okurcasna kendisine balar. Szgelimi ism kelimesinin kk konusunda her iki ekoln ortaya koyduu mantksal nermeleri, Ebul-Berekt Abdurrahmn b. el-Enbr (.577/1181) uzun uzadya gstermitir.4 el-Enbr iki ekol arasndaki bu tr tartmalar el-nsf f mesilil-hilf adl eserinde detayl olarak tespit etmitir. Buna benzer tartmalarn detaylar dil ve kltr asndan her zaman verimli olmutur. Bu arada vaktiyle T.J.de Boerin slmda Felsefe Tarihi adl eserinde yer alan bir anekdot dikkatimizi ekmiti. De Boer bunu Murcuzzehebin Paris basksna (8/131-134) refere ederek yle diyor: Mesd bize, Basra nahivcilerinden bir grubun, bir kr gezisi srasnda Kurnda vrid olan bir emir fiili dolaysyla mnakaa ettikleri iin orada bulunan iftiler tarafndan dvldklerini naklediyor.5 Bu ifade birok adan ilgintir. Her eyden nce bu, dilciler ile halkn Kurn metnine ynelik tutumunda geleneksel bilgiyle ters dyor. Zaten De Boer de tezini bunun zerine kurmu durumda. O bu ifadeyi dilcilerin Kurndan elde ettikleri suni kurallarn standart konuma Arapasna uygulanmas abasn gerekelendirmek sadedinde kullanyor. Halk ise ona gre bunu benimseyecek gibi deildir. Byle bir iddia veya bu konu kendi bana akademik bir inceleme gerektirir. Sz konusu vaka bir taraftan ierdii nkte dolaysyla zarif bir anlat olmak, dier taraftan De Boerin iddiasna ne lde temel oluturduunun grlebilmesi iin anlatlmaya deerdir. Bunun iin el-Mesdnin (.345/956) Murcuz-zeheb adl eserinde sz konusu vakann kendisine bakalm.
Ebul-Berekt Abdurrahmn el-Enbr, el-nsf f mesilil-hilf, haz.M.Muhyiddn Abdulhamd, I-II, Beyrut 1987, ss.6-17. 5 T.J.de Boer, slmda Felsefe Tarihi, ev.Yaar Kutluay, 4.bs., Anka, stanbul 2004, s.54-55.
52
Murzuz-zehebin elimizdeki basksnda bununla uyumlu bir tek vaka tespit edebildik.1 Bu vaka Basra kads Eb Halfe el-Cumah (.305/917) ile ilgili bir nkteden olumaktadr. el-Mesd burada vakay nkte zellii dolaysyla kaydetmitir. Haddizatnda bu tutum, bir genel kltr kitab olan bu eserin takip ettii yntemin bir parasdr ve Murcuz-zehebde bunun rnekleri oktur. Yazar, Eb Halfenin katrdan dmesi, evinde hrszla kar karya gelmesi gibi dier kimi nkteli olaylarn el-Evsat adl eserinde tespit ettiini belirtmektedir. Bu eser ise bilindii gibi gnmzde hlen kayptr. el-Mesdnin anlatmna gre Eb Halfe, Arap dilinin doru kullanmna hassasiyet gsteren birisidir. Kendisi ocukluundan beri dil kurallarna riayet ederek bir alkanlk hlinde irap sesi dediimiz kelimenin son seslerini tespit ederek konuurmu. Yani irap onun iin tabi bir meleke hline gelmi. Bu zellii ise bu adan ona hret getirmi, tpk airler, dilciler gibi onunla ilgili olaylar, nkteler de toplumda yaygn olarak anlatlr olmu, tarih ve kltr eserlerinde tespit edilmitir. te szn ettiimiz nkte de bunlardan biridir. Buna gre Basra vergi grevlisi grev d olduu bir srada yine grev banda olmayan Basra yargc Eb Halfeye haber gndererek nl dilci el-Asmanin (.216/831) rencisi dilci Mubremn ile yapacaklar krsal gezintiye ve sohbete katlmaya davet eder. Bunlar tannmamak iin kyafet deitirip krsal alana giderler. Bir nehir kysnda gzel bir yerde konaklarlar. Taze hurma toplama mevsimi olduu iin bu srada her tarafta iftiler ve rgatlar hurma toplama ileri ile megul hlde bulunuyorlard. Vakit gelince geziye katlanlar, sofralar kurup yemeklerini yerler. Sonra kendi aralarnda sohbete dalarlar. evrelerinde yaknda rakta rgatlar, iftiler kendi ileriyle urarlar. Bu srada gruptan biri, kimliini iftilerden saklamak amacyla ismini sylemeksizin Eb Halfeye yle der: -Allah mrn uzun etsin, syler misin Y eyyuhellezne men k enfusekum ve ehlkum nren2 ayetinde k kelimesindeki vvn gramatik deeri nedir? Eb Halfe ise benzer sorularn aina bir muhatab olarak doal bir ekilde cevap verir:
el-Mesd, Murcuz-zeheb, I-IV, haz. Ysuf el-Bik, Dru ihyittursil-Arab, Beyrut 2002, IV, 469. 2 Ey inananlar, kendinizi ve ailenizi bir ateten koruyun, Tahrim, 66/6.
1
-Bu vvn gramatik deeri merfu olmaktr. Zaten ayetteki k ifadesi de erkekler iin okluk emir kipidir. Bunun zerine adam yle der: -Peki o takdirde bir ve iki erkek iin bu emir kipi nasldr? -Eb Halfe ise yle cevap verir: Tek erkek iin ki, iki erkek iin kiy, okluk erkekler iin k eklindedir. Birinci aamay baaryla tamamlayan adam bu defa yle sorar: -Peki buna gre bir, iki ve daha fazla kadn iin bu emir kipi nasldr? Eb Halfe bu soruyu da cevaplandrr. yle der: -Tek kadn iin k, iki kadn iin kiy, okluk kadnlar iin kne eklindedir. Bylece muzip adam Eb Halfe ile sohbetinin gidiatn istedii zere ekillendirmitir. Dolaysyla esas ricasn takdim eder Eb Halfeye. yle der: -Bu durumda bu emir kipini tek erkek, iki erkek, okluk erkekler, tek kadn, iki kadn ve okluk kadnlar iin pe pee seri bir ekilde syleyebilir misin acaba? Eb Halfe iin nereye varacana dair hibir endie duymaksnz onun bu isteini de yerine getirir ve bu fiilin emir kipini btn kiiler iin seri bir ekilde ekimler: -Ki, kiy, k, k, kiy, kne. Bu mini dil konferansna gayri ihtiyar kulak kesilmi olan iftiler de Eb Halfe gibi oynanan oyunu fark edebilmi deillerdi. Bir ayet izahnn bu sonuca varmas karsnda din hamasetleri tutmutu, galeyana gelmilerdi: -Bre zndklar, Yce Kurn tavuklar gibi okursunuz ha! diyerek bunlarn zerine yrrler ve tekme tokat giriirler. Gerek durumu anlatp iftileri sakinletirmek ve ikna etmek iin epey dil dkmek zorunda kalrlar. Tabi yedikleri tokatlarn dn yoktur. Tanrnn ayetlerini tavuk diliyle syleenlerin yks burada sona ermektedir. Biz bir yandan Boerin iddiasna iaret ettik. Bir yandan bunun zerine bina edildii vakay aktardk. Burada yorum yapmaya gerek olmadn dndk. 53
Libya edebiyatndan bir yk: KESE Ahmed Yusuf AKLE1 eviren: Dr. Halim ZNURHAN
Genliinde gzlerin bakmaktan kendini alamad, azlar ak brakan, en etin balar dndren, nereye varsa ah ektiren, alvarlarda yangn karan cilveli bir fahieydi. Her mteri drdnde, kk bir kese ierisine bir keiboynuzu ekirdei koymu, sanki hesap sorununa kkl bir zm bulmutu. Ssl sandnn ii, gslerinin teriyle kazand, biriktirilmi eya ile doluydu. Zaman geti ve cilveli fahienin yzne biraz izgi izdi. Fahielik muhabbet tellallna dnt. Fahie arayanlarn bavurduu biri; tpk turist rehberleri gibi, fahie rehberi oldu. Karanlkta kap almada uzmanlat. Gece sonunda kulbesine dndnde, kendini unutulmu bir yol gibi hissediyordu. Tekrar canlanmas iin, ayaklarn yeniden ona basmasna gereksinim duyuyor ve uzak, karanlk bir kede uzun uzun alyordu. Zaman akmaya devam etti. Yzndeki izgiler derinleti, sa aard, srt kamburlat... Sevgiyi duymak, erkek kokusunu ve nefesini duymak iin bir teke ve dii kei ald. Tekenin, daha pazardayken bile diisinin zerine atladn grm ve bizzat kendisi semiti... Gece randevular dzenlemekten usanmt artk. Kendisinin, kynn kendine ektii, deltaya doru hzla akan bir dere gibi olduunu fark etti... Ama bunu ak bir havada kavramt. 4 Bir gn ssl sandn at ve btn taklarn; gerdanlklarn, bileziklerini, kpelerini, yzklerini takt... Muhtarn hediye ettii gerdanl, tm gerdanlklarn zerine yerletirdi. Muhtarn bu gerdanlk, bu mermer gibi boyna yakr ancak deyiini anmsayp glmsedi. Boynunun da, muhtarn o gece dilerini bu mermere nasl geirdiini anmsadn hissetti... Sonra kapsn kapatt... Kimse onu grmez oldu. Bir gn... iki gn... gn geti. Yal kadn, her zamanki gibi eikte gnelenmiyordu. Evi, bir kuyu gibi sessizdi. Kapy atlar. Burunlarn, yal kadnn uzak kedeki ryen cesedinin kokusu doldurdu. zeri gerdanlklar ve bileziklerle kaplyd.. inde be yz keiboynuzu ekirdei bulunan kese ise kucandayd.
1 Yal kadn, kulbesinin eiinde elini kalarnn zerine koymu, gzlerini ksm, oturmu gneleniyordu. Elektrik telleri zerinde sallanan kargay dnmeye balad. 2 Yksek bir tepe zerindeki kymz, sallanan kargann arkasndan ban ve ayaklarn kabuunun iine ekmi bir kaplumbaa gibi grnyordu. Kymz kktr... Sakinleri, be yz erkei gemez. Polis karakolunun amiri, mahallenin muhtar, camiin imam, okulun retmeni, deli ve son zamanlarda yerleen yabanclar da buna dahildir. Kymzdeki insanlar sadedir, iyidir. Konuurken, yere bakarak konuurlar. Karakol amiri, muhtar ve son zamanlarda yerleen yabanclar da buna dahildir. 3 Yal kadn kllenmi gemiini anmsamaya ve aclarnn zevkini karmaya balad..
1958 ylnda Libya- el-Cebelul-ahdarda dodu. Libya Edebiyat ve Yazarlar Birlii yesidir. yklerinde daha ok ky yaamn ele almakta ve alayc bir dille toplum eletirisi yapmaktadr. el-Huylul-bd (Beyaz Atlar, 1998), inus-Sarasr (Crcr Bceinin arks, 2003), Hikytul-Difdezd (Difdezdn ykleri, 2003) adl yk kitaplar yaynlanmtr. Yaynlanmam pek ok yks bulunmaktadr. Yazarn el-Huylul-bd adl yk kitabndan es-Surre adl yknn evirisidir.
1
54
Msr edebiyatndan bir yk: MEK IIINDA KARAR1 Necib MAHFUZ eviren: Dr. Halim ZNURHAN 1 smet el-Batrvnin lm gemiteki en sinir bozucu cinayetlerden biriydi. niversite mezunu gen olu Emin el-Batrvden gelen ihbar zerine, derhal ileri gelen polis memurlar eliinde maratun-Nilde bulunan villasna gittim. Yal politikacy misafir odasnda byk bir koltuun zerine ylm halde bulduk. Bandan hl kan akyordu ve vcudu kaskat kesilmiti. Bir zamanlar Msr karikatrnn kan gl zerinde kel bir kan dkc olarak tasvir etmeyi adet edindii zorba, bylece teki dnyay boylamt. Mekanda bir direnme belirtisi yoktu. Hizmetkrlar ne bir hareket ne de bir ses duymulard. Adam, yalln sknetinde yaarken tasarlanarak ldrlmt. Cinayet aleti, kanna bulanm halde odaya braklmt: Bir Yunan sporcusunun bronz heykeli. Dikkatli bir inceleme sonucu, koltuun arkasndaki halnn zerinde bir dme buldum. St renginde, ortas siyaha alan bir dme. Maktuln elbisesinin dme saysnn eksiksiz olduunu grnce, dmeyi zenle sakladm. Suun, saat on birde ya da on birden biraz sonra ilenmi olduu anlalyordu. Adam yllardr dul olduundan, o srada villada yalnzca a, hizmeti ve mtemilat kadn vard. Haberi, kulpte bulunan Emine telefonla bildirmiler, o da bize iletmiti. Adam genellikle, sabah dokuzda evden ayrlp yryerek Sahil Gazinosuna gider, orada bir saat kalr, sonra yine yryerek geri dnerdi. Evine zel anahtaryla girer, ounlukla da hi kimse ieri girdiini hissetmezdi. Yalnz, o gn mtemilat kadnla oturma odasnda karlam ve ona Eminin kulbe gittii anlalyor demiti. Kadn olumlu cevap vermi ve adam da ona iki fincan kahve hazrlamasn emredip gitmiti. Mtemilat kadn, bundan onun bir misafirle geri gelecei sonucunu karm ve buna armt; zira bu ilk defa olmaktayd. Adam, akamlarn hayatta kalan az sayda eski, tannm arkadalaryla birlikte kulpte geirirdi. Hepsi yetmiini am veya seksenine varm kiilerdi. Hizmeti, misafir odasna kahveyi gtrYazarn e-eytn yaizu (eytan t Veriyor, 1980) adl eserinden Karr f davil-berk adl yksnn evirisi.
1
dnde efendisini ldrlm halde grm ve bararak cinayeti ilk kez duyurmutu. Bu durumda su nadir grlen bir sratle ve delice bir cretle ilenmi, sonra da ktil dar svmt. Bunun yannda, aratrma sonucu ktilin ne adamdan ne de evden bir ey almad da akla kavutu. Amirim bana fsldayarak yle dedi: - Ktil, maktuln tandklarndan. Hemen onayladm. yle dedi: - Cinayetin ileni ekli g gerektiriyor. Bir ok nedenden dolay, byle bir aklszlk yapmayacaklar iin eski arkadalarn hari tutalm. Yine hemen onayladm... Emin el-Batrvye doru dnd ve sordu: - Size gre merhumla bir araya gelmesi mmkn olanlar kimlerdir? - Zannmca hi kimse. - Dardan kimse evi ziyaret etmez miydi? - Ziyafetler ve hastalk gibi nadir durumlarda eski arkadalar. Bunun haricinde hemen hemen her akam onlarla kulpte buluurdu. - Onlarn dnda, senin arkadalarn yok mu? - Evet, iki samimi arkadam var. Hukuk fakltesinden iki dost. Yalnz onlar eve sadece benle beraber girerler; buna ilaveten biz de genellikle kulpte buluuruz... Onlardan phelenmediini kesin bir ifadeyle syledi. Ona sordum: - Onlar merhumu tanyorlar myd? - Doal olarak onlar kendisiyle tantrdm ve birok kez kulpte, arkadalarm benimle beraberken grd. - Bana onlarn politik eilimlerinden bahsetsene. - Celal Hamza vatanperverdir. Herhangi bir parti taraftar deildir; ama kar kar... - Kar m kar? - Yani her eyi eletirir. - Dieri? - Ali Fuad... Biraz tereddt etti, sonra yle dedi: - Demokrattr. - Memleketin hepsi demokrat... Ama buna bir ey ilave etmedi. Amirim, bana doru, bu tarafla ilgilenmemi ima eden zel bir bak att. Hibir eyi aa vurmayan hizmetlilerle beraber yaplan bu sorgulamann akabinde amirimle ba baa kaldmda yle dedim: - Keye ekilmi bir politikac, politik bir nedenle ldrlmez... Gizemli bir ekilde yle dedi: 55
- Kurallara dikkat et. imdi, tefti plann bana anlat. Hemen cevap verdim: - nemli mekanlar var. Mesel, Sahil Gazinosu, kulp, apartman kapcs, hatta eski arkadalarn bile planmdan hari tutmadm. 2 Kapc ise, smet el-Batrvnin geri dndne tanklk etmedi. Buna ilaveten yannda olan kiiyi de grmemiti. Emin el-Batrvden Celal Hamza ve Ali Fuadn adres ve resimlerini alp leden sonra saat iki civarnda, Sahil Gazinosuna gittim. Gazinoda mdrn, garson Beiri ve ayakkab boyacs Hassneyi sorguladm. Beirin hepsinden daha fazla zldn fark ettim. Sonra ondan maktuln onu ie soktuunu rendim. Bana pek de nemli olmayan bilgiler verdi. Beir ve Hassne, Ali Fuad ve Celal Hamzay tanyorlard. - Ali Fuad gazinonun mterilerindendir. Tatillerde, yaklak olarak her sabah bu vakitlerde bize urar. Beir: - Bazen smet el-Batrv ile selamlarlard. Bizzat bu sabah tesadfen ayn sralarda buraya geldiler ve gazinodan beraber ayrldlar... imdeki avlama drts harekete geti ve bu tankl tekrarlamalarn istedim; ama Hassne yle dedi: - O srada bir gezintiden dnyordum; Ali Fuadn merhumla vedalatn ve sigara bfesine doru gittiini grdm. - Belki daha sonra peinden gitmitir. - Hibir ey grmedim; hemen ieri girmitim. Fakat sigara satcsnn tankl kesindi. Ali Fuadn kprye doru ynelmi bulunan smet el-Batrvnin aksi yndeki yola doru yrdne tanklk etti. - Durduum yerden, uzak mesafede onun bir ahsla buluup yan yana yrdn fark ettim... Ona Celal Hamzann resmini gsterdim; fakat o: - Onu net olarak grmedim, resme bakarak bir ey syleyemem... Celal Hamza ise gazinoya nadiren geliyordu, ama ksa bir sre nce gelmiti... Tedirgindi. Cinayet haberini bize ulatran oydu. Bize, maktuln yannda birinin olup olmadn soran ve u an sylediklerimizi bize syleyen oydu... Kendi kendime Acaba Celal, arkadann babasnn ktilini ortaya karmaya katkda bulunmak m istiyor, yoksa bunun arkasnda baka bir neden mi var diye sordum. 56
Kulbe gittim ve Emin el-Batrvnin arkadalarn sorarak delikanlnn haberi nasl aldn rendim. Ali Fuad, Eminle bulumaya geldiinde haberi renmiti. Celal Hamza yaklak olarak bir buukta geldiinde haber onu artmt. Sordum: - Kulbe belli bir vakitte gelme alkanlklar var myd? Cevap gelilerinin belli bir vakti olmad, baz gnlerde gelmedikleri eklindeydi. Broma dndmde yardmcmdan iki gencin politik eilimleri hakkndaki aratrmalarn aldm; ama amirime de sylediim gibi politik bir nedenin bulunduuna kesinlikle inanmyordum. 3 Ali Fuad, Giza Semtinde ailesiyle birlikte orta seviyeli bir dairede oturuyordu. Daireyi, hatta bir ehemmiyeti olmayan kitaplar bile tefti ettik, hatr saylr bir ey bulmadk. Delikanl, Hukuk Fakltesinde renciydi ve kitaplnn farkl grlerdeki ekonomi kitaplarn iermesi doald. Eminle ilikisi, babasyla tanmas ve hakknda soru sordum. Adamn politik dncesi hakkndaki dncelerini ise inkar etmedi ve glmseyerek yle dedi: - Bu apak bir ey. - Bu sabah maktulle beraber gazinodan ayrldn grlm. - Bu doru... Ama kapdan ktktan birka adm sonra onunla vedalatm... - Bundan sonra nereye gittin? - Sigara bfesine. Sonra bir arkadala karlatm, daha sonra da kulbe gittim... - el-Batrvnin yolda baka bir kiiyle karlat sylendi; acaba onu grdn m? - Kesinlikle hayr. Ben aksi istikamete gittim... - Senin maktul zaman zaman evinde ziyaret eden iki kiiden biri olduun sylendi. - Doru deil. Ama, ben eve arkadam Eminle birlikte giderdim. - smet el-Batrvyi sever miydin? - Ne olursa olsun nefret etmezdim. - Politik eilimlerin sebebiyle ondan nefret etmen beklenmez mi? - Adam sadece yaayan bir an haline gelmiti. Ayrca Eminle salam ilikim nedeniyle ona muhabbet duyuyordum... - Bu sabah arkadan Celal Hamza ile ne zaman karlatn? - Saat birde ya da birden nce kulpte yanma geldi... Delikanl net ve sakindi. Onu sulayacak bir phe duymadm.
4 Celal Hamza, bidn Semtinde kk bir dairede yalnz bana kalyordu, nk ailesi Ben Suveyfte otuyordu. Tefti emrini rendiinde bundan holanmad ve itiraz ederek sordu: - Niin? lk bakta onun telal bir karakterde olduunu anladm; ama tm ilgimi teftie verdim. zellikle de elbiselere. Banyoda, amar leenine yatrlm beyaz bir takm elbise grdm. Dmeleri inceleyince, bir dmenin eksik olduunu fark ettim. El-Batravnin misafir odasnda rastladm dmeyle karlatrnca, ona uyduunu grdm. Sonuca vardm hissine kapldm. - Bu elbiseyi ne zaman suya yatrdn. - Dn... Acaba phelendi mi? - Bir dme eksik. - Belki de. - Bu dmeye benziyor. Ona dmeyi gsterdim. fke iinde suratn ast ve yle dedi: - Bunlardan arda binlercesi bulunur, baka elbisemin dmelerinin ayns... - Bu doru. Bu dmeyi smet elBatrvnin koltuunun arkasnda buldum... fkeyle sordu: - Beni mi suluyorsun? - Allah korusun. Maktuln oluyla arkadaln ne zaman balad? - On yl nce. - Maktul tanr mydn? - Olu tantrmt. - Ama sen daha nceden onu tanyordun? - Ne demek istiyorsun? - Herkes onu tanrd. - Tabi ki. - Herhalde sen ondan holanyordun? - Asla. - Arkadan bunu biliyor muydu? - Evet. - O zaman, maktule dmandn? - Evet! - Bir keresinde, onun bu halka bask yapan ve eziyet eden kimselerin mezun olduu bir okul olduunu syledin... - Bunu kim syledi? - Aratrmalarmz var. - Ne olursa olsun, gerek dncem bu. Sesimin tonuyla kendimden emin olduumu gstermek isteyerek sordum: - Bu gn sabah adam grdn m? Bir sre tereddt etti, sonra: - Evet, Sahil Gazinosuna uzak saylabilecek bir yerde grdm... Onunla el sktm ve
birka metre beraber yrdm, sonra izin isteyip yoluma devam ettim... - Gazino alanlarndan bazlar seni grdler. - Olabilir... Riske girerek yle dedim: - Apartman kapcs da seni grd... fkeyle: - Mmkn deil. Oraya epeyce bir mesafe kala ondan ayrlmtm... Hata yapmasn ve rnein kapcnn yerinde olmadn syleyerek tuzaa dmesini umuyordum; ama olmad. Anladma gre, ya ok ustayd ya da doru sylyordu. Gerekte her eye ramen iimde onun sululuuna dair gl bir phe vard. Ona sordum: - Adamla bulumanla kulbe gitmen arasnda iki saat gemi. Bu iki saati nasl geirdin? - Genellikle gezinirim ve balk avlayanlar seyretmekten holanrm... - Bu sre iinde el-Batrv ldrld... fkeyle yle dedi: - Allah rahmet etsin. - Bilgilerin nda bu cinayeti nasl yorumladn? - Cinayeti mazur gsterecek bir sebep bulamadm... - Bunun arkasnda bir hrszlk olabilecei aklna gelmedi mi? Bir sre surat ast, sonra yle dedi: - Hrszlk genelde gndz vakti olmaz... - Ama cinayet ilendi... Cevap vermedi. Ben: - Bu durumda dncen politik ynde! - Byle bir ey demedim. Bu makul deil... - Niin? - Hi kimse, bir keye ekilmi bir politikacya suikast yapmay dnmez... - Yllarca onu ldrmeyi dleyerek yaayan bir olsa da m? - Bu kim olabilir ki? - Gerekte, pek ok insan bunu temenni ederler. Sustu, bitkin grnyordu. yle dedim: - Bir sre suya batrm olduun elbiseyi dn almak iin senden izin istiyorum... akn bir halde bana gzlerini dikti, sonra kendisine hakim oldu ve fkeyle yle dedi: - stersen elbisenin iinde beni de gtr. 5 Celal Hamza hakkndaki phelerimi gzden geirirken, durumu batan aa deitiren bir haberle sarsldm. Merhumun vasiyeti al57
m, garson Beire servetinin te birini miras brakmt. Hemen amirime bildirdim. Gariptir ki buna sevinmedi. Sakince: - Garson!.. Politik bir faaliyeti var m? Ses tonunun deimesinden kapal kaplar ardnda bir eylerin planlandn anladm. Ama yle dedim: - Ben sorguya gidiyorum. Memnuniyetsiz bir ekilde yle dedi: - Kiisel ya da ahlak ilikilere dalmamzdan korkuyorum... Amirimin ne demek istediini pek anlamadm. Malum politik nedenlerden dolay, cinayetin politik malzeme olarak kullanlmak istendiini anlamtm. Bunu anlamazdan geldim. Hemen Beiri artp, cinayet srasnda onun gazinoda bulunduunun kesin olduunu bildiim halde dikkatle sorguladm. Ondan, kendisinin gazinoda ie alnmas iin annesinin smet el-Batrvden arac olmasn istediini rendim. iyiydi ve geliri fena deildi. Tek odal bir kr evinde bulunan oturan anneyi ziyaret ettim. Altm yan gemi bir kadnd; ama kubbe yklsa da mihrap yerindeydi. artc gerei itiraf ettirmeyi baardm: Beir, el-Batrvnin gayr meru oluydu. Maktul, zamannda bu gerei renmiti. Anne veya olunu sulayacak bir delile rastlamadk. Sorgulama sonucunu amirime sunduumda yznde bir glmseme belirdi ve hemen defolmam emretti. Kapal kaplar ardnda telefon grmeleri yapldn ve cehennem komplolarn dndn dndm. Konu, baka bir birime devredildi. Birden, gazetelerde elBatrvnin ldrln, radikal bir grubun suland politik bir cinayet olarak gsteren bir aklama kt. Bu, tam da bu tr gruplara kar yneltilen yayn ata srasnda oluyordu. Bundan nce de garip bir olay olmu, onlarca susuz bireyin arasnda Ali Fuad da tutuklanmt. Olan bitenin tamamen dnda olmama ramen byk bir sknt ve elemle btn bunlar izledim. Amirime: - Ben hl Celal Hamzann sulanmas gerektiini dnyorum... Bana bard ve fkeyle sordu: - Aranzda kan davas m var? Aka syledim: - O, deli ya da yar deli. Ben bu tr insanlar iyi bilirim. Bana bard: - Bu konu senin uzmanlk alann deil. 6 Elbiseyi, Celal Hamzaya bizzat kendim gtrmeye karar verdim. ler daha ktye 58
gidiyordu. Tutuklulara yaplan ikence ve eziyetin, kelimenin tam anlamyla felaket derecesine vard bilgisi bana ulat. zntleri iime attm ve Celal Hamzann evine gittim... zerindeki basknn bitkin drd bir yzle beni karlad. Hayalet gibi gzkyordu. Karsnda neeli gzkmeye altm ve yle dedim: - zninle, zr dileyerek elbiseni sana iade edeyim! Gerginlikle dolu bir hava iinde gzlerimizi dikerek birbirimize baktk. Sonra sordum: - Senden ilk bakta phelendiimi biliyor musun? Safa sordu: - lk bakta m? - lk bakta ak var olduu gibi, ilk bakta phe de vardr. Alay ederek yle dedi: - Sen, kendisine ilham gelen bir adamsn herhalde! - Yaanan olaylar, zannmn yanl olduunu pekitirdi... Sustu. Ben: - Gerek sulunun suunu itiraf etmesi bizim iin yeterli. Tabi ki, olan bitenden haberin var deil mi? - Tm gazete okuyanlar gibi... - O arkadand. - Adam ldrmesi mmkn olmayan biridir. - Cinayet ilemek, dndnden daha kolaydr. Biraz tereddt etti, sonra sordu: - Onun ve arkadalarndan bir ksmnn kamaya alrken ldrldkleri sylentileri dolayor. Bunu duymutum; ama yle dedim: - Bu tr olaylarn olmas uzak bir ihtimal deil. Sessizlik oldu ve gerilim ierisinde birbirimize dik dik baktk; sonunda kar konulmaz bir lgnln etkisiyle sakince yle dedim: - Sana, hl senin ktil olduunu dndm aka syleyeyim... Gerginlii daha da artt ve fkesi kabard. Ondan, kendimden, devletten intikam alrcasna yle dedim: - Olan bitenin u ekilde gelitiini dnyorum: Zavall Ali Fuad, onun yanndan ayrldktan sonra smet el-Batrv ile karlatn ve el sktnz. Kkrtc gemiin bir ksmna deinerek onunla beraber yrdn. Belki de kulbe gitmeden nce Emini evde bulacan dnerek ona elik ettin. Kimse geliinizin
farkna varmadan daireye girdiniz. Adam, olunu sormak iin gitti, sonra geri dnd. Onu ldrdn, sonra da dar svtn. Evine dndn, elbiseni kardn ve zekice bir davranla elbiseyi suya yatrdn. Sonra ne olup bittiini renmek iin kulbe gittin; daha sonra da seni adamla beraber gren biri olup olmadn anlamak iin gazinoya gittin. yle deil mi? Celal alayc bir ekilde bard, buna ramen titriyordu: - Bravo! - Gerekte olduundan baka trl grnmeye alyorsun. Sen zayf ve zavall birisin. te, senin yznden onlarca masumun ldn gryorsun. Buna daha ne kadar katlanacaksn? Alayc bir ekilde bard: - Saygn hkmetin gibi beni de mi vicdansz sanyorsun?!... Kmseyerek onu szdm: - Sen u an hkmetin himayesinde gvendesin ve hkmetin seni sulayamayacan biliyorsun; yoksa susuz yere onlarca kiinin ldrldn itiraf ederdin. - Ne gzel bir dnce. Bir sulu, sua kendisinden daha fazla batm bir hkmetin glgesinde himaye buluyor... Anszn alaycl azald, canll kuruyup snd. tiraf mitsizliiyle dolu bir hava ierisine girdik. Sakince sordum: - Dncem doru deil mi? Doru bulduu ve teslim olduu anlamnda sustu; bir damla teselli aryordu. Ona sordum: - ten ie onu ldrmek istiyor muydun? Olumsuz anlamda ban sallad, sordum: - Onu ldrmek ne zaman aklna geldi? Konumad, ama ellerini hzla birbirine vurdu. Ben de soru sorarak bunu tercme ettim: - Birden?! Zayf bir sesle konutu: - Odadan ayrlyordum... Ayaa kalktm, aklmda gitmekten baka bir ey yoktu. Koltuunun arkasna doru yrdm ve gzm keline takld. Birden vcudum titredi ve ldrme dncesine kapldm... Tekrar gzlerimizi birbirimize diktik. Aniden teslim olmu tavrndan uzaklat ve gzleri delice parlad. Bard: - Haydi, itirafm ilan et!... Sen de onlar gibi alaksn! Ben de fkelendim. Suratn darmadan etme arzusuna direnerek, elimle suratn kavradm ve susturdum. - Korkak yalanc... Broma gel, resmen itiraf et, o zaman gr ne yapyorum...
Kendini kaybedip deli gibi glmeye balad. Zihnim dank ve kalbim paralanm halde evinden ayrldm. 7 Tm cezalara meydan okuyarak Celal Hamzay ldrme fikrini kafamda tartacak kadar dncesizlemitim. Ama, abucak bu dncenin samalk olduuna, gerekten nemli olann hkmetin suunu ortaya karmak olduuna kendimi inandrdm. Dncelerin uzun srmedi; nk sabahleyin Celal Hamza tamamen yklm grnmde, izin almadan odama girdi. Hemen onun eer deli olduu doruysa, deliliine ramen benim gibi ac eken bir kalbe sahip olduunu anladm. Bana abucak itirafn yazdrd, sonra da imzalad. Onu tutukladm ve durum hakknda dnmeye baladm. Kalktm eyin ne kadar tehlikeli olduunu tam anlamyla biliyordum. Bu, sadece geleceimi deil, hayatm da tehdit ediyordu. Aniden, beni mthi bir gle dalara bile meydan okuyan bir karakter kaplad. Bu kutsal an srasnda ehit dmeyi bile arzuladm; bunun tohumunu, byyp yeil bir aa ve sar bir lm olmas iin gnlme diktim. Bu unutulmaz an, lmsz bir ilham gibi bir irade ieriyordu. Hemen amirime gittim ve itiraf ona sundum. Balangta sakince okumaya balad. Sonra yz sarard ve dudaklar bzld. Nefret dolu baklarla beni szd, sonra bard: - Bu adam kesinlikle deli! Sakince yle dedim: - Savclk bunun hakknda gr bildirsin! Bard: - Sen de onun gibi delisin. Sonra tehditkar bir ses tonuyla: - Bu haber dar szarsa, bunun sorumlusu sen olursun! Bu kmazdan kurtulmam iin bana bir yol gsterip dar kmam emretti. Derhal, tandm muhalif bir gazeteciye telefon ettim ve smet el-Batrvnin lmnden sonra ilk defa gnl huzuruyla eve gittim. *** Bu da sonu vermedi. Kamuoyunda haberin patlak vermesinin ve Celal Hamzann sorgulanmasnn akabinde, Celal resmi tabibe havale edildi; tabip de hasta olduuna ve akl hastanesine yatrlmasna karar verdi. Muhalif gazeteler, salk raporundan kuku duydular ve hkmete saldrdlar. Bana kar gizliden gizliye komplo kurulduu haberini aldm; arkadalarmn dne uymakta bir saknca grmeyip istifam sundum ve baka bir i bulmak iin blge dna gittim... 59
Suriye edebiyatndan bir yk: KK BR GNE1 Zekeriya TMR

eviren: Dr. Halim ZNURHAN
Eb Fehd, birbirinden uzak olarak yerletirilmi sar renkli lambalarn aydnlatt dar, kvrml sokaklarda hafife yalpalayarak, ar admlarla evine dnyordu. Eb Fehd, etrafndaki sessizlikten skld ve ksk sesle ark sylemeye balad: Zavallym, yoksulum... Kaba sesinin ok ho olduunu dnd. Yksek sesle kendi kendine: Ben arkcym be!.. dedi. Ellerini sallayan, tezahrat yapan, alk tutan, az ak kalm insanlar hayal etti. Uzun uzun gld; sonra krmz fesini biraz arkaya doru kaydrd. Tekrar sevinle ark syledi: Zavallym, yoksulum... Gri renkli bir alvar giyiyordu; belinde eski, sar renkte bir kemer vard. Karanln ktan daha gl olduu ta kprnn altna vardnda, duvarn dibinde duran siyah, kk bir olak grnce ard. aknlktan az ak kald. Kendi kendine: Sarho deilim. yice bak be adam! Ne gryorsun? Bu bir olak. Sahibi acaba nerede? dedi. Etrafna baknd, kimseyi gremedi. Sokak tamamen sszd. Sonra, gzlerini olaa dikti ve kendi kendine acaba sarho muyum? dedi. Sessizce gld, sonra da kendi kendine Allah Kerimdir; Eb Fehdin bir haftadr et yemediini bildi dedi. Eb Fehd, olaa yaklat, onu ileriye doru iterek yrmeye zorlad; ama olak hareket etmek istemedi. Eb Fehd, olan kk boynuzlarndan tuttu ve ekti. Fakat olak duvarn dibine yapk kald. Eb Fehd, ona fkeyle bakt, sonra yle dedi: Seni de, anan da, baban da tarm. Eb Fehd ola ald, n ayaklarn elleriyle tutarak kaldrp srtlad. Sonra da tekrar ark syleyerek yrmeyi srdrd. Sevinci ve neesi ikiye katlanmt. Fakat, bir sre sonra ark sylemeyi kesti; nk olan arl ve boyu artmt. Aniden bir ses duydu: Beni brak. Eb Fehd suratn ast ve kendi kendine Allah sarholuun belasn versin dedi. Bir sre sonra ayn sesi duydu: Beni brak. Ben olak deilim. Eb Fehd titredi, korkudan olaa sk sk tutundu ve durdu. Ses, bir kez daha: Ben cin hkmdarnn oluyum. Beni brak, sana istediini vereyim.
Yazarn Rab fir-ramd (Kl inde lkbahar, 1963) adl yk kitabndan ems saira adl yks.
1
Eb Fehd cevap veremedi. Yalnzca abuk admlarla tekrar yrmeye balad. Ses: Altn dolu yedi kp veririm. Eb Fehd, yakn bir yerde, dklp yere arpan altn sikkelerinin sesini duyar gibi oldu. Ola brakt. Geriye doru dnp, haykrrcasna yle dedi: Getir. Dar, uzun sokakta kendisini yalnz buldu. Ola gremedi. Bir sre korku iinde olduu yerde akl kald; sonra koar admlarla yrmeyi srdrd. Evine vardnda kars Ummu Fehdi uykusundan uyandrd ve olan biteni anlatt. Kadn: Uyu, sen sarhosun. Sadece kadeh itim. Sen tek kadehle bile sersemleirsin. Eb Fehd, aalandn hissetti, meydan okurcasna: Ben bir f rak isem de sersemlemem. Ummu Fehd tek kelime karlk vermedi. Kk bir kzken, cinler ve elenceleri hakknda duyduu ykleri hatrlamaya balad. Eb Fehd elbiselerini kard, elektrik lambasn sndrd, sonra einin yanna yataa uzanp yorgan enesine kadar ekti. Ummu Fehd aniden: Altn pein olarak sana vermeden, onu brakmaman lazmd. Eb Fehd cevap vermedi. Ummu Fehd, heyecanl bir ekilde konumay srdrd: Yarn git, onu yakala ve brakma. Eb Fehd yorgun, zgn halde esnedi. Bkkn halde: Onu nasl bulacam? Kesinlikle ta kprnn altnda bulacaksn. Onu eve getir ve altn vermedike brakma. Onu bulamam. Cinler, gndzleri yerin altnda yaarlar. Gece olunca yeryzne karlar ve tan aarncaya kadar elenirler. Belli bir yerden holanrlarsa, srekli oraya gelirler. Ola ta kprnn altnda bulacaksn. Eb Fehd elini einin gsne uzatt, memelerinin arasna soktu ve hareketsizce oraya brakt. Eine: Zengin olacaz. Bir ev alrz. Kk bahesi olan bir ev. Radyo alrz. Byk bir radyo. amar makinesi. amar makinesi. Asla bulgur yemeyiz. Beyaz ekmek yeriz. Eb Fehd konumay srdrrken, Ummu Fehd kk bir kz gibi gld: Sana krmz bir elbise alrm. Ummu Fehd azarlar bir ifadeyle:
60
Sadece bir elbise mi? Eb Fehd bir sre sustu, sonra sordu: Ne zaman douracaksn? ay sonra. Erkek olacak. Bizim gibi ac ekmeyecek. Asla a kalmayacak. Elbiseleri temiz ve gzel olacak. aramayacak. Okullarda okuyacak. Ev sahibi ondan kira istemeyecek. Bydnde doktor olacak. Ben avukat olmasn istiyorum. Doktor mu, avukat m olmak istediini kendisine sorarz. Kadn eine sevgiyle sarld. Hilebaz bir ifadeyle sormay srdrd: kinci bir e almayacaksn deil mi? Adam einin kulan hafife srd: Niin evleneyim. Sen dnyann en gzel kadnsn. Sustular, ikisini de byk, huzur dolu bir sevin kaplamt. Ama biraz sonra Eb Fehd, ani bir hareketle yorgann kenarn zerinden kaldrd. Ummu Fehd sordu: Ne oldu? imdi gideceim. Nereye? Olak gelecek. Yarn geceye kadar bekle. imdi uyu. Adam aceleyle yataktan ayrld. Tavandan sarkan elektrik lambasn yakt ve elbiselerini giymeye balad. Belki bulamazsn. Bulacam. Ummu Fehd, sar kemerini beline balamasna yardm ederken: Sakn onu brakma. Eb Fehd bir maceraya doru atldn hissetti. Donuk renkli ve ucu kvrk bir hanerine gereksinim duyacakt. Evden ayrld. Ta kprnn altna varncaya kadar hzla yrd. Ola bulamaynca mitsizlie kapld. Sokak botu, sokan iki yanndaki evlerin klar snmt. Eb Fehd srtn duvara dayayarak hareket etmeden durdu. Biraz sonra kulana yaklaan bir patrt sesi geldi. ok gemeden uzatlm bir sesle nara atan, sokan duvarlarna arpa arpa, yalpalayarak yryen sarho bir adam belirdi. Heeeyyt, ben erkeim... Eb Fehde yaklatnda durdu. Gzlerini aknlk ve dehet iinde ona dikti. Kesik kesik, neeli bir sesle: Burada ne yapyorsun? Yr!.. Sarho dnerek suratn ast, sonra yznde bir sevin belirdi: Vallahi, ben de kadnlardan holanrm. Kocasnn uyumasn ve kadnn sana kapy amasn m bekliyorsun?
Eb Fehdin can skld. Sarho konumay srdrrken iinde byyen bir bkknlk hissetti: Kadn gzel mi? Eb Fehd kzarak: Hangi kadn? Beklediin kadn. Yr!.. Eb Fehdin fkesi artt. Sarho orada bulunduu iin, olan ortaya kmamasndan korkuyordu. Sarhou tersleyerek: Yoluna git, yoksa kafan krarm. Sarho geirdi ve akn bir ifadeyle: Bana emir mi veriyorsun? Sen kimsin be!? Bir an sustu, sonra konumay srdrd: Haydi, gel de kafam kr. Eb Fehd: Git ve beni yalnz brak. Kafan krmak istemiyorum. Sarho alay ederek karlk verdi: Yok, yok. Haydi gel, kafam kr. Biraz geriledi ve neeli bir sesle: Seni kalbura evireceim. Sarho elini alvarnn cebine soktu ve uzun ulu bir bak kartt. Sarho dikkatle ve sratle ona yaklarken Eb Fehd hemen elini kemerine uzatp hanerini ekti. Eb Fehd hanerini yukarya kaldrd ve indirdi. Sarho beklenmedik, imek gibi bir hareketle sola doru srad ve haner isabet etmedi. Sarho haykrarak ba Eb Fehdin gsne saplad: Al! Biraz geri ekilerek ba etten ekti. Eb Fehd duvara yapt. Haneri ikinci kez kaldrd; ama sarhoun ba onu bir kez daha gsnden yaralad. nc darbe ise sa omzuna isabet etti ve hemen koluna indi. Parmaklar haneri brakt ve haner yere dt. Sarho etrafnda srayarak haykrd: Al!.. Al!... Belinden yaralad. Eb Fehd bard. Dizlerinin dermansz kaldn hissetti ve sebatla ayakta kalmaya alt; ama bak onun etini avlyor, ona darbeler indiriyor ve acmadan paralyordu. Sarho haykrd: Al!... Karnndan yaraland ve barsaklar dar dkld. Eb Fehd elini barsaklarnn zerine bastrd. Barsaklar scakt, titriyordu ve slakt. Dp yere doru kayd; srt zerine uzand. O srada sarho ayakta, ona doru eilmiti. Birka kez ksrd, kustu, sonra da koarak uzaklat. Eb Fehd olan sesini duydu: te yedi kp altn! Kk bir gne gibi parlayan ok sayda altn yere sald; sonra altnn sesi yava yava yok olmaya balad. 61
Tantm: SEBK- HND VE TRK EDEBYATINDA HNT TARZI

Ali Fuat BLKAN-adi AYDIN 3F Yaynevi, 2007
Gliek KORKUT
airlerin uyruu deil, iirlerini yarattklar ortam olmutur. Bir bakma burada, mahrecin deil, medhalin tercihi sz konusudur. Bahsettiimiz bu umum grn dnda eitli kstaslar kabul eden aratrmaclar, muhtelif dayanaklarla bu slbu Sebk-i Isfahan, Sebk-i Herat, Sebk-i Azerbaycan hatta Sebk-i Trk gibi adlarla da anmlardr. Kald ki bu tarz sadece Hindistanda deil, ran, Afganistan, Tacikistan ve Osmanl topraklarnn yer ald geni bir corafyada etkili olmutur. Bu konuyu ele alan Halil Toker, hangi adla anlrsa anlsn, bu cereyann tek bir blgenin ve tek bir toplumun ifade tarz deil, belirli zaman dilimlerinde ran, Trk ve Hint kltrlerinin etkisiyle km ortak bir zevkin rn olduuna dikkat ekmitir.1 Sebk-i Hind iirinin temel zellii olan anlamda kapallk, az szle ok eyin anlatlmas, soyut, manevi hlleri ifade eden kavramlarn kullanm hakknda bu akmdan bahseden her makale ve kitap, eitli rnekler sunagelmitir. ener Demirel, iirde anlam zerinden gerekletirilen bu tasarrufu allmam badatrma olarak tanmlamtr.2 Baz aratrmaclarn da gerekiliin gelimi ekli ekli olarak kabul ettii bu anlay Kamer Aryn, ak ve klk lemi hakknda realiteye dayal tecrbelerin iirde anlalmaktan uzak mbalaa ve hayallerle sylenmesinden ibaret bir yaklam olarak tanmlar.3 Bu yazmzda amacmz Sebk-i Hind mektebinin karakterini, ranl ve Hint edebiyat aratrmaclarnn gzyle kefetmeye ve Trk edebiyatndaki izlerini yeniden irdelemeye alan bir kitab tantmaktr: Dr. Ali Fuat Bilkan ve Dr. adi Aydnn hazrlad Sebk-i Hind ve Trk Edebiyatnda Hint Tarz adl bu kitap, bu konuda ayrntl ve zgn alma bulamamaktan
Halil Toker, Sebk-i Hind (Hind slbu) lm Aratrmalar 2, stanbul: 1996. s. 141-150 2 ener Demirel, 17. Yzyl Sebk-i Hind airlerinden Nil ve Fehmin iirlerinde Somutlatrma veya Allmam Badatrmalar, Szde ve Anlamda Farkllama: Sebk - i Hindi, 29 Nisan 2005 Bildiriler (Eski Trk Edebiyat almalar 1) stanbul : Turkuaz Yay, 2006. 3 Kamer Aryan, Fars iirinin Seyri inde Hind Adyla Mehur slbun Ortaya k Ve zellikleri ev: srafil Babacan, Szde ve Anlamda Farkllama: Sebk - i Hindi, s. 83- 98
1
Gster dncemin levhasnda Btn yeni mazmunlarn bakir yzn Nusret 16. yzylda Hintte gelien ve Fars dilli airlerin oluturduu, 17 ve 18. yzyllarda edebiyatmzda seyreden ve Sebk-i Hind ad verilen akm ve onun airleri hakknda, cereyann bir zamanlar kendini hissettirdii lkelerde birok makale ve kitap yazlmtr. Bizde ise zellikle kitap sz konusu olduunda nispeten az sayda kaynak mevcuttur. Bu tarzn karakteri ve tesir alanlar hakknda yazlanlar benzer olmakla birlikte, menei, kurucusu, hkim zaman ve teekkl sebepleri hakknda muhtelif fikirler hl tartlmaktadr. En genel tarifi ve ran airi evket-i Buharnin syleyiiyle, bir hasrn telleri gibi rlm ve i ie gemi, derin ve girift olan anlamn ve iirsel tahayyln ne kt bu cereyan umumiyetle- Sebk-i Hind adyla anlsa da bu adlandrmada temel kstas, slbu yaratan 62
yaknan aratrmaclarmzn dikkate deer bulacaklar bir eserdir. Bilkan ve Aydn, almalarn hazrlarken kitabn nsznde belirttikleri gibi Hindistanda, randa ve Amerikada yllarca yaptklar aratrmalardan topladklar zengin malzemeden yararlanmlardr. Giri blmnde Sebk-i Hind hakknda geni bilgi verilerek bu tarzn teorik erevede tannmas salanmtr. slbun vatannn neresi olduu ve isminin ne olmas gerektii hakkndaki tartmalardan bahsedilmitir. Sebk-i Hindnin Hindistanla irtibatnn aratrld bu blmde ranl airlerin neden Hindistana gittii mnazara konusu edilmi ve muhtelif aratrmaclarn tanklnda u sorulara cevap aranmtr: 1. Sebk-i Hind iirinin teekkl muhiti Hindistan mdr? Hindistana hi gitmeyen, Hintli airleri de taklit etmeyen Baba Fign, Lisn-i irz, eyh zer gibi airler bu slbun kurucular saylabilir mi? 2. ranl airlerin Hindistana azmedip bu mektebin iirlerini o topraklarda terennmleri umumiyetle iddia edildii gibi Hindistandaki Babr hkmdarlarnn sanat duyarll ve airlere kar takndklar licenap tavra kar, randaki Safev sultanlarnn iire ve aire ilgisizliine, hatta bazen yasaklamalara varan anlayszlna balamak ne kadar dorudur? Bu tartma konularndan sonra slbun iire yansyan zellikleri rneklerle ele alnrken airlerin orijinal manalar ve mazmunlar bulma hususunda zaman zaman hududu aarak muamma gibi kapal ve ifadelere tenezzlle, fesahati ihmal ettikleri kaydedilmitir. Hatta bilhassa Hintli airler, bu slbu gereksiz ve klfetli ifadelerle iinden klmaz mana ve hayallere bomulardr. Bu tespit, yine devamnda bahsedilen, 18. yzyl itibariyle ranl airlerin Sebk Hindden dnmelerini (bzget), hatta bu hareketin mensuplarnn iir anlaynn eletirilmesinin ve kmsenmesinin sebebini aklamaktadr. Blmde takiben, Sebk-i Hind tesirinin Trk edebiyatna 17. yzylda duhlyle beraber
iirimize getirdikleri zetlenmitir. Buna gre bu tarz, airlerimizin ince ve yeni manalar bulma konuunda aba sarf etmelerini salam ve edebiyatmza konu, hayal, dil ve ifade zenginlii getirmitir. Grld zere giri blm, kitabn topyekn muhtevasn muhtasar biimde ele alan, konuya girmenin tesinde, onu kavratma ilevini de yerine getirmi telif blmdr. I. BLM: RANDAN BAKI Bu blmde Sebk-i Hindnin en nl airlerinden saylan Sibin ele alnd iki Farsa makale tercme edilerek bu tarz olumsuzlayan ve onu bir zaaf olarak sunan yaklamlar rneklenmitir. Abdulvehhb Nrn-i Vislin yazd Sebk-i Hind Kavram adl makalede Hint slbunun temelleri, kendinden nceki mektepler, ranl airlerin Hindistana gitme sebepleri, bu iir tarznn tekmlnde Hint muhitinin, felsefesinin ve inanlarnn tesiri ayrntl ekilde ilenmitir. Yazar btn bu bunlar, makalesinin banda koyduu isimlendirme tartmasn sonuca balamak amacyla vermi ve neticede slbun adnn Sebk-i Hind olmasnn isabetli olduu kansna varmtr. Zira eer ranl airler Hint sarayna gitmemi, Hint felsefesi ve Sanskrit edebiyatndan hisse almam olsalard, Hint slbu da olmazd. Dier makale Emir Firuzkhnin Sib Klliyatna yazd nsz dr. Yazar Sebk-i Hind adndaki slbun bu ekilde isimlendirilmesinin galat- mehur, doru olann Sebk-i sfahan olduundan bahisle bu grnn gerekelerini sunmutur. Ona gre dilde gerekleen her trl edeb deiiklik ve eitlilik o halka ve topraa aittir. Bu tarzda iir syleyenler gerekte Sebk-i sfahannin ncleri ve bayraktarlar idiler ve Hindistana hi gitmemilerdi. Dnemin ekser edipleri ya sfahan doumludur ya da onun kucanda terbiye grmlerdir. Emir Firuzkz, Sebk-i sfahan adyla ele ald slbun ifade tarznn aratrrken bu yeni iir slbunun ortaya kn bir sapma olarak alr ve bu sapmann sebep ve neticelerini deer63
lendirir. Dnemin Safev sultanlarnn iir ve airlerle olan ilikileri konusunda tartarak sultanlardan yana tavr alr. airlerin Hindistana hicret sebeplerini kantlarla ortaya koymaya alr. Ona gre ran sultanlarnn gerekten de airlere tevecch gstermedikleri ve airlerin de aresiz kalarak vatanlarndan ayrlmalar sz konusu deildir. Hatta yle beyitlere rastlanr ki airlerin Hindde kalmalarnn rzalarnn dnda olduu, arzu ve itiyaklarnn rana dnmek olduu anlalmaktadr. II. BLM: HNDSTANDAN SEBK HNDYE BAKI Bu blm emsrrahman Faruknin ehirdeki Yabanc: Sebk-i Hindnin Poetikas adl geni makalesinin konuyla ilgili nemli ksmlar oluturur. Makale bugne kadar ran kaynaklar nda ele alnan Sebk-i Hind konusunu, akmn gelitii ve byk temsilcilerini yetitirdii Hindistandaki akademik evrenin bakyla ele almaktadr. Burada da Hint tarznn temel ifade zellikleri ve edeb sanatlarndan sz edilmekle birlikte, Hindistan bak asyla deerlendirilmesi ve bu corafyadaki dil, din, kltr, siyaset ve hayat tarzyla mnasebeti ortaya konmutur. emsrrahman Faruk birinci blmde bahsi geen ranl aratrmaclarn Sebk-i Hindyi olumsuzlayc tavrnn aksine konuya daha mutedil ve nyargsz yaklam, eletirilen birok ynn Sebk-i Hindnin temel pozisyonlarn yanstan iirlerden verdii rneklerle mdafaa etmitir. Firuzkhnin Sebk-i Hind kendi deyimiyle Sebk-i sfahannin teekkl ve tekmlnn Hindistandan bamsz olduu iddiasn kabul etmez. Ona gre bu tarzn olumas tek bir kiiye, tek bir millete mal edilemez; bir dnemin sonucu olarak belirir. Kiiler ve medeniyetler arasndaki etkileim, deiimin temel milidir. Sebk-i Hindnin randa de geme, nihayet son bulma sebeplerini tartan emsrrahman Farukye gre bu tarz terk etmekle ran iiri kendisine yz yl boyunca yaratc bir enerji bahetmi olan bir kayna artk kaybetmitir.
III. BLM: TRK EDEBYATINDA SEBK- HND Bu blmde Trke Kaynaklara Gre Sebk-i Hindnin Karakteristik zellikleri ana bal ile orijinal manalar, hayal derinlii, tasavvuf ve strap temas, edebi sanatlar konular da alt balklar halinde ilenmitir. Yazarlarmza gre Trk airlerini dorudan doruya Sebk-i Hind airleri olarak vasflandrmak doru deildir. Ancak Nb, Nef, Nil gibi eyh Glib de Sebk-i Hindnin eitli zelliklerinden yararlanmtr. Bunlarn rnekleri Nef ve Ben Dili, Nil-i Kadm ve Mana iiri, Nb ve Hikmetli iir balklarnn altnda verilmeye allmtr. eyh Glib: Akn Bidyeti ve Sebk-i Hindnin Nihayeti balnda eyh Glibin Hint slbu mecrasnda maceras konu edilmi ve Trk edebiyatnda bu slbun ve divan iirinin nihayetlendii vurgulanmtr. Sonuca Doru bal altndaki blmde Sebk-i Hindnin Oluumunda Din, Siys ve Kltrel Etkiler bu balkla bir kez daha toparlanm ve muhtasar biimde verilmitir. Hafz M. Hulsnin ve Ali Nihad Tarlann Sibten tercme ettii iirlerin yer ald Ekler blm Sebk-i Hindi iirinden Semeler adyla kitaba eklenmitir. Kitabn son ksm Sebk-i Hind hakknda ngilizce, Farsa, Urduca, Trke, talyanca ve Rusa yazlm geni bibliyografyaya ayrlmtr. Sonu olarak Dr. Ali Fuat Bilkan ve Dr. adi Aydnn yazd Sebk-i Hind ve Trk Edebiyatnda Hint Tarz adl kitap, lkemizde bu konuda yazlm ciddi ve kapsaml eserlerin bulunmadndan yaknanlar teskin edecek en nemli kaynaklardan biri olmutur. Eserin byk ksmnn ran ve Hint kaynaklar saylan makalelere dayal olmas, konuya bakan pencerelerden grlen farkl manzaralarn kefedilmesini salamaktadr. Hint dncesi ile ran estetiinin izdivacndan doan bu slbun etkisindeki Trk ve ranl airleri hakknda karlatrmal incelemelerin de yaplmas gerekliliini vurgulamay bu yaznn borcu addediyorum.
64
iirler: brahim TRKHAN KURUN RENKL AK Ben bir ak; bilmesem de sevmeyi, bilmesem de yarime gl dermeyi. Bir ey att yar dediim gnlme Kast m var bilemedim, mrme. Kurun renkli ak Nerden kt bu gen yata nme!... Ben bir ak; bilmesem de hasreti, bilmesem de ayrl gurbeti Bir ey verdi yar dediim gizlice ekip gitti sonrasnda sessizce Kurun renkli ak Nerden kt bu gen yata sinsice!... Ben bir ak; bilmesem de sezmeyi, bilmesem de Mecnun gibi gezmeyi Bir ey srd yar dediim azma Bal m yoksa zehir miydi, bahtma Kurun renkli ak Nerden kt bu gen yata karma!.. 03 Eyll 1998, Bikek FRAK VE VUSLAT TERENNMLER I Denizde beyaz gemi Yzyor sanki beri ksz bir ocuk bekler Gznn snm feri .. ve sonra Gemiler limanlarla Olurlar sarma dola ocuun gnlndeki Dert biter yava yava II Yakc lde sessiz Mecalsiz Mecnun yrr mitsiz akn hzn An be an ar brr .. ve sonra Leylalar vahalar III
Yurt bilip mesken tutar Mecnunun yanan kalbi Vuslata evkle atar
Dalarda sis ve duman Yok eder, gece ay Gkyz ufka hasret Firaktr ancak pay .. ve sonra Ceylanlar yamalarda Yol bulup nehre iner Atarken afak sessiz Semann hzn diner 16 Austos 2008 KND DNCELER Mevsim bahar, bir ikindi Gne artk stamaz Gurubu yol edip indi Gnle vera yamurlar Yayorken niye dindi!? Gkte bulut, bir ikindi Sanki rzgrlara teslim Boyun eip yere indi Okyanuslar geit vermez Ruhum hasretle gerildi Hava serin, bir ikindi Tomurcua veda edip ebnemler hep yere indi Hasret trkleri dilde Mzrabma hzn sindi Dalar sisli, bir ikindi amlarn sessiz glgesi Uzayarak yere indi Cennetleri hayal edip Akm bir Buraa bindi Irmak deli, bir ikindi syan edip yatana Vadilerden nehre indi Zaman, taviz vermez akar Yamur yaar; krk ikindi 29. 04. 2008, Nazilli
65
SDDHARTHA / HERMANN HESSE VARLIA YENDEN DN Esra AKBUDAK Kitabn ba kahraman Siddhartha, esasnda Budizmin kurucusu olan Buddhay temsil etmektedir. Yaad dnem tam olarak bilinmemekle beraber M.. 560-480 yllar arasnda yaam olma ihtimali yksektir. Kitapta Buddhann hayat Siddhartha Gotama zerinden anlatlmaktadr. Brahmann olu Siddhartha, tpk Buddha gibi bir prensti. Kendisi de en az babas kadar saygn bir din adamyd. Kk yatan itibaren bilgelerin syleilerine katlp sahip olduu inancn gerei olan meditasyon altrmalar yapmaktayd. Omm ekmeye de balamt. Meditasyonla, var oluun bilincine varmak, aydnlanmayla birlikte varln merkezine ulamak, dncelerden soyutlanarak varl hissetmek amac gdlmekteydi. Bu amaca binaen omm ekilmeye balanrd. Brahmann zel ismi aum olup din adamlarn yahut varlacak en yksek ruhu temsil etmekteydi. Zikirlerde aum, omm diyerek sylenir, bu ekilde insanlarn nefsi arzularndan temizlendiine inanlrd. Siddharthann daha kk yalarda gelecei parlak, sradanlktan uzak bir Brahman olaca dnlmekteydi. Herkes tarafndan ok sevilmesine ramen arzulad i huzura bir trl ulaamyordu. Hibir ey ierisindeki huzursuzluu gidermeye yetmiyordu. Ne ailesinin ona ball, ne en yakn dostu Govindann sevgisi, ne insanlarn ona saygs, ne de inanlar gerei davranmas, kutsal suyla ykanmas mesela, onu tatmin edebiliyordu. renmesi gereken her eyi rendii inancnda olmasna karn ruhundaki alk bitmek tkenmek bilmiyordu. Siddharthann huzursuzluklarnn artmas, bu huzursuzluklarn sebebini anlamak iin onu her eyi sorgulamaya itmiti. Bunalmlarn sorgulayabilecek kadar cesur bir yapya sahipti Siddhartha. Kendi z varln sorgulamaktan balayarak aray yoluna girmiti: Varsa bir benlii, bu z neredeydi? Et, kemik, dnce yahut bilin olamazd. Atmana (z varla) yaklamakla kastedilen neydi? Atmana yaklamann bir yolu var myd? Kutsal suyla ykanma gnahlardan arnma hususunda ne
Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi, lahiyat III, esra-
kadar etkiliydi?... Bu sorular, babas dahil hibir bilge yantlayamyordu. nsan kendi iinde bilmeliydi oysa z varln. Bu z varlk dnda her ey bir yanlgdan m ibaretti yoksa?... te bu dncelerdi Siddharthann kafasn kurcalayan, ruhuna ac ektiren, i huzurunu engelleyen Siddhartha, beynini igal eden bu sorulara yant bulma arzusundayd. Bunun iin her yolu denemeye hazrd. Tek istei gerek bilginin hakikatine ulamakt. Bu amala evini, ailesini, yaad yeri, geride brakp samanalara (ilecilere) katlarak ormanlara ekilmiti. ileciler, dnyay ve insanlarn isteklerini kmserler, ile ekerek, dilenerek yaamlarn srdrrlerdi. Siddharthaya gre, sradan insanlarn deer verdii dnyevi arzular, kavramlar, olaylar bir yalandan ibaret olup duygu yanlsamalarndan baka bir ey deildi. Her ey bir gn sona erecekti. Yaam ise aclarla doluydu. Kavramlardan ibaret olan dnceleri gereklik saymak, kiinin kendini anlama yolunda dt en byk yanlgyd. Ancak gereklii olduu gibi kabullenebilmeyi rendiinde huzur bulabilecei inancyla, kendini tm dnyeviliklerden ve benliinden soyutlama yoluna gitmiti. Artk tek amac vard; her trl tutkudan, zevkten, zntden, ksacas dnyevi duygularn tamamndan, uzaklap benliini ldrmek, yreini arndrmakt. Benlik btnyle ele geirildi mi, dnyevi tutkulardan arnacak ve hakikatin bilgisine ulaacakt. Siddhartha, bu gibi dncelerle gezgin bir dilenci olarak yaamn srdrd ilk dnemlerde Buddha (Gotama) ile tanmt. Birok insan Buddhann retilerini benimseyip rencisi olmutu. Gotama, rencilerine aclarndan arnmann yolunu retmekteydi. Yaamn zorluklarndan ve ac ierisinde kvranan bir dnyadan bahsetmekteydi. Ancak bu retiler de Siddharthay tatmin etmeye yetmemekteydi. Zaten bildii eyleri tekrar etmek onun iin bir anlam ifade etmiyordu. Sorularna cevap olabilecek yeni bir ey deildi karlat hibir bilgi. Gerek yaanrd nk renilmezdi. Govinda, Buddhann retilerini kendi azndan dinlemek istediini Siddharthaya syler sonunda. Siddhartha pek istekli deildi bu ie. Ne samanalarla kalmak istiyordu ne de Buddhann retilerini dinleme isteindeydi. retilere, bilgilere inanc kalmamt. Bilgelik retilemezdi artk ona gre. Yine de
akbudak@hotmail.com
66
Govindann isteini kabul ederek Samanalardan ayrlma karar almakta gecikmedi. Govinda, Buddha ile karlar karlamaz ona katlm; ancak Siddhartha, Buddhaya katlma taraftar olmad iin Bodhi aacnn altnda Buddha ile aralarnda uzun bir sohbet gemiti. Buddha ona Budizmin yapsn, ieriini, retilerini, felsefi derinliklerini anlatm, uzun bir meditasyon denemesinden sonra Siddhartha aradn tam olarak bulamamt. Dostu Govinda ile yollarn ayrarak Buddha retisinden de uzaklama kararna varmt sonunda. Buddhann retilerinde aradn bulamam olsa da Siddhartha, ondan etkilenmitir. Buddhann benliini yendiine inanm, kendisi de benliini yenmek iin kendine sz vermiti. Ve yle bir ifade kullanmt: Buddha, bende olan her eyi benden ald; ama ok daha deerli bir ey verdi bana, Siddharthay verdi, bana kendimi verdi. Kendimizi anlayan, aklayp yorumlayan yine kendimiz olduumuz iin kendimizi bulmamz, bulunabilecek en deerli ey olsa gerek... Siddhartha, Buddhann aydnlna inansa da retilerinin sadece kendisini aydnlatabilecei dncesindeydi. Aray ierisinde olan her insan, kendi yolunu yine kendisi bulabilirdi. Bir insan iin nem tekil eden retiler, dier insanlar iin ayn nemi tamayabilirdi. lnn insan olduu yerde alglar da eitlenirdi. Dnceler ierisinde boulan Siddhartha, amacna ulamak iin aracn deitirme karar alr. Mutlulua eriebilmek iin tamamen tersi bir hayat sreme yolunu dener. Bir kente yerleir. Ticaretle uramaya balar. Daha nce hi yaamad hazlarn peine der. Kamala adnda bir kadnla tanr ve ondan cinsel yaamn srlarn renir. (Kamala, Budizmde birtakm psikolojik gerekleri dile getiren sembolik bir tanr olarak dnlebilir. Tanr tektir ancak farkl ekillerde isimlendirilebilir.) Btn bunlara ramen iindeki samana ruhu hibir zaman snmez. Bu yaant sonrasnda hayatn ne kadar deersizce ve anlamszca geirdiini fark eder. Bu yol da onu kusursuzlua, huzura ve mutlulua ulatramamtr. Aksine, vnd zelliini yitirmesine sebep olmutur: Dnmek, beklemek, oru tutmak Siddharthann yaad bunca ey, ierisinde oluan boluu dolduramaynca sahip olduu her eyi tekrar ardnda brakr ve yeniden aray ierisine girer. Bu aray srasnda rmak
kysnda kayklk yapan, Vasudeva ile ikinci karlamas gerekleir. (Vasudeva, Budizm inannda rmak tanrs anlamna gelmektedir.) Onun yanna yerleir ve yine onun klavuzluunda gerek bilgiye ve aydnlanmaya kavuma imkn bulur. Kaykdan rman en iyi retici olduunu renen Siddhartha, rmaa baknca kendi yzn, ldrd sand benini, babasn, ok sevdii arkada Govinday, kendisine ilk defa ak tattran Kamalay grr. Yaamdaki yok edilmezlii ve sonsuzluu hisseder. Bu hissedi iine iler. nsanlarn dnyevi isteklerini, kayglarn anlamaya balar. Bu vesileyle bilgeliin retilemeyeceini, gerein ancak yaanarak, aydnlanma yolu ile renilebileceini, mutluluun bir nesne deil, beceri olduunu anlar. Mutlak gerei aray srasnda pekok zorluklarla karlaan Siddhartha, eitli aclara katlanp birtakm zevkleri tadar ve bylece olgunlar. Mountainein nsanda insanln her hali vardr. doktrinine uygun olarak insanln her halini yaam olup bu gerei kabullenebilmitir. Gerek bilgiyi rmakta bularak aydnlanan Siddhartha, hayatn da srekli akp giden bir rmak olduunu, insann kendini bu aka brakmas gerektiini syler. Vard bu sonu ise; Ayn rmakta iki kez ykanlmaz. Sylemiyle Felsefe dnyasnda yer edinen Heraklitusun her eyin akp gittii dncesini akllara getirir. Siddharthann yapt karmlar eitli dnrlerin dnceleriyle paralellik gsterse de genel ak itibariyle, Gazzlnin hakikat aray ile mukayese edilebilir. Gazzl gibi mutlak bilgi aray ierisine giren Siddhartha, bu arayn sonulandrabilmek iin her yolu dener. Denedii bu yollardan bir ksm Gazzlnin aray ile benzerlik gsterir. Kesien noktalar olduu gibi ayrlan hususlar da olacaktr elbet. imdi biz benzer noktalarna deinmeye alalm Daha ocuk yalarda maneviyata ilgi duyan Siddhartha, genliinde hakikat aray iin yollara der ve yine gen yata nirvanaya ular. Mutlak bilgiye ulaarak, ierisindeki honutsuzluu giderebilmek amacyla aray ierisine girer ve her eyi sorgulamaya balar. Ona gre i huzursuzluunu giderebilmek, mutlak bilgiye ulamakla mmkndr. Ancak bu bilgi renilmez, retilmez. Sadece yaayarak bilinebilir. Bilinince de aydnlanmaya ulalr. 67
Gazzl de hakikate ulaabilmek iin bir yntem belirler ve bu yntem zerinden hakikatin bilgisine ulamaya alr. Bu sre ierisinde byk bir huzursuzluk hkimiyetindedir ve her eyden phe duyarak her eyi sorgulamaktadr. Geree ulamak iin eitli yollara bavurur. indeki huzursuzluun giderilmesini, hakikatin bilgisine ulamaya balar. Sonu itibariyle Gazzl de gerek bilgiye ular. Hakikati ise kalbe inen nur olarak deerlendirir. Hakikat aydnlanma yoluyla renilir. dncesi Gazzl iin de bir anlamda geerlidir diyebiliriz. Siddhartha varlklarn gerekliinden phe duyarak var olan her eyin bir kavramdan yahut dnceden ibaret olduunu kansna varr. Gazzl de nesnelerin hakikatini kavrama hususunda duyu organlarna gvenmemektedir. Duyu organlarnn yanlma orannn yksekliine dikkat ekerek, gerein bilgisine duyularla varlmayaca sonucuna ular. Ancak Siddhartha pheleri sonunda hakikate ularken, Gazzl hakikate ulamak amacyla phe duyma yoluna ba vurur. kisinin de tek istei gerek bilginin hakikatine ulamaktr. Siddharthaya gre hakikatin bilgisine ulaabilmenin yollarndan biri de nefsi hazlardan, dnyevi arzulardan syrlmakt. Dnyevi arzular birer yalandan ibaret olup, duygu yanlsamalarndan baka bir ey deildi. Bu sebeple benlik aray ierisine girer. Araylar sonrasnda gerek bilgiye kavuarak i huzuruna ermeyi baarr. Bylece nirvanaya da ulam olur. Gazzlde de durum pek farkl deildir. Delillerle ulaamad hakikatin bilgisine kalbine aktlan nurla ulaabilecei inancndadr. Bu nur pek ok retinin kaynadr. Bu nura ulamann yolu ise fani dnyadan yz evirip sonsuz dnyaya ynelmektir. Bu ama dorultusunda tasavvufi hayat zerinde younlaarak fenafillh makamna erime yolundadr Siddharthadaki nirvana, meditasyon ve omm kavramlarna karlk Gazzl de fenafillh, rabta ve besmele kavramlarn gsterebiliriz. Nirvana benlikten syrlmann fevki, fenafillh ise Allaha ulamann yolu; meditasyon belirli bir oturula transa geme, rabta edep oturuuyla gerekliin nurunu hissetme; omm meditasyon annda nefsani isteklerden syrlmak iin sylenen bir tr zikir, besmele ise nefsi isteklere uymamak iin Allahn adyla balanarak yaplan bir zikir eidi Bu rnekleri uzatmak mmkn 68
olsa da imdilik bu kadaryla yetinmekte fayda var dncesindeyim. Gazzlye gre hakikati bulmada en byk engel, takliti ve taassubane ballktr. Siddharthann dnceleri de ayn dorultudadr. Ona gre retilere deer verirken, onlarn basks altnda kalmamak gerek. Baka insanlarn grdklerine ve inandklarna sorgusuz sualsiz ballk, kendi gzlerimizi ve dnsel yetilerimizi kullanlmaz hale getirebilir. Gazzl, hakikat aray sonucunda kalbine inen nurla hakikate ulatn syler. Siddhartha ise, rmakta grd yansmalarn etkisiyle gerek bilgiyi bulur ve aydnlandn syler. Sorgularla dolu srelerini bylece ikisi de tamamlam olur. Hermann Hesse; 1877-1962 yllar arasnda yaayan Alman yazar Hesse, Almanyada yaam olup svirede yaamn yitirir. I. Dnya sava zamannda Alman militarizmini protesto etmek iin svireye yerleir. II. Dnya sava srasnda ise Naziler ve antifaistler tarafndan sert bir ekilde eletirilir. Bu eletiriler, aile ii huzursuzluk, sava esirlerinin hazin durumu, ar bir bunalm dnemi geirmesine sebep olur. Bunun zerine psikanaliz tedavisi grmeye balar. Yaamnn bu safhasnda ruhbilime ilgisi artar ve i dnyas zenginlemeye balar. nsan sevgisi, barseverlii Siddhartha romannda belirgin bir ekilde grlmektedir. Dou edebiyatna ve mistisizme dkn olan yazar, bireysel bunalmlarna zm Dou felsefesinde arayarak o dnemlerde etkin olan Budizmden yararlanmtr. Buddhann hayat, Siddhartha Gotama zerinden anlatlmtr. Siddhartha Gotama, Budizmin kurucusu olan Buddhann asl addr. Balca Eserleri: * 1904 - Peter Camenzind * 1906 - arklarn arasnda * 1910 Gertrud * 1914 Rosshalde * 1915 Knulp * 1919 Demian * 1920 - Douya yolculuk * 1922 Siddhartha * 1927 - Bozkr Kurdu (Der Steppenwolf) * 1930 - Narsis ve Goldmund (Narziss und Goldmund) * 1943 - Boncuk Oyunu (Das Glasperlenspiel)
Deneme: IIKTAN NANCA Osman IIK nanmak ya da inanma gerei duymak, iinde bulunduun an inanmaya, inandrmaya, inandrma yolunda anlatmaya harcamak Ve bu uurda hibir engel tanmamak ya da onu bir engel olarak grmemek ve bir an dahi kararsz kalmadan ilerlemek, tpk Mani gibi. Neye inanrsa inansn inand gibi yaayan, yaad iin inanan, karanlklar iindeki fark edip, oray klarla nurlandranlarn roman Ik Baheleri1 Tarih boyunca her dnem ierisinde bir kutlu gelip inandn anlatp inandrmaya almtr. Bunun iin anlatm, anlatm ve anlatm, bkmadan usanmadan anlatmtr. Hibir kimse ittiba etmese de o zerine ald grevin bilinciyle abalamtr. Tarihi inansal bir roman olan Ik Bahelerinde de ba karakter Mani vazifedarln yapmtr. Dnden bugne kutlu saydklarnn yoluna ba koyanlar; drt bir yanda dmanlk duygularnn krklendii, dost gnllerin bile vefaszlk edip dmanlarn sevindirdii, varln kine balam ruhlarn di gcrdatp hiddetle zerlerine geldikleri durumlarda bile ne mitsizlik ne sarsnt, ne fke ne de dmanca duygularla onlara karlk vermeyi dnmemi. Ktlkleri hep iyilikle savm; fena muameleleri hsn- hal, yumuak beyan ve farkl ihsanlarla rehabilite ederek, adeta btn krlmalar ve tahribat tamire evirmi ve ykma dncelerine yapma hamleleriyle mukabelede bulunmutur. 3. yy.da yaayan Mani Manicilik dininin kurucusudur. Kurduu din sann, Budann ve Zerdtn dncelerinin kaynatrlmasn artrmaktadr. Mani eski an btn bilgeliini, btn insanlara seslenen evrensel ve tek bir dinle birletirme abas ierisinde idi. Maniye gre evrenin ve evrendeki btn varlklarn yaps iyilik-ktlk (k ve karanlk) kartlyla kurulmutur. nemli olan fark etmektir. Mani gibi Mani, Mezopotamyann masum ocuu badet edecek kadar hayatta kalmay uman insanlarn arasnda tanmaya balad dnyay. Gnaha yer olmayan, kadnn olmad ve kt olan her eyden el-etein ekildii ak giysililer iinde yetiti. Dnyann ktlklerinden uzak, hep iyi peinde olan biri olarak Mani yetiti ve
Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi, lahiyat III,
osmn_42@hotmail.com
1
Amin Maalouf, Ik Baheleri, ev.: Esin Tal-elikkan, YKY, stanbul, 2004.
yetitirdi kendisini, ak giysililerin mtevazi ktphanesinde Sittayn gsterdii, nerdii kitaplar da okuyarak Kendini hazrlad gelecee, zerine alaca vazifenin gereine gre bilmeden renmek iin. Budann kutsal kitabn, sann ncilini, Zerdtn Avestasn okuyup yorumlamak, sonra onlar birletirmek hi bozmadan, tahribe uratmadan, hepsini bir arada tutarak, btn insanlar olduu gibi kabul etmek. Kaynatrmak Mani, ak giysililer iinde yetimi olmasna ramen oraya ait olmadn fark ediyor ve hep gerei aryor. kinci ben olarak nitelendirdii ilahi varln kefediyor. Bu dnsel arkadayla gerein peine dyor. Bulduu kendi gereini yayma dncesiyle yolculuklar yapyor, g ediyor btn haberciler gibi. Maninin durumu dier habercilerden farkl deildir. O da dierleri gibi horlanm, eziyet grm, ge zorlanm, bir ekilde dncesine tepki gsteren de olmu kabul eden de. O bir yerde gereinden fazla kalmam. Ne zaman gitmesi gerektiini sylemise ikinci ben dedii arkada, gitmi gitmesi gereken yere. Mani, hibir zaman getirdii yeni dini herkese kabul ettirmenin peinde olmam, dini btn inanlara ak olmu. O kendisini sadece anlatmakla ykml grm. O zgrlk yapsnn gerei olarak bir devletin buyruuna girmemi. Savaa kesinlikle kar km, konuarak her eyin zme kavuabileceini belirtmitir. Manide inanmak geree gtrr. Gerekse ancak sevgiyle elde edilir. Gerek ok ey isteyen sevgilidir, hibir ihaneti kabul etmez. Btn olaanst abalar ona yneliktir. Yaamn btn anlar ona aittir. Maninin retisi u felsefeye dayanyordu: u dnya zerinde daha hafif ol, bastrmadan yr, sert hareketlerden kan, ne aalar ldr ne iekleri! Topra iliyormu gibi yap ama onu yaralama, okamakla yetin. Bakalar avaz avaz barrken, sen dudaklarn kprdat ama barma!.. Maninin karakteristiinde k baheleri alara yazlm bir romandr. Btn inanlara ak, baka inanlar tekiletirmeyen bir anlaytr. Maninin getirdii, dinden te bilmektir. nanmak kesin bir tek inanta yoktur. Kesin bir bilgi olmadna gre. Aslnda her inan bir phe barndrr. phelerimizdir bizi yeni bir bilgiye gtren. Zaten inanszlk diye bir ey de yoktur. Her inanszn iinde de bir k vardr inanca gidecek. nemli olan oray Ik Bahesine evirebilmektir. Gerekler ancak kta ortaya kar. Gerek de zaten sevgili deil midir? Ik da zaten bahedeki umut fidesidir, inanla inirah edecek. 69
Deneme: ARAYILA GELEN AYDINLIK Emine AYCIL Ik baheleri,1 sapkn inanlara ve inanszlklara bakaldrn hikyesidir. Hikyenin bakarakteri Manidir. O bir hogr peygamberidir. O, gerek ve tek varln sevgisine ulamann kolay olmadn hayatnn ilk anndan itibaren yaayarak renecektir. Mani btn haberciler gibi sknt ekmi belli bir olgunlama evresinden gemitir. ocukluundan itibaren yannda kimse olmamtr. Ne annesi ne de babas Sadece inand ya da daha sonradan hissetmeye balad varla bal kalacak, o varlk hayatnn merkezi olacaktr. Ayrlklar, aclar, yalnzlklar onu, o varla gtrecektir. Mani insanlarn gzndeki konumunu dnmeden aykr davranlarda bulunacaktr. Btn hayatn bu uurda feda edecektir. Evet, her insann iinde bir ihtiyatr inanmak. Her eyden stn, her eyden gl bir varla dayanmak. Kimisi bunu en gl ekilde hisseder, kimi ise kendini oyalayp iinin bir kesinde saklar. Maninin babas da bu inanc iinde saklayanlardand, ta ki Ak giysililer denen grubun temsilcisi onun hayatna girene kadar. O zamana kadar inand geleneksel dini, insanlarn kendi elleri ile yapt varla tapnmann samaln grm ve o gruba katlmtr. Bu grupta da arlklar ve sapknlklar vardr, ancak Maninin babas her eyi kabullenmi inand bu yolda ok sevdii eini feda etmitir. Pattig, Maniyi de ocukken annesinden alp bu gruba dhil eder. Ancak ocuuna babalk yapamaz. nanlar uruna babas tarafndan feda edilmi bir ocuktur Mani. te insanlardan soyutlanm bu gurubun iinde en byk yalnzlklar yaar. Uyumlu gibi grnse de iinde en byk isyan sesleri ykselir. Bu yalnzlk ta ki ikizim dedii kiiyle karlat ana kadar srer. O gn kendine olan btn gvenini kazanr ve inancn adlandrmaya ve onu yayaca gn beklemeye balar. Bu srecin olumasnda stn yetenei resim sanat da etkili olur. O gn geldiinde ise her zorluu gslemeye hazrdr. Zaten Ak giysililerin arasnda kald dnemde yaad tecrbeler de bu olgunlua erimesini salar.
e_aycil_44@hotmail.com
1
Amin Maalouf, Ik Baheleri, ev.: Esin Tal-elikkan, YKY, stanbul, 2004.
Ak giysililer den ayrldktan sonra ilk mridi, babas olur. Evladna veremedii sevgiyi byle telafi edeceini dnr. Daha sonra da onun syleyecei her eyi kabullenir ve en iyi mridi olur. Dier mridi ise Ak giysililerin isyankr yesi Malkostur. Bu davada sonuna kadar Maninin yannda olur. Maninin hayatnda nemli bir yeri olan dier bir kii de Denagdr. nemli ancak haytnda tam olarak da nasl bir yere sahip olduunu kimsenin bilmedii ve yadrgad bu kadndr. Mani insanlarn ilerinde birbirine karm olan k ve karanl ayrt etmede onlara rehberlik eder. nand fikirleri yaymak uruna birok lkeye gider. Birok insanla muhatap olur. Bunlar arasnda devrin en hret sahibi kral Sasani Kral apur ile grr. Vefa, dostluk gibi gzelliklerin yannda ihaneti, menfaati grr. Ama o kararldr. nsanlarn hepsine doru olan retecek ve gerekirse arkasndan hi iz brakmadan lmeyi gze alacaktr ve bunu da baarr. Maninin sylediklerine insanlar itimat eder. nsanlarn yolunu aydnlatmada baarl olur. Ona gre insan, akya-Muninin ve Zerdtn kelamn aydnlatan ayn k aydnlatr. Btn inanlarn ve habercilerin getirdiklerinin znde hep ayn k vardr. O btn inanlara sayg duymu, inandklar dncelerden onlar vazgeirmeye almamtr. Hatta putperestleri bile. nk onlar en azndan bir eye inanyordu ve onlar u ekilde tarif ediyordu: Kaftannn eteini persen bir kral bunu kskanr m? Sanrsn. Gne, yce Tanrnn kaftanndaki bir puldur sadece, ama insanlar bu prl prl pul sayesinde onun n doya doya seyrederler. Mani sadece insanlara kar hogrl deildi. Ayn zamanda doaya kar da sonsuz bir hogr ve hassasiyet iindeydi. u szleri bunun gstergesidir. u dnyada daha hafif ol, ayan vurmadan yr, sert hareketlerden kan, aalar da, iekleri de ldrme. Topra iler gibi yap ama incitme onu, oka sadece. Ve tekiler avaz avaz barrken dudaklarn oynat, sakn barma. Mani karakterini, hogrnn temsilcisi saydmz Mevlanaya benzetebiliriz. O da din, dil, rk vb. ayrm gzetmeksizin btn insanla kucak amtr. Hassasiyetlerini btn canllar zerinde gstermitir. Buna karlk insanlar da onlara kucak amtr. Mani inanlar uruna yaanmas gereken bir yaam rnei sergilemitir. Belki her insann yapmas gerektii gibi kimsenin hayatna, zgrlklerine mdahale etmeden inancn yaayp doru bildiini de insanlara yaatmakt amac.
70
Deneme: KARANLIK VE AYDINLIIN DYALEKT Seda ALIIR Dinler neden vardr? nsan neden inanr? Bu sorular yzyllardr filozoflarca sorulan sorulardr. nsan belki de bu dnyaya srf inanmak iin gelmitir. Ne olursa olsun bir eylere inanmak, her trl ihtiyacn tesindedir. Peki, yeryzndeki insan says kadar Tanrya giden yol vardr diyebilir miyiz? Tm insanlar bu deiik yollardan ayn Tanrya m ularlar? En son ve en can alc soru: Dinlerde evrensel deerlerden sz edilebilir mi? Dinler yzyllardr evrensellik iddialaryla giriyorlar tarih sahnesine. Her mmin kendi dininin en doru, evrensel din olduuna inanyor. te Mani de yine bir eit evrensel din olduu iddiasn tayan Hristiyanlktan iki yzyl sonra balar yolculuuna. Her insann iinde Tanrsal bir g vardr. Kimi insanlarda daha barizdir, ortaya kar o g. Mani hayatnn ilk on iki yln Ak Giysililer adl tarikatn ierinde geirdikten sonra kefetti iindeki Tanrsal gc. Belki de iinde bulunduu tarikat, bu tarikatn sama kurallar retti ona iindeki sesi dinlemeyi. Her yeni oluumun arkasnda bir dizi isyan vardr. Mani de isyan etti Ak Giysililere ve onlarn inadna belki de kendisine, hayat uruna feda edebilecei deerler yaratt. Mani iindeki sesi duyduktan ya da kendi tabiriyle ikizim dedii Parakletosla karlatktan sonra on iki yl daha kald Ak Giysililer arasnda. Bundan sonra onun iin retilerini tm insanla yaymaya alt zorlu bir sre balad. Mani, retisinde insanlar arasndaki snflamalara, paralanmalara ve savalara isyan ediyordu bir bakma. En ok da insanlarn savalarnda dini dedikleri deerleri kullanmalar yaralyordu Maniyi. Her halkn yasa bildii, Tanrnn emri dedii adetleri vardr. Peki, Tanrnn emri her halk iin farkl mdr? Gerek
u ki Tanrnn buyruu hakknda, Tanr hakknda, ad, grnts, vasflar hakknda hibir bilgimiz yok. Tanrnn bir ad olsa bizim kelimelerimizle yazlamaz, bizim azmzla sylenemezdi diyerek belirtiyor insanlara kzgnln. Onun retisinin temelinde Tanrsal aydnlk ve karanlk iki rakip olarak duruyordu. Bu ikisinin mcadelesinde aydnln bir ksm karanln iinde tutsak kalmt. Herhangi bir can ldrmek hatta bir meyveyi dalndan koparmak bile Tanrsal maddeye zarar verip aydnln tutsakln daha da uzatyordu. O, aydnln esaretine son vermek istiyordu. Bunun iin tm insanlarn ilerindeki aa karmalar gerekir. Bu da ancak insanlarn birbirlerinin kalplerinde parlayan grmeleriyle mmkndr. O, tm dinleri tm insanlar kucaklyor aslnda. nyargsz bir bak asyla hepsinin ilerinde parlayan gryor nce. O kendisinin hem tm dinlerden olduunu sylyor hem de hi birinden. Ve adeta insanlarn bir dine, bir airete ait olma ihtiyacyla alay ediyor. nsanlarn yzyllk kandrlmln yzlerine vuruyor ve onlara diyor ki: ''Her inantaki her dncedeki kl z bulup artklar atmay renin. Benim yoluma girenler ister Ahuda-Mazda'ya, ister Mitra'ya, ister sa'ya, ister Buda'ya yakarsn. Kuracam mabetlere herkes kendi dualaryla gelsin...'' Mani dnceleri uruna lyor Tarih sahnesine kp, syleyeceklerini syleyip Mani gibi dnceleri uruna len pek ok kii var belki; ama Mani'nin hogrl, kucaklamac yaklam tm insanl adeta tek bir rkasna kucaklamas kendine zgdr. Onun retisi tm insanl karde kabul eder, tm dinlerin aslnda ayn eyi anlatmaya altklarn vurgular. Anlatlan gerekler ayndr belki; ama yntemler farkl olunca ortaya savalar, gerilimler kar. Mani'nin retisi savalarn tesinde, gerilimlerin tesindedir. Ve en acs onun retisi insanln tesinde kalmtr...
sedacalisir84@hotmail.com
71
Deneme: SIDDHARTHA Nur Betl GEM Brahmann yakkl olu Siddhartha; bilgelerin syleilerine katlan, dostu Govindayla sylei sanatn, varlnn derinliklerinde Atman duymay talim eden, o yok edilemez varl arayan gen. Siddhartha bilmeye, renmeye susam, babasnn onunla gurur duyaca, gelecein byk bir bilgesi olaca gzyle bakt bir delikanlyd. Needen, hazdan uzak yayordu. Dnceler, ruh tedirginlii geliyordu. Annesinin, babasnn, dostu Govindann sevgisi ona yetmiyordu, onu mutlu klmyordu. Akl bu kadarla yetinmek istemiyordu. Gnlndeki al susuzluu gidermek istiyordu. inde bulunduu durumdan memnun deildi. Babasn noksansz bir insan olarak gryordu. Babasnn bile kutsal suyla her gn arndn grnce eliki yayordu. Byle dnceler onu araya gtrecekti. Samanalar, gezgin ilecileri grnce o da bir samana olmak istedi. Ama babasnn msaade etmeyeceini dnmyordu. Babas izin vermeyince bu karara sayg duydu ama hep olmak istiyordu. D dnyayla ilgisi azalnca babas bu duruma ok zld ve izin verdi. Artk Siddharthann bir hedefi bulunuyordu; arnm olmak, aclardan, sevinlerden Samanalar arasna katld. A ve susuz kalarak nefsini ldrd. Ama bir samana olmakla gerei bulamayacan dnyordu. nk en yal samana 60 yandayd ve daha nirvanaya ulaamamt. Bu ekilde devam ederse kendini aldatmaktan baka bir ie yaramayacakt. Bylece gen Siddhartha samanalarn yolunu terk etti. nk kafasndaki sorulara cevap bulamyordu. imdiye kadar rendii her eyin hibir ey bilmedii olduu sonucuna vard. Samanalar arasnda bir sylenti kt. Ulu Gotama denen bir Budann varl. Arkada ile Gotamann yanna gitme karar aldlar. Ama bu ulu kiide de aradn bulamaynca aray yolculuuna devam edecekti. nk kimse retiyle kurtulua kavuamaz. Gen Siddharthann renmek istedii bendi. Kurtulmak istedii bendi. Ama hep kendinden kat, bylece kendiyle ilgili hibir ey bilmeyiinin nedeni kendinden kam olmasyd. Bundan byle kendi kendine retmenlik yapacak, kendinin rencisi olacakt. Kendi gizi
Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi, lahiyat III
ni renecekti. Byle dnmesi onun etrafna, hayata daha iyi bakmasn salad. Arayna devam eden Sddhartha rmaktan karya geerken kaykyla sohbet ediyor ve sonra vedalayor. Kayk gnn birinde yine greceklerini sylyor. Tam ehre girerken gzel bir kadn gryor ve bu kadnn yanna gitmek istiyor. Ama kadn onu bu Samana haliyle beenmiyor, grmek iin parasnn ok olmas gerektiini ve k kyafetli olmasn sylyor. Siddhartha, Kamaladan, gzel kadndan ona sevgi sanatn retmesini istiyor. Kamala parasnn olmas gerektiini sylyor ve onu bir tccarn yanna gnderiyor. Tccarn yannda kalp ok ey reniyor, zengin olup Kamalann yanna gidiyor. Samanalkta ldrd duygular yeniden canlanyor. Zenginliin, g ve kuvvetin, ehvetin tadna varyor. Dnya ve miskinlik Siddharthann iine sinmiti onu yorgun drmt buna ramen ok ey renmiti hayattan. Ticareti, kadnlarla gnl elendirmeyi renmiti, kendini bakalarndan farkl ve stn grmekten vazgememiti. Zenginlerin ruhundaki hastalk yava yava kavryordu onu. Zaman getike yeni yaam da eskimiti. Sddharthann iinde ona yol gsteren ses de susmutu. Dnya, miskinlik onu avucunun iine almt. Grd bir d onu uyard. Kamala Budann retisine katlacan, bahesini ona vereceini sylyordu. Yaamn boa geirmiti ama sadece Kamala onun iin deerliydi. kisi de bitimsiz bir oyun oynayp duruyorlard oyunun ad Samsarayd. Bu oyun yaamak iin gerekli miydi? Hayr, gerekli deildi. Siddhartha oyunun bittiini anlamt. Siddhartha: Govindadan, babasndan, samanalardan bir tccar olmak iin mi ayrlmt. Byle dnrken evini, yaad hayatn terk etti. Kamala gitmesine amad. Byle olacan biliyordu ve Kamala ondan hamileydi. Siddhartha artk lmek istiyordu, yaad hayattan bkmt, bir zamanlar karya getii rmaa geldi. Dncelere dald. Tam lmek isterken gemiten ykselen bir ses iitti: kutsal om szcn ve lmekten vazgeti. Irmaa bakt ve unlar dnd: Delikanllk anda dnme ve meditasyonla ilgileniyordu. Brahman arayp durdu. Atmanda lmszle tapt. Genliinde ileke keilerin peine takld, ormanlarda yaad, a kald, nefsini ldrd. Budann retisiyle gzlerini at. Kamaladan sevme sanatn rendi. Kamaswamiden ticaret
72
sanatn rendi, zengin oldu, nefsine keyif yaatt, yava yava byk bir adamdan bir ocua dnt. Atman benliinde bulmas iin budala birine dnmesi gerekiyordu. Gnah ilemesi yeniden yaamas iin gerekliydi. Siddhartha yllardr ben i ile savap duruyordu. Buna ramen bir sonu alamamt. nk gz kibirden baka bir ey grmyordu. Kendini herkesten bilgili, stn grmt beni kibrin iine sinmiti. O da oru tutarak benini ldrdn sanmt. indeki samanann, rahibin lmesi iin dnyaya almas gerekiyormu, bunu anlad. Yeni yaamn rman kenarnda kayknn yannda geirmek istiyordu. Yreindeki ses ona suyu sevmesini, ondan ayrlmamasn sylyordu. Kayknn yannda kalp ona raklk yapmak istiyordu. Kayk Vasudeva rma dinlemesini, rman her eyi bildiini ve ona reteceini sylyor. Bir grup kei rman karsna geerlerken Budann lmcl hastala yakalandn ve onu ziyarete gittiklerini sylyorlar. Bu ziyaretiler arasnda Kamala da vard. Yannda olu da vard. Yani Sddharthann olu. Olu babasnn yaamn beenmiyordu. Vasudeva Siddharthaya olunu ehre gtrmesini syledi. Ama Siddhartha olunu gndermedi, olunu korumak istiyordu. Kendi yaadklar dnyevi zevkleri onun da yaamasn istemiyordu. Ama olu btn bunlara ramen babasn azarlyordu ve rma, babasnn hayatn terk etti ehre gitti. ocuu olan herkese zeniyordu, alay ettii insanlar ok iyi anlyordu imdi. Irmaa bakt babasnn yzn rmakta grd. Bir zamanlar babas da onun iin byle zlmt. Babasn imdi anlyordu. Irmaa iyice baknca babasnn, kendinin, Kamalann hayatn grd bunlarn hepsi i ie geti ve bir rmak olup akt. Irmaktan dinleme sanatn renmiti, her eyi rendiini dnyordu. Irmakta her eyi gryordu, duyuyordu; hazlar, amalar birbirine karmt. Yllar sonra dostu Govindayla yine karlat. nsann arad eyden baka bir eyi gznn grmediini syledi dostuna. Bir retiye bal olmadn ama ok eyin kendisine retmenlik yaptn da syledi. Bilgeliin anlatlamayacan ancak yaanacan syledi. Artk Siddhartha her eye deer veriyordu. Dostu onun dncelerini artc bulsa da onda Gotamay gryordu. Hi kimseyi bu gne kadar Gotamaya benzetmemiti. Siddhartha baknca onda huzur buluyordu ve kutsallk salyordu onda. Siddhartha glmsyordu tpk Gotama gibi.
Krgz iiri: D LE D ET Esengul BRAYEV eviren: brahim TRKHAN Diin gn geiyordu, gnlk ii yaparak Mutluluu her gn farkl farkl tadarak. Cevizi bir skmaya un ufak etmektydi. Buday ile bura, Sanki el deirmeni gibi tmekteydi. - Ya et yemeini? - Et mi? Etin laf m olur? Diceizim biliir, Etin nasl ineneceini! Byle dediler, Dil, damak ve yanaklar. Bu metihler, Di etini kzdrd iliine kadar. - Ey dil, Sen una hep dikkat et; Dii di yapan, bil ki et! Bundan sonra die deil Bana gsterin saygy. Ben olmasam, Ceviz bir yanda dursun, Kvamnca kartramaz kayganay htiyarlk m oldu, Yoksa kurtlar m oydu, Velhasl, dilerin bitti grevi. Derdin tamam, Oldu di etinin devi. Kraym derken bir ceviz stnde kald kanl iz! Sonra, getirdiler bir tas dvmeyi O, ncekinden de beter actt gvdeyi. Dn syrmaya balad ekmein Uramaz oldu yanna, orba trnden baka yemein. nce biraz kzard Sonra bzlp ufald. Artk koca azda, aresiz- yalnz o kald. Kemirip yassltr g bela Hepsi bir yana Bir inem doranm et olsa da. Temsilin gizli dersini almak gerektir; Baz Di etleri iin Eldeki altnn kymeti yok sz Ne kadar da gerektir! 73
ESK ARAP PAGANZM Eyyp TANRIVERD eyyuptanriverdi@hotmail.com Arap paganl tarihi, paradoksal bir ekilde Arap yarmadasnda paganl sona erdiren slam dininin ekillendirdii kltr ortamnda yazld. slamdan sonra toplumun deer yarglar yeni dinin normlar ile yeni batan dzenlendi. Bu dzenleme iinde paganla ait inan ve uygulamalar esastan tasfiye edildi. Paganlk, yeni toplumun deer yarglarna gre toplumsal bir zafiyet konumuna dt. Dier taraftan yeni dinin hareketlilii, kltrel bir ina alan da amt. Paganlk bu ina alan iinde dahi davran ve tutum olarak entelektel bir zafiyetten baka bir ey ifade etmiyordu. Din meneli bir hareketlilik ile gelien kltrel srete bilhassa filoloji, bilginin derlenmesi alann amt. En nemlisi filoloji bu alann erevesine snrsz denebilecek bir genilik salamt. Bilgi kapsamna giren malzemeye ynelik tepkisel reaksiyonlar bu sayede gelimedi. te bu ortamda yeni dini yani slam benimseyen ve temsil eden otoritenin coraf, siyas ve kltrel adan en gl dnemlerinde Kufeli hadis bilgini, tarihi ve soy bilimci bnul-Kelb (.204/819 veya 206/821),1 Arap paganl hakknda Kitbul-asnm adyla bu gn yegane kabul edilen bir monografi kaleme ald.2 Hatta bu eser, XII.yzyla kadar bir bilgi kayna olarak filoloji ekollerince kesintisiz bir ekilde takip edildi. Kukusuz Arap paganizmi, temel dintarih meseleler ile ilgili olmak itibariyle eitli ynleriyle slamn din ve tarih metinlerine yansmtr. bnul-Kelb ise konu hakknda mstakil bir szl tarih derlemesi ortaya koymutur. Daha sonra ise el-Chiz (.255/868) Kitbul-asnm ve onu mteakiben Eb Zeyd elBelh (.340/951) er-Redd al ibdetil-asnm
bnul-Kelb hakknda bilgi iin bkz. Brockelmann, Kelb, A, VI, 549-550; Sleyman Tlc, Kelb, Him b. Muhammed, DA, XXV, Ankara 2002, 204205. 2 Eser Ahmed Zeki Paa tarafndan 1914te Kahirede yaynland. Bu nerin metin ksm Rosa KlinkeRosenberger tarafndan Almanca evirisiyle 1941de Leipzigde yaynland. Eserin Trke evirisi Putlar Kitab adyla Beyza (Dngen) Bilgin tarafndan yapld. Bu eviri, Arapa metin ile beraber 1969da Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi yayn olarak neredildi. Bu eviri, notlarla beraber 2003te Pnar yaynlarnca yeniden neredildi. Bu yaz bu neir esas alnarak oluturulmutur.
1
adl eserlerini Arap paganlna hasrettiler. Bu iki kitabn sadece ad bilinmektedir. Titiz bir mnekkit olan bnul-Kelbnin eseri genel olarak dzenli bir yaklamn eseridir. Hacmi kktr. Bununla beraber eserde baz danklklar mevcuttur. Bu durum belki de szl malzemenin tabiatndan kaynaklanmaktadr. Yine de bu durum, onun konu hakknda ortaya koyduu btncl erevenin mkemmelliini fark etmemize hibir ekilde engel oluturmaz. Arap kltrnde paganizmin iptidai ekillerine dair alglar bir ynyle kadim alar, yani Hazreti Adem sonras paganizmin en iptida zuhuru, bir ynyle de cahiliye a Arap paganizmi ile ilgilidir. bnul-Kelb her iki cihete ynelik izahlara yer vermitir. bn Abbsa dayandrlan bir ifadeye gre Hazreti Adem ldkten sonra Hazreti itin oullar onu Hindistanda yeryzne ilk ayak bast yer olan Nevz danda bir maaraya gmmlerdi. Belirli zamanlarda yaptklar ziyaretlerle de onu anyorlard. Kbil nesli ise bu ihtifallere katlamyordu. Bunlardan biri buna karlk bir put yaparak kendi topluluuna takdim etti. Bylece paganizmin ilk ekli ortaya km oldu. Konunun baka bir izahnda Kuranda adlar put olarak geen (Nuh, 71/23) Vedd, Suv, Yegs, Yak ve Nesr adl kimseler aslnda iyiliksever rnek insanlar olarak tasvir edilmektedir. nsanlar onlar ok seviyordu, onlara sayg gsteriyordu. Onlar ldkten sonra ise insanlar kendilerini ok sevdii iin onlarn suretlerini yaptlar. Sonra bu sevgi ve sayg temsili olarak sz konusu suretlere yneldi. Bu tutum ise mteakip nesiller ile tapnma biimi ald.3 Cahiliye a Arap paganizminin balangc sadedinde ise bnul-Kelb iki aklamaya yer vermitir. Bunlardan ilki kutlu bir amaca bal bir uygulamann zamanla deformesi eklindedir. Bu da Hazreti Adem sonras paganizmin balangcna dair aklama ile paralellik gstermektedir. Buna gre Mekkeye yerleen Hazreti smail nesli zamanla Mekke dna yaptklar seyahatler esnasnda Kabenin kutsallndan mahrum kalmamak iin Kabeyi temsilen yanlarna aldklar bir ta araclyla ibadetlerini yapmaya koyuldular. Bu tutum zamanla paganizme dnt. Eski dine ait
3
bn al Kalb, Putlar Kitab, ev. Beyza (Dngen) Bilgin, Pnar yaynlar, 2003, 68-70.
74
kimi ibadet ekilleri ile paganlk ritelleri zaman iinde birbirine kattrld, yan yana yaamaya devam etti.1 kinci aklamaya gre ise Hazreti smailin dinini ilk defa deitiren kii Gney Arabistan kkenli Huza kabilesinin reisi Amr b. Luhaydr. Buna gre Amr b. Luhay, smailoullar ile ittifak yaparak Mekkenin asl yerlileri olan Curhum kabilesini buradan srer ve Mekke ynetimini ele geirir. Mekke hakimi kabile reisi bir ara ar bir hastala yakalanr, tedavi iin Suriye topraklarndaki Belkda bulunan bir kaplcaya gider ve bu ekilde salna kavuur. Amr b. Luhay, Belkda paganlk ile tanr.2 Bu tanklk, Mekkenin paganlk yolundaki ilk admdr. Buna gre Belkdan nakledilen ilk putlar zamanla byk bir art gsterecek olan putlarn Arap yarmadasndaki ilk numuneleridir. Bu putlar Vedd, Suv, Yegs, Yak ve Nesrdir. Kimi rivayetlerde Hubel de bunlara katlr. Bu putlar araclyla paganizm Mekke zerinden btn yarmadaya yaylacakt. Amr b. Luhay eksenli baka bir anlat konuya daha gizemli bir yorum yapar. Buna gre Amr b. Luhay, kabile reisi, Mekke mabedinin koruyucusu ve ayn zamanda khindir, cinlerle irtibat hlindedir. Eb Summe adl cini, ona Cidde kysna gidip orada bulunan putlar Tihmeye getirmesini ve insanlar ona tapmaya davet etmesini emreder. Amr b. Luhay da cinin emirlerini yerine getirir.3 Arap paganizminin menei ve balangcna dair izahlar bu tr efsane karm anlatlar ve kimi mantksal yorumlardan ibarettir. slama yakn cahiliye anda ise paganizmin Arap kabile hayatna hakim olduu bilinmektedir. Konunun aydnlk sayfas da budur. slamdan sonraki iki asr iinde kadim alar ile cahiliye dnemi Arap pagan tapnaklarna dair bnulKelbnin tespit ettiklerine gre bir liste oluturmak mmkndr. Bu listede yer alan tapnaklar ve putlar iki grupta mtalaa edilebilir. Bu tasnifte Amr b. Luhayin Arap yarmadasna soktuu belirtilen putlara birinci grubu oluturur. Bilhassa slam dininin kendileriyle yzlemesi dolaysyla durumlar daha ak bir ekilde takip edilebilen altnc yzyln sonlar ile yedinci yzyln balarnda nfuzlu olan tapnaklar ve putlar ise ikinci grup olarak ele alnabilir.
1 2
Birinci grupta yer alan Vedd, Suv, Yegs, Yak ve Nesr, esas olarak Nuh kavminin putlar olarak tantlmtr. Bu be putun Nuh kavmi tarafndan ilah olarak kutsandna Kuranda iaret edilmektedir.4 fade edildii zere bunlar, Amr b. Luhay tarafndan Arap yarmadasna sokulan ve Arap toplumuna tantlarak benimsetilen putlardr.5 Vedd, masals bir anlatm ile Amr b. Luhay tarafndan Tihmeye nakledildii belirtilen puttur. Vedd, giyinik vaziyette kl ve yay kuanm, elinde bir karg, nnde deri bir sadak bulunan uzun boylu bir erkek heykeli idi. Sonra bunu Avf b. Uzre teslim alarak Dmetulcendele dikmiti. Bylece bu aile, Veddin koruyucu ailesi oldu. Avf, kendi oluna da Abdu Vedd adn koymutu. Bu isim bundan sonra Araplarca kullanlmaya balamtr. Anlatldna gre bu put tapnakla birlikte Tebk seferinde Hlid b. Velid tarafndan imha edilmitir. Suv, Medine yaknlarnda Yenb blgesinde Ruht adl yrede bulunuyordu. Bu da Amr b. Luhay tarafndan Mudar kabilesine verilmiti. Bu blgedeki kabileler buna tapyordu. Koruyuculuunu Lihyn kabilesi yapmaktayd. Yegs, Amr b. Luhay tarafndan Yemenli Mezhic kabilesine verilen puttur. Yemende Mezhic adl tepede idi. Mezhic ve dier komu kabilelerce kutsanyordu. Yak, Sanada Mekke istikametinde iki gnlk mesafede Hayvn adl kyde bulunuyordu. Hamdn kabilesi ile Yemenli dier komu kabileler buna tapyordu. Nesr, Balha adl blgede idi. Himyerlilerin tanrsdr. Amr b. Luhay tarafndan onlara verilmitir. Yemenli Himyerlilerin dier bir tapna ise Rimdr. Bu ise Irak dn Tubbann maiyetinde bulunan iki Yahudi hahamn talebi zerine yklmt.6 Altnc yzyln sonlar ile yedinci yzyln balarnda mevcut nfuzlu Arap pagan tapnaklar ve bunlar etrafnda gelien tapnma
Dediler ki tanrlarnz brakmayn: Veddi, Suv, Yegsu Yeku ve Nesri brakmayn! Nuh, 71/23. 5 Burada bunlar hakknda tespit edilen bilgiler iin bkz. Putlar Kitab, 42-43, 71-74. 6 Putlar Kitab, 43-44.
4
Putlar Kitab, 40-41. Putlar Kitab, 41-42. 3 Putlar Kitab, 71.
75
tutumlar daha belirgin bir ekilde cemiyet hayatna aksetmitir. Bilhassa Kabe ile balantl bir saygnlk kazandrlan tapnaklarn etkisi yaygn olmutur. Bunlar gl ve kalabalk kabilelerin tapnaklar izlemitir. bnulKelbnin listesinde Ment, Lt ve Uzz en ok dikkat eken tapnaklardr. sf ve Nile, Hubel, Ruz, Zul-halsa, Fals, Menf, Sad, Zulkaffeyn, Zu-er, el-Ukaysir, Nuhm, im, Umynis listede yer alan dier putlardr.1 Nfuzu pek ok Arap kabilesine yaylarak Arap toplumunun milli ilahlar niteliinde olan Ment, Lt ve Uzz gibi tapnaklarn yan sra pek ok mahalli tapnan varlna da iaret edilmelidir. Haddizatnda yerel tapnaklarn, kabilelerin gndelik toplumsal hayatnda genel tapnaklarn nfuzunun srekliliini salayan kurumlar olarak hizmet ettiini syleyebiliriz. Genel ve yerel tapnaklarn dnda Kabede ok sayda kutsiyet atfedilen put mevcut idi. Zaten Mekkede kiisel putlar ihdas etme deti hkm srmekteydi. Kiisel tapnak veya put edinmenin yan sra Kabeye veya dier tapnaklarn yanna bilhassa ekilli talar dikme deti de cari idi. Dikili talara el-ensb, heykel eklinde olanlara ise sanem oulu: elasnm veya vesen oulu el-evsn deniliyordu. Baka bir gre gre tahtadan veya bir madenden yaplanlara sanem tatan olanlara vesen denilmekteydi. Bunlara yaplan tavaf ed-devr kavram ile ifade edilmekteydi. Hemen unu da belirtelim: Szgelimi Ment, Lt ve Uzz aslnda ilah olarak sembolize edilen kayalardan ibarettir. Bu kayalar ilahn kutsal mahallidir. zerine yap ina edilerek tapnak hli almtr. Kabileler bu tapnaklarn himayesini deruhte etmilerdir. Grevli bekileri vard. Kurban kesim ve hediye sunak yerleri vard. Ment, Araplarn cahiliye andaki en kadim ilahesi saylmaktadr. Ment, siyah bir kayadan ibarettir. Mekke ile Medine arasnda elMuallal blgesinde Kudaydde sahilde dikiliydi. Araplar buna nispetle ocuklarna Abdu Ment ve Zeydu Ment gibi isimler takyorlard. Bilhassa Mekke, Medine ve bu blgelerde meskun kabileler olmak zere btn Araplarca kutsanyordu. Mentn en gzde kabilesi Evs ve
Sz edilen bu putlar hakknda burada verilen bilgiler esas olarak bnul-Kelbnin Putlar Kitabndan (ss. 39-76) derlenmitir.
1
Hazrectir. Hicretin sekizinci ylnda Hazreti Ali tarafndan yklmtr.2 Menttan sonra gelen ilhe, Tifte Vecc vadisinde bulunan Lttr. Lt, tapnan iinde drt keli, nakl beyaz bir kaya parasndan ibaret idi. Koruyucular Sakf kabilesinin Attb b. Mlik boyu idi. Zeydul-Lt ve TeymulLt gibi isimler ona nispetle kullanlmaktayd. Lt tapna da btn Araplarca itibar gryordu. Mugre b. ube tarafndan yaklmtr.3 Sakfliler bunun imhasn panik ve endie iinde izlemilerdi. Uzz, ilk ikisinden yani Ment ve Lttan sonra ihdas edilen bir ilahedir. Mekke Irak yolunun Mekke knda Hurz vadisinde Sukm adl dada idi. Zlim b. Esed tarafndan ihdas edilmitir. Koruyuculuunu Suleym kabilesi yapyordu. Kurban kesme meydanna Gabgb denilmitir. Kurey kabilesinin en byk ilahesidir. Bunun kutsiyeti, Ment ve Lttan ok stn idi. Bir ifadeye gre Ment ve Lt, Uzznn kzlar olarak kabul edilmekteydi. Amr b. Luhay tarafndan getirildii belirtilen be put dahi Uzznn gerisinde kalyordu. Bulunduu blge dahi bylece Kabenin kutsiyet alanna dahil edilmiti. Abdul-Uzz ismi ona nispetledir. Hirede bulunan Lahmlerin, esir tuttuklar insanlar Uzzya kurban ettikleri sylenmektedir. Tapnak, Hlid b. Velid tarafndan yklm, put imha edilmi, aalar da kesilmitir. Bunun imhas ile ilgili bn Abbsa dayandrlan anlatma gre Hlid b. Velid, dii bir eytan olarak tasvir edilen Uzznn mekn olan hurma aacn peygamberin emriyle birer birer keser. nc aac kesmeye gittiinde bir cad ile karlar. Bir kl darbesi sonrasnda cad kmr olur. Hlid daha sonra nc aac keser. Sonra da Uzznn bekisi Dubeyye b. Haramyi ldrr.4 sf ve Nile, insan eklinde iki heykeldir. Halk muhayyilesinde bunlara dair efsaneler olumutur. Buna gre ikisi de aslnda Curhum kabilesinin birer ferdidir. Yal olu sf, Zeyd kz Nileye ak olmutu. Bir hac mevsiminde kabileleriyle beraber bunlar da hac ibadeti iin Mekkeye varrlar. Ne var ki onlar ak ibadet sayarlar, gece vakti Kabede enaat ederler.
2
Putlar Kitab, 44-46, Fr. Buhl, Ment, A, VII, 702703. 3 Putlar Kitab, 46-47, Fr.Buhl, Lt, A, VII, 18-19; Tevfik Fehd, Lt, DA, XXVII, Ankara 2003, 107-108. 4 Putlar Kitab, 47-53, Fr.Buhl, Uzz, A, XIII, 96-97.
76
Byle olunca Kabe onlara gazap eder. ylece ta kesilirler. Ertesi sabah insanlar bu duruma tank olurlar. bretlik olmak zere durduklar yerde braklrlar. Aradan uzun zaman getiinde Mekkenin en kudretli kabileleri olan Huza ve Kurey iin sf bir tanr, Nile bir tanra olmutur. Byle olunca Kabeye hac ibadeti iin giden btn Araplar onlar ilah olarak kutsamaya balar. Biri Kabenin yannda, dieri Zemzem kuyusunun yaknnda idi. Kurey dierini de Kabenin yanna nakletmi. Bir rivayete gre ise bunlar nce Saf ve Merve tepelerine konulmu, daha sonra Amr b. Luhayin emriyle tanr mertebesine karlmlard. sf ve Nile, Arap kltrnde ta kesme motifinin en nemli rneidir.1 Mekkelilerin Kabedeki yce ilahlar ise Hubel idi. Huzeyme b. Mudrika tarafndan dikilmitir. Buna gre Hubel, Kinne kabilesinin tanrsyd. Amr b. Luhay tarafndan Kabeye getirildii de sylenmitir. Krmz akikten yaplm bir insan heykeli idi. Sa kolu krlmt. Kureyliler ona altn bir kol uydurmulard. Mekkenin fethi ile dier putlarla beraber Kabeden karlarak imha edilmitir.2 Zul-halsa, zerine ta eklinde desenler oyulmu beyaz bir tatan ibaret idi. Mekke ile Yemen arasnda yedi gnlk mesafede Tablede bulunuyordu. Koruyucusu Bhile kabilesinin Umme oullar boyu idi. Cerr b. Abdullh tarafndan yklmtr. Bhile ve Hasam bunun imhasna kar koymu, atmada kar koyanlardan yzden fazla kii hayatn kaybetmiti. Bhilenin yan sra Becle, Hasam, Sert Ezdleri ve Havzin gibi Yemen meneli kabilelerce sayg gsterilmekte idi.3 Ruz, Reba kabilesinin tapnadr. slamdan sonra el-Mustevgir lakabyla bilinen Amr b. Reba tarafndan yklmtr. Fals, Tayy kabilesinin tanrsdr. Bunlara ait blgede Ec danda insana eklini andran krmz bir ta parasdr. Bunun koruyucular Bevln boyu, son bekisi Sayf adnda biri idi. Hazreti Ali tarafndan yklmtr. Menf da Kureyin putlarndan biridir. bnul-Kelb bunun nerede olduunu tespit edemediini syler.
Putlar Kitab, 42, 54, sf, A, V/2, 1066. Putlar Kitab, 53; Hbel, A, V/1, 626. mer Faruk Harman, Hbel, DA, XVIII, stanbul 1998, 444-445. 3 Putlar Kitab, 58-60, 66-67.
2 1
Sad, Kinne kabilesine mensup Mlik ve Milkn boylarnn putuydu. Cidde kysnda idi. Uzun bir kayadan ibaretti. Zul-kaffeyn, Devs kabilesinin putudur. Bu da et-Tufeyl b. Amr ed-Devs tarafndan imha edilmitir. Zu-er, Ezd kabilesinden el-Hris b. Yekur oullarnn putu idi. el-Ukaysir, Kuda, Lahm, Cuzm, mile ve Gatafnn putuydu. Suriye blgesinde idi. Nuhm, Muzeyn kabilesinin putu idi. Onlar buna nispetle ocuklarna Abd Nuhm ismini takarlard. Koruyucular Muzeyne kabilesinden Add oullar idi. Mslman olan son bekisi Huz b. Abdu Nuhm tarafndan yklmtr.4 im, Sert Ezdlerinin putudur. Suayr, Anaza kabilesinin putudur. Umynis, Havln kabilesinin putudur. Havln blgesinde idi. Kurban kesimi, tapnaklar etrafnda ekillenen mhim bir toplumsal din eilimdir. Belirli tapnaklarn sunak yerleri vard ve burada kurbanlar kesilmekte idi. Ayrca tapnak ilah adna hediye takdimi de toplumsal bir tutum hlini alm bulunuyordu. Nfuzu yaygn olan ilahlar adna yemin edilmekteydi. Yine bunlarn adnn abd n eki ile ocuklara taklmas tapnaklarn toplumsal hayata etkilerinden biridir. Bilhassa yolculuk, ticaret, evlenme, anlamazlk, diyet, defin, nesep ve sair nemli saylan hususlarda tapnaklarn ve putlarn rzas eklinde bir fal uygulamas Araplar arasnda yaygn idi. Kabede Hubelin yedi tane fal oku vard. Zul-halsa tapnanda da fal okunun mevcudiyeti bilinmektedir. Tapnaklarn birok adan Arap iirine yansd da grlmektedir. Bilhassa yemin deyimleri, ihtifaller ve eitli alardan yaplan tasvirler bu konuda bilgi kayna nitelii tamaktadr. Dinsel hayat, Arap kabileleri asndan ayn zamanda siyas ve ekonomik bir potansiyel oluturuyordu. Bu da bir anlamda tapnaklar tarafndan temsil edilmekteydi. Gl bir tapnaa sahip olmak bir kabile iin itibar ve g kayna idi. Tapnaklar ve tanrlar etrafnda oluan balayc geleneklerin kiisel karlar ile att durumlara da rastlanmaktadr. Bu gibi vakalar slam dnemi yazarlar tarafndan cahiliye a
4
Putlar Kitab, 62.
77
tapnma tutumlarnn traji-komik tasvir rnekleri olarak aktarlmtr.
durumunu
ALFABEMZ HAKKINDA BAZI MLAHAZALAR* Necib ASIM eviri-yaz: Eyyp TANRIVERD** Alfabe risalelerimizde grlen: tertibi btn Alfabelerin asl olan Fenik veya Aram Alfabe tertibinde deildir. Hurf- Arabiyye, hurf- ebcediyye diye maruf olan harflerdir yani alfabedir. Bunlar imdiki tertibi zere deil idi. Bu tertip, Nasr bin sm ve Yahy bin Yamer el-Udvnnindir. Abdulmelik bin Mervn zamannda yazy slha ve harekt ile hurufu birbirinden temyiz etmeye balanld vakit, bu iki zat tarafndan bu tertip kabul edilmiti. Ondan mukaddem Sryan ve bran tertibi zere idi ki ebced-hevvez tertibidir.4 Sonra arz- Arabyi tasnif eden mam Hall Kitbul-ayn adl lgatinde harfleri mehric-i hurfa gre yle sraya koymutu: Nasr bin sm ve Yahy bin Yamerin tertibini Muhammed bin Ahmed el-Ezher etTehzb adl kamusunda kabul etmi ve o suretle taammm eylemitir. Bu tertipte zaten eklen baka benzeri olmayan ve btn alfabelerde bata bulunan ( elif)e bata bir mevki tahsis edildii gibi, de mevki-i trhsi olan ikincilikte braklm ve fakat bundan sonra ekilce birbirine benzeyen harfler takm takm sralanmtr. Hatta bu tertip ve srada ve fakat ikinci derecede olarak mehric-i hurfa da riayet gsterilmitir. te bu suretle ( elif)ten sonra gelen harfi bata olmak zere mabihleri yanna alnarak: , , takm; den sonra gelen ile de mabihleri birletirilerek , , takm, den sonra gelen ile de ve bunlara eklen pek benzeyen dier iki harf birletirilerek , , , takm tekil edilmi ve bundan sonra takmlarn tertibinde artk kdem- trh de ihmal edilerek mehric-i hurfun yaknlna ehemmiyet
zgn knye: Necib Asm, Elifbmz Hakknda Baz Mlhazalar, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, sene 1, say 2, Mays 1332 (Mays-Haziran 1916), Matbaa-i Amire, stanbul. ** Dr., Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi, Arap Dili ve Belgat, eyyuptanriverdi@hotmail.com 4 Mustaf Sdk er-Rfi, Trh dbil-Arab, c. 1, s. 101. 5 Megribede u tertibi kabul etmilerdir: [Naim ve mer Rza beyefendilere arz- krn eylerim].
*
el-Melikud-dilll yani akn prens lakapl Kinde kabilesi reisi eski Arap iirinin stad mruulkays, Esed kabilesince ldrlen babasnn intikamn almak konusunda Zulhalsann onayn almak zere defa fal oklarn eker. Bunun onay, yasak ve mhlet eklinde belirlenmi fal oku vard. nde de yasak knca akn prens sinirlenir ve oklar paralayarak Zul-halsann yzne arpar. yle der: Senin baban katledilmi olsayd, bana yasak koymazdn. Bu olay, Zulhalsann itibarn temelinden sarsar. Baka bir anlatma gre bu kii babas katledilmi bir Arap olarak gemektedir.1 Benzer baka bir rnek yledir: Kinne boylarndan bir bedev bir gn deve srsn muhtemelen bereket beklentisiyle Sad tapnana gtrr. Develer zeri kurban kanlaryla bulanm bu uzun kaya tanrdan rkerek karlar. Bedev Arap develerini rktt iin Sada aka tepki gstermekten ekinmez.2 Bununla ilgili bir rnek daha gsterelim: Tayy kabilesine ait Fals tapna Kabe gibi bir dokunulmazlk alanna sahipti. Szgelimi ald deve srs ile Falsa snan bir haramiye bile dokunulmazd, stelik sr de ona braklrd. Bunun son bekisi Sayf bir gn Kelbli bir kadnn devesini alp gtrr. Bu kadn da eraftan Mlik b. Kulsmun himayesinde idi. Kadn durumu hemen Mlike bildirir. Mlik de gider. Kutsiyet ve dokunulmazlk uygulamasna aldrmadan Falsn yannda Sayfnin elinden deveyi alr ve kadna iade eder. Tesadfen Arap cmertliinin darb- meseli olan Adiy b. Htim de o gn Falsa kurban takdimi yapmaktadr. Adiy kendi kendine telalanr, ayn gn Mlikin bana bir felaketin gelecei endiesine kaplr. Aradan gnler geer ancak olaan d bir gelime olmaz. Durumu takip eden Adiy ise paganl brakarak Hristiyan olur, slamn geliiyle de Mslman olur.3
1 2
Putlar Kitab, 66-67, 59. Putlar Kitab, 60-61. 3 Putlar Kitab, 75-76.
78
verilmi, sese ye yakn olan bata olduu hlde , , , , , takm vcuda getirilmitir. Talimi kolaylatrmak iin alfabeye bylece mantk bir tertip verildikten sonra her harf, harite birer eye benzetilerek ekillerinin hfz kolaylatrlmtr. Mesela ben ocuk iken bana harflerin neye benzedikleri ylece retilmiti: ( elif) ubuk gibice; beli erice; ona benzer; ona bezer; deve boyunlu ( eklinin cemel lafz- Fenk veya Arabsinden alnd da bilinirmi); deve dudakl; ona benzer; orak gibi; ona benzer; dili; ona benzer; badem gzl; ona benzer; tek kollu; ona benzer; az ak; ona benzer; kuzu bal; koyun bal; (elimizdeki suparede ekli byle idi ve galiba bundan dolay olmal ki bunu bir eye benzetemeyerek eri br demilerdi); evgan gibi; omak gibi; anak gibi; iki gzl; ba erice; sitil kulpu. Bylece harfler bir kere birer eye benzetildii gibi, bir de ( elif)te yok; altnda bir nokta; stnde iki nokta; stnde nokta; karnnda bir nokta; de yok; il-hirihi diye hangi harflerin noktasz ve hangilerinin nereleri noktal olduu gsterilir idi. Bundan sonraki dersi ne okutan bilir idi, ne de ben anlyor idim. Ho bundan evvel okunan iki ders de anlalmyor; ezberden geilirdi ya! Fakat Elif gs enni, Elif gisa inni, Elif gtr nnnn yllar geip farkna vardktan sonra, bunlarn ne demek olduklarn okutanlardan sordum. Hi birisinden bir cevap alamadm. nk maksadn Elif iki stn en, Elif iki esre in, Elif iki tr n olduunu bilen kalmam idi. Filvaki dilimizde bugn stn kelimesi hl yayor ise de esre ve tr, kim bilir ne zamandan beri ortadan kalkmtr. Esrenin asl, astar kelimesinden istidllen st + r olduunu bize Trkiyat rettii gibi, trnn de 466 tarihinde telif olunan Kitb Dvn lugtit-Trk1 adl eserden utru: kubletu kulli eyin; yuklu: ol manga utru keldi, ey: innehu ce bi-kublet diye ettii tariften kar manasna olduunu reniyoruz. Demek ki Hoca Nasrettin merhumun Oullarnzn adn Eyp koymaynz, kullanla kullanla ip olur dedii gibi iki stn, iki esre, iki tr de kullanla kullanla ne olduu bilinmez bir hle gelmiler. Nitekim Eyp ad da avam dilinde Eyip olmutur. ocukluuma ait u hatray burada yazmaktan maksadm, krin-i kirmdan pek
Yine bu kitapta: asra harfun ve manhu tahte ve asra: ... dne diye kaydediyor, c. 1, s. 113.
1
aznn u usl- talmi grdkleri ve pek ounun bilmedikleri cihetle trhi-i talmimizde kim bilir ka asr hkm sren u usuln ylece tarihe geecek surette tespitini temin etmek ve u esre kelimesine nazaran bu usuln, belki de Osmanllktan evvel meydana konulduuna iaretle mverrihlerimizin bu mesele hakknda nazar- dikkatini celp eylemektir. Filvaki imdiye kadar grlebilen Osmanl srnda esrenin aa manasnda kullanldna tesadf edilmediinden harekelere, byle Trke birer karlk bulunmas hkmet-i Osmniyyenin teesssnden evvel olmak iktiza eder. imdi asl mevzuumuza gelelim. Malmdur ki bugn meden milletlerin kullandklar alfabelerin hepsi Fenike alfabesinden alnmtr. Fakat her eyde olduu gibi alfabe hususunda da ark ile Garp birbirinden ayrlmtr. ark, eski tarzn muhafaza etmi, sadan sola yazyor. Garp, ilk nce sadan sola yazm, sonra kolaylk iin aykr dekor; strangelo usulne mracaat etmi, nihayet pek tabi olarak soldan saa yazmakta karar klm. ark, lzumunu anlad eksiklikleri noktalarla, harekelerle ikmale uram. Garp, sitelere de birer harf eklinde vcut vererek harekeleri kelimelere sokmu. ark, harflerin kymet-i essiyyelerini korumaya alm. Garpta her millet, harflere kendi dilinde lzum grd seday verdirmi. te bu sebeple ark ile Garp alfabeleri zahirde birbirinden pek ayr bir hle girmiler. Fakat iyice tetkik olunursa, bu gn bile btn alfabelerin bir asldan olduu meydana kar. imdi biz de u iki alfabe manzumesini biraz tetkik edelim. Bu hususta ilk greceimiz ey, harf sralarnn hl iki tarafta ayn olduudur; yani ebced tertibidir. imdi uraya ebced tertibi zere iki alfabeyi de yan yana yazalm da bakalm neler olmu: a: h: o: x : b: i : p: y : c: j : q, r : , z : d: k: s : e : l : t : f: m: u : g: n : v : te ark ve Garpta alfabe tertibinin bir olduunu bize u cetvel pek gzel gsteriyor. u birlik ta ( kelemen) kelimesine kadar temadi ediyor. Ondan sonra nadiren ortada ve ekseriya nihayette bu birlie ayrlk arz oluyor. Bu da her milletin, noksann anlad savtlar eda edecek ekilleri sona ilve etmesinden ileri geliyor. Nasl ki Araplar ( sehaz), (dzig)2 harflerini sonradan ilve etmiler,
2
Kamusta ebced tertibinin ( kelemen)e kadar olan kelimelerinin birer ah ad olduu beyan olunduktan sonra:
79
Acemler de , , , ekillerini mahree kurbiyeti olan harflere ikier nokta daha ilvesiyle araya sokuturmulardr. Biz de , , harflerini ( kef)ten sonraya getirmiiz. imdi Avrupallar harfleri nasl tasarruf etmi, Araplar nasl telakki eylemi, una bir gz gezdirelim. Avrupa birinci harfini isminin bandaki siteye tahsis ile daima A ( )olarak kabul etmi. Arap buna hemze demi: vaz- aslsindeki savt izhar ettirmek iin yan yana iki elif yazm, sonra elif-i memdde demi, stne bir med koymu, olmu; harfinin nnde kymetini kaybetmi; hlasa karma kar bir ey olmu. Avrupa lisanlarnda, Asl Trkede olduu gibi olmadndan bunu da e sitesine tahsis etmi. Biz ise hem hem de (hne), ( kne) gibi kelimelerde e; ( ada) sznde a yerine kullanyoruz. Avrupada iki olmu; i siteye tahsis edilmi; j Almancada smit olmu. Biz de ise bir ekil, iki hizmeti eda ediyor. Avrupa yi f yapm, ortaya bir o ilve eylemi, uya iki ekil vererek birisi ile sit uyu, dieri ile smit v sesini eda etmi. Almanlar vyi f telaffuz ettikleri iin v sitesini ifte w ile eda ediyorlar. Smitelere gelince b (), Rumcada v, dier btn dillerde b ( ;)c, Franszcada , gibi okunduu gibi, sair Avrupa dillerinde de ,, gibi trl trl telaffuz olunuyor; nasl ki bizim ile Arabn si bir olmadna, bir Arap muallimin Trk ocuuna telaffuzu tashih iin Sizin gm! diye mehur ihtar dellet eder. Dier smitelerin her dildeki farklarn burada gstermeye lzum yoktur. Herkes iinin karna bakm, kendi kolayna geleni kabul etmi. Acaba biz de alfabeyi Avrupal gzyle grp ylece telakki edemez miyiz? Bence bu hem mmkn, hem de faydal olacaktr. Burada ben kendi nokta-y nazarm arz edeceim. Bu ite akl erenlerimiz, bir de meseleyi bu yzden tetkike ayan grrler ve kendi nokta-y nazarlarn meydana korlarsa, mesut bir netice elde edileceine phe etmiyorum. te nokta-y nazarm arz ediyor, diyorum ki: Biz de ( elif)e A sitinin hizmetini verelim. veyahut eklini ( b) ve ( ate) gibi kelimelerdeki Aya hasredelim. e sitesine harfinin muhtelif ekillerinden birisini mesela eklini tahsis edelim. Gerek Arapadan aldmz kelimelerBade-zamn ( sehaz) ve ( dzig) harflerine de zaferyab olmalaryla onlara redif eylemekle bu alt hurufa revadif tlk edilir. Kamus, cilt, 1, s. 1073.
deki ve gerekse dilimizde sonradan husule gelen smitesini de iki gzl ile yazalm. harfine hizmet veriyoruz. Grecei hizmete gre kendisine bir almet verelim. Mesel i sitesi yerine kullanlaca zaman: , , - eklinde; yani noktalar yan yana olacana alt alta olsun. ( knmak), (klmak) kelimelerindeki kaln esreyi eda iin , ekillerinde; yani noktasz yazlsn. Almanlarn yut dedikleri j smitesi hizmetini grd zaman ise , suretinde; yani asl eklinde yazlsn. Avrupallar bir o sitesi ibd etmiler. Biz de harfinin birok ekillerinden bir tanesini; mesela eklini o makama tahsis edebiliriz. Avrupallar bir takm smit ve sitler iin birka harfi yan yana getiriyorlar, bir harf gibi telaffuz ediyorlar. Mesela Franszlar yerine ch, yi tch ile; Almanlar yi ch; Rumlar yi mb ile; ve keza oi, ei, eu, ou gibi ifte siteler yapyorlar. Biz de ou sitesini; mesela ifte vv ile eklinde yazabiliriz. Almanlar o harfinin zerine iki nokta koyarak eu; ve unun (ou okunur) stne de iki nokta vaz ile eklini verip Franszcadaki u sitesini elde ediyorlar. Biz de onlar gibi hareket ederek o sitesine tahsis ettiimiz eklin zerine noktaya bedel (alfabemizde noktalarn okluundan ikayet olduundan) bir stn koyar ve ou sitesi iin kullanacamzda yine yle bir iaret kabul ile Franszca eu sitesini elde ederiz. te bu suretle sitelerimizi tamam etmi oluruz. Tekrar arz edeyim; benim bu teklifim Trk aleminde yedi yz seneden beri ak olan u meseleye dair aklmn erdii derecede bir fikir beyanndan ibarettir. Teklif ettiim ekillerin daha gzel ve daha kullanlllarn bulmak pek kolaydr. esas kabul etmektedir. Ben teklifimin u tarzyla Franszca, Rumca, Almanca ibareler yazdm, okunabildi. Bu siteleri bizim gibi yallar okunmas g ve fakat doru telaffuzu matlup olan kelimeleri yazmakta kullanrz. ocuklarmz, torunlarmz tamamyla hurf- imly yazarlar. Bir de her trl tadilt ile kabuln teklif eylediim siteler itiyadmz zere muttasl yazlabilirler. El yazsnda ittisalin lzumunda cihan mttefiktir. Matbaalarda kullanlmas arzu olunan munfasl harflerin vcda getirilmesi iin pek ok kolaylklara malikiz. Hurf- slmiyyenin enva iinde en gzellerini seip bir alfabe vcuda getirmek iin bediiyat mtehassslarnn karar bu ii baa karmaya kfidir. Necib Asm
80
SAF HLET ELEBNN RUBAS Can EN
-Veftnn 50. ylnda (15 Ekim 1958) elebiye rahmet dileyerek Unutma bizi ey yce ir!-
Ruba, Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda kullanlan nazm ekillerinden biridir. Rubanin kelime mns drtl, drde ait, drtle ilgili olup rubailer drt msradan meydana gelirler. Genellikle aaxa eklinde kfiyelenirler, aaaa eklinde kfiyelenen rubaler de vardr ve bunlara musarra ruba ad verilir. Rubaler arzun hezec bahrine ait on ikier ahreb ve ahrem kalplaryla yazlrlar. Yani rubanin kendine has 24 vezni vardr. Rubade tek bir vezin kullanlabilecei gibi her msrada ayr ayr vezinler de kullanlabilir. Genel olarak birinci, ikinci ve drdnc msralar ayn vezinle, nc msra farkl bir vezinle yazlr. nc msran dierlerine gre farkl bir vezinle yazlmas ve kfiyelenmesi ahengi ve mny kuvvetlendirir. Cumhuriyet devrinde bu ekil zelliklerine uymayan rubiler de yazlmtr. Rubalerde genellikle felsef, hikem, ahlk dnceler ilenir. Uzun uzun anlatlabilecek byle konularn drt msraa sdrlmas iirin younluunu ve etkisini artrr, dnceyi daha ilgi ekici bir hle getirir. Bu yzden rubaler yzyllardr sevilerek yazlmakta ve okunmaktadr.1 Rubanin en nemli zellii konunun orijinal bir ekilde ilenebilmesidir: Rubade okuyucu, airin filozof kimlik ve kiiliini sezebilmektedir. Yoksa daha nce bakalar tarafndan birok kez tekrarlanm dnceleri yeniden dile getirmeye almak, airin ruba yazmadaki kabiliyetsizliini, zayfln, fikir retme tembelliini ortaya koyar. Ayrca air, daha nce bilinen bir dnceyi tekrarlam olsa bile bunu kendine zg yeni, orijinal imgeler reterek ortaya koyabilmelidir.2
Ruba ile ilgili bu bilgiler Nurullah etinin Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Ruba adl eserinde zetlenmitir (Hece Yaynlar, Ankara 2004, s. 9-17) 2 etin, a.g.e. s.11
1
Cumhuriyet dneminde ruba yazan irlerimizden birisi saf Hlet elebidir (19071958). saf Hlet 1938 ylnda Cneyd iiri yaymlanana kadar arzla iirler yazmsa da bu tarihten sonra her trl kalptan uzaklam ve kendine zg bir iir iklimi oluturmutur. Veftndan bir ay sonra ise irin ei Nermin elebi(ler) Yeditepe dergisine yaymlanmam drt iirini vermitir. Bu drt iirden klsik kurallara bal rubalerdir.3 Trk iirindeki yerini lsz yazd ve farkl bir imge dnyasna sahip iirleriyle edinen elebinin sonradan neden arza dnd mehuldr. Bu konuda Bilal Krml yle demektedir: mrnn sonlarna doru, tekrar, birka tane de olsa, belirli bir nazm ekline uyan, vezinli kfiyeli iir yazmasnn sebeplerini tam olarak bilemiyoruz. Fakat son zamanlarnda, eine ve baz arkadalarna, iirde yeni baz eyler, bir atlm yapacan sylemitir. Belki de yapaca bu yeni atlmnda, bir zamanlar iddetle kar kt ekil, vezin, kfiye ve baz edeb sanatlara bakn Orhan Veli gibi, deitirecekti. Bu konuda kesin bir ey sylemeyi mmkn klacak herhangi bir bilgiye ulalm deildir. Fakat yazd rubaler ortadadr.4 elebinin rubaye ilgi gsterdii bilinmektedir. elebinin Seme Rubaler adl bir ruba antolojisi ve mer Hayyam adl bir monografisi vardr. Bu eserinde elebi, Hayyamn 400 rubasini Trkeye evirmitir.5 Molla Cmnin Rubaleri adl mhim bir makalesi de vardr.6 Ayrca elebi 1940 ylnda kendisiyle yaplan bir mlkatta rubaler yazdn belirtmitir.7 irin 1940 ylnda rubaler yazdn sylemesi, fakat veftndan sonra sadece rubasinin yaymlanmas bize yazd rubaleri sonradan beenmeyerek imha ettiini ya da veftndan sonra dier rubalerinin kaybolduunu dndrmektedir. Biz, bu yazmzda irin elde bulunan rubasini ekil ve ierik bakmndan tek tek inceleceiz.8
Asaf Hlet elebi, Btn iirleri, Hazrlayan: Selahattin zpalabyklar, YKY, stanbul 2004, s. 88. Yazmzda yapacamz alntlarda vereceimiz sayfa numaralar bu baskdandr. 4 Bilal Krml, saf Hlet elebi, le Yaynlar, stanbul 2000, s. 72 5 Krml, a.g.e. s. 62, 65 6 Baknz: Asaf Hlet elebi, Btn Yazlar, Hazrlayan: Hakan Sazyek, YKY, stanbul 2004, s. 30-33 7 Hikmet Feridun, saf Hlet elebi Kimdir? Yedign, say: 406, Knunuevvel 1940; Btn Yazlar iinde baknz s.540 8 Farsaya ileri derecede hkim olan elebinin Lamelif kitabnn ilk basksnda bu iirin altnda bir de Farsa
3
81
1. Ruba: Anlar Bir aynada bambaka cihanlar grdm Gemi gelecek bir sr cnlar grdm Bazan da zamanlarla geen mrmde Bir asra sarm gibi nlar grdm (s. 88) Bu ruba mef l / me f l / me f ln / f ( - - . / . - - . / . - - - / -) vezniyle yazlmtr. lar grdm redif, -n- zengin kfiye olarak kullanlmtr. ir bu rubasinde bir aynada bambaka cihanlar grdn sylemektedir ki bu msran ala kavumas iin elebinin dier iirlerine de bakmak gerekmektedir. Bu konuda elebi yle demektedir: () Yeni iirlerimden birinin bir yerinde pheye den olursa eski iirlerime bakar, bulur, anlar. nk btn irlerin gerekte tek bir iirleri vardr. Bize ayr ayr sunulanlar o bir tek iirin paralardr.1 Bu adan elebinin iirlerine tekrar baktmzda Ayna iirinde benzer bir kullanmla karlarz: bana aynada bir sret grnd benden bakas bilmem memleket-i inden midir ya mnden mi (s.27) ir aynadaki srete kim olduunu sorar ve onu in padiahnn kz olduunu renir. ir onun aynadan kmasn ister, ona dokunmak istemektedir. Fakat kz menfi cevap verir: bana n padiahnn kz gelemem dedi ancak bir gn hayalin gibi seni de bu aynann iine alp kaybolacam Bu iiri hakknda elebi yle demektedir: Bazen lmn karsnda bile masallarmdaki in Padiahnn kz ortaya kar ve beni
aynalarn iinden geirerek masallarn ok olduu lm diyrlarna gtrr.2 Bu iiri ve irin aklamasn gz nne alarak rubade geen bambaka cihanlarn bir lm lkesi ya da ahiret olduunu syleyebiliriz. Kabil Demirkrann yorumuna gre in padiahnn kz da lm temsil etmektedir.3 ir bu rubasinde veftnn yaklatn hissetmitir. Veftnda sonra rubaleri ile birlikte yaymlanan Ryalar iirinde ayna imgesi yine ortaya kar ve in padiahnn kz iri arr: Aynalar grrm aynalarda ryalar btn baheleri kularyla silinir () Aynalardan beni aran kz bir daha grnd iaret ediyor bitir ryalarn da gel diyor (s. 89) Rubanin ikinci msra hayatn film eridi gibi gznn nnde gemesi deyimini artrmaktadr. ir artk veftnn yaklatndan emin bir hlde mrnn geen gnlerini dnmektedir. ir hayatn dolu dolu yaamtr, onun mrnde bir asra sabilecek kadar geni ve byk olaylar olmutur. Neeli bir mizaca sahip olan elebinin bir asra sabilecek kadar geni olan anlarnn neler olduunu maalesef bilemiyoruz. Bunlar belki keder, belki de nee veren hatralardr. 2. Ruba: Ryalar Her gn grlenler kark bir rya Ryalar iinden grnen bir dnya Biz her eyi olmu gibi seyredemeyiz Ryalar iinden grnrken dnya (s. 88) Bu rubanin 1. 2. ve 4. msralarnn vezni mef l / me f l / me f ln f ( - - . / . - - . / . - - - / -); 3. msran vezni ise mef l / me f l / me f l / fa l ( - - . / . - - . / . - - . / . - ) dr. -ya zengin kfiye olarak kullanlmtr. Ltin harfleriyle yazlna gre tam kfiye olarak grnse de Arap harfleriyle kfiyeli kelimelerin yazlnda ann uzun olduu grlr ( ). Bu da zengin kfiye oluturur.
rubasi bulunmaktadr: Der b meyn- emen hhem hft / Der zr-i gl ysemen hhem hft / Dr ez heme ende v efkr dem / Brn cd ez m v men hhem hft Bu rubainin Prof. Dr. Mehmet Kanar tarafndan yaplan tercmesi yledir: Uyuyacam bahede, ayrlar arasnda. / Uyuyacam gln, yaseminin altnda. / Uzak kalp bir an her dnceden, tasadan / Uyuyacam syrlp ben, biz davasndan (Btn iirleri, s.76) Bu rubayi hem Farsa olmas, hem de inceleyeceimiz rubaden anlam olarak farkl olmas dolaysyla almamzn dnda braktk. 1 Asaf Hlet elebi ile Bir Konuma Akam, say:12586, 19 Ekim 1953, Btn Yazlar iinde baknz s.487
Benim Gzmle iir Davas-5: iirde Ruh n, Btn Yazlar iinde baknz s. 167 3 Kabil Demirkran, Asaf Hlet elebide Masallar ve Dler, Trk Edebiyat, say:410, Aralk 2007, s. 26
82
Bu rubade bir belirsizlik havas hkim. ire grlenler bir ryadr ve ryada grlenler kesinlikten uzaktr. 3. ve 4. msralarda bu dnce var. Ryalarn sisli atmosferi altnda gereklii yakalamak mmkn deildir. Bu belirsizlik havas irin veftndan sonra yaymlanan ve bu ruba ile ayn ad tayan iirinde de vardr: Her gn kark ryalar grrm sincab uykularda hayaller belirir kaybolur () Uyanklm ayramyorum uykulardan kark ryalar iindeyim mrmn uykusunda (s. 89) Bu karklk ve belirsizlik ire lmn yaklatn hissettirir. Ryalar iiri yle bitmektedir: Ryalarn sonu geliyor galiba Uyanlmaz uykulara dalmak istiyorum. (s. 89) 3. Ruba: Mterek Hl Tercmesi mrnce hayal kurdu hayaller geti Binlerce masallarla misller geti rpnd uurda visller geti En son tkenip mr bu hller geti (s. 88) Mef l / me f l / me f ln f ( - - . / . - - . / . - - - / -) vezniyle yazlm olan bu ruba aaaa eklinde kfiyelenmi bir musarra rubadir. iirde -ler geti redif, -l- zengin kfiye olarak kullanlmtr. elebinin dier iki rubasinde grdmz yaklaan lm hissetme, bu rubade daha belirgin bir ekilde grlmektedir. Rubanin balndan bu iiri irin eine yazd dnlebilirse de rubade visl kelimesinden baka bunu dndrecek bir iz yok. nsan mr boyunca hayller kurar, pek ok olay yaar, emellerine kavumaya alr, ama lmle beraber bunlarn hepsi son bulur. mrn tkenmesi zorluklarla dolu etrefilli hayatn bitmesi demektir. lmle beraber her ey geride kalr. elebi, yaklaan lm hissini anlatt bu rubasinde dier iirlerinde olduu gibi orijinal imgeler kullanm ve sradanla dmemitir. Belli kalplar iinde yazlan rubanin kurallar iri zorlamam, her zamanki kendine has slbunu kullanmasn engellememitir. Bu durum saf Hlet elebinin iire olan hkimiyetini gsteren bir delildir.
iir: MARMARA MANZARASI Pnar ZTRK Seni hayal ederken Geerdin nnden Buharl camlarnn tesinde Yosun evimin Gittike daha klen cssen Dalgalar arasnda gzden kaybolurdun Ben zinin peinde uuan Bir deniz kuu gibi plak ve beyaz kanatlarma izerdim hasretini Denizi ve rzgr srtmda tayp Hayalinin glgesi gzlerime derdi Gneydoudan buz gibi Poyraz eserken iime Sana rastlayabilmek umuduydu rotam Yzme ihtimal duas srerek Geerdin sen camlardan Nemli bayra ile Bir ilep olurdun bazen Poyraz delen Yorgun krank mili Seni izledike O geerdi gzlerimden Ar ve sessiz bir zaman gibi Pervaneleri Gzlerimi paralayan alamaklm Sen giderdin camlarndan Yosun evimin zin maviye derdi Bense o ilebin Kna taklan Serseri, k bir Deniz kuu olurdum Kanatlarmda izili manzaralarda Hasret yk tamakla yorulurdum Seni hayal ederken
83
Tantm: DVAN EDEBYATINDA SOSYAL VE DN KONULU RUBALER

(Ali hsan BEK, nsan Yaynlar, stanbul 1995)
Gliek AKAY
birou da Osmanl yksek medeniyet, din ve kltr tarihinin Osmanl iirinde okunabileceini ispat yoluna gitmilerdir. Divan edebiyatnda sosyal hayat aratrmalaryla ilgili ilk alma saylan Necip Asmn Mesh Dvan, Divanlarmzdan Tarihe Nasl stifade Edebiliriz? adl makalesinde1 Mesh Dvanndan baz beyitleri kant gsterilerek divanlar tarih kayna olarak kullanlabileceinden bahsedilmektedir. Bu konudaki ilk akademik alma olarak kabul edilen ve Mehmed avuolu tarafndan hazrlanan Necti Bey Divnnn Tahlili adl doktora tezinde ikinci blmn bal Nect Bey Divnnda Cemiyet tir. Burada ahslar, kavimler, yer adlar, sanatlar, meslekler, oyunlar ve itima hayat balklaryla iirdeki gndelik hayat unsurlar tasnif edilmitir. avuolunun bu eseri gerek divan tahlili konusunda gerekse eski iirde toplumsal hayat aratrmalarnda kaynak ve rnek olarak kabul edilmitir. Eski Trk edebiyat sahasnda sosyal hayat ile ilgili olarak yazlan mstakil kitap yok denecek kadar azdr. Bu alanda yaplan almalarn bazlar sosyal hayat unsurlarndan biri zerinde younlam, metinlerden seilen konu ile ilgili rnekleri aklayan eserlerdir. Son yllarda bu konuyu ele alan yksek lisans ve doktora tezlerinde de benzer bir durum sz konusudur. Bu eserlerde genellikle bir dnemin toplumsal dinamiklerinin Osmanl iirinde bulduu vcut ya da bir airin iirlerinde sosyal unsurlar ilenmi ve rneklenmitir. Tek bir nazm eklinden hareketle sosyal hayata dair genel bir Osmanl panoramas oluturulan eserler nispeten azdr.
Trk edebiyat tarihilerinin ereveye ald 13-19. yzyllar aras Osmanl air ve nasirlerinin oluturduklar ve devam ettirdikleri edeb sre, sonuna yaklatnda ve elbet bittiinde kendinden sonrakiler tarafndan eski olarak adlandrld. Tanzimat ve batllama adyla anlan zihn, siyas, kltrel deiim ve cumhuriyetin ilanyla gerekleen rejim deiiklii ile yzn Avrupaya dnen Osmanl aydnnn eski ile balarn koparmas, bu kopmann yansmalarnn, bir kltrn birinci elden kayna olan edebiyatta da kendini gstermesi kanlmaz oldu. Bu dnemde eskiye ait olan her ey acmaszca eletirildi. Bu eletiri oklar ounlukla da toplumun kalbine seslenen ne varsa ona sapland. Divan edebiyatnn toplumdan kopuk, ayaklar reel dnyaya basmayan/hi basmam olan bir edeb sre olup olmad tartmas-kukusuz bu alanla ilgili herkesin malmudur- o zamandan bugne kadar ateini koruyarak gelmitir. Bu konuyla ilgili onlarca alma yaplm ve bunlarn 84
Divanlarda yer alan kasideler, lm, doum gibi eitli sebeplerle drlen tarihler sosyal hayat iin nemli bilgi kaynaklardr. eitli vesilelerle yazlan kasideler tarihi bilgi yannda, dnemin sosyal ve kltrel olaylarna da deinir. Sosyal tarih yazmna kaynaklk edebilecek nazm ekillerinden biri de terkib-i bentlerdir. Terkib-i bentler genellikle dneminin durum tespitini ve tenkitini yapmakla grevlendirilmilerdir. Klasik Trk edebiyat trlerinden toplumla balar en zayf ve soyut olduu kabul edilen gazel ve sosyal yaam konusu Trkiyede ilk defa Vildan Serdarolu tarafndan Ztnin Gazeliyatna Gre XVI. Yzylda Sosyal Hayat adl doktora tezinde2 ele alnmtr. Walter
1
Necib Asm Yazksz, "Mesih Divan (Divanlarmzdan Tarihe Nasl stifade Edilir?)", TOEM, I / 5 (1 Knunuevvel 1326), s.300-308. 2 Vildan Serdarolu [iman], Ztnin Gazeliyatna Gre XVI. Yzylda Sosyal Hayat, Doktora Tezi, stanbul
Andrews iirin Sesi, Toplumun arks1 adl eserinde gazelin sosyal evrenin sesi olduunu metinlere geleneksel erh yntemiyle deil, yorum bilgisi kriterlerine gre yaklaarak ispatlamaya alr. Tm bu trlerin dnda sosyal ve din ortamn aktarcs olan bir dier tr de tantacamz eserin inceleme konusunu oluturan rubaidir. Rubai divan edebiyatnn toplumsal ve dnsel ynnn arlkla ilendii nazm ekillerinden biridir. Fikir ve duyguyu youn bir biimde bnyesinde barndran rubailer edebiyat kadar sosyoloji, felsefe ve din alanlarnda da aratrma maddesi olabilecek kudrete sahip konsantre bir malzemedir. Ali hsan BEKin Divan Edebiyatnda Sosyal ve Din Konulu Rubailer adl eserinde odaa bu malzeme alnmtr. Ad geen eser 1993 ylnda Divan Edebiyatnda Sosyal Konulu Rubailer balyla Trakya niversitesinde yksek lisans tezi olarak hazrlanm, 1995te belirttiimiz adyla kitap halinde baslmtr. Kitap giri ve sonu blmleri hari blmden olumaktadr. Birinci blm Din; ikinci blm Zamneden ikyet ve nc blm Dnya Gr ve Hayat Anlay balklarn almtr. Blmler almadan nce yazarn tez malzemesi olan rubai nazm ekliyle ilgili bilgi ve rnekler Rubai bal altnda verilmitir. Rubainin tanm, tr zellikleri, konusu, kalplar, dou tarihi ve yeri ile ilgili eitli kaynaklardan alnm bilgi ve tahminler ve Trk ve ran edebiyatnda itibar grm airlerin rubailerinden rnekler bu balk altnda yer almtr. 1. DN: Osmanl sosyal yapsn belirlemede din de nemli bir referanstr. Din inan veya iman, insann sosyal davran zerinde tayin edici bir role sahiptir. Hem bireyi hem de toplumlar etkileyen sosyo-kltrel bir kurum olan din, tesir sahibi olduu Osmanl toplumunda ayn zamanda gl bir sosyal kontrol mekanizmas olarak edeb eserlerinde iliklerine kadar ilemitir. Bu bakmdan eserlerdeki itima unsurlar aratrmada dine ilikin noktalarnda zerinde durulmasn ok yerinde bir yaklamdr. Kitapta Din bal altnda, Allah- nsanKainat, Din-Tasavvuf, Akl-lim-Hikmet-Ahlk maddeleri ilenmitir. Allah- nsan- Kinat maddesinde kinatn yaratcs, ezel ve ebed, tm varlklarn mebdei
niversitesi, 2001.; Vildan Serdarolu, Sosyal Hayat Inda Zt Divan stanbul: SAM, 2006. 1 Walter Andrews, iirin Sesi Toplumun arks, ev: Tansel Gney. stanbul: letiim Yaynlar, 2000.
ve melcei olan Allah konusuna bal olarak airlerin dnce sisteminde yer tutan Allahinsan- kinat algs, seilen rubailerde ayrntl olarak ilenmitir. Bir sonraki madde Din-Tasavvuf maddesidir. Konuya dinin tanmyla balanm ve tasavvuf felsefesi ile slm dininin ilikisi eitli kaynaklara dayanlarak belirlenmitir. Hz. Muhammedin airlerimizin gzndeki yeri, tasavvuf felsefesinin yaklamlar, kendine zg lgati ve baz deer yarglar bu blmde verilmitir. Akl-lim-Hikmet-Ahlk maddesinde ncelikle ehl-i snnete gre bu kavramlarn tarif ve tasnifleri verilmitir. Daha sonra divan airlerinin birikimlerinden yola karak bu kavramlar ele alan BEK, rubailer zerinden slm felsefesinin ksa deerlendirmesini yapmtr. Rubailerde yer alan akl-gnl tartmas ve gnln stnl, ilmin fazileti, insan aklnn dnya ve ahiret srlarn kavrayamayaca inanc, ac ekmenin olgunlukla ilikisi, hikmetin ne olduu, hikmet sahiplerinin yapmas gerekenler, ahlkllk ve ahlk dlk, tahamml ve sabrn kazandrdklar vb. hakknda varlan hkmler, bu iir eklinin, iine ald hususiyetleri aktarma konusunda ne kadar uygun olduunu ispatlama asndan nem arz etmektedirler. 2. ZAMANEDEN KAYET Bu blmde airlerin iinde bulunduu zaman ve ortam eletirmek amacyla yneldikleri birtakm durumlar ve soyutlamalar maddeler halinde verilmitir: Felek ve Ebn-y Zamne, Dnyann Geicilii Dnya Malna nem Vermeme, Devrin leri Gelenlerini Tenkit, Zulm, Adaletsizlik ve Rvet. Felek ve Ebn-y Zamne maddesinde insanlarn dnyada balarna gelen ac olaylarn kaderi tayin etme dolaysyla- msebbibi olarak, her zaman sulanmasnda saknca grlmeyen, felek ve devrin gidiatyla uyum ierisinde olan, kendini artlara gre ekillendirmi, bu yzden de zayf karakterleriyle glenmi insanlardan bahseden rubailer rneklendirilmitir. Dnyann Geicilii, Dnya Malna nem Vermeme balndan da anlalabilecei gibi bu maddedeki rubailerde genel olarak Allahn her eyin sahibi olduu, insann maddi endieden soyutlanarak manevi deerlere ynelmesi gerektii anlatlmaktadr Bir dier madde Devrin leri Gelenlerini Tenkit maddesidir. Aslnda zannederiz kitabn balndaki Sosyal maddesiyle en alkal 85
blm burasdr. Buradaki rubailerde devletin kuru bir ssten, tantana ve debdebeden ibaret, mesned-i saltanat olan sultanlk makamnn bir kavmi soyup soana evirdikten sonra onu smrmek iin varolduu dncesi ile devlet byklerinin bencillii, hazmszlk ve hakszlklar ilenmitir. Kanaatimize gre kitapta, devirlerin itima yapsna ve dinamiine dair kitaptaki en canl tanklar bu blmdedir. Blmn son maddesi Zulm, Adaletsizlik ve Rvet olarak adlandrlmtr. Burada her ne kadar tenkit edilenler ad geen soyut varlklar olarak grnse de esasen nceki maddede olduu gibi eletiri oklar ynetici snfna ynelmitir. 3. DNYA GR VE HAYAT ANLAYII Bu blmde BEK, felsefe ve dinin dnya gr kavram zerindeki haklarn tartarak felsefenin bir dnya gr oluturmasndan sz etmek yerine, dnyaya belli bir bak acs kazandrdn vurgular, bu bakmdan felsefeden ok dinin insana bir dnya gr sunduu, insan kendinden balayarak evrene yaylan temel anlaylara ulatrc ilkeler ile kuatp ynlendirdiini savunur. Bu dnceden hareketle airlerin slmn bir dnya gr olma imtiyazyla yazd rubailerden bazlar kitabn din bahsini iledii blmde de ele almtr. Sonu blmnde yazar yapt almann genel bir deerlendirmesini yapmtr: Divan iirinde inan, felsefe, tefekkr gibi insan iin manev kymetleri haiz olan ve bizzat insann aklna vicdanna seslenip onu dnmeye, dndklerinden ibret almaya aran konularn arlkta olarak ilendii rubaiyi inceleme fikrimiz, divan iirinin bu ynnn belirginlemesini amalamaktadr. Sonu olarak Divan Edebiyatnda Sosyal ve Din Konulu Rubailer adl eser, divan edebiyatnn toplumla, toplumu oluturan kurumlarla balarnn aratrlp tartld bir ortamda edebiyat topluma balayan zincirin bir halkasna mercek tutarak Trk edebiyat alannda rubai trnn arz ettii nemi gzler nne sermitir. Hocam Ali hsan BEKin yksek lisans tezi konusu olarak setii rubailer hakknda daha kapsaml almalar hazrlnda olduunu biliyor, projelerini bir an nce hayata geirmesini drt gzle bekliyor, kitaptan bir rubai ile yazm bitiriyorum: rfan gibi gencne-i servet yokdur Servet gibi de bd-i vsat yokdur bret-gede-i cihna baksan lkin Merdne kanat gibi rhat yokdur (saf) 86
LVANELNN MUTLULUKU EK CUMHURYETNDE DE YAYIMLANDI Haber : K. Kurtulu ZBEK
mer Zlf Livanelinin Mutluluk adl roman, STEST adyla ek Cumhuriyetinde de yaymland. Bylece bu kitabn evrildii dil says 20ye ulam oldu. Ayn zamanda bir Trkolog olan, ek Cumhuriyeti eski Ankara bykelisi Ph. Dr. Toma Lane* tarafndan ekeye evrilen kitabn kapanda siyah fon zerinde renkli mozaikler gze arpyor. Tasarmcnn aklamasna gre, siyah fon roman kahramannn amazlarn, renkli mozaikler ise sonunda ulalan mutluluu simgeliyor. Kitabn adnda yer alan mutlu e harfinin ise kulaklar aznda T.C. Kltr ve Turizm Bakanl'nn katksyla Dar Ibn Rushd Yaynevince yaymlanan kitabn bu eke ilk basks Zlf Livanelinin cretsiz yayn izni vermesiyle gerekleti. Bykeli Lan, bu evirisiyle ilgili unlar sylyor: -ada Trkiyenin temel sorunlarn, akan bir dil, ince bir slup ve byl doa betimlemeleriyle aktaran bu sihirli kitab ek okuruna kazandrmaya, onu okur okumaz karar verdim. Trkeden baka, uzun yllardr iinde yaadm Trk kltrne de olan yaknlm nedeniyle eviride zorlanmadm. Trkiyeyi ok tanmayan ek okura ulaacan umduum bu kitap, znik inisini bohemia kristaline bir kez daha tantacak
* Ph.Dr. Toma Lane (do. 1944) - Prag Charles niversitesi Trkoloji mezunu. 1980li yllarda Trkiyede Soma B termik santralnda grev yapt. 1989dan sonra Charles niversitesinde Trkoloji retimini yeniden balatt. 1991de Cumhurbakan zaln ekoslovakya ziyaretinde, ekoslovakya Devlet Bakan Havelle grmelerinde evirmenlik yapt. 19951999 yllar arasnda ek Cumhuriyetinin ilk Trkiye Bykelisi oldu. 20022006 yllarnda ayn grevle rdnde bulundu. 2008de Trke-eke szln kard. Halen ekeTrke szln hazrlamakta. Trk ve Azerbaycan edebiyatndan eviriler yapt ve yapmakta. Evli ve Pragda yayor. Byk arzusu emekliliinde yln bir ksmn ikinci vatan Trkiyede geirmek.
iir: MD SEHN-Y TEMAA-Y HEYATIN RUHUDUR Mehemmed HD Men bir gneem, yrde E'yndir lemetm, 'rimde parldar durur hr-yi ztm. Yoxdur zereri, kese de feqr ile heytm, Kim olduumu bildirecek bil ki, memtm. Ferd-yi flumda bu qvm alayacaqdr, Lkin gzm dest-i ecel balayacaqdr. Men solmalyam t ki, alsn da baharm, Men snmeliyem, e'e'elensin de nahrm, Men lmeden evvel vetenim oldu mezarm, Erbb-i zek dmenidir indi diyarm, Sndkde zek ehl-i veten alayacaqdr, Gz incisi-yalar o zaman parlayacaqdr. En son dileyim: meqberim olsun vetenimde, Tendir vetenim, olmal canm da tenimde. Ruhum ki, menim qalmayacaq bu bedenimde, Qu ekline girsin, qanad asin emenimde. Endamm e-i erem saxlayacaqdr, Ferd-yi memtmda adm parlayacaqdr. Bextim kimi olsun vetenim, ye'ni siyehnk, Hykel dilemem hykel-i qebrimdir of eflk. Millet iq olsun, meni udsun bu siyah xk, Ancaq dilerem qvmm ola shib-i idrk, drki olanlar meni sonra qanacaqdr, Bir qvm dirilden de cahanda qanacaqdr. Men lmeden evvel vetenimdir mene meqber, nki vetenimdir, buna olmam ki, mkedder. Yurdum da anamdr, btn vld beraber, Men isteyirem, olmaldr hepsi mnevver. Qaldqca qara ehl, ziyam qovacaqdr, Bir gn gelecek, sehvini de anlayacaqdr. Ulduzlar emel, lyli,heytmda direxn, Dilber kimidir xend-i merr ile xendn, Geh-geh alr, geh oluyor perdede nhn, Bir ive vrir, can alyor sonra qrzn, Ol fet-i can bir gn olur rm olacaqdr, Dil blbl hembezm-i glendm olacaqdr.
Azerbaycanda Bir Hrriyet airi: MEHEMMED HAD ve MT R ZERNE BR NCELEME Atf AKGN* GR XIX. ve XX. Asr dnya tarihinde yaanan nemli hdiseler kukusuz milletlerin sosyal yaamlarnda olduu gibi edeb dnyalarnda da makes bulmu, zellikle savalar ve hrriyet mcadeleleri sz konusu olduunda edebiyatlar tabiatyla taraf olmulardr. Monarik krallklarn vdesini doldurduu ve merutiyet gibi hrriyete kap aralayan idri biimlerin gndeme geldii bu yzylda en hareketli corafyalarn banda Trk dnyas gelmekteydi. Mstebit Sovyet idresi altndaki muhtelif Trk boylarnda istikll ve hrriyet hareketleri arlk Rusyasnn 1905 Hrriyet Manifestosu ile canllk kazanm ne var ki Ruslarn bu hamlesinin Trk boylar iin bir aldatmaca olduu zaman iinde anlalm, daha da arlaan istibdat altnda hrriyet nmeleri srarla kmaya devam etmitir. stibdat kelimesi ayn yzyllarda Osmanl sahas edeb hayatnda da ok mehurdu. Kendilerini istibdat rejimi altnda mahpus olarak gren bir ksm Tanzimat aydn da Trk dnyasndaki dier kardeleri gibi hrriyet temine sk sk sarlmlard. Bu edeb benzerlik iinde en dikkat ekici olan Osmanl ile Azeri Trklerinin yaknldr. Bu benzerlikte Azer Trklerinin beslendikleri ve dikkatlerini ynelttikleri sahalarnda banda Osmanlnn geliyor olmas nemlidir. Hatta yle ki vatan ve hrriyet iri olarak namlanan Nmk Kemalin Hrriyet Kasidesine Hazarn kenarnda Neme-i Ehrerne adyla nazireler dzlmektedir. Bu iiri yazan Azerbaycannn hrriyet iri olarak bilinen Mehemmed Hdiden bakas deildir. XX. yy. Azerbaycan romantik iirinin canl ve nev-i ahsna mnhasr ahsiyetlerinden biridir Abdsselim Mehemmed Hdi (amah, 1879-Gence 1920). 1905-1917 Azerbaycan romantizmi deyince akla gelen ilk isimlerden olan Hdinin romantizminin asl unsurlar arasnda siyasi, itimi mevzularla harmanlanm felsef bir lirizm n plana kar. Mehemmed Hdi, romantizmi zeri sahasnda tesis edenlerin banda yer alr ve bu cereyn sonuna kadar da devam ettiren yegne kiidir. Mehemmed Hdi ile birlikte Azerbaycan iirinde onunla ayn izgide yer alan irler arasnda Hseyin Cvid, Abdulla ik ve Abbas 87
Sehhet en nde gelenlerdir. Bu irlerin vatan ve hrriyet temal iirlerini oluturduklar edeb atmosferin balca kaynaklar, klasik ark felsefeleri ile birlikte nce Avrupada balayan ve sonra tm Asyaya yaylan ihtill, inklp ve hrriyet mcadeleleri ile mill tarih ve mill kltr unsurlar olmutur. Ayn zamanda bu isimler Trkiyedeki merutiyet hareketi ile randaki milli mcdele hareketini yakndan tkip etmilerdir. Hdinin bir ir olarak yetimesinde, ada Trk iirinin, zellikle de bu iirin brahim insi, Abdlhak Hmid, Nmk Kemal, Tevfik Fikret vb. temsilcilerinin byk rol olmutur. Eserlerinde Divan Edebiyatnn ve ada Osmanl iirinin geleneklerine dayansa da bu geleneklerin esiri olmam, aksine iirin hayatla nefes almasna, iirde sosyal problemlerin gndeme getirilmesine ve zlmesine dikkat etmitir. Eitimin, ilim ve kltrn propagandas, sosyal gelime, hrriyet ve zgrlk urunda mcadele, kadnlarn hak eitlii, fanatizme ve ce-halete kar uzlamazlk, insan hislerinin temizliine ve kutsallna inan Hadi iirinin esas konularn oluturmaktadr.1 Bilge Ercilasun, Hdinin iir evreni hakknda u hususlar belirtmektedir: Tabiatn srlarn ve kinatn mnsn aratran sualler sormas ile ile Hamite, zulm ve hakszla kar gsterdii hasssiyet , vatan ve hrriyet temlerini ileyii dolaysyla Nmk Kemale benzer. lim ve terakki konularnda yazd manzmelerinde ise ilhmn Tevfik Fikretten Eserleri incelendiinde Hdinin alr.2 Tanzimat Edebiyat ile olan yaknl dikkatleri ekmektedir. yle ki Mehemmed Hdinin bata Recizde Mahmut Ekrem, Abdullah Cevdet, Nmk Kemal, Ali Suvi, insi, Tevfik Fikret gibi birok ir ve yazara ithaf ettii, bu isimlerden etkiler tad pek ok iiri, naziresi bulunmaktadr. 3 Hdinin sadece baz eserlerinin isimlerine baktmzda ondaki vatan ve hrriyet eksenli iir anlayn kolaylkla grebiliriz. Veten, Vetenin Nidas, rann Hrriyet Qehremanlarna, Qurbet Ellerde Yad-i Veten, Dad- stibdattan, Terane-yi Vetenperestane, Neme-i Ehrerane bu eserlerden bazlardr.
Mehemmed Hadi, Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Ansiklopedisi, C:5, s:229, Ankara, 1995 2 ERCLASUN, Bilge; Azerbaycanl air Mehemmet Hadi Hakknda adl makale, Yeni Trk Edebiyat zerine ncelemeler, s. 499, Aka Yay., Ankara, 2002 3 EROL, Ali; Tevfik Fikret ve Mehemmed Hadinin iirleri zerinde Mukayeseli Bir Deerlendirme adl bildiri, II. Uluslar aras Trk Tarihi ve Edebiyat Kongresi, 11-12-13 Kasm 2005, Celal Bayar niversitesi.
1
Hadinin eserlerindeki bu tavr bize onunla ayn devirde yaam Osmanl sahasnda bir ismi hatrlatmaktadr. Bu isim Nmk Kemaldir. Mehemmed Hdi de tpk Nmk Kemal gibi vatan, millet iri, hrriyet dr. O da Nmk Kemal gibi slmc dncelere shiptir. ok mceral, madd ve mnev skntlarla dolu bir hayat geirmi, iinde bulunduu bunalmlar, iirlerini de etkilemitir. Devrin siyasi,itimi hayatndan uzak durmam, milletinin karanlktan, cehletten kurtulup, aydnla , hrriyete, medeniyete ulamas iin almtr4 Nitekim bu tavr onun Azerbaycanda olduun kadar tm Trk Dnyas edebiyatlarnda bir vatan ve hrriyet iri olarak tannmasn salayacaktr. ncelemeye altmz mid Sehne-yi Tem-yi Heyatn Rhudur adl iir de Tanzimat Devri Trk Edebiyat etkilerinin fazlaca yer ald bir iirdir. Balndan da anlald zere okuyucuya mit telkin eden bir eserdir. Romantizm diresinde yer alan Hdinin iirindeki bu mid temi, Avrupa romantizmi ile kyaslandnda yadrganabilir ancak burada Azerbaycan Romantizminin kendine zg tavrn hatrlamakta fayda vardr. Bu hususu Ali Erol yle izah etmektedir: ...Nitekim devrin sosyal ve siyasi gelimelerine paralel olarak keder ve elemin, sevin ve cokunun bir arada yaand almalarda Azerbaycan romantiklerinin byk bir panik ve aknlk ierisinde olduklar grlr. Yaanan cokunluun , ileriye ynelik beklenti ve hayallerin erevesi tam olarak izilemedii gibi, karamsar dncelerin kayna da ou zaman belli deildir. Ancak hemen ifde etmek gerekir ki, bu psikoloji geici olup, sergilenen tavr daha ok iyimser beklentilerin lehine bir grnm arz eder. Zira en ktmser anlarda bile Azerbaycan romantiklerinde Avrupa Romantizminde olduu gibi nihilizme varan, hilik duygularnn arzuland bir tkenmilik psikolojisi yoktur.5 Nitekim balndan da anlalaca zere ele aldmz iirdeki mit kavram da bu mnda ele alnmtr. Hdi bu iirde bir Nmk Kemal edsyla, halk iinde grd noksanlar dile getirmekle kalmayp mit kapsn da ak tutmutur. Bu giriten sonra blmler zerinden, Hdinin iirini incelemeye balayalm.
AKPINAR, Yavuz, Azeri Edebiyat Aratrmalar, s. 229, Dergah, stanbul, 1994 5 EROL, Ali, Azerbaycan iirinde Romantizm s285, Azerbaycan Kltr Denei Yay. zmir, 2007
4
88
I.Blm Trkiye Trkesi ile: Ben, yerde parlayan bir gneim./ ehrem iirimde parldayp duruyor./ Haytm yoksulluk iinde gese de nemi yok, bilin ki, lmm kim olduumu retecek./ ldmde bu millet alayacaktr ama (ok ge olacak) gzm ecel eli balam olacaktr. iirin bu ilk blmnde Mehemmed Hdinin bizzat kendisi vardr. Hdinin hayat huzursuzluklar iinde gemitir. Dokuz yanda babasn kaybetmi, annesi, Hdi ocukluk yalarndayken kardeleriyle Hdiyi kaderine terk ederek baka biriyle evlenmitir.Btn varl ile sevdii nianls onu brakarak bakasyla evlenmitir. ir bu ilk blmde sanki bu yaadklarn hatrlatrcasna, okuyucuya gururla seslenir ve bu yoksulluum benim deerimden bir ey kaybettirmez, benim deerimi eserlerime bakp grebilirsiniz demektedir. Bu vgler ucuz bir enniyet belirtisi deil bilkis iirin ilerleyen blmlerinde greceimiz gibi milletinin giditn kendine dert edinen bir mnevverin hakl gururudur. u anda milleti kymetini bilmese de trihin bir ok kymetli ahsiyette defaatle tespit ettii gibi onun kymeti de ancak lmnden sonra bilinecektir. Hdi bu hdiseyi yaamak istemektedir lkin ldnde bu duruma hit olamayaca iin zgndr. II.Blm Trkiye Trkesi ile: Baharm alsn da ben solaym, gnm aydnlansn da ben sneyim./ Ben lmeden evvel vatanm mezarm oldu. /Memleketim akll kiilere dman oldu. /Zek kaybolduka vatandalar alayacak, o zaman gzn incisi olan yalar parlayacaktr. ir bu blmde bir nceki blmde syledii deerinin ancak lmnden sonra anlalaca konusuna aklk getirmektedir. O imdi milleti iin iirlerinde nasihatlarda bulunmakta, sylenmesi gerekenleri milletinin cesur sesi olarak dile getirmektedir. Bu nedenledir ki onun ahsiyeti iirinin msralarnda ldamaktadr. Ancak millet cehlete esir dtke kbeti kt olacak ve sonunda parlayan vatandalarnn dkt gz yalar olacaktr. Burada milleti iin kendini feda etmeye raz bir Nmk Kemali grr gibiyiz: Baharm alsn da ben solaym. Hdinin de bu serzenileri sadece milleti iindir. Yeri gelmiken Hdi ile Nmk Kemal ilikisinden de bahsetmekte fayda var. Bu hususta Yavuz Akpnar: Mehemmed Hdi de tpk Nmk Kemal gibi vatan, millet iri, hrriyet dr. O da Nmk Kemal gibi slmc dncelere shiptir. ok
mceral, madd ve mnev skntlarla dolu bir hayat geirmi, iinde bulunduu bunalmlar, iirlerini de etkilemitir. Devrin siyasi,itimi hayatndan uzak durmam, milletinin karanlktan, cehletten kurtulup, aydnla , hrriyete, medeniyete ulamas iin almtr1 demektedir. Hdi kurtulu reetesi olarak da zekya yani ilme nem vermeyi vurgulamaktadr. Memleketin dhilinde iktidra ship olanlar akll kiilere dman oldu derken Nmk Kemalin u dizelere akla geliverir: Grp Ahkm- asr mnharif sdk u selmetten ekildik izzet-i ikbl ile bb- hkmetten III.Blm Trkiye Trkesi ile: En son dileim, mezarmn vatanmda olmasdr./ Vatanm tenimdir, canm da tenimde olmaldr./ Bu bedenimde kalmayacak olan ruhum, ku ekline girip (lkenin) imeninde kanat asn ./ Vcdumu irem bahesi kucaklayp, saklayacak, lmmden sonra adm parlayacak. Hadinin Azerbaycan Edebiyatnn vatan ve hrriyet iri olarak tavsif edilmesi bouna deildir. Azerbaycan romantikleri iinde onun vatan ve hrriyet temleri zerinde younlat bilinmektedir. iirin bu blm Hdideki bu vatan duygusunun ar bast dizelerden olumaktadr. Kendini vatan ile bir grme anlay ylesine bir tevhidi ierir ki eski Trk iirindeki fenafillah inancnn sanki fenafilvatan yani vatanda yok olma, vatan iin yok olma eklinde dnme uram hlidir denilse yeridir. Trk edebiyat bu dizelere indr nk ; Vcdn kim hamir-i myesi hk-i vatandadr, Ne gam rh- vatanda hak olursa cevr- mihnetten. dizeleri Hdinin bu blmde ifde ettii vatan aknn baka bir ifadesi gibidir. ir ilk blmden beri hep lmnden bahsetmektedir. Bu blmde de vasiyetini aklar. O da mezarnn vatannda olmasdr. O zaten vatanna aittir ve tekrar onunla birlemek ve onda yok olmak istemektedir. Onun vcudunu sanki bir cennet ba olan vatan topra kucaklasn istemektedir. Hak ettii deeri ise lmnden sonra bilinecektir. IV.Blm Trkiye Trkesi ile: Kefenim bahtm gibi kara olsun, abide istemem; ey felek kabrim
AKPINAR, Yavuz, Mehemmed Hadi ve Namk Kemal maddesi, Azeri Edebiyat Aratrmalar, s.229, Aka Yay., Ankara, 2002
1
89
abidemdir./ Beni bu kara toprak yutsun (ama) vatan aydnlk olsun, milletim akllansn./ Akll, anlayl olanlar beni sonra anlayacaklardr, bir milleti yaatan da bu aklllktr. Vatan ve millet klarnn genel zellii maksatlar urunda canlar da dhil madd varlklarnn sadece birer ara olmasdr. Varsn canlarndan bile olsunlar t ki vatan ve milletleri hr olsun. Bir gn haklar teslim edilecektir ama vatan kurtulmu olacaktr. Tpk : A. Felek her trl esbb- cefsn toplasn gelsin Dnersem Kahbeyim millet yolunda azmetten Dizelerinde olduu gibi Hdide de bir kararlk sezilir bu blmde ancak Nmk Kemal gibi bu duyguyu bu denli sert sylemez. Daha romantiktir o varsn kefenim bahtm gibi kara olsun der vatan urunda lm iin. Mtevazdr, heykel de dilemez ancak bir midi vardr, millet idrak shibi bir hle gelecek ve onun arzulad yerde olacaktr. drak shibi olunduu takdirde vatan hak ettii hle gelecek ve onun deerini bilenler de bu akll kiilerden bakas olmayacaktr. V.Blm Trkiye Trkesi ile: Ben lmeden evvel vatanm mezarm oldu. / (Ancak) buna zlmem (nk) yurdum, benim anamdr./ Ben, btn vatan evltlarnn hepsinin aydn (bilgili) olmasn isterim./ Chil kaldka zararlarna olacaktr./ (Ancak) bir gn gelecek yanllarn anlayacaklardr. air bu blmde Trk kltrnde yaygn bir inan olan vatan ana tebihi ile okuyucuya sesleniyor. Blmn tamamna yaylm bu benzetmede vatan bir anadr ve milletinin tm fertleri bu anann ocuklar gibidir. ir bir karde sevgisiyle tm vatandalarnn da aydnlanmasn istemekte ve tte bulunmay da kendine grev bilmektedir. Aksi takdirde aydnln olmad yer karanlktr. iirin bu blm bu tezat sanat stne kurulu gibidir. Ziy ve zulmet, akll ve chil. Son Blm Trkiye Trkesi ile: Haytmn gecesinde parldayan emel yldzlar gururlu glleriyle glen bir gzel gibi bazen parlar, bazen gizlenirler./ Bazen de ivelenip, can alrlar. /O can alan afet, bir gn gelecek boyun eecek,/ gnl blbl, meclisimizde salman gzel olacaktr. mit balkl iirin en fazla mit telkin eden dizeleri bu blmde karmza kar. ir okuyucusuyla vedlamadan nce oluabilecek olan karamsar tabloyu datmak istercesine mit 90
dolu bir gelecekten bahseder. iir boyunca dikkat ektii noksanlarn halli iin sunduu reetelerin elbet bir gn gerekleeceini bildirir. Ancak tm bunlar 5. blmde olduu gibi bir tebihte gizlidir. Sunduu tm talepler milletinin yararna olduu iin birer yldz gibidir. ve edip can alan bu yldzlar iin klasik Trk iiri telkkisinde hi phesiz akla ncelikle sevgili gelirdi ancak Hdi iin bu mefhum, milletinin gelecei iin besledii mitlerinden baka bir ey deildir. mitler yldzlara tebih edilir. nsanolunun gereklemesini mit ettii eyler iin yldzlara bakp dilek tutmasdr belki de Hdiyi byle bir benzetmeye sevk eden ya da yldzlarn karanln iinde birer k kayna olmalar. Ama isbetli bir benzetme olduu muhakkaktr. SONU XX. yy. Azerbaycan romantik iirinin en gl seslerinden Mehemmed Hadinin mit iirinden hareketle yola ktmz bu almada airin zellikle hrriyet temasn ele al biimine dikkat ekmeyi amaladk. Hadinin iirindeki bu tema ve dier unsurlar dier Trk boylarnda adalar olan birok air tarafndan benzer biimde ele alnmtr. zellikle Trk Edebiyatnda vatan ve hrriyet airi olarak nlenen Namk Kemal ile Tevfik Fikret etkileri Hadinin iirlerinde ak bir ekilde grlmektedir. Trk dnyasnn birok Trk boyunda Ceditilik hareketleri yaylrken eitim ve aydnlanma fikirlerinin yannda en ok konuulan ve yazlan konu hrriyet olmutur. Ortak bir kltrden beslenen ve derin tarihi balarla birbirine bal olan Trk boylar arasnda Hrriyet teminin benzer bir alg ile ve ayn zamanlarda gndeme gelmi olmas bu nedenle olaan bir sonutur. Azeri sahasndaki Mehemmed Hadi ile Anadolu sahasndaki kardelerinin bu benzerlii ise szn ettiimiz duruma sadece bir rnektir.
*E. Trk Dnyas Aratrmalar Enstits, Trk Dnyas Edebiyat Anabilim Dal, Doktora rencisi
KAYNAKA:
Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Ansiklopedisi, Azerbaycan Edebiyat C:5, Kltr Bakanl Yay. Ankara, 1995. Ali EROL, Azerbaycan iirinde Romantizm, Az. Kltr Dernei Yay., zmir, 2007. Yavuz AKPINAR, Azeri Edebiyat Aratrmalar, Dergah Yay., Ankara, 2002. Bilge ERCLASUN, Yeni Trk Edebiyat zerine ncelemeler, Aka Yay., Ankara, 2002.
LATF VE IK ELEB TEZKRELERNN NSZLERNDE AR VE RE DAR DEERLENDRMELER Nagihan GR eitli mesleklerden yaratc kiilerin biyografik knye yazcln temel alan tezkire tr geni manada kullanm alann airlerin hayatlar ve iirlerinden sz eden air tezkirelerinde bulur. Arap ve Fars biyografi gelenei iinde ekillenen bu tr ilk olarak 16. yzylda Anadolu sahasnda retilmeye balanmtr. Bu yzyl, ran gelenei etrafnda gelime gsteren Divan iiri sanatnn birok nemli temsilcisiyle birlikte doruk noktasna ulat bir dnemdir. Gibb, bu dnem iirini u szlerle deerlendirir: Bu parlak dnemin iiri [...] eski bildik tarz olan ran yolu zerinde ayn kadm hedefe doru ilerler ve ayn kadm kaytlarla snrlanr; ilerlemesi, ekil deiikliinden ok bir tekmldr. [....] Dilin hatasz kulanm ve kelime seimindeki zarafet gibi gerek hissin ifadesinden ok, bu iir okulunun asl hedefi btnyle teknik ynlerin gelitirilmesi olmutur. (14) Osmanl iirinin bu tekml dnemi tezkire trnn ortaya kmasna zemin oluturmutur. zellikle Herat tezkirelerinin [Meclisn Nefis (1491), Baharistan (1487), Devletah (1487)] rnek tekil ettii Anadolu sahas tezkirecilii, ilk rneklerinden itibaren bu geleneksel yap etrafnda ekillenmi olsa da, gerek air, evre, eser ilikileri gerekse kltrel birikim ve yaanlan corafyann sunduklar balamnda Herat ekolnn getirdii estetik malzemeyi geniletme imkn bulmu ve byk lde taklit seviyesinin tesine gemilerdir. Gelenein iinden konuan ve anlatmn byk lde dneminin edeb gelenei ile sanat estetii dzleminde kuran tezkire yazarlar eserlerini yalnzca biyografik bilgiler sunmak iin kaleme almamlardr. Bu eserleri yazarken kendi air kiiliklerini de ihmal etmeyen tezkireciler, ayn zamanda kendilerine zg bir edebi eletiri lt de ortaya koyarlar. Tezkire nszlerinde btnlkl olarak grebildiimiz bu ltler dneminin iir algsn ve airliin esaslarn sunmas bakmndan nemli olmakla beraber tezkire yazarnn perspektifinden dneminin sanat anlay dzleminde Divan iiri poetikasn sunmas asndan olduka nemlidir. Bu almada, 16. yzyl Anadolu sahasnda kaleme alnm olan Latfnin Tezkiretur (1546)s ile k elebinin Meir-
ur (1568) adl tezkirelerinin nszlerinde ortaya koyduklar pratik eletiri kriterlerinden hareketle dneminin sanat ve estetik ltleri balamnda bu iki tezkirecinin air ve iire dair yapm olduklar deerlendirmeleri incelemeye alacaz. Tezkire nszleri baz slp ve kompozisyon farkllklarna ramen slm estetiinin ekillendirdii ortak zellikler tamaktadr. Kurann iire ve aire yaklamn bilen tezkire yazarlar, eserlerinin nszlerinde slmi adan iirin konumunun ne olduunu tart[malarnn] (Macit-Kl, 30) yan sra yer yer kendi dnceleri etrafnda iir ve aire dair syledikleriyle dneminin iir teorisyenliini yapacak nitelikte deerlendirmeler sunmulardr. Divan Edebiyatndan Poetika Denemeleri: Tezkire nszleri balkl makalede Muhsin Macit ve Filiz Kl, Divan iirinin sanat gr balamnda tezkire nszlerinin nemine u szleriyle dikkat ekerler: Divan iiri gelenei erevesinde, [] tezkire mukaddimelerinde iirin douu, biim ve ierik bakmndan zellikleri; vezni, kafiyesi, imaj dnyas ve mazmunlar gibi poetikalarn temel problemlerini oluturan konularn ele alndn gryoruz. Ayrca ur tezkirelerinde yer alan iir ve aire ynelik deerlendirmeler [] divan iiri sanat grn ortaya koymak iin malzeme olabilir. (28) Bu balamda Latf ve k elebi tezkireleri, nszlerinde air ve iir hakknda yer alan deerlendirme ve ltlerle Divan iirinin sanat grn yanstmas balamnda nemli veriler sunmaktadr. Ayrca, bu iki tezkirenin nszlerinin hacmi ve kapsam dikkate alndnda sunduklar deerlendirme ve ltlerin Anadolu sahas Trk tezkirelerine kyasla daha nitelikli ve kapsayc olduu grlmektedir. Bu noktada sz konusu tezkirelerin nsz ksmlarndan alntlar yaparak bu deerlendirmeleri somutlatrmak yerinde olacaktr. Tezkiresinin nsznde air tiplerinden sz ederken genel erevede muhayyilesi renkli ve soluu yeni imajlar retmeye elverili bir air modeli ize[n] (Canm, 10) Latf, [] ury nazm-r sni-i kadmn vassaflar ve esrr- ahsen-i takvmn meddhlar ve keflardur (82) diyerek ezeli yaratcnn vcs ve en gzel halk edicinin srlarnn vcs ve kefedicileri olarak tanmlad airlerin nemini u ifadelerle ortaya koyar: Bir kimse bir bin-y zb ve mret-i ran-y ibret-nm bin ve 91
bnyd itse ol cmi-i pr-sanayii teferrc tem idenler medh tahsn ve sen v fern itseler ol medh tahsn fil-hakka binya degl belki bennya yid rcidr (82). Bylelikle tasavvufi bir gnderme yaparak airin szn Tanrnn vcs ve yceliinin tezahr olarak gren yazar, yaratc ve yaratlan dzleminde iir ve air arasnda iliki kurar. Bu iliki ortaya konulan sanat retiminin nitelii balamnda almlandnda aire yklenen deerin iirinden daha stn olduu grlmektedir. Ardndan, Fazl u kemle meyl ragbet ve met- marifete kadr kymet ii tamm olmutur (93) diyerek dneminde sanata ve hnere artk ilgi olmadn, dnyann ve parann esiri olmay yetenek ve bilgiden daha stn tutanlara ynelttii eletirileri, Gle g itdrimez yok yire blbl inler Ak destann imdi kim okur kim dinler beytiyle pekitiren Latf, bu dncelerinin ardndan eletirilerini suhandn olmadn suhandnlk kasd i[den] airlere ynelterek unlar syler: Her Glistan okyan ir ve iki msraa kdir olanlar mbdi mhir geinp ve be beyte mlik olanlar cevb- Penc-gence kasd idp sahib-i hamse ile hem-pene dirilrler (95). Ayrca dneminde hak ettii deerden fazlasn gren, ya da bakalarndan aldklar bir beyitle hret kazanan airlerin grd itibar ise, ol velede benzer ki vlidine asl mhebeti olmaya (96) eklinde latf bir benzetmeyle sunarak air ve retimi olan iirinin mnasebeti balamnda gerek airlikten ne kastettiini ortaya koyar. air ve iire dair deerlendirmeler bakmndan mukaddimenin, hatta tm tezkirenin en nemli sayabileceimiz blmlerden biri phesiz ki Der Beyn- Mertib-i Aksm- ur (airlerin Tasnifinin Aklanmas) adl blmdr. air ve airlik taslayann ayrdnn yaplamadndan ikyet eden tezkireci yaratclk balamnda yeni eyler retme asndan dnemin airini u ekilde tasnif eder: Niceleri dav-y irle nice defter dvn karalam amm bir man-y hssa mlik olamamdur ve hyide ve trde nice sz nazm itmi lkin silk-i nazmda bir ipe uracak bir drr-i nsifte bulamamdur. Bu tife iki ksma mnkasmdr. Ksm- evvel: [] std- muhteri gibi hssa-i karhasndan garr geler ve zb tasarruflar ider ki biri ge*i ge tokunmam ve ceryid-i selefe yazlmam ve okunmam. Bu makle [] gayet ndir kem92
ybdur. Ksm- sni: mukallid sahib-i taklitdr [] ki rabt u ybis bulduu traht nazm u vezn kurup tark- fahr u mbhata gider ve anunla kendyi ir-i hakiki tasavvur idp kmmel-iurdan add ider. [.] bu tyifeden makle-i dzdr anlar dahi be ksma ayrlr... (102) zetle, el dememi dncelere ve kendine has hayallere sahip olabilen, yeni eyler ortaya koyabilen, yaratc airlerin soyunun belli seyitler gibi dnyada az bulunduundan sz edilmesinin ardndan bir ksm airlerin ise yalnzca vezinli sz sylemeye yetenekli olup doru yanl azlarna geleni syleyip bununla da kendilerini byk airlerden saydklarn belirten Latf, bu gruptan olan hrsz airleri de u ekilde snflandrr: iir syleme konusunda yeteneksiz olup iirin mahlasn deitirip ya da iinden birka beyit alp kendilerine mal edenler, vezinli iirler syleyebilen fakat yetenek azlndan dolay hayal ve anlam bulamayan, anlay kt, yeni eyler ortaya koyamayarak nceki airlerin iirlerinin manasn alp bunu alkanlk haline getirenler, kendinden nceki airlerin iirlerin manalarn eklen deitirip bir baka ekilde yorumlayan fakat sanat ve netice itibariyle ayn iirler ortaya koyan sz hrsz ve taklitiler, kendinden nce sylenmi iirleri tercme ve aktarma ile veyahut ncekine benzer bir ekilde kendi iirine alan ve fazl kimseler gznde gzellik hrsz taifesinden saylan ve dier gruplara gre daha iyi olanlar ve son olarak, usta airlerin iirlerinde yer alan bir mazmunu grp o mazmundan yeni bir manaya geen ve syleyii ncekilerden daha iyi olanlar (102-3) Latfnin yaratc sanat retimi balamnda etraflca izdii air modeli, gerek dnemine getirdii isabetli eletiriler gerekse bu kriterler zerinden ideal ve zgn sanata ulama bakmndan olduka nemlidir. Tezkireci, sistematik bir ekilde sunduu air tasniflerinden hareketle yaratc sanat balamnda ideal iirin nasl olmas gerektiinin de ltlerini de ortaya koymu bulunmaktadr. Geleneksel slm estetii erevesinde tartt ve meneini ilhm- Rabbani olarak tanmlad iire nazaran, aire dair yapm olduu deerlendirmelerde daha orijinal ve kendine zg ltler ortaya koyan Latf, air ve iir deerlendirmelerini eletirel bir dzlemde yaplandrr. Tezkireci nazarnda
airlik iin belirlenmi olan ltler elbette airin ortaya koyduu sanat balamnda somutluk kazanacaktr. Yine de nszde yapm olduu air tasnifinden hareketle airin sylemi balamnda yaratc iir niteliklerini de belirleyen tezkireci, edeblik ve yaratclk balamnda air ve iirin btnln de ortaya koymutur. Genel anlamda air ve iiri bir btn olarak sunan ve airin edebiliini ahsyla btnletiren tezkire yazarlar bu btnl eserlerinin genelindeki deerlendirmelerde de gzetmilerdir. almamz snrlandrdmz nszlerin kapsam dnda olacaksa da iir ve air balamnda bilgiler sunmas asndan Tezkireturda yer alan Latf maddesi zerinde durmak yerinde olacaktr. Nitekim Latf, kendi biyografisinin iinde dahi Tafsil-i Aksm- ur (airlerin Ksmlar) balkl bir alt blm aarak bu konuyu tartmaya devam etmitir. Tezkireci bu ksmda aire dair grlerini u ekilde ortaya koyar: Hukem kavlince ur iki ksma mnkasmdr. Bir ksm vehbdr ve bir ksm kesbdr (485) ifadesiyle Allah vergisi ve sonradan edinilmi yetenek olarak tanmlad bu iki air grubu iin unlar syler: Vehb ol mahbba benzer ki anda cezbe ve n ola. Misl-i kesb shib-i em-i ebr ve bir sde-rdur ki cezbe ve n yok (485). Burada da tezkirecinin yetenek gcyle iir syleme ile taklit ve inceleme yoluyla kazanlan iir syleme yetisi zerinden air kimliine farkl bir yerden lt getirdiini grrz. Btn bu deerlendirmelerin neticesinde esas alnan yine muhayyilesi renkli ve soluu yeni imajlar retmeye elverili bir air modelini tanmlama abasdr. k elebi tezkiresinin nszne baktmzda, burada da iir ve airin konumunun slmi adan tartlmas etrafnda ekillenen geleneksel kurgunun yan sra tezkirecinin kendi kriterlerini yanstan deerlendirmelerin de var olduunu grrz. Her iki tezkirede de aire dair kendi deerlendirmelerini dile getirdikleri blme gelene kadar tezkireciler, slmi gelenek dzleminde kendine zg slplaryla bu geleneksel yapy tekrar ina ederler. k elebi tezkiresi, Divan iiri sanat estetiinde, iirin douu, biim ve ierik bakmndan zellikleri; vezni, kafiyesi, imaj dnyas ve mazmunlar gibi geleneksel poetikalarn temel problemlerini yanstmas asndan Latf tezkiresi lsnde nem arz etmektedir. Fasl- Evvel adl ilk blmde iir ve nesirden sz aarak deerli ve deersiz sanat
balamnda bu iki trn tanmn yapan k elebi, [] yt- beyyint ve ehdis-i nebeviyyt ki nesr ile vriddr nesrn nazmdan fazlna mzekki v mhezzib hiddr. (Kl, 7) szleriyle nesri iirden stn tuttuunu ortaya koyar. Latfnin nszde yer vermedii nesre, elbette yine slami gelenek balamnda yer veren elebinin nesre dair grlerini ortaya koymas ve hatta nesrin iirden stnln belirtmesi dikkat ekicidir. Fakat eserinin air tezkiresi olduu bilincinde olan tezkireci nesir fasln uzatmadan iir zerine younlar. Ardndan r DerMeziyet-i Mertebe-i Ear (iirlerin Mertebe ve Meziyetlerinin Bildirilmesi) bal altnda iir bahsinden sz aan k elebi, Vezn kafiye meri olmaycak ir kmil olmaz ve bir msr ki nsf beytten ibaretdr tarf-i ir ana mil olmaz ve vezn var iken kafiye elbette hir beyte olu[r] [] ire bazlar kelm- mevzndur ve bazlar kelm- muhayyel-i gayr- mevzndur ki kasda mukarn diy ittifk eylediler. (7) eklinde devam eden ifadeleriyle ayrntl bir ekilde iirin biim zelliklerine deinerek iirin ne olduunu ortaya koyan szlk maddesi tarznda bir tanmlama yapar. Etraflca sunulan bu iir tanm bir anlamda elebinin ayrntya dkn slbunu da somutlar niteliktedir. Ardndan erh-i Lmiyyetl Acemde Salhd-dn Safri tahkk itdgi zre kudem-y hkemdan Aristo ki ol taifenn hkimi v hatbi v iridr anun kavli zre irde vezn kfiye olmak lzm degldr ve vezn kafiye irde rkn degldr (7) diyen k elebi Aristonun dncelerini ve kendisinin Aristo hakkndaki fikirlerini belirttikten sonra rf-i cumhrda muteber iirin ancak vezinli ve kafiyeli iir olduunu syleyerek iirde bu hususiyetin nemine dikkat eker. elebinin biimsel zellikleri zerinden yapmaya alt iir tanmn Aristonun dnceleriyle desteklemesi dikkate deerdir. Genellikle iir ve air zerinden gelitirilen sylemlerin Arap ve Fars bilginlerinin grleriyle desteklenmesine karn, k elebinin kart gr sunsa dahi kendi dncesini desteklemek balamnda Aristoya yer vermesi olduka nemlidir. Fasl- Der-sbat- Fazl- ir (iirin Faziletlerinin sbat) adl blmde iire dair deerlendirmeler yapan elebi, iiri divn- Arab ve tercemn- edeb eklinde tanmlayan farkl bir gr naklettikten sonra iirin kerametlerini, 93
ir neseb tevrihdr ve biri dahi bu fennn cmiidr ki fenn-i muhzart ve letif-i muhvertdur. [.] ve bir kermeti dah budur ki sebeb-i bek-y tm ve mstehcb-i du-y enmdur. [.] bir kerameti dah budur ki sahhi sah ider kerm dah ider merd ilebaz- kalbi celb eyler ve kabz- kalbi selb eyler [.]. (39) eklinde snflandrarak, iire anlatma (muhadarat) ve gzel hale koyma (latife-i muhaverat) teknii denilebileceini, iirin nice zayf ve mazlumu, ldrme, ikence ve zulm gibi yaptrmlardan kurtardn, bu sahada padiah ile dilencinin, bykle kn bir farknn olmadn, alimler ilmi konularla uramaktan skldklarnda gnllerini iirin bysyle ferahlattklarn, evliyann evkin en kutsal semasna uabilmelerinin iirle vaki olduunu dile getirir. elebinin bu tasnifi, estetik deerden te iirin ilevsellii ve yaptrm balamnda bir deerlendirme sunmaktadr. Ayrca bu blmn sonuna ekledii yirmi sekiz beyitlik mesnevi ile de iirin unsurlarna dair grlerini pekitiren tezkireci genel anlamda iirin ltleri ve estetik deerlerinden te iirin tanm ve ilevsellii zerine younlar. nszn Mukaddime balkl ksmda aire dair deerlendirmelere yer veren tezkireci air hakkndaki dncelerini u ekilde dile getirir: Bir taife dahi vardur ki ancak ir kelm- mevzn olmak mertebesiyle ir demege kyildr anlarn irlerinde ne meziyet ve nazmlarnda ne hlet vardur radlar tasdi-i zt ve tazy-i evkt eyler binaen al zlik anlarun radndan irz olunmad. Bir frka vardur ki ne iri ir iderler belki erndan bile r iderler ahynen anlardan remiyyet rm baz- ebyt u mukattat sdr olur []. (103) Yalnzca, airleri hangi ltlere gre tezkiresine aldn belirttii bu blmde air hakknda dncelerini ortaya koyan elebi, bu konu zerinde younlamaz. Latfde grdmz detayl air tasnifine kyasla k elebinin air tasnifinin daha yzeysel olduunu grmekteyiz. Bu noktada elebinin, Latfnin iir algs ve ltnden de olduka farkl bir yerde durduunu syleyebiliriz. Genel anlamda iir ve aire dair ortaya konulan bu farkl alg ve dikkatler bir anlamda bu iki tezkirecinin kendine zg kriterlerini ve birbirinin tekrarcs olmadklarn ortaya koyar94
ken bir yandan da nszlerindeki deerlendirmeleri balamnda eserlerini kaleme allarnda farkl kayglar gttklerini de gstermektedir. Nitekim Latf tezkiresinin genel olarak ortaya koyduu eletirel tutumun nszde sistematikletirilen ltler dhilinde ekillendii ve bylelikle tezkire yazarnn tutarl bir ekilde dneminin edebiyat eletirisini ortaya koyma abas iinde olduunu grebilmekteyiz. Geleneksel erevede Latfnin snrlarn zorlad ve byk lde meydana kard Osmanl Divan iiri eletirisi, bir noktada bu edebiyatn tezkirecilerin pratik eletirileri balamnda bir poetikasnn olacan da ortaya koymu bulunmaktadr. k elebinin tezkiresinin ise genel anlamda edebiyatla ilgili eletiri ve ltlerden ok bir edebiyat an canlandrmas bakmndan daha farkl bir yerde durduunu dikkate aldmzda Latfnin sistematikletirmeye alt eletiri anlayyla k elebininkini kyas etmek muhakkak ki farkl sonular ortaya koyacaktr. Nitekim, her iki tezkirecinin iir ve aire dair ltlerinin tam bir mukayesesini yapmak elbette bu tezkirelerin airler maddelerindeki deerlendirmelerin de incelenmesiyle mmkn olabilecektir. Sonu olarak birbirine ok yakn dnemlerde kaleme alnm olan bu iki tezkirenin hizmet ettikleri alan ve eserlerini kaleme al amalar her ne kadar mterek olsa da, air ve iire bak alar balamnda ortak dzlemde farkl alglar gelitirdiklerini grm bulunmaktayz. Her ne kadar ierikleri geleneksel ekoln belirledii izgide ekillenmise de, sunduklar farkl lt ve deerlendirmeleriyle byk oranda kendi izgilerini oluturmu bu iki tezkirenin, dneminin sanat anlayna farkl noktalardan k tuttuklarn syleyebiliriz. Kaynaka
Canm, Rdvan. Latf Tezkiret-ur ve Tabsratnnuzem. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn: 225, Tezkireler Dizisi:7, 2000. Develliolu, Ferit. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat. Ankara: Aydn Kitabevi, 2002. Gibb, E. J. Wilkinson. Osmanl iir Tarihi. ev. Ali avuolu. Ankara: Aka Yaynlar, 1999. Kl, Filiz. Meair-ur, nceleme-Tenkitli Metin. Yaymlanmam doktora tezi. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1994. ------------. XVII. Yzyl Tezkirelerinde air ve Eser zerine Deerlendirmeler. Ankara: Aka Yaynlar, 1998. Kl, Filiz, Muhsin Macit. Divan Edebiyatnda Poetika Denemeleri Tezkire nszleri. Yedi klim: (Haziran 1992), Say: 3, 28-33 s.
iir: Pnar ZTRK YALNIZLIK Bu saatler gelir bana Hasretin, yalnzlm Bir bardak ay ierim ekersiz Sigaramn dumannda boulur eyalarm Bu saatler gelir bana pimanlklarm Ve aklmda kalan eksik yzleri Hayal meyal hatrladm eski dostlarm gelir Sen bu saatlerde gelirsin Oturursun karma Kokun gelir nce, tadn gelir Daha erken, gitme kal derim Bak ak iirleri yazdm sana Bu saatlerde yalnzlk gelir Gelir Gelir Gelir Hepsi gelir de bir tek uyku gelmez Herkes gider, sen gidersin Bir tek yalnzlk gitmez
iir: Pnar ZTRK LONDRA NOTLARI 3 Hye Rin Shonu grdnz m Hye Rin Shonu grdnz m Londrada Trafalgarda izini kaybettirmi diyorlar Metropolitan polisi onu aryormu Benim de ifadem gerekiyormu Hye Rin Shon lm diyorlar En son Trafalgarda grlm Bir banka oturmu Ayla konuuyormu Bir gvercin ezmi onu Kanadna takm ekik gzn Hye Rin Shon lm diyorlar Thames bugn ne siyah Rin Thames bugn ne siyah Sahaflarda eski bir Shakespearei aramak Yamuru umursama Rin Bugn son bulumamz olacak Koreli kz gzlerine siyah sr Koreli kz gzlerine siyah sr Chima etei zerinde rengrenkmi Ceketi, ipek, kenevir, satenmi Aya tapnmak iin byle giyinmi Hye Rin Shonu son bir kez grsem Hye Rin Shonu son bir kez daha grsem Siyah salarn son bir kez inciyle rsem Krk kilo geliyordu, bir krk santimdi boyu Ben ifademde syledim Sar yznde kendini ldrecek bir iz grmedim Grmedim son birka gndr onu Biri antasna koymu Gtrm diyorlar Hye Rin Shonu
Desen: zeyir Lokman AYCI 95
iir: zeyir Lokman AYCI RETMENM Eserin senin Duyarszln ucundaki Yal ocuklar Tutunmular bencilliin kntlarndan ne ine aalara Bir nesil tkeniyor Krpldka kenarlarndan syan reten grntler st rtl bir tezgh altnda Ejderhalar retiyor pireler Eyll onlarn gzlerinin iinde Kinle olumu bir ynak Frsatlarn oda Sevgiyi imha eden bir snak Ve Umut baladklar Arkas uurum olan Bir dayanak... retmenim Kurumadan Deerlerin kayna Yakla klcal damarlarna Genliin Yakla Snm bir duyarl Zaman savurmadan. Biliyorum Yakanda iki el var zgr deilsin i dnyanda Aclarla nne derken yarn Sanda olaylar, Solunda seni hrpalayan srlar Endielerin kayna Senin iinde byyen Yarnlar... Eserlerin Sadece seni deil, Kendilerini de gremiyorlar retmenim! MY TEACHER Superannuated children At the tether of insensitivity, These are your work Born of selfishness, Each generation slips away Further and further. 96
From every sideways glance Aimed at revolt Fleas give birth to dragons And they do it from the underside Of workbenches only partially covered with tablecloths. The month of September in their eyes Piles their up their hatreds day in and day out, An anteroom for opportunists A shelter annihilating love And A prop For confidence, Whose opposite face falls into a ravine. My teacher, Before the wellspring of your values dries up... Draw near, and you'll see the capillary vessles Of youth. Draw near, Before the last vestiges of your sensibilities Are snuffed out, scattered by the winds of Time. Oh, I know, No matter what you plea, Your inner Tribunal doesn't leave you free So long as tomorrow drops suffering into your lap. Events fall out on your right, Secrets shake you up on your left The source of worrying Is in every tomorrow Looming inside you... Your accomplishments, my dear teacher, Only see you They can't see themselves!... MON PROFESSEUR Les vieux enfants Au bout de linsensibilit Sont ton uvre Ils se tiennent aux crochets De lgosme Une gnration disparat En descendant sans cesse plus bas A chaque mouvement de bord Des vues qui produisent la rvolte Les puces accouchent des dragons Sous un tabli peine couvert Le mois de septembre dans leurs yeux Est un amoncellement de haines Un foyer pour opportunistes Un abri anantissant lamour Et Un appui
De confiance Dont larrire est un ravin Mon professeur Avant que ne sche La source des valeurs Approche-toi des vaisseaux capillaires De la jeunesse Approche-toi Avant quune sensibilit teinte Ne soit disperse par le temps. Je sais Il y a deux mains ton col Tu nes pas libre dans ton for intrieur Pendant que demain souffrant tombe devant toi Les vnements ta droite, Les secrets qui tbranlent ta gauche La source des soucis Ce sont les lendemains Qui grandissent en toi Tes oeuvres, mon professeur Ne voient pas que toi Ils ne se voient pas Eux-mmes !.. MEIN LEHRER Dein Werk sind es Alte Kinder am anderen Ende der Gefhlslosigkeit... Sie halten sich am Eigeninteresse fest, Nach unten stirbt eine Generation ab... Je mehr sie von der Kannte verschnitten werden Erscheinen Rebellion erzeugende Bilder Unter einer gedeckten Theke Produzieren die Luse die Drachen... Der September ist in ihren Augen Mit Hass erfllt Das Nest der Leute, Die eine gnstige Gelegenheit zu nutzen suchen Eine Bleibe, in der die Liebe vernichtet wird Und... Woran sie eine Hoffnung anknpfen Ist eine Sttze Hinter dem der Abgrund liegt... Lieber Lehrer, Bevor die Quelle der Werte ausgeht Versuche dich anzunhern An die Kapillargefe Der Jugend... Komm nher An die ausgehende Sensibilitt Bevor die Zeit davon luft... Ich wei An deinem Kragen sind zwei Hnde...
Du bist in deiner inneren Welt nicht frei Whrend der Morgen Mit Sorgen vor dir erscheint... Rechts von dir die Geschnisse Links die Geheimnisse, die dich bel zurichten Die Quelle deiner Sorgen Ist der, in dir wachsende Morgen... Deine Werke Knnen nicht nur dich nicht sehen, Sie sehen sich selbst auch nicht... MIJN LERAAR Jouw werk zijn ze De oude kinderen Aan het einde van de onverschilligheid... Zij houden zich vast aan de haken Van het egosme Een generatie verdwijnt Onophoudelijk lager vallend... Bij elke randbeweging beelden die de revolte voortbrengen De vlooien baren draken Onder een nauwelijks verhulde werktafel De maand september in hun ogen Is een opeenhoping van haat Een haard voor opportunisten Een schuilplaats die de liefde vernietigt En... Een steunpunt Van vertrouwen Waarvan de bodem een ravijn is... Mijn leraar Vooraleer de bron Van waarden opdroogt... Nader de haarvaten Van de jeugd... Nader Alvorens een gedoofde sensibiliteit Door de tijd verstrooid wordt . Ik weet Je hebt maar twee handen aan je lijf In jouw innerlijke wereld ben je niet vrij Terwijl het lijdende morgen voor je neervalt... De gebeurtenissen aan je rechterkant, De geheimen die je doen wankelen aan je linkerkant De bron van de zorgen Het zijn de komende dagen Die groeien in jou... Jouw werken, mijn leraar, Kunnen niet alleen jou niet zien Zij zien ook Zichzelf niet... 97
iir: Alper AHN MASAL uzun zamandr dinlemediim bir arksn bu gece... uzun zamandr hissetmediim kadar ainasn hayallerime yle ki brakversem kendimi ellerine gzlerimi kapatarak hayata sende asam ieklerimi,bahar sende mjdelesem fsltyla glerek.. yamura sende baksam ara sra aralanan perdeden.. krlar beraber dolasak usuz bucaksz..sakince... uzandmz dnyorum bulutlara bakarak konuuyoruz, bir eyler anlatyorsun ara sra glerek... galiba sessizce gzelliine ak oluyorum kanamaya balyor tekrar binlerce kez dindirdiim o yara ateinde yanarken seni hayal etmekten vazgeemiyorum vazgeemediim aslnda uyuyan bir efsanedir ruhumda uyandrmak istemediim rahatszlna dayanamayacam bir tebessmdr kusursuz. en iten ne demekse anlalmaz ama bilinir en tatl ne demekse ak iin;sen! ve en huzurlu ne demekse hayat iin yaanamaz.. hepsinin tek ad..dinlediim arkdr bu gece... sonuna kadar atm sesini yaadm o anda.. sen artk bir melodisin damarlarmda alayan bir ocuk masalsn ufka daldmda oynanan..... iir: Alper AHN AFAK SKENE KADAR Karanlk kt ve izini kaybettirdi inadna inandklarm, Meer ayrlk, tandk tek sima imi dedim. Hani nerde imdi smsk balandklarm? Meer hibir ba sonsuza kadar srmezmi dedim. Uzun, ok uzun sirenler ala ala tkendi dokunularn, Meer hibir ses, sessizliimi bastramazm dedim. Yapraklar sararm en sevdiim kitaplar, Okuyamyorum artk anlara dalp dalp, imdeki cam kenar yolculukta uyuya kalmaktan. Sen m ve gnein douunu izleyendin 98
duraklarn birinde, Ben seni... Gne doduka gzlerini ksarken sen, Gzelliin ortaya karken ben gzlerimi ayordum Ve uyandm. Meer bir kelebek olmu ve mrm geirmiim, Buzlarm zlp, tam uacakken, Bazen ksa bir gn, uzun bir mrden evladr dedim, afak skene kadar... iir: Burak POLAT GTME Kalbim gzlerimden damlad Damarlarmda akn dolar artk Soluum dmlendi teninin kokusuna Yreim haykrr da syleyemem yine; Gitme, canm ok yanar Dudaklarm mhrlendi anszn Yakarlarm alaylarmda sakl Kelimeler yetmez anladm tekrar Takatim yetmez, yalvaramam ama Gitme, ecelim beni arar Her eye dayandm, varlna bile Karanlk fenerim oldu, sen yoksun Belki gitsen de bir ift kor olur gzlerin yreimde Kal demeyeceim, bedenim mptelas oldu yalnzln Ama sen yine de gitme, asl sensiz lmek dert olur bedenimde iir: Glizar ST KURUM GZLERNDE GRDM LMT SEVGMZ Gzlerinde grdm lmt sevgimiz Sen bahemdeki krk bir dal gibiydin Kuru ve hissiz Buz gibiydi ellerin ve baklarn te o and benim kyametim ylece kp gittin lklar iinde anlarm Kirpiklerimle sakladm Gzyalarm Sen grmeyesin diye hznm Musalla tana yatrdm Maher yerinde duygularm.
iirler: Ali KAYBAL SENDEN UZAK KALMAK O kadar zor geliyor ki senden uzak kalmak Senin olmadn her yer zindan olur bana Dertlerin en by yznden mahrum kalmak Zevkin iinde dsem de hicran olur bana. Kalbime gelir dolar senin akn hasretin Bir hayal aleminde durur senin her eyin Mahzun mahzun baknan senin kahve gzlerin Bu kadar skntda hep derman olur bana. GELD GET Bir kede rastladm kahve gzl periye Bahar rzgar gibi iimden geldi geti. Alr gtrr dedim sanki ok ileriye Aina baklar kalbimi deldi geti Bir an canlandrr alsn gonca gller Unutulmaz bir daha yaanan gzel gnler O gzel baklarn gedi stnden yllar Yine de sevdiimi gnlden bildi geti EKSLTEMEZ SEVGM Goncalar gl alr da ben olurum yanan Blbller gelmez yine de ben olurum konan Bu kalbin iindeki sevgi sanadr inan Eksiltemez sevgimi stnden geen yllar. Sana bir ey olmasn da ben olurum solan Kular uup gitse de tek ben olurum kalan Bir tek sen varsn bana senden gayrs yalan Eksiltemez sevgimi stnden geen yllar. Bir glge gibi peinde ben olurum her an Sen bana seslenmesen de ben olurum duyan Ak bize acmadan gelip gese de zaman Eksiltemez sevgimi stnden geen yllar. RYA GBSN KADIN arklar yazdm sana besteler yaptm sana Sevdiimi syledim ak haykrdm sana Dalgalarn iinden nasl varrdm sana Ruhumun deryasnda masal gibidir adn. Her gece meyhanede kadehler krdm sana Gece karanlnda ayla gz krptm sana Serbeste dolarken gnl kaptrdm sana Benim esiz dnyamda rya gibisin kadn. EKTKLERM Bilir misin sevdiim ektiim bu ileyi Senden uzakta kalmak nasl gider arma
Unuturum desem de sakn inanma bana Her bakn bir haner gibi girer barma. Kaybolan gn deil ki giden neemdir benim Gne ufuktan gitsin bir hzn ker bana Aclara gark olur derde gmlr tenim Bir feryat ykselir de cevap bulmaz arma. iirler: Ozan Deniz SARITOP OYSA ANLAMAK FASLINDAYIM Egemen bir dnya maktalesinde lk aruz makamnda fecrin Kutsam yedi kat arz Daha beklesem Bir mavi ryada Ve daha beklesem Karanlk Bir gece uykusunda lk akla gelen kavramlarn Kyamet sabahnda dam edilir ak gvercinler Sussam da yine bir dem Kara hkmn vebali De artk Nasl kavram tm bildiklerimi akln Lamlk lk ldras kfr Oysa anlamak faslndaym Yanks zerimde ilk gnah A Ve azgn Bir kuatma altnda Ylr bo kovanlarn sesi... MEAL B/mn yasakt Kabna smayan iir Tualde yedi renk Hem herkes kendi zaaflarnn kurban Dleri st kokan Bir sebi nazarnda imdi sarho olmak vaktidir Brak Geri sarsn zaman Kzl bir arap kadehinde...
B/mn : bensiz Sebi : bebek
99
iir: Ali Rza MALKO ve Mikdat BAL MSN DERTLEMES - 1 Ali Rza Malko: Kar yad kesildi kmr ocaktan Kimileri kebap olmu scaktan midimiz dibe vurmutu oktan Nerelerde kaldn Mikdati baba? Mikdat Bal: Hasret kalm yurdum bahara, yaza Kmr naz m etmi gelince gaza? Ayaklar uymuyor bu kadar hza rken gnller har m acaba? Ali Rza Malko: TM AVRUPA, senin eline bakar Anadolu ise, yoluna bakar Susam gnller, diline bakar Nerelerde kaldn Mikdati baba? Mikdat Bal: Salmyor ki gelsem u garip eller Haykra devam, susmasn diller Yerini braksn borana yeller Susmann faydas var m acaba? Ali Rza Malko: Madden avrupada, manen dnyada Kimi hayal eder, kimi ryada Ykld deerler, sra hayda Nerelerde kald Mikdati baba? Mikdat Bal: Dnyadayz deil onun dnda Kimi rya kimi hayal peinde Yapsna gre herkes iinde len insanlk m, r m acaba? Ali Rza Malko: ERLERN banda paa gerektir Srme dile deil, kaa gerektir Dman izi srer, tua gerektir Nerelerde kaldn Mikdati baba? Mikdat Bal: Sizin gibi ben de garip bir erim Selmnz gelsin bellidir yerim Cmlenize candan selam ederim Kaldnz mekan kar m acaba? Ali Rza Malko: Seni baba bildik, iir yolunda Sanda Sentezi, bense solunda Allah kuvvet vermi, ite kolunda Nerelerde kaldn Mikdati baba? 100
Mikdat Bal: Varolun saolun sizlerle varm Gurbette ah eden bir cefakarm Sizi ok severim gnldalarm Herkes sizin gbi der mi acaba? Ali Rza Malko: aykara, Srmene, Ofta nn var Koyun srsnde tonca ynn var Seninde dnyada biten sonun var Nerelerde kaldn Mikdati baba? Mikdat Bal: zerime gelme yaralym ben Asla sorgulamam nereliyim ben! Gurbette de olsam oralym ben Dnya gurbetiye dar m acaba? 30 Aralk 2008, Bursa/Hollanda iir: Ali Rza MALKO STEMEM Vur nefsine eerini Kalpten uzak d istemem Yaarken bil deerini Gzde sahte ya istemem Yrtc kular getik Sanki yaban ele utuk Kefeni kendimiz bitik Akl almaz ba istemem Denge ile iradeli Eylem gnaha perdeli Hesap ortada irdeli Ne tasn, ne bo istemem nlem yoktur, soru sormam Gl ile geleni krmam Talebin hak ise drmem Szn belge, fi istemem Bazen mlkmz azdrr Dil dikenli, sz kzdrr Hrs dosta mezar kazdrr Gze glge ka istemem Karar belli, snr nokta Her zaman, phe var okta Sz tadnda brak da Yaralayan ta istemem 15 Aralk 2006, Bursa
yk: GELNCK TARLASI zkan AHN

Temen Mikail yanna birka asker al ve cesetleri toplamaya bala! Gece yarsnda alan teftiimde ortada bir parmak, bir gz bile grmek istemiyorum. Komutanmz ara sra bizi masasna davet edip kahvesine ortak edecek kadar alakgnll ve askerlerimizin klk kyafet konusundaki basit zensizliklerini es geecek kadar yumuak bir adam olsa da emir verirken eli baltal bir celld andrrd. Kaln dudaklar incelir ve kalaryla gzleri arasndaki etten boluk akas olmayan bir koyulukla glgelenirdi. Bunu bizi korkutup emirlerine itaat konusunda zenli olmamz iin mi yapard yoksa amir karakterine dair herhangi bir refleks miydi bilemezdik. Emir verir vermez de arkasn dner, emir erine bir eyler anlatarak yrr giderdi. Herhalde erinin emirlerine uyup uymadmz kollamasn ve ii savsaklarsak kendisine haber vermesini sylerdi. u anda ne sylediini dnmeye frsatm yoktu nk on iki er ve bir avula bu koca alandaki cesetleri toplamalydm. Galiba biraz da aptald bizim komutan. Koskoca bir araziyi bu kadar az askerle nasl temizleyecektim ki? Hem bir saat sonra hava kararacakt ve arpmadan yeni kmtk. Daha nce deil arpma, basit bir tatbikat bile grmemi askerlerimiz lmn scak renkleri ve souk arlyla ylesine aknlard ki! Ve hepimiz k uykusundan yeni uyanm aylar gibi atk. Bir ast, stne asla hayr diyemeyecei iin komutanmza dert yanamaz, verdii emrin sonrasnda yapacamz faaliyetleri, zaman, emek, durum geninde tarttmz kendisine belli edemezdim. aresiz, faaliyete baladk, gcmzn yettiinde bitirebildiimiz kadar bitirecektik. Yanmza yanaan koca rmorklu traktrlerin birine dman askerlerin cesetlerini istifliyor, birineyse kendi askerlerimizin cesetlerini diziyorduk. Arada kalan boluklaraysa kol, bacak, kafa paralarn sktryorduk. Askerlerimin elleri, yzleri, elbiseleri kana bulanmt ve avula benim zerimizeyse insann vahiliine dair bir mhrler yn olan bu lanetli yerin ar havasnn bunalts sinmiti. Baz askerlerimiz ve baz dman askerleri lmek iin abalyor, can ekiiyorlard ve bu durumdakileri traktrlere deil bo bir keye diziyor, tabiplerin gelmesini bekliyorduk. Can ekienlerin iinden ok az sa kalacakt ama olsun, umut ite, yaral hibir yaratk kaderine terk edilemezdi. Askerler cesetleri topladka ben alan bolukta avula sohbet ederek ilerliyordum. Koku ensenize dayanm bir tfekten daha rahatsz ediciydi. Barut, yank et, kan, demir, toprak, taze iekler, insan dks, nem... Hepsi ama hepsi bir araya gelmiti ve her soluumuzda azmzn burnumuzun iine bu birliin tahamml edilemezlii yapyordu. Bu atmosferin uyumlu birer paralar olmutuk ki remiyorduk, kusamyorduk. Cesetlerin yzlerinde -tabi paralanmadan salam kalabilmi yzlerden bahsediyorum- annesini emerken uyuyakalm bebeklerin huzuru vard. Sanki altlarndaki az sonra kendileri iin birer solucan, ylan sofras olacak kara toprak deil de, Tanrnn altlarna
serdii koyun ynnden bir halyd. lm ne kadar da huzurlu klyordu insan ya da yoksa bizler mi lm, farkndalklarnn bamza yaa yaa bizi sersemler kld bir cehennemdeydik de bunu umursamyorduk. Askerlerimin bitkinliklerine ramen adalelerinden taan alma azmini grnce insan bedeninin ne kadar muazzam bir gcn eseri olduunu ve Tanryla sk bir yara meyletmi makine akademilerindeki hocalarn ukalalk miktarnn fazlaln kavradm. asker yaklak iki metrelik bir dman askeri cesedini kaldrnca cesedin altnda szm kanlar imekte olan kocaman bir ylan rkerek kat. Tabancam karp ylann bana doru bir el ate ettim ama isabet ettiremedim. Mermi bizim askerlerimizden birinin postalna sapland. Sapland deliktense rahatlkla grlebilecek koyulukta bir duman ykseldi. Bastm yere bakmadan bir adm atnca ayaklarm balms bir yna gmld. Ayaklarmn batt barsak, dk ve phtlam svlarla dolu yndan kurtulurken paralanm bir kafatasna dikkat kesildim. ocukken parmama bir ine batsa ve o delikten minik bir kandamlac szsa korkar, bedenine sarlp alayabileceim bir bym arardm. imdi! nsan byyp insann bounaln sindirdike korkuya kar baklk kazanyor. Hem insan kafatasnda ne kadar geni boluklar var yle. Burnun sanda ve solunda, bir de alnda! Askerlerim etraflarndaki iretilerden tiksinmiyorlar, sanki topladklar olgun karpuzlar. Cesetlerin ceplerindekileri kartp ceplerine de attklarn gryorum ama pek seslenmiyorum. Bu yaptklar askeri kanunlara aykr bir davran aslnda! Bir askeri yneticilik kuraldr, harp okulunda srekli hatrlatlrd. Gerekten ynetmek istiyorsanz bazen gz yummak zorundasnz. Zaten bir askerin zerinde ne olabilir ki. Ne olabilirdi? Gerekten merak ettim. Yamac erlerimden birini ardm, karmda hemen esas durua geti. Pantolonunun kenarndaki kabark ceplere ellerimi soktum ve karp avularma baktm. Birka fotoraf, bozuk paralar, bir yzk, bo mermi kovanlar, iki adet kestane, bir trnak makas ve yars kullanlm bir kurun kalem. -Ne yapacaksn bunlar. - Hibir ey demedi. Sinsi sinsi glmseyerek ganimet igds deseydi belki onu bu lanetli corafyann boluunda alnndan per aslnda ok aalk olan abamza bir nebze sanatsal aykrlk katardm. Alt taraf aptaln tekiydi. Sama baktmda avuun ba kopmu bir askerin boynundaki kanl, krmz halkalar incelediini grdm. Hi irenmiyordu. Yanna yanap ben de o halkacklara baktm. Olgun kirazlarn ekirdekleri salmt sanki baktm zemine. imden tkrme istei geldi, tkrdm. Birka metre tede kopmu bir bacan yanna gittim. Nasl olmusa kasktan dize doru inen kemiin zerindeki etler syrlmt ve kemik zerindeki birka sinir ve damarla sapasalam grnyordu. Kopmu olduu utaki sivri kymklara dokununca elim izildi. Bu kemikten ok gl bir kesici alet yaplabilirdi. nsan bedeni ne kadar salam olsa da maalesef yaptmz silahlar bedenlerimizden daha
101
DOU EDEBYATI (KLTR, SANAT VE EDEBYAT DERGS), YIL: 2, SAYI: 4, SONBAHAR-KI 2008 salamd. Akln bedeni amln kantyd ite etraftaki scak metaller ve souk beden paralar. Ben bu kemiin yapsaln kefe alrken avu enteresan bir glle yanma yanat. Komutanm hi beyin grdnz m? Szlerimi hazrlarken vereceim cevaptan ziyade alacam neriyi kafamda tartyordum. Hayr. Yani sadece televizyonda ve kitaplarda imden ne getiini anlamasna glmsedi. Ben de grmedim ama eer emrederseniz grme ansmz var. neri aklma yatmt ama hemen teslim olmamalydm. Bunun askeri kurallara aykr olduunu bilmiyor musun aptal herif! Efendim hangi kuraldan bahsediyorsunuz? Tanrnn kullar olarak kurallar umursasaydk u anda belki eimiz ve ocuumuzla bir parkta kudret helvas yiyorduk. Bylesine bn baklara sahip bir kafann iindeki dilden nasl byle kaliteli bir cevap kt anlamadm. Kafam evet dercesine salladm ve avu lazere kar zel zrhlandrlm MCV aracndan bir n keski almaya gitti. Geri dndnde elinde keskiden ziyade iki adet msr konservesi ve kk plastik kaklardan vard. Ackmsnzdr efendim! Ackmamtm ama azmdaki berbat tad ve burnumdaki rk kokusunu yok eder umuduyla konserveyi yedim. avu da yedi. Parmaklarn yalayp grtlann tiz titreyileriyle geirirken midemin bulants artt. rdm, midemin iinde ne varsa sa yars yanm bir askerin krmz gelincik yapraklaryla kapl topraa batm olduu bir noktaya kardm. Azmn iinde tuzlu su kpryordu, hepsini tkrdm. Rahatladm. avu yadrgayan bir tiksintiyle yzme bakarken haydi, dedim. imizdeki merak yenmek iin girieceimiz bu gayr hukuki olay askerlerimin grmemesi iin biraz uzaklatk. Gz alabildiince cesetti zaten, onlar ilerini yaparken biz de uzak bir kede iimizi yapabilirdik. yz metre kadar yryp kafatasn aabileceimiz salam bir ceset aradk. avuun ilk seimi olan ksa boylu cesedi amak istemedim. Yzndeki memnun tevazu bozulmamalyd, bir cesede gre fazla temiz bir yz ve pis bir savan kurbanna gre gereinden fazla memnun izgileri vard. Muhtemelen kk bir ehrin yoksul varolarnda yaayan ve u anda annesinin sa salam geri dnmesi iin dua ettii bir gariband. Biraz daha dolandk ama salam bir kafatas bulmak o kadar zordu ki! General Memdukun icad C342 toplar yaklak bir kilometre karelik bir alanda paralamadk beden brakmyordu. Tatbikatlarda birok kez izlemitik, top yaklak on metre uzunluunda ve bir metre apndaki bir namludan atlyor, yere dmesine birka yz metre kala dndaki elik rt yrtlp etrafa onbinlerce mermi sayordu. Kafatasna bu mermilerden isabet etmemi ok az ceset vard. Bir et ynn altna yneldiimizde altta kalan cesetlerin daha az deforme olmu olabileceini dndk. Kanlanmam ksmlarndan tutarak stteki cesetleri kaldrdk ve tam aradmza ulatk. ki metreye yakn boyu, bembeyaz teni, ksa sar salar, kaln kollar ve bacaklaryla asker olmak iin yaratlm bir demoluydu. avu onu postallarndan ekerek iine ylm olduu ukurdan karrken ceset birden canlanp doruldu ve avuun kollarndan tuttu. avu neye uradn arrken boaznda srekli inip kalkan noktalarda derin saylabilecek yarklar bulunan asker bilmediimiz bir dilde hrlayarak bir eyler sylyordu. Gzlerinde bakt yeri yakabilecek kadar belirgin bir kin vard. Esir olmaktansa iimizden birilerini ldrmeyi diliyordu herhalde. Alt taraf bir savat bu, tarihsellemi iki tane kini kiiselletirmeye ne gerek vard? Elleriyle avuun boazn kavramken avu acnas bir abayla belinden tabancasn karmaya davrand ama soluu kesiliyordu. Surat morarmaya, alnnn damarlar belirmeye balad. avu ve l taklidi yapm ama u anda tm ihtiamyla diri askerin mcadelesi o kadar komik grnyordu ki, sava iinde sava! Eer bu durumda avuun az sonra lecei ihtimali olmasa dakikalarca bu ann keyfini karmak isterdim. Tabancam ekip askeri boynundan vurdum. Elleri zld ve serbest kalan avu soluk soluayken bana minnettarln belirtti. Sonra da belindeki keskiyi kard ve benden izin alarak cesedin alnna koca bir yark at. Heyecanl msnz?, diye sorunca cevap vermedim. Bir beyni grmek bana etrafmdaki kahrolas arl bir nee seline mi evirecekti sanki? Arkam dnp, avu kafatasyla urarken ben hl ceset toplama iiyle uraan askerlerimin yanna gittim. Hepsinin yan cepleri imiti. lerinden tir tir titreyen birisi yzne yapm kan phtlarnn bir ksm gzyalaryla temizlenmiti, belli oluyordu- cretkr bir tavr taknmt. Komutanm, neden kardelerimizin zerlerine de ate atlar? Ne cevap vereceimi bilemedim, elimi omzuna koydum. Bu ada kendini insan olduun iin deerli grmen kadar byk enayilik olmaz dostum. Bir tutam mermi kadar bile deerli deilsin sakn unutma. Neden ama biz de u anda burada parampara yatyor olabilirdik! Bilmiyorum, bilsem de bunun cevab yle kolaylkla verilemez. Bo ver onu bunu, iine bak. Botlarmn ucundaki bir gelincii koparp ona uzattm. Az nceki cretkr hncn brakp glmsedi. Onun da hibir fark yoktu dierlerinden. Bir asker olacak kadar cesur grnse de bir kadn kadar duygusald. Belki kendisine uzattm gelincii alp, ineyip suratma tkrse daha da saygnlard gzmde. Bana bir sigara vermesini emrettim. Askeri kantinlerde satlan nc snf, adi ttn ve sigara kdndan ziyade kitaplardaki kaln ktlar andran ktlardan mrekkep berbat sigaralardand. Cierlerim dumanla dolarken bir baka gelincii aldm ve ineyip usuz bucaksz ceset tarlasna doru tkrdm. Bir tmsee oturup sigaram tttrrken avu nndeki bir eye merak ve aknlkla bakyordu. insan: Kendini gereinden fazla ciddiye alan bir ekilsiz doaparas sonuta
102
RAN SLAM CUMHURYET KTPHANE VE ARVLER DARES 1385 (h..) YILI BLTEN eviren: brahim KREL Birinci Blm: Milli Belgeler Muavinlii Milli Belgeler Muavinlii mektuplar, defterleri, dosyalar, fotoraflar, her trl resim, plan, proje ve haritalar, klieleri, kantlar, film ve mikrofilmleri, kayd edilmi ses bantlarn, devlet tarafndan hazrlanm veya devlet yetkililerinin eline gemi bulunan dier belgeleri, sreli ya da sresiz olarak devletin tasarrufunda bulunmu materyalleri idari, mali, iktisadi, hukuki, siyasi, kltrel, ilmi, fenni, tarihi bakmdan ran Milli Belgeleri (ran Devlet Arivleri) daresince tanmlanmalar yaplarak daimi surette korunmaya deer bulunanlar imkan ve artlarn elverdii surette bir araya getirerek bunlar umumun istifadesine sunmak, yine bu cmleden olarak btn devlet kurumlar ve devlete kar sorumlu messeselerle bakanlklarn atl konumdaki dosyalarn bir araya getirmek suretiyle idari ve istihdama ynelik masraflar konusunda tasarruf salamak ve de fazladan evrak imha etmek hususlarnda kanuni olarak sorumludur. Bu muavinlik, kendi faaliyet sahasn drt genel mdrle ayrmtr: 1-Milli Belgeleri Tanmlama ve Toplama Genel Mdrl Bu genel mdrln vazifesi unlardr: 9 Devlet kurumlaryla devlete kar sorumlu messeselerin Belgeler Arivi Mdrl iin yrrlkteki prensip ve kararlar aratrmak, yorumlamak, hazr ve dzenli hale getirmek. 9 Form ve form izelgelerini hazrlamak ve onlar slah etmek. 9 Devlet kurumlar ve bal messeselerin depolarnda sabit konumda bulunan belgeleri teslim almak, onlar birbirinden ayrmak ve gruplandrmak iin lazm gelen planlamalar yapmak. 9 Belgelerin kymetini bimek ve fazladan evrak imha etmek. 9 (Sorumlu sekreterlik unvanyla) Balanan ve satn alnan belgeler konusunda ve buna bal hususlarda uyumu salamak. 9 (Sorumlu sekreterlik unvanyla) Milli Ariv uras icrasna ilikin hususlarda gerekeni yapmak. 1385 (h..) yl program aada grld ekilde icra edilmitir:
1/1/1-Fazladan evrakn tanmlanmas iin bir tzk hazrlanmas prensibi, 1/1/2-mha edilecek evrakn satlmas prensibi, 1/1/3-Ariv belgelerinin dzenlenip vasflandrlmas ile ilgili yasa, 1/1/4-(1 no'lu cedveldeki) muhtelif kurumlarca imhas istenen ve 171 sradan oluan evrakn teftii. 1 Numaral Cedvel: mha edilmek zere muhtelif kurumlardan devralnan dosyalar hakknda Milli Ariv uras'nn kararlatrd kategoriler: Kararn Nevi mha talebi kabul edilen dareye intikal eden belge Yeniden incelenecek olan belge Toplam Aded 119 sra 20 sra 32 sra 171 sra
1/2- 171 birimden mteekkil form vs'nin elden geirilerek slah edilmesi. 1/3- 4781 halka bant kaseti, video, yaynlanm levhann intikali, 1/4- 23.600.000 den fazla ariv belgesinin layk vehile daimi gzetime alnmak zere intikali, 1/5- Muhtelif kurumlardan intikal etmi 267 milyondan ziyade belgenin imhasyla 8230 metreden daha fazla mikdarnn da tek tek elden geirilerek kurtarlmas, 1/6- Devlet kurumlarna ait belge ve varaklardan 91 sralk miktarn zaman cedvellerinin dzenlenerek ekonomik mrlerinin tayin edilmesi, 1/7- Ariv belgelerinin kymetini belirleme toplantsnn yaplmas, 1/8- 200.000'den fazla adliye evrak dosyalarnn kimlik tantmnn yaplmas, 1/9- 72.600'den fazla kompter dosyasyla ilgili bilgilerin el altnda bulundurulmas, 1/10- Hediye edilen ariv belgelerinin teslim alnmas, Ariv daresi, lke iindeki ve ran snrlar dnda kalan ranllardan, ieriden eriebildii kadaryla gnll olarak yayn hediye etmeleri konusunda srekli telkinlerde bulunarak aratrclarn daha fazla sayda kaynaklara ulaabilmeleri iin bir frsat icad ederek Milli Ariv Hazinesi'nin zenginletirilmesi hususunda herkesi yardma arm ve bylelikle Milli Ktphane ve Arivler daresi ilim ve kltr 103
hizmetileri zmresinde kendi adn daimi klmtr. Ne mutlu ki, bu hareket u ana kadar mspet neticeler dourmu, 1385 (h..) senesine gelindiinde toplam 9168 (yaprak, para, kt'a vs.) muhtelif belge mdrle hibe edilip bu bir alkanlk haline gelerek belge balarnn hediye ettikleri milli arivler bugn hatr saylr seviyeye ulat. 2 Numaral Cedvel: 1385 (h..) senesinde hediye edilen belgelerin miktarlar: Hediye edilen belgeler Ferman Belge resmi Fotoraf, baslmam levha, plan, proje vs. Dier belgeler Toplam Aded 4 para 4148 para 868 para 4148 para 9168 para
kurallaryla Fars dili kural ve kaidelerine riayet edilerek oluturulacak standartlarn hazrlanmas ve yoluna konulmas, 9 Aratrclarn ilgilendikleri konularla ilgili materyallere ulamalar, aradklarn bulmalar iin gerekli srat, dikkat ve kolayln temini artlar gz nnde bulundurularak belgelerde geen ahs isimlerinin indeksinin hazrlanp yazlmas. 1385 (h..) yl faaliyetleri aada sunulmaktadr: 2/1- 1.200.000 den fazla sahifenin deerlendirilmesi(4 numaral cedvel) 4 Numaral Cedvel: Hazrlanan metoda gre deerlendirilen belgelerin dalm. Tanzim edilen evrakn eidi Devlete depolananlardan teslim alnan belgeler Hibe edilen belgeler Satn alnan belgeler Devlet binalarna aid belgeler Yazl belge niteliinde olmayan evrak (fotoraf poster vb.) Toplam Aded 1.124.808 16.618 61.543 3 16.861 1.219.833 Nitelik varak varak varak albm para
1/11- Satn alnan belgelerin teslim alnmas. Hibe eklindeki ariv istihsali yntemine ek olarak belge toplama yollarndan birisi de ahslardan devlet arivi nitelii tayan belgeleri mezuniyet tahtnda satn almaktr. Bu dorultuda milli ariv satn alma komitesi alt celse gerekletirerek 39 adedi mecmua niteliinde olmak zere 19054 adet (varak, kt'a, para vs.) belgeyi deerli bulup kymet tespiti yaparak satn alma yoluna gitti. 3 Numaral Cedvel: 1385 (h..) ylnda satn alnan belgelerin oran. Satn alnan belge eidi Ferman Beyanname Plan proje harita Pul Szleme Fotoraf, resim Dier belgeler Toplam Adedi 106 64 84 850 71 1749 16130 19054
2- Ariv Tanzim ve Tertip Genel Mdrl Bu genel mdrln grevi unlardan ibarettir: 9 nceleme, aratrma, deerlendirme yaplmas, hazrlanacak fihristlerin planlanmas, indeksleme yaplmas, "birinci tertip ve nizamn korunarak" ve "belgenin kaynana bal kalmak" artyla kayd yaplm veya yaplmam belgelerin dzenleme ve tanmlamalarnn yaplmas, 9 Uluslar aras ariv tanmlama standartlarnn aratrlma ve deerlendirilmesi, terminoloji 104
2/2- Mdrler, muavinler ve arivcilik sahalarnda ura veren kimselerin katlmyla dokuz asli, teferruata ilikin oturum icra edilip lkede saha ile ilgili yeni ulalan tekniklerle belgelerin yeniden filenmesi gerekletirilmi, arivcilik standartlarn oluturan normlara intibak salanmtr. 2/3- Pehlevi ve slam nklab devreleri devlet ricalinin, drt grup halinde belgelerden karlm anahtar kelimeler indeksinin hazrlanmas iine balanlm olduu, belgelerin muhtevalarna gre konular, corafi blgeleri ve faaliyetleriyle ne kan "devlet kurumlar" zirve yapan kurumlar olarak gze arpacaktr. 3- Belgelerin Muhafaza ve Bakm Genel Mdrl Bu genel mdrlk, kimya ve biyoloji ilimlerinden faydalanmak suretiyle tamir; ve keza bilgisayar ilimleri ve fenni gelimelerden ve hususiyle alma alan teknoloji olan kimselerden yararlanarak muhafaza ve tamir hedeflerinin gerekletirilmesi balamnda aadaki hususlar sralamaktadr. 9 Yazl ve yazl olmayan ariv belgelerine zarar veren haeratn tannmas ve imhasyla
belgelerin tamiri, muhafazas ve bakm konularnn dier ariv merkezleriyle koordineli olarak hizmet verilerek bir iaret dili gelitirilmesi. 9 Kaynaklarn muhafazas ve bakm iin messeseye ait mahzenlerden karlp tekrar gzden geirilmesi, kontrol altnda bulundurulmas ve bunun mnasip sreler iinde tekrarlanmas. 9 Belgelerin tmn koruyup kollamak gayesiyle bilgisayar ortamna kaydederek mevcut belgeleri (elle temastan) korumak. 9 Zarar grm belgelerin laboratuar ortamnda dezenfekte edilerek zararllardan arndrlp tamirinin yaplmas. 9 Arivcilik sahasnda gerekli standartlar derleyip en st seviyede fonksiyonel olanlarla karlatrarak en ileri metotlar elde etmek maksadyla yazl ve yazl olmayan ariv belgelerine musallat olan zarar faktrlerini tehis iin aratrma yapmak. 9 Belgelerin Muhafaza ve Bakm Genel Mdrl'nn mezkur hedeflerini gerekletirmek iin 1385 (h..) yl iin kararlatrlan program aadadr: 3/1- Kirli ve tozlu mahzenlerin arndrlmas nerilerinin gzden geirilip saylar 104'e ulaan ariv depolar ve ktphane mahzenlerinin fenni ve zel ihtisas danmanlaryla grlerek kirli ortamlardan kurtarlmas (5 no'lu cedvel). 5 Numaral Cedvel: 1385 (h..) yl itibaryla ktphane ve ariv merkezlerinden tahliye edilen materyallerin miktarn gsterir izelge. Nitelii Tahran ehri Resim Mzesi Polis Fakltesi Yarg Gc Ses ve Sima slam ura Meclisi Ariv Merkezi Dnyay Tantma Messesesi Kethdalk Messesesi Toplam Adedi 8 12 26 21 15 6 16 104
adet ariv kurumuna ait mahzenin depolama artlarnn kontrolnn salanmas (6 no'lu cedvel). 6 Numaral Cedvel: 1385 (h..) senesinde depolardan kaldrlmaya deer bulunan materyalin mikdar. Faaliyetin Cinsi letiim Haberleme Genel Mdrl mahzenlerinden kaldrlan Nadir Eser ve El Yazmalar Genel Mdrl mahzenlerinden kaldrlan letiim ve Balantlar Genel Mdrl mahzenlerinden kaldrlan Milli Ariv Toplama ve Tehis Genel Mdrl mahzenlerinden kaldrlan Muhafaza ve Bakm Genel Mdrl mahzenlerinden kaldrlan Toplam Adedi 173 31 199 526 100 1029
3/3- Ariv daresi bnyesinde mevcut belgelerin muhafaza bakm ve yardmc (destek) nshasnn hazrlanmas maksadyla 241770 adet belgenin numaralandrlmas (7 no'lu cedvel). 7 Numaral Cedvel: 1385 (h..) ylnda belge numaras vermek iin elden geirilen evrakn oran. Belgenin geldii yer Yol ve Ulatrma Bakanl Adalet Bakanl Dileri Bakanl Tarm Bakanl Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Dier Toplam Varak 59974 41919 20416 12546 91086 15829 241770
3/4- Ariv daresi ve dier istekli kurulularda mevcut belgelerden 478.000 varakn dezenfekte edilmesi, 28622 adet belge ve kitabn tamir ve restorasyonu (8 no'lu cedvel). 8 Numaral Cedvel: 1385 (h..) yl iinde tamir edilen unsurlarn oran. Nitelii Belge Kitap Resim Toplam Varak Adedi 27825 748 49 28622
3/2- Kurumun mahzenlerine bal olup genel mdrlklere ait 45 adet depoda mahzen yaplandrma artlar projesinin hazrlanarak biyolojik faktrlerden grlen zarar tehis maksadyla kaldrlmaya deer bulunan 1029
3/5- Ariv daresi ve dier kurumlarn eyalet temsilciliklerinde yararlanlmak zere istenilen tehizat fihristine, laboratuar, dezen105
fekte ve tamir ksmlarnn da ilavesi iin bir program hazrlanmas. 3/6- Selloz lifleri mantar tantm atlasn hazrlamak maksadyla belge ve kitap yzeylerinde tremi bakteri ve mantarlarn mikroskobik ve makroskobik dzeyde organizmalarnn incelenmesi ve mantarl numunelerin biyolojik mantar oluumunun tantlmas. 3/7- Muhtelif merkezlerden toplanm haerelerin familyalar ve snflaryla bunlarla mcadele yntemlerinin tantm maksadyla bunlar zerine tahkikat yaplmas. 3/8- Zararl unsurlarn tantm, nefis mecmualarn muhafaza ve bakm konusundaki ihtisas makalelerinin telif ve tercmelerinin yaplmas. 4- letiim ve rtibatlar Genel Mdrl Vazifesi ariv belge ve materyallerini umumun istifadesine sunmak iin gerekli olan imkan ve artlar bir araya getirmeyi ama edinen letiim ve rtibatlar Genel Mdrl; bu cmleden olarak: 9 Belgelerden istifade kurallarnn gzden geirilmesi ve bu konudaki kararlarn derlenerek incelenmesi. 9 Web ortamnda ve kat zerinde belgelerin ierik ve indekslerinin hazrlanp neredilmesi. 9 Ariv belgeleri tantm nitelerinin hazrlanmasna ve sunulmasna nezaret edilmesi. 9 Szl tarih belgelerinin ortaya karlmas, hazrlanmas, sslenmesi ve tantm. 9 Arivcilik Bilimi'nin gelitirilmesi ve tecrbe alverii bakmndan dahili ve harici ariv merkezleriyle irtibat halinde olunmas ve ibirlii yaplmas. Bu genel mdrln 1385 (h..) yl faaliyetlerinden en nemlileri unlardr: 4/1- ran sesli tarih toplantsnn ilkinin gerekletirilmesi. 4/2- Siyaset, bilim, kltr ve hner erbabndan 83 kiiyle gerekletirilen sylei neticesi muasr tarih zerine 15751 dakikalk tarihi malumatn derlenmesi. 4/3- Aratrmaclarn incelemeleri iin belgelerin mikrofilm ve asllarn gstermek, belge klavuz fihristleri ve bilgilendirme nitelerinden istifade ile mracaatta bulunan 2521 kiiyle iletiim kurmak, belgeler konusunda hizmet sunmak ve nazar- dikkati celbeden seme belgelerin resimlerini ekmek (10 no'lu cedvel).
10 Numaral Cedvel: Aratrclara sunulan belge zerine verilen hizmetlerin oran. Faaliyetin cinsi Fotoraf ekilen belgeler Belgelerden karlan ve katalogda yer alan Mterek dosyas oluturulanlar Nitelii 30247 50312 330 Adedi varak indeks kii
4/4- Dier kurum ve messeselere verilen danma hizmetleri ki, unlardr: ada Tarih Aratrmalar Messesesi, Tahran Belediye Bakanl, ran Mali ler Kurumu, slami limler Dnyas Merkezi. 9 Daha fazla muhataba kavuma ve kamu ile iletiim kurma maksadyla 7 ariv sergisinin almas, 16 sergi iin de teebbse geilmesi. 4/5- Usullerin, formlarn, kullanm kurallarnn ve ilgili yasalarn mtalaas, aratrlmas, hazrlanmas, yeniden gzden geirilmesi ve slah ki, bu kabilden: 9 Sesli tarih sohbetleri basm iin kanun msveddesi hazrlanmas. 9 Belgelerin iyi bir ekilde deerlendirilmesi ve aratrma salonu umumi ynetmeliinin hazrlanmas. 9 Ariv hizmetleri ve yelik hakk tarifesindeki artlarn hafifletilerek alma kurallarnn yeniden gzden geirilerek slah. 9 Belgelere eriim tarz konusundaki tzn yeni tashihinin hazrlanmas. 9 Mahzenlerin faaliyet raporlar, genel mdrlk blm ve mahzenleri arasnda belgelerin yer deiimi, aratrma salonu yetkililerinden deerlendirme raporu ile belgelerin muhafaza bakm idaresi faaliyet rapor formlarnn iyiletirilmesi. 4/6- Gerekli deerlendirmelerin yaplmas ve nerilen plan ve projelerin tantlmas. 9 Eminlik Belgeleri ksmnn hizmete almas. 9 Dijital belgeler iin birka adet mikroform dzenei projesinin yaplmas. 9 Sesli tarih sohbetleri konusundaki nceliklerin tespit edilmesi. 9 Belge indekslerinin dzeltilmesi ve iki defa gzden geirilmesi tasarm. 9 Sesli ariv servisinde mevcut fotoraflarn arivlenmesi tasarm. 4/7- Konusu nceliklilik ve ehemmiyet arzeden belgelerin muhtevalarnn tetkiki planna ilerlik kazandrlmas.
106
HATAY HAKKINDAK RVAYETLER

hret BEDELOV Hatayinin folklorla ball yalnz edebi faaliyetleriyle snrl kalmam, ayn zamanda onun btn hayat, tarihi neminin de dnda, ortaa rivayet ve efsanelerinin konu ve bahislerinde yer alm, bylece szl halk edebiyatmzn mevzu dairesini genilendirebilmi, zenginletirebilmitir. Bu rivayetler halkn manevi gereksinimi dorultusunda yaranmadan nce, bir toplumsal ve siyasi zaruretin gei devresini yaamtr ki, bu da halkn folklor tefekkrnn soy diyalektiiyle bal olmutur. Genel olarak Azerbaycan rivayetleri, mevzu bakmndan deiik ynlerini, tarihi ve didaktik vasflar itibariyle canlandrabilmesiyle dikkati ekmektedir. Didaktik rivayetler manevi temele dayand halde, tarihi rivayetler ise aslnda kresel etki kapsamyla toplumun psikolojik durumunu dzenler. Folklorumuzun tetkiki tarihinde, rivayetlerimizin bu istikamette tahlilinin yok denecek kadar az olduunu grrz; fakat bilimsel prensipler bakmndan bu ayrm ve eilim metotlar, zannmzca daha ok anlamldr. Bu yzdendir ki, Hatayi hakkndaki rivayetlerin, bahadrlk, cengverlik, yurt yuva, toprak sevgisi ve devletilik vgs ynleriyle soy psikolojisine gre yukarda anlattklarmzn ikinci ksmna ait olduunu syleyebiliriz. Aslnda daha derin bir analiz yaplrsa, bu rivayetlerin genel olarak Hatayi devrinin tm manzarasn kapsadn grrz. Hatayi konusu zerine alan bilim adamlarnn kavramsal olmamakla beraber, Hatayi ile ilgili halk arasnda dolaan rivayetlere imalarla ve birtakm iaretlerle yanatklar gzlemlenmitir. Ama bu rivayetler sadece Hatayinin kahramanlklaryla snrl kalmam, ayn zamanda Sufi Kzlbalarn ayin ve merasimlerinin, inam ve kerametlerini de ifade etmitir. Aratrmac alim Mirze Abbasl, ah smayl Hatayinin mr yolu minyatrlerde adl eserinde bu meseleleri yorumlarken yle diyor: u ciheti zlerek vurgulamamz lazmdr ki, nl destanlarmzn, ah smayl Hatayi devrinde, ya da ondan biraz sonraki yllarda divanlar eklinde yazya geirilmi nshalar (Kitab-i Dede Korkut dnda) bugn de bilim dnyasnca henz bilinmiyor. Kkleri ok eskilere dayanan, esatiri hususiyetlerin, ayin ve merasimlerin kalntlarn, sufiliyin birtakm irfan-felsefi dncelerini bedii grntlerle ve etkili yollarla aksettiren birok ak destanlarmzn (ayn zamanda rivayetlerimizin.B) mahiyeti imdiye kadar aydnlatlmam, aratrlmamtr.1 te bu bilimsel yorumun da aka gsterdii gibi Hatayi ahsiyeti ve Hatayi devriyle ilgili rivayetler, genel olarak ortaa folklor numune-
lerimizin ilgin ynlerini tahlil etmekte en nemli faktrler olarak grlmelidir. yle ki, Hatayi hakkndaki rivayetler, tm edebi didaktik zelliklerine gre, devletilik ynnden mkemmel siyasi kuruma malik olan byk bir memleketin ahlaki prensiplerini iinde bulundurur. Hatayi hakknda ortaya kan rivayetlerin ou bu prensipler bakmndan dikkate ayandr. urasn da vurgulamamz gerekir ki, bu rivayetlerin byk ounluu tarihi olaylar aksettirmi olsa da, ayn zamanda ortaa Azerbaycan vatandalnn milli etnik deerlerini de aklamas bakmndan ok nemlidir. zellikle bu tarihi rivayetlerde, ordu ve bahadrln anlatld ksmlar geni bir ekilde yer almtr. Nitekim, Gazi Ahmet Gaffarinin Tarihi-Cahannara ve salnameci Bicann Cahanarayi- ah smayl Safevi adl ok nl kaynak eserlerindeki iki rivayet daha ok dikkatimizi ekiyor. ah smayln ar ferman Zulgeder sufilerinin eline ulat. Dn olan bir gen, zifaf gecesinde gelinin yanna girmeden, acele ah smayln huzuruna gelmiti Yaklak bir yl, Erzincan yresinden taraftar topland. Ardndan saldr yeri ve hareket istikameti belirlendi ve irvana doru yry baland. Kr ve Aras nehirlerinin birletii noktada, Koyun lm adl geide vardklar zaman, sonbaharn su taknlaryla yollarnn kesilmi olduunu grdler. Halbuki onlar, irvan zerine ani bir baskn yapmak istiyorlard. Bu yzden orada kayklar hazrlayarak vakit kaybetmek istemediler; lakin dereyi itkisiz gemek de ok nemliydi tabii Azgn sularda boulmadan rahata geebilecekleri yerler aramaya koyuldular, ama bu i bir hayli uzad. Hassas oluuyla ta ocukluktan beri dikkat eken ah smayl, birden belirli bir yer setikten sonra atn dereye srd. Kzlbalar nce bundan korktular, ardlar. Lakin ah smayln dere ortasna vardn grnce, daha fazla dayanamadlar; onlar da atlarn suya srerek kaypsz ve rahat bir ekilde dereyi getiler. Bu olay, Kzlba birlikleri arasnda bir mucize olarak algland. te bu ilgin olay, onlarn kerametli Safevi hanedanna olan inanlarn biraz daha arttrd. ster Koyun lm deresi, isterse de Zifaf gecesiyle bal bu rivayetler ah smayln kahramanln ve bahadrln aksettirmekle beraber, daha ok onun, halk gznde yceltilmesinin edebi ifadesidir. Zira genellikle halk edebiyatnn motifleriyle zengin olan bu rivayetler, tarihi neminin dnda, dini mitolojik unsurlarla da dikkati ekmektedir. Hatayinin hayatyla ilgili efsane ve rivayetlerin ortaya kma zarureti ve nedenleri belli bir mantksal temele dayanr. Hem kendi edebi faaliyetlerinde, hem de sufi Kzlba arkadalar 107
arasnda efsane ve rivayetlerin fazlal, Hatayinin kendisiyle ilgili hem salnda, hem de lmnden sonra bir sr zelliklerinin ortaya kmasna neden olmutur. Zaman zaman bu rivayetler szl edebiyatmzn hayat yolculuu boyunca deiip cilalanm ve ozan edebiyatmzda destan ananelerinin talepleri dorultusunda belirli deiikliklere maruz kalmtr. Folklorumuzun zellikle de avclkla ilgili konular zerinde kapsaml bir bilimsel alma yaplrsa, ah Hatayinin biyografisiyle ilgili yeteri kadar rivayetler ortaya kartmak mmkn olabilir. Yani Hatayi hakknda yaranan rivayetlerin temeli folklorsal srelere ve hkmdar mrit ilahlatrmasnn mantksal diyalektiine dayanr. Geri Hatayi edebi faaliyetinin folklorla ilikisi zerine alan bilim adamlarnn byk ounluu bu ynlere pek dikkat etmemitir; yalnz Profesr Behlul Abdulla efsane ve rivayetlerde Hatayi ilikinin bilimsel tahlilini yapmtr. Edebi faaliyetlerinde folklor rneklerine sklkla mracaat eden, bunlar kendi sznn ve dncesinin iirsel ifade biimine eviren sanatlardan biri de Azerbaycan dilinin ve edebiyatnn bymesinde ok nemli rol olan air ah smayl Hatayidir2 Hatayi hakkndaki rivayetlerin byk bir ksmnn esas konusu avla ve avclkla bal olaylardan ibarettir. Bunlarn bir sra kadim anane ve merasimlere dayanan kkleri vardr. Bu kkler insanlk tarihinin ilkin dnemlerinden balayan ve zellikle dou dnyasnn Avesta gibi kadim kitabesiyle Glgam gibi kymetli destannda yer alan avclkla ilintilidir. Hatayi devrini de ieren Safeviler dnemine yakn olan muteber kaynak Cahanarayi- ah smayl Safevi, avclk merasimlerini aadaki ekilde anlatr: ok eskilerde av merasimleri, Trk uluslar arasnda genie yaylm dini inan ayinleri, tapnaklara adanan kurbanlklar ve lenlerle balantl olmutur. Bir yiitlik imtihan olarak grlen kitlesel av merasimleri, bayram enliklerinin nemini arttran en balca eylerden biriymi3 te bu cihetler, ah smayln karakterinde kabark bir ekilde grlen alkanlk ve vasflardan saylrd. Safeviyenin kaltmsal psikolojisine bal olan bu zellikler ta ocukluk yllarndan itibaren ah smayla alanmtr. Ayn zamanda avclk, Kzlba ordusunun toplu olarak askeri eitimden gemesini de salayan bir urat. Zira Kzlbalar, sava meydanlarnda kullanlan ok, yay, kl, kalkan ve grz gibi ara gereleri av merasimleri srasnda da kulanyorlard. Demek ki daha on yal bir ocukken, ay av gibi korkun bir av merasimine katlan ah smayl hakkndaki av 108
rivayetlerinin yaranmas doal bir tarihi zaruretten ortaya kmtr. Zaten az nce yukarda da vurguladmz gibi, Hatayi hakkndaki rivayetlere esas itibariyle avclk olaylarnda rastlamak mmkn olmaktadr. Ortaa Azerbaycan biyografi yazarl tarihinde nemli yer tutan Hasan Bey Rumlu Ahsanttevarih adl eserinde bu konuyu yle anlatyor: ava ok byk eilimi vard. Tek bana bir aslan ldrebilirdi. yle bir talimat vard: Bana bir aslan yerini haber verene eyerli bir at, bir kaplan yerini haber verene ise eyersiz bir at verilsin Tek bana ormana gider, aslan ve kaplan avlard.4 Hatayi hakkndaki rivayetler tarihiliyi bakmdan yle nemlidir ki, bu rivayetler vastasyla ortaa tarihinin edebi zelliklerini de kefetmek mmkn olabilir. te srf bu zellikleri dikkate alrsak, Hatayi hakkndaki rivayetler daha geni bir konunun maddesi olarak da ele alnabilir. Ayrca Hatayinin herhangi bir yry veya seferiyle ilgili halk arasnda dolaan rivayetler onun kendi dneminde bile kulaktan kulaa yaylyordu. rnein, Gazi Ahmet Gaffarinin Tarihi-Cahanara adl eserinde, ah smayln Tagi-Kesraya, yani mehur Medain harabelerine yapt seferden bahseden bir rivayet yer almaktadr. Orada yazlanlara gre, seferden dnmekte olan ah smayln yanna gelen Badat halk, bir sr aslann barnd bir orman hakknda ona bilgi verir. Av dkn olan hkmdar derhal yanna birka fedaisini alarak gsterilen ormana gider ve aslanlar ldrr. Ardndan aslanlarn postlarn soydurur, ilerine saman doldurtarak Badata gnderir. Hi kukusuz Fuzuli de bu tip rivayetlerden coarak, Hatayiyi anlatt Beng Bade adl eserinde yle yazyor: Onun ruhu mey gibi halka nee veriyor. Hkm nee gibi el bana revandr. Onun dnemi behiti-berzine benzer. yle bir ziyafettir ki, burada srahiler de, talar da altndandr. Onun feyzinden sevinmeyenler, varsn arap tortusu gibi ebedi yok olsunlar!.. ah smayl sayesinde zengin de yoksul da huzurlu yaam sryor. Varsn onun hkmranl ebedi olsun!5 Sadece sradan halktan, yani Safevi hanedannn tebaasndan kimseler deil, ayn zamanda o devrin Fuzuli gibi dnrleri de Hatayiyi olaanst zellikleriyle seilen mitolojik bir destan kahraman gibi grmek istiyorlard. Bunun nedeni ah smayln ftraten cmert oluuydu. rnein, baz seferlerinde ah smayl yle admlar atard ki, ok sonralar bu tarihi anlar rivayete evrilerek kulaktan kulaa yaylrd. ok fazla ayrntya girmeden byle mehur rivayetlerden biri olarak Hrrn kabrinin ziyaretini rnek gsterebiliriz. Bu rivayet
tarihi bir rivayet olmann da tesinde, Safevi yurdunun her tarafnda azdan aza dolam, bundan haber tutan Hatayi de daha sonralar bu olayla ilgili gzel bir gazel kaleme almtr. Hatayi hakknda anlatlan rivayetlerin byk bir ksm aldran savanda ortaya kmtr. Bunun da temel nedeni, sava balamadan nce iki hkmdar arasnda yaanan birtakm mektuplamalard; bu mektuplarda yazlanlar daha sonralar halk tarafndan deiik ekilde yorumlanmtr. te bu eit folklorlama, dnemin salnamecilerinin de dikkatini ekmitir. Salnamecilerden, Bicann Cahanaray-ah smayl Safevi ve skender bey Muninin Tarihi alemarayi Abbasi adl eserlerindeki bu ksmlar aratran tannm alim Mirze Abbasl unlar yazyor: ah smayl imdiye kadarki savalarnda hep stnlk kazand O gl bir dmanla savaaca zaman, asker saysn nemsemez, ortaa cengaverlik usuln stn tutard. Bylece destans kahramanlara benzer bir yoldan yrmek isterdi Han Muhammet Ustacl toplant zaman, Sultan Selim ordusunun askeri hazrl ve sava taktiiyle ilgili geni bir analiz yapar. En sonunda da, bu durumda dman yalnz vur ka taktiiyle malup edebileceklerini syler Durmu Han: Senin bu akl hocaln sadece Diyarbakrda ie yarar. ah smayl burada Asl karar ve talimat onundur. diye ona kr. Ve ah smayl da bu szleri adeta onaylarcasna: Ben kervan yolu kesen bir haydut deilim diye yant verir.6 Aslnda bu rivayetin bir szl halk edebiyat rneine evrilmesine kadarki srete geilen tarihi yol bir destan mevzusu olabilecek kadar geni apldr. Bugn bir zdeyi olan ben kervan yolu kesen bir haydut deilim sz de bu rivayetin izlerini iinde bulunduruyor. Hatayi hakkndaki rivayetler kapsaml olarak hibir aratrmacnn eserinde yer almasa da zaman zaman deiik ynden baz aratrmaclarn dikkatlerini celp etmitir. Tabii yazlp yazlmamasna bal olmayarak, Hatayi hakkndaki rivayetler halkn hafzasnda her zaman salam bir ekilde muhafaza edilmitir. Bu rivayetler ah smayla yakn olan hkmdarlarn lkelerinde yayld gibi, onun dman olan hkmdarlarn lkelerinde de genie yaylabilmitir. te bu nedenle, bu rivayetler de, masal ve destanlarmz gibi deiik biimlerde nakledile gelmitir. Bu deiik biimler genel olarak rivayetlerin Hatayi kahramanlna farkl bak asyla yanamasndan douyordu. rnein bunlardan biri, didaktik darbmesellerin yaranmasna neden olan bir bak asyd. yle ki, halk edebiyatnn zenginliine ramen, pek ksa ama derin anlamlar ieren zdeyiler, halk nazarnda daha ok terbiye ve ahlak mektebi
olarak grlrd. Dier bir bak as ise, bahadrlk ritelinin ve hkmdar cmertliinin anlatm zaman ortaya kyordu. te bugn hemen hemen herkesin ezbere syledii: Kl ayn kltr, ama kol ayn kol deildir! zdeyii Hatayinin kahramanlk ve ecaatini ifade eden rivayetlerden birinin tarihiyle baldr. Bu rivayet ilk kez, gney Azerbaycan bilginlerinden biri olan Ali Asker Mcdehidinin Emsal ve hikmet der lehceyi-mehelliyi-Azerbaycan adl eserinde zikrolunmutur. Bu rivayeti ilk kez salnameci Bice Cahanarayi-ah smayl Safevi adl nl kaynak eserinde alnt olarak kaydetmitir. Bu alntda olay kesin olarak yle anlatlmaktadr: Osmanl sultan, ah smayl Safeviden, aldran sava srasnda topu paralad klc gndermesini ister. ah smayl bu istee karlk olarak klcn Osmanl bakentine gnderir. Sultan klc eline alarak saray adamlarnn gzleri nnde topu paralamak ister. Fakat baarl olamaz. Bu nedenle Safevi hkmdarna: anlalan Kzlba ah bir klc bile kardeine kskanm, vermek istememi. diye bir mektup yazar. Bunun zerine bir sre sonra, ah smayldan yle bir yant gelir: Kl ayn kltr, ama kol ayn kol deildir!7 Hatayi hakkndaki rivayetlerin kaynaklar da ok ilgin yerlere dayanr. Kukusuz bu rivayetlerin birou halk arasnda azdan aza dolayordu; lakin gerek Hatayinin yaad devirde ve gerekse de ondan sonraki devirlerde deiik yazarlar tarafndan kaleme alnm, salnamelere kaydolmu bir sr rivayetlerin olduu tespit edilmitir. Bu kaynaklar arasnda en ok dikkati ekenler, Safeviler devrinde yaam seyyah ve diplomatlarn notlar, gnlkleridir. Bu notlar ve gnlklerdeki bilgiler, daha kendi devrinde ah smayl anlatan tarihi rivayetlere dayanyordu. Kukusuz Hatayi hakkndaki rivayetleri iinde bulunduran baka kaynaklar da vardr. Bunlar arasnda en nemlileri talya tarihisi Q. Berenin eserler klliyat ve Marin Sanudonun Gnlkleridir. Gayri Mslim olan bu iki bilim adamnn Hatayi hakkndaki rivayet ve olaylara dini, etnik-genetik ritel bakmndan byk sayg gstermeleri okuyucuyu artmaya bilmezdi. Her iki yazardan sz eden Azerbaycann nl bilim adam, profesr Y. Mahmudov yle yazyor: Safevilerin ilk dnemlerde en fazla mnasebet kurduu Bat devleti Venedik cumhuriyetiydi. O dnemin bilginlerinden biri ve ayn zamanda dou dnyasn yakndan tanyan Konstantino Laskari, Safevilerin askeri kampnda bulunmu, gen smaylla grm ve Dou seyahatinden dndkten sonra, 1502 ylnn 14 Ekiminde bu seyahatinin sonular hakknda Venedik hkmetini ayrntl bir ekilde bilgilendirmitir. 109
. 1865 ylnda talyan tarihi Q. Bere, Akkoyunlu ve Safevi devlerlerinin Venedik cumhuriyetiyle karlkl ilikilerini anlatan Venedik ve ran adl kymetli bir eser yaynlatmtr.8 Zikrolunan bu eserlerde hi kukusuz, Safevilerin devletilik anlayyla beraber, devletin kurucusu ve ilk hkmdar olan Hatayi hakknda gayet geni bilgiler, olaylar ve rivayetler de yer almtr. Bunu o eserlerde yer alan ve Hatayinin olaanstln kabark bir ekilde tasvir eden yazlar aka ispat etmektedir. Bu arada bu kaynaklardaki rivayetler resmi bilgilerle beraber edebi duygusallyla da daha ok dikkati ekmektedir. Hatayi hakknda rivayetlerin topland bu eserler ksmen resmi dille yazlm olsa da, rivayetlerdeki baz arpc eyler hemen ilk bakta anlam kazanmaktadr. rnein, Konstantino Laskarinin Gnlnde Hatayinin mukaddes ve mucizev yn daha geni bir ekilde anlatlyor. yle ki, Safevi hkmdarnn hem bir dini rehber, hem de siyasi bir lider olduu vurgulanyor, bunu halkn nasl kabul ettii ise gerek delillere dayanan bir rivayetle aadaki ekilde aklanyor: Bu bilgileri yazmaktaki amacm, birok kimsenin bu konuyla ilgilendiini grdm iindir. Gerekten de Sufi (ah smayl- .B) bir peygamber midir? Ve o mucizeler gsterebilir mi? Gerekten ah olaanst bir zekya m sahiptir? te byle dnen insanlara benim yantm yledir: aslnda ah da sradan bir insandr. Ve akrabalk ilikilerine gre ran tahtna oturabilmitir. Yalnz u bir gerek ki, Sufi kendini itikad ynden kutsal bir kii olarak grmektedir.9 Kck bu rivayet Laskarinin anlatmyla bile duygusal gcn koruyup saklayabilmitir. Destanlarmzda ve masallarmzda halkn Hzrla Musann mucizelerine olan inancyla bu rivayette ah smayl mukaddesliine ve mucizelerine olan inanc arasnda byk benzerlikler gzlenmitir. Bu rivayetler diplomatik eserler iinde yer almasna ramen, ilkin folklor izlerini sezdirebilmitir. Bu anlamda, yukarda zikrettiimiz Sufi bir peygamber midir? Ve o mucizeler gsterebilir mi? gibi ifadeler fikrimizin ak bir kantdr. Hatayi hakkndaki rivayetlerin, folklor ananelerimizin ortaa prensiplerine ramen biraz mistik grntlerle zengin olduunu syleyebiliriz. Elbette bir tarikat mridi ve Karl Marksn da dedii gibi On drt ylda on drt lke fetheden bir Dou hkmdar olmas hasebiyle, sradan halk anlatt rivayetlerle aha olan sevgisini kutsallatrarak ifade etmek yolunu seiyordu. Ayrca ahn kendisinin de edebi faaliyetleri boyunca, efsane ve rivayetlere bigane kalmad, tam aksine mesnevilerinde mucize, mistik, mitolojik gibi bir sra delilleri 110
kullanarak derin bir etki uyandrmaya alt grlmtr. te bu, Azerbaycan folklorunda daim dikkat edilmesi gereken bir delil olarak deiik devirlerde bile gze arpmtr. Bu konuda dncelerini syleyen, folklorcu profesr Behlul Abdulla yle yazyor: Efsane (ayn zamanda rivayetler de- . B) halk edebiyatnda epik trn en geni yaylan, okunandr. Kukusuz efsanelerde uydurma eyler ok fazladr; lakin yine de bunlarda mevcut nesnelerin ve yaanm olaylarn iaret ve belirtilerine az ok rastlamak mmkndr. Efsanelerde mitolojik dnya ve mitolojik nesnelerle bal saysz rnekler mevcuttur. Bu nedenle ah smayl Hatayinin de edebi yaptlarnda, birok efsaneye veya mitolojik nesnelere mracaat ettiini syleyebiliriz.10 nl profesr mevcut nesneler ve yaanm olaylar gibi ifadeleriyle efsane veya rivayetlere dayanan olaylarda tarihi gerekliin esas koul olduunu ileri sryor. Yani Hatayi hakkndaki herhangi bir rivayette bu prensibe dikkat edilirse, tarihi zamann ve mekann durumunun daha dzgn bir ekilde anlalacan sylyor. Geri Hatayi zerine yaplan almalarda bir sra zddiyetli durumlarn mevcut olduu inkar edilemez bir gerektir. Lakin bu zddiyetlerin neler olduunu ayrntl bir ekilde akla kavuturmak iin, Hatayi hakkndaki rivayetlerin byk bir neme haiz olduu da anlalmaktadr. rnein, baz tarihi kaynaklarda, Kzlbalarn araba dkn olduklar vurgulanmaktadr. Hatta Hatayinin bile sarholua meyilli olduu hakknda birtakm iddialar mevcuttur. zellikle Beyazi-Mkalimeyi-ah Tehmasib ba Eliyan adl eserde, smayln olu ah Tehmasibin bu sarholuk hakkndaki szlerine yer verilmitir. ah Tehmasib yle diyor: Evet, o dnemde benim babam, senin (Sultan Suleymann- .B) babanla savat. Lakin bu dnlmemi bir hareketti. nk hem Durmu Han, hem de br ileri gelenler, hatta tm askerler sarhotu; o gece sabaha kadar arap ierek sarho olmulard. Bu nedenle savaa da erken balamlard Oysa Tanrya krler olsun ki, benim hkmmn ulat yerlerde askerim ve tebaam yasak olan eylere tvbe etmilerdir.11 Kaynakta da vurguland gibi, yani asker ve tebaa yasak olan eylere tvbe etmitir bilgisi, Kzlba ordusunda birtakm yasaklarn mevcut olduunu kantlyor. Fakat bizim dncemize gre, aldran savandan bir gn nce, dman ordusundan hayli stn olduklar bilincinde olan ve askerleri canlandrmay dnen Safevi emirleri, ah smayldan izinsizce bu adm atm olabilirler. Zira Hatayi hakkndaki bir dier rivayette, ahn kiilii ayrntl bir ekilde aklanrken, onun her trl kt alkanlklardan
uzak olduu gibi tarihi bilgiler de ortaya kyor. talyan tarihisi Q. Berenin klliyatnda yer alan bu rivayette, hatta Hatayi bir lkeler fatihi diye tanmlanr ve Makedonyal skenderle kyaslanr. Ayrca Covanni Morazaninin elde ettii ve yazya dkt rivayetlerde ah smayln mspet ynleri ne karlrken, yazarn bunlar saygyla kaleme ald da aka grlyor. Bize gre bu rivayet, yazarn farkl bir millete mensup olmas da dikkate alnarak deerlendirilmelidir. Bere klliyatndaki bu ender rivayet yledir: Sufiye herkes sitayi eder. Halk onu sradan bir hkmdar, bir ehzade gibi deil, kutsal bir insan ve bir peygamber olarak grr. O ok iyi bir insandr; ayrca gayet bilgili ve saygn bir kiidir. Olduka adil ve cmerttir. Hem de skenderle kyaslanamayacak derecede adildir. Paras olduu zaman bunu adamlaryla adil bir biimde paylar; adeta yeryznn Allah gibidir. stelik Allahn iradesiyle tm bunlar yaptna herkesi inandrmaya alr. ah dine ok baldr ve sradan adamlar gibi huzurlu bir yaam vardr. Asla arap imez. Nasl ki kutsal bir adam her bir ite kendi yceliini korur, o da hibir zaman hi kimseyle fikir al veriinde bulunmaz. Herkes de onun tm hareketlerinin lahi kaynakl olduunu kabul eder.12 Bilim dnyasnca pek az aratrlmasna ramen, Hatayi hakkndaki rivayetlerin ister ahn yaad devirde, isterse de daha sonraki devirlerde hep artt gzlenmitir. Ayrca hemen hemen tm rivayetlerde Hatayinin olaanstl, adaleti, cesareti, vatanseverlii, cmertlii, insanlara kar sevgisi, sanat ve sanatya saygs genie yer almtr. Hatta kimi rivayetlerde, ah smayln mdrik hmanizmi n plana karlarak -destans bir tarzda- ozan Hatayi kiilii vurgulanmtr. Fakat bu zaman bile ozan Hatayi, hkmdar ah smayldan farkl bir biimde deil, aksine, her ikisi de halka ve halkn ananelerine ballyla dikkat eken birer ahsiyet olarak yceltilmitir. Bu rivayetler genel olarak ak destanlarmzla daha ok zdelemitir. rnein yle bir rivayet nakledilir. ah smayl bir lkeyi ele geirdii zaman, o yerin aksakallar hkmdarn houna gitsin diye ehrin en gzel kzlarndan ikisini ona hediye gndermiler. ah smayl kzlara nce unu sormu: Sevgiliniz var m? Kzlardan biri vezirin olunu, tekisi de bahvann olunu sevdiini sylemi. Adil hkmdar derhal emir vermi, vezirle bahvann olanlarn artm. Ardndan onlarn da onayn alarak byk ve tumturakl bir dnle bu genleri birbirilerine kavuturmutur.13
Rivayetlerden de aka grld gibi, ah smayl mrnn sonuna kadar halkn istek ve arzularna yalnz sevgiyle karlk vermitir; ite bu yzdendir ki bu hkmdar air, halkn szl edebiyatnda, yani masal, destan ve rivayetlerinde byk tarihi bir ahsiyet olarak ortaya kmtr. Halk edebiyatnn masals ieriine ramen, baz rivayetlerde ahn lm masal kahramanlarnn lmne benzetilmitir. Hi kukusuz bu eit sylenceler halkn ah smayla olan sonsuz sevgisinden yaranmtr. te bu nedenle dahi air, efsanevi hkmdar, cengaver ve byk tarikat mridi olan mucizeli keramet sahibini halk szl edebiyatta veya rivayetlerde bylece edebiletirmitir. Bu dncelerimize kant olarak Cahanarayi-ah smayl Safevi adl eserde, ahn lm hakkndaki rivayeti gsterebiliriz. ah smayl lmnden birka hafta nce yorgunluunu gidermek iin eki blgesine giderek, Elburus ve ah dana kmay ve orada avlanmay dnr. Ona zellikle ah dann avclk iin msait olduunu, orada bir sr vahi hayvann ve yabani atlarn bulunduunu haber verirler. Yalnz ava kmadan nce, ehir halknn ileri gelenleri ahn huzuruna gelerek, ta eski alardan itibaren bir kural olarak, yalnz avclarn deil, hatta hkmdarlarn bile ah danda avlanmadklarn sylerler. Fakat ah smayl bu uyarlar dinlemez ve ava gider. eki emirlerinin gsteriiyle birka gn sonra ah danda kamp kurulur ve av merasimi balar. Ve bu elenceli av merasimi sona erdikten sonra, ah smayl ar bir hastala yakalanr, birka gn iinde de lr.14 Burada zikrolunan ve totem inanlardan saylan Trk efsanelerindeki ata olan sitayiler dikkat ekicidir. Bu rivayetlerin sradan insanlarda ahlaki bir zellik gibi gelimesi ise bize aka unu gsteriyor: halk edebiyatnn en geni yaylm trlerinden biri olan rivayetlerde bile bu yklere yer verilmesi genel folklor diyalektiimizin kendine zg niteliklerinden ileri gelmektedir. ah smayln lm hakkndaki bu rivayet gerekte halk dncesinin bir mahsul olarak grlse bile, bir tarihi gereklik olarak ortaa eserlerinde de ayn ekilde yer almtr. Deerli kaynaklardan biri saylan, ortaa aratrclarnn en ok tercih ettii eser olarak gsterilen Hlaset et-tevarih adl kitabnda Gazi Ahmet Gumi, ahn lmn rivayetlerde anlatld ekilde tasvir etmitir. Hicri 930 ylnn Cemaziel-evvel aynn beinde (12 mart 1524) ah smayl Nevruz bayramn Tebrizde karlar. Ardndan klak iin Nahvana gider. Yazn Savalann Gktepe adl yerinde bir sre kaldktan sonra Erdebile doru yola kar. Erdebile gelince ecdadnn mezar111
larn ziyaret eder, sonra Serap ehrine giderek Sayn geidine yerleir. Oradayken hastala yakalanr; doktorlar onu iyiletiremez Hicri 930 ylnn Recep aynn 19unda (24 mays 1524) vefat eder.15 Hatayi hakkndaki rivayetlerin bazlarna ise yalnz kimi deyimlerde ve ya ifadelerde rast gelmek mmkndr. Bu tr rivayetler, aslnda anlamlarn bu deyimlerde veya ifadelerde koruyup saklamtr ki, bu da halk edebiyatnn geliimiyle baldr. rnein, kaynaklardan belli olduuna gre halk arasnda ah smayla baz takma adlar verilmitir ki bunlardan biri de Ko Kapandr. Bu takma ad, Hatayinin on yanda iken gsterdii bir yiitlikle dorudan ilintilidir. Daha dorusu bu olay on yal smayln yiitlik provalar yaparken elde ettii bir takma isimmi. yle ki, boynuzlarna kadar topraa gmlm iri bir kou, at srtnda koarak gelen smayln tek eliyle rahata yerden alarak ba zerine kaldrmas ona Ko Kapan takma adnn verilmesine neden olmutur. Hatayi hakkndaki rivayetler bazen bir ifadeyle veya daha da ksaca biimlerde halk arasnda yaayarak tarihi yol kat etmitir. Bu yzden, Hatayinin bir evliya olduu hakkndaki sylencelere halk edebiyatnda rastland gibi, Hatayiinaslk tarihinde de rastlanmaktadr. Bu konuda aratrmac Hac Soltan yle yazyor: ah smayl Hatayi bir seyit, bir eyh, bir evliya, bir ah ve bir kahraman olmasnn yan sra saysz gzel iirler yazan, bir bilgin ve bir airdir. Cesaretle sylemek gerekirse, bu gen hak a evliya derecesine ykselmek iin kendinde g bulmu ve ems Tebrizi, Celaleddin Rumi gibi byk evliyalar srasna adn yazdrabilmitir.16 Bu evliyalk bir retilmi putperestlik deil, tam aksine bir ok durumda tarihi delillere dayanan bir olguydu. rnein baka bir rivayete baktmz zaman bunu daha ak bir ekilde grebiliyoruz. ah smayl tek bana atn srerek, Osmanl ordusunun zerine saldrrken, Sultan Selim yanndakilere atei durdurmalarn emretmi. Ardndan: Tarih bunu bize balamaz! diye konumu ve Byle mert bir yiidi ldrmek namertlik olur diye eklemi. Buna benzer dier rivayetlerin birinde de, Hatayinin evliyal yle karakterize edilmitir. Sultan Selim bile, ah smayln evliya ve eyh olduunu onaylamt. ahn mritlerinin, onun yolunda nasl canlarndan getiklerini aka grmt. Hatta ona benzeyen Hzr adl birinin, esir alnnca kendini ldrdne de ahit olmutu. Baz rivayetlerde ise Hatayinin kendisi bile, evliyalnn dini tezahrlerinin ahidi gibi anlatlr. rnein, ah smayl batakla gmldnde, 112
kayptan biri kagelmi ve ona yardm etmitir; bylece ah kurtulabilmitir, deniyor. ah smayl kayptan gelen adama: Hey, bana yardm eden adam! Yoksa sen Hzr peygamber misin? diye sormu. Adam u yant vermi: Hayr, ben Hazreti Aliyim! Hzr suratyla sana yardm etmee geldim. te bu eit rivayetler, Hatayinin bir fazilet sahibi olduunu ve stn cihetleri bulunduunu anlatmas bakmndan byk bir nem tar. Byle byk zellikleri olan ve saysz savalarda sergiledii kahramanlklarla adndan sz ettiren ah smayl hakknda, szl halk edebiyatnda yeteri kadar rivayetler mevcuttur. Daha nce, Hatayi gazellerinin folklorla ilikisinden sz ederken Hrrn kabri rivayetini zikretmitik; ve imdi burada o rivayeti yinelemei lzumsuz gryoruz. Lakin urasn vurgulamamz gerekir ki, dou dnyasnda Hatayi hakkndaki en mehur rivayet ite bu rivayettir. Bizim dncemize gre edebiyatmzda tarihi mevzularda yazlan romanlarn ounun ah smayln hayatndan bahsetmesinin balca nedeni de, bu sufi hkmdar hakkndaki rivayetlerin olduka fazla ve zengin olmasndan kaynaklanmaktadr. ah smayl hakknda szl halk edebiyatnda yer alan veya halk arasnda yaylm saysz rivayetler edebi eserler iin faydal kaynaklar olmutur. Bu nedenle, Ferman Kerimzadenin Hudaferin Kprs, Ezize Ceferzadenin Bak 1501 ve Elisa Nicatn Kzlbalar adl romanlar bu ynyle geni okuyucu rabeti kazanmtr. Her eserde de, ah smayl hakknda halk arasnda dolaan ve zamanmza dek ulaan tm rivayetler anlatlm ve olaylar tm teferruatyla aklanmtr.
1. ah smayl Hatayinin mr yolu miniatrlerde, Bak 1981. s. 15 2. Age, s. 12 3. Hatayiinasla hediye (II kitap), Bak 1998, s. 190 4. ah smayl Hatayinin mr yolu miniatrlerde, Bak 1981. s. 23 5. Hatayiinasla hediye (II kitap), Bak 1998, s. 298 6. Fuzuli, Eserleri, II. Cilt, Bak 1958 s. 238-239 7. ah smayl Hatayinin mr yolu miniatrlerde, Bak 1981. s. 35 8. Age, s. 36-37 9. Hatayiinasla hediye (II kitap), Bak 1998, s. 149150 10. Age, s. 154 11. Age, s. 193 12. ah smayl Hatayinin mr yolu miniatrlerde, Bak 1981. s. 42-43 13. Hatayiinasla hediye (II kitap), Bak 1998, s. 155 14. Age, s. 307-308 15. ah smayl Hatayinin mr yolu miniatrlerde, Bak 1981. s. 24 16. Hatayiinasla hediye (II kitap), Bak 1998, s. 421

Doguedebiyati 4 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Doguedebiyati 4 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dou Edebiyat

6 Aylk Kltr, Sanat ve Edebiyat Dergisi Yl: 2 Say: 4 Sonbahar-K 2008

Sayfa Dzeni Ali Gzelyz

Kapaktaki Resim Mahmud Feriyan

Yazlardan yazarlar sorumludur.

Atlhak Kasmi (sada), Prof. Dr. Halil Toker ile birlikte

HFIZ-I RZDEN GAZELLER4

Suriye edebiyatndan bir yk: KK BR GNE1 Zekeriya TMR

Tantm: SEBK- HND VE TRK EDEBYATINDA HNT TARZI

Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi, lahiyat III,

Amin Maalouf, Ik Baheleri, ev.: Esin Tal-elikkan, YKY, stanbul, 2004.

Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi, lahiyat III,

Amin Maalouf, Ik Baheleri, ev.: Esin Tal-elikkan, YKY, stanbul, 2004.

Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi, lahiyat III

Putlar Kitab, 40-41. Putlar Kitab, 41-42. 3 Putlar Kitab, 71.

Putlar Kitab, 62.

tapnma tutumlarnn traji-komik tasvir rnekleri olarak aktarlmtr.

SAF HLET ELEBNN RUBAS Can EN

Tantm: DVAN EDEBYATINDA SOSYAL VE DN KONULU RUBALER

LVANELNN MUTLULUKU EK CUMHURYETNDE DE YAYIMLANDI Haber : K. Kurtulu ZBEK

Desen: zeyir Lokman AYCI 95

yk: GELNCK TARLASI zkan AHN

HATAY HAKKINDAK RVAYETLER

You might also like