T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES DERGS Cilt: 16, Say: 1, 2007 s.

19-36

Divan iirinde Hastalk ve Tedavi

Bilal Kemikli
Do. Dr., U.. lahiyat Fakltesi zet
Divan iiri, yle sanld gibi, gndelik hayattan, yaanan olaylardan ve mahede edilen dnyadan yararlanmayan bir iir deildir. Bununla birlikte, tmyle geici hayatn, hal ve durumun tasvirinden ibaret bir iir de deildir. Aksine bu iirin sz ve mn sanatlaryla incelmi ve gelimi zel bir dili vardr. Bu dilin imkanlar lsnde hayata ve geici gzelliklere yer verir. Bu makalede, Divan iirinin poetik yaps tahlil edilmemektedir; ancak bu yap, Osmanl toplumundaki hastalk telakkisi ve tedavi ekilleriyle ilikilendirilerek ele alnmaktadr. Bylece airlerin hastalk kavramna ve uygulanan tedavi yntemlerine ve kullanlan ilalara ykledikleri anlam tartma konusu edilmektedir.

Abstract Disease and Therapy in Divan Poetry

Divan poetry, contrary to what is supposed, is not something which does not benefit from daily life, current events and what is observed in the real world. However, it is not a poetry which completely depends on description of transitory life, situations and occasions. This poetry has a special language sophisticated and developed with arts of word and meaning. It gives place to

life and transitory beauties within the limits of this language. The aim of this article is not to analyze the poetic structure of Divan poetry, but its structure is dealt with in association with the perception of disease and ways of therapy in Ottoman society. Thus, what is discussed here is the meaning ascribed by poets to disease, ways of treatment and remedies employed. Anahtar Kelimeler: Divan iiri, Osmanl Tbb, hastalk, tedavi. Key Words: Divan Poetry, Ottoman Medicine, disease, therapy.

Giri Divan iirinin konularndan birisi, eskilerin tabbet dedikleri, tp ilmi, hekimlik ve salktr. Salk ve sala ilikin mefhumlar, meslekten tabip olsun olmasn btn airleri etkilemitir. air, bu mazmnlarn yannda hasta ve hastann yaknlarnda gzlemledii psiko-sosyal durumlar, hastane ortam, hekim, hekimin hastasna yaklam, yetikin hekim (hekm-i hzk) ve mtetabip, hastalk eitleri, tedvi yollar, kullanlan ilalar ve mnev tedvi yntemleri gibi konular da iirde kullanmtr. Bylece hasta ve hastalkla ilgili unsurlar etrafnda bir halk muhayyilesinin oluumu da salanmtr. Bu makalede, nce iir ve salk ilikisine deinilecek, daha sonra Osmanl tbbnda hastalk ve tedavi yntemleri oluturulan baz mazmnlardan hareketle tahlil edilecektir. Divan iiri ve Salk Divan airi, insan dorudan doruya etkileyen salk sorununa kar duyarsz kalamamtr. Hayatnn belirli bir dneminde hastal bizzat tecrbe etmesi kanlmaz olan airin, yaad bu tecrbeyi grmezden gelmesi beklenemez. Her ne kadar bu iir, airin beninden ok te mutlak bir sbjektif evrene sahip olsa da iinde yaanlan hl sanat eserinde kendisine yer bulacaktr. te yandan salk, bireyi ve toplumu alkadar eden bir sorundur. Bu sorunu zmlemeye matuf gelien tp, sadece bir ilm aktivite deil, ayn zamanda bir sanattr. Tabip, tababeti tedris ederek bilimsel metotlarla hastalar tedavi edecek yetkinlie gelirken bu sanat ynn de gelitirir. Onun bu zellii hasta ve hasta yaknlaryla kurduu iletiimden balayarak, tehis ve tedavi sreci ierisinde varln hissettirir. Doktorlarn dier sanat dallarnda temayz etmesinde bu fikr ve zihn alt yapnn pay byktr. Mamafih iir sanatnn tababetle, airin de tabiple bulumasnda temelde ontolojik bir yaknlk bulunmaktadr.

20

iirle tababeti ontolojik anlamda yaknlatran bir baka husus, her ikisinin menei itibariyle dn alandan neet ederek zamanla dnyevlemesinden yola klarak izah edilebilir. Nitekim tababetin Batda tapnaklarda doduu dnld gibi, Douda da dn muhit ierisinde ortaya kt bilinmektedir. Hem bir air, mzisyen ve dans olan aman, ayn zamanda bir byc ve ifacdr. Onun din grevi, icra ettii btn bu mesleklerle bir ekilde ilikilendirilmitir. Bu yzdendir ki tabip, her eyden nce bir aziz ve ermitir. Gnmzde bile, geleneksel tp kavramyla isimlendirdiimiz ve baz veheleriyle alternatif tp olarak da deerlendirilen uygulamalarda ifacnn benzeri bir misyonunun olduu grlebilir. Bu itibarla kendisine kutsiyet atfedilen tabip (hakm) ile veli-air tipi arasnda bir iliki gze arpar. Divan airi, belki aman deil; ama mutlak hakikati kefetme ve ezel gzellii tavsif etme idealinde irfan sahibi bir kiidir 1. Onun bu idealini gerekletirmesinde mutlak hakikatin ve ezel gzelliin kmil bir ekilde tecelli ettii insan esas almas kanlmazdr. u halde, tabbet sanat ile iir sanat, amalar itibariyle de birbirlerine yakndr. Bu yzdendir ki; Divan airi ve meslek guruplarna ilikin istatistik bir almada, air tezkirelerinde biyografisi verilen 3182 air ierisinde ayn zamanda tabip de olan airlerin says 21 olarak tespit edilmitir 2. Bu say, bir meslek sahibi olan airler pastasnn % 0.7sine tekbl etmektedir. Ancak bu say, konuyla ilgili mstakil aratrmalarda daha da artacaktr. Nitekim Veli Behet Kurdolu, konuya ilikin bir almasnda 161 adet air-tabibin biyografisini sunarak eserlerinden semeler vermitir 3. Osmanl dnemi tabipleri, tababet ilminin dnda, astronomi, astroloji ve jeometri gibi ilimlerle megul olmalarnn yan sra, msik, iir, in ve hat sanatlarndan birinde de mhirdi. Esasen iyi bir tabp olmann n art, tp ilminin yannda btn bu farkl alanlarda da mahret sahibi olmakt. Bir rnek olmas bakmndan, Msrda renimini tamamlayan nl air Ahmed (. 815/1413)yi zikredebiliriz. Ahmed, airliinin yannda iyi bir tabipti ve ayn zamanda mitsel bilgiye dair derin aratrmalar vard. nl air Germiyanl eyh (.826/1422), gz alannda uzmanlam bir hekimdi. Keza Ktipzde Mehmet Ref Efendi (.1183/1796), air ve hekimliin yannda iyi bir hattatt. Yine mrettep bir divan olan

nl tezkireci Latfnin aire ykledii bu anlama ilikin olarak bkz: Bilal Kemikli, Trk Tasavvuf Edebiyat, Dost linden Gelen Ses, stanbul, 2004, 9. Mustafa sen, Divan airlerinin Meslek Konumlar, telerden Bir Ses, Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Ankara, 1997, 225. Veli Behet Kurdolu, air Tabipler, stanbul, 1967.

21

nzde Atullah Efendi (1184/1771-1242/1826), ressam, msikins, saat tamircisi ve avclkla uraan bir sporcuydu. Benzeri rnekleri artrmak mmkndr. Bu rnekler de gsteriyor ki; mhedeleri inceleyerek usl karmak ilmi olarak da tanmlanan tabbet, sanat duyarlln beslemektedir 4. Divan Edebiyatnn tarihsel birikimi tp asndan tahlil edildiinde, airlerin iki snfa ayrld grlecektir. Bunlardan ilki, tabbeti bilen ve hakmlii meslek olarak icr eden airlerdir. Bu grup ierisinde temyz eden Ahmed, eyh ve nzdenin yannda, Bedr-i Dild (.?), Akemseddin (.864/1459), Ahi elebi (.930/1523), Beiktal Yahya Efendi (. 978/1570), Nid, Emir elebi (. 1048/1638), bn if (. 1116/1704), Mn (.?), Tokatl Mustafa (.1196/1781) ve Abdlhak Molla (12001/17861270/1853)nn isimlerini burada zikredebiliriz 5. Bunlar her eyden nce meslekleriyle alkal tp-nme ismiyle nitelendirebileceimiz meslek mesnevler yazmann yannda, Divan iirinin dier trlerinde de eserler kaleme almlardr. Bilhassa dier trler dediimiz kaside, gazel, terkb-i bend gibi temel klsik trlerde yazdklar eserlerde, tabbete ilikin terminoloji, ila isimleri ve tedvi ekilleri gibi hususlar Divan iirinin mazmn dnyasna tamlardr. kinci grupta bulunan airler ise, tababet konusunda uzmanlamam olmakla beraber, okuduklar kitaplardan ve birinci gruba giren air-hakmlerin eserlerinden yararlanarak eserlerinde tbba ilikin deerlendirmeler yapan ve mazmnlar kullanan airlerdir. Divan airlerinin kahr ekseriyetini bu ikinci grup ierisinde ele almak mmkndr. Zr tabbetten edeb forma intikal eden mazmnlarn kullanm, tebh ve istire gibi sz ve mn sanatlarnda salk konularndan yararlanlmas, hakmlii ile nfz ederek det mitsel kiilik kazanan ahslara ve eserlerine telmih gibi hususlar pek ok airde grmek mmkndr. Bu noktadan olmak zere, nl air Fuzl, hakmlik mesleine mntesip olmamakla birlikte, gerek Trke Divanndaki shhatle ilgili mazmnlar kullanmasndaki mahareti ve gerekse Farsa kaleme ald Shhat u Maraz isimli mesnevsinde geleneksel tbba dir yapt deerlendirmeleriyle dikkati eker. Shhat u Maraz, baz kaynaklarda Hsn Ak, Rh-nme ve Sefret-nme-i Rh isimleriyle de anlmaktadr.
4

Veli Behet Kurdolu eserinin nsznde tabbet ve sanat ilikisine atfta bulunarak dnya apnda n yapm sanat hekmlere ilikin muhtasar bir incele yapmtr. Bkz: air Tabipler, 9-20. Bu airler ve dier tabip airlerin biyografisine ve eserlerine ilikin n okuma iin Kurdolunun air Tabipler isimli almas bir balang olabilir. 1967de yaymlanan kitap, gnmzde yaplan almalardan da yararlanlarak yeniden gncellenebilir yahut eskilerin ifadesiyle bu esere bir zeyil yazlabilir.

22

Esasen bu eser, tasavvuf ve alegorik mahiyette rh ile beden ilikisini sembolik olarak ele almaktadr. Kahramanlar hsn, ak, rh, kan, safra, balgam, sevda, miz, shht, dima, maraz ve perhizdir 6. Mamafih Fuzlnin Leyl v Mecnnunda, Mecnnun yakaland ak illetinden kurtulmas iin tabpe gtrlmesini anlatan blmler de burada zikredilebilir. Fuzl rneinde olduu gibi, tabp olmayan divan airlerinin gerek divanlarnda ve gerekse mesnevlerinde bu konuya dair verili alandan yararlandklar grlmektedir. airi gerek tabp olsun, gerek olmasn edebiyat tarihimize kazandrlan eserleri tp asndan drt grupta mtlaa etmek mmkndr. Bunlar: Tp ilmini retmek maksadyla yazlan manzm eserler. Tp ile ilgili mstakil bir eser olmamakla birlikte, bir blmnde tabbete ve tbb unsurlara dair tahlil ve deerlendirmeler yaplan eserler. Dorudan doruya tpla ilgili olmamakla birlikte, problemini sosyo-kltrel erevede ele alan manzmeler. salk

Tp ilmine dair unsurlardan oluan mazmnlarn kullanld manzmeler. Birinci gruba giren eserleri, tbnme olarak isimlendirmek mmkndr. Bu gibi eserler didaktik slup ile kaleme alnm olup okuyucuya tabbet ilmini retmeyi amalamaktadr. kinci gruba giren eserler ahlk ve tasavvuf retileri ihtiv etmekle birlikte, tp ilmine, tabplie ve hastanelere dair deerlendirmeler iermektedir. Bu guruba giren en nemli rneklerden birisi Nbnin Hayriyyesidir. Hayriyyede air, yazld dnemin ilim anlay ve meslek durumuna dair bilgiler verirken, tp ilmiyle alkal olarak da bal bana bir blm kaleme almtr. nc gruba giren eserler, mstakil birer manzme olmakla birlikte mrettep divanlar ierisinde de deerlendirilmesi mmkn olan nazm ekilleriyle kaleme alnmlardr. Bu trden eserleri, shhtnme adyla deerlendirmekteyiz 7. Drdnc gruba giren eserler ise, btnyle divan klliytdr. Dier bir ifde ile bu grup ierisinde, tp ilminin unsurlar ile hastalk,
6

Shhat Maraz Lebib Efendi Trkeye evirmi (stanbul, 1282), bu eviriyi kitap Ahmet Hamdi sadeletirerek yaymlamtr (Trabzon, 1327). Ayrca A. Glpnarl da eseri yeniden tercme etmi (stanbul, 1940) ve Necati Lugal ve Osman Reer de mstakil olarak neretmitir (stanbul, 1943). Shhatnmelerle ilgili olarak bkz: Mehmet Arslan, Shhatnameler, Trkler, (Ed. H.C. Gzel, K. iek, S. Koca), Ankara 2002, XI, 776-790; Bilal Kemikli, Divan iirinde Salk, (Ed. N Ylmaz, C. Ylmaz), stanbul, 2006, I, 306-308; Halk Gkalp, Divan iirinde Shhat-nameler, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, XIV, stanbul, 2006, 101-130.

23

hasta ve tabp gibi dier unsurlardan yola klarak oluturulan mazmnlarn kullanld btn edeb rnler kastedilmektedir. Bu trden mazmnlar, iirsel duyarllkla tp ilminin kesitii noktay tebellr ettirmektedir. Divan iirinde Hastalk Geleneksel tp, insan vcdunda, safra, sevd, dem ve balgamdan ibaret ahlt- erbaa denilen drt svnn olduu esasna dayanr. Hastalk ve salk bu svlarn dengesiyle ilikilendirilerek izah edilir. Herhangi bir kiide, ahlt- erbaa belirli oranda var ise, o kii salkl; eer denge birinin lehine bozulmu ise, hastalkl olarak kabul edilirdi. Hakm, hastasndaki ahlt- erbaay dengeli seviyede tutmaya alan kiidir 8. Ahlt- erbaann dengeli hli, insann psikolojik yapsyla alakaldr. Bu sebepten hakm, ncelikle hastann mizacn dzeltmeye gayret eder. Dier bir ifadeyle, geleneksel tpta, hastalk sadece belirli bir organn ilevselliinde meydana gelen arza olarak anlalmamtr. nsn rh ve beden yaps itibariyle bir btn olarak alglanm, ortaya kan beden bir rzann hastann psikolojik yapsyla da ilgili olaca dnlmtr. Bu bak dolaysyladr ki, Duvar nem, insan gam ykar denilmitir. Mamafih, insann sosyal ve rh yapsn etkileyen miller, ayn zamanda insann ahlt- erbaasndaki mizacna tesir ederek onun beden yapsn tahrip eder. airlere gre, insann rh yapsn etkileyerek mizacn bozan en temel olgu aktr. Bunun dnda aile, okul ve i ortamndaki sorunlar, sosyal ve ekonomik skntlar, boa kan umutlar ve hayal krklklar da insann kimyasn etkileyen hususlardr. Ancak dvan airi, hayata kar biraz kaderci (fideist) olmas dolaysyla, karlat menf hdiseleri makul erevelerde izah yolunu tercih etmitir. Ehl-i ka kfr mn bir olur Vasl u hicrn derd dermn bir olur (Hayret, 49/1) Divan airi, kendisini ak ehli olarak nitelendirir. O, ztlar tevhit etmitir. Bu yzden derdi de derman da bir grmektedir. Bylece hayata kar mtevekkil yaklaan air, iinde bulunduu sorunlar ya kendi i dnyasnda veya iinde yaad ortamda halletme yoluna gitmitir 9. Bu bakmdan dvanlarda bu gibi
8

Konuya ilikin ayrntl bir deerlendirme iin bkz: Cellddin Hzr (Hac Paa), Mntehb- if I, Giri-Metin, Haz. Zafer nler, Ankara, 1990, 9-10. Dvan airinin iinde bulunduu entelektel ortam, byk oranda sf retilerin neredildii tekkelerde olumaktadr. Tekkeler, bir yandan sf

24

konularn pek fazla ikyet konusu edilmediine tank olmaktayz. Ancak Nevnin, i yknn vcudundaki hastalklar artrdn ileri srmesi dikkate yndr. Arturd bedenmde marazum d-i vazfe ldrdi beni vade-i ferd-y vazfe 10 Divan airi sebel (bulank grme), remed (gz ars), kara su inmesi gibi gz hastalklarna, ba ars, stma, kuduz ve delilik gibi hastalklara ska atfta bulunur. Bunlardan kpek srmasyla insanlara getii belirtilen kuduz, rakble ilgilidir. Rakb ile ilgili benzetmelerden biri; onun, sevgilinin semtinde kuduz bir kpek olduu eklindedir 11. t gibi dalad beni kynda rakbn Ey dost Huddan dilerem kim kuduz olsun (Hayl, G 69/5) Delilik ise, n ve gnlnn hastaldr. Soyut bir kavram olan gnl tecrd ve tehs yoluyla somuta dntrlerek k gibi alayan, kanl yalar dken, yaralar iinde kalan ve mahzun bir hastaya benzetilir. O, sevgilinin ak ile deli ve divanedir (Hayl, G 83/2). Nasl ki deliler zincire vurularak tedvi edilirse, gnl de zincire vurulmaldr 12. Nasl ki deliler garip davranlarndan dolay halk iinde yadrganr, elence konusu olurlarsa; air iin divane gnl de elence konusudur. Gnl derler bir elencem deli var Baunda vd-i akun yeli var (Hayl, 82/01) Hastalar if evlerinde (dr-if) tedvi edilmektedirler. Divane k ve gnln dr-ifs, sevgilinin evi ve dudaklardr 13.

10 11 12 13

retiyi nerederken, te yandan da bu retilerin amel laboratuar konumundadr. Dolaysyla tekkenin baretmeni olan mrit, ayn zamanda bahekimidir. O, tekkeye devam eden mrit ve muhiplerin ryalarn dinleyerek tabir eder, iinde bulunduklar rh yapya paralel olarak onlarn kayg ve endielerinden arnmalarn salar. Ayrca zikir ve sem gibi egzersizlerle onlarn ritmik dzlem ierisinde vct svlarn dengelemi olur. Bylesi bir ortamda bulunan air, ikayeti olmay dnd kimi sosyal ve ekonomik durumunu, ya vecd ierisinde unutur yahut da mritle konuma imkan bularak rahatlar. Bu bakmdan mrit bir terapist olarak da nitelendirilebilir. Nev, Divan, Haz. M. Tulum-M.A. Tanyeri, stanbul, 1977, 131. Cemal Kurnaz, Hayl Bey Divannn Tahlli, stanbul, 1996, 178. Kurnaz, age, 342. Kurnaz, age, 278.

25

yi tabp, hastalk nksetmeden hastasnn saln korumasn bilendir. Bu bakmdan Fuzlnin sk olarak nitelendirdii tabpden, ak dengesiyle bozulan vcdunda hastalk yerlemeden tedvi talep etmesi manidrdr. Tabat inhirfn gr hev-y kdan tende lc it dmedin sk mizacum istikmetten (Fuzl, 219/6) Fuzlnin bu yaklam, koruyucu hakmliin gemite de mevcut olduu dncesine gtrmtr 14. O, Ey sk, vcdumda ak hevesi salk dengemi bozdu. Tamamen hastalanmadan bana ila ver derken, akn ahlt- erbaann mvzenesini bozduuna iaret etmektedir. Ak, iyileme bilmeyen bir hastalktr. Hastalk Sebepleri Hasta, mizac bozulmu kiidir. Onun vcut dengesini salayan drt hlttan birisi, ya azalm ya da artmtr; bu eksilme ve oalma hli, mizac bozarak kiiyi hasta eder. Divan airi bu durumun farknda olarak drt unsurun dengeli olmasna dnk vurgular yaparken, bu dengeyi bozan hastalk sebepleri zerinde de durmaktadr. nsann dengesini, iinde bulunduu fizik, sosyal ve rh artlar etkiler. Buna gre; kn souk hava nezle ve grip gibi solunum yollarndaki dengeyi bozar (Nev, 38/2), rzgar ve cereyn hlta etki ederek insan hasta eder (Mesh, 165/2), ok yrmek veya daima ayakta kalmak zorunda kalmak ayakta banlar kmasna sebep olur (Mesh, 241/4), sosyal ilikilerde muhatabn gerekli gereksiz yere ok konumas ba arsna sebep olur (Mesh, 114/7). Ayrca geceleri mehtba kar yatmak da hastalk sebebidir (Nev, 111/3). Bu gibi fizik artlarn yannda kem gzlerin tesiriyle oluan nazar, dudakta uuklarn kmasna sebep olur. Nitekim Ztnin anlatyla, sab rzgrnn heste heste esmesi, kem gzl nergisin nazar dolaysyladr. air saba rzgrnn esintisini ho bir sebebe bal olarak izah etmektedir. Meger kim nergisn degmi gzi olm sab hasta Glistnda sablanm yrr heste heste (Zt, 1288/1) ok fazla gnete kalmak, gne arpmasna ve ba arsna sebep olur. Divan airinin hayal dnyasnda sevgili de bir gnetir;
14

Emine Yeniterzi, konuya ilikin bir makalesinde, Fuzlnin bu beytinden yola karak geleneksel tpta koruyucu hakmlik fikrine dikkatlerimizi ekmektedir. Bkz. E. Yeniterzi, Dvan iirinde Salk ve Hastalklarla lgili Baz Hususlar, S Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (Konya, 1998) , 88.

26

 arpar. Bu gne, ahlt- erbaadan olan sevdy artrarak ak hastalna sebep olur. Ey gne yzl gnl hastalanur kyunda Ki ba hodur anun sye-i dvrun ile (Mesh, 212/2) Baz hastalklar bulacdr. Bu sebepten bylesi hastalklara mptela olmu kimseleri bir arada toplayarak dier insanlarla ilikisini byk oranda kesmeye dnk faaliyetlere rastlamak mmkndr. Nitekim bu kabil bir dncenin rn olarak, czaml hastalarn hem tedavisi hem de topluma kazanlmasna dnk bir proje olarak telakki edilmesi mmkn olan Miskinler Tekkesi (Miskinhne)ni zikredebiliriz. airler de bulac hastalk fikrine vurgu yapmlardr (Zti, 452/1713-2). Hastalklar ve Uygulanan Tedvi Divan iirine salk sorunlar muvacehesinde yaklatmzda, airin toplumdan kopuk olmadn, hayatn iinden estetik karmlar yaptn ve muhayyilesini oluturan bu verili ortamdan yeterince yararlandn grmekteyiz. Divan iirinde, ba ars, yaralar, tme, stma, sarlk ve zehirlenme gibi hastalklardan ve bunlarn tedavisinden bahsedilir 15. Bilhassa gz ve akl hastalklar zerinde durulur. Geleneksel tpta, cerrah mdahale ve ilala tedavinin yannda, koruyucu hekimlik ve manev tedaviye de ehemmiyet verilir. Koruyucu hekimlik, tbb- nebev kavramyla ifadesini bulan uygulamalarn mnderecat olup, bilhassa beslenme, temizlik ve sosyal hayatta lllk esasna matuf olup bal bana bir alma konusudur. Ancak u kadarn sylemek gerekir ki, airler salk ve beslenme arasnda iliki kurmaktadrlar. Saln ba perhizdir ataszyle ifadesini bulan beslenme kltr, koruyucu hkimlik asndan nemli malzemeler ierir. Dengeli beslenmeye ilikin en nemli alm Fuzlnin aadaki beytinde grmekteyiz. air diyor ki; insanlar noksanlk arzasnn hastalardr; bazlarna perhiz, bazlarna da iyi beslenme ifa verir. Marz-i rza-i naksdur nfs- tamm Kimine fide perhz ider kimine gd (Fuzl, K1/69) Manev tedavi tabiriyle, modern tpta da uygulanan hava deiimi gibi rh yapy takviye eden uygulamalarn yannda dua 16, muska ve bir ksm tlsmlar olarak karmza kan dn, psiik ve

15 16

Bu konuda baz deerlendirmeler iin bkz. Emine Yeniterzi, agm, 94 vd. Bu konuda bkz: A. Hmeyra Aslantrk, Dunn nsan Sal zerindeki Etkisi, XXXVIII. Uluslaras Tp Tarihi Kongresi, (1-6 Eyll 2002), stanbul.

27

metafizik uygulamalar da kastetmekteyiz. Eskiler Tebdl-i meknda ferahlk vardr derler. Bununla kastettikleri, insann evresini deitirmesinin rh muvazenesini salayc bir unsur olduudur. inde yaanlan muht, bazen bireyin kendisini rahat hissetmesine mnidir. Ayn ekilde corafyann insan saln dorudan etkileyen bir husus olduu ileri srlebilir. Bazen iilen su, teneffs edilen hava ve tketilen meyve ve sebze insann dengesini tesiri altna alabilir (Nect, 498/3, Bk 56/5). Bu sebepten hava deiimi nerilir. Nev, bu hadiseye iaret ederek, seyahatin derde derman olabileceini vurgulamaktadr. Sefer it derdne tmr ola yed Nev Bis-i shhat olur eylese bmr sefer (Nev, G.158/5) Sal korumak (hfzus-shha), Divan airinin yaad dnemde, gnmzde de yaygn bir ekilde kullanld gibi, muska tama adeti vard. Muska; nsha, taviz, hrz veya hamil olarak da adlandrlr. Bir ksm boyuna taklr, bir ksm da bz-bend denilen kol balarnn iinde saklanr. Bk, Ali Paaya sunduu Bahriyyede, zanbakn goncasnn, ban iinde safrn ile yazlm koruyucu muskann bulunduu gm bz-bend olduunu sylemektedir. Zanbaku goncasdur ba gmi bz-bend Zafern ile yazlm aa hatt- tmr (Bk, K. 18/20) Nazardan korunmak iin zerlik tohumunun ttslenmesi gelenei vardr (Hayret, G.386/7). Ayrca kk ocuklara da nazar boncuu taklr. Bu gelenekten yola karak Nev, goncann zerindeki i tanesinin, aslnda onu kem nazardan korumak iin gz yal blbl tarafndan taklan bir nazar boncuu olduunu ileri srer. Jle sanman takd tfl- goncaya gz boncu Klmaa yavuz nazar defin sirik-i andelb (Nev, s.244) Rh arnma ve nefsi muhafaza iin hrz denilen muska tanr ve hrz- emn adyla bilinen dua okunur. eyh Glib, Ebbekir elebinin, Konyay koruyan hrz- emn olduunu, bu yzden hirete gmesiyle byk bir kyametin koptuunu sylemektedir. Diyr- Konyann hrz- emnyd o server kim Edince nakl-i ukb koptu ol dem tmetl-kbr (T 47/5) 17 Stma hastalnn tedavisinde de manev tedavi yntemi uygulanmaktadr. Stma, sivri sinekler tarafndan bulatrlan, tme, titreme ve ate nbeti ile belli olan hastaln addr. Bu
17

eyh Galib Divan, Haz. Muhsin Kalkm, Ankara, 1994.

28

hastaln tedvisi iin, mazmunlar blmnde anlatld gibi, rite-i teb kullanlmtr. Rite-i teb, gelenee gre, ergenlik ana gelmemi kzn eirdii iplie okunan efsunla birlikte birka dm atlarak yaplr. Bu ip hastann boynuna balanr. Bylece hastann iyileeceine inanlr. Bk, Knnye ithf ettii kasdesinde, bu tedavi uslne iaret etmektedir. Padiah bu hamet ve ihtiamyla gren stmal birinin bu korkuyla stmasnn tutacan ve aknlkla felein boynuna yldzdan ip balayacan tedai ettirmektedir. Lerzende grse havfun ile teb tutar sanur Balar ihb gerden-i gerdna rsmn (Bk, K 1/22) Stma hastal iin uygulanan manev tedavi yntemlerinden biri de bdem muskasdr. Tahirl-Mevlev bu gelenei Mevlnaya kadar gtrerek, Mevlev eyhlerinin tane bdemin zerine ezn, ezn ve pesn kelimelerini yazarak, srasyla gnde bir tane stma hastasna yedirildiini ifade eder 18. Badem zerine yazlan muskalar yenilir, kda yazlanlarn ise, suyu iilir. Bu uygulamayla hastann ifa bulacana inanlr. Bk bu mazmuna u ekilde atfta bulunur: Nusha yazdursa aceb olmaya bdm zre Teb-i hicrna ilc eylemek ister htem (Bk, K.19/12) 1. Tiryk Divan iirinde ilal tedavi asndan geen en nemli mazmn tiryktr. Tiryk, zehirlenmeye ve baz hastalklara kar kullanlan mcun, panzehir ve afyon anlamlarnda kullanlmaktadr. Mcun olarak ilk defa Yunanl hekim Mitridatn bulduu sanlan tiryk, sanc ve ksr keser, ylan ve akrep sokmalarnda panzehir olarak kullanlr. Panzehir anlamndaki tiryk, baz iirlerde tiryk- erbaa olarak da gemektedir. Grn bu derdli ki tiryk- erbaayla tabb Diler ki zahm- ehr-ebruvna re gre (Nedm, G XXIV/6) 19 Drt kallarn kalbinde at yarayla derde den u garibe bakn ki, doktor onu tiryk- erbaa ile tedavi etmek durumunda kald demektedir. Drt kal derken, gnl alan ancak karlk vermeyen sevgiliyi ylana ve akrebe benzetmektedir. Bu sebepten de hekim, tiryk- erbaa kullanmtr. Ylan zehrinden yaplan tiryk, ylan sokmalarna kar da kullanlr:

18 19

Tahir Olgun, Edeb Mektuplar, Haz. Cemal Kurnaz, Ankara, 1995, 26. Nedm Divan, Haz. Abdlbaki Glpnarl, stanbul, 1972.

29

Kahrunu lutfa edegr tebdl Mrdandur tabat-i tiryk (Hayl, G 32/3) Bal da tiryk olarak kullanlmtr. Bal, eski tbba gre harareti artrarak ahlat- erbaadan olan safrann ykselmesini ve vcut dengesini salar. Bu yzden pek ok hastaln tedavisinde kullanlagelen bir maddedir. Baln yenildiinde, kabz giderdii dnlmektedir. Kabz ba arsna sebep olur. Dolaysyla bal, ba ars iin de kullanlan bir ilatr. Keza stmal hastalara da balla biberden mamul bir macun srlerek tedavi edildii zikredilmektedir. n dil-i miskni zlfn kld sevdy mizc Ey mferrih-leb buyur ehd-i ifn eyle il (Ahmed Paa, G 24/1) Ayrca bdem ya, eftmn, glsuyu, kfr, krmz, mrekkep, mcn- mferrih, nar erbeti, nilfer, nohut yaks, rmcek a, plskn, rezene, sirke-engbn (sikencbn), st ve eker gibi madde, mcn ve uruplar ila tedavisinde kullanlmaktayd. Bunlarn her biri mazmn olarak da kullanlmaktadr. 2. Kan Aldrmak Zehirlenme ve yarann enfekte olmasn nlemek, vcuttaki arlar dindirmek ve sarl tedvi etmek iin kan aldrlr. Bk, yznn iinde bulunduu skntlar ve dertler dolaysyla solgunlatn, adeta sarlk olduunu syleyerek, yok yere kannn dklmemesini istiyor. Bylece sarlk hastalna yakalanan kimsenin durumunu tasvir ettii gibi, geleneksel tptaki tedavi yntemini de gstermi oluyor. Zerd old yzm derd ile san kim yerekndur Lutf eyle begm dkme benm yok yire kanum (Bk, 3119/2) Kan aldrmak tedvi iin kullanlan bir yntem olmakla birlikte, yaralanma dolaysyla oluan aknt ar kan kaybyla insann lmne sebep olur. Bu yzden kan kaybnn nlenmesine dnk uygulamalar eski tpta da uygulanan bir yntemdir. iirde ar kan kayb, an gzyayla ilikilendirilerek, kan alamann zamanla insan ldreceine vurgu yaplr. ol denl ki kan akd gzmden lrm ben Dirler ki lrmi kii og akcak kan (Vasf, s.122) iirlerden kardmz kadaryla, eskiler kanamay durdurmak iin yara zerine tuz (Mesh, 6/24), kl (Fuzl, 178/8) veya rmcek a batrrlarm. Bir de bu durumda olan yaralar iin dalama yntemi kullanlrd. Modern tp ierisinde tasvip edilmeyen 30

bu yntem, kzgn bir demirin yarann zerine bastrlmasndan ibarettir (Nev, 185/1). 3. Tmar Tmar, yarann zerini temizleyerek merhem srmektir. Bazen pamuk veya ketenden hazrlanm fitiller gazl bez gibi kullanlarak merhemle birlikte yarann zerine sarlmaktadr. (Fehm-i Kadm, CCLXI/1) Sne-i pr-zahma kim sarmaa cn virmez seni Benzer ol nzg-beden kfr hoter merheme (Zt, III, s.70) Yara zerine merhemi, yle herkes sremez. Bilhassa eli uurlu kiilerin merhemi srmesi halinde, yarann daha erken bir srete tedavi edileceine inanlr. Merhem srlen organn su ve havayla ilikisini kesmek iin yara zerine pamuk sarlr. sterse nola haste gl yre sarlmak Mecrh olcak lzm olur yara sarlmak (Bk, 247/1) Eer yarada iltihaplanma olursa, yara alp cerahat boaltldktan sonra merhem srlerek yara sarlr. Yara iyiletike de sarg olarak kullanlan pamuk kendiliinden dklr. 4. Srme Divan airlerinin zerinde durduklar salkla ilgili hususlardan birisi de gz hastaldr. Gz saln korumann en eski yntemi srmedir. Srme, gnmzde olduu gibi sadece kozmetik bir rn olarak kabul edilmemi, gz kuvvetlendiren, gze bir parlaklk veren ve gr artran bir iksir olarak dnlmtr. Remed (gz ars), sebel (bulank grme), gz yaarmas ve gz kanlanmasn gidermek iin srme, eskilerin tabiri ile, gz otudur. Sevgilinin ayak tozu da srme olarak telakk edilmitir. iirde daha ok bu anlamda kullanlmaktadr. Mesel Bk, sevgilinin ayak tozunun ayrlktan kan alayan an gzne srme olduunu sylemektedir. Ola kim bir pre yan dindrp kann kese Hk-i pyu ttiysn dde-i hu-bre ek (Bk, 254/2) Srmenin daha gl bir etkiye sahip olmas iin iine ifa verici baka maddeler de katlr. Bilhassa toz haline getirilen inci srmeye ilave edilir (Bk, 322/4). Srmeden baka bir de tty kullanlr. Tty, gz otu, yahut ayn adla anlan bir maddedir. Bu maddenin dvlerek elde edilen 31

tozunun gze parlaklk ve kuvvet verdiine inanlr. iirde sevgilinin ayann tozu, gzlere ekilen ttyya benzetilmektedir. Mesela bu mazmunu kullanan airlerden biri olan Adl mahlasyla iirler yazan III. Mehmet, sevgilinin yolunun toprann ttysn, sfahan srmelerinden daha kymetli grmektedir. Gnlmz kuhl- Sfhn alr m aynna Tty-y gerd-i rh- dilbere myilleriz (Adl) Gz ars ve gz kanlanmasnn tedavisinde, gz siyah veya mavi bir emberle kapatlarak skca balanr. Bununla birlikte Talcal Yahyann belirttiine gre, gz bozukluklarnda gzlk de kullanlmaktadr. Ddr- Hakk grmez dnyda ayn- m Farz ki gzlk itse emine mihr mh (Yahy Bey, 445/3) Esasen gzln tarihesi ve bizde ne zaman kullanlmaya baland hususu bilgimiz dahilinde deildir. iirde gzlk kelimesinin Arapas olan aynek ve Farsas olan emek kelimeleri kullanlmtr. Ahmet Talatn beyanna gre, drt asr nce yaam olan Kastamonulu vur gzlk kelimesini kullandna gre, gzlk kullanmnn tarihi olduka eskidir. Kez bir de gzde kl tabiri vardr. Gz kapaklar iinde kl biterse, gz daima sulanr. Bursal Edb, bu tbb durumun farknda olarak, sevgilisini gzndeki kla benzeterek diyor ki; kl gibi ince belinin hayli bu kan saan gzlerimi alatr, bir gzde kl olursa o gz ya durmak bilmez. Hayl-i m-miynn alatr bu em-i hn-p Bel bir gzde kl olsa aktr muttasl ya (Bursal Edb) 20 5. Ba Ars Divan iirinde en ok zerinde durulan hastalklardan biri ba arsdr. nl hakm Celleddin Hzrn naklettiine gre; ba ars ikyeti olan hastalar, gl suyu kullanlarak tedavi edilir 21. Bu uygulama da airlerin dikkatini ekmitir. Hayl bu uygulamaya atfta bulunarak, blbln gzyan nergisin kasesinde gl suyu haline dntrerek, ba aryan goncay tedvi ettiini sylemektedir. Kse-i nergisde itdi gzleri yan gl-b Grdi blbl goncanun ban aurdur nleler (Hayl, s148)
20 21

Ahmet Talat Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, 176. Bkz: Mntehb, 42.

32

Gl, sadece suyuyla deil, gl-be-eker ad verilen glden yaplan tatl ile hastalarn glendirilmesinde (Baki, 18/46) ve gllc da rh ve fizyolojik dengeyi salayc bir tatl olarak kullanlmaktadr (Yahy, 39/1). Bu sebepten Fuzl, gl bahesinde her derde devnn bulunacan ileri srmektedir. Bulunur her derde istersen glistnda dev Hokkasnda goncann san kim if cullb var (Fuzl, G 73/4) 22 Bk, gl suyunun, sarholuun verdii ba arsnda da kullanldna iaret etmektedir. Ona gre krmz gl, sarholuun verdii ba arsn gidermek iin altn kadehi gl renginde arapla doldurmaktadr. Cm- zerrni tolu bde-i gl-reng itmi Gl-i ran seher klma in def-i humr (Bk, K 18/ 21). Ba ars iin bazen meneke erbeti de kullanlr. Meneke erbetinin, ayn zamanda bbrek ars, zatrree ve kuru ksrk gibi hastalklara da iyi geldiine inanlr (Ahmet Paa, s.77) 23. Ahlt- erbaadan olan balgam arttnda, halk arasnda Eb Cehil karpuzu da denilen hanzale (Fuzl,23-23); sevd arttnda, gelin sa denilen eftmn iei tedvi maksatl kullanlr. Ayn ekilde aktarlarn en nemli hammaddelerinden olan anber de ila olarak kullanlan bitkilerdendir. Anber kurutulup toz haline getirildikten sonra buruna ekilerek kullanlmaktadr. Bu ekilde kalbin kuvvetlendiine inanlmaktadr. Ba ars, souk algnlndan kaynaklanabilir. Geleneksel tpta souk algnl, terleyerek tedavi olunur. Bunun iin hastann zeri kat be kat rtlr (Fuzl, 25/7). air, bu uygulamaya telmih ederek, goncay sarp sarmalayan yapraklar izah eder. Gonca, souk alp kuvvetten dtnden kendisini yapraklarla sarp sarmalayarak terlemeyi amalamaktadr. Bolay ki derleyem diy budur rtndi kat kat Ki kendye sovuk aldurup olm n-tvn gonca (Mesh, 213/2) 24 Souk algnl ve bel arlar iin mracaat edilen tedavi yntemlerinden biri de ie ekmektir. Hayl, ie ekme deyimini tevriyeli kullanarak, hem tedvi maksatl uygulamaya atfta

22 23 24

Fuzl Divan, Haz. Abdlbaki Glpnarl, 3. Bask, stanbul, ?. Ali Nihat Tarlan, Ahmet Paa Divan, stanbul, 1966. Mesh Divan, Haz. Mine Mengi, Ankara, 1995.

33

bulunmakta hem de mihnet ve gam derdine hakmin verdii urubun tesiri olmadna iaretle arap imeye vurgu yapmaktadr: Shhat istersen sakn ekme tabbin erbetin Mihnet gam derdine gyet devdur e ek (Hayl, s.254) Ba arsnn bir eidi de humrdr. Ayyalarn hastal olan humr tedvisinde, bolca su iilmesi (Fuzl, s.24/3-25) veya ban bir tlbentle balanmas (Mesh, 106/2) nerilmektedir. Bu son uygulama Rumelili Zfye ilham vermi, az bir bez ile sarl duran kp ile humr arasnda bir ilgi kurarak yle demitir: ok arb idgi in arm ba kpn Kellesin enberle kat kat sardlar ho itdiler (106/2) 25 6. Ykt- Mferrih ve Msik Divan airleri psikolojik hastalklara da eilmiler, bu alanda ortaya konulan tedavi yntemlerini iirde kullanmlardr. Buna gre, psikolojik bunalma dm olan hastann yeniden miznna kavumas iin ak havada gezintiye kmas, bahelerde gezinmesi veya su balarnda oturmas nerilir. Mesel Bk, sevgilisi uruna gz ya dkmesini, depresyondan kurtulmak iin akar sularn banda istirahat etme gelenei ile ilikilendirerek anlatmaktadr. Hurrem olsa gam del ek-i revnum grse yr deti tefrh-i rh etmekdr akar sularu (Bk, 253/4) Kymetli talarn da tedvi maksatl kullanldn grmekteyiz. Bu talardan biri de krmz, sar ve gk renklerinde olan ykttur. Atee dayankl ve ar olan ykt, inana gre, boaza aslrsa tn ve kayg hastalna kar faydaldr. Keza emilmesi halinde harreti keser. Bilhassa krmz renkli yktun (ykt- rmmn) vesvese ve hafakan gibi psikolojik skntlara ve kalbe iyi geldii sylenir. Ykt, toz hline getirilerek, baka maddelerin ilvesiyle bir tertip haline getirilerek rh bunalm ierisinde olan hastaya yedirilir. Bu yaplan tertibe ykt- mferrih denilmektedir. Az lalin hokka ykt mferrih lebleri Cevher terkb istersen leb-i dil-ber yiter (Bk, 49/2) Rh bunalm ierisinde olan hastalara dnk modern psikiyatride uygulanan terapi ile tedvi yntemi, gelenek ierisinde insan- kmilin sohbetiyle ilikili olarak izah edilebilir. nsn- kmilin sohbeti, rh yarasna merhem ve gnl hastalna ifdr.
25

Kmil Akarsu, Rumelili Zaf, Hayat, Sanat, Eserleri ve Divanndan Semeler, stanbul, 1993.

34

Rh- mecrha devdur dil-i bmra if Sohbet-i sf-i sfde aceb hikmet var (Yahy Bey, s.322) Psikolojik hastaln tedavi yntemlerinden birisi de msikdir. if-sz eyle ben pr-derde rh-efz imi szun Al an engne meclisde budur mutrib knn Sads b-bedel nak gzel garr mushibdr Gd-y rhdur sf virr kalbe saf knn (Zt, III, s.42) Dvn airi genel olarak hayata iyimser baktndan btn dertlerin bir devasnn olduuna inanr (Usl, G 47/7). Ancak bir hastalk vardr ki, onun tedavisi mmkn deildir. Bu hastalk ak, hasta da ktr. k, altn sars yz, alamaktan kanlanm gzleri, gam ve kederden zayf dm bedeni ve iki bklm olmu haliyle sadece ak hastalnn temsilcisi deil, ayn zamanda iir gelenei ierisinde hastann semboldr. O, tark-i akta bir dert esiridir (Hayl, G 304/124). k, sevgilinin cevr cefas, naz ve ivesi, rakibin hile ve desiseleri ve hasret acs gibi sebeplerden Mecnna dnmtr; cieri hlarla yanm ve kl olmutur, gnl krgndr, gam ve kayg miznn bozmutur. O artk hem ruhen, hem de bedenen hastadr 26. Fakat onun derdinin dermann verecek tabip deildir. Olmadnn ve onun sunaca ifnn da hibir zamn arlarn dindiremeyeceinin farkndadr (Zt, 96/1). Bu konunun mstakil bir makalede ele alnmas gerekir. Bu sebepten sadece burada mahiyetine iaret etmek durumundayz. Sonu Sonu olarak u iki tespiti yapmak mmkndr: Birincisi, Osmanl tp literatrnn oluturulmasnda, Divan geleneinin imkanlarndan yararlanlmtr. Tp kkenli pek ok yazar, kasde ve mesnev formlarndan yararlanarak retici mahiyetteki kitaplarn manzum olarak kaleme almtr. Bu trden bir eseri telif eden tabibin iinde bulunduu gelenein estettik yapsna vkf olduu ikrdr. Bu bilimsel ve estetik zemin, zaman ierisinde airin tabbete dair mefhumlardan yararlanmasn salamtr. Bylece bireysel ve toplumsal bir fenomen olan salk meselesi, eitli veheleriyle mazmn dnyasn zenginletirmitir. kinci olarak da, salk meselesi etrafnda oluturulan bu mazmnlar, Divan geleneinin temel konularnn izahnda kulla26

k ve hastalk ilikisine dair ayrntl bir okuma iin bkz: Vildan Serdarolu iman, Divan iirinin yilemek Nedir Bilmeyen Hastalar: klar, XXXVIII. Uluslararas Tp Tarih Kongresi, (1-6 Eyll 2002), stanbul; Dr. M. Nejat Seferciolu, Nev Divannn Tahli, 2. Bask, Ankara, 2001, 2244-340.

35

nlmtr. Tabbet iirin estetik imkanlarndan ve biimsel dnyasndan yararlanarak literatrn olutururken; iir de onun fikr ve ilm mahiyetinden ilham alarak yeni mnalara ruh vermitir. Kaynaka Ahmet Paa Divan, (Haz. A. Nihat Tarlan), Ankara, 1992. Bk Dvn, (Haz. Sabahattin Kk), Ankara, 1994. Bilal Kemikli, Dost linden Gelen Ses, stanbul, 2004. ----, Divan iirinde Salk, Osmanllarda Salk, (ed. N Ylmaz, C. Ylmaz), stanbul, 2006, I, 299-319. Cellddin Hzr (Hac Paa), Mntehb- if I, Giri-Metin, (haz. Zafer nler), Ankara, 1990. Cemal Kurnaz, Hayl Bey Divannn Tahlli, stanbul, 1996. Emine Yeniterzi, Dvan iirinde Salk ve Hastalklarla lgili Baz Hususlar, S Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (Konya, 1998), 87103. Fuzl Divan, (Haz. K. Akyz-S.Beken-S.Yksel-M.Cunbur), Ankara, 1990. Hayl Bey Divn, (Haz. A. Nihat Tarlan), stanbul, 1945. Hayret, Divn, (Haz. M. avuolu-M. A. Tanyeri), stanbul, 1981. Kmil Akarsu, Rumelili Zaf, Hayat, Sanat, Eserleri ve Divanndan Semeler, stanbul, 1993. M. Nejat Seferciolu, Nev Divannn Tahli, Ankara, 2001. Mehmet Arslan, Shhatnameler, Trkler, (Ed. H.C. Gzel, K. iek, S. Koca), Ankara 2002, XI, 776-790. Mesh Dvn, (Haz. Mine Mengi), Ankara, 1995. Mustafa sen, telerden Bir Ses, Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Ankara, 1997. Nedm Divan, (Haz. Abdlbaki Glpnarl), stanbul, 1972. Nev Divan, (Haz. M. Tulum-M.A. Tanyeri), stanbul, 1977. eyh Galib Divan, Haz. Muhsin Kalkm, Ankara, 1994. Tahir Olgun, Edeb Mektuplar, (Haz. Cemal Kurnaz, Ankara, 1995. Vasf Dvn, (Haz. M. avuolu), stanbul, 1980. Veli Behet Kurdolu, air Tabipler, stanbul, 1967. Yahya Bey Divn, (Haz. Mehmet avuolu), stanbul, 1977. Zt Dvn, III, (Haz. M. avuolu-M. A. Tanyeri), stanbul, 1987.

36