T.C.

ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS MLL MCADELE DNEMNDE KRDSTAN TEL CEMYET(19181927) YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN Zeynep AMSOY

Ankara 2007

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS MLL MCADELE DNEMNDE KRDSTAN TEL CEMYET(19181927) YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN Zeynep AMSOY

DANIMAN PROF. DR. zzet ZTOPRAK

Ankara 2007

ZET Balkan Savalaryla zaten ypranm olan Osmanl mparatorluu I. Dnya Savandan yenik kmas neticesinde 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesini imzalamt. Mtareke Dneminde 17 Aralk 1918 tarihinde Seyyid Abdlkadir bakanlnda stanbulda kurulan Krdistan Teli Cemiyeti ise o srada rgtl bir ekilde cereyan eden Krtlk hareketlerinin de en etkin ynlendiricisi konumundayd. Kurulduu gnden itibaren yapt faaliyetlerle de adndan olduka sk sz ettiren Krdistan Teli Cemiyeti, I.Dnya Sava sonunda Amerikan Cumhurbakan Thomas Woodrow Wilson tarafndan ilan edilen 14 lkenin yaratt ortamdan faydalanmaya alarak bamsz ya da otonom eklinde bir Krt Devleti oluturma gayesiyle almtr. Cemiyet ayn zamanda 18 Ocak 1919 tarihinde toplanan Paris Bar Konferansnda erif Paa araclyla da sesini duyurmaya almt. Btn bunlarn yan sra Osmanl mparatorluunun 10 Austos 1920 tarihinde imzalad Sevr Bar Antlamas Krtler ve cemiyet nezdinde de epey yank uyandrmt. Sevr zerine Krdistan Teli Cemiyetinde geceli gndzl tartma ve mcadeleler devam ederken bu arada rgt tarafndan oluturulan bir heyet ise Ermenilere sz verilen Krdistandaki bu topraklar zerinde Krtlerin hak sahibi olduklarn Batl Devletlerin temsilciliklerine izah etmeye almt. Yine bu dnemde kendi amalar dorultusunda Batl Devletlerle temas kurmaya alan cemiyet ise zellikle ngiltere ile iyi ilikiler kurmutu. Milli Mcadele Dneminde iktidarda olan Osmanl Hkmetiyle de irtibat olan Krdistan Teli Cemiyeti 22 Aralk 1918 tarihinde Hrriyet ve tilaf Partisiyle imparatorlua bal zerk bir Krdistann kurulmas konusunda anlamlard. Cemiyet Anadoluda balayan Milli Mcadele Hareketinin de karsnda olmakla birlikte Ali Galip Olay ve Kokiri Ayaklanmasnda etkin bir rol oynad. Krdistan Teli Cemiyeti iindeki ekime ve ayrmalarn 1919un son aylar ile 1920 yl ierisinde younlamas neticesinde cemiyetten ayrlan radikal

Krtlerin oluturduu bir grup Tekilat- timaiye Cemiyetini kurmulard. Zararl faaliyetlerinden dolay mevcut ynetim tarafndan kendisi hakknda kapatlma karar alnan cemiyete bu kararn nasl uyguland bilinmemektedir. Cumhuriyetin ilanndan az nce hukuki varl sona eren Krdistan Teli Cemiyeti tmyle ortadan kaldrlamamt. Cemiyet varln illegal ekilde oluan ve ileride eyh Sait Ayaklanmasn birinci derecede rgtleyecek olan Krt stikll Komitesiyle srdrrken ayaklanma sonunda ise Seyyid Abdlkadir sulu bulunarak aslacakt. Cemiyetin kapanmasna ramen faaliyetlerini srdrecek olan bir dier kadro ise Milli Mcadelenin baaryla kazanlmasndan sonra Suriyeye kaarak burada Tanak Ermenileriyle cemiyet adna temasa geerek Hoybun Cemiyetini kuracaktr.

ii

ABSTRACT The Ottoman Empire which has already been worn with Balkan Wars in the result of defeat after the World War I has signed Mondros Armistice on 30 October 1918. The Association of Kurdistan Ascent which has been established in the armistice term in 17 December 1918 in stanbul and directed by Seyyid Abdlkadir, was at the place of the most effective director of the organized Kurdism activity that was taking place at those times. The Association of Kurdistan Ascent, which made a name from the day it has been established worked for the aim of founding an independent or an autonomic Kurdish Country by tying to utilize from the environment of 14 principles which have been announced by president of USA, Thomas Woodrow Wilson at the end of World War I. Beside this The Association tried to put itself on the map during Paris Peace Conference which has assembled on 18 January 1919 by means of erif Pasha. The Treaty of Svres which Ottoman Empire has signed on 10 August 1920 has had repercussions among the Kurdish people and the ones in the association. While the day and night discussions and struggles were carrying on Svres in Kurdish Ascent Association the commission which has been constituted by the association was trying to explain the rights of the Kurds on the grounds in Kurdistan which have been promised to Armenians to the representatives of the Western Countries.Again in this term the association which tries to contact with Western Countries according to their own targets, have good relationships especially with England. The Kurdish Ascent Association which is in contact with Ottoman Empire that is in the government during National Struggle term have agreed with Freedom and Entente Party on the subject of establishing an autonomous Kurdistan that is bounded to the empire on 22 December 1918. Being against the National Struggle Activity that has started in Anatolia the association has played a big role in Ali Galip Event and the Kokiri Commotion.

iii

In the result of the conflicts and the separations which have increased in the last months of year 1919 and augmented in year 1920, a group that has been composed of the radical Kurdists separated from the association has established Association of Social Organization. The association, about which closing decision has been taken by the present administration because of its harmful activities right before the declaration of the republic; it is not known how this decision is applied. Just the same the association whose legal existence has been terminated can not be abrogated completely. The Kurdish Ascent Association has continued it existence with Kurdish Independence Committee whose existence has been constituted illegally and which will trigger the eyh Sait Commotion in the future primarily, and in the end of the commotion Seyyid Abdlkadir has been found guilty and hanged. Another group that would sustain their actions although the association had been abolished had gone to Syria and contacted with Tanak Armenians and founded the Hoybun Association right after the success of National Struggle.

iv

NSZ I. Dnya Savandan yenik kan Osmanl mparatorluunun 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesini imzalamasndan sonra kurulan Krdistan Teli Cemiyeti o dnemde rgtl bir ekilde cereyan eden Krtlk hareketlerinin de en etkin ynlendiricisi konumundayd. Benim bu konu zerindeki alma amacm ise gerek 20. Yzyln balarndan itibaren gerekse Mtareke Dneminde Osmanl mparatorluunda yaam alan bulan bu tr faaliyetlerin ortaya k sebebini ve niteliini Krdistan Teli Cemiyetinin icraatlar erevesinde aklayabilmektir. Bu almam olutururken konuyla ilgili olan ariv belgeleri ile mmkn olduu kadar o dnemde cereyan eden Krtlk hareketlerinin ierisinde bizzat yer almakla kalmayp ayn zamanda cemiyet ierisinde aktif rol oynayan kiilere ait hatratlarn yan sra yine bu konu hakknda yerli ve yabanc aratrmaclarn meydana getirdii eserlerden de faydalanmaya altm. Tezimin hazrlanmas srasnda bana olduka destek olan aileme ve zellikle de aratrmalarma yn vererek benden yardmlarn esirgemeyen danmanm Sayn Prof. Dr. zzet ztopraka teekkr bir bor addediyorum.

NDEKLER GR ..................................................................................................................1 BRNC BLM 16. YZYIL ile 19. ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KRTLER ve YAADII BLGELERN SYAS ve SOSYO- EKONOMK DURUMU 1. 16.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ve Yaad Blgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu....................................................5 2. 19.ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunun Siyasi ve SosyoEkonomik Durumu ..............................................................................................11 3. 19. ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ..................................15 4. 19. ve 20.Yzyl'da Osmanl mparatorluunda Krtlerin Yaad Blgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu....................................................28 KNC BLM 19.ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA II. ABDLHAMDN SYASET ve HAMDYE ALAYLARI 1. Sultan II. Abdlhamidin Siyaseti ....................................................................33 2. Hamidiye Alaylar............................................................................................37 NC BLM 19. ve 20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KURULAN KRT RGTLER ile TTHAT ve TERAKK CEMYET 1. 19. ve 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri ve zellikleri .............................. 43 2. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Krt rgtleri .................................................48

vi

3. 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri............................................................... 54 a) Krt Teavvn ve Terakki Cemiyeti ............................................................54 b) Hevi Cemiyeti............................................................................................56 c) Krt stikll Komitesi.................................................................................59 ) Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti ...............................................62 d) Krt Kadnlar Teli Cemiyeti....................................................................64 DRDNC BLM KRDSTAN TEL CEMYETNN KURULUU 1. Krdistan Teli Cemiyetinin Kuruluu............................................................65 2. Krdistan Teli Cemiyetinin Kurucu ve yeleri .............................................70 a) Seyyid Abdlkadir .......................................................................................70 b) Said-i Nurs .................................................................................................73 c) Dr. Abdullah Cevdet ...................................................................................83 ) Mehmet kr Sekban ................................................................................92 d) Halil Hayali .................................................................................................95 e) kr Baban ...............................................................................................97 f) Kamuran Ali Bedirhan..................................................................................98 g) Babanzade smail Hakk .............................................................................99 h) Muhammed Mihri...................................................................................... 100 ) Memduh Selim Begi .................................................................................. 101 3. Krdistan Teli Cemiyetinin Nitelii ............................................................ 102 4. Krdistan Teli Cemiyetinin ubeleri ........................................................... 107 5. Jin Dergisi...................................................................................................... 109

vii

BENC BLM MLL MCADELE DNEMNDE KRDSTAN TEL CEMYETNN ve DI FAALYETLER ile YABANCI DEVLETLERLE OLAN LKLER 1. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyeti ..................................111 2. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin D Faaliyetleri119 a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Wilson Prensipleri .........................................119 b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Paris Bar Konferans ..................................122 c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Sevr Bar Antlamas ...................................138 3. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Yabanc Devletlerle Olan likileri..................................................................................................... 147 a) Krdistan Teli Cemiyeti ve ngiltere.........................................................147 b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Amerika ........................................................156 4. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Faaliyetleri .....158 1. Krdistan Teli Cemiyetinin stanbuldaki Faaliyetleri .................................158 a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Hrriyet ve tilaf Partisi ................................. 158 b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti159 c) Krdistan Teli Cemiyetinin stanbul Hkmetiyle Olan Grmesi .......163 ) Seyyid Abdlkadir ve Otonomi Dncesi .................................................165 d) Seyyid Abdlkadir ve Son Osmanl Mebusan Meclisi...............................167 2. Krdistan Teli Cemiyetinin Anadoludaki Faaliyetleri ................................170 a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Krt Kulb ..................................................170 b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Ali Galip Olay.............................................. 175 c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Kokiri Ayaklanmas..................................... 197

viii

ALTINCI BLM KRDSTAN TEL CEMYETNN BLNMES ve KAPATILMASI 1. Krdistan Teli Cemiyetinin Blnmesi ...................................................... 220 2. Tekilt- timaiye Cemiyetinin Kuruluu.................................................... 223 3. Krdistan Teli Cemiyetinin Kapatlmas ..................................................... 227 SONU ............................................................................................................. 230 KAYNAKA .................................................................................................... 232 EKLER.............................................................................................................. 238 ZGEM....................................................................................................... 280

ix

GR Bu yzylda bile hala lke gndemini megul eden Krt Meselesi tarihin eitli dnemlerinde bile deiik ekillerde ilenerek konu olmutu. Celadet Ali Bedirhann da belirttii gibi ttihat ve Terakki hkmetleri zamanndan bile nce balayp merutiyetten sonra tesis edilen Trk Ocaklaryla ilk tohumlar salm olan Trklkten bile daha eski saylan bu Krt Meselesi dris-i Bitlisi araclyla Dou Anadolu Blgesine hkim olan Yavuz Sultan Selim dneminden beri mevcuttu.1 Bu meselenin kklerini daha yakn tarihlerde arayan Behet Cemal ise eyh Said syan adl eserinde daha farkl dnmektedir. Yazara gre Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde zellikle Ermeni Meselesinin, Ruslar tarafndan gndeme getirilmesi zerine Bab- li ark Vilayetlerinde Rusyann destekledii Hristiyan Ermeni aznla kar Krt airetlerinin tarafn tutuyordu. Bunun yan sra II. Abdlhamid ise saltanat esnasnda fazlaca martt Krt airetlerinin baz beylerine verdii rtbelerle onlarn vezirlik ve paala kadar ykselmelerini salamt. te bu esnada Bab- li tarafndan eitli mevkilere ykseltilen birok Krt ileri gelenlerinin muntazam tahsil grm ocuklar Batdaki milliyeti cerayanlarla temas etmilerdi. Denilebilir ki, Abdlhamid devri ve bu padiahn Divide et mpare (Ayr ve hkmet)siyaseti, Krt stiklal hareketinin balangcn tekil etmitir.2 Krt Meselesini ark Meselesi erevesinde ele alan Yaar Kalafat ise olaya farkl bir bak asndan yaklamaktadr.1890 ylndan sonra Osmanl mparatorluu ierisindeki eitli unsurlara ilgi duyan Avrupann bu dnemdeki amac imparatorluu yamalamakt. Osmanl mparatorluu ile Almanlarn birbirlerine yaknlamaya balamas neticesinde 1900 ylnda bu iki lke arasnda

Celadet Ali Bedirhan, Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, Doz Yaynlar, stanbul, 1992,s.20. 2 Behet Cemal, eyh Said syan, Sel Yaynlar, stanbul,1995,s.13.

Badat Demiryolu Projesi iin bir dayanmann yaanmasyla ngiltere ve Rusya ark Meselesini ortaya attlar. ok eitli taktiklerle uygulamaya geirilen bu yeni strateji erevesinde bir yandan Araplar Trklere kar kkrtlarak imparatorluun Trk ve Mslman olan unsurlar arasndaki btnln paralanmas amalanrken dier yandan da Ermenilerin tahrik edilmesinin yan sra Krtler de ayaklanmaya tevik ediliyordu.3 Yazar Tark Zafer Tunayaya gre 1918 ylna kadar bamszlk isteklerini iinde barndrmayan bu mesele4 Dou Vilayetlerinin sorunlar ad altnda 1908 1913 yllarn kapsayan dnemde parlemento iinde ve dnda daha sk bir ekilde gndeme getirilmiti5 Yine bu srada bir ksm Mtareke Dneminde ortaya kan

ayaklanmalarda ve daha sonraki olaylarda rol oynayacak olan ve Dou Vilayetlerinin temsilcileri saylan Meclis-i Mebusandaki Krt asll mebuslar6 ise Devr-i Sabk ta bu vilayetlere bir ey yaplmadn ve bu yrenin adeta bir yetim ocukmuamelesi sylemilerdir.7 I.Dnya ava ncesinde Avrupal Devletler kendi aralarndaki menfaat ekimeleri dorultusunda Osmanl mparatorluunun snrlar ierisinde var olan aznlklardan bilhassa Ermenileri kkrtrken onlara ayn zamanda birok vaatler de grdn belirtmilerdir.Bu arada eletiriyi daha da arlatrarak: Ne var ki Devr-i Merutiyette de bir ey yaplmamtr.Diye de

Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara,1992,s.23. 4 Krt meselesi bu dnemler boyunca Balkanllar, Araplar ve Ermenilerde olduu gibi deil, Osmanl lkesi iinde Dou Anadolu vilayetlerinin (Vilayat- arkiyyenin ) iinde bulunduu ok kt sosyo ekonomik durumdan kurtarlmas olarak ele alnmtr. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt I kinci Merutiyet Dnemi (19081918), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1986, s.408. 5 Ayn yer. 6 Mebuslar seim blgelerini i karartc tablolarla dile getirmilerdir: Musul stanbula otuz be gnlk mesafedeydi. Van Vilayetine, Osmanl lkesinin sibiryas gzyle baklyordu. Dersim sanca her eit bayndrlktan uzakt. Okuryazarla gelince, Krdistann onbinde biri bile okuryazar deildi.Bu oran binde bire indirmek iin tahsisat isteniyordu.Ayn yer. 7 a.g.e, s.407408.

de bulunuyorlard.8Bu byk ava sonrasnda bu meseleyle birlikte gndemdeki yerini salamlatran Krt Meselesi iin baknz Kazm Karabekir neler sylyor: Bizi paralayarak yutmak isteyen harici kuvvetler Krtlk cerayann da teden beri yayyorlard. Hristiyan unsurlardan mada Araplar, Arnavutlar gibi bu sessiz slam unsuru da beylik, muhtariyet gibi zehirli haplar yutturuluyordu. Merutiyetin ilanndan sonra ademi merkeziyet diyerek bu gayeye varmak isteyen aklsz harisler tredi. Mtareke ilanndan sonra ise Krt stiklli fikri bsbtn atelendi. Krte gazeteler karld. Krtlerin slah iin projeler etrafa yayld, kongreler yapld, siyasi ahsiyetleri, ordu erkan bile seildi.9 Harbi Umumiyi mtareke felketi takip ettii iin ttihat ve Terakki hkmeti bu havalide bir ey yapamad. Ben mtareke bidayetinde Erzuruma gelir gelmez Krtlk meselesinin yukarda bildirdiim mthi faaliyetiyle karlatm. O zaman stanbul hkmetinin de Krt stiklaline taraftar bulunduunu gnderdii heyetlerden anlayarak hayretlere dtm. Hatta Fevzi Paa Hazretlerinin de bulunduu bir heyet reisi lhami Bey bana heyeti muvacehesinde dedi ki; ark Vilayetleri Ermenistan olacak, Krtler de kyam ile muhtariyet isterlerse Krtlerle meskn mntkalar olsun kurtulur. stanbulun bu cahilane ve gafilane zihniyetini dzeltmeye altm. Kendilerine ve btn Krtlere u fikri verdim: Dmanlarmz byk Ermenistan yapmaya alyor. Buralarda ise en ziyade Krt kardelerimiz Maksatlar oturmaktadrlar. Krtleri bizden Krt istiklali diye alanlar Ermenistan dmanlarmzdr. ayrdktan sonra

yapmaktadr. Krtleri mahvedeceklerdir. Bunun iin Trk ve Krt kardeler bu felakete meydan vermeyiniz.10 Biraz nce bahsettiimiz gibi gemii ok eskilere dayanan Krt Meselesi Osmanl mparatorluu ierisinde gerek i sebeplerden dolay gerekse Avrupal

8 9

brahim Ethem Grsel, Krtlk Gerei, Kmen Yaynlar, Ankara,1997,s.2324. Kazm Karabekir, Krt Meselesi, Emre Yaynlar, stanbul, 1995, s.9. 10 a.g.e, s.10.

Devletlerin kkrtmalar neticesinde nemli bir yer igal etmiti. imdi Biz bu meselenin geliimini tarihi dnemlerin seyri iinde ve esas konumuzu oluturan Krdistan Teli Cemiyeti ve onun faaliyetleri erevesinde incelemeye balyalm.

BRNC BLM 16.YZYIL ile 19.ve20.YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KRTLER ve YAADII BLGELERN SYAS ve SOSYO-EKONOMK DURUMU 1. 16.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler ve Yaad Blgelerin Siyasi ve Sosyo-Ekonomik Durumu Ortadouda nemli olaylarn meydana geldii srada Osmanl Padiah olan II. Mehmet 1453 ylnda stanbulu feth edip Bizans mparatorluuna son verirken, halefleri de Rumeli ve Anadolunun birok blgesine hkim olmulard. Buna karlk Azerbaycann Erdebil taraflarnda nfuz kazanan ve ii Safavi eyhler slalesinden olan smail 1501 ylnda Akkoyunlu Devletini ykarak Tebrizde ahln ilan ettikten sonra on yl iinde btn ran idaresi altna almt. Osmanl Padiah Yavuz Sultan Selimin Safavilerin Anadoluda ii propogandas yapmas zerine ah smaille 1514 ylnda gerekletirdii aldran Meydan Muharebesini kazanmasyla birlikte Dou Anadolunun kaps Osmanl Trklerine almt.11 Osmanl ynetimi bylelikle ilk kez Yavuz Sultan Selim dneminde Krtlerin yaad blgelerin geni bir blmn hkimiyeti altna almt. Bu avata ou snn olan Krt beyleri ran ahna kar safhnda avat Osmanl mparatorluunun himayesini kabul ederken, ran ahlar ise Anadoludaki ii Trkmen ve dier Krt beyliklerini yanlarna ektiler.12 Btn bunlarn yan sra aldran avandan sonra Krtlerin byk bir blm Osmanl mparatorluunun, kk bir blm ise Safavi rannn yapsna katlmtr.13

Ercment Kuran,Trkiyede Krt Meselesi,Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, stanbul, Austos 1992,Say 79,s.160. 12 Cemil Alada, Krdistann Smrgeletirilmesi ve Krt Ulusal Hareketleri, zgrlk Yolu Yaynlar, stanbul, 1978,s.20. 13 Celile Celil, XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler, z-Ge Yaynlar, Ankara, 1992,s.18.

11

Yavuz Sultan Selimin blgeyi fethetmesinden sonra Krt beylikleri arasnda genel bir ittifakn olumasna alan eyh dris-i Bitlisi araclyla sultanla Krt beylikleri arasnda1514 ylnda bir antlama14 imzalanmt. Antlama metnini yazan dris-i Bitlisi bu metni Krt beyliklerine ayr ayr imzalattktan sonra onu Sultann onayna sunmutur.15 1514 ylnda imzalanan bu antlama u maddeleri ieriyordu : 1.Osmanl ynetimine bal olarak Krt Emirliklerinin zerkliklerini korumak, 2.Krt Emirliklerinde de ynetim babadan oula geerek srecek, eskiden beri yrmekte olan yntem yrrlkte kalacak ve bu konuda ferman Padiahtan kacak, 3.Krtler, Trklere btn savalarda yardm edecekler, 4.Trkler de Krtleri btn d saldrlardan koruyacaklar, 5.Krtler, devlete verilmesi gereken her trl vergiyi deyecekler,16 Antlama sonucunda Krtlerin yaad blgeler kategoriye ayrld: 1)Hkmetler: Byk prensliklerden oluan Krt hkmetlerinin iilerine Osmanl mdahale edememekteydiler. 2)Yurtluk-Ocaklk: Daha snrl zerklik sahibi beylikler. Hkmetlerden kk sancaklar halindeydiler. Ynetim babadan oula geebilirdi. Kendi blgelerinin hukuki sahibiydiler beyler. 3)Sancaklar: Merkezden atanm sancak beyleri tarafndan ynetilen beyliklerden oluuyordu. Ad geen kategorilerin tm de, eyalet paalklarna balanmt.

Yavuz Sultan Selim ile Krt beylikleri arasnda eyh dris-i Bitlisi araclyla 1514 ylnda yaplan antlamadan sonra sultan blgeye gnderdii on yedi adet bayrak ve deerli hediyeleri bu beyliklere datmak zere eyh dris-i Bitlisiye verdi. Onlara parasal yardmda da bulundu.Hasan Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, Politik Felsefe Asndan Krt Toplumunun Bir Kritii, Frat-Dicle Yaynlar, stanbul, 1991, s.33. 15 Garo Sasuni, Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze Ermeni Krt likileri, Med Yaynlar, stanbul,1992,s.26. 16 Mehmet Emin Zeki, Krdistan Tarihi, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992, s.83.

14

rnein Erzurum ve Sivasn gneyinden itibaren 7 byk 10 kk beylik Diyarbakr Eyaletine balyd. Ama hepsi de zerk prenslikti.17 ilerinde btnyle bamsz olan bu hkmetlerin bakanlarna Miri Miran deniliyordu. 19 rnein bu dzenin uyguland Van ve evresi 37 sancak ve 4 hkmete ayrlmt: 1.Hakkari Hkmeti: Bu hkmetin yaklak onbin avacdan oluan srekli bir askeri gc vard. 2.Bitlis Hkmeti: Bunun da Hakkari Hkmetinin iki kat orannda srekli askeri gc vard. 3.Mahmudi Hkmeti (Vann dousunda): Buras yaklak olarak 120 Krt airetinin birlemesinden olumutu. Srekli askeri gc altbin dolaylarndayd. 4.Paniyani Hkmeti: Bu Mahmudiye Hkmetine komuydu ve ayn nfusa sahipti.20 eyh dris Diyarbekiri
21 18

bld 19 sancaklktan 11nin ynetimini

dorudan doruya Osmanl yneticilerinin emrine verdi. Artakalan sekizinin de Krt Beylerinin ynetiminde, Osmanl ynetimine bal zerk biimde olumalarn

a.g.e, s.84. Krtlerin yaadklar blgelerdeen nemli egemen ailelerin tarihlerini anlatan erefnamede u aklkla ortaya kmaktadr ki drisin atad mirlerin hepsi de drt yzyl krallk benzeri bir ynetim uygulayan eski ailelere mensupturM.Van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, Krdistann Sosyal ve Politik rgtlenmesi, z-Ge Yaynlar, Ankara,1993,s.177. 19 Zeki, a.g.e, s.85. 20 a.g.e, s.86. 21 Evliya elebi de Seyahatnamesinin birinci cildinde bu konu hakknda unlar sylyor : Diyarbekir eyaleti 19 sancaktr, 5 hkmettir. Bu sancaklarn on biri Osmanl mal olup, Osmanllarn teki kent ve memleketleri gibi ynetilir. Sekizini Krt heyetleri ellerinde tutarlar ki, Yavuz Sultan Selim buralar feth ve zapteyledii zaman yurtluk ve ocaklk olarak balamtr. Azilleri, tayinleri hep kendilerine aittir. lrlerse sancaklar, eyalet valisinin emriyle ocuklarna verilir. Bakasna verilmez. Ama hkmet diye yazl sancaklar iinde timar ve zeamet yoktur. Beyleri kim ise mlk sahibi olarak da hkm srer. Evlere, arazi ve rnlere bunlar sahiptir. Yazlmaktan ve gezilmekten uzak braklm yerlerdir.( )Hkmetler unlardr: Cezire Hkmeti, Ein Hkmeti, Gen Hkmeti, Palu Hkmeti, Hazro Hkmeti. Bu Krdistan sancaklar byk eyaletler kadar genitirAlpay Kabacal, Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, CemYaynlar, stanbul, 1991, s.1314.
18

17

gerekletirdi. Bunlar: Saman, Kulp, Mihraniye, Atak, Pertek, Cakcur, ermik sancaklaryd.22 Bu blgedeki idari tgtlenmenin ilk olarak tesis edildii yer olan Diyarbakrda idari yapy kurmakla grevlendirilen drisin nemli konumlar verdii eski Krt aileleri bylelikle varlklarn koruyarak egemenliklerini salamlatrdlar. Tamamen zerk kalan baz blgelerin yneticileri konumlarnn tannmas iin belge aldlar. Merkezi hkmet ynetici seimine mdahale etmiyordu. Bunula birlikte babadan ola geen yneticilik eklinde babann yerine geecek olan olu hkmet deil airet semekteydi. Krt Hkmeti denilen ve merkezi hazineye vergi dememekle birlikte herhangi bir ekilde dzenli askerlik hizmetiyle de ykml olmayan bu blgenin arazilerini sultan tmar olarak da veremezdi.23 Zeamet ve tmarlara sahip olmayan ve beylerbeyinin ordusuna dzenli birlikler gndermemesinin yan sra merkezi hazineye yllk vergi de demeyen bu hkmetlerden gerektiinde devlet yneticileri onlarn muharebelere katlmalarn da isteyebilirdi.24 20 sancaa blnen blgenin geri kalan ksm ise merkezden atanm olan sancak beyleri tarafndan ynetilerek Ocaklk Yurtluk ya da Akrad Beylii diye adlandrlrd.(Aile mevkii ya da Krt Sanca) Ynetimin, Krd olan egemen ailenin insiyatifine brakld sancaklarda merkezi hkmet (Beylerbeyi) mdahale yetkisine sahipti. Her grevli, beylerbeyi tarafndan yeniden yetkilendirilmesine ramen yalnzca egemen ailelerin yelerine ynetici yetkiler verilebilirdi. Aileler aras rekabet atmalarnda bir zm de dayatarak uygun bulduu bir aday atayabilen devlet ynetimi buna ramen yneticilii ailenin elinden alamazd.19.Yzyla kadar Osmanl idarecileri bu dzenlemeleri srdrebilirken M.Van Bruinessen ise bu konuda Krtlerin Osmanllardan bamsz dnceli olduuna dair daha ok ey sylenebilecei ifadesini kullanmaktadr.25

22 23

Zeki, a.g.e, s.85. Bruinessen, a.g.e, s.191192. 24 a.g.e, s.193. 25 a.g.e, s.192.

Dier sancak beylerinin devlet karsndaki ykmllklerinden de sorumlu olan bu Krt sancak beyleri askeri seferlere katlmann yan sra Krt olmayan ve merkezden atanan beylerbeyine itaat etmekle birlikte sancaklarn yllk gelirinden bir ksmn hazineye gndermek zorundaydlar. Merkezi hkmetin gl ve sultann birliklerinin yaknda olduu sralarda grevlerini daha bir titizlikle yapan Krt sancak beyleri dier zamanlarda istedikleri gibi davranarak askeri ve ekonomik ykmllklerini yerine getirmeyebiliyorlard.26 Biraz nce bahsettiimiz gibi sradan sancaklar eklinde, tmar ve zeamete blnen Krt sancaklarnn banda bulunanlar27 btn dier sipahilerle ayn ykmllklere sahiptiler. Bu kiilerin grevlerini savsakladklarnda ellerinden alnan tmarlar oullarndan birine ya da bir akrabaya verilmek zorundayd. Yabanc bir kiiye verilemeyen bu tmarlar yalnzca yerlilere verilirdi. Bu tmarlarn balanmasyla pekien g dalmnn etkisi toprak dalm dnemlerinde de hissediliyordu.28 Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda gerekletirdii aldran Savayla blgeye hkim olmasndan sonra ran yanls ve Osmanl yanls olarak taraflara ayrlan Krtlerden snn olanlar Osmanllarla, ii olanlar ise ranllarla birlikteydiler. rann tarafn tutanlar genellikle ran snrlar iinde yaayan Krtlerle bu snra yakn olan ii Krtleriydi.29

a.g.e, s.193. Evliya elebinin yle bir yorumu var: Bu blgenin yneticileri tam bir otoriteye sahiptiler. Yalnzca, toprak gelirlerini deil, fakat sancaklarda zeamet ve timar iletenlere denen btn dier tr vergileri; evlilik, at, ba, bahe, otlak vergilerini de elde ediyorlard. rnein; ehrizor Eyaleti zerine yine Evliya elebi unlar da sylemektedir: (ehrizordaki 20 sanca sraladktan sonra).Bu sancaklarda, banda, baz airet reisleri ya da prensleri vard. Bunlar herhangi bir sancak beyine bal deillerdi, bamsz bir varlk srdryorlard. Sancak beyinin sahip olduu belli standartlara sahip deillerdi. Harp divanna katldklar gibi sancak beyiyle birlikte savalara katlrlard. Ve lmleri halinde, rtbeleri oullarna kalrd. Ailenin tmyle varln yitirdii durumlarda bu rtbe yabanclara, hkmet tarafndan verilirdi.a.g.e, s.193194. 28 a.g.e, s.193. 29 Sasuni, a.g.e, s.2829.
27

26

te biraz nce saydmz sebeplerden dolay Krtlere kar dikkatli olmaya zorlanan Osmanl Hkmetini bu duruma iten bir dier neden ise kar taraf dman saylan ve avalan ran hkmetlerinin oluturmasyd. Krt beyleriyle Osmanllar arasnda yaanan en kk bir atmada beyler kendisine snabildikleri ran tarafndan da desteklenebilirdi.30 Krt beylikleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki bu ilikiyi Krt beylerinin Osmanl hkimiyeti altna girmesi eklinde deil de ortak dmana kar yaplan ittifak anlayna dayanan bir iliki biiminde deerlendiren yazar Yaln Kk bu konu hakknda Yani zorla egemenlik altna alma deil, gnll bir ittifak durumu sz konusudurdemektedir.31 Temelini imparatorluun dou snrlarnn, zellikle de ii Safavi Devletine kar korumann oluturduu bu ittifakla hem Osmanl mparatorluunun doudaki konumu glendirilmekte, hem de bu sayede imparatorluun desteinden yararlanarak gl bir ekilde gelimeleri salanan Krt feodallerinin ekonomik ve siyasi kudret sahibi olmalar da gereklemi bulunuyordu.32 Krtlerin yaad blgelerin birok yerinde tmar sistemini

gerekletiremeyen Osmanl mparatorluu dneminde de Krt beylikleri varlklarn srdrd. Bu blgenin kontrolnn gl ve tampon bir yer olma zelliinden dolay Osmanl mparatorluunun Krt beyliklerini ortadan kaldrmaktan ok onlarla ittifak politikas kurmas bylelikle feodalizmin gnmze kadar var olabilmesinin en nemli nedenlerinden birisini oluturmutur.33 .

30

Faik Bulut, Dar gende syan, Krdistanda Etnik almalar Tarihi, Belge Yaynlar, stanbul, 1992, s.86. 31 Yaln Kk, Krtler zerine Tezler, Dnem Yaynclk, Ankara, 1990,s.76. 32 Ayn yer. 33 Alada, a.g.e, s.30.

10

2. 19.ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunun Siyasi ve Sosyo- Ekonomik Durumu Osmanl mparatorluu Avrupada, Karadeniz ve Akdeniz kylarna doru geniledike kuvvetli dmanlarla karlat. Siyasi ve fikri adan olduka gelimeler gstermesi sebebiyle Ortaa derebeyliklerinin yklp yerine kuvvetli ve byk krallklarn kurulduu Avrupada yaanan Rnesans (uyan) ve Reform (dini slahat) Hareketleri yeni ufuklar am, yeni bulu ve toprak keifleri bu ktay maddi ve manevi anlamda ykseltmitir. Buna karlk bu yeniliklere yabanc ve uzak kalan Osmanl mparatorluu 17. Yzylda Avrupa ordularndaki byk teknik ve lojistik gelimeleri ge ve etkisiz bir ekilde izledi. Fransz htilalinin ortaya att liberalizm, milli egemenlik prensipleri ve milliyetilik akm gibi fikirler Osmanl mparatorluunda gayri mslim olan tebay harekete geirerek onlarn siyasi bamszlklarn kazanmalarna neden olmutur. Avrupadaki gelimelere yabanc kalmas sebebiyle zayflamaa ve gerilemee balayan Osmanl mparatorluu kendisine kar olan devletlerin kendi aralarndaki rekabetleri sonucunda I. Dnya Savann sonuna kadar yaayabilmitir.34 Yeni ada ve Fransz htilalini takip eden dnem ierisinde teknik gelimelerden faydalanp, sanayi ve ticaretlerini gelitirip, hukuk dzenlerini gnn geleneklerine gre yenileyerek, hem ekonomik hem de askeri ynden kuvvet kullanan Avrupa Devletlerine karlk Osmanl mparatorluu ise slahatlarn gayretlerinin eitli engeller yznden baarszla uramas yznden hareketsiz ve tutucu bir durum ierisine girmitir.35 Osmanl mparatorluunun kp dalmasnn temel sebeplerinden bir digeri ise Rusyann emperyalist politikasyd. Boazlar ele geirip, Osmanl mparatorluunu paralayp ykmaya alan Rus arlar kardklar srekli savalarla imparatorlukta yaplan slahatn baarl olmasn engellemek istemilerdir. Byk Petroya kadar Boazlara doru yaklaarak buralar dini

34 35

Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1981, s. 2829. a.g.e, s. 31.

11

sebepler yznden ele geirmek isteyen Rusya din ve kltr balar ile bal bulunduu Dou Bizans yeniden kurmak istemekte idi. Byk Petrodan sonra dini sebepleri ikinci plana iterek, asl emperyalist gayeyi n planda tutup Akdenize inmeyi balca politik ura haline getiren ve byk bir kta devleti olan Rusyann genilemesinde jeopolotik konumunun da etkisi vardr. Byk Petronun Osmanl mparatorluunu ortadan kaldrmay amalayan siyasi vasiyetinden etkilenen Rus politikas, Ruslar daima Osmanl mparatorluunun aleyhine genilemeye sevketmitir.36 Osmanl mparatorluunun gerileyerek kne neden olan i sebepleri ise genel olarak kendi ierisinde, devlet niteliinde ve idari tekilatnda grlen kusur, aksaklk ve modern hayatn gerektirdiklerine uyulmamas eklinde snflandrabiliriz.37 En kuvvetli dneminde dahi rf ve adetlerini muhafaza eden, geni bir bamszla sahip eitli dinlerden halk ve rklarn topluluu olarak grnen Osmanl imparatorluundan nce ayn dinde olmayanlar ayrlmak istemilerdi. Bu durum ise bylelikle varlna korkun bir darbe indirilen imparatorluun paralanma sebeplerinden birini oluturmutu.38 Osmanl mparatorluunun kne neden olan balca i sebeplerden bir dieri ise ekonomik ve mali durumdur. eitli retim sektrlerinde ilkel metodlarn kullanl, ilim ve teknikten faydalanlmamas yznden ekonomik ve mali bunalma doru srklenen imparatorlukta kapitlasyon imtiyazlar arasnda yer alan yabanc ithal mallarnn serbeste girmesi de sna gelimeyi nlemi, sermaye birikiminin bulunmamas, kredi messesesinin teekkl etmemesi, sna ve zira yatrmlara da imkn vermemitir.39

36 37

a.g.e, s. 29. a.g.e, s. 30. 38 a.g.e, s. 31. 39 a.g.e, s. 32.

12

19. Yzyln sonlarnda imparatorluk ierisinde yaayan eitli topluluk ve ulusal aznlklarn bamszlklar iin harekete getii sralarda Osmanl mparatorluu 93 Harbi (1877 1878) ile Rusya karsnda ar bir yenilgi almt. Osmanl ynetiminin Avrupal Devletlerden ald yksek miktardaki borlarn faizlerini bile deyemeyecek duruma derek alacakllarn borlarn toplama hakkn uluslar aras nitelikli Dyun-u Umumiye rgtne brakmas imparatorluun iine dt gsz durumu aka gsteriyordu. Bununla birlikte yine bu dnemde ayrlk- bamszlk eylemlerin daha bir hz kazanmasnda Avrupada 19. Yzyl boyunca gelien ulusu liberal akmn ulamay baard Osmanl topraklarnda Avrupal Devletlerin lkeyi paylamak amacyla yrtt politikann da etkisi vardr.40 Osmanl mparatorluu biraz nce saydmz i ve d sebeplerden dolay hzl bir k ve paralanma srecine girerken dnya ise yeni ve byk bir savan eiine doru srkleniyordu. I. Dnya Savann kmasnn ana nedeni ise Byk ve Batl Kapitalist Devletler arasndaki g dengesinin eit olmamas ve 19. Yzyl sonlarna doru geri bir konumdan gelerek sanayi rnleri imalatnda en st sraya ykselen devletlerden biri olan Almanyann ngiltere ve Fransa ile byk blm bu devletlerin denetimi altndaki smrgelerden oluan dnya pazarlarnda rekabete tutumasyd. Sanayi retiminin kendi yerel ihtiyalarn ve komu devletlerin taleplerini bir hayli amasndan tedirgin olup bu nedenle 19. Yzyl sonlarndan balayarak telala bir k yolu arayan Almanyaya Fransayla birlikte sert bir direnile karlk veren ngiltere smrgelerinden oluan bu ok geni pazarlarn kaybetme korkusuyla kyasya bir mcadele verdi.41te emperyalist devletler arasnda var olan bu mcadeleler I. Dnya Savann yaanmasna neden olacaktr.

40 Mustafa Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, Yksek retim Kurulu Matbaas, Ankara, 1991, s. 63. 41 Kemal Mazhar Ahmed, I. Dnya Sava Yllarnda Krdistan, Berhem Yaynlar, Ankara, 1992,s.22.

13

Balkan Savalaryla zaten ypranm olan Osmanl mparatorluu Merkez Kuvvetlerinin bala olarak I. Dnya Savana girmekle birlikte tilaf Devletlerinden zellikle ngiltere tarafndan yenilgiye uratlmas neticesinde 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamak zorunda kalmt. Bu sava esnasnda Arap illeriyle kendisi arasnda son ba tekil eden dini birletirici gcn de yitiren Osmanl mparatorluunun Sultan Halifesinin cihad ilan etmesine ramen Araplarn, Padiaha kar ayaklanarak birletikleri Hristiyan tilaf Devletleri, Osmanlya kar atklar savata Hintli Mslmanlar kullandlar. Sonunda kendi ulusal yurtlarnn snrlarn savunmak yerine bakalar iin savamaktan usanan Anadolu Trk Yemen ya da Arabistanda bulunan kutsal blgeleri savunmak amacyla savamann bouna olduunu anlad. I. Dnya Savandan bitkin bir halde karak artk kendisine balanp kalmann bouna olduu grlen42 Osmanl mparatorluu iin Atatrk konu ile ilgili olarak unlar sylemitir: Osmanl Devleti bu Mtareke ile kendini kaydsz artsz dmanlara teslim etmee muvafakat etmitir. Yalnz muvafakat etmi deil, dmanlarn memleketi istils iin onlara muaveneti de vaad eylemidi. Bu Mtareke, olduu gibi tedkik edildii takdirde memleketin badan nihayete kadar igal ve istilya mruz kalaca kanaatini o zaman dermeyan ettim.43

42

Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995, s. 1. 43 Fethi Tevetolu, Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991, s. 147.

14

3. 19. ve 20. Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtler Osmanl mparatorluunda youn Krt nfusu, lkenin gney ve gneydou blgelerinde yer alyordu.44Bu dnemde Krtlerin kardklar isyanlarn bastrlmasndan sonra yaplan ilk i blge sahiplerinin yani Krtlerin vergi vermelerinin ve askere gitmelerinin salanmas olmutur.45 Osmanl mparatorluunda 1856 ylnda toprak zel mlkiyeti esaslarnn tannmas dorultusunda Arazi Kanunnamesi karlmtr.46Bu kanunname ile Krt beyliklerinin ellerindeki topraklar gebe airetlere verilirken prensliklerin de tasfiye edilmesi sonucunda airet reislerinden toprak aalar tremiti. Elbetteki bu yeni oluan aa snf
47

ynetimi

altnda

bulunanlara

feodalizmin

etkisini

de

hissettirecekti.

Klasik Avrupa feodalizmiyle ark-slam feodalizmi ve bu arada Krt-slam feodalizmi arasndaki nemli farklar karlatran yazar smail Beikiye gre Avrupa feodalizminde, kiliseyle senyrn, ya da benzer feodal otoritelerin fonksiyonlar farkldr. fonksiyonlar ile dinsel Avrupa feodalitesinde ayn retim ilikilerinden doan fonksiyonlar elde toplanmazken Krt-slam

feodalizminde ise bu durum tam tersine olmakla birlikte retim srecinin, eyhliin, airet reisliinin zaman zaman ayn ellerde toplandn da gryoruz. rnein Krtlerin yaad blgelerde Mir(bey) din ilikilerinin de banda bulunan adamdr.48 Tanr adna din ilerini yrten bu kiiler camilerde hutbe okuyup kendi adlarna da hutbe okuturlard. Tanrnn yeryzndeki temsilcisiydiler. Batda kiliseyle senyrlerin grev ve sorumluluklarnn farkl olmasndan dolay retim ilikilerini merulatran bir kurum olmayan kilise, feodal ilikilerin zlmesi ve

44 45

Celil, a.g.e, s.51. Bulut, a.g.e, s.310. 46 a.g.e, s.88. 47 Ayn yer. 48 smail Beiki, Devletleraras Smrge Krdistan, Alan Yaynclk, stanbul, 1990, s.70.

15

tasfiyesi srasnda bu sistemin meruluunu en iyi ve ezeli bir dzen olduu konusunda savunmamtr. ark-slam feodalizminde ve bu arada Krt-slam feodalizminde dinsel kurumlar mirlerin (beylerin)veya feodallerin denetiminde olduu iin, retim ilikilerinin daha ileri bir dzeye geiinde, yazara gre tutucu bir fonksiyon roln stlenen din ise feodal smry meru gstermeye almtr. Din ileriyle retim ilikilerini kontrol edenlerin ayrl Avrupada feodalizmin daha ksa srede yklmasna neden olurken bu olgunun tam tersi bir durum ise Krt-slam feodalizminde sreklilii salamtr.49 Feodalizm konusuna ise yazar Ercment Kuran dnceleriyle farkl bir bak as getirmektedir. Zamanla airetler zerinde nfuzlarn kaybeden Krt aalarnn yerini alan ve kutsallklar airet snrlarn aan tarikat eyhleri halkn dini duygularna hitap ettikleri tekkelerde zhd takva ile, bazende kerametler gstererek kitleleri kendilerine baladlar. H.z. Alinin veya Peygamberin yaknlarndan birinin soyundan geldiklerini iddia ederek itibar kazandlar. eyhler ve halifelerin mridi olan derviler araclyla memleketin her tarafna yaylan tarikatlar arasnda en ok da Kadirilik ve Nakibendlik gelime gsterdi.50 Airetler aras kan davalarn dini nfuzlar sayesinde zerek Krt toplumunda itibar salayan eyhler, miri topraklarn zel mlk haline getirilmesine imkan veren Arazi Kanunnamesinden de yararlandlar. Vakf topraklarn kendi mlkleri gibi kullanmalar nedeniyle iktisad adan glenen eyhler airet reislerinin kzlaryla evlenerek de siyasi nfuz elde ettiler. Osmanl mparatorluunda merutiyetin ilan edildii dnemde eyh ailelerine mensup kiiler beyzadelerle birlikte Krt milliyetiliini savundular.51 Bunlarn yan sra Krt feodal beyleri ran, Trkiye, Rusya snrndaki Krt blgelerinde yaayan Hristiyan Ermeni ve Asuri (Nasturi-Kildani) kitlelerden vergi de alyordu. Zirhuli(altnla alnp satlan) denilen bu gelir toplama ilemi yznden

49 50

Ayn yer. Kuran, a.g.m, s.162. 51 a.g.m, s.166.

16

olduka yoksullaan Hristiyan halklar bu vergileri deyemez duruma gelince, beylerin klesi olmay kabul ettiler. Tek bana alnp satlabilen bu kleler daha sonralar toprakla birlikte alnp satlmaya balandlar. Kukusuz dierleri gibi durumlar iyi olmayan Krt gebeleri de beylerine karmak vergilerle balanmlard. rnein Yezidi Krtleri gelirlerinin onda birini de airet reisi ve eyhlerine demek durumundaydlar. Dier vergilerle birlikte bir kylnn verdii vergi oran bete iki oranna ykselirken gebe airetler ise sava iin atl asker donatmak zorundayd.52 O dnemde koullarn da uygun olmasyla birlikte Krt feodal toprak sahipleri Ermeni ifti ve nfuz sahibi olan baz Ermenilerin arazilerine el koymaya balad. Ermeni kylleri zerinde basklarn daha aarlatran Krt feodal beyleri gavur vergisi dedikleri bir vergiyi topluyordu. Ermeni kyllerinin byk bir blmnn ok saydaki devlet vergisinin dnda Krt feodal beylerine demek zorunda olduklar bu vergilerden papazlar ve teki din adamlar bile muaf deildi.53 Kapitalist pazara katlan Krtlerin yaad blgelerde parann temel deiim arac olarak benimsenmesinden dolay en byk tefeci haline gelerek hem varlkl toprak sahiplerinin hem de yoksul kyllerin dara dtklerinde bavuruca kimseler haline gelen Ermeniler, btn alacakllar gibi bor verdikleri kesimler tarafndan hi sevilmiyordu. Ayrca ok sayda Krt feodal beyi, toprak aa ve kyls genellikle tarm aleti ve dier retim aralaryla birlikte temel ihtiya maddelerini de Ermeni esnaftan satn almaktayd.54 Krt feodal beylerinin Ermeni kylleri zerinde uygulad bask ekonomik nedenlerden dolay kaynaklanmakla birlikte ulusal ve dini bir zellik tamyordu. Ayn baskya Krt kylleri de maruz kalyordu. Bununla birlikte Krt airet reisleri ile Ermeniler arasndaki ilikiler hep bu ynde olmamt. rnein krt airet reislerinin bamsz ve gl olduu 1830lu yllarda Krt airet reislerinin

52 53

Bulut, a.g.e, s.79. Ahmed, a.g.e, s.231. 54 a.g.e, s.229.

17

mahiyeti ve yardmclar arasnda yer alan birok Ermeninin Krtlerle sk ilikileri55 vard ve onlarla birlikte yayordu.56 Krtlerle Ermeniler arasndaki ilikiler bu erevede seyrederken Krtlerin yaad blgelerde bu halkn Ermenilere bask yaptn ne sren raporlar Osmanl ynetimine sunuldu. Osmanl mparatorluunda Ermenilerin kendilerine ait sorunlarn tartp inceleyen ve yine Ermenilerin oluturduu Milli Mecliste yerel ikayetleri inceleyerek bir rapor hazrlamakla grevli olan komisyonun 8 Kasm 1871 ylnda sunduu raporda hkmetin almas gereken nlemleri ieren blmde despotluun yannda vergi vermemek, askere gitmemek, devlet maliyesine zarar vermek, Ermeni mal, mlk ve hatta namuslarna tecavzle sulanan Krtlere kar u nlemlerin alnmas isteniyordu: 1.Krtler ve dier dal halklar ki bunlarn stne bir de son dnemde erkezler eklendi, yalnz Ermenilere deil baka halklara da olduu gibi, zellikle devlet hazinesine de ok byk zararlara neden oluyorlar. Bunlar silah tadklar gibi ne devlete vergi ne de asker veriyorlar ve bundan baka da isyan iindedirler. Dier haklar ise silahszdrlar ve hem devlete vergi ve asker vermekte ve hem de bu isyanclara ayr bir vergi vermektedirler. Osmanl idaresinin yapaca ey, ya bu zmrenin elinden silahlarn almak veya teki halklara da silah datmaktr. nk o zaman adrlarda yaamakta olan bu canavarlar yerleik kyller haline geecekler ve bylece lke de bu zlmden kurtulmu olacaktr. 2.Bab- Aliye sunulduunda isimlerin alnmasn ngrm olduumuz zel zulm- yapanlar yerlerinden alnp Rumeliye srlmelidir. Eer bu tedbir ele

Erzurumdaki Rusya Konsolosu, stanbuldaki elisine, Krt-Ermeni ilikilerini, bir Ermeni dini liderin azndan, yle iletiyordu: Patriyark, ay bahanesiyle ardm ve sz Krt-Ermeni ilikilerine getirmek iin bahane aradm. Saygdeer dnceleri yle:Eer Krt kabileleri arasnda ve zellikle Bitlis Vilayetinde, Ermeni dman olarak bildiimiz bazlar olmasa, dierleri, Ermenilere yoldalar gzyle bakyor ve elele tutumaya hazrdrlar. Bu iki halk arasndaki dostluu kuku ile izleyen ve bu nedenle bunlar kar karya getirmek iin aba gsteren Trk Hkmeti, imdi Krtler arasnda boyveren ulusal haraketin sivri ucunu Ermenilere evirtmek iin youn almalar yapyor.Naci Kutlay, ttihat Terakki ve Krtler, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992, s.265. 56 Bulut, a.g.e. s.188189.

55

18

alnmazsa o blgedeki yoksul halk, onlardan ve esaretten kurtarmak ok zor olacaktr. 3.ran hudutlar boyunca ve Krdistann belirli blgelerinde klalar tesis etmek gereklidir.57 19. Yzyln son eyreinde Krt-Trk-Ermeni ilikilerinde nemli bir deiiklik olmamasna ramen durum eskisinden farkl olmakla birlikte Ermenilere verilen dini temsilcilik Krtlerin kskanlna sebep oluyordu. Avrupal Devletlerin zerinde fikir olarak anlat Krtleri itici ve onlar kk drc nitelikte olan neriler rnein 1878 ylnda imzalanan Berlin Antlamasnn maddelerinde Krtlerin silahlardan arndrlmas ve topraa yerletirilmesine ynelik olmasnn yan sra bu durum Osmanl ynetimi tarafndan da gnlszce onaylanyordu. Baz yerlerde Krtler istatistiklere bile dahil edilmemekle birlikte Berlin Antlamasnn 61. maddesiyle Ermenilerin korunmas ve Ermenistann slah u ekilde gvence altna alnyordu: Bab- Ali gecikmeden Ermenilerin yerleik olduu blgelerde yresel ihtiyalarn zorunlu kld her trl reformlar uygulamaya giriecek ve Ermenilerin, erkez ve Krtlere kar can emniyetlerini garanti ederek, bu amala balanlm olan btn tedbirleri zamannda ( bu maddenin yerine getirilmesini kontrol etme sorumluluunu yklenmi) byk devletlere bildirecektir.58 Bu dnemde halk ncelikle reformlarn imparatorluun zayflndan kaynaklandnn ve Avrupal gler tarafndan dayatldnn farkndayd. Hristiyan aznlklarn59 korunmasna ynelik tedbirler geleneksel islami, siyasi ve toplumsal

Kutlay, a.g.e, s.2223. a.g.e, s.38. 59 rnein bir krt milliyetisi unlar yazabildi: Sryaniler her an iin dileyebildiklerini Batl Hristiyan devletlerden alabilmektedir. Buna karlksa biz Krtlerin, dnyada yardm isteyebileceimiz tek bir lke yoktur. te bu nedenle de biz Krtler, her hakkmz bileimizin gcyle yaratp almalyz. Gemite Krtler, sorun yaratacak dier birok halka kar kullanldlar. Bu yzden de o yrelerde tek isim altnda anlr oldular: Zalim, acmasz ve vahi Krtler Bulut, a.g.e, s.102.
58

57

19

dzeni yok etmeye ynelik giriimler olarak deerlendiriliyordu. Reformlara kar gsterilen tepkiler ise genelde dini niteliktelikteydi.60 Yazar Naci Kutlay, Krtlerin yaplan reformlarn dnda tutulmasnn

douraca tehlikeye o dnemde baz yabanc devlet yneticilerinin dikkat ektiine dair bilgilere rastlandn yazar. rnein eyh Ubeydullahn 1880 ylndaki isyanndan nce, Van ngiliz Konsolosu ile o yredeki Osmanl Paas ve Krt olmayan yerel nde gelenler arasnda geen konumalarda Paa yle der: Reform planna ok yanl bir ekil verilmi bir plann uygulan da ok yanl olarak gerekletiriliyor. nk bu reform projesinde yalnz Ermeniler ve Sryaniler, baka bir deyile yalnz Hristiyan unsurlar ele alnarak, Krt unsuru (vahi babozuklar) olarak nitelendirilerek bsbtn reform plannn dnda braklmlardr. Burann en eski ve yerleik halk olan Krtler incitildiklerinden byk tahribatlar dourabileceklerdir.61 Konsolos, daha sonra endielerini ieren bir raporu stanbuldaki ngiltere Bykeliliine yazacaktr.62 Btn bunlarn yan sra baz yerlerde Hristiyanlarn ekonomik ve kltrel geliiminin kendilerinden st dzeyde olmasndan endielenen Krtlerin bu duygularn1880li yllarda o blgede yaayan ngiltere Konsolosu olan Henri Trotir Kk Asya Krtleriadl yaptnda u ekilde ifade eder: Vanda on yedi tane Krt reisi, orada yaamakta olan krkbin Krt vatanda adna hazrlam olduklar mazbatay, o srada idari islahat iin Vana gelmi bulunan Sultann mebusuna takdim ettiler. Krtler bu mracaatlarnda hkmetten gereken masraflarn kendileri karlamak art ile mektep yaplmasn,

60 61

M.Van Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, letiim Yaynlar, stanbul, 1993, s.126127. Kutlay, a.g.e, s.4041. 62 a.g.e, s.41.

20

mecburi askerlikten muaf tutulmalarn ve buna karlk olarak da Hristiyanlara tatbik edilen bedel usulnn kendilerine de uygulanmasn, hatta Hristiyanlara nispetle daha fazla bedel demeyi kabullendiklerini bildiriyorlard63 Her ne kadar o dnemde Avrupal Devletlerin istekleri dorultusunda Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde Hristiyan halklara ynelik reform hareketleri gndeme gelmekle birlikte rnein Krt-Ermeni ilikilerinde dikkat ekici gelimeler de yaanyordu. Tanaksityun Partisinin merkez yayn organ Troakta 1901 ylnda yaymlanan bayazdaki bir paragrafta u cmleler yer alyordu: Gerekten de bize sorarsanz, Ermeni ulusuna- hi olmazsa 19.yzyldan itibaren- srekli olarak hangi halk daha ok zarar vermitir diye sorarsanz, o zaman Krtlerdir ite cevabn vermeyecek olan hibir Ermeni bulamazsnz. te bizi daimi olarak harab eden, kesen, rzmza geen, ikenceye tabi tutan ve bizi vatanmzdan g ettiren, kanmz emen, yani tek bir deyileErmenileri asan ip Krtlerdir ve biz ite byle bir ipten bahsedeceiz. Durum ok fecidir.64 Bu konuda Ermenilerden olduka farkl fikirlere sahip olan Kazm Karabekir ise dncelerini u ekilde ifade etmekteydi: Bir de istisnasz btn Krtlerin Ermenileri mahvetmek iin uratklarn iddia eden muharrirlerin iddias tamamyla yalandr. Eer o iddialar doru olsayd, Krtlerin arasnda dier milletten hi kimsenin yaamamas lazm gelirdi. Bunlarn arasnda yaayan dier milletlerin ya kamilen Krtlerin esiri olmas ya da lokma ekmek tedarikinden aciz kalarak tamamen hicret etmeleri iktiza ederdi. Halbuki bu iki kkn her ikisi de mevcut deildir. Tersine olarak dou vilayetlerini iyi tanm olan her ahs itiraf eder ki bu havalideki hristiyan kyleri Krt kylerinden her halde daha zengin ve daha rahattr.65

63 64

a.g.e, s.39. Kk, a.g.e, s.60. 65 Karabekir, a.g.e, s.135136.

21

Gerek Krtlerin gerekse Osmanl yetkililerinin gzn korkutan ey Avrupal Devletlerin kendi karlar dorultusunda Ermeni sorununa gsterdikleri ilgiydi. Rusya, ngiltere ve Fransann yardmyla kurulacak olan Hristiyan bir devletin egemenliine Mslman Krtlerin de girecei sylentilerini duyan Krtler dehete dmt. Bu durumun gerekleeceini umarak bu konuda byk bir iyimserlik besleyen baz Ermeniler zellikle de Tanak mensuplar Osmanl ynetimi altnda ektikleri btn dinsel ve etnik eziyetlerden sonra byk devletlerden ok eyler yapmasn bekliyordu. Krtlerin, Ermeni aydnlarnn, dini nder ve siyaset adamlarnn yardm iin srekli bavurduu devletlerin ou kez aa vurulmayan ekillerle onlarn imdadna yetimesinden dolay rkmesinin nedeni bu byk devletler tarafndan Ermeni sorununa yaplan mdahalenin kendi yaam koul ve tarzlarn olumsuz ynde etkilemesiydi. Yabanc devletlerin byk elileri Ermenilerin gvenliine ynelik olarak birka kez grtkleri Osmanl ynetiminin Ermenistan ve Ermeniler lehine almaya sz verdii tedbirlerden bazlar ise rnein gebe Krt airetlerinin dolamalarnn kstlanmas, zel izin almadan silah tamas yasaklanan Hamidiye Alay Svarilerinin herkes gibi devlet mahkemelerinde yarglanmas eklindeydi. Btn bunlar ise yalnzca Krtleri ve onlarn yaadklar blgeyi etkileyecek ekildeydi. ok abuk duyulmakla birlikte ounlukla uygulanmayan bu tr kararlar halk arasnda korku yaratt. zellikle gebe airetlerin dolamas gibi nemli konularla ilgili olanlar belirli airetler iin hayati nem tayordu.66 O dnemde Krt-Ermeni ilikileri bu ekilde bir seyir gsterirken Sultan II. Abdlhamidin saltanat srasnda mevcut ynetime muhalefet eden Jn Trk hareketine yaknlk duyan ve yurt dna kam olan Krtler Ermeni-Krt atmalarna engel olmak iin, Krt halkna sesleniyorlard. Avrupadaki zgrlk havann, darda Ermeni-Krt-Trk ve dier Sultan kart glerin almalarndaki yaknlama ve yardmlamalarn, byle bir dnce tarz olumasnda elbette etkisi vard. Bunlarn bazlar, o dnemin sosyal ve siyasal yapsn gstermeleri bakmndan ilgintir67 :8 Haziran 1898 tarihli, Ermeni Troak Gazetesinde, Dr.S.

66 67

Ahmed, a.g.e, s.252253. Kutlay, a.g.e, s.5051.

22

imzasyla Krtlere ar balkl bir makale yaynland. Ey Krtler diye balayan uzun makalede, Krtlerin okulsuz, bilgiden yoksun brakld, ar vergiler altnda ezildii, rvet alan memurlarn basks anlatldktan sonra neden sessiz kalnd sorulmaktayd. Binlerce yl birlikte yaanan Ermenileri ldrmeyi Sultann salk verdiini, bunun yanl olduunu syleyen yazar, ocuklarmz iin okul alarak, eitilerek zgrle kavumaya alalm diyordu. Benzer bir karde olma ve ortak mcadele arsn da ttihat ve Terakkinin kurucularndan olan Abdullah Cevdet ayn gazetenin Ocak 1900 tarihli saysnda yapyordu: Osmanl Hkmeti Krt aalarn kullanp, Krt milletini g duruma sokuyor. Krtler Ermeni ikayetlerine sahip kmaldrlar. Krt aalarna ramen birok Krt Ermenilere yardm ediyor. Krtlerle Ermeniler despot ynetime kar el ele vermelidirler68 1908 ylnda II. Merutiyet Dneminin ilk gnlerinde Ermeniler iinde bulunduklar durumdan olduka honutken ayn ey Krtler iin sz konusu deildi. ktidara gelen ttihatlarn Pan-slamizim arlkl, Dou Anadoludaki birok kimseyi izzet ve ikbale kavuturan II. Abdlhamidin politikasnn tam ztt olan bir politika benimsemeleri blge halkn zellikle de aa ve eyhleri hi memnun etmemiti.69Baka bir deyile Sultan II. Abdlhamid tarafndan kendilerine ayrcalk tannan airet reisleri ve Hamidiye Alaylarnn airet subaylar merutiyeti karlar zedelendii iin hi ho karlamamt.70 Merutiyet ilan edildiinde mevcut olan siyasi hrriyet ortamndan faydalanan Ermeniler, Krt bey ve airetinin elinde bulunan topraklarn geri alma ansn elde etmiti.71 II. Merutiyetin ilanndan evvel Ermenilerin Krt airet reislerine dedii kfirlik vergisiyle yine bu reislerin emrinde cretsiz alma biimi ttihat ve Terakki Hkmeti tarafndan kaldrlmt.72
68 69

Bulut, a.g.e, s.105. Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Sava ncesinde Bir Rus Komplosu: eyh Selim Ayaklanmas, Trk Kltr, Say 350, Haziran, 1992, s.363. 70 Kutlay, a.g.e, s.159. 71 Sasuni, a.g.e, s.147. 72 a.g.e, s.148.

23

Merutiyetin

getirdii

hrriyet

ortamndan

yararlanmaya

alan

Ermenilerin Krt airet reislerinin isteklerine kar koyarak vasal vaziyetten kurtulmak istemeleri hrriyetin ilk gnlerinden itibaren dnk feodal Krt ile onlarn arasnda bir gerginliin domasna neden oldu. Krt airet reislerinin merutiyetle uyuabilmeleri iin kendilerinden topraklarn geri istememeleri gereken Ermenilerin kfirlik vergisini vermeye devam ederek gulamlklarn srdrmeleri gerekiyordu. Onlar ancak bu ekilde merutiyeti kabul edebilirlerdi. Kafasnda yzlerce seneden beri bu feodal kavramlar kkletiren feodaller iin bu kavramlarn sarslmas imknszd. Feodaller iin korunabilmesi hayati bir sorun olan bu konuda Ermenilere taviz verilmesi Krtler iin hkmeden snfn siyasi ve ekonomik haklarndan vazgeerek bir emeki-kyl gibi kendi emekleriyle yaamas demek olacakt ki bu i ise ancak snfsal-ekonomik ynden kkl bir deiiklikle mmkn olabilirdi. Bu durumda ancak devletin zor kullanmas veya Ermenilerin gl bir ekilde isyan etmesi gerekirdi.73 Mevcut olan bu yeni rejime kar olan honutsuzluk dalgas bir ekilde kendini gstermeye balamt. Bylece ttihatlara kar ilk ayaklanmalara nclk eden Sultan II. Abdlhamide bal Krt airet reislerinin yeni rejimden korku duymasnn sebebi milliyeti saiklerden ok kiisel karlardan kaynaklanyordu. ktidara geleli daha bir yl bile doldurmayan ttihatlar tanmadn ilan eden Milli Aireti Reisi brahim Paa birka silahl adamdan oluan kuvvetleriyle Erzincandan Derezora kadar uzanan blgeyi denetim altna ald. brahim Paann hareketinin baarl olmas halinde Anadoludaki Trk ynetiminin temellerinin sarslacandan korkan Jn Trklerin, Neet Paa komutasnda gnderdii 22 taburdan oluan byk birlikler baz iddetli arpmalardan sonra isyan bastrd. eitli blgelerde benzer nitelikte kan ayaklanmalar somut bir sonu getirmezken M.S. Lazarev ise ttihatlarn izledikleri bu politikalar nedeniyle ilgisini ekmeyi baaramadklar Krt halknn dalarnda da henz devrimin etkisinin hissedilmediini sylyordu.74

73 74

a.g.e, s.148149. Ahmed, a.g.e, s.93.

24

lke genelinde ttihatlara kar oluan muhalefet ortamnda rnein Krt liderlerinden geleneksel olanlar srf taktiki nedenlerle merkeziyetilii savunan ve hem ieride hem de darda ttihatlara kar etkin bir alma yrten Osmanl Ahrar Frkasn ve onun sa izgideki ardl Hrriyet ve tilaf Patisini desteklediler. Bu arada 1912 ylnn aralk aynda yelerinin ounluunu Krt aydnlarndan oluturduu Mcedded Frkas da kurulmutu.75 ttihat Devrimden sonra Arap mcadelelerinin dnm noktasnda olduu bir srada Dou Arap Dnyasnn her yannda var olarak eitli yerlerde patlama dzeyine kan genel honutsuzluk Krtlerin yaad blgelerdeki duruma da ikili bir etkide bulundu. Biryandan ortaya kan gelimeler Krtlerin her zamankinden daha fazla harekete gemesine neden olurken dier yandan da bu blgeler de durumun bozulmas mevcut olan ynetimin etkisinin bata Krtler olmak zere imparatorluun dier halklar zerinde azalmasna neden oldu. ttihatlarn aleyhindeki geni apl yayn almalar ve milliyeti etkinliklere bal olarak 1910 ylnda Bitlis ve evresinde eitli dernek ve kulplerin kurulmas zerine bu duruma son vermek iin zor kullanmak isteyen yeni Vali smail Hakkya ksa bir sre sonra stanbuldan Krtleri kkrtmamas ynnde kesin talimat verilmemesinin sebebi stanbuldaki Rus Bykeliliinin S.t.Peterburgdaki Dileri Bakanlna gnderdii zel raporlara gre Yemen, Suriye ve rdndeki Arap kurtulu hareketlerinin bastrmaya alld bir srada yeni sorunlarla karlalmak istenilmemesiydi. M.S. Lazerev ise bu durumu yle yorumlamaktadr: ttihat devriminden sonra Krt hareketi en nde Arap Halk olmak zere Osmanl mparatorluundaki baka etnik topluluklarn kurtulu mcadelesiyle yakn iliki iinde geliti. O srada Yemende, Irakta-her ikisi de Suriye iinde kalanHoranda ve Drzi Dalarnda Arap ayaklanmalar meydana geldi; Arap yarmadasnn Hicaz, Necd, Asir ve baka blgelerindeki nderler Trk Hkmetine kar dmanca bir tavr ald76

75 76

a.g.e, s.107108. a.g.e, s.111112.

25

Krtlerin o dnemde sempati duyduklar Araplara ynelik olan destekleri snrl imknlar dorultusunda eyleme ve dorudan yardma da dnmt. rnein Rus diplomatik belgeleri77 dizininde yer alan bilgilere gre Krtlerin dorudan temas kurduklar Yemenli ayaklanmaclarn davalarn desteklemek zere eitli Krt blgelerinde para toplanmas zerine Yemenli ayaklanma liderlerinin blgeye gnderdii temsilciler Diyarbakr, Mu, Hns ve baka yerlerde belirli nfuz sahibi ahsiyetlerle dorudan ilikiye girdiler. mam Yahyann 1911 ylnn mart ay balarnda Mua varan zel elisinin Krt airet reisleriyle yapt gizli toplantdan ok gemeden haberdar olan yetkililer bu toplantya katlanlar tutukladlar.78 Bu olaylarn gelecek iin iyiye iaret olmadn sezen ttihatlar Krtlerin yaad blgelerdeki muhalefeti gzetleme iini daha sk tutarak Dersim, Erzincan ve baka yerlerde kan karklklarda etkisi olduklarna inandklar Araplardan blgeye gelenlerini yakn takibe aldrtmlard. Yetkilileri bu ve benzeri olaylarn etkisiyle zamanla belirli Krt airet reislerine ynelik olarak yattrc bir politika izlemek zorunda brakan bu gelimeleri Urmiye deki Rus Konsolos Yardmcs bir raporunda yle deerlendirmektedir: Eer Trkler Arap Yarmadas ile Makedonyadaki ayaklanmalarla ve teki i sorunlarla megul olmasayd, Krtlerin stesinden gelmeleri imdikinden ok daha kolay olacakt. Armaanlarla Krt beylerinin gnln almalar gerekiyor ve bu da her zaman istenen sonucu vermiyor.79 Krtlerin yaad blgelerin durumu ttihat ve Terakki Partisinin en byk skntlarndan birini olutururken Avrupal Devletler ve zellikle de Rusya,

77 Yazar Kemal Mazhar Ahmed bu konuyla ilgili olarak Bayeziddeki Rus Konsolos Yardmcs tarafndan yazlm olan belgeyi yle aktarmaktadr: Arap yarmadasndaki baarszlk Trklerin cann ne kadar skyorsa, Krtleri de o lde rahatlatyor. Eer Araplar Trklere kar mcadelelerinde baarl olmaya devam ederse, u anda sakin grnen Krdistanda bir ayaklanmann balamas olduka muhtemeldir. Trkler kukusuz bundan ekiniyorlar, nk tepeden trnaa silahlanm Krtleri bastrmann kendilerine byk can kaybna mal olacan biliyorlar. Ayn koleksiyonda yer alan bir dier belgeye gre Bitlis Vilayetindeki Krtler Yemende asilerin kazand bu baarlar byk bir sempatiyle karlamlard.a.g.e, s.112. 78 a.g.e, s.112113. 79 a.g.e, s.113.

26

Ermenilerle Krtlerin bir arada yaad blgelerde bir slahat yaplmasnda srarlyd. Kat bir merkezi anlaya sahip olan hkmet ise merkezden uzak olmakla birlikte yollar yetersiz, feodal ve airetsel dzene sahip olan bu blgeyi sk bir denetim altna almak istiyordu.80 Rusyann stanbul elisi tarafndan 8 Haziran 1913 ylnda sunularak Osmanl ynetimince de benimsenen ve blgede slahat yaplmasn ieren projeye gre Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput ve Sivas vilayetleri birletirilerek zel bir vilayet oluturulacakt. Ynetimsel ve hukuksal adan byk dzenlemeler getiren projeye gre Hafif Krt Svari Alaylar,-eski Hamidiye Alaylar-terhis edilirken, vilayetteki resmi yazmalar Trke, Ermenice ve Krte olmakla birlikte bu halk kendi dilleriyle zel okullar aabilecekti. Bu neriler I.Dnya Savann balamasyla uygulamaya konulmasa da bu paralelde kararlar alnd. Padiah buyruklaryla Beinci Umumi Mfettilik adyla birletirilerek zel bir stat verilmek istenen Van, Bitlis Diyarbekir ve Mamuretlaziz vilayetlerinin genel mfettiliine Norveli Binba Hoff atanrken Trabzon, Erzurum, Sivas illerinden oluan Umumi Mfettilike ise Hollandal Westenen atand. I. Dnya Savann kmasyla bu ynetim ksa bir sre sonra sona ererken Binba Hoff, 25 Mays 1914 ile 31 Aralk 1914 tarihleri arasnda yaklak alt ay sreyle bu grevde alabildi.81 Devletin vergi politikas Osmanl mparatorluunun genelinde olduu gibi alt kesimdeki Krt toplumunun da ekonomik durumunun bozulmasnda nemli rol oynamt. Ar yaam koullar ierisinde bulunan halkn mevcut vergilere kar duyduu souklua ramen sava yllarnda eski vergileri artran ttihatlar, yeni olaanst vergiler de koydular. rnein davarlardan alnan anam vergisinin drt katna karlmas Krt hayvan yetitiricilerinin Osmanl
82

Kuvvetlerinin

ulaamayaca yerlere g etmesinde bal bana bir etkendi.

80 81

Kutlay, a.g.e, s.155. a.g.e, s.158. 82 Ahmed, a.g.e, s.214.

27

4. 19. ve 20.Yzylda Osmanl mparatorluunda Krtlerin Yaad Blgelerin Siyasi ve Sosyo Ekonomik Durumu Geri bir tarm blgesi olan Krtlerin yaad yerlerin belli bal kentlerinde daha ok Ermenilerden oluan bir burjuva snf vard. Topran ortaklk ile ileniyor olmas tarmsal gelimenin yetersiz olmasna bu durumda toplumun sosyal yapsn duraan hale gelmesine neden oluyordu. Buna bir de ar vergi yknn eklenmesi sebebiyle 19. Yzyldaki Krt bakaldrlar ulusal istemlerden ok vergi ve askere alnmaya dayanyordu. Kentlerdeki gelime genellikle ticaret burjuvazisi tarznda olmakla birlikte btn esnafn bavurduu bir yntem olan tefecilik ilerletici bir kapitalizm biimi olmadndan Krtlerin oturduklar blgenin yaps fazla deiken deildi. Yollarn yetersizliinden dier blgelere veya lkelere aktarlamayan tarm rnlerinin fiyat dk olurken, mal, para yerine mal ile deitiriliyordu. rnein o dnemde Avrupann gelikin fabrika mallaryla rekabet edemeyen Diyarbakr dokumacl bir yandan zayflarken gvenliin de yeterli olmamas gibi sebeplerin retim ilikilerine yansmas yznden bu durum blgenin ilkel kalmasna neden oluyordu.83 Batl smrgeci devletler daha 16. Yzyln ortalarnda kapitlasyon ad verilen ticari antlamalarn getirdii imtiyazlar dorultusunda Osmanl mparatorluuna sokulup lkenin ekonomik ve siyasi hayatnda byk etkinlikler kazandlar. Bu devletler tarafndan kendi lkelerinde daha ucuza ve daha nitelikli bir ekilde retilen bu mallar imparatorluun pazarlarna akn etti. rnein ipek ve ynl dokumaclk kendi alannda yer yer manifaktr dzeye gemi olmasna ramen yabanclarla rekabet edemeyen dokumaclk sektrnn tezgah saysnda hzl bir d grld. ok gemeden dier el sanatlar da ayn akbete uramakla birlikte yn rnlerinin ekonomisinde nemli bir yer tuttuu Krtlerin yaadklar topraklar da bu deiikliklerden etkilenmekte gecikmedi. Bu arada lkenin batsnda daha sonraki dnemlerde yabanc kapitalistlerin yan sra oluan kapitalist pazar da bu blgedeki el sanatlarn yok edecekti.84

83 84

Kutlay, a.g.e, s. 1819. Alada, a.g.e, s. 24.

28

Osmanl mparatorluunda

Krtlerin yaad blgelere

kapitalist

ilikilerin girdii bir dnemde tm blgeyi etkileyecek bir dzeyde olmasa da Diyarbakr, Elaz, Sivas, Bitlis ehirlerinin bulunduu yerlerde retici gler asndan yeni ilikiler meydana gelmitir. Kapitalist pazar iin yaplan retimin kyl ekonomisini deitirmesi Krt beyliklerinin ekonomik gcn etkiler. ngilizlerin Anadolunun birok yerinde ve bu blgede kurduklar ipekli kuma (Diyarbakr) ve hal fabrikalar (Sivas) blgeye canllk getirse de buradaki retim gerek Avrupa mallar ile olan rekabetin rol ve gerekse bir trl istikrarn salanamad blgenin siyasal konumundan dolay uzun sreli olamaz. Krtlerin yaad blgelerde srekli yaanan sava hali iletmecileri rktmekle birlikte buradaki kapitalist ilikiler daha ok yn, afyon vs. gibi tarm rnleriyle snrl kalr. rnein koyun ynnde fiyatlarn krlmasndan sonra ngiltere bu ticareti brakr.85 Saltanat srasnda imparatorlukta eitli alanlarda slahat yapan II. Mahmud dneminde yenieri ocann kaldrlmasndan sonra getirilen 15 yl sreli zorunlu askerlik hizmeti mr boyu askerlik demekti. retici nitelikteki yzbinlerin topraklarndan, zanaatlarn dkknlarndan ayrlarak uzak cephelere gnderilmeleri Anadoluda tarmn ve el sanatlarnn sekteye uramasna yol ayordu. Bunlarn yan sra ar vergiler ve uzun askerlik hizmeti de Osmanl toplumunda sermaye birikimiyle kapatilasit ilikilerin douunu aksatan nemli etkenleri oluturuyordu.86 Askeri alanda da slahat yapmak isteyen II. Mahmudun Avrupadan getirttii askeri danmanlarn bir tanesi ise Prusyal Mareal Moltkeydi.87 Dou

Yldz, a.g.e, s. 61. Alada, a.g.e, s. 14. 87 Alman Subay Moltke 18361839 yllar arasnda Osmanl ordusunda danmanlk yapt sre ierisinde baz Krt syanlarnn bastrlmasna da katlarak blgeyi adm adm dolamt. Daha sonra 1870 Alman-Fransz Savanda Prusya ordularna komutanlk etmiti. Ayn yer.
86

85

29

zerine Mektuplar88adl eserinde Krtlerin o gnk yaad blgelerin zelliklerini sergilemekle birlikte Osmanl ordusunun danman olduu halde Krtler karsndaki sempatisini gizleyemeyen Moltkeye89gre Krtlerin savunma ve direnmesinin asl sebebi; bir mr boyu devam eden askerlik hizmetine alnmak korkusu idi90 Yine eserinde Osmanl ordusunda yer almasna ramen bu ii gnll olarak yapmayan Krtlerin ordudan srekli katklarn da yazar.91 II. Mahmut dneminden sonra gelien kapitalizmin Krtlerin yaad blgelerde etkisini hissettirmesiyle kyden kopup ehre yerlemeler o dnemde grlmeye balar. zellikle tarm ve sanayi sektrlerinde Batyla ve Avrupa ile rekabete girememesi nedeniyle mallar elinde kalan retim sahiplerinin yanlarnda altrdklar kylleri serbest brakmasyla ehre giden kyller burada hamallk, ayakkabclk, raklk, terzilik, berberlik gibi ilerin yan sra i aletlerinde, dokuma tezgahlarnda ii statsnde almlard. Ancak ehirlemenin zayf olmas nedeniyle bir ksm tekrar kylerine airetlerine dnmlerdir.92 Yeni reform hareketleriyle birlikte batllama ve merkezilemenin balad Tanzimat Dneminde ayn zamanda Bat kapitalizmi de lkeye hzl bir giri yapmtr. Buna ramen Osmanl mparatorluunun siyasal ve askeri bir g olarak I. Dnya Savana kadar varln srdrmesi Bat kapitalizmine teslim olmadnn bir kantdr. Merkezi devlet anlayn rnek alan Osmanl mparatorluunun eyalet

Osmanl ordusunda organizatr ve Genel Kurmay Danman olarak kumanda heyeti iinde grevli olan General Moltke hizmet sresince iki yllk askeri hareketlerle bu hareketlerin meydana geldii ortamn ve buradaki halkn portresini annesine yazm olduu mektuplarla belirtmiti. Bu mektuplar daha sonra bir cilt kitap halinde getirilerek yaynlanmtr. Sasuni, a.g.e, s. 62. 89 Moltke siyasal adan ok kat bir ekilde yarglanmamas gereken Krt insan iin onun iinde yetitii okul, devlet karsndaki hak ve devleri konusunda bir anlay edinmesi iin gerekli ilkelerden hi birinin ona alanmadn belirtirken Bazil Nikitin ise airet Krdnn, modern ulusal toplumun temeli olan u kuruma kar kkl biimde serke davrandn hakl olarak belirtir: mecburi askerlik, vergi ve gmrkBazil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi ncelemeler, Deng Yaynlar, stanbul, 1997, s.329. 90 Helmut Von Moltke, Trkiye Mektuplar, Varlk Yaynlar, stanbul, 1967, s.115116. 91 Yldz, a.g.e, s. 94. 92 Sasuni, a.g.e, s. 56.

88

30

sisteminden vilayet sistemine geiiyle Krtlerin yaad blgeler 10 idari vilayet93 birimine ayrlmt.94 1856 Arazi Kanunnamesi ile yerel aristokratlar ve mltezimler topraklarn en gzeline sahip olurken Sultan Abdlmecid, topraklarn devlete ait olduunu aklyordu. Bir taraftan da verilen tapularla topran ileme hakk bireylere verilmekle birlikte bu arada tapu idareleri kuruldu. Ancak uygulamada rvet nedeniyle bu hakkn babadan ola devri ve hediye edilebilirliinden dolay byk topraklara bey ve aalarn sahip olmas airetlerde ve kylerde snfsal ayrmn netlemesini salad. Toprak aalnn oluumu nedeniyle kentlere yerleen Krt kyls ortakla ve toprak emekiliine zorlanrken, eski Krt emirlerinin yerine onlara gre gsz olmakla birlikte saylar ok olan Krt toprak aalar dnemi balyordu. Osmanl merkezi ynetimi karsnda sayca ok olmasna ramen daha gsz olarak meydana kan Krt feodalitesi blgede dzeni salayamayacakt.95 Osmanl mparatorluunda 18. Yzyln balarndan itibaren 19. Yzyln sonlarna kadar Krtlerin yaad blgelerde nemli bir ekonomik gelime yaanmaktayd. Yerli ve yabanc tccarlara tarm ve sanayi rnleri satan feodal beylikler pazar ekonomisi iine girmekteydi. Bu blgede canlanan ticaret, kyll ve airetleri de etkileyerek onlar topraa yerlemeye tevik ediyordu. rnein Bitlis Vilayetinde gebelikten yerleik hayata geenler bu yeni yaam biimine uyum salamakla birlikte retimde nemli gelimeler salamlardr. Ticari ilikilerin gerek piyasa deeriyle srd bu dnemdeki gelimeler Krtler zerinde olduka etkiliydi. 17. ve 18. Yzyllarda ulam olanaklarnn son derece snrl olmas nedeniyle hayvan srtnda gerekleen ticari ilikiler birbirleriyle temasa geirmeye zorlad Krt ehir ve airetlerini karlkl bir etkileim iinde olmasn salad. Uzun yllar kapal bir ekonomik yap ierisinde yaayan Dersimdeki Krtler en ok, daryla daha ok balants olan Van blgesindeki Krtlerle temas halindeydi.96

Bu idari birimler ise unlard: 1. Erzurum 2. Sivas 3. Bitlis 4. Van, 5. Mamurat-l Aziz 6. Diyarbakr 7. Musul 8. Adana 9. Halep, 10. Mtessarifat Zor. Yldz, a.g.e, s.53. 94 a.g.e, s.5253. 95 Kutlay, a.g.e s. 20. 96 Yldz, a.g.e, s. 66.

93

31

Ekonomik durumun srekli bir gelime ivmesi gsterdii 1880li yllardan sonra Bat kapitalizminin mdahaleci karakteri ve dnya apnda gelien rekabet unsuru etkilerini Krtlerin yaad blgelerde de gsterdi. Zaten zor olan ulamn pahal da olmas giderek tccarlarn saysn azaltan bir etken durumuna geldi. Bu nedenlerden dolay tarma alm olan topraklarda gerileyen retim, kyly ihtiyacna cevap verecek kadar retmeye zorlamt. Ticarette da almann ve gelimenin n koulu olan yol sorununun gndeme geldii 1880li yllarda ise lkedeki ekonomik ihtiyalar, smrgeci politikann kurallarna gre olumutu.97 Osmanl mparatorluunda 17. Yzyln sonlarnda Krtlerin yaad blgelerde balayan ekonomik gelimelerin fazla uzun mrl olmaynda Avrupa mallaryla rekabet edilemeyiin etkisi olmutur. Bu duruma etki eden bir dier faktr oluturan savalar ise ekonomik hayata katlmn engelledii yre halknn dalara ekilmesine neden olmutur. 19. Yzyl boyunca lkede adeta zaman zaman patlayan Osmanl Rus Savalarnn yan sra yine zaman zaman alevlenen Ermeni ayaklanmalar ve bu yzyl boyunca meydana gelen Krt isyanlar sebebiyle Krtlerin yaad blgelerde sknet salanamamtr.98

97 98

Ayn yer. a.g.e. s. 73.

32

KNC BLM 19. ve 20. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA II. ABDLHAMDN SYASET VE HAMDYE ALAYLARI 1. Sultan II. Abdlhamidin Siyaseti II. Abdlhamid 1876 ylnn austos aynda tahta ktnda II. Mahmudun uygulad merkeziyetilik siyasetiyle devletin paralanmasn nlemeyi dnyordu. Daha 1877 ylnn ubatnda Mithat Paay sadrazamlktan azlederek yurd dna gndermesinin yan sra ayn yl Rusyaya sava kararn oylayan Mebusan Meclisini datarak otuz yl srecek olan mutlakiyet devrini balatmt.99 II. Abdlhamidin merutiyete son vererek liberal grl aydnlar bask altna almas memlekette bir muhalefet hareketi oluturdu. Nitekim 1889 ylnda Askeri Tbbiye Mektebindeki birka rencinin istibdat ynetimini ykmak amacyla dernek eklinde kurduklar ttihad- Osman adl gizli tekilatn okullara yaylmasyla ttihat ve Terakki Cemiyeti meydana geldi. Cemiyetin 1895 ylnda Padiah aleyhine beyannameler datmas zerine birou yakalanarak uzak vilayetlere srlen yelerinin bir blm yurt dna kaarak Kahire, Paris, Cenevre Londra gibi ehirlerde Gen Trkler adyla faaliyetlerini srdrdler.100 18771878 Osmanl-Rus Savandan sonra imzalanan Berlin

Antlamasyla Balkanlardan Trkleri attklarna veya atmak zere olduklarna inanan Avrupal Devletler ark Meselesini Osmanl mparatorluunun Asya topraklarna kaydrmlard. Nitekim Berlin Antlamasna koydurulan 61. madde ile Anadoluda Ermeniler lehine reformlar yaplmasn Bab- liye kabul ettiren

99 100

Kuran, a.g.m, s. 166167. a.g.m, s. 168.

33

Avrupal Devletler iin ark Meselesi kurtarmaya altklar Hristiyan Ermenilerin Dou Anadoluda kendi devletlerini kurmas anlamna geliyordu.101 Osmanl mparatorluu 18771878 Osmanl-Rus Savanda gnll Ermeni birlikleriyle de savamak zorunda kalmt. Krtlerin Rus yanls eilimlerinin glenmesinin yan sra Krt otonomisi ya da bamszln Rusyann st egemenliinde arayanlarn kmas II. Abdlhamidi zgr ve yeni bir Krt politikas bir baka deyile yeni bir Dou Anadolu politikas- oluturmaya yneltmiti.102 II. Abdlhamidin her ynden elikiler iinde olan ve uluslararas karlarn arpt Dou Anadoluda kendi merkeziyeti slamc- dengeci reformcu devlet anlayna gre izledii bu politika blge artlarna uygun olma mecburiyetinde olunca kimi zaman sert ve tavizci kimi zaman da lml, dengeli ve olumlu bir ekilde belirmiti. Dou Anadolunun sosyo ekonomik yapsnda bir deiiklik yapamayan bu politika az ok kltrel anlamda Mslman halkn lehine bir durum yaratmtr. Zaten II. Abdlhamidin politikasnn temelini103 bnyesinde bir Ermeni Devletinin kuruluunu nlemeye alt Dou Anadoluyu imparatorluk snrlar ierisinde tutarak bylelikle blgede ikinci bir Dou Rumeli veya Girit hadisesine meydan vermemekti. Her ne kadar II. Abdlhamid zamannda Dou Anadolunun btn meselelerinin ele alnm olduu sylenemez ise de o

Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, Orkun Yaynevi, stanbul, 1983, s. 9. 102 Kk, a.g.e, s. 48. 103 Sultan II. Abdlhamid saltanat boyunca gerek lke geneline gerekse Dou Anadolu Blgesine ynelik uygulad politikann esaslarn anlarnda u ekilde ifade ediyordu: mparatorluumuz dahilindeki bo araziyi iskn etmek iin mnasip ekilde muhaceret tertibine ihtiya var. Fakat Yahudi muhaceretini mnasip telkki edemeyiz. Yabanc dinden olanlar, kymk gibi kendi etimize, kendimiz soktuumuz devirler geti. Devletimizin hudutlar dahiline ancak kendi milletimizden olanlar ve bizimle ayn dini inanlar paylaanlar kabul edebiliriz. Trk unsurunu kuvvetlendirmee dikkat etmeliyiz. Bosna-Hersek ve Bulgaristandaki mslman halkn oalp artann muntazaman buraya getirip yerletirmeliyiz. Muhaceret yalnz mill kudreti arttrmakla kalmyacak ayn zamanda mparatorluumuzun iktisad kudretini de fazlalatracaktr. Rumelinde ve bilhassa Anadoluda Trk unsurunu kuvvetlendirmek ve her eyden evvel de iimizdeki krtleri yourup kendimize maletmek arttr. Trk tahtna km olan seleflerimin en byk kusuru Slav unsurunu, Osmanllatrmam olmalardr. Bu tabi kolay bir i deildir. Mamafih Rum ve Ermenilerle kan karm daha kolay husule gelmitir. Fakat Allaha kr kanmz stnln muhafaza etmitir.Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatratm, Dergah Yaynlar, 1984, s.7374.

101

34

dnemde zamann ynetici kadrolar iin iten ve dtan sarslan, mali gc olmayan imparatorluu ayakta tutmann ok nemli bir mesele olduunu unutmamak gerekir.104 Dou Anadolu politikasnn bir paras olarak 1884 ylndan itibaren II. Abdlhamid daha yumuak yntemler kullanarak airetleri kendine balamaya alt. Nitekim bu konuda Erzurumdaki Rus Konsolosu Dinitin yle demektedir: Osmanl hkmeti mahalli yneticilere emir vererek airet reisleri ile samimi ilikiler kurmalarn ve onlar tatl szlerle, iyi davranlarla kendilerine balamalarn istedi. Gerekten bu politikann yrtlmesinde valilerin, askeri erkann byk bir pay vardr. Mesela, 1884 ylnda Hakkariye vali atanan Ethem Paa srekli olarak airet reisleriyle iliki kuruyor, onlara dosta ve samimi davranarak kendi aralarndaki anlamazlklar hallediyor ve bylece hkmete sndryordu. Ayn zamanda airetlere silah datarak onlarn ruhlarn okuyor ve devletin gcn ve hamiliini hissettiriyordu.105 Saltanat boyunca Krtlere ynelik olarak ttihat ve Terakkiden farkl bir politika izleyen II. Abdlhamid106 airetlerin yan sra byk bir ksm kendisinin aleyhinde alan Krt feodal ve aile ocuklarna da yaknlk gsterek onlar stanbula getirip yerletirmiti.107 18851890 yllar arasnda airetleri, az ok kontrol altna alabilmek iin onlara ho grnmeye alan Bab- li Ermenilere kar ise ok lml davranyordu. Nitekim bu yllarda nemli bir ikyeti olmamakla birlikte sadece mahalli memurlarn ve airetlerin davranlarndan yaknan Ermeniler lehine 1887 ylnda devrin nde gelen ve pek ok defa sadrazamlk yapm kiisi olan Said Paa
Kodaman, a.g.e, s. 2526. a.g.e, s. 28. 106 Krt feodal ve aile ocuklarna ynelik uygulad politika yznden eletirilen II. Abdlhamid anlarnda kendisini u ekilde savunuyordu: Krt aalarnn bazlarnn ocuklarn, stanbula getirip memuriyete yerletirdiim iin de tenkit edildiimi biliyorum. Senelerdir Hristiyan Ermeniler nazr mevklerini igal etmilerdirBundan sonra da kendi dinimizden olan Krtleri kendimize yaklatrmakta ne gibi bir zarar olabilir? Ayn ekilde Bedirhan oullarn himaye ettiim ve merkezde muhafaza ettiim iin, bunlarn memleketin huzurunu bozacaklar sylenerek tenkid ediliyorum. Tabi herkes istedii gibi dnmekte serbesttir! Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.75. 107 Kutlay, a.g.e, s.202.
105 104

35

reformlarn yaplmasn istemitir. Fakat Ermeni gizli tedhi rgtlerinin dardan aldklar destek ve tevikle Dou Anadoluda ve imparatorluun dier yerlerinde devlet aleyhine almaya balamas II. Abdlhamidi rktmt. Dou Anadolunun elden gidebilmesi ihtimaline karlk Ermeni okullar, gazeteleri ve dier faaliyetleri iyice kontrol altna alnmt. 1890 ylnnda yaplan bir aramada Ermeni kiliselerinden bol miktarda silah kmas zerine mevcut olan tehlikenin hem imparatorluk iin hem de airetler iin ciddi bir durum yaratmas Bab- liyi ve II. Abdlhamidi Mslman halka, zellikle airetlere daha da msaid davranmaya ve onlarla ibirlii yapmaya itti. Zira tedbir alma zaman artk gelmiti.108

108

Kodaman, a.g.e, s. 2829.

36

2. Hamidiye Alaylar 1877 ylnda Birinci Meclis-i Mebusan kapattktan sonra, imparatorluun kurtuluunu uygulamaya koyulduu koyu bir merkeziyeti sistem de gren II. Abdlhamid asrlardr stanbulun kontrol dnda kalm olan Dou Anadolu ve airetlerin durumunu grmezlikten gelemezdi. Her trl otoriteden uzak yaam olan airetleri ve sosyal politik gleri merkeze balamada, hi olmazsa onlar sndrarak Dou Anadoluda devlet otoritesinin tesis edilmesi esnasnda ok dikkatli davranarak rktmemek gerekiyordu. Nitekim tavizlerle, hediyelerle, nianlarla taltif ve takdirle airet reislerinin, eyhlerin ve buna benzer kiilerin ruhlarn halife olarak okayarak kendine balayan Padiah, airetleri kendine balamann daha somut ve inandrc yollarn buldu. Daha 1890 ylndan nce valiler ve askeri paalar vastasyla silah datp eitli yardmlarda bulunduu airetlerin gznde Hami Padiah olduunu ispat etmeye alt. Ayrca, mahalli otoritelerle airetler arasnda iyi mnasebetler oluturulurken Hamidiye Alaylarnn kurulmasyla, padiah airetler veya merkezi otorite mahalli otoriteler airetler arasndaki iyileilecei farz edilen mnasebetlerin daha da salamlaacana inanlmt. Balangta baz sakncalarn olabilecei dnlmesinin yan sra hatta uygulama esnasnda bile bazen kt sonular dourmu olmasna ramen ilerde otoriteye alacak olan airetlerin itaat edecekleri de kabul edilmiti. Ksacas, Hamidiye Alaylar vastasyla devlet otoritesi Dou Anadoluda oluturulmaya allacakt.109 II. Abdlhamidin Dou Anadoluda yaayan Ermenilerin arasnda milliyetilik fikrinin yaylmaya balamas neticesinde ayr bir devlet kurmaya ynelik abalarn nne geilmesinin yan sra Krtlerin de bu akmlara kaplmalarn nlemek amacyla kendi isminden hareketle Hamidiye ad verilen bu alaylar kurdurttu.110

109 110

a.g.e, s. 3031. Hdr Gkta, Krtler syan Tenkil, Alan Yaynclk, stanbul, 1991 s. 21.

37

Baz kaynaklara gre ise Hamidiye Alaylarnn kurulu gerekesi Krtleri alla geldikleri itima yaantsndan kopartmayarak imparatorluk bnyesi iinde toplumsallatrma gayretleridir.111 Alaylardan eitli faydalar elde edeceini mit eden II. Abdlhamidin bu tekilattan bir dier beklentisi ise onlar Rus ordularna kar kullanabilmekle birlikte daha da mhimi yabanc devletlerin airetler zerindeki tahrik ve propagandasn nleyebilmekti.112 Dou Anadoluda ngilterenin yrtt Ermeni Politikasn ve Krtleri mparatorluk aleyhine kkrtma abalarn nlemek iin Hamidiye Alaylarnn kuruluunu bir are olarak dnlebilecei fikrini ileri sren II. Abdlhamid113 eyh Ubeydullah tecrbesinden sonra ngilterenin bu politikasndan rkerek hemen sonra yanat airetleri kendi tarafna ekmitir. Hamidiye Alaylar, daha nce airetlere uygulanan politikann somut bir sonucu olmasnn yan sra airetler ngilterenin gayretlerine ramen stanbula bal kalmlardr.114 I. Merutiyetten sonra slahat hareketlerinin giriildii orduya yeni asker kaynaklar bulma ii nemli bir mesele haline gelmiti. II. Abdlhamid gayri mslimlerin askere alnmalarn istemiyordu.115 Mareallk rtbesiyle Rusyann bakenti Petersburg ehrinde elilik yapt on yl sre ierisinde oradaki kazak alaylarndan etkilenen akir Ahmet

Ayn yer. Kodaman, a.g.e, s. 99100. 113 Sultan Abdlhamid Dou Anadoluya uygulad politikann nemli bir blmn tekil eden Hamidiye Alaylarnn kuruluu hakknda unlar ifade ediyor: Krt alaylarn tekil ettiim iin, Avrupa gazeteleri ac tenkitlerde bulunuyorlar ve bu tekilt meydana geldiinden beri Krtlerin, ark vilyetlerindeki Ermenilere daha vahice davrandklarn iddia ediyorlar ve bizim tarafmzdan tekiltlandrlan bu Krtlerin, istiklllerini iln etmek iin bize kar isyan edeceklerinden endie ettiklerini sylyorlar. Anlalan gazeteler mevzu aryorlar, bu sebeple de yalan yanl duyduklar hereyi yazyorlar. Muhabirler, Krdistandaki vaziyeti, Beyolunda oturduklar rahat kelerini terketmeksizin, ancak Ermenilerin gr zaviyesine gre mtala ediyorlar Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.7475. 114 Kodaman, a.g.e, s. 35. 115 a.g.e, s. 99100.
112

111

38

Paann (18381899) dnnde Krtleri de bu ekilde rgtleme fikrini Sultan Abdlhamide kabul ettirmesiyle Hamidiye Alaylar 20 Ekim 1890 tarih ve 233 sayl yasayla 1891 ylnda kuruldu. Kurma iini Sultan Abdlhamidin kaynbiraderi Erzincandaki 4. Ordu Komutan erkez Mehmet Zeki Paa116 tarafndan stlenildi.117 Evvela, kurulacak alaylar 4 blkten az, 6 blkten fazla olmayacaktr. Buna gre her alay en az 512 en fazla 1152 kiiden meydana gelecektir. Byk airetlere bir veya birden fazla alay, kk airetlere ise birka blk kurma hakk verilmekte, ancak, kesinlikle alay kurulmas ve eitim maksadyla airetlerin birletirilmesi yasaklanmakta, merkezi otoritenin veya ordu kumandanlarnn ngrlmektedir. emri
118

ile

sadece

sava

zamannda

birletirilmeleri

Komutanlklarn airet reislerinin yapt bu alaylarn bir dier zellii ise tamamnn snn Krt airetlerinden meydana gelmesiydi. Hkmet alay kurma hakkn zellikle zayf, sadk, itaatkar ve snn airetlerden seiyordu. Osmanl ynetimi tarafndan kendilerine kaymakamlk, paalk, binbalk gibi rtbe ve makamlar verilen airet reislerinin yetkilerinin iyice artmasyla blgede istedikleri gibi hareket edebildiler.119 Alaylarn subay kadrosu ise, stanbula getirilen avulardan Suvari Mektebine alnan airet ocuklarndan tekil edilecekti. Kafi gelmezse airet

Sultan II. Abdlhamid anlarnda Hamidiye Alaylarnn kuruluu esnasnda erkez Mehmed Zeki Paa iin unlar sylyor: Her ne kadar paalarmzdan bazlarnn da Krt kazaklar ile tekil ettiimiz alaylara itiraz ettikleri bir hakikat ise de fikir, Erzurumdaki eski IV. nc Ordu kumandan Zeki Paaya ait olduundan, bu, meslektalarn kskanm olmalarna da dellet edebilir. Rusya ile harp vukuunda, disiplinli bir ekilde yetitirilen bu Krt alaylar, bize ok byk hizmetlerde bulunabilirler. Ayrca orduda renecekleri taat fikri, kendileri iin de faydal olacaktr. Zabit nvan verdiimiz Krt aalar ise yeni mevkileriyle vnecekler ve bir miktar zapt- rapt altna girmeye gayret edeceklerdir. raklk devirlerini bu ekilde tamamlyacak olan Hamidiye alaylar sonunda kymetli bir ordu haline geleceklerdir. Fakat ben kabul ettiim Krt politikasnda doru yolda olduum kanaatndaym. Vaziyeti mahallinde tetkik eden Zeki Paa Krt kazaklarndan alaylar tekil etmek fikrini ileri srmek suretiyle en muvafk yolu gstermitir. Hele ele aldmz mesele tenkit edildiinden, sonunda tenkit edilmee alm bulunuyoruz Sultan Abdlhamid, a.g.e, s.7576. 117 Kutlay, a.g.e, s. 24. 118 Kodaman, a.g.e, s. 39. 119 Gkta, a.g.e, s. 22.

116

39

mer ve ressndan tayin olunacakt. Ancak talim ve eitimler iin nizmiye svari alay subaylarnn tayini ngrlmtr. Ayrca, harp birlii olan alay ve blk kumandanlarnn mutlaka askeriyeden, dier subaylarn (kaymakam, binba, kolaas gibi) ise airet ileri gelenlerinden olmas karar altna alnmtr. Bununla birlikte, airet ileri gelenlerinden devlete sadk olanlar ve hizmette bulunanlar, iradei seniyye ile Miralay (Albay) rtbesine terfi ettirileceklerdi, fakat yardmcs muhakkak nizami bir subay olacakt. Bu madde ile devlet, Hamidiye Svari Alaylarnda inisiyatifi elinde bulundurmakta ve airetleri, alaylar her ynden yakndan denetleme imknna sahip olmaktadr.120 Hamidiye Alaylar elbise, hayvan ve eyer takmlarn kendileri tedarik edecekler ise de tfek, cephane ve sancak devlet tarafndan verilecekti.121 Kazak modeline gre rgtlendirilen ve gebe ve yar gebe airetlerden meydana gelen Hamidiye Alaylarnda az sayda Trk Karapapak aireti mensuplar da vard. Atl alaylar biiminde, kendi airet reislerinin nderliinde toplanan bu tekilata baz byk airetler, her biri 8001000 kiiden oluan alaylar verirken kk airetler de hazr kurulu olanlara katldlar. Askeri eitimleri dzenli ordunun subaylar tarafndan yaptrlan Hamidiye Birimleri srekli hareket halinde deildi.Yalnzca grevli olduklarnda mensuplar kadar para almakla birlikte grevlilerin aileleri de vergilerden muaf tutuluyordu. Giderek saylar artan Hamidiye Alaylar 1891de 40ken 1893te 56, 1899 ylnda da da 63 oldu.122 Yalnzca Hristiyanlar ile Mslmanlar arasndaki g dengesini bozmakla kalmam ayn zamanda konsolosluk raporlarna gre Krt airetleri arasndaki atmalarn artmasna da yol aan Hamidiye Alaylarnn komutanlar, Zeki Paann ve padiahn ahsi gvencesi altndaydlar. Zararl davranlardan tr sivil mahkemeler yerine, hafif cezalarn verildii askeri mahkemelerde yarglanyorlard. teki airet reislerinin birlik sahibi reisler karsndaki

120 121

Kodaman, a.g.e, s. 41. a.g.e, s. 40. 122 Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 228.

40

konumlarn korumak iin ellerinden gelen her eyi yapmalar ou kez scak atmalara neden oluyordu.123 1834 ylnda Sasundaki Ermeni bakaldrsn bastrmasndan sonra Ermenilerin en ok ekindii g olan Hamidiye Alaylarnn Rus ve ngilizler bata olmak zere birok Avrupa devleti tarafndan kaldrlmas koulu Berlin Antlamasna konulmak istenmekle birlikte yine bu devletler tarafndan 1895 ylnda Osmanl mparatorluuna mtereken bir nota da verilmidi.124 1897 ylnda Fransa, ngiltere ve Rusya elileri ile grtkten sonra, aralarnda kararlatrdklar ekilde, Krtlerin silah tamalarnn yasaklanmas ve silahtan arndrlmalar kararn alan Said Paann grevden ayrlmasndan sonra onun yerine gelen Kamil Paann alnan kararn uygulanmas konusunda Krtlerin tabiatna uygun olmayaca gerekesiyle kararszlk gstermesine ramen sultann buyruu olduu iin imzalad. Fransa, ngiltere ve Rusya elilerinin verdii Muhtrann 25. maddesinde Hamidiye Svari Alaylar ne niforma giyecek ve ne de silah tayacaklar ibaresi yer alyordu.125 Osmanl-Rus Savalarnda nemli yararlar olan Hamidiye Alaylarnn bu mspet ynlerine ramen gerekli askeri tekilatlanma ve disiplinin kurulamamasndan dolay zaman zaman disiplinsiz hareketlerinin grlmesi sonucunda yrede baz airetler arasnda az da olsa atmalara ve ayaklanmalar meydana gelirken rnein 1908 ylnda ayaklanan Milli Airet Reisi brahim Paann kard isyan abuk bastrld.126 Btn gayretlere ramen muntazam bir askeri tekilat haline getirilemeyen Hamidiye Alaylarna airet reisleri ve aalarn hakim olmasndan dolay askerliin sk icaplarna genellikle uyulmamtr. Bu nedenle modern harp usul ve kaidelerini

123 124

Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 134135. Kutlay, a.g.e, s. 26. 125 a.g.e, s. 40. 126 Ergun Aybars, Yakn Tarihimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1988, s. 26.

41

renilememekle birlikte zaman zaman baz ikyetlere neden olan bu alaylar Sultan II. Abdlhamid himaye etmeye ve yaymaya almtr.127 Btn bu olumsuzluklara ramen II. Abdlhamidin siyasi kabiliyet ve zeksnn bir rn olan ve Dou Anadoluda bir nevi emniyet grevi gren Hamidiye Alaylar sayesinde Sultan blgedeki Ermeni faaliyetlerine byk bir darbe vurmutu. Dou Anadoluda zaman zaman meydana gelen huzursuzluklar bertaraf etmekle birlikte gerek i bar temin maksadyla kullanlmalar gerekse savalarda askeri bir kuvvet olarak faydalanlmalar nemli bir durum olan Hamidiye Alaylarnn I. Dnya Savandaki baarlar ve blgede meydana gelen Ermeni ve Nasturi Hareketlerini bastrmalar II. Abdlhamidin bu alaylar kurmakla ne kadar doru bir i yaptn ispat etmektedir.128 1908 ylnda II. Merutiyeti ilan eden ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu glerin ellerinden silah ve rtbeleri geri almak istemesi huzursuzlua neden olunca Hamidiye Alaylar129 Airet Alaylar ad altnda yeniden rgtlendi. Bunun zerine kendilerinden faydalanlmak amacyla bir ksmnn gerek Balkan Savanda gerekse 1. Dnya Savanda Ruslara kar savatrld bu alaylar gsz ve itibarsz bir konumdaydlar. Ancak bu gsz durumlarna karn ilerinde baar kazananlar da oldu.130

Kodaman, a.g.e, s. 87. M.Abdlhalk ay, Dou ve Gneydou Anadoluda Kuva-y Milliye Hareketleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1990, s. 25. 129 Rus cephesinde byk kayplar veren ve ierisinde Milliyeti bir takm almalar yaplmasna ramen varlklarn slam halifesine balayan Hamidiye Alaylar arasndaki bu milliyetci almalar bir sonu vermedi.Hevi Cemiyetinin kurucularndan olan ve sava boyunca askere alnarak dou cephesine gnderilen Kadri Cemil, bu durumu yle dile getirmektedir: imdi Liva karargahnda (ihtiyat tugay) bulunmam, bana livada bulunan Hasenan ve Cibran alaylar zabitleri ile livaya dahil olan daha bir takm Krt subaylar ile tanmak frsatn veriyordu. Trk subaylarna hissettirmeden milli mefkure etrafnda bu subaylarla anlaabilmek imkanna kavutuumdan ok memnun idim. Fakat ne areki, bu airet subay arkadalar slam Halifesine byk bir sadakatle bal olduklarndan Krtlerin milli meselelerine ait hibir ey dinlemek istemiyorlard. Bu yzden bu husustaki almam semeresini vermedi. Yalnz bir Krt olduumu ve kendilerini karde gibi sevdiimi anlayabildiler, o kadar. Gkta, a.g.e, s.30. 130 Kutlay, a.g.e, s.25.
128

127

42

NC BLM 19. ve 20. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA KURULAN KRT RGTLER ile TTHAT ve TERAKK CEMYET 1. 19.ve 20.Yzylda Kurulan Krt rgtleri ve zellikleri II. Merutiyetin ilan zerine ynetimi devralan ttihat ve Terakkicilerin Krtlere verilen makam ve mevkileri geri almas zerine devletin yannda yer alan Krtler bu kez Arnavutlar ve Araplar rnek alarak stanbulda ard arda kurulan derneklere ye olmaya baladlar. Bu rgtlerin131 st ynetiminde eitli makamlarda bulunmu Krt ileri gelenleri yer alrken, itici gc ise airet mekteplerinde okuyan Krt genleri oluturuyordu.132 Yazar Tark Zafer Tunayaya gre II. Merutiyet Dneminde kurulan ve Osmanl mparatorluundan ayrlma amac gtmeyip feodal bir kadro iinde gelien bu krt dernekleme hareketleri zaman zaman ttihatlarn Trklk politikasna kar direnme gstermitir.133 II. Merutiyet Dneminde rgtler erevesinde yaplan Krtlk134 faaliyetlerini deerlendiren M.kr Sekban iseOsmanldan bamsz olarak kurulacak bir Krdistann byk gler tarafndan yok edileceini bildiklerinden amalarnn yalnzca Dou Anadoluda slahat yaplmasn salamak olduunu sylyordu. Ancak bu konuda farkl dnen M.kr Hanioluna gre kendi

stanbulda imparatorluun resmi kurumlarnda nemli pozisyonlarda bulunan ve ileri gelen ailelere mensup kiiler tarafndan gerekletirilen bu ilk krt politik rgtlenmeler iin Rus Tarihisi Lazarev yle sylyordu: Aslnda kk derneklerdi ve programlar belirsizlik gsteriyordu Kutlay, a.g.e, s.229. 132 a.g.e, s. 8. 133 Tunaya, a.g.e, s. 408. 134 Merutiyet ortamnn getirdii hrriyet ortam erevesinde o dnemde yaynlanan bir gazete haberine gre: Krtle, Biz Kanun- Esasnin ilnndan memnunuz, bizim harektmz idare-i sabkaya kardr. Bundan sonra biz milletimize sadk, kanlarmz son damlaya kadar fedaya hazrz diyerek terk-i silah ile Kanun- Esas mevki-i itibarda durduka bir daha bu gibi ahvale (isyana) meydan vermeyeceklerine yemin etmilerdir. M. Kemal ke, ngiliz Ajan Binba E.W.C. Noelin Krdistan Misyonu (1919), Boazii Yaynlar, stanbul, 1989, s. 1112.

131

43

kltrlerinin gelitirilmesi dorultusunda faaliyet gsteren bu derneklerin asl amac blclk yapmak yani imparatorluktan ayrlmaktr.135 Bu dnemde kurulan Krt rgtlerinin dikkat ekici bir dier yan ise mevcut olan rgtlerdeki Krt aristokrat ailelerinin yeni Krt ynetiminin nderlii iin kendi aralarnda i ekimeler yaamasyd. Bedirhan ve Seyyid Abdlkadir ailelerinin ak rekabetlerinin yan sra Babanzadelerin ve dierlerinin de bu konudaki mcadeleleri belirgindi. Bunlarn yan sra Bedirhan oullar, Seyyid Abdlkadir ve Paristeki Krt Delegesi erif Paa, Krt rgtlerinin nde gelen liderleriydi.136 lk Krt rgtlenmesi137 II. Merutiyetin ilanndan nce 1900 ylnda Diyarbakrl Ltfi Fikri Efendi tarafndan kurulan Krdistan Azmi Kavi Cemiyetiydi. Krdizade Ahmet Ramiz Bey gibi Krtlerin tannm ve nde gelen ismlerini ierisinde barndrmasnn yan sra bir takm faaliyetlerde de bulunan bu cemiyetin yeleri ayn dnemde II. Abdlhamidin saltanatnn yklmas iin Jn Trklerle de ibirlii yapyordu.138 II. Merutiyetten nce Krtler tarafndan yaynlanan gazete ve dergilerden bahsetmek gerekirse ilk Krt gazetesi 1898 ylnda Krdistan adyla Kahirede Mithat Bedirhan Bey tarafndan yaynland. lk says Leningrattaki Asya Halklar Enstitsnde bulunan bu gazete daha sonra Cenevrede yaynland.139 Mithat Beyin, ksa bir sre sonra hastalanarak lmesi zerine, altnc saydan itibaren Mithat Beyin kardei Abdurrahman Bey tarafndan karlmaya balanm olan ve toplam olarak 31 say kadar yaynlanan gazete, Kahireden sonra Cenevre, Londra ve Folkstone (ngiltere)da yaynland.140

135 136

Ayn yer. Uur Mumcu, Krt slam Ayaklanmas (19191925), stanbul, 1991, s. 11. 137 Yazar Mehmet Emin Zeki Krdistan Tarihi adl kitabnda ilk krt cemiyetinin 1902 ylnda Msrda Krt Cemiyeti ad altnda kurulduunu sylyor Zeki, a.g.e, s.158. 138 Gkta, a.g.e, s. 25. 139 V. V. Minorski, Krtler, Komal Yaynlar, stanbul, Ocak, 1977, s. 43. 140 Gkta, a.g.e, s.24.

44

1908 ylnda ilan edilen II. Merutiyetnden sonra Krtler arasnda fikri bir sramann gereklemesi neticesinde yaynlanan birok dergi ve gazetelerden biri olan Amid-i Sevda dergisi Diyarbakrl Mehmet krnn ve Diyarbakrl Ali Emirin yardmlaryla karlyordu. Malmisanja gre 1909 ylnda sahibi Mehmet kr tarafndan stanbuldaki Matbaa-i Amidinin (Diyarbakr Matbaas) yaynlad Amid-i Sevdada (Kara Amid) Krtler etkinken ayn basmevinde Krd Ner-i Maarif Cemiyeti Nizamnamesi ile Ahmet Ramizin Divanei Dehri kitaplar da yaynland.141 I.Dnya Sava ncesinde Cemaleddin Baban tarafndan bir Krte-Trke dergi olarak yaynlanan Bangi Kurd ( Krdn ars ) dergisi Badattaki Edeb Matbaasnda baslarak oradan dier yerlere datlmaktayd.142 II. Merutiyetle gelen hrriyetve hogr ortam ok fazla uzun srmemiti. 31 Mart Olayndan sonra tm Krt rgt ve kulpleri kapatlacakt. Fakat bir sre sonra bu tr faaliyetlerin yeniden canlanmaya balad grlecektir.143 1910 ylnda stanbuldaki Krtler tarafndan Krt Ner-i Maarif Cemiyeti kurulmutu. Bu cemiyetin amac ise adndan da anlalaca zere Krtler arasnda ve Krtlerin yaad blgelerde eitim, bilim ve sanata ilikin almalar yapmakt.144 1908 ylndan sonra deiik trde kurulan yardm ve sempati derneklerinden birisi olan ve baz kaynaklarda Krdistan Muhibban Cemiyeti olarak da geen Krdistan Muhipleri Cemiyeti 1912 ylnda faaliyete gese de byk bir etkinlik gsteremedi. Balkan Sava dneminde stanbulda oluturulan bu rgtn kuruluuna Dersimli Sar Saltk ailesinden Molla Hdr n ayak olurken cemiyetin genel sekreteri M. Nuri Dersimiydi. Miralay Halil, Kardei Hasan, Erzincanl

21

21
141 142

Kutlay, a.g.e, s.180. Ahmed, a.g.e, s.9697. 143 a.g.e, s. 230. 144 Kutlay, a.g.e, s.221.

22

45

Dervi Cemal ailesinden Ali Paa ve Plmrl eyh brahim, stanbulda maliye veznedar Divrikli Halil Beyler de bu cemiyette yer alyorlard.145 O dnemde Osmanl mparatorluunda olduu gibi randa da bir takm Krt rgt ve yayn faaliyetlerine de rastlyabiliyoruz. rnein randa Istihlas Krdistan (Krdistann Kurtuluu) ve Cihandani Cemiyeti kurulmutu.146 1912 ylnda kurulan ve genel sekreterliini Palulu Abdullah Sadinin yapt Krdistan Terik-i Mesai Cemiyetine ilikin elimizde ok da fazla bilgi mevcut deildir. Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin amalaryla olduka byk benzerlik gsteren cemiyetin nizamnamesinde bulunan nc maddedeki Dernek zorunlu olmadka genel siyasetle kesinlikle uramayacaktr ibaresi o gnn politik koullar erevesinde vatandalarn politikayla ilgilenmelerinin kendileri asndan ne kadar sakncal olduu ihtimalini kuvvetlendiriyordu.147 1913 ylnn ikinci yarsnda Krtlerin yaad blgelerde Krt istemlerini ieren bildiriler datmakla birlikte Komela Krdistann Krdistan Cemiyeti etkinliini arttrdn yazan M.S. Lazaref bu konuda fazla bilgi vermemekle birlikte bu cemiyetin yelerinin yurt dnda ajitasyonda bulunduklarn, Fransada Merutiyet adl dergiyi kardklarn sylyordu. Cemiyetin istemleri arasnda idari otonomi, vergilerin azaltlmas ve belli bir dzene balanmas, eitimin Krte olmas, Krdistandaki memur ve subaylarn Krt olmalar ve Krtlerin yerel ordusunun oluturulmas yer alyordu.148 I. Dnya Savana giren Osmanl mparatorluunun savan neticesinde fiilen dalmakta olduu bir srada Krt talepleri somut bir ekilde dile getirilmidi. Krtlerin nde gelen ve kendi yaadklar blgelerde sz geen ailelere mensup bireyleri, dzenli eitim grm Krt genleri ve Batdaki milliyeti giriimden

145 146

a.g.e, s. 182. a.g.e, s. 173. 147 a.g.e, s. 222223. 148 a.g.e, s.153.

46

etkilenmi olan Krt okumular Mondros Mtarekesinin imzalanmas ile birlikte aktif olarak siyasi hayata katlarak Krt derneklerini oluturmulard.149 Mondros Mtarekesinin imzalanmas ve yurdun igal edilmesi bu tr cemiyetlerin olumasna msaid bir ortam salamt.150 Osmanl mparatorluunun paylald sralarda gerek Anadoluda, gerekse stanbulda kurulan birok cemiyet ve dernein asl amac ise igal altndaki Osmanl ynetiminin gszlnden yararlanarak blgede bir Krt Devleti kurmakt.151 Sonu olarak unlar syleyebiliriz ki II. Merutiyetin ilannn ncesinde ve sonrasnda kurulan rgtlerin yan sra 1908den balayan bir izginin deimelerini de ieren bir dorultuda oluturulan bu cemiyetlerin tm 1920 ylndan nce (1918, 1919 yllarnda) stanbulda kurulmutu. Genellikle ayn kiilerin ufak tefek deiikliklerle kurucu ve ynetici kadrolarn oluturduu bu cemiyetler ciddi boyutlara ulaan sorunlara ynelik yeterli zmleri de retememilerdi. Bu dnemde kurulan ve dikkatleri en ok zerine eken cemiyet ise Krdistan Teli Cemiyeti olmutur.152

149 150

smail Glda, Krdistan Teli Cemiyeti, Doz Yaynlar, stanbul, 1991, s. 11. Erolu, a.g.e, s. 60. 151 Gkta, a.g.e, s. 31. 152 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul,1986,s. 188.

47

2. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Krt rgtleri Dil ve din fakllklarna baklmakszn Osmanl yurttalarnn ortak karlarn vurgulayan bir tr vatanperverlik olan Osmanlclk fikriyle, en gl savunucusunun Sultan II. Abdlhamidin olduu Pan-slamizmin yan sra tepki olarak doduu arn Pan-Slavizmini taklit eden ve btn Trklerin bir tek politik dzlemde birletirilmesini neren dnce biimi olan Pan-Trkizim ise hemen hemen ayn snf ve tabakalar da, asker ve sivil yksek dereceli memurlarda, ehir kkenli toprak aalar arasnda vcut bulmutur. Sz edilen bu sosyal katmanlarn en aydn kesimleri iin de boy gsteren 1880lerdeki Jn Trk hareketi kendini Yeni Osmanllar olarak adlandrd. Sonradan genel bir kabul gren Jn(Gen)Trkler ad yabanclar tarafndan koyulmutu. Osmanlclk ideolojisi temelinde sultann mutlakyetiliine kar bir anayasal program erevesinde politik bir zgrl savunan Jn Trk hareketinin pek ok nde gelen temsilcisi Trk olmayan Mslmanlard. Bunlarn ierisinde iki Krt aydn olarak yeralan Abdullah Cevdet ve shak Sukt nemli bir yere sahiptiler.153 lk drt kurucusundan ikisinin stanbuldaki Askeri Tbbiye Mektebinde okumu Krtlerden Diyarbakrl shak Sukt ile Arapkirli Abdullah Cevdetin olduu ttihat ve Terakki rgtne daha sonralar ttihat Gazeteci smail Babanzadenin de aralarnda bulunduu Krtlerden oluan bir baka grup da katld. ttihatlarn 4 ubat 1902 ylnda Paristeki ilk konferansna katlan Krt delegelerden biri ise Krdistann yayn ynetmenliini yrtmesininin yan sra Osmanl Gazetesinin karlmasna da yardmc olan Abdurrahman Bedirhand.154 19. Yzyln sonlarnda, Krtlerin yaad blgelerdeki etnik mlk sahibi ailelerinin ocuklar, Krt entelektelleri, aristokrat ailelerinden gelme Krt aydnlar Osmanl mparatorluunun bata gelen kltr ve siyaset merkezi olan stanbulda oturmaktaydlar.155

153 154

Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s.335336. Ahmed, a.g.e, s.106107. 155 Glda, a.g.e, s.11.

48

20. Yzyln balarnda stanbulun karmak siyaset ortamnda nde gelen Krt aristokrat ve feodal ailelerinden, stanbulda ikamete zorunlu olanlardan Bedirhani, Baban ve emdinan eyhleri, renim grm Krt ileri gelenleri ttihat ve Terakki Cemiyetinin dncelerinden olduka etkilenmi bulunuyordu.19. Yzyln sonu 20. Yzyln balarnda Krtlerin yaad blgelerdeki egemen toplumsal ekomik iliki biimi olan derebey-airet sistemi, Krt airet birimlerinin ve yoksul Krt kyllerinin ulusal-toplumsal, kltrel hayatlarn ekillendirmekteydi. stanbuldaki etkin Krt ahsiyetlerinin tercihleri ve siyasi ekillenmeleri bu blgedeki yerleim birimlerini de etkiliyordu.156 Bu yzylda kendilerini Osmanl olarak gren Krt aristokratlar ve bu aristokrat ailelerinin stanbulda bulunanlar ttihat ve Terakki ile birlikte altklarndan Krtlerin yaad blgelerle ilikileri azd ve bu gerei gren ngilterenin Ortadou uzmanlarndan Noel bu konu hakkndaki grn ngiliz Dileri Bakanlna bildirdiini yazyordu.erif Paa, emdinan ve Bedirhan aileleri iin, Onlar, Bat Krdistanda yalnzca bir isimdirler, fakat sayg gren bir isim diyordu.157 ttihat ve Terakkinin baa geliinden sonra geici ve greceli zgrlkler yaand. Arap, Trk, Krt, erkez, Arnavut, Ermeni ve Asuri gibi milletler esas olarak Osmanllk kavram iinde milli meseleleri irdelediler. Halklara eitlik ve zgrln gereini vurguladlar ve kardelik temalar zerinde durdular. rnein ttihat ve Terakkinin kurucularndan Krt shak Sukuti Trkiye Trkiyelilerindir. Trkiye vatandalar katiyen ayn hukuk ve hrriyete maliktir. Hi bir unsurun mesela Ermeninin Trke, Arapa Arapn Arnavuta hibir tevazulu(stnl) yoktur diye yazarken, yine ayn rgtn kurucularndan Krt Abdullah Cevdet, ben Trk, Krt nam sfatyla deil, Trkiyenin hr ve hrendi bir vatanda sfatyla sylyorum. Tevhidin (birliin) en messer (etkin) aresi ayrmaktr biimde gr belirtebiliyordu.158

156 157

Ayn yer. Kutlay, a.g.e, s.312313. 158 Bulut, a.g.e, s.106.

49

Jn Trk Devrimi ttihat ve Terakki iinde yer alan ve yeni yetien Krt politikac kua arasnda byk bir heyecan yaratmt. Devrim ayn zamanda imparatorluk iinde kalm tm halklarda milliyetilik eilimlerini kamlyordu. ttihat ve Terakki kulplerinde ulusal uyanlarn bulmaya alan Krtlerin bu hareketi eyhlik dzeni ile dernek ve kulpler olmak zere birbirinden ayr iki kanalda gelimeye balamt.159 Dnemin Padiah II. Abdlhamide kar yaptklar mcadeleyi Krtlerle birlikte srdren Jn Trkler, Hrriyetin ilanndan sonra kurulan eitli derneklerin faaliyetlerine Osmanlclk dncesi etrafnda birleme umuduyla nemsememiler ve bunun neticesinde Krtler de II. Merutiyet Meclisinde temsil edilmilerdi. I. Dnya ava ncesinde iktidarda olan ttihat ve Terakki Hkmeti ise Osmanl mparatorluunu lke ierisinde herhangi bir skntya sokmamak iin tpk Ermeni cemaatlerinde olduu gibi blgedeki airetlere kar da uzlamac bir politika izlemitir.160 Yazar M. V. Bruinessen, biraz nce bahsettiimiz Jn Trk Devriminden sonraki liberal ortamda ou aristokrat kkenli Krt aydnlar tarafndan stanbulda kurulan bu ilk Krt derneklerinin tarihilerle birlikte daha sonraki Krt milliyetileri tarafndan ayrlk olarak nitelendirilmesinin yanl olduunu sylyor. Ona gre Balangta bakentteki Krtlerin eitim ve yardmlamasn amalayan dayanma niteliinde olan bu dernekler I. Dnya ava sonrasnda zerklik ve bamszlk taleplerini dile getirmeye balamlardr. O zamana kadar Krtler iin Trklerden ok Ermeniler ve br Hristiyanlarla olan ilikileri n plandayd.161 23 Temmuz 1908 ylnda ynetimi ele geirerek II. Merutiyetii ilan eden ttihat ve Terakkiciler devlet siyasetinde Trklk ve Turanclk fikirlerini n plana karmaya baladlarTrk Milliyetiliinin bu artan nemi karsnda dier mslman milletlerde milliyetilik bir tepki olarak ykselmeye balad.rnein bu

159 160

Kk, a.g.e, s.70. ke, a.g.e, s.1617. 161 Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s.137138.

50

dnemde stanbulda bulunan Araplar, Muntediul Edebi; Arnavutlar ise Baskim cemiyetini kurdular.162 Balangta kozmopolit bir yapya sahipken giderek milliyeti bir ekil alan ttihat ve Terakki Cemiyeti nceleri Krt aydn ve milliyetileri tarafndan desteklenip Krtlerin yaad byk kentlerde taraftar bulurken krsal alanlarda ve Krt feodalleri arasnda tutulmamt.163 ttihat ve Terakki Cemiyetinin giderek Trk milliyetiliini esas amalar haline getirmesinden dolay pek ok Krt164 bu nedenden tr cemiyete uyum konusunda zorluk yaamaya balad.165

Gkta, a.g.e, s.26. Kutlay, a.g.e, s.125. 164 Trkiye ile Balkan devletleri arasnda 3 Aralk 1912de bar anlamas imzalanmt. Fakat 23 Ocak 1913de ttihat ve Terakki Partisi lideri Enver Paa, Zalim Yakup Cemil adndaki caniyle Harbiye Nazr nl Nazm Paay katletmilerdi. Bu ac olaya, okul rencileriyle gstericileri, Babali Kraathanesi karsndaki caml odadan seyrediyor, olup bitenlere ahit oluyordum. Nazm Paann katledilmesinden yarm saat sonra Enver Paa bir otomobille Mahmut evket Paay getirmi, Maliye Nazr Muhterem Paa Hazretleri diye Sultann emri de okunduktan sonra biz renciler dalmtk. O tarihte ttihat ve Terakki kurmaylardan Miralay Cemal Bey de stanbul Valisi olmutu. Artk Trkiyede ttihat ve Terakki kurmaylar btn iddetiyle i bandayd. Bylece Kamil Paa Hkmeti de susturulmutu. 3 ubat 1913te ttihat ve Terakki Hkmeti sava tekrar balatt. Ve brahim Paay Milnin emrindeki Krt kuvveti (Hamidiye Alay), stanbulda Selimiye Klasna geldi ve kinci Balkan Savana katlarak Edirnenin geri alnnda nemli kahramanlklar gsterdi. Balkan Hkmetlerinin (Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Srbistan) arasnda ba gsteren anlamazlklardan yararlanan Osmanl Hkmeti, Balkanlara ve zellikle Bulgaristana kar baar salad. Edirne geri alnp Bulgaristanla 10 Austos 1913de Bulgaristan Antlamas ve 14 Kasm 1913de ise Yunanllarla, Atina Antlamas imzaland. Bylece Edirnenin dnda Makedonya btnyle Osmanl mparatorluuyla ilikisini kesmiti. te bu dnemde devlet rejimi ttihat ve Terakki Cemiyetinin program dahilinde kat bir Trk Milliyetilii siyaseti izliyordu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin biricik gayesi Trk olmayan unsurlar kesin olarak Trkletirmek ya da kkten tasfiyeye tabi tutmakt. Bu nedenle Trk olmayan milletlere mensup genler arasnda Osmanl Devletine kar bir nefret ve gvensizlik havas esmeye balamt. Bu siyaset biz Krt genleri arasnda da byk bir etki yaratmt. O zamana kadar Krtlk zihniyeti tamayan Krt genleri bile ok byk bir heyecana kaplarak Trkleri dman bilmeye balamlard. stanbulda niversite genleri arasnda artk bir milliyet atmas ba gstermiti. Okulda dershaneye girdiimizde, dershane byk siyah tahtasna tebeirle ok byk yazlarla, Ne Mutlu Trkm Diyene, Yaasn Trk sloganlarnn yazldn gryorduk. Bu durum karsnda biz de teneffs saatlerinde dershaneye giderek ayn tahtaya; Yaasn Krt ve Krdistan, Ne Mutlu ben Krdm diyene yazlarn yazmak zorunda kalyorduk. Ayn ekilde Arap, erkez, Arnavut, Ermeni vb. Trk olmayan genler arasnda da milliyet kavgas artk btn iddetiyle ba gstermiti.Mehmet Nuri Dersimi, Hatratm, Doz Yaynlar, stanbul, 1997,s.3031. 165 a.g.e, s.123.
163

162

51

II. Merutiyetin ilanndan sonra, zellikle ttihat ve Terakki ynetiminde Trklerin milliyetilie olan eilimleri olduka fazlalamt. Cemiyetin kendi ideolojisi dorultusunda baz kiiler araclyla her frsatta yaptrd toplant ve dzenledii trenlerde Trkl benimsetmeye ynelik yapm olduu telkinler ters tepki yaratmt. Bu sayede Krtler166 bu acemi politkaclarn davranlarndan her geen gn biraz daha fazla nefret etmeye balamlard. Gereklerden btnyle habersiz olan bu salon politikaclarnn Byk Turan mparatorluu kurma emelleri gereklemesi btnyle hayal olan bir istekti.167 1908 Devriminden sonra ttihat ve Terakkide kendini gsteren Trk milliyetii anlaynn gerek genlik arasnda ideolojik bir silah ekline gelmesi gerekse bu davran biiminin toplumun btn katmanlarnda siyasi ve ahlaki yapsna kadar her eye yansmas neticesinde bir yandan Trk Ocaklar kurulurken bir yandan da dier aznlk rgtlerinin yan sra saylar giderek artan Krt Kulpleri de kuruluyordu.168 Krtlerin yaad blgelerdeki Krt Kulpleriyle kendi kulpleri arasndaki ekimelerden nemli bir sorun yaamayan ttihat ve Terakki Cemiyetine bu blgedeki baz Krt zenginleri ile az saydaki airet reisleri yaknlk duydu. ttihat
166

Krdistan Meselesinde yeni bir tedbiriniz olarak kabul ve tavzif eylediim bugnk af meselesine tekrar dnmek zere bilhassa gayri Trk milletlere kar uyguladnz siyasetin mverrisleri olan ttihat ve Terakki hkmeti zimamdarlarnn Krdistan Meselesindeki tedbirlerinden ve faaliyetlerinden birka satrla bahsetmeme msade buyurunuz. Bu bahse bir mektep hatras ile balyacam: Hatrmda kaldnda gre 10 Temmuzun ikinci senei devriyesi henz idrak olunmamt. Birgn ehzadebanda bir tiyatro binasnda mhim bir konferans verileceini edebiyat retmenimizden renmi ve bu gibi eylere merakl birka arkadamla konferans mahalline gitmitim. Sahneye iki adam kt. Biri Yusuf Akora Bey idi. Arkadan bize takdim etti.Yine hatram yanlmyorsa bu zatn ismi smail Gansperenski idi. Gansperenski efendi stanbul ahalisince anlalmas mkl bir Trke ile uzun bir konferans verdi. Mtemadiyen Trkten ve Gayri Trkten bahsediyordu.Konferans bittii zaman benim ve arkadalarmn anlayabildii undan ibaretti..Herkes Trktr, Trkiyede Trkten baka milli unsur yoktur ve olmamaldr. Bilmem nasl bir tesadf eseri idi ki, o gn aramzda hibir Trk talebe yoktu. Benden baka dier bir Krt, bir erkez, bir Arnavut, bir Grc ve bir de Rum arkadamz vardr. Ertesi gn mektepte ayn arkadalar bir araya geldiimiz zaman Gansperenski efendinin konferans mevzubahis oldu. Merutiyet devri ile birdenbire inkiaf eden msavat hukuk ve trl ahsi, unsuru ve mezhebi hrriyet fikirleryle sratle temasa gelen gen dimamz Gansperenski efendinin nazariyatn kabul edemiyord. Bu nazariyat bize pek aykr gelmi, maneviyatmz adeta isyan ettirmi idi. Celadet Ali Bedirhan, a.g.e, s.2122. 167 Minorski, a. g.e, s.29. 168 Kutlay, a.g.e, s.227.

52

ve Terakkide Trk milliyeti akmn giderek arlk kazanmasnn yan sra Krtlerin bulunduu yerlerdeki bu gelimelerin ttihat ve Terakkicileri korkutmas nedeniyle 1909 ylnda Krt Kulplerinin zorluklar karlarak kapatlmas olay Krtlerle bu cemiyet yneticilerinin arasn aarak kukularn artmasna neden oldu.169 Bu dnemde Krtler ttihat ve Terakki ynetiminin bu politikasna karlk olarak genellikle bu cemiyetin kart olan Hrriyet ve tilaf Frkasnda yer aldlar. Baz kaynaklarda 1912 ylnda stanbulda bildiri datarak baz hak istemlerinde bulunduklarna yer verilen Krtler genellikle bu konularda Arnavutlar rnek alyorlard. Krtlerin o yllarda merkezi stanbul olan bu rgtlenme dzeyleri olduka yetersiz olmasna ramen ttihat ve Terakkiyi tedirgin ediyordu.170

169 170

a.g.e, s.138. a.g.e,153154.

53

3. 20. Yzylda Kurulan Krt rgtleri a) Krt Teavvn ve Terakki Cemiyeti 1908 ylnda stanbulda kurulan 171Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin merkezi nde gelen Krt aristokrat ve aydnlar tarafndan oluturulmutu. Cemiyetin kurucular arasnda bir zamanlar Jn Trklerle beraberken 1896 ylnda Medineye srlm ve 1908 Devriminden sonra ise stanbula gelerek daimi bakanla seilen Seyyid Abdlkadir, 2. bakan olarak smail Paazade Mir Ahmet Paann yan sra Maden lesinden deri ve zhrevi hastalklar uzman Dr. Mehmet kr Sekban ile 1913 ylnda yazd slamda Davayi Kamiye eserinde rkl yererek milliyetiliin slamiyete kart olduunu savunan Babanzade Ahmet Naim Bey de yer alyordu.172 Cemiyetin Erzurum, Musul, Bitlis ve Diyarbakrda Krt Kulpleri denilen ubelerinin yan sra 1908 ylnn son baharnda Muta airet nde gelenleri araclyla Mu Krt Kulb almt. Bitliste ise 700 kiinin giriimi ile oluturulan kulbn birka ay ierisinde binlerce yesi olmutu.173 II. Merutiyetin ilanndan sonra ttihat ve Terakkide Trklk politikasnn arlk kazanmas Krtlerin kukulanmalarna neden olmutu. Krtlerin yaadklar blgelerdeki feodallerin ve dini nderlerin merutiyet kart tavrlar da gizli olmamakla birlikte baz kentlerde rnein Bitliste ttihat ve Terakki kulpleri ile Krt Teavn ve Terakki kulpleri arasndasrtmeler yaanyordu.174 Cemiyetin kendisiyle ayn ad tayan, yayn organ ise dini, ilmi, siyasi, edebi ve itimai bir gazete olarak eitli konulara yer vermekteydi.175

171 172

Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 141. Kutlay, a.g.e, s. 136. 173 a.g.e, s. 138. 174 a.g.e, s. 160. 175 a.g.e, s.136.

54

air Piremerd (Sleymaniyeli Tevfik)in ynetimi altnda haftalk olarak yaynlanan gazetenin yazarlar arasnda Bedizzaman Said-i Nurs, ttihat ve Terakki Hkmetinde maarif nazrl yapan Babanzade smail Hakk, Seyyid Abdlkadir, Diyarbekirli Ahmet Cemil yer alyordu.176 Jn Trk programna ters dmeyecek bir ierik tayan cemiyetin amalar arasnda Krdistanda okullarn almas, Krt memurlarn atanmas, Krt dilinin ynetimce resmen kabul edilmesi, Cemiyetin Krt milletvekillerinin meclise temsilinde etkili olabilmesi ve Krdistann ekonomik olarak ilerlemesi iin gerekli kurumlar nezdinde almalarda bulunmas isteniyordu.177Bunlarn yan sra cemiyetin Dou Vilayetine muktedir ve namuslu valiler tayin edilmesi, birka ana yol inas, adaletin iyi bir ekilde uygulanmas iin, mahkemelerin yeniden ele alnmasgibi istekleri de bulunuyordu.178 Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti stanbuldaki krt nfusunu meydana getiren krt soylu ve rencilerinin yan sra hatr saylr bir kalabalk oluturan ve ounluu Gedikpaa Semtinde oturan hamal ve vasfsz ilerde alan gmenlerin ilgisini hibir zaman ekemedi. Bu nedenle hep st snf mensuplarnn ilgi merkezi olan rgt Jn Trkler tarafndan kapatld. Cemiyetin faaliyetlerinin sona ermesinde Jn Trklerin zihniyeti kadar Bedirhan ailesiyle Seyyid Abdlkadir arasnda yaanan rekabetin de pay vard.179

176 177

Ayn yer. Ayn yer. 178 kr Mehmet Sekban, Krt Meselesi, Kon Yaynlar, Ankara,1979, s.28. 179 Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 343.

55

b) Hevi Cemiyeti O dnemde ttihat ve Terakkinin burjuva liberal ortamndan ilk olarak etkilenen bata tp, ziraat ve hukuk olmak zere eitli yksek okullarda okuyan renciler 1912 ylnda Krt Hevi Cemiyetini kurdu. Cemiyetin bakanlna Cemil Paazade mer seilirken rgtn yelerini180 ise Cemilpaazade Kadri, Fuat Temo, Cerrahzade Memduh Selim, Necmettin Hseyin, Abdlaziz Baban, mer Efendi ve Zeki beylerin yan sra cemiyetin kurulmasnda byk emei geen Ziraat Yksek Okulunda muhasebeci olarak alrken ayn zamanda cemiyetin ekonomik ilerini de yrten Motkili Halil Hayali oluturuyordu.181 Hevi Cemiyetinin ilk idelou ve ateli savunucusu olan Dr. Mehmet kr Sekban ayn zamanda cemiyetin Sirkeci Postahanesi karsndaki brosunun giderlerini de karlyordu.182 Hevi Cemiyetinin ilk tara tekilatn oluturan Erzurum ubesi ise 1925 ylndaki Krt ayaklanmasnda nemli grevler almasnn yan sra ilerde Hoybun Cemiyetinde de faal rol oynayacak olan Darahinili Tayyip Ali tarafndan kurulacakt.183 Ksa srede bata Erzurum ve Diyarbakr olmak zere birok yerde cemiyetin ubeleri kuruldu. Dernein kurucularndan renim grmek zere svireye giden Kadri Cemil, Babanzade Ricai Nzhet, Dersimli Selim Sabit ve Ekrem emsettin Cemil Paa Kardeler, 1913 ylnda cemiyetin bir ubesini de

180

27.7.1912de stanbulda kurulan Hevi Krt Talebe Cemiyetinin kurucular unlardr: Kadri Cemil Paa (Amed) mer Cemil Paa (Amed), Fuad Temo (Van), Cerrahzade Zeki (Amed), Dr. kr Mehmed (Bakr-maden), Kemal Fevzi (Bitlis), Dr. Fuad Bero (Amed), Memduh Selim (Van), Ekrem Cemil Paa (Amed), Ziya Vehbi, Necmeddin Hseyin (Kerkk), Aziz Baban (Sleymaniye), efik Ervasi (Van), Mksl Hamza (Van), Tayip Ali (Harput), Abdlkerim (Sleymaniye), Salih (Amed), Abdlkadir (Amed), Asaf Bedirhan(Botan),Mustafa Read (Amed), Dr. Mustafa evki (Mehebad), Mihri (Sine), Abdurrahman Rahmi (Hakkari) Glda, a.g.e, s. 64. 181 Kutlay, a.g.e, s. 144. 182 Kogiri Halk Hareketi, Komal Yaynlar, Ankara,1976, s. 34. 183 Ayn yer.

56

Lozanda kurdular.184YineCemil Paazadeler, Cenevre ve Mnihde Hevi Cemiyetinin ubelerini atlar.185 Yurt dnda okumaya gidebilen Krt genlerinin ve eitli nedenlerle Avrupann eitli blgelerinde yaamakta olan Krt okumularnn almalar sonucunda Hevinin svire ve Lozanda alan ubeleri vastasyla Krt meselesi uluslararas dzeyde tartma ortamna getirilmek istenmitir.186 Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin daha ok soylu Krt ailelerinin ynetiminde bir rgt olmasna karn, Krt Hevi Cemiyeti, Krt aydn unsurlarnn ve kk burjuvalarnn bir rgtyd.187 Hevi Cemiyetinin gen ve daha radikal olan yelerinin ou saygn ve ehirli ailelerden gelmekteydi ve Krt kyl halkna olduka yabancydlar. Ancak Bedirhanllar, Said-i Nurs veya Seyyid Abdlkadir gibi kiilerinki kadar saygnlna sahip deildi. Cemiyet glenen Trk Milliyetiliine kar Krt milliyetiliine ynelse de Krt toplumu zerinde bir etki oluturamamt.188 Biraz nce bahsettiimiz gibi 1912 ylnda faaliyete geen Hevi Cemiyetinin kurulu amac Yazar Vedat adililiyegre bamsz bir Krt Devleti kurmakt.189 1908 ylnda kurulan Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin kurucusu ve ayn zamanda cemiyetin idare heyetinin bir yesi olan Dr. M. kr Sekbann 1933 ylnda yazd Krt meselesi adl kitabnda Hevi Cemiyetinin kurulu amacyla ilgili baknz neler sylyor:190 Balkan Harbinden nce kurulan Krt niversite rencileri Dernei Hevi (mit) yelerinin gerekten Krdistann ayrlmasn
184 185

Gkta, a.g.e, s. 27. Kutlay, a.g.e, s. 225. 186 Ayn yer. 187 Glda, a.g.e, s. 6970. 188 Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 142. 189 adillili Vedat, Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, Cilt I, Kon Yaynlar, Ankara 1980, s. 33. 190 Kutlay, a.g.e, s. 187.

57

dndklerine inanmyorum. Onlarn tam itimadna mazhar idim, byle bir dnceleri olsa idi, bana ima ederlerdi. Ama bu bir Krt Devletinin kurulmasn dnen hibir Krt yoktu demek deildir. Belki vard, ama bunu itiraf edemiyorlard, bu gizli emellerini aka beyan etmiyorlard.191 Hevi Cemiyeti yeleri tarafndan Sleymaniyeli Abdlkerim Beyin ynetiminde 1913 ylnda karlmaya balanan, Trke ve Krte olarak yaynlanan Roj Kurd (Krt Gnei) adl bu dergide Doktor Abdullah Cevdet Bey, Babanl smail Hakk Bey, Vanl Memduh Selim Bey, Bitlisli Yusuf Ziya Bey, Kemal Fevzi Bey, Kerkkl Necmettin Hseyin Bey, Sleymaniyeli Abdlkerim Bey ve Mikisli Hamza Bey yazdklar yazlarla Milli Krt uurunu uyandrmak istiyorlard192 Krt Hevi Cemiyetinin yayn organ olan Roji Kurdn kapanmasndan sonra bu kez de Roji Kurdn devam gibi olan Hateve Kurd dergisi karld. Sorumlu Mdr Abdlaziz Baban olan ve Krte-Trke olarak yaynlanan derginin masraflarnn byk bir ksm Seyyid Abdlkadir kanalyla Krt hamallar tarafndan karlanyordu. Dier ileri niversitelerde okuyan Krt genleri tarafndan yaplan dergi ttihat ve Terakkiyi kzdrmamaya gayret gsterirken bu arada ulusal ve kltrel konulara da gereken arl veriyordu.193 Hateve Kurd isimli bu dergi Hevi Cemiyetinin faaliyetine devam ettii 1914 ylndaki seferberlik ilanna kadar yayn hayatn srdrd.194 I. Dnya Savann balamasna kadar almalarna devam eden Hevi Cemiyeti, nde gelen yelerinin ounun askere alnmas sebebiyle dier Krt rgtleri gibi daha fazla yaayamad.195

191 192

Sekban, a.g.e, s. 29. Gkta, a.g.e, s. 27. 193 Kutlay, a.g.e, s. 181. 194 Gkta, a.g.e, 28. 195 Ahmed, a.g.e, s. 94.

58

c) Krt stikll Komitesi

19. Yzyln sonlarnda II. Abdlhamidin merutiyet ynetimine son vererek liberal grl aydnlar bask altna almas lkede bir muhalefet hareketi dourmutu. Padiah aleyhinde beyannameler datmak yznden birou uzak vilayetlere srlen ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerinden bir ksm ise yurt dna kaarak Kahire, Paris, Londra ve Cenevre gibi ehirlerde faaliyetlerini srdrdler.196 Msr, Krtler iin yurtdnda Avrupadan sonra faaliyet gsterilen ikinci merkez konumundayd. Kahire birok Krt aydnnn isteyerek veya srgn edilerek geldii bir urak yeri olmutu.197 II. Merutiyet ilan edildiinde birok Krt aydnn tersine Msrda kalarak almalarn srdren Bedirhan ailesi mensuplarndan Sreyya Bedirhan tarafndan Mondros Mtarekesinden sonra Kahirede Krt stikll Komitesi ad altnda kurulan bu rgtn amac Krtleri birletirme ve Krdistann bamszln salamaktr.198 Biraz nce bahsettiimiz gibi savan bitiminden nce kendi giriimleriyle Kahirede ayn zamanda Krt meselesini dnyaya aklama grevini stlenecek ekilde bir siyasal rgt kuran Sreyya Bedirhan arpmalar srasnda ngiliz birlikleri tarafndan ele geirilip sava tutsa olarak Msr ve Hindistana gnderilen Krt aydnlaryla balant kurmaya ynelmiti. Bunun yan sra Bedirhan ve arkadalarnn bir deer amac ise Avrupa kentlerinin birinde Krt siyaset adamlarnn katlaca bir kongre toplayarak burada lke sorunlarn inceleyerek yakn bir gelecekte Yakn ve Ortadouyu yeni bir tarihsel dneme gtrebilecek olaylar erevesinde ilerde karlalabilecek gelimeleri konumakt.199

196 197

Ouz Aytepe, Krt stikll Komitesi, Tarih ve Toplum, Ankara, Mays,1998, Say 173, s. 301. a.g.m. s. 302. 198 Ayn yer. 199 Ahmed, a.g.e, s. 196.

59

Komitenin, Krdistan Teli Cemiyeti ve Gney Krdistandaki Krt hareketi gibi ngilizlere bavurarak ilk grmesini 16 Aralk 1918 ylnda gerekleti. Bu esnada Komitenin ngilizlere verdii Franszca bir yazda sava boyunca Ermenilerin Krtlerle Trkleri katlettii savunuluyordu. Krtlerin kurmay dnd bamsz devletin snrlarnn Kafkasyadan itibaren, Erzurum, Erzincan, Kemah, Arapkir, Divrik, Harran, Erbil, Sleymaniye ve Sinay; hatta Revanduz ve Bezirkaleyi de ierdiini iddia ediyorlard.200 Yine Komitenin Ocak 1919 yl ierisinde ngilizlerle yapt benzer bir grmede de bir Krt devleti kurulmas istenmiti.201 Paris Bar grmelerine katlarak Krt istemlerini dile getirmek zere Arif Paay grevlendiren Komite Krdistan Teli Cemiyetiyle de iliki kurmudu. Arif Paann daha sonra erif Paa ile birlikte yer ald Krt delegasyonu Sleymaniyeli eyh Mahmutun Parise gnderdii bir heyetle de almalarn srdrmt.202 30 Nisan 1919 tarihinde Komitenin Pariste bulunan erif Paa araclyla konferans bakanlna gnderdii Mardinizade Mehmet Arif Paa imzal mektubunun tehditkar bir uslupla kaleme alnmasna ramen btn Krt politik evrelerinin grlerini yanstmamakla birlikte emperyalist politikaya kar bamszlk grleri savunmas bakmndan nemlidir.203 Konferansn devam ettii sralarda Krtlerle ilgili bildiriler yaynlamay srdren Krt stikll Komitesinin bakan olan Sreyya Bedirhann 1920 ylnn balarnda konferansa ve Fransz hkmet yetkililerine yazd mektupta Bar Konferansnn Mustafa Kemalin propagandasnn etkisi altnda kaldn ne srse de bu iddia mttefiklerce ciddiye alnmad.204

200 201

Aytepe, a.g.m, s. 302303. a.g.m, s. 303. 202 Ayn yer. 203 a.g.m, s. 304. 204 a.g.m, s. 305.

60

almalarn Msrda yrten ve ne zaman dald belli olmayan komitenin diplomatik mdahalelerini de yine bu ehirden gerekletirmekle birlikte faaliyetleri yzeysel bir ekilde kalmtr.205 Bir avu Krt aydnndan olumasnn yan sra yeterince etkin bir rol oynayamayan komite dardan verdii bir takm demelerle mttefikler nezdinde adn duyurmakdan fazla bir ey yapamamtr.206

205 206

Ayn yer. Ayn yer.

61

) Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti Krt yayn ve eitim alannda almalar yapabilmek amacyla 1919 ylnn balarnda kurulmutu. Krdistan Teli Cemiyetine bal olarak faaliyetlerini srdren bu cemiyetin kurucular207 ayn zamanda Krdistan Teli Cemiyetinin de nde gelen Krt ahsiyetleriydi.208 Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin ilk yneticisi ayn zamanda gl bir kaleme sahip olan Jinin yazar Mksl Hamza Beydi.209 Dernein programn 1919 ylnn ubat aynda uzun bir bildiriyle210 duyuran Jin Dergisi bu tarihten sonra Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti tarafndan karlacaktr.211 Jinin Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin ynetimi altnda yayn hayatna devam etmesinin sebebi bu cemiyetin bir yayn-eitim dernei olmasndan kaynaklanmaktadr. Kukusuz Jinin asl yazar kadrosu ve yayn ynetimi Krdistan Teli Cemiyetine ait olduundan derginin yayn politikas da bu cemiyetin ynetimi ve yine cemiyetin ynetimince benimsenmi olan yazar kadrosu tarafndan belirlenmektedir. znde Krdistan Teli Cemiyetinin ynetim birimleri ile kendi ynetim kadrolar arasnda pek byk deiikliin sz konusu olmad Krt Tamimi Maarif ve Neriyat Cemiyetinin kurucu ve politika belirleyicileri yine Krdistan Teli Cemiyetinin ye ve ynetim kadrolardr.212

Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin kurucular u kiilerden olumaktayd: Bedirhanzade Emin Ali, Dr. Abdullah Cevdet, Bedirhanzade Mithat Bey, Erzurum Milletvekili Seyfullah Bey, Hakkari Milletvekili Taha Efendi, Van Milletvekili Tevfik Bey, Bedirhanzade Kamil Bey, Bedirhanzade Abdurrahman Bey, Gen Milletvekili Mehmet Efendi, Mir Zeytinzade Hseyin Avni Bey, Miralay Mahmut Sami Bey, Yarg Diyarbakrl Mehmet Faik Bey, Bedizzaman Said Efendi, Mutkayl Halil Hayali Efendi, Krdizade Ahmet Ramiz. Mumcu, a.g.e, s. 185. 208 Glda, a.g.e, s.70. 209 a.g.e s. 72. 210 Dernek, bir sreden beri yaynlanmakta olan ve tanr dileyinceye kadar yaynlanacak olan Jin dergisini ynetimi altna alarak, onun araclyla btn milletdalarn aba ve kararllk snavna, ba ve cmertlik meydanna davet ediyor. a.g.e, s. 71. 211 Ayn yer. 212 a.g.e, s. 72.

207

62

Krd Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti yaynlad bir dier bildiriyle programn Krt rgtlenme hayatna u ekilde duyuruyordu: Derneimizin kuruluundan ama, siyasal almalarla varln

srdrmesine imkan dnlmeyen milletimizi gelecee dnk ve tmyle bilimsel bir temel zerine ada yeteneklerle donatmaktr. Gelecekte bu ynden talihsiz Krt halk, gelime a olan XX. Yzylda alanacak, matem tutulacak bir duruma sahiptir. Yarnki mcadele ve rekabet alannda hak ve yaamna ynetilecek yok edici saldrlara kar savunma silahndan tmyle yoksundur.213 Dernein 20 maddelik programnda yer alan konular unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Bir Krte szln hazrlanmas Krte eitim yapabilecek ilkokullarn Krdistanda alp Krte ders kitaplarnn bastrlmas Krt sanat okullarnn almas veKrdistanda yaygnlatrlmas Krt klasiklerinin bastrlp datlmas Bir Krt retmen Okulunun almas Bir krt mzesinin kurulmas Krt iileri iin bir kooperatif kurulmas214

yaygnlatrlmas

Jin Dergisinin kapatlmasyla birlikte sessizlie gmlen bu Krt rgt muhtemelen almalarna son vermi veya hkmet tarafndan derginin yaynn stlenmesi gereke gsterilerek kapatlm olmas da muhtemeldir.215

213 214

Ayn yer. a.g.e, s. 7273. 215 a.g.e, s. 77.

63

d) Krt Kadnlar Teli Cemiyeti Krdistan Teli Cemiyetinin ats altnda bu rgte bal biimde bir nevi alt kurulu olarak almalarn srdren en etkin ve yaygn olan cemiyetlerden bir digeri ise Krt kadnlar rgtdr. Krt toplumsal hayatnn, Krt aile ilikilerinin, Krt geleneinin, Krt ulusal hayatnn deiik bir ynn oluturan Krt Kadnlar Teli Cemiyeti (Krt Kadnlar Ykselme Dernei) ilk krt kadn rgtlenmesidir.216 Krt rgt tarihinde, bir ok Krt organizasyonu, rgt ve derneinin siyasal giriimlerinin kurulu tarihleri gibi, Krt Kadnlar Teli Cemiyetinin de kurulu tarihi ak biimde bilinmemektedir. Dernein kurulu haberini ki Hayrl balyla Jinde kan bir yazsndan renebildiimiz Memduh Selim Krt Kadnlar Teli Cemiyetinin kurulu tarihine ait belirgin bir tarih vermemektedir. Byk bir ihtimalle 1919 ylnn haziran ayndan nce, mays ay ierisinde kurulmas muhtemel olan cemiyetin kendisi ile ilgili kan haberler de bu olguyu kuvvetlendirmektedir.217 Krt an yazarlarnn kendisi hakknda ayrntl an brakamad bu Krt Kadn Derneinin kurucu ve yeleri hakknda ok fazla bilgi bulunmamaktadr.218

216 217

a.g.e, s. 70. Ayn yer. 218 a.g.e, s. 80.

64

DRDNC BLM KRDSTAN TEL CEMYETNN KURULUU 1. Krdistan Teli Cemiyetinin Kuruluu On yllk merutiyet dneminden farkl olarak yaratt igal ve paralanma olaylaryla siyasal yaam zerinde etkili olan Mtareke Dneminden siyasal dernek ve partiler de nasibini almt. Bu durum Dou ve Gneydou Anadolunun Krt asll feodal ve politikaclarn da harekete geirmiti.219 Mondros Mtarekesinin Osmanl ynetimini olumsuz ynde etkilemesi zerine gizli ya da ak ekilde yrtt almalar iin daha geni hareket imkan bulan rgtlerden bir tanesi ise Seyyid Abdlkadir Efendinin bakanlnda kurulan Krdistan Teli Cemiyetiydi. Kendisini 1908de kurulan, Osmanllk ideoline bal bir hayr cemiyeti grnmnde olan Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin devam gibi gstererek bir hayr cemiyeti izlenimini uyandrmak isteyen bu cemiyetin asl amac220 mtarekenin yaratt elverili ortamdan yararlanarak bamsz bir Krt devleti kurmakt.221 Mtareke srlmektedir. Tark Zafer Tunaya Krdistan Teli Cemiyetinin kurulu tarihini 17 Kanun Evvel 1334(17 Aralk 1918) olarak vermektedir. Yazar bu tarihi ise, Dahiliye Dneminde faaliyetlerine balayan Krdistan Teli

Cemiyetinin kurulu tarihine dair eitli yazarlar tarafndan farkl grler ne

Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 187. Kurulmaya balayan bu rgtlerden baka, lke iinde daha birtakm giriimler ve kurulular da ortaya kmt. zellikle Diyarbakr, Bitlis, Elaz illerinde, stanbuldan ynetilen Krt Teali Cemiyeti vard. Bu dernein amac, yabanc devletlerin koruyuculuu altnda, bir Krt hkmeti kurmakt.Mustafa Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (19191920), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2006, s.9. 221 Ouz Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, Tarih ve Toplum, Haziran, 1998, Say 174, s.329330.
220

219

65

Nazr Ali Kemal Beyin, sadarete gndermi olduu 22 Mays 1335 tarihli yazsndan saptamaktadr.222 Yazar Salhi R. Sonyel ise Krdistan Teli Cemiyetinin kurulu tarihini 1919 ylnn mays ay olarak belirtmektedir.223 Yazar Ouz Aytepeye gre ise Krt Teali ve Terakki Cemiyeti adyla da bilinen Krdistan Teli Cemiyeti 6 Terini sani 1333 (6 Kasm 1917) te teekkl etmitir. 17 Kanun- evvel 1334 (17 Aralk 1918) te kurucular Dahiliye Nezaretine bir yazyla bavurmu, Dahiliye Nezaretinin 19 ubat 1919 tarih ve 74 sayl kararyla cemiyetin kuruluuna msaade edilmitir.224 smail Glda da Krdistan Teli Cemiyetinin kurulu tarihini225 17 Aralk 1918 olarak belirlenebileceini sylyor. Bu tarihi dorulayan gazete haberleri her ne kadar cemiyetin kurulu gnne ait olmasa bile kurulu tarihi hakknda bir belirlemede bulunmamz kolaylatrmaktadr.23 Aralk 1918 gn Sabah Gazetesinde yer alan Krdistan Teli Cemiyeti Hrriyet ve tilaf Frkasna ittifakla mzaharet ve muavenete karar vermitirhaberi Krdistan Teli Cemiyetinin kurulu tarihinden alt gn sonraya aittir.226 Bunlarn yan sra Krdistan Teli Cemiyetinin faaliyetleri ierisinde yeralan Krt an yazarlar da rgtn kurulu tarihine dair net bir bilgi vermemektedirler.rnein Krdistan Teli Cemiyetine kuruluundan sonra ye
222

Dahiliye Nzr Ali Kemal Beyin, Sadarete 22 Mays 1335 tarihli yazsndan: yandan Seyyit Abdlkadir Efendi hazretlerinin taht- riyasetinde zevt- malmeden mrekkep olarak Dersaadette teekkl eden ve 17 Knun- Evvel 334 tarihinde alelusul ilmhaber ita edilmi olan Krdistan Teli Cemiyetine Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 186. 223 Sonyel, a.g.e, s. 29. 224 Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 329. 225 Krdistan Teli Cemiyetinin adna ilk kez rastlanld 2 Kanun- Sani 1335 tarihli Jinin 7. saysnda Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin kurulu hazrlklar ile ilgili olarak yaplan duyurudan anlald kadaryla Krdistan Teli Cemiyeti kurulmu ve almalarn srdrr durumdayd. Bu ibareden biz de Krdistan Teli Cemiyetinin Ocak 1919dan nce Aralk aynda kurulmu olduunu anlyoruz.Glda, a.g.e, s.1314. 226 22 Aralkta cemiyet tarafndan alnan karar, 23 tarihli gazete haberlerine yansmtr. Ayn gn (22 Aralk) Hrriyet ve tilf Frkasnn Krdistan iin zerklik talebinde bulunduunu baz kaynaklar belirtmektedir, a.g.e, s. 14.

66

olan Vet.Dr. Dersimi de cemiyetin kurulu tarihine dair net bir zaman dilimi belirtmemektedir.227 Yazarlar arasnda oluan genel kanya gre kurulu tarihi 17 Aralk 1918 olarak belirlenebilen Krdistan Teli Cemiyetinin kurucu ve yneticileri Tark Zafer Tunayaya gre u kiilerden olumaktayd: Reis, Seyit Abdlkadir Efendi (eyh Abdullah Efendizade), Hseyin kr (Baban) Bey (Katib-i Umumi), Dr. kr Mehmet (Sekban) Bey, Muhittin Nazim Bey, Babanzade Hikmet Bey ve Aziz Bey.228 smail Glda ise cemiyetin kurucu listesini u ekilde vermektedir: 1. 2. 3. 4. 5. Bakan: Seyyit Abdlkadir(emdinan) Ba. Yard: Emin Ali Bedirhan(Botan)(1.Bakan yard.) Ba Yard: Fuad Paa (Sleymaniye) (2.Bakan yard.) Genel sekreter: Hamdi Paa Muhasebeci: Seyyit Abdullah(eyh Abdlkadirin olu)

Alman denizaltsyla ttihat liderlerin Boazdan ktklar haberi de stanbula yaylmt. Padiah Vahdettin arkalarndan, bir torpidoyu bunlar tutuklamakla grevlendirdi. Torpido gerektiinde denizalty batracakt. Ancak Alman denizaltsnn ttihatlar Odesa limanna kard syleniyordu. Mondros Mtarekesinin zellikle askeri artlar Trkiye aleyhindeydi. 30-31 Ekim 1918 gece yarsnda atmalar durdurulmutu. Bu anlama gereince anakkale ve stanbul boazlarnn igali, Toros tnellerinin terki, itilaf devletlerine mensup sava gemilerinin Marmara ve Karadenize gemesi, ordunun terhisi, donanmann teslimi, imparatorluun dier paralaryla (Irak, Suriye, Yemen, Hicaz, Trablusgarb) her trl ilikinin kesilmesi ve buradaki askeri ktalarn datlmas, Kafkasyaya gemi olan Trk kuvvetlerinin 1877 (1293) snrnn gerisine ekilmesi gibi nemli konular zikr edildiine, stanbulda ahit olmutum. Bylece artk Krdistann kurtuluunun yaklatna inanarak seviniyor ve gece-gndz demeden Krdistan Teli Cemiyetine devam ediyordum. Mondros Andlamasnn yedinci maddesine gre de itilaf devletleri gvenliklerini tehlikede grdkleri herhangi bir blgeyi Trkiyede igal etmek yetkisine sahip bulunmaktayd. Bu artlarn tm Trkiye tarafndan kabul edilmiti. stanbul devlet askerinin karma yapt bir garnizon halindeydi. 13 Ekim 1918 sal gn sabah Marmara ufuklar siyah dumanlarla kararmt. Ayn gn kuluk vaktinde 45 dizi olarak devletin byk sava gemileri stanbula girmilerdi. Beyolu binalarnda gayrmslim apartmanlar zerinde devletin bayraklar dalgalanyordu. Dersimi, a.g.e, s.88. 228 Tark Zafer Tunaya Ord. Prof. kr Babanla yapt 1 Temmuz 1976 tarihli konumasna gre bu listeye u isimleri de eklemitir: Kmran li Bedirhan, Necmettin Hseyin, Krt amele Reisi Reit Aa, Kadzade M. evki, Krdistan dergisi sermuharriri Arvas zade Mehmet efik ve mesul mdr Mehmet Mihr, Jin dergisi mdir-i mesul Hazma, Emin Feyzi, Vanl M. Selim Begi, Berzenczade Abdlvahit, Dr. Hamit akir, Lv Reit, Dr. F. Berho, Hakkrili Abdrrahim Rahmi, Yemleki zade Aziz, Heyzani zade Kemal Fevzi Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s. 186187.

227

67

6.Aza: Miralay Halid Bey(Dersim) 7.Aza: Miralay M. Ali Bedirhan Bey (Botan) 8.Aza: M. Emin Bey (Sleymaniye) 9.Aza: Hoca Ali Efendi 10.Aza: efik Ervasi (Van) 11.Aza: kr Baban (Sleymaniye) 12.Aza: Fuad Baban (Sleymaniye) 13 Aza: Fethullah Efendi 14.Aza: kr Mehmed (Bakrmaden)229 Yazar smail Glda, yukarda verilen isim listesinin hangi gn toplanm olan genel kurul tarafndan seildiine dair bilgi veren herhangi bir kaynan mevcut bulunmadn sylyor. Ancak bu listede ismi geen Mehmet kr Sekban Bey ilk genel kurulun 1919 ylnn mays aynda yapldn sylyordu. Bu nedenle smail Gldaa gre bu listeyi ve listenin olutuu ilk genel kurulun tarihini 1919 ylnn mays ay olarak belirlemek doru olacaktr.230 Cemiyetin kurucu ve ynetim kurulu yelerini Bakan Seyit Abdlkadir Efendi, Bakanvekilleri Babanzade Mustafa Zihni Paa, Bedirhani Emin Ali, Ktipler: Babanzade Abdlaziz, Seyit Abdullah ve efik Beyler231eklinde ifade eden Yazar Ouz Aytepe gre ise bu ynetim kurulu genel kannn aksine 1919 genel kurulunda oluturulmamtr. nk cemiyet, tznn 20. maddesinde aka belirtilmi olmasna ramen, 19191920 seimlerini yapmam, bu nedenle Dahiliye Nezareti 1921de ihtarda bulunmutur.232

Glda, a.g.e, s. 26. Ayn yer. 231 Dnemin aydnlar ve an yazarlarna gre Krdistan Teli Cemiyetinin ynetim kurulu u isimlerden meydana geliyordu. Bakan Seyit Abdlkadir Efendi (emdinan), Birinci Bakanvekili Emin Ali Bedirhan (Botan) kinci Bakanvekili Fuat Paa (Sleymaniye), Genel Sekreter Hamdi Paa, Muhasebeci Seyit Abdullah, yeler: Miralay Halit Bey (Dersim), Miralay M. Ali Bedirhan Bey (Botan), M. Emin Bey (Sleymaniye), Hoca Ali Efendi, Arvasl efik Efendi (Van), kr Baban (Sleymaniye), Fuat Baban (Sleymaniye), Fethullah Efendi ve Dr. kr Mehmet (Maden)Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 330. 232 Ayn yer.
230

229

68

Kurulduu gnden itibaren dikkatleri zerine eken Krdistan Teli Cemiyetinin adresi ise genellikle, Divan- Muhasebat civar, tihat Evi yan olarak grlmektedir. tihat Evi, stanbul Caalolunda Dr. Abdullah Cevdet Beye ait bir apartmandr ve cemiyetin lokali de bu bina yannda olmaldr.233

233

Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 186.

69

2. Krdistan Teli Cemiyetinin Kurucu ve yeleri a) Seyyid Abdlkadir Seyyid Adlkadir Efendi ( 18511925 ) Hakkari Vilayetinin emdinli ilesinden eyh Ubeydullahn oluydu.234 eyh Ubeydullah 12 mridine icabat denilen yolla halifelik veren ve Krt liderlerinden Mahmut Berzencinin akrabas olan byk Seyyid Tahann oluydu.235 Peygamber soyundan geldiini iddia eden Nakibend eyhi Ubeydullahn 1879 ylnda randa bir Krt Devleti kurmak iin balatm olduu ayaklanma baarszlkla sonulanmtr.236 Seyyid Abdlkadirin babas olan ve kard ayaklanmada 50.000 kiilik Krt Ordusunun bir koluna kumandanlk eden eyh Ubeydullah ayaklanmann Osmanl Ordular tarafndan bastrlmas zerine esir alnarak stanbula getirilmi ve oradan Mekkeye srgne gnderilmitir. Kaarak geldii emdinlide orada oullar Sddk ve Abdlkadirin yan sra 8000 kiilik silahl Krt isyanclaryla birlikte eyh Ubeydullahn Hakkaridalarnda kendilerini muhafaza altna alp mevzilemesinden bir mddet sonra araya byk devletler girdi. Osmanl idaresi tarafndan bu kez de kk olu Abdlkadir ile birlikte Mekkeye srlen Ubeydullah 1883te Mekkede ld. Bunun zerine Seyyid Abdlkadire stanbula yerlemesi iin izin verildi.237 19. Yzyln sonlarndan itibaren Krtlerin yaad blgeleri kontrol edebilme durumunda bulunan etkin hanedan aile mensuplar, byk aalar ve eyhler Osmanl mparatorluunun ynetim mekanizmasnn en st kademelerine kadar sradlar. Bunlardan en ok bilineni ve ra-y Devlet Riyasetine kadar ykselen

234 235

Glda, a.g.e, s.16. Mumcu, a.g.e, s.61. 236 a.g.e, s.12. 237 Glda, a.g.e, s.17.

70

Seyyid Abdlkadirdi.2381896 ylnda ttihat ve Terakki rgtnde nderlerinden olan Seyyid Abdlkadir srgne gnderilmiti.241
240

239

yer alan Krt

ayn yl II. Abdlhamid rejimine kar

mcadelede ne kmakla birlikte sultana komplo dzenlemek iddiasyla sulanarak

Seyyid Abdlkadir Sultan II. Abdlhamid tarafndan srgne gnderildii Medine ehrinden ancak 1908 ylnda II. Merutiyetin ilanyla dnebilmiti.242 Merutiyetin ilanndan nce ttihat ve Terakkicilerle beraber olan Seyyid Abdlkadir dini ve sosyal yaps gerei sonradan koyu bir ttihat ve Terakki kart bir konum almt.243 O dnemde Krtler zerinde olduka etkili olmasnn yan sra Ayan Meclisinin yesi ve ayn zamanda Hrriyet ve tilaf Frkasnn da kurucularndan

238 Seyit Abdlkadir, durumalarda Kadiri Tarikat Kurucusu Abdlkadir Geylani soyundan geldiini ileri srmt. Geylan, Abdlkadir Geylaninin doum yeri olan ilenin addr.Mumcu, a.g.e, s.211. 239 ttihat ve Terakki Cemiyetinin stanbuldaki merkez ubesinde yksek rtbeli kii ve din alimlerinin katlmyla nemli etkinlie sahip olarak oluturulan Merkez Komitesini,Nadir Beyin sekreterliinde, Mir Fuat Paa, Merkez Komutan Mir Kzm Paa, eyh Abdlkadir, eyh Naili Efendi ve kardei ura-i Devlet Azas Hakk Bey,eski elilerden Necip Paa ve Esat Beyden"oluuyordu.Krtlerce byk saygnla sahip Seyyid Abdlkadir,stanbuldaki ttihat ve Terakki merkezinde Bedevi eyhi Naili Efendi ve dier birok ulema ile birlikte greve baladktan sonra ayn Sultan Abdlhamiti devirerek yerine Reat Efendiyi geirmek zere bir plan hazrlamakla birlikte bu i iin Seyyid Abdlkadirin yardm ile de fedai gruplar oluturuldu.M.kr Haniolu bunu yle dile getirir: Kendisinden ekinildii iin, her bavurusunda Saraydan zel ihsanlar alan eyh Abdlkadir araclyla, Fedai ubeleri oluturulmutur.Darbe giriim haberlerinin bir ihbar sonucu veya bilinmeyen bir yolla saraya ulamas zerine tutuklanarak imparatorluun uzak yerlerine srgn edilen kiiler arasnda yer alan Seyyid Abdlkadir srld Medineden stanbula ancak 23 Temmuz 1908 Devriminden sonra dnebildi.Kutlay, a.g.e, s.8081. 240 Komplocularn sonu, imparatorluun ssz kelerine srlmek olmuturSrgn listesinde btn elebalar yeralmtr.Kzm Paa,Hac Ahmet,eyh Naili ile kardeleri Hakk ve Beyler ailesinden 18 kii.eyh Abdlkadir ve ailesinden 20 kii ,Mekkeli Sabir,Divan- Muhasebat Reisi Zht Bey ,ra-yi Devlet Mdde-i Umumisi Kemal Bey ve daha biroklar.Hepsi bir vapura bindirilmi ve srgn yaayacaklar yerlere teker teker braklmlard. Glda, a.g.e, s.18. 241 Ayn yer. 242 Ayn yer. 243 Kutlay, a.g.e, s.281.

71

olan Seyyid Abdlkadir

244

4 Mart 1919 tarihinde I. Damat Ferit Paa Hkmetinde

de ra-y Devlet Reislii (Dantay Bakanl) yapmt.245 Mtareke Dnemindeki Ktlk faaliyetlerine de olduka etkin olarak katlan Seyyid Abdlkadir 1918 ylnda kurulacak olan Krdistan Teli Cemiyetinin bakanln yapmasnn yan sra 1925 ylnda da eyh Said syanna katld gerekesiyle idam edilecektir. Seyyid Abdlkadirin olu Seyyid Abdullah ise babasnn intikamn almak iin bir yl sonra emdinlide isyan etmitir. 246

244

1908 Merutiyetinden sonra zellikle byk kentlerde yaayan Krtler arasnda bir sembol haline gelen Seyyid Abdlkadirin Medineden stanbula dndnde birok Krt aydn ve hamal Ramazan Bayramnda srgnleri getiren geminin civarnda yaptklar gsterileri ehir iinde desrdrmlerdi. Hrriyet, eitlik ve kardelik sloganlarndan etkilenen Krtler zerinde Seyyid Abdlkadirin etkisi o dnemde olduka yaygndr.Glda, a.g.e, s.18. 245 Mumcu, a.g.e, s.11. 246 Gkta, a.g.e, s.19.

72

b) Said-i Nurs

1876 ylnda Bitlis linin Hizan Kasabasna bal Nurs Kynde dnyaya gelen Said-i Nursnin annesi, Nuriye Hanm ve babas Mirza Efendiydi. Said-i Nursnin Drriye, Hanm, Abdullah, Mehmet, Abdlmecit, Mercan adnda alt tane daha kardei vard. lk eitimini Ta Kynde Mehmet Emin Medresesinde yaptktan sonra deiik medreselerde okuyan Said-i Nurs daha kk yatayken baarl bir renci sfatn kazanm ve yakn evresinin dikkatini ektii bu yllarda byk bir okuma alkanl edinmiti.247 Daha genlik yllarnda Bitlis ve evresini dolaarak zamanla Van, Siirt ve Mardin yrelerine giderek halkn arasna katlan Said-i Nurs Krtlerin yaad blgelerdeki halkn toplumsal yapsn yakndan tanma imkan bulur. Halk kitlelerine bu yaknl, tm yaam boyunca kendisinin en nemli niteliklerinden biri olan Said-i Nurs her gittii yerde halkn sorunlarna eilmitir.Cizrede huzuruna kt Miran Airet Reisi Mustafa Paaya halkn ikyetlerini ileterek airetler arasndaki kavgalarn son bulmasn istemiti.248 Said-i Nurs bir ara Siirtte kendisine dmanlk duyan baz kesimlere kar korunmak amacyla srekli olarak yannda dolatrmak zorunda kald nl Krt hanerini daha sonraki yllarda askeri bir mzeye hatra olarak brakr.249 1894 ylnda Van Valisi Hasan Paann arsn kabul ederek Vana yerleen Said-i Nurs her ne kadar Bitliste doup bym olmasna ramen yaklak olarak on be yl burada kald. Said-i Nurs 1926 ylnda srgn edilinceye kadar Vanda kalmasndan dolay uzun yllar Vanl olarak bilindi250. Kiiliini iki farkl unsur olan din ve Krt Sorununun oluturduu Said-i Nursyi incelemee deer bir insan olduunu dnen Yazar smail Gldaa gre
247 248

Rohat, Unutulmuluun Bir yks: Said-i Krdi, Frat Yaynlar, stanbul, 1991,s.2728. a.g.e, s.2829. 249 a.g.e, s.29. 250 a.g.e, s.31.

73

bu durum Krdistan Teli Cemiyetinin incelenmesi asndan da olduka nemlidir. Glda, Rohatn aratrmasn esas olarak Said-i Nursyi Krt misyonu asndan ele alp onun Krt kimliinin bir kenara itildii kansndadr. Rohata gre Said-i Nursnin 1888 ylnda Molla Mehmet adl birisiyle Beyazt yresine giderek byk Krt dnr Ahmede Haninin trbesini ziyaret etmesi Krt kiiliinin bir misyonu olarak saylmas gerekir. Said-i Nurs kendisine Ahmede Haniyi rnek alarak slam kimlii ve kendi Krt kimlii arasnda uyumlu bir dnya gr kazanabilmek iin srekli bir aray iinde olurken bir yandan da yazara gre kendisi gibi Krt olan Selahattin Eyyubinin kiiliinden ok etkilenir.251 1907 ylnda stanbula giderek Sultan II. Abdlhamide verdii Krt isteklerini ieren dilekesinde Krtlerin yaad blgelerdeki eitim sisteminin Krt halknn ihtiyalarna cevap vermeyerek ve bu blgenin ayr yresinde baz eitim kurumlarnn almasnn gereini ileten Said-i Nursnin bu davran Rohata gre onun Padiah tarafndan tutuklanarak Topta Cezaevine gnderilmesine sebep olmutur. Said-i Nursnin krtlerin yaad blgelerin yresinde devlet tarafndan alacak olan ve dini bir eitimin yannda pozitif bilimlere de yer verilen eitim kurumlarnda bu eitimin Krt retmenler tarafndan verilmesini ileri srmesi onun bu Krt-slam ahsiyetinin- nemli bir misyonunu gstermektedir.252 Hapishaneye gnderilen Said-i Nursnin yaadklar karsnda gsterdii direnme azmini Krtlere de tlemesi onun ayr bir karakteristiini yanstr. Said-i Nurs Yedi Hakikat adl eserinde bu sreci yle dile getirir : Nasl ki zaman- istibdatta tmarhaneye dtm, divanelerin hkmne konuldum, eer mdahaleye, kelbi tabassusa, ahsi menfaat iin umumi menfaati fedda anan akln icab ise, ben divanelii kabul ettim. ahit olunuz ki, byle akldan istifa ediyorum, divaneliimden iftihar ediyorum. Ey Krdler Tmarhaneyi bunun iin kabul ettim. Krdl lekedar etmemek iin irade-i padiahiyi, maan, ihsan- ahaneyi kabul etmedim.253

251 252

Glda, a.g.e, s.29. Ayn yer. 253 a.g.e, s.30.

74

lk muhalefet srecinde Sultan II. Abdlhamidin rejimine kar mcadele aan ttihat ve Terakkinin, kendi ierisinde yer alan Said-i Nursye byk bir nem verdii anlalmaktadr:..Balangta Said-i Nursye254 byk bir paye verdiler. gya Krdistan meselesinde ondan istifade edeceklerdi.255 1908 ylnda Abdullah Cevdetin tihat Matbaasnn stanbul ubesinde yaynlanan Bedzzaman Krdnin Nutuklar adl kitabnda merutiyetin yararlarna deinerek Krt ve Trklerin Osmanllk ierisinde beraberliinin gereini vurgulayan Said-i Nurs, Krt Teavvn ve Terakki gazetesinde Ey Krd Halk diye balayan bir yazsnda Krtlerin yoksul ve bilgisiz kalmalarnn kt sonularna yer verirken ayn gazetenin 2. saysnda Krtler iin gerekli olan nedir balkl makalesinde, ulusal birliin ve sanata deer vermenin nemi belirtiliyordu. Gazetede Krte olarak Said-i Nursnin Ey Krt halk diye balayan yazsnda din, milliyet ve insanlk kavramlarn uzlatran bir anlay dile getirilirken danklk, bilgisizlik ve yoksulluun neden olduu glkler ve areleri anlatlmaya allyordu. Yine ayn yln kasm aynda, II. Merutiyetin ilanndan sonra kan ark ve Krdistan Gazetesinde konu edindii Krtlere dikkat ekmek isteyen yazlarna rastlamaktayz Krtler yine muhtatr balkl yazs bunlardan biridir.256 O yllarda Krte eitim-retime byk nem vererek bu yolla baz abalar iinde olan Said-i Nursnin Krt Neri Maarif Cemiyetinin kurucular arasnda yer almas bu gnlere rastlamaktadr. Yazar smail Gldaa gre Said-i Nursnin bu dernein kurucular arasna katl, amzn banda gelien Krt

Dnemin nemli Krt ahsiyetlerinden biri olan Bedizzaman Said-iNurs,, merutiyet iln edildiinde,sadaret araclyla Krt airetlerine ektii telgraflarda Merutiyete sahip kmalarn ve en ok biz-Krtler-mutlakiyeten zarar gryoruz diyordu:Merutiyet ve Knn-i essi iittiiniz mesele ise,hakiki adalet ve meveret-i eriyyeden ibarettir.Hsn- telkki ediniz.Muhafazasna allnz.Zira dnyevi saadetimiz merutiyettedir.Ve istibdattan herkesden ziyde biz zararddeyiz.Grdmz gibi nceleri taraftar olduu ttihatlarn baskc olmakla birlikte yasad eylemlere girimesi zerine Said-i Nurs ok sert muhalefet yapmaya balad.23Temmuz 1908 Devriminin henz bir yl bile dolmadan gerekleen 31Mart Olaynn balamasndan birka saat nce ilk kez siyasi bir parti olduunu aklayan ttihat ve Terakki bylelikle olaylarn kolayca sukunet bulacan dnyordu.Kutlay, a.g.e, s.139-140. 255 Glda, a.g.e, s.31. 256 Kutlay, a.g.e, s.243.

254

75

milliyetiliine gstermi olduu dayanma rneklerinin en arpc olandr. nk Said-i Krdinin Abdlhamit ynetimine kar kitlesel bakaldr bu dernein saflarna katlmasyla daha anlaml bir nitelik kazand.257 lk dnemlerde btn Krt aydnlar gibi, Sultan II. Abdlhamid rejimine kar gelien muhalefetin yani ttihat ve Terakkinin ierisinde yer alsa da cemiyetin iktidarnda dier uluslara ynelik olarak uygulad politikaya kar karak rgtten ayrlan Said-i Nurs, Trk akmlarn yannda Krt kimlii ve slam anlayndan dolay yer almad. Trkln ilk teorik temellerini ina eden Diyarbakrl Ziya Gkalpi hi de makl biri olarak grmeyerek milliyetiliin ve unsuriperverliin reislerinden biri olarak gren Said-i Nurs Ziya Gkalple Diyarbakrda karlatnda onu bir kelle soan, bir kzl elmaya deimem szleriyle eletirdi.258 Said-i Nursnin Krtl iin denilebilir ki; emperyalizim 19.Yzylda onun doup byd blgeye Krdistan ve halk iinde Krt tehisi koyarken Krtl kendilerine dava edinen bir takm aydnlarn yetimesini de salamt. Bu gelimelere imparatorluun paralanmakta oluu, Dou Blgesinin Ermenilere verilmek istenmesi, Trk hareketin bazen reaksiyonlara sebep olabilecek tutumlar da etkili olmutu. Byle bir ortamda kurtuluu slm birliinde grenlerden olan Said-i Nursiye gre259 Osmanl mparatorluu ihya edilmelidir. Klasik anlamda Trk olmamakla birlikte Krt de olmayan Said-i Nurs bu anlamda Dou blgesinde dnyaya gelmi bir Osmanlc idi. Blgenin, o dnemdeki isminden dolay Krdistanl ve blge halkna yapay olarak verilen isminden tr de Krtt.260

257 258

Glda, a.g.e, s.30. a.g.e, s.3031. 259 O dnemde Dou blgesinde kurulmas dnlen Ermenistann yerine Krdistan fikrini savunan Mevlanzade Rfat Beye Said-i Nurs verdii cevabnda "Krdistan tekil etmek deil, Osmanl Imparatorluu'nu ihya edelim. Bunu kabul edersen canm bile feda ederim diyecektir.Kalafat, a.g.e, s.294295. 260 a.g.e, s.298.

76

Yazar Yaar Kalafata gre Onun Krt olduu kanaatini tayanlar; bir dnem Krd soy ismini kullanm olmas; dou airetlerine temil edilen mahalli kyafetle dolamas, Krt Svari Birlii Komutan tarznda bir ifadenin kimliinde bulunmas, Krt siyasi yayn organlarnda yazlarnn yaynlanm olmas, nesir ve iirlerinde Krt ve Krdistan kelimesinin sk gemi oluu yannda Abdlhamide verdii douda kurulmasn istedii niversitede Krte de okutulabileceini belirtmesi, zerinde durmulardr261. Kar grte olanlar ise; iddialara izah getirirlerken Said-i Nursnin mensubu bulunduu ttihat- slam ideolojisinde rklk saylan Krtln yer alamayacan belirtmilerdir. Said-i Nursnin eserlerinde Krtlerden kendisine gelen Krt teklifleri nasl reddettiine dair yaptklar aklamalar zerinde durmulardr.262 ttihat ve Terakki dneminin en renkli Krt kiilikleri arasnda saylmas gereken ve ki Mekteb-i Musibetin ahadetnamesi yahut Divan- Harbi rfi adyla yaynlanm olan eserinde263 Said-i Nursnin verdii ve o gnk yaama k tutan bu bilgiler, Krtlerle olan ilikilerinde kendisinin Krt ve Krdistan konusundaki duygu ve dncelerine yer vermesi bakmndan nemlidir. Said-i Nurs ad geen brorde264 her eyden evvel Krtl ne karmaktadr: Ben yedi cemiyete balm. En bata Krdm. Bu kutsal isme balym.265 Yazar Naci Kutlaya gre ise slamiyet ile Krt kiiliini birbiriyle btnletiren ya da baka bir deyile slamiyeti genelde Krtlk bnyesinde gren

Bu konu hakknda zerinde en fazla durulan noktalardan bir tanesi ise onun soy ismi olarak Nurs yerine Krdyi kullanm olmasdr. rnein ki Mekteb-i Musibetin ehadetnamesi isimli kitabna imza olarak Molla Said-i Krdyi kullanan Said-i Nurs bir dnem Said-i Krd lakabn kullanmtr. Bu duruma aklk getirmek isteyen Said-i Nurs unlar syleyecektir: smim Said-i Nurs iken her tekrarlamada Sad-i Krd ve Bu Krt diye beni yle yok ediyorlar Aleyhime bir his uyandrmak istiyorlar demektedira.g.e, s.293294. 262 a.g.e, s.290. 263 Said-i Krdinin iki musibet yani bela,kahr mektebi dedii yer, hapishane ve tmarhanedir. ki mektebin ahadetnamesi ise oralardaki hkmler ve doktor raporlardr. Ona gre Abdlhamit ona tmarhaneyi, merutiyet devri ise hapishaneyi mektep yapmtr.Glda, a.g.e, s.32. 264 Yazar Yaar Kalafata gre ise Said-i Nursnin bu eserinde "Ey Selahaddin Eyyub'nin nesli aslan yrekli Krtler... demesi ve "her Krde tavsiye ederiz ibaresinin bulunmas onun krtl ile izah edilmek istenilmitir. Bu ifade islam birlii iin Krtlere seslenmi olmak iin de kullanlm olabilir. Nitekim felsefesinde "btn mminler kardetir, esprisi vardr. Kalafat, a.g.e, s.294295. 265 Ayn yer.

261

77

Said-i Nurs yine bu yaptnda ; Ben, milliyeti slamiyet olarak bilirim der. Saidi Nurs slamiyet ile Krt kiiliini badatrmaya byk nem gstermitir.266 Said-i Nurs, kendisine yneltilen Krt; Krt ithamlarna kendi savunmalarnda da aklk getirmektedir. Sultan II. Abdlhamide yapt Douda alacak niversite konulu mracaatnda Krtlk yapt gerekesi ile hakknda alan davada, Askeri Mahkemede Ferik akir Paann etnik kimlik muhteval sorusuna cevaben : Ben Osmanlym, benim Krtlm doduum ve bydm yerin halkna verilen isim dolaysyladr.Demek suretiyle kendini farkl bir milliyete mensup olarak hissetmediini hatta Krtlnde farkl milliyet anlamna gelmedii kanaatini aklamtr.267 Said-i Nursnin o dnemde taraf olduu ttihat- slam yanls grubun yayn organlarnda yazlar yaynlanyordu. Volkan, Tanin, kdam, Serbesti, Mizan, Misbah, ark ve Krdistan gibi yaynlar olan bu grubun karsnda Trkler vardr. Trk olmay nedeniyle kendisine Krtlk yaktrlmas yaplan Said-i Nursnin Kemalist ideoloji ile de ciddi uyumsuzluklar vardr. Ayrca Volkan Gazetesinde Said-i Nursnin ezann Trke okunmasna kar kmasnda Trke yerine Krte ezandan yana olduunu gstermez. Milliyetle dini ayn kabul eden fikri ekole mensup olan ve rkla dayanan milliyetilie kar olan Said- Nursinin dou konusundaki dncelerini deerlendirirken ierisinde bulunan dnemin koullarnn iyi deerlendirilmesi ve onun klasik anlamda bir Trk olmadnn hatrda tutulmas gerekir. Vanda kurulmasnda yarar grd niversite konusunu da bu artlarda dnmek gerekir. Said-i Nurs, II. Sultan Abdlhamite verdii dilekede: Lisan- Arab vacip, Kurd caiz, Trk lazm klmak ifadesini kullanm olmas onun Krt olduunu gsterir mi zira ehemmiyet sralamasnda Arapay n plana almtr.

266 267

Kutlay, a.g.e, s.143. Kalafat, a.g.e, s.293.

78

Trkeyi de ihmal etmemitir. Trklnn eitiminde yzyl evvelki artlar dnlr ise; blgeye ilmin girmesinde; eitim ve bilim dili olmamasna ramen Krte zerinde de durulmu olunabilir.268 Bir sre sonra ttihat ve Terakkinin karsnda ttihat- Muhammedi Frkasnda yer almasnn gerekesini Ben ayrlmadm, onlarn bazlar ayrld eklinde yant veren Said-i Nursye gre ttihatlar zgrlkler konusunda verdii szde durmayarak bask uygulamaya balamlard.269 1911 ylnda ama giden Said-i Nurs, Emeviye Camiinde yzlerce din adamna hitaben yapt bir konuma daha sonralar Hutbe-i amiye270 diye yaynlanmt.271 amdan Beyruta geen Said- Nurs, daha sonra deniz yoluyla zmirden stanbula gelerek Sultan Reatla birlikte Rumeli yresine yapt bir gezi srasnda Vanda kurulmas dnlen bir niversite iin on dokuz bin altnn ayrld haberini alnca blgeye giderek Van Gl kysnda yaplmas planlanan niversitenin temelini atar. Ama araya giren ava nedeniyle bu plan gereklemez.1916 ylnda Rus Ordularna kar yaplan avata gnll krt svari alay milis komutan olarak grev yapan Said-i Nurs bu ava srasnda ayandan yaralanmakla birlikte esir alndktan sonra Vana gtrld. ran zerinden Romanyaya kaarak Berlin, Viyana ve Sofya gibi merkezleri de dolaarak sonunda stanbula gelen Said-i Nursnin stanbula geliini 25.06.1918 tarihli Tanin Gazetesi okuyucularna u ekilde duyurur : Krdistan ulemasndan olup, talebeleriyle beraber Kafkas cephesinde muharebeye itirak eylemi ve Ruslara esir

a.g.e, s.296297. Kutlay, a.g.e, s.241. 270 Osmanll milliyet olarak anlayan Said-i Krdi,rklara kar kyordu.nl Hutbe-i amiye adl eserinde,bu anlayn yle gerekelendiriyordu:...Bugnk Trkiye ahalisi asl Trku kavimlerinden baka, tarihin en eski alarndan beri gerekAnadoluda,gerek imparatorluun dier blgelerindeki yaam ve asrlar boyunca sebetse birbirleriyle karm olan rklarn, yani erkezlerin,Arnavutlarn Bonaklarn ,Krtlerin,Grclerin ve slamiyetin kabul ve evlenme yoluyla Rumlarn ,Ermenilerin ve Slavlarn karmndan meydana gelmitir.Be suretle kendi meneleri de ok pheli olan rklarn iddia etti gibi kan saflndan pek eser kalmamtra.g.e,s.141. 271 Rohat, a.g.e, s.52.
269

268

79

dm olan Bedizzaman Said Krdi Efendi ahiren ehrimize muvasalat eylemitir.272 Said-i Nurs hakknda tartma konusu yaplan durumlardan bir tanesi ise onun Krdistan Teli Cemiyetinin kurucular arasnda yeralp almad meselesidir. Baz aratrmaclar tarafndan cemiyet yesi olarak gsterilen Said- Nursi rnein273 Yazar Yaar Kalafat gre Ekrem Cemil Paadan aktard kadaryla 1919 ylnda stanbulda faaliyet gsteren Krdistan Cemiyetinin idare heyetine ve yeliine girmemitir.274 Zamann Krt organizasyonlarndan olan Krt Teavvun ve Terakki Cemiyeti, Hoybun, Azad, Krt stiklal Partisi gibi kurulularn bnyesinde gremediimiz Said-i Nurs iin Znar Silopi Krdistan Teli Cemiyetine aza kaydedenlerden biri olduunu belirtmektedir.275 Yazar Yaar Kalafata gre ise Onun Krt Teli Cemiyetine Bedizzaman Said Molla ismiyle numaral ye olarak kaytl bulunuu bu cemiyetin ilk kurulu dneminde, bugnk anlamda blc bir kurulu olmay ve yelerinin iinde Krt rklna276 kar olanlarn da bulunduu dnlr ise, bu kayta ramen onun iin Krt diyemeyiz.277 Her ne kadar o dnemde slami dnceyi krt milliyetii dncesinden daha n plana tutan Said-i Nurs Mtareke Dneminin bu alkantl yllarnda yeniden hayat bulan krlk faaliyetlerinden de uzak kalmamtr. Said-i Nursnin I. Dnya Sava sonrasnda ilan edilen Wilson lkelerinin yaratt ortamdan

Ayn yer. a.g.e, s.54. 274 Kalafat, a.g.e, s.297. 275 a.g.e, s.294295. 276 Bu konuya aklk getirmesi bakmndan Said-i Nursnin bir dergide yaynlanan u cmleleri nemlidir: Sana Said-i Krdi derler. Belki sende unsuriyet(rklk) fikri var, o imize gelmiyor. Hey Efendiler! Eski Saidin ve yeni Saidin yazdklar meydanda. Ben onlar ahit gsterek diyorum ki eskiden beri rkl katetmitir. Kesmi atmt. Irlk, riya, zulmet, sefalet, gaflet ve dalaletten mrekkep bir macundur. Onun iin milliyetiler milliyeti mahud ittihaz ediyorlar. Unsur lazm ise slmiyet bize kafidir.Glda, a.g.e, s.36. 277 Kalafat, a.g.e, s.298299.
273

272

80

faydalanmak isteyen Krdistan Teli Cemiyeti heyeti ile birlikte kurulacak olan bir Krt Devletinin haklarn savunmak amacyla Amerikan Komiserliini ziyaret etmesi278 gerek cemiyetle olan balantsn gerekse o dnemdeki dncelerinin rengini gstermesi asndan nemlidir. Said-i Nursnin zaman zaman dnce ve eylemleri birbiriyle elise de genelde dncesinde bamsz bir Krdistann yer almad sylenebilir. Said-i Nursnin Fransann ve Krt erif Paann katld kongreye gnderdii mektubu279 da bunu gstermektedir. erif Paann katld konferansta Krt-Ermeni ilikilerine ve bir Krdistan kurulmas giriimlerine tepki gstererek Krtlerin yaad blgeleri temsilen arkadayla Parise ektii telgrafta kesinlikle bu kararn kabul edilmemesini iletmesi onun bu gnlerde Krdistan dncesinde olmadn belirtir.280 Said-i Nursnin balangta Kuva-y Milliyeye281 ve Mustafa Kemal Paaya verdii destein Ankarada olduka sempati ile karland gr de tartma konularndan birisini oluturmutur. Balangta Ankara Hkmetini Halifeyi kurtarmak iin yapld ileri srlen mcadeleden dolay destekledii bir gerek olan Said-i Nurs bu davranndan dolay hkmet tarafndan Ankaraya davet edilerek 9 Kasm 1922 gn kendisine mecliste resmen hoamedi edilmitir. Hogeldin merasiminde mecliste alklarla samimi ve candan bir ekilde karlanan

Znar Silopi, Doza Krdistan adl yaptnda bu olay u ekilde anlatr:Seyit Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, kr Mehmet ile birlikte stanbuldaki Amerikan komiserliine giden Said-i Krdi burada Krdistan zerine yetkililer ile sert tartmalara giriir. Krdistan haritasn gsterdii bir srada, Amerikan komiseri ona dnerek: Bu blgenin ounluu zerinde Ermenistan devleti kurulmaya karar verilmitirdemesi zerine, Said-i Krdi u karl verir: Krdistan eer deniz sahilinde olsayd dritnautlarnzla (bir sava gemisi)ile belki bu karar uygulayabilirdini. Fakat Krdistan dalarna dritnautlarnz kamaz. B u kararnz da uygulanamaz Rohat, a.g.e, s.54. 279 Drt Buuk asrdan beri slmn fedakar ve cesur taraftar olarak yaam ve dini geleneklere ball gaye edinmi olan Krtler, henz beyz bin ehidin kanlar kurumadan, ilere geirilen yetimlerin, gzleri oyulan ihtiyarlarn hatralarn teessrle anarken, slmiyetin zararna olarak tarihi ve hayati dmanmz ile bar anlamalar imzalamak suretiyle dinlerine aykr hareket edemezler. Bu nedenle Krt ulusal vicdan bu gibi anlamalar tanmad ve emellerinin milliyetlerini birletirmek olduunu bildirmesine ara olunmasGlda, a.g.e, s.33. 280 Ayn yer. 281 slmi evrelerden baz yazarlar ngiliz igaline kar olduu bilinen Said-i Nursnin Kuvay- Milliyeyi desteklediini sylerler. Mustafa Kemal Paann Said-i Nursyi Fevzi akmak ve eski Van Valisi Mebus Tahsin Bey tarafndan Ankaraya davet etmesi Ankara Hkmetinin onun almalarn vatan ve millete hizmetlerini yaknen takip etmesine yorulmaktadr. a.g.e, s.38.

278

81

Said-i Nurs Ankarada umduunu bulamamtr. Uur Mumcunun o gnlerde Mustafa Kemal Paa ile grmesinden sonra yeni devletin ideolojisi ile badamayacan anlam ve desteini kesmitir dedii Said-i Nurs Borla mektuplarnda Mustafa Kemale ynelttii ar yergiyi ualan adl yaptnda da srdrmtr.282 Ankara Hkmeti ve Mustafa Kemal ile beraber olamayacana inanan Said-i Nurs 1923 ylnda Vana yerleir. Bylelikle son gezisini yapan Said- Nursi burada iki yl kaldktan sonra 1925 ylnda patlak veren eyh Said syanna karmakla itham edilecekti.283 Said-i Nursnin 1925 ylnda isyan gnlerinde Vanda, Erek Danda bulunarak ayaklanmaya fiilen katlp destek verdii ya da byle bir destei Krt avalarndan esirgememekle birlikte kendisiyle grmeye gelen krt heyetini azarladna ynelik konular eitli yazarlar tarafndan deiik yorumlara meydan verecek ekilde tartmalara neden olmaktadr.284 Nurculuk akmnn kurucusu, Krt kimliine sahip kan dnce yaps ve hayat tarz bakmndan genel olarak incelendiinde esas olarak slami dnce yapsna hizmet etmi olduu grlen Said-i Nurs 21 Mart 1960 ylnda Urfada vefat etmitir.285

282 283

a.g.e, s.37. Rohat, a.g.e, s.5455. 284 Glda, a.g.e, s.36. 285 Rohat, a.g.e, s.82

82

c) Dr.Abdullah Cevdet 9 Eyll 1869 tarihinde Arapkirde doan Abdullah Cevdetin babas Diyarbakrda birinci tabur ktiplerinden mer Vasfi Efendi idi. Aile evresindeki ilk eitimini babas ile imam olan amcasndan alan Abdullah Cevdetin ilk dnce yapsn ekillendiren de kendisinin de belittii gibi mam, hoca, ilmiye snflarndan ve iddetle mtteki ve bazlar ok mutaassp kimselerden oluan evresinden ald bu dinsel eitim olmutu. Hozat ve Arapkirdeki ilkrenim yllarndan sonra Abdullah Cevdet kaydolduu Mamuret-el-Aziz Askeri Rdiyesini 27 Mays 1301 tarihinde bitirdikten sonra ise stanbula gelerek Kuleli Askeri Tbbiye dadisine yazld.286 Mekteb-i Tbbiyedeki siyasal rgtlenme ise 1889 ylnda gerekleti ve brahim Temo ve shak Sktinin ilk plnlarn yapt ttihat- Osman Cemiyeti 21 Mays 1305 (1889) tarihinde bu iki Tbbiyeliye Abdullah Cevdet, Mehmet Reid ve Hikmet Eminin katlmasyla kuruldu. Yaklak be sene sonra Osmanl ttihatd ve Terakki Cemiyeti adn alacak olan bu Cemiyet yurt iinde uzun sre fazlaca bir faaliyetde bulunamad. Cemiyetin kurulmasndan hemen sonra ise brahim Temo, Kahirede bulunan Ahmet Verdani ve Fransada bulunan Ahmet Rza ile irtibat kurarak rgtlerinin imparatorluk dndaki merkezler de de yaylmasn salad. Bu arada hcre esasna gre rgtlenen Cemiyetin eitli konulardaki celselerinin Abdullah Cevdetin odasnda yaplmasna, dier tbbiyelilerin bu oturumlara katlmak iin gsterdikleri arzuya ve Cemiyetin ilk beyannmesinin kendisi tarafndan yazlmasna baklrsa Abdullah Cevdet rgt iinde nemli bir mevkide bulunmaktayd.287 4 Temmuz 1310 (1894 ) tarihinde Mekteb-i Tbbiyeyi bitiren Abdullah Cevdet 27 Austos 1310 tarihinde Diran Acemyan Efendinin asistan olarak, Haydar Paa Hastahanesi gz doktorluu yardmcl grevine atand dnemde ttihat ve

286

M.kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat Yaynlar, stanbul,1981, s.5. 287 a.g.e, s.2526.

83

Terakki Cemiyetinin be numaral grubunda aktif olarak almaktayd. Kolera salgn nedeniyle 1 Kasm 1310 tarihinde Diyarbakr Vilayetine geici grevle gnderilen Abdullah Cevdet 15 0cak 1310 tarihine kadar almalarn burada srdrd bir srada Ziya Gkalpi de cemiyete kaydetmitir. Siyasal dnceleri yznden ynetim yanls subaylarla sk sk atmak zorunda kalan Abdullah Cevdet kendisini Heyni nahiyesinden Diyarbakra dnmekte iken bu eilimdeki subaylardan Ata Efendi isimli bir redif yzbas tarafndan efkr siyasiyesinden dolay.. hasbeten lillah ve padiha sadakatan.. bir krt vastasyla ldrlmek istendiini belirtiyor.288 Abdullah Cevdet, Diyarbakrdaki grevinin bitiminde birinci ordunun redif nc alaynn, nc Adapazar taburunda doktor olarak almaya baladktan ksa bir sre sonra erbab- faside eshabndan olduu iddiasyla otuz arkada ile beraber zaptiye nezaretinde gzaltna alnd. Abdullah Cevdet289 krk be gn zaptiyede, on gn umumi hapishanede ve bir gnde Beikta Karakolunda kaldktan sonra hakknda verilmi olan Meclis-i Vkel karar gereince 21 Aralk 1311 tarihinde buradan alnarak dorudan bindirildii Sakarya vapuruyla Trablusgarba srld.290 Eylemlerinden dolay 1895 ylnda gz doktoru olarak srgn edildii Trablus Merkezi Hastanesinden de Fizana srgn edileceinin sylentileri kmas zerine Abdullah Cevdet Fransaya gemek zere Tunusa kat. nce Fransada ardndan da gittii Cenevrede shak Skti ile birlikte Osmanl Gazetesini karan Abdullah Cevdet, Sultan II. Abdlhamidin ba hafiyesi Ahmet Celaleddin Paa ile anlaarak Skti ile almalarna 1897 ylnda ara verdi. Cenevrede iken Bedirhani Abdurahman da bu grup ile birlikteydi. Bir sre sonra Viyana elilik hekimliine atandnda yneticilerle anlaamad iin yeniden kalebentlie mahkum edilen Abdullah Cevdet bir yl Cenevrede be yl Msrda kald. Bu arada 1900 ylnda
288 289

a.g.e, s.28. Bu dnemde siyasal faaliyetleri dnsel almalarna gre daha ar basan Abdullah Cevdet nitekim Trablusgarpa gelir gelmez, ttihat ve Terakki Cemiyetinin burada Trablusgarp fevkalde kumandan Recep Paann yaveri evket Bey tarafndan kurulan yedi numaral grubunda almaya baladn gryoruz.a.g.e, s.30. 290 a.g.e, s.2930.

84

Abdullah Cevdetin ctihad Matbaasn kurmasyla yayn hayatna balayan ctihad Dergisi Krtlerle ilgili birok yaz yaynlad. Abdurahman Bedirhann katklaryla yaynna bir sre devam etse de ekonomik glkler ve kadro problemleri nedeniyle yaynna 1904 yl sonunda ara veren derginin yaam Abdullah Cevdetin lmne kadar srd.291 Hayat sresince faaliyetleri kadar kalemiyle de dikkatleri zerinde toplayan Abdullah Cevdetin Jn Trk Hareketi iindeki yazlarnda srekli olarak tm Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde yaayan uluslarn ortak bir vatan iin birlemeleri gerektii ileri srlmektedir: Bunu anladmz gn, Arab, Arnavud, erkez, Krd, Ermeni, Rum, Yahudi, Geldani, Sryani, Trk, Lz, Grc hasl Mslm gayr-i Mslm zkr ve ins Trkiyann btn vatandalar mterek bir vatan- umum, adalet ve hrriyet evkleriyle ayaa kalkdklar dakika292 Jn Trklerden farkl olarak Osmanl Birliini salayacak gc hanedan yerine birleen unsurlarn ortak karlarnda gren Abdullah Cevdet, tm uluslarn gerek anlamda eit olaca birlik ierisinde z kltrlerini gelitirmelerini, bal bulunduklar ulus veya etnik grubun karlarn da dnmelerini istiyordu293: te bakn ben Krdm. Krdleri ve Krdl severim. Fakat mademki hukuk ve vezaife mtesvi Trkiye vatandalarndanm, her eyden evvel Trkm. Benim iiliim, Snniliim, mtekidliim, hrendiliim, rk- asfer veya beyzden oluum hususi ve fenni ilerdir. Benim bu szmden, ben madem ki bir Trkiya vatandaym Krd lisan unutulsun; Krdlm unutulsun dediim anlalmasn. Bilkis, Krd Krtesini, Ermeni, Ermenicesini hars--ihya etsin. Bundan Trkiyaya mazarrat geleceine zahib olan ancak kabak kafal, yahud hain ruhlu kimselerdir294

291 292

Kutlay, a.g.e, s.69. Haniolu, a.g.e, s.216. 293 Glda, a.g.e, s.59. 294 Kutlay, a.g.e, s.69.

85

Abdullah Cevdetin kendi z fikirlerini gelitiren uluslarn eit haklarla ve kar birlii etrafnda birleerek halk iradesini hkim kldklar bir devlet modelini ortaya atmasn da phesiz onun imparatorluk iindeki etnik unsurlardan birisinin yesi olmas nemli rol oynamaktayd.295 Abdullah Cevdetin etnik kltrlerin gelitirilmesi dncesinin yan sra gze arpan bir dier zellii, Osmanl ulus ve etnik gruplar arasndaki birliin temelinin menfaate dayanmasndan dolay eitli toplumsallatrma aralaryla Trk unsuru etrafnda yaplacak bir birlemenin gereksiz ve yararsz olduu eklindeki dncesidir: Ben Trk, Krd nam sfatyla deil Trkiyenin hr ve hrendi bir vatanda olmak sfatyla sylyorum. Tevhidin en messer aresi tefriddir. Sphesiz bu hkm bir tarife grnecektir. zah edeyim Allah insanlar tevhid etmek iin tefrid etmiti ve Kurannda onlar kabileler ve ubeler halinde halid ettik, taki yekdierlerini tanyalar demitir. Bundan da sarihan anlalr ki unsurlarn arasnda muarefe ve muvalatn tesis etmesi iin her unsur kendi temaylat- tabiiye ve rkyesine serbest bir saha-i cereyan ve tatbik bulmaldr. Muhtelif unsurlardan mteekkil imparatorluklarda bu unsurlarn ttihat yolu mnferit bir lisann, mnferid bir kanunun, mnferid bir tarz- muamelenin istimal ve tatbiki olduu zehab batldr Tevhid-i anasr, tevhi-i menfiden ibarettir.296 Abdullah Cevdet, Msrdan tekrar stanbula dnd srada yaklak iki sene nce faaliyete geen "Osmanl Krd Teavvn ve Terakki Kulb evresinde balayan Krt ulusuluk hareketine daha Msrda iken Said-i Nursnin merutiyet dolaysyla verdii hutbeleri ctihad Matbaasnn stanbuldaki ubesinde bastrarak katlmt. Geri stanbuldaki Krtlere verdii tlerde, Trklerin Krtlerin akl, onlarn da Trklerin kuvvetli olduklar, bunun iin birlik dnda baka yollarn dnlmemesi gerektii eklinde ifadeler veren Said-i Nursnin Krt ulema ve eyhlerine verdii tler ile Sabahattin Beyin adem-i merkeziyet dncesine

295 296

Haniolu, a.g.e, s.316. a.g.e, s.316317.

86

yapt vgler aa vurulmayan etnik bir boyutu gstermektedir. Ayrca Abdullah Cevdetin siyasal ve felsefi adan uyumasnn imknsz olduu Said-i Nurs gibi bir kiiye yardmc olmasnn tek nedeni de bu boyut olarak ortaya kmaktadr. Buna karlk Abdullah Cevdetin bu konudaki ilk yazlarnda Krdistan, Ermenistan meseleleri gibi mesailin faidesizliine menafi-i unsuriyeye muhalif bulunduuna kani olduu eklindeki ifadeler arlk kazanmakla birlikte etnik kltrlerin gelitirilmesi gerektii dncesi artk ok ak bir ekilde karmza kmaktadr.297

Hakknda hayli tartmalarn yapld ilgin bir Krt aydn olarak yine bu dnemdeki Krtlk faaliyetleri ierisinde yer alan Abdullah Cevdet 1913 ylnda Hevinin yayn organ olarak Krte ve Trke olarak kan Roji Kurd Dergisinin Trke blmn hazrlayan komisyon arasnda da yer alyordu.Derginin hkmet tarafndan kapatlmas zerine Hateve Kurd ve Pejdeki dergi ve gazetelerini karmaya balamtr.298 Yine bu dnemde etnik kltrlerin gelitirilmesi dorultusunda milliyetilik duygularn aka ifade eden Abdullah Cevdet Roji Kurd dergisiyle ilgili olarak unlar sylemektedir: Roj-u Krd mecmuasn yaz masamda gren bir muhterem ve muazzez dostum birden bire Nedir bu mecmua? dedi. Ben Krdolociya organ yni Krdlk hakndaki tedkikat- ictimaiye ve rkyenin vasta-i niri dedim. Arkadam mecmuay ad, gz Krdce bir makaleye tesadf edince Mademki Tkce deil, mademki Krdcedir, tefrika gazetesi demekdir, diyerek Roj-u Krd masamn zerine brakd. Bu bir hdisedir ki bence kayd- dikkat edilmeye ok laykdr Bu sahte felsefenin havasmz dahi daire-i nfzuna alm olmasna pek yanarm299 Jn Trklerin Osmanl birlii konusundaki dncelerini ele aldmzda bunlar ierisinde yer alan ve Trk unsuru etrafnda birleme dncesine karlk

297 298

a.g.e, 315. Glda, a.g.e, s.58. 299 Haniolu, a.g.e, s.316.

87

Osmanl Birliini savunan etnik grup temsilcileri uygun bir ortam bulduklarnda ise sratle birer etnik milliyeti haline dnmlerdir. Merutiyet sonras bir Ermenistan tasavvuruna kar sert bir ekilde Osmanl birliini savunan Abdullah Cevdet de Krt bamszl dncesinin youn bir ekilde tartlmaya baland Mtareke Dneminde bu dncenin balca savunucularndan biri haline gelmiti.300 rnein o dnemdeki bir yazsnda Abdullah Cevdetin Krt genlerine ynelik olarak verdii tlerde Bir Krd kynde mekteb-i ibtida messis ve muallimi olmay llettayin bir yerde kaymakam ve mdr olmaa tercih ettikleri zaman dlmesi gereken yola dm olacaklar eklindeki ifadelerinde etnik ayrlklk izlerini bulmak mmkndr. Ermenistan ve Krdistan hakknda eitli yorumlar yapan Jamanak Gazetesinin Krtlerin yaad blgelerin de mstakbel Ermenistan snrlar ierisinde kalaca iddiasna karlk olarak Abdullah Cevdetin Krt tarihinden rnek vererek mdafaalarda bulunmas nedeniyle etnik ayrlklar tarafndan vgyle karlanmtr.301 I.Dnya avandan yenik kan Osmanl mparatorluunun paralanma srecini yaad ve Krtlerin ulusal istekleri iin seslerini ykselttii bir dnemde Krtlerin bamszln ya da zerklik fikrini savunan Abdullah Cevdet, Osmanllk fikrinden vazgeerek ulusal nitelikli yazlar yazd. Ona gre Osmanl mparatorluundaki Trklerin dier halklar zerindeki ynetimi emperyalist bir uygulamayd. A.B.D. Cumhurbakan Wilson aklad prensiplerde her ulusun kendi geleceini belirleyerek zgr olacan belirtmesi Krtler arasnda bir hareketlilik yaratrken btn Krt basnnda ve stanbulun gnlk gazetelerinde bu prensipleri ven ve ona yakn grleri savunan yazlar kt. Abdullah Cevdet Jin Dergisinden sonra kan Jin Gazetesinde 20 Ocak 1919 ylnda Wilsonun byk szleri ve nklb- Beerde, 18 Kasm 1918 tarihinde nsaniyet Fikrinin Galebesibalkl makaleleriyle bu anlaytaki almalarn srdrd.302

300 301

a.g.e, s.319. a.g.e, s.318. 302 Kutlay, a.g.e, s.71.

88

Bu konudaki faaliyetleri ile Anadoluda srdrlen Milli Mcadele Hareketinin temsilcileri303 tarafndan endieyle karlanan Abdullah Cevdetin bu dnemdeki Krt milliyetileri arasnda yer alarak Bat ile ilikilerin gelitirilmesi ve Wilson lkelerinin uygulanmas ile Bat desteinde kurulacak bir Krdistan dncesinin nemli savunucularndan biri olduu grlmektedir: Wilson prensipleri his ve maksada uygun geldii vakit ve ancak uygun geldii vakit temsik olunan bir prensip deildir. Her millet kendi mukadderatn tayin, kendi hkmetini intihab, kendi tarz- idaresini tayin etmekde hrdr ve bir millet dier bir millete hakim olamaz diyen prensip mesel yalnz zmirin Yunan idaresine gemesini protesto ederken temsik ve istimal olunamaz. Ekseriyetini Krdler tekil eden vilyetlerin Krdistanl mevzu bahs olunca da bu prensip tannmak ve muta ve meri bulunmak icab eder. Binaenaleyh Trkler iin Arab, erkezi, Krd, Laz, Ermeniyi, Rumu taht- tabiyetinde tutmak iin masruf-u kuvveti tasarruf etmekden kilne ve bunun aksini takib etmekten gafilne bir siyaset olamaz304 Abdullah Cevdet bu dnemdeki siyasal faaliyetleri erevesinde ngiliz Muhipleri Cemiyetinin kuruluunda da rol oynamt. ttihat ve Terakki aleyhtarlnn yan sra ar ngiliz yanls olan ve ngiliz Mandasnn da savunuculuunu yapan Abdullah Cevdetin bu durumu Yazar M.kr Hanioluna gre kendisinin Anglo Sakson kltrnn stnlne duyduu inancn ayn dnemde pek ok Osmanl aydnnda olduu gibi lkenin yeniden bamszln imknsz olarak kabul edildii bir devrede dier lkelerinkine tercih edilmesi eklinde izah edilmelidir.305

Milli Mcadele Dneminde Hetyet-i Temsiliye Abdullah Cevdeti ayrlk biri olarak nitelendiriyordu:16.11.335,Hyanet-i vataniyesi sbt bulan dahiliye mstear( ile?) fazla mfrit Krtlere mezuniyet veren Dr.Abdullah Cevdet Beyin tebdilleri lzmu Harbiye Nzr Cemal Paaya yazld.Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989, s.58. 304 Haniolu, a.g.e, s.320321. 305 a.g.e, s.296.

303

89

Abdullah Cevdet 1911 ylnda stanbulda kurduu ctihad Evinde Mtareke Dneminde kurulan ve kendisinin de yesi olduu Krdistan Teli Cemiyetinin faliyetlerini de srdrmesini salamt. Yine bu dnemde stanbulda kurulmu bulunan dier Krt Cemiyetlerinin de scak ilgi ve desteine sahip olan Abdullah Cevdet bu rgtlere maddi ve manevi desteini de srdrmtr.306 Abdullah Cevdetin yakn ilikilerde bulunduu ve ngiliz temsilcilerinden de yardm gren Krdistan Teli Cemiyetinin etnik ayrlk dncesini yayan yayn organlarndaki bu tr isteklere faal bir biimde katld grlmektedir. rnein Abdullah Cevdet 1918 ylnn kasm aynda kan Jin Dergisinin 1. saysnda unlar sylemektedir : Krdler, byle bir asrn byle bir kyametinde uyumak mmkn mdr? Ey Krd uyan! diye barmaya lzm grmem, zira Krdler uykuda hala, uykuda iseler oktan lmlerdir demektedir. Krd uyanktr ve kendisini asrlardan beri uykuya davet etmi ve uykuya dalm Hdavendleri( Trkleri ) de uyandracaktr. O kendisine su-i kasd etmi olanlara hsn-i kast ile muamele edecektir. Biz bir asrda yayoruz ki bir saat uyumu olmak bir millet iin lm olmak demektir307 Mtareke dnemindeki Krtlk faalyetlerinin ierisinde yeralan

Abddulah Cevdet Milli Mcadelenin baaryla kazanlp cumhuriyet ynetiminin kurulmasyla birlikte kendisinde balayan dnce deiimine ctihadn yeni dnemde kan ilk saysnda yeni ynetimi vmesiyle tank olunur: te ba byk mealemiz olan Halk frkasnn umdeleri, ite tihadn mdir fikirleri! Bunlarn ne kadar karde ve emelda olduklar meydanda Halk Frkas Hkmeti en az otuz seneden beri geceli gndzl grdmz tatl ryalarn ounu aynyla vaki klan tek hkmettir308

306 307

Glda, a.g.e, s.57. Haniolu, a.g.e, s.319. 308 Glda, a.g.e, s.62.

90

II. Merutiyet Dneminden nceki senelerde ve gerekse merutiyet sonrasnda deiik imzalarla Krtler hakknda en ok yaz yazanlardan biri olmakla birlikte Krt kltr ve kimliinin geliimini zendiren Abdullah Cevdet Krtler arasnda gerektii kadar nemsenmedi. rnein II. Abdlhamidin adamlaryla anlaarak iki kez para ve memuriyet kabul eden Abdullah Cevdetin balangta dindarken sonradan din konusunda liberal bir gr kazanmas zerine dinsiz olarak nitelendirilmesi, Osmanl ve Macarlarn evlenmeleriyle yeni ve salkl bir kuan yetitirilmesi fikride kartlar tarafndan kullanld. Abdullah Cevdet arkadalar arasnda cimrilii ile tannmakla birlikte Krtlere tledii davranlar kendisinin de uygulamamas da bu konuda nemliydi.309 M.kr Haniolunun da esas olarak Krt ulusalc akmlarndan yana tutum taknm bir Krt aydn olarak deerlendirdii Abdullah Cevdet genelde Krt bamszlk dncesinin savunucusudur. Abdullah Cevdetin dncelerinin gelime izgisi incelendiinde baz istisnalar olmakla birlikte dier etnik unsur yesi Osmanl aydnlarnn genel izgisiyle uyum gstermektedir. Mtareke Dneminin ortalarnda en st noktaya varan ayrlk etnik milliyetilik dnceleri, Anadolu Hareketinin geliimiyle birlikte bu evrelerde grlen duraklama ve yeniden Osmanl birliini savunma eklini almas zerine bu geliime ayak uyduran Abdullah Cevdet bir sre sonra Anadolu Hareketinin baarya ulamas sonucunda bu tr dnceleri terk etti.310

309 310

Kutlay, a.g.e, s.72. Haniolu, a.g.e, s.321.

91

) Mehmet kr Sekban Mehmet kr Sekban 1881 de Erganide domutur. Mlazimievvel (stemen) Mehmet Aann oludur. lk tahsilini; Ergani Madeninde ve Hozat ( Kzl Kilise) da, orta tahsilini; Diyarbakrda ve lise tahsilini de, stanbul engelky Askeri Tbbiyede tamamalad. Bu okulu bitirdikten sonra, 1903 ylnda yzba rtbesi ile Askeri Tbbyeden mezun olmutur.311 Bir sene Glhane Hastahanesinde staj grdkten sonra, Edirne Asker Hastahanesi Cildiye Mtehasszlna tayin edilen Sekban, 2 sene kadar burada alm ve stanbul Tbbiye Okulundaki grevine dnmtr.312 1908 ylnda II. Merutiyetin ilanndan sonra oluturulan Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin kurucular313 arasnda yer alan Dr. Sekban ayn zamanda o dnemdeki Krtlk hareketinin de bir numaral savunucularndan olmutur.314 Mehmet kr Sekban Bey 1912 ylnda resmi olarak kuruluunu duyuran ve ierisinde daha ok niversite rencilerini barndran Krt Hevi Talebe Cemiyetinin de en etkin destekleyicileri arasnda bulunmakla birlikte ayn zamanda cemiyetin stanbul Sirkecideki binasnn kirasn da karlamaktadr.315 Daha sonraki dnemlerde 1918 ylnda Seyyid Abdlkadirin bakanlnda kurulan Krdistan Teli Cemiyetinde de ynetim kurulu yesi olan Dr. Sekban o dnemde Seyyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan ve dier cemiyet yeleri ile birlikte yabanc eliliklere giderek Krtlerin yaad blgelerin zerklii konusunda muhtralar vermitir.316

311 312

Glda, a.g.e, s.22. Sekban, a.g.e, s.13. 313 Mehmet kr Sekban Bey o dnemde Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin ilk toplantsnda en ok oyu Naim Babann ardndan kendisinin aldn sylemektedir.Kutlay, a.g.e, s.136. 314 Glda, a.g.e, s.13. 315 a.g.e, 23. 316 Sekban, a.g.e, s.1314.

92

O dnemki Krt mili hareketinin en nemli ve nde gelen Krt ahsiyetlerinden biri olan Mehmet kr Sekban Bey 1919 ylnda Askeri Tbbiye Okulundaki grevinden istifa ederek, Badata gitti. Sonradan Trkiyeye dnerek serbest doktorlua balad sralarda Lozan Antlamasnn imzalanmas zerine tekrar Badata giderek almalarn orada srdrd.317 Mehmet kr Sekban 18 Aralk 1923 tarihinde Beyrutda ve yine bu sralarda Kahirede neredilen iki mektubu ile de Krtlere muhtariyet verilmesini ve Krtenin resmi dil olmasn savunmutur. Hoybun Komitesinin Badat ubesi bakanln da yapan Sekban, Krtler Hakknda Cemiyet-i Akvama gnderdii mektubunda Krtlerin haklarndan srarla sz etmesi neticesinde Krt meselesi uluslar aras alanda tartlmaya balanmtr.318 Dr. Mehmet kr Sekbann hayat boyunca en ok tartlan eylemi 1933 ylnda Pariste Franszca olarak yazd La Question Kurdi ( Krt Meselesi) isimli kitabdr. Yazd eser nedeniyle savunduu Krtlk davasyla ters den Sekban319 bu kitabnda Krt meselesinin Ortadouda yeni bir koz olarak kullanld kansndadr. Bu dnceleri nedeniyle ou Krt milliyetiliini savunan kiilere gre kitabn yaynlanmasndan sonraki tarihlerde artk bir Kemalist Trk olarak320 resmi gre hizmet etmeye balayacaktr.321

Glda, a.g.e, s.2223. a.g.e, s.23. 319 Bu iki halkn, ktisadi tesand, rk ve din birlii, mterek kltr gibi eitli siyasi ve milli birlik faktrleri dnda, ok kuvvetli, kudretli bir faktrleri daha vardr: Bu, Gazinin yksek ahsiyetidir, Gerekten devlet idaresinin en yksek kademesinde Gazi Mustafa Kemal gibi bir lidere sahip olmak, bir millet iin bir saadet, bir hazinedir. Onun Trkiyede gereletirdii reformun nimetlerinin vsatini hi kimse inkr edemez. Bu Onun iin asla solmayacak ve zamanla da muhteem vsatinden hi kaybetmeyecek byk bir ereftir.a.g.e, s.24. 320 Naci Kutlay, cumhuriyet dneminde eski grlerine kart fikiler ne srerek yazd bu kitap sayesinde Trkiyeye dnebilme imknna kavuanDr. Sekbanla lmeden nce 1960 ylnda bir grme gerekletirmitir. Yazar bu grme esnasnda Dr.Sekbann bu konu hakknda sorduu bir soruyu zntl bir ekilde yantlayarak inanmad eyleri yazmak zorunda kaldn sylediini iddia etmekdedir. Kutlay, a.g.e, s.136. 321 Glda a.g.e, s.23.
318

317

93

1939 ylnda Badattan Trkiyeye dnen Mehmet kr Sekban Bey 1960 ylnda hayata gzlerini yumacaktr.322

322

Kutlay, a.g.e, s.136.

94

d) Halil Hayali Krdistan Teli Cemiyetinin ilk kurucularndan olan Halil Hayali Bitlisin Mutki Kazasnn Maden airetindendi. ocukluunda iyi bir eitim grdkten bir sre sonra stanbula giderek burada da belirli bir sre eitim alp sonradan memuriyet hayatna atlan Halil Hayalinin son memuriyeti Halkal Yksek Ziraat Mektebi muhasebecilii idi323.Fransz ve Arap dillerini olduka iyi bilen Halil Hayali Krt dili ile ilgili olarak hazrlad bir gramerin yannda bir de Krte szlk yazmt.1900 yln takip eden dnemlerde stanbulda tahsil grmekte olan Krt ailelerin ocuklaryla ilgilenerek onlara Krt milli meselesiyle birlikte Krt dili ve edebiyat hakknda da bilgiler aktaran Halil Hayali bu sralarda tp okulunda okumakta olan ermik Kazas Zazalarndan Diyarbekirli Ziya Bey ( Gkalp ) ile tanmtr.324 Halil Hayali Ziya Bey ile birlikte Krtenin grameri zerinde alarak ayrca bir de szlk yazmna girimidir. Okuduu okuldan Diyarbekire dnmeye mecbur kalan Ziya Bey yaplan bu alma metinlerini de yannda gtrmt. O tarihten sonra bu ikilinin ilikileri kesilerek bir daha grmemilerdi. II. Merutiyetin ilanndan sonra Selanikte toplanacak olan ttihat ve Terakki Kongresine Diyarbakr delegesi olarak katlan Ziya Beyle stanbulda bulunduu sralarda gren Halil Hayali ksmen beraber hazrlam olduklar szlk ve gramer almalarn istediyse de Ziya Bey bunlar kaybetmi olduunu syledi.325 Dnemin nde gelen Krt milliyetilerinden olan Halil Hayali iin Bedizzaman Molla Said-i Nurs Krtlere bir takm tler verdii iki Mektebi Musibetin ahadetnamesi adl kitabnda : te hamiyeti milletin bir misalini size takdim ediyorum ki, o da Motkili Hali Hayali Efendidir Hakikat, Krdistan madeninden byle bir cevher-i hamiyete rastgeldiinden bizim istikbalimizi onun

Krt Teavvn ve Terakki Cemiyetinin kurulu almalarnda yer alan ve cemiyetin eitim yaynlar ile ilgili blmn yneten Halil Hayali Modan(Mutki) iin Musa Anter anlarnda Orman Fakltesi Bamuhasipliinden emekli olduunu sylyor. Glda, a.g.e, s.28. 324 Ayn yer. 325 Ayn yer.

323

95

gibi midinden bir ok cevahir klandrmaktadr. Kendisinden byk bir yetenek olarak sz eden Znar Silopi ise: Bundan 283 sene evvel Mem Zn Divannnda Krtler ve Krt vatan hakknda yazd kymetli beyitlerle byk bir Krt vatanseveri olduunu herkesin kabul ettii ve dnyada eine az rastlanr, byk air Ahmet Haniden sonra Kurmanci lehesiyle yazan Krt yazarlarnn hepsinden fazla Halil Hayali Krtlk his ve fikrinin yaynlanmasna alan kymetli bir zattr. Demektedir. Halil Hayalinin mezar stanbulda bulunmaktadr.326

326

Ayn yer.

96

e) kr Baban 1893 ylnda stanbulda doan kr Baban ilk tahsilini evinde ve Sleymaniye'deki Mektepte yapt. Orta tahsilini babas Zihni Paann mutasarrfl zamannda Bolu'da tamamlad, idadiyi bitirdi. Galatasaray lisesine girdi, buray ikincilikle bitirdi. 1908de ilan edilen kinci Merutiyetle birlikte kdam ve Tanin gazetelerinde muhabirlie balad. O sralarda Paris'e gitti, hem hukuk fakltesini, hem de siyasi ilimler mektebinin mali ksmn ylda tamamlad. Dnnde Hariciye Nezareti Matbuat Umum Mdrlnde, Msr fevkalade Komiserlii ktipliinde bulundu. Msrdan dnte Tanin, Franszca Hilal, Tercman- Halikat gazetelerinde alt. Bir ara Moskovaya giden iktisat heyetine aza olarak katld. Mustafa Arif Beyin Dahiliye Nazrlnda Kalem-i Mahsus Mdrlne atand. Daha sonra Tercman- Halikat gazetesi sahip ve bamuharriri olarak be alt yl yalnzca gazetecilik yapt. Bir ara eker ve Petrol nhisar Hukuk Maviri olarak grev yapt; bu sralarda Mlkiye Mektebine profesr olarak atand. Maarif Vekillii Yksek Tedrisat Umum Mdrlnde de bir ara grevlendirildi. Sonradan Mlkiyedeki profesrlk grevine dnd. niversitenin yeni kurulu yllarnda umumi iktisat ve doktrin dersleri verirken, oradan profesrle ykseldi. Yksek Ticaret Mektebinde de Profesrlk yapt. Umumi ktisat ve Doktrin adl kitaplar baslmtr. Sosyal Ekonomi Politikas adl eseri de tabasks olarak kmtr. 327 Cemiyetin kurulu almalarndan bir mddet sonra rgtten ayrlan Prof. Dr. kr Baban Bey328 1979 ylnda hayata gzlerini yummutur. 329

a.g.e, s.2122. 1979 ylndaki lmne kadar, ben onun mali vekiliydim. nk kendisi fel olmutudiyen Musa Anter, kr Baban Beyin Krt meselesinde ok ekingen olduunu anlarnda belirtmektedir.a.g.e, s.22. 329 Ayn yer.
328

327

97

f) Kamuran Ali Bedirhan Krtlk hareketinin nde gelen ahsiyetlerinden biri olan Kamuran Ali Bedirhan Krdistan Teli Cemiyeti yesiydi. 1927 ylnda kurularak ilk kongresini Irakta toplam olan Hoybun Cemiyetinin de kurucusu ve yesi olan Kamuran Ali Bedirhan Beyrut Kongresine kardei Celadet Ali Bedirhan ile birlikte katlmtr330 Suriyede Krt Hoybun Cemiyetini kurmasnn yan sra 1940 ylndan sonra Parise yerleerek Polonyal bir kadn ile evlenen Kamuran Ali Bedirhan lmne kadar da Pariste yaad.331 Irak Krtlerinin ayaklanmalarndan sonra 1961 ylnda bu ayaklanmalarn Avrupadaki szcln stelenen Bedirhanolu 1968 ylnda ise Krt ihtilal Konseyi temsilcisi Emir Kamuran Ali Bedirhan mzas ile Birlemi Milletler Genel Sekreteri UThanta bir muhtra verdi.332 Pariste nelco ksa adyla bilinen Dou Dilleri aratrma ve renim enstitsnde uzun sre retmenlik yapan Kamuran Ali Bedirhan333 Pariste 1983 ylnda kurulan Krt Enstitsnn manevi kurucularndan saylyordu.Kamuran Ali Bedirhan 6 Aralk 1978 ylnda lmtr. 334

a.g.e, s.46. Mumcu, a.g.e, s.190. 332 Ayn yer. 333 1978 ylnda len Kamuran Bedirhan, lmnden nce Fransz yazar ve Krdolu Chirs Kutschera ile yapt syleide; Krdistan Teli Cemiyeti nde gelenlerinin bir ayaklar Krdistan ulusal mcadelesinde ve bir ayaklar da slamc Osmanl ynetimindeydi, bakan olmak istiyorlard diyordu.Kutlay, a.g.e, s.313. 334 Mumcu, a.g.e, s.190.
331

330

98

g) Babanzade smail Hakk Babanzade smail Hakk 1876 ylnda dnyaya gelmitir. Krdistan Teli Cemiyetinin nemli bir yesi, Krte eitim-retimi335savunan ve Zihni Paann olu olan smail Hakk, daha mlkiyede okurken Sultan II. Abdlhamid rejiminin basklarna kar mcadeleye balam olmakla birlikte Garo Sasuni onun iin tannm bir Krt aydn olup, Hseyin Cahitle birlikte Tanin gazetesini karyordu demektedir.336 Mlkiyede iken Sultan II. Abdlhamidin okuttuu mevlit ekerini yemedii iin okuldan atlan smail Hakk bey kdam Gazetesinde gazetecilie baladktan sonra Tanin Gazetesine geerek bu gazeteyi ynetmitir. niversitede hukuk dersi okutmu, 1908 ve 1912 yllarnda Badat Milletvekilliinde bulunmu bir ara Hakk Paa Kabinesinde maarif nazrl yapan smail Hakk Bey Hukuk-i idare (1930), Hukuk-i Esasiye gibi hukuk alanndaki kitaplarnn yan sra Ayrca Irak mektuplar (1329) ve Dreyfs Meselesi adl kitaplar da yaynlanmtr. 337

Eer bir Krt eitli bilgiler ve incelemeler zerinde kendi diliyle yazlm kitaplar bulursa, eitim Krt lisanyla olur ve ocuklar okulu daha kolayca bitererek, eitimlerini mkemmel yaparlar ve bylece bu ocuk Osmanl alesi iin de kymetli br ye haline gelmi olur. Bunun iin Krt vatandalarma tavsiye ederim ki, hereyden nce mkemmelletirilmi iyi bir lisan elde etmeliler ve ona sahip olmaya ncelik tanmaldrlar. Ondan sonra Krt kavminin tarihini yazmaya el atarak, kaleme alnmam btn bilgileri ve ananeleri toplayp yaymaldrlar Lisann bu mkemmelletirilmesi sayesinde ileriye gitme yolumuz alm olur. Nihayet br ulusun kurtuluunun temeli renmedir ve renmenin anahtar ise lisandr. Uygarln kaps bu anahtarla alacaktr.Sasuni, a.g.e, s.152. 336 Glda, a.g.e, s.53. 337 a.g.e, s.54.

335

99

h) Muhammed Mihri Krdistan Teli Cemiyeti yesi, aslen ranl bir kimlie sahip olan Muhammed Mihri Sine Yresinden De Kyndeki bir aileye mensuptur. 1912 ylnda kurulan Hevinin en faal yesi olan Muhammed Mihri o dnemde ders verdii stanbul Erkek Lisesinde Arapa okutmaktadr. Tanzimat edebiyatn beenmeyen Muhammed Mihri air olarak Fuzuli ve Nazm Hikmeti seviyordu.338 Bir Krt lehesi olan Kurmaninin yannda Arapa, Farsa, Trke ve Franszcay da bilen Muhammed Mihri Hilav iktisat fakltesinde profesrlk ve bir ara da avukatlk da yapmtr. Sonradan Hilaf soyadn alacak olan Muhammed Mihri,1957 ylnda stanbulda hayata gzlerini yummutur.339

338 339

a.g.e, s.53. Ayn yer.

100

) Memduh Selim Begi Krdistan Teli Cemiyetinin nde gelen yelerinden, Memduh Selim Begi Vanda 1880lerin sonunda dodu. stanbulda siyaset ve felsefe okudu. 1912de Hevinin yneticiliine seildi. 1913de Roji Kurdu karacak olan kadroda yer ald 340 Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla yurt dna karak Suriye/ Antakyaya yerleen ve 1927 ylnda Hoybunun yneticilerinden olan Memduh Selim (Begi) 1930 daki Ar Krt Ayaklanmasnn yneticilerindendir.341

340 341

a.g.e, s.54. Ayn yer.

101

3. Krdistan Teli Cemiyetinin Nitelii Osmanl imparatorluunun kmekte olduunu gren Krt aydn ve ileri gelenleri Krdistann kurulmas yolundaki abalara scak bakmaktaydlar. Kendi varlk ve geleceklerini yaad blgelerde gren Krtler tarafndan epeyce destek alan Krdistan Teli Cemiyetinin ye says ok ksa srede epeyce art gstermiti.342 stanbulda eitli okullarda renim grmekte olan ve Krtlerin yaad blgelerin etkin mlk sahibi aileleri ile airet ocuklar Krdistan Teli Cemiyetinin etkin kadrolarn oluturmaktadr.343 Cemiyetin ynetim kurulunun byk bir blm tannm kkl aile mensuplar ve nfuzlu kimseler oluurken dier ksm ise Osmanl ynetiminin st kademelerinde yeralan brokrat ve askerlerden meydana gelmekteydi. rneinSeyyid Abdlkadir Ayan yesiydi. Birinci Reis Vekili Emin Ali Bey, Edirne Adliye mfettilii grevinde bulunmutu. kinci Reis vekili, Ferik Fuat Paa, Osmanl ordusunda grev yapmt. Genel Sekreter Hamdi Paa, Erkan- Harbiye paalarndan olup, ordudan emekli olmutu.344 stanbulda 17 Aralk 1918 tarihinde kurulun Krdistan Teli Cemiyeti dier oluturulan Krt rgtlerinden farkl olarak yalnzca nceki kuaklarn milliyetilerini ve ehir orta snflarn deil, airet mensubu Krtleri de kapsyordu. Dahas rgt, 10.000, sonra da 15.000 Krd (stanbuldaki toplam Krt nfusun yaklak % 50si) kucakladn iddia ediyordu.345 Osmanl mparatorluunun youn bir siyasal ve sosyal alkant iinde olduu, byk devletlerin bu yre ve halklar zerinde olduka fazla hesap yapt bir dnemde dne oranla daha umutlu bir sre yaayan Krtlerin milliyeti

342 343

Gkta, a.g.e, s. 31. Glda, a.g.e, s. 39. 344 Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 330331. 345 Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 346.

102

istemlerini dile getiren aristokrat ve derebeylerin346 birer emirlik veya bakanlk elde etme arzular cemiyet ierisinde olduka n plana kyordu.347 Gerekten yeeni Seyit Taha ile geinemeyen Seyyid Abdlkadirin bal bulunduu airet ile Bedirhanilerin banda bulunduu Botan Birlii arasnda yaanan itibar ekimesi cemiyet ierisinde olduka hissedilir derecedeydi. Bedirhaniler Cemil Paazadeleri istemezken Babanlar ayr bir havada olup erif Paa ise tutarszd.Bu gruplarn ortak zellii ise hepsinin umutlarn tpk Saray ve Bab- li gibi ngilizlere balamasyd.348 Faaliyetde bulunduu srece dikkatleri zerine ekecek olan Krdistan Teli Cemiyetinin hedefi ise Krtlerin genel karlarnn gzetilmesi ve ulusal davann desteklenmesiydi. Cemiyet bu amaca ulamak iin dergi ve kitaplarn yaynlanmas, okullarn alarak yetikinlere ynelik eitimlerin verilmesi gibi eitli yntemleri ara olarak kullanmt. Bamszlk ve zerklik gibi sylemlerden zenle saknarak grnte sadece toplumsal ve kltrel hedeflerin peinde olan cemiyetin hibir zaman alenen bamsz bir Krt devletine ynelik aklamalar yapmamasna ramen phesiz ki yelerinin pek ounun kafasnda bu hedef vard.349 Bu noktada ortaya kan nemli sorun udur: stanbul Hkmeti byle bir dernein kurulmasna nasl izin vermitir? Bu takdirde Dou ve Gneydou Anadoluyu gzden karm saylmayacak mdr ?350

Bu ehirli aristokratik milliyetiler, Krdistann gelecei zerine tartmalarna,Krt halkn tartmaya katmadan devam ettiler.Dier yandan,pekok geleneksel lider,deien dnyada geleneksel g oyunlarn oynamaya devam ettiler.Onlarn milliyetiliklerinin anlam,kendi ekonomik ve politik glerini arttrmaktan daha fazla bir ey deildi.Birleik Krdistan dncesinin,onlar iin bir nemi ve anlam yoktu.Geleneksel dmanlk ve rekabetler,eflerin davranlarn nceden belirliyordu.Kendilerine Krt milliyetisi diyen efler,birka Krt isyannda kar tatarfta yer almlard.a.g.e, s.345. 347 Kutlay, a.g.e, s. 322. 348 Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s, 330331. 349 Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 143. 350 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 189.

346

103

Balangta cemiyetin kurulmas hkmete benimsenmiti. Blgenin tilaf Devletleri tarafndan Ermeni ve Araplar arasnda paylatrma hazrlklarnn younlamas zerine bu durumdan kukulanarak Krtlerin de bu ynde almalarn isteyen Tevfik Paa Hkmeti ilerde Krtlerle anlalacan dnerek Ermeni ve Arap programlarnn arasna girmitir. e bir siyasal parti cemiyetin eylemleri stanbul Hkmetlerinin istekleriyle uyum gstermiyordu.352 Cemiyetin kurulu amac ise hkmete sunulan tznde belirtildiine gre Krtlerin genel karlarnn salanmas ve kolaylatrlmas, geliimlerinin salanmas idi. Ayrca Krdistanda ve dier yerlerde ubeler kurulacak, cemiyet, benzeri amalara sahip dier cemiyet ve rgtlerle ortak alacaktr. Ancak kurucular siyasi bir ama takip etmeyeceklerine dair hkmete verdikleri teminata ramen Krt bamszl iin faaliyete gemilerdir353 Cemiyetin reisi olan Seyyid Abdlkadirin rgtn daha kurulu tarihlerinde Krtler iin otonomi istedii anlalmaktadr. nk cemiyetin mhrnde Trke olarak Krt Teali Cemiyeti, Franszca olarak da Autonomie du Kurdistan yazl idi. Bir baka mhrde ise; yine Franszca ve Trke olarak, Comite General de la Ligue, Ders Kurdes de Kurdistan ve Kurdistan Teli Cemiyeti Merkezi Umumisi, 13351337 yazl idi354 Mtarekeden sonra Osmanl mparatorluunun paraland sre ierisinde Wilson Prensiplerinden faydalanarak kurulmasnn yan sra ayrmc ve bu siyasi gayeyi ama haline getirmi bir rgt olan Krdistan Teli Cemiyeti Krdistan muhtariyeti konusunda Amerikallarla temas kurarken ngilizlere de derin
351

olmadn aklayarak balamasna ramen tamamen siyasi nitelik tayan bu

Odr. Prof. kr Babanla yaptimz konuma notlarna gre. Rahmetli hocamza gre Seyyit Abdlkadir Efendi stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii memurlarndan Mr. Hohlerle yapt bir konumada hem Damat Ferit, hem de Ali Rza Paalarn Trk(Osmanl)koruyuculuu altnda, Krtlere tam bir muhtariyet(zerklik)vaadinde bulunduklarn renmitirAyn yer. 352 Ayn yer. 353 Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 331. 354 a.g.m, s. 330.

351

104

ve samimi bir itimatla

355

balanmt. Hrriyet ve tilaf Frkas ile de zel ilikileri

olan cemiyet ayn zamanda Milli Mcadelenin de karsndayd.356 Bu nitelikleri tayan Krdistan Teli Cemiyetinin stanbulda kurulmu olan ve Anadolu Hareketine yardmc olan Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti ile birlemeyi reddetmesi de aknlk yaratacak bir duruma neden olmayacaktr.357 Krdistan Teli Cemiyeti biraz nce deindiimiz gibi bata Hrriyet ve tilaf Frkas olmak zere ngiliz Muhipler Cemiyeti gibi siyasal derneklerle de kendi ideolojik tutumu bakmndan yaknlk kurmutur.358 Damat Ferit Kabinesinin Byk Ermenistan projesine iddetle muhalefet eden Krdistan Teli Cemiyeti Hrriyet ve tilaf Frkas ile muhtar bir Krdistan tekili hususunda bir antlama da imzalamt.359 Krdistan Teli Cemiyeti bir siyasal parti olmad halde Hrriyet ve tilaf Frkasnn tm uydular gibi 1919 genel seimini veto etmiti.360

355

FO 371/4191

Belge No: 91082 17 Haziran 1919

Askeri stihbarat efi, Dileri Bakanl Mstear'na selamlarn sunmakta ve stanbul'daki Genel Karargah'tan alnan Krdistan Terakki Cemiyeti'nin ynetmeliinin bir kopyasn kendilerinin bilgisine sunmay istemektedir. Askeri stihbarat efi Sava Brosu, Londra. Askeri gemi telgrafndan 2 Mart tarihinde alnan Krdistan Terakki Cemiyeti Ynetmelii, ek bilgi olarak iliikte sunulur. Krt partisinin (cemiyet-n.), u an iin Britanya mandasnda bamsz bir Krdistan iin alt rapor edilmektedir. Partinin propagandas 'Serbesti' gazetesi tarafndan yrtlmekte ve partinin stanbul'daki ye says, bu ehirdeki Krt nfusun yars olan onbin civarnda tahmin edilmektedir. Partinin genel merkezi stanbul'dadr ve Diyarbekir, Dersim, Siirt, Harput ve Malatya'da yerel brolar am bulunmaktadr Ahmet Mesut, ngiliz Belgelerinde Krdistan, Doz Yaynlar, stanbul,1992, s.4142. 356 Erolu, a.g.e, s. 61. 357 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 190. 358 Ayn yer. 359 Cemal, a.g.e, s. 14. 360 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 191.

105

Krdistan Teli Cemiyeti ayrlk ideolojisine bal olarak Ermeniler tarafndan tehcire uram olan Krtlerin yerlerine dndrlmesini361, Krtlerin yaad blgelere Krt sivil memurlarn atanmasn salamay amalyordu.362 Btn bunlarn yan sra cemiyet Sleymaniyede eyh Mahmut Benzerci ynetiminde kurulan hkmet ile temas kurmaya alrken Paris Konferansnda Krtlerin hukukunu savunan erif Paa ile de iliki kurmutur.363

361 362 363

Ayn yer. Nurer Uurlu, Krt Milliyetilii Krtler ve eyh Sait syan, rgn Yaynevi, stanbul, 2006, s. Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 331.

51.

106

4. Krdistan Teli Cemiyetinin ubeleri Krdistan Teli Cemiyeti stanbulda yaplan bir toplant sonucunda Anadoluda rgtlenmeye gitme karar almtr. Cemiyetin alacak olan ubelerine zellikle Krt aydn ve genlerinin gnderilmesi uygun grlmtr.364 Kurulduktan ksa bir sre sonra cemiyet365 Dou ve Gneydou Anadoluda ubeler amtr. Diyar-bekir (Diyarbakr), Mamuretlaziz (Elaz ve yresi)366, Arapkir (Atma), Garzan, Hozat (Dersim) ubeleri bunlar arasndadr.367 Adanada bir Teli Cemiyeti368 kurulmutur. stanbuldaki merkez, Merutiyetin siyasal szlne uygun olarak, Krt Kulb olarak da adlandrlmtr.369 Krdistan Teli Cemiyeti faaliyetde bulunduu sralarda bizzat rgt tarafndan grevlendirilen Dr. Nuri Dersimi ve Alierin abalaryla Sivas-Kogiri blgelerinde mraniye, Beypnar, Celalli, Sincan, Hamazmara, ve Domurca ile 8 Mays 1919da da Siirtte birer ube almtr.370
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 190. Cemiyetin kendisine ve am olduu ubelerine dair Mazhar Mfit Kansu ise u bilgileri veriyordu: Trk Milleti Milli insiyaki bir uurla kendini ve vatanna mdafaaya hazrlanyordu. Bunun iin de hemen bir ok blgelerde mdafaa cemiyetleri kuruluyorduYine merkezi stanbulda olmak zere Krt Teali Cemiyeti ad altnda bir cemiyet teess etmi, Bayezd, Mu, Van havalisinde ubeler amaya balamtay,a.g.e,s.38. 366 Cemiyetin rnein Elazda bir ubesinin alr durumda olduunu Elaz Vali Vekili Hulusi Beyin 18 Haziran 1919 tarihinde Mustafa Kemale yazd bir yazdan anlyoruz.Yine ayn ierikteki bir yazy Diyarbakr Vali Vekili Mustafa Bey,8 Haziran 1919da Mustafa Kemale yazmt. Kutlay, a.g.e, s.293. 367 Bunlara Erzurum ve Van ubeleri de eklenebilir. Arapkir ubesi reisi Battalzade Hulsi Efendidir ve airet reisidir. Mamuretlaziz ubesi reisi Mehmet Cevdet Beydir. Bu ube 22 ubat 1922de kurulmutur(Krdistan, 21 Mays 1335). Diyar-bekir Krt Kulb reisi, Cemil Paazade Kasm Beydir ve binba Novil ile iliki kurmutur (Diyar-bekirden Harbiye Nezaretine gnderilen 12 Terin-i Evvel 1335 (1919) tarihli ifreye gre) (BBA-BEO/Siyasi Ksm). Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s.189. 368 Adanada kan Ferda gazetesine gre, Adana Teli Cemiyeti bakanlna ran Krperdarzi smail Asaf Han getirilmitir (14 Haziran 1920, Say 140, s.2). Cemiyetin Krt Teli Cemiyeti ile ilikili olup olmad belli deildir. Ayn yer. 369 Ayn yer. 370 Krdistan Teli Cemiyeti'nin bu blgede gerekletirdii ube ama giriimi ilerde patlak verecek olan Kogiri Ayaklanmasna ynelik olarak yaplyordu. Cemiyetin ad verilmeyen bir binbay Dersim (Hozat), Sivas, Kogiri arasnda balant kurmak zere Ein kaymakamlna atanmasna ynelik giriimi Harbiye Nezaretince nlenmitir. Dersim ve Sivas airetleri arasnda alma grevi Divrii, Kangal Veterinerliine atanan Baytar Nuri Beye verilmiti. zellikle Sivas blgelerindeki rgtlenme ve eylemler Kokirili Mustafa Paann oullar Haydar ve Alian Beyler tarafndan ynetilmitir. Fakat 1920 ylnn sonuna doru stanbuldaki merkezle kurulabilen balant daha sonra kesilecektir. a.g.e, s. 190.
365 364

107

Krdistan Teli Cemiyetinin en etkin ubesi ise Diyarbakrda Ekrem Cemil Paann bakanlnda, Cerciszade Kerim, Cerhizade Fikri, Ganizade Reat ve mer Beyin yeliklerinde kurulmutu.371Cemiyetin, stanbuldaki evreye gre ok daha ak milliyeti ifadeler kullanan Diyarbakrdaki ubesi ehrin etrafndaki airetler zerinde o kadar etkili deildi.372Halktan ok fazla rabet grmeyen bu rgt Krt Kulb olarak nitelendirilmiti.373 Daha ok topraklar zerinde bir Ermeni Devleti kurulacana dair tehditlerle uraan Doudaki Krtler zerinde Milli Mcadeleci evrelerin Halifenin sanca altnda Trk-Krt kardeliine ynelik olarak yapt arlar, Krtlerin milliyeti arlarndan daha fazla yank buluyordu.374 Krdistan Teli Cemiyetinin Dou ve Gneydou Anadoluda kurulan ubelerle ilikileri ve onlar zerindeki balayc etkisinin yan sra yeni ubelerin alma ilevi 1920nin son aylarna kadar srmtr. Bu tarihten itibaren kendi yneticileri ve etkin Krt nderleri arasnda ba gsteren dnce ayrl ve Krt siyaset tartmalar sonucunda bu ubeler zerinde etkisi giderek azalan cemiyet merkezinin 1922 ylnn sonlarnda Krtlerin yaad blgelerde pek etkisi grlmez.375

371 372

Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 331. Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 144. 373 Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 331 374 Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 144. 375 Glda, a.g.e, s. 55.

108

5. Jin Dergisi 1918 ylnn Kasm aynda stanbulda yaynlanmaya balayan ve Krdistan Teli Cemiyetinin yayn organ haline gelen Jin Dergisi376 2 Ekim 1919 ylna kadar 25 say kt. Krtenin Kurmanci ve Soran leheleriyle yaynlanmasnn yan sra Trke yazlara da yer veren dergi Mksl Hamza Beyin sorumluluunda yaynlanmt. Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinin tzn de yaynlayan Jin Dergisinin 20 ile 25. saylarnn sorumluluunu Van yresinden olan ve sonra Suriyede yaamn srdrerek orada Hoybun Cemiyetinin yneticiliini de yapacak olan Memduh Selim Bey stlenecekti. Jin Dergisi yeniden ve aklamal olarak M. Emin Bozarslan tarafndan 1985 ylnda Stockholmde yaynland.377 Krdistan Teli Cemiyeti iinde yaanan eliki, ekime ve ayrmalarn muhtemelen 1919un son aylar ve 1920 iinde younlat srete yaynna ara vermesiyle bu kany glendiren Jin Dergisi son saysn 2 Ekim 1919 ylnda kardktan sonra kapanmtr. Jin Dergisinin zellikle son saysndaki aklamalardan karabildiimiz kadaryla, kadrolarn yayn srdrmekten yana olduunu 23. sayda verdikleri bir ilandan anlyoruz. landa, Siyasal bir Dergi ieriiyle srdrlecek olan derginin henz resmi ilemlerinin tamamlanmam olmas nedeniyle gecikerek kan 23. saysnn okuyucular meraklandrmamak iin eski ieriiyle karldndan bahsetmektedir. Jinin 22. says 2 Temmuz1919, 23. says ise 28 Austos 1919 tarihinde karlmtr. Derginin bu gecikmeye ramen ynetmenlerin niyetinin derginin yaynn srdrmek olduunu gsteren bu ilandan sonraki iki saysnn da eski ierikle kmasn M. Emin Bozarslan ilgin bulmaktadr. Derginin bylesine geni bir alma ve kadroyla kacan duyurmasna ramen anszn ve nedensiz olarak sona ermesinden Krdistan Teli Cemiyeti iindeki blnmenin kendisine yansmasndan kaynaklanm olaca gibi,

7 Kasm 1918 ylnda kendi hedeflerini aklayan Jin Dergisi u noktalarn zerinde durmaktadr: Jin, kiisel bir kar salamas iin kmyor. Onun amac, uzun yllardan beri ihmal edilen Krdn tarihsel yaamna, ulusal haklarna, edebiyat ve sosyolojisine ilikin yaynda bulunmaktadr Kutlay, a.g.e, s. 342. 377 a.g.e, s. 290.

376

109

hkmet tarafndan kapatlma ihtimali var olsa da, bu kany dorulayacak belge ve bilgilere sahip deiliz. Jin Dergisinin tpk basmn gerekletirerek, sunu yazsnda bu konuyu olduka etrafl bir biimde ele alan M. Emin Bozarslan derginin Krdistan Teli Cemiyeti iindeki blnmeden dolay kapandn ileri srmektedir.378 Krdistan Teli Cemiyetinin Jin Dergisinin yan sra dier yayn organlarn ise sorumluluunu Mehmet Mihri (Hilav)nin, bayazarln ise Mehmet efikin stlendii Krdistan Dergisi ile stanbulda Mevlanzade Rifatn yaynlad Serbesti Gazetesi ile Badatta yaynlanan Banki Hak Gazetesi oluturmaktadr. 379 Krdistan Teli Cemiyeti Anadolu Hareketine muhalif cephede yer alan gazeteler380 araclyla da sesini duyurmay baarmtr.381

378 379

Glda, a.g.e, s. 192193. Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 331. 380 Mevlanzade Rfatn Sebesti Gazetesi de Krdistan Teli Cemiyetinin grlerini yanstyordu. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s. 190. 381 Ayn yer.

110

BENC BLM MLL MCADELE DNEMNDE KRDSTAN TEL CEMYETNN ve DI FAALYETLER ile YABANCI DEVLETLERLE OLAN LKLER 1. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyeti

Krtleri ve Ermenileri btn halinde Mdafaa-i Hukuk Hareketine kar silahl eylem yapmaya tevik eden ngiliz politikas Ermenileri de bu dorultuda silahlandrma yoluna gitmiti. Ancak birletirme yanls olmad her iki kitleyi Osmanl camias iinde, fakat Avrupallarn kontrol ve vasilii altnda yaatma yabana atlacak bir proje deildi.382

Bu politik ereve iinde ngilizler Krdistan Teli Cemiyetinden bir piyon olarak yararlanmay ihmal etmemilerdir. Foreign Officee ( ngiltere Dileri Bakanl) gnderilen yazlardan bu durumu kolaylkla anlamak olana vardr. ngiliz Yksek Komiserlii cemiyetin gelimeleriyle yakndan ilgilenmitir. Diyarbekir Kulbnn hkmete kapatld, cemiyetin blgeye temsilciler gnderecei, Diyarbekirde baarsz fakat srarl olduu gibi haberler yazmalarda yer almtr.383

Btn bunlara ramen Mdafaa-i Hukukular, Krt sorununu384 Misak- Mill erevesi iinde ele almlardr.Krt halk ya da milleti mill kurtulu hareketinin yapsal bir esi olarak kabul edilmitir. Trklerle Krtlerin ayn

a.g.e, s.198. Ayn yer. 384 Bu durumda ou Krt reisinin Kemale dnmesi artc deildi: O, onlar temsil edecek gce sahipti, oysa ulusalc rgtler bu gce kendi balarna sahip deillerdi. Onlar, Mttefiklerin iyiniyetlerine belbalayabilir ya da Sevrin artlarna gvenebilirlerdi. Fakat reislerin ounun doru olarak algladklar gibi, Mttefikler, ncelikle Ermenilerin dostuydu, Krtlerin deil. Bu durumda M. Kemal, Ermenilere kar Krt topraklarn korumaya en uygun adayd. Hatta 1919daki Paris Bar Konferansnda Krt delegeler, bamszlk taleplerini gndeme getirirlerken, baz Krt beyleri de Konferansa gnderdikleri telgraflarda, Trklerden ayrlmak istemediklerini bildiriyorlard. Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s.348.
383

382

111

(Turan) kkenden geldikleri, birlikte yaama durumunda olduklar, ayrlmann her iki taraf iin kesinlikle tehlikeli olduu belirtilmitir. stikll Sava onlarn da savayd ve bu lm kalm arpmasnda aktif bir rol oynamaktaydlar.385

Bu tez zellikle ngiliz politikasna, stanbul Hkmetine ve yine zellikle Krdistan (ya da Krt ) Teli Cemiyeti ile evresindekilere karyd. Mdafaa-i Hukuka ( Heyet-i Temsiliyeye ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine ) kar tm engellemeler ve saldrlar da bu nedenlere dayandrlmtr.386

Mili Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin faaliyetleri387 de Anadoluda bulunan Heyet-i Temsiliye tarafndan olduka yakndan takip ediliyordu. rnein Heyet-i Temsiliye, tepki gsterdii Krt ahsiyetlerinden biri olan Dr. Abdullah Cevdet Beyin388 stanbulda grevde tutulmamasn istemektedir.

Bu arada Kazm Karabekir Paa, Fevzi Paa ile birlikte Krt meselesini ele aldklar olduka ilgin bir grme yapmt. Bu grme esnasnda Fevzi Paa saygdeer kiiler olan Krdistan Teli Cemiyeti yelerinin Dou Anadolunun Trklerden alnrsa buralarn Ermenilere braklmamas iin almalarnn fena bir i olmadn ileri srmtr. Bu dnceye iddetle kar karak Krtlk grnn smrgeletirmek iin ortaya atld dncesinde ola Kazm Karabekir, ona gre en nemli sorun olan Krtlk akmnn sndrlerek Krdistan Teli Cemiyetinin gcnn Krdistanda krlmas konusunda alnmas gereken tedbirler iin kendi deneyimlerini de aktararak bunlar rnek gstermitir. Bu konuda Kazm Karabekir yalnzca bulunduu blgedeki Krtlk faaliyetleri zerinde durmam, stanbula

385 386

Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s.199. Ayn yer. 387 ngilizlerin teviki ve Krt Tevn Cemiyetinin iftiracyne faaliyetiyle Krtlerin harekt- milliye aleyhinde olduklarna dair Dersaadette pek muzr propaganda yaplmakta olduu haber alnmakla bu hareketi teln ettiklerine dair Krt aavt- erfnn hkmete ve Mmessillere telgrafnameler keidesinin teminini kolordulara ve vilyetlere yazld. Baykal, a.g.e, s.47. 388 Abdullah Cevdet fazla Krt olduundan Heyet-i Temsiliye; stanbul Hkmeti ve Sava Bakanlna gnderdii bir tr ihbar yazsyla onun grevden alnmasn istemitir: Hyanet-i vataniyesi sbt bulan dahiliye mtear (ile?) fazla mfrit Krtlere mezuniyet veren Dr. Abdullah Cevdet Beyin tebdilleri lzmu Harbiye Nzr Cemal Paaya yazld.a.g.e, s.58.

112

gnderdii

telyazlarnda

cemiyetin

stanbuldaki

faaliyetlerinin

nlenmesi

konusunda nerilerde de bulunmutur.389

Milli mcadele hareketinin de karsnda olan Krtlk hareketini emperyalist paylam mcadelesi erevesinde dndmzde Krtlerin mandeterliini zerine almak isteyen ngiltere bu sayade nfuz alan olan Mezopotamya ve randa yeni bir koz elde etmi olacakt. Rusyaya kar duvarn tamamlanmas, Trklere, Araplara ve rana kar kullanlmas mmkn olabilen Krt unsurunun zellikle Mezopotamyadaki ( Irak) petrol blgelerinde bulunmas390 ngiltere nezdindeki nemini arttryordu.391

Savunduu davann kurtuluunu ngilterede gren ve Anadoluda balayan Mustafa Kemal Paa hareketini kendileri iin byyen bir tehlike olartak alglayan Seyyid Abdlkadir 8 Aralk 1919 tarihinde392 ngiliz Yksek Komiserlii memurlarndan Hohlerle grr.

Glda, a. g.e, s.181. Sayn Dileri Bakan Rapor 20 ubat 1922,stanbul Washington Efendim, Bakanln bilgisi iin Askeri Atee tarafndan Krdistandaki durumla ilgili hazrlanan raporu sunuyorum.Daha nceki yazlarmda belirttiim gibi Krt sorunu dikkati ekecek deerdedir.Normal koullarda bile Krtler daima komular iin sorun olmulardr.imdi, Krdistann nl petrol yataklar nedeniyle,yabanc entrikalar kukusuz balad iin, ciddi sonular kabilir. ngilizler herhalde Krdistan denetim altna almak iin Krtleri Trklere kar kullanmak isteyeceklerdir, Trkler de Kuzey Mezopotamyay ele geirmek iin ayn eyi yapacaktr, Krdistan zel etki blgesi sayan Franszlar da Trk-ngiliz srtmesinden kar salamakta bir an duraksamayacaklardr. Sayglarmla. Tuamiral, ABD Deniz Kuvvetleri ABD Yksek Komiseri Mark.L.Bristol Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, Trkiye bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001, s.156. . 391 mer Krolu, Trk-ngiliz likileri (19191926) , Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1978, s.68.
390

389

9 Aralk 1919 Belge:620 Amiral Sir F.de Robecten Lord Curzona Mr. Hohler Krt meselesi hakknda Krt Bakan olan eyh Said Abdl Kdir paayla grt.Krtler btn mitlerini ngiliz hkmetine balam durumdalar. Bu ara Mustafa Kemal gittike tehlikeli olmaya balyor. Kuvvetler Krtleri Mustafa Kemale kar kullanmak iin her paray demee hazrlardr Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, ada Yaynlar, stanbul, 1967, s.207.

392

Sayfa No:925

113

Hohler, sohbeti ok dostane bir hava iinde srdrm, dostane szlerden kanmam, Krtlerin bamszlk mcadelesine sempati gstermi ve Wilson lkelerine sadk olacana dair gven vermi, Bar Konferansna Krt nasyonalistlerinin her trl nerisini getirmeye hazr olduunu ifade etmi, fakat politik nitelikteki herhangi bir ak vaatten kanmtr. Fakat konumann seyri iinde ngilizlerin temel amac ortaya kmtr: Krtleri btn kararl klarndan alkoymak. Hohler, Abdlkadiri gereklemeyecek olan Kemalist hareketten korkmak iin bir neden olmadna ikna etmitir. Ayrca Bat Kafkasyadaki Britanya Yksek Komiserinin dizginlerini elinde tuttuu Ermenilerden ve Azerilerden korkmamak gerekmektedir. ngilterenin Trkiyedeki btn partilerin bar iinde yanyana yaamasna taraftar olduunu bildiren Hohler, pratikte Abdlkadirin Osmanl mparatorluundan gelecek bask ile ilgili ikayetlerini grmezlikten gelmi ve ona yardm reddetmitir. Abdlkadir, grmelerde ak bir hayal krklna uramtr. Sonunda Hohler, Krdistann bamszl ve onun Trkiyeden ayrlmas iin kararl bir mcadele yrteceini ifade etmitir.393

Bu

grme

esnasnda

Abdlkadir

Hohlere,

Trkiyedeki

Krt

hareketinin iinde bulunduu btn gl anlatmtr. Ali Rza Paann imdiki hkmetinden almak isteyen Hrriyet ve tilaf Partisi, Krtlerin desteine gereksinim duymaktadr ve onlara Trk hkmetinin himayesi altnda tam bir zerklik vaad etmektedir. Krt memurlarn banda bulunduu ynetim zerkliini Krtlere vaad eden imdiki hkmet ayn zamanda onlara kar provokatrce ve dost olmayan bir politika yrtmektedir. Krtleri, Halil Paa ve Enverin dier yandalarna kar birletirebilecek olan Kemal tarafndan da dier bir tehlike beklemektedir. Hem Ali Rza Paa hkmeti, hem de tilaflar Krtleri Kemalistlere saldrtmak istemektedirler. Abdlkadir ise Krdistann kaderinin bal olduu mttefiklerle, zellikle de ngiltere ile tam bir uyum iinde hareket etmek

M.S. Lazarev, Emperyalizim ve Krt Sorunu (19171923), z-Ge Yaynclk, Ankara, 1993, s.168.

393

114

te yandan, stanbul Hkmeti de Anadolu kuvvetlerine kar Krtleri kullanmak

394

ve bunun iin de ngilterenin desteini elde etmek istemitir. Amiral

de Robeck, 16 Nisan 1920 tarihinde stanbuldan ngiliz Dileri Bakanlna yollad yazda, Sadrazam Damat Ferit Paann395, Krt lideri Said Abdlkadirin Milliyetilere saldrmaya hazr olduunu bildirdii,396 bu plnn ngiliz Hkmetine uygun gelip gelmediini sorduu belirtilmektedir. Amiral de Robeck, Said Milli Mcadele Dneminde yalnzca stanbul Hkmeti deil ayn zamanda Yunanllar da,kimi Krtleri, Kemalistlere kar olay karmada kullanmaya alyordu. ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldun, 25 Maysta, stanbuldan Lord Curzona bildirdiine gre, Bedirhan ailesinin reisi olan Emir Ali, Krt akmnn ba tahrikilerinden biri olan olu Celdetle birlikte, o gn, ngiliz Yksek Komiserlii siyasi yetkililerinden Andrew Ryan grmeye gidiyor; dostlaryla kendisinin, bakentteki Yunan temsilcisiyle grtklerini ve kendisine, Mustafa Kemale kar bir Krt akm balatmay dilediklerini; bunun hem Yunan hem de Krt karlarna yardmc olacan; ama bunu yapmadan nce ngiliz ynetiminin de izninin alnmas gerektiini sylediini bildiriyordu. Bunun zerine, Ryan, kendi deyimince Krdistanda ayaklanma balatmak iin cesaret verilemeyeceini; Yunanllarn, o sradaki dmanca davranlar ngiliz ynetiminin dileklerine kart olarak balatm olduklarn ve ngilizlerin, bu savata, yanszlklarn iln ettiklerini bildiriyordu. Yksek Komiser Sir Horace Rumbold, bu olay Lord Curzona duyururken, bu denli nerilerin birok kereler yaplm olduunu gz nnde tutmasn diliyor, yle diyordu: Bir Krt akm, kullanlmas pek g bir alet olacaktr, ama Ankarann ar eilimlileri, Byk Britanya ile Fransay Kemalistlerle kesin bir atmaya srklerse, Krt soyunun Kemal aleyhtar gruplarndan yararlanlabilir. Salhi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995,s.170. 395 Yine bu grme srasnda, Damat Ferit, yksek komisere u nemli aklamalarda bulunuyordu: Antlama koullar gereince 15.000 erden oluacak kk bir ordu kurmak, ayrca, Krtleri Mustafa Kemale saldrtmakla ilgili olarak, Osmanl Savunma Bakanlnca hazrlanan iki plan, bu Bakanlkta grevli ngiliz genarelleriyle birlikte gizlice incelemek. Sadrazamn iddia ettiine gre, stanbuldaki Krt nderleri,Mustafa Kemale kar koymaya can atyorlard.Damat Ferit, Trkiyedeki igal Ordular Bakomutan Genaral Milnele de ilikilerini srdryordu.Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003, s.85.
396 394

Andrew Ryann 23 Aralkta kaleme ald rapor yleydi:

Eski Deniz Bakan Hamdi Paa, birka gn nce beni grmeye gelerek, Boleviklerin Mesopotamya ( Irak )a inmelerini nlemek iin Krtlerin bir engel olarak kullanlmas konusunu ne srd Bu, yeni bir neri deildir. Bursadaki en etkili Krt olan Seyid Abdlkadir, sk sk, Bolevik tehlikesinden sz etmitir. Birka ay nce Abdlkadir u inanc ne srmt : Krtler, Kemalistleri ortadan kaldrmada ve Boleviklerin ilerlemesini engellemede kulanlabilir.Ferit Paa,bu varsaym(nazariyeyi)benimseyerek,Kemalistleribastrmak iin,Krdistanda ,onlara karcl bir akm rgtletmiti.Ancak,Lord Curzon,24 Nisanda San Remodan gnderdii telyazsnda ,bu neriyi o srada onaylamam;Dileri Bakanl da ,31 Temmuz 1920 tarihli telyazsnda ,buna kesinlikle kar kmt. Ayn konuyla ilgili olarak ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, 29 Aralkta Dileri Bakan Lord Curzona gnderdii yazya, Yksek Komiserlik ikinci siyasi memuru Andrew Ryanca hazrlanan ve Bolevik tehdidine kar koymak amacyla stanbuldaki kimi Krt nderlerince yaplan nerileri ieren bir raporun suretini ilitiriyor, yle diyordu: ( Mustafa Kemalin eylemlerine ) kar koymak amacyla Krt elerini kullanmak, Majeste Kral Ynetiminin politikasnn bir ksmn oluturursa, bunda, stanbuldaki Krt ileri gelenleri bir rl oynayabilir; ama olduka blnm bir durumdadrlar. Seyid Abdl Kadir ve belki Bedirhan ailesinin kimi yeleri dnda, buradaki balca Krtler, pek gvenilemeyecek kadar Trk geneleklerinden esinlenmektedirler.Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, s.136.

115

Abdlkadirin397,kendisinin

ve

lkesinin

geleceini

tehlikeye

drmekten

ekindiini de yazmtr. Amiral, ngiliz Hkmetinin bu plna kar kmamasn nermektedir. u artla ki, Bar Konferansnn, halkn karlarn ve isteklerini gznnde tutmak ( self-determination)ilkesine dayanarak Krt sorununu ele almak hakk ortadan kalkmayacaktr.398

Amiral de Robeck, 28 temmuz 1920 tarihli yazsnda399 da ayn konuya deinerek, Sadrazamn plnnn imknsz olmamakla birlikte, baz glkleri bulunduu tekrarlyor ve Krtlerin geni bir blmnn Fransz nfuz alan iinde kalmas dolaysyla, Fransann yakn ibirlii olmakszn bunun gereklemesinin zor olacan belirtiyordu. Nihayet, 30 temmuz 1920 tarihinde Amiral de Robeck tarafndan Dileri Bakan Curzona gnderilen yazda da, 26 temmuzdaki grmelerinde Damat Feritin tasarsnda srar ettii ve Krt liderlerinin Bolevik unsurunun Krdistana girmesine kar olduklarn; bu nedenle Mustafa Kemale kar kmaa hazr bulunduklarn belirttii bildiriliyordu.400

ngiliz Dileri Bakanlnn 31 temmuz 1920de Amiral de Robecke verdii cevapta ise, ngiliz Hkmetinin hi olmazsa imdilikbu tasarya taraftar olmadnn Sadrazama bildirilmesi isteniyordu. Bu konunun bylece kald ve

Byk Vezir Damat Ferid Paay Krtlerle ilgili ngiliz planlaryla karlatrmaya ikna etmek iin uzun zamana gerek olmamtr. O, kendisi Krt hareketinin Kemalistlere kar kullanmn ve Harput Valisi Galip Bey ve Seyyid Abdlkadirle bu amala grmeler yapp Diyarbakr- HarputMu blgesindeki Krtlerin Kemalistlere saldrtlmasn nermitir. Ayn zamanda Ferid Paa, Krtlerin bu ekilde kullanmnn, Komiserin hkmetinin politikasna veya isteine uygun olup olmadn sormutur. Abdlkadir ise Kemalistlere saldrmaya hazr olduunu bildirmesine karn Ferid Paa ile ortak hareket ederek kendini lekelemek istemediini sylemitir. Bu durumda Abdlkadir ilk bata onun Krt sorunuyla ilgili taleplerinin kabul edileceine inanmak istemitir ( dorudan bir Trk ynteminden veya herhangi ekildeki bir Britanya himayesinden )Lazarev, a.g.e, s.171172. 398 Krkolu, a.g.e, s.6869. 399 Sayfa No: 108 Belge: 103 28 Temmuz 1920 Amiral Sir F.de Roberckten Lord Curzona: Krt meselesi hakkknda sizin fikrinizi biliyorum, daha kesin bir karara varmanz biin bunu yazyorum. Damat Ferit bana geldi, sulh anlamasna gre Krtler ayr bir devlet olacaklardr, Krt liderleri Mustafa Kemali sevmezler nk o Boleviklii getitmek istiyor. Siz Mustafa Kemalden nefret ediyorsunuz nk o sizin yaptnz anlamay kabul etmiyor, o halde Krtleri Mustafa Kemale kar birlikte kullanalm, dedi Ulubelen, a.g.e, s.264265. 400 Krkolu, a.g.e, s.69.

397

116

baka bir yazmann olmad anlalmaktadr.401Bu durum ise bize her kuvvet veya devletin Krtleri kendi politikas ynnde harekete geirebileceine inand saptamasn dorulamaktadr.402

Trkiyedeki Yksek Komiserin taktiini btnyle kabul eden Curzonun San Remodan 24 Nisan 1920 tarihinde de Robecke gnderdii telgrafta Krtlerin dmanlnn zamansz uyarlmasna kar km ve bar antlamas resmi bir ekilde sunuluncaya kadar ne Ferid Paann ne de Abdlkadirin Krt meselesinun zm projesinden haberdar edilmemesini rica etmitir.403

De Robekin durumu olduka zordur, nk San- Remonun arifesinde ve Trkiye ile bar antlamasnn imzalanma sonrasnda ngiltere hibir ekilde, genel olarak Trkiyede ve Ermenistanda ve ksmen Krdistandaki i karklklarn krklenmesiyle ilgilenmemitir. Bununla birlikte ngiltere, kendisinden ne Osmanl mparatorluunu ne de Britanya yardm isteyen Krt asilzadelerini uzaklatramyordu. De Robek, bar antlamasnn koullar kabul edilinceye kadar sorunun zmn bir kenara brakarak yeni bir durum oluturmaya ynelik orta bir izgi seti. De Robek, Abdlkadire sakince oturmasn ve konferansa gvenmesini nermiti. Damat Ferid Paaya Krtlerin nasyonalistlere kar kullanlmasnn ancak risk olmad yerde desteklenecei sylenmiti. Bu destekleme, nasyonalistleri destekleyen ve onlara kar savaan Krtler arasnda bir i atmaya neden olmayacakt. De Robek, hem byk veziri hem de Abdlkadiri, Krdistandaki hareketin organize edilebilmesine karn, Krtlerin kendi aralarnda oluacak paralanmann Bar Konferansnda Krt sorunun lke halknn karlar dorultusunda zlmesine engel olacana inandrmaya almt.404

O dnemde kendileriyle birlikte kurulmasn tasarladklar Krt Devletinin geleceini yabanc devletlerde arayp bulmaya alan Krdistan Teli Cemiyeti ve

401 402

Ayn yer. Kk, a.g.e, s.106. 403 Lazarev, a.g.e, s.172. 404 Ayn yer.

117

yeleri zellikle ngiltereyle yakn temasa geerek ayn zamanda bu devletle fikir alveriinde de bulunmulard. rnein Osmanl mparatorluunun egemenliine kar olmamakla birlikte - yani Osmanl mparatorluuna dolaysyla da PadiahHalifeye bal otonom bir Krdistan dncesi - ngiliz himayesinde ynetecei bir birleik Krdistandan da yana olan Seyyid Abdlkadir ve gerek bu Krtlk hareketinin iinede yeralan gerekese bu cemiyete ye bulunan kiiler ayn zamanda Anadoluda balyan ve Mustafa Kemalin nderliinde yrtlen Mili Mcadele Hareketine405 de scak bakmamaktaydlar.

405 Mili Kongre Heyet-i Temsiliyesine Amir imzasyla Mili Kongre heyet-i Temsiliyesinin Kara Vasfa 4 Terin-i Evvel 1335de gelen mektub hulasas ber vech-i zirdir 3Terin-i Evvelde Krd Kulb fevkalade ictima yapm bunda Seyyid Abdlkadir, Fettullah, Malatya Mutasarrf Bedirhani Halil Bein olu Asf,Emin Ali,Yzbalktan mstafi Baki beler ve Hamdi Paa vesair bir ok zevat hazr bulunmulardr.Seyyid Abdlkadir nutkunda ttihadlar mevki-i iktidara geliyor.Bunlar mevki-i iktidaratda grmenin ise buralarn ngilizler tarafndan igalini grmek evladr.nk ngilizler Krdistana istiklal istemilerdir.Krtlerin Mustafa Kemal Paa tarafndan zehirlenmemelerini temin itmelidirNutkun hitamnda erif paadan gelen ve meali(olmya ki Trklerle birlemiyesiniz.Ben burada Krdlerin ayrlmasn temin etdim tarznda olan mektubunu okumulardr.Badehu Vanl Bedizzaman Saidl Krdi mevki-i hitaba karak Seyyid Abdlkadiri ve kendisiyle hem fikir bulunanlar telin itmitir.timan hitamnda Hamdi Paa bir mektup teebbs etmi ve Asf bee yazarak ngiliz mmessilliine gndermitir.2.Kolordu Kumandan Vekili MirlivaA..TTE, Kutu No:310, Gmlek No:68, Belge No:68001-1

118

2. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin D Faaliyetleri a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Wilson Prensipleri I.Dnya Sava sonucunda ABD Bakan Wilson tarafndan ilan edilen ve 14 maddeden oluan bu prensipler406;dnyada oluacak yeni siyasi, toplumsal ve ulusal ekillenmelere nemli lde etkide bulunarak, Osmanl mparatorluu snrlar dhilinde yaayan dier uluslarn gelecekleri asndan olduka nem tayordu.407

Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde Trk olmayan unsurlardan zellikle Ermeni, Krt ve Rumlar, Wilson408 Prensiplerinden ve tilaf Devletlerinin dier vaatlerinden yararlanarak 1918in sonu ve 1919 ylnn balarnda Osmanl mparatorluundan talep ettikleri lke isteklerinde, demografik, etnik, politik ve ekonominin yan sra dier alardan ne kadar hakl olup olmadklarn hi dnmyorlard.409

Krdistan Teli Cemiyeti de genel olarak dier Krtler gibi mitlerini o prensiplere ve Avrupa lkelerine balamt. Onlar dergilerinde enternasyonel fikirlerden sz etmekle Avrupa lkelerini rktmemek isterken Amerikann ve

Wilson ilkeleri denilen bu bildiriye gre, sava sona erdikten sonra hi bir devlet topraklarngeniletmetecek, uluslar, self- determination/kendi geleceine karar verme hakkna sahip olacaklard. Yenenlerin yenilenlerden sava dentisi almayacaklar belirtilen bildirinin nemli hususlarndan biri de, dnyada srekli bar salayacak bit tekilt kurulmasn nermesiydiAtatrk lkeleri ve nklpTarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk stikll Sava, Yk Yaynlar, Ankara, s.49. 407 Glda, a.g.e, s.134. 408 14 maddelik Wilson kelerinin 12.maddesi ise zellikle imparatorluk snrlar ierisinde yaayan uluslarn ayrlk faaliyetlerini tevik eder nitelikteydi:Bugnk Osmanl mparatorluunun Trk ksmlarna gvenli bir hkmranlk salamaldr, fakat halen idaresindeki dier milletleri tereddt edilmez bir hayat gvenli ile mutlak dokunulmaz muhtar bir gelime frsat tannmaldr, Boazlar milletleraras garanti altnda btn milletlerin ticaretine ve gemilerinin geiine devaml ekilde ak olmaldr.Ayn yer. 409 Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s.21.

406

119

Avrupal Devletlerin gerekten Krt halkna410 kendi geleceini belirleme hakkn vereceklerini sanyorlard.411 Hi kukusuz Amerika Cumhurbakan Wilson, Krtlerin yaad ehirlerin hemen hemen tmn (Van, Kars, Bitlis, Erzurum, Elaz, Diyarbekir) kurulacak olan byk bir Ermenistan Devletinin snrlar ierisinde dnyordu. Btn bu etkenlere ve siyasi kar hesaplarna ramen balangta Wilson prensipleri ilan edildiinde bu duruma olduka sevinen Krt aydnlar sre ierisinde Krtlerin yaad yerlerin Ermenistan topraklar ierisinde dnldn grdke onlarn bu sevinleri giderek tepkiye dnmtr.412 Memduh Selimin Jin Dergisinde yaynlanan ve Krt Kulubnde Bir Muhasebe baln tayan yazsndan rendiimiz kadaryla Wilson Prensiplerinin 12. maddesinden etkilenen Krdistan Teli Cemiyeti, genel merkezinde 1919 ylnn haziran aynda Wilson Prensipleri gndemli sohbet

Dnya kamuoyuna duyurulduunda genellikle Krt aydn ve siyasetileri arasnda olumlu karlanan bu 14 ilke ve onlarn sahibi ABD Bakan Wilson hakknda Krdistan Teli Cemiyetinin yayn organ olan Jinde vg dolu makale, yaz ve haberler yaynlanmtr. Jin Dergisinde yazd yazlardan Wilson Prensiplerinden en ok etkilenen yazar olduu anlalan ve Krdistan Teli Cemiyeti yesi olan Doktor Abdullah Cevdet bu konu hakknda unlar sylyordu: Wilson Prensipleri his ve maksada uygun geldii vakit ve ancak uygun geldii vakit temsik olunan bir prensip deildir. Her millet kendi mukadderatn tayin, kendi hkmetini intihap, kendi tarz- idaresini tayin etmekle hrdr ve bir millet dier bir millete hakim olamaz diyen prensip mesel yalnz zmirin Yunan idaresine gemesini protesto ederken temsik ve iztimal olunamaz. Ekseriyetini Krdler tekil eden vilayetlerin Krdistanl mevzubahis olunca da bu prensip tannmak ve muta ve meri bulunmak icab eder. Binealeyh Trkler iin Arab, erkezi, Krd Laz, Ermeniyi Rumu taht- tabiyetinde tutmak iin maruf-u kuvveti tasarruf etmekten kilne ve bunun aksini takip etmekden gafilne bir siyaset olamaz. Ayn duygular ierisinde yer alan Kamuran Ali Bedirhan ise yle demekteydi: Wilsonn 14 artnda, her milletin kendi kendini ynetmesi esasnn artk dnyada karar klaca aklanyor.nsanln siyasal amalarla artk oyuncak olmayaca belirtiliyor. te,insanlk ve fazilet misyonerliine yakan samimi neri. Krdistan Teli Cemiyetinin nde gelen isimlerinden Abdurrahman Rahmi de bu ilkeler hakknda dncelerini u ekilde ifade etmekteydi: Evet, biz Krdler imdiye kadar Trk Hkmetinin ynetiminden yani Osmanl topluluundan kmak gereini duymadk. imdi bakyoruz ki Wilson, Trk olmayanlar Osmanllara vermeyeceiz,diyor. Oysa bizim yerimize Krdistan derler;orada, memurluk iin gelip yerlemi olan 2-3 memurdan baka hi bir Trk yoktur. Trkler bulunmadna gre ya Ermeniler, bakalar ?Ermeniler ise, yzde beimiz kadar da yokturlar. Bakalar da yzde iki ancak olutururlar. yleyse Krdistanda Krtlerden baka hi bir millet yoktur. yle olunca da Krdistan Krdlerin hakkdr,Krdlerden baka kimsenin hakk deildir. Glda, a.g.e, s.137139. 411 a.g.e s.139. 412 a.g.e, s.136137.
410

120

havasnda gerekleen bir toplant dzenlemitir413. Krt aydn ve rencilerinin youn olarak katldklar bu toplantda bu zamana kadar cemiyetin sosyal, siyasal, politik ve diplomatik konularda yapt alma ve giriimleri anlatlmtr. Krtlerin ulusal haklarn, Wilson Prensiplerine dayanarak elde etme hususuna programnda yer veren Krdistan Teli Cemiyeti, Krt halknn istekleri konusunda gerekli bilgileri Krdistan haritas ile birlikte drt byk devlet olan Amerika, ngiltere, Fransa ve talyann temsilciliklerine vermitir.414 Biraz nce bahsettiimiz gibi Wilson Prensiplerinden yararlanmak isteyen Krt rgtcleri, bata cemiyet reisi Seyyid Abdlkadir bakanlnda Krdistan Teli Cemiyeti yelerinden oluan ve adna Krt Demokratlar denen bir heyetin mtareke gnlerinde stanbuldaki dier lkelerin, zellikle de ngilterenin temsilciliiyle yapt grmelerin asl konusunu Krt ve Krtlerin yaad blgelerin haklarn savunarak, bunlar etkili devletlerin siyasi gndemine yerletirmek oluturmutu. Mtareke srecinde bu politik oluum ve gelimeleri yakndan izleyen Krdistan Teli Cemiyetinin asl kaygs Ermenilere sz verilmi olan topraklar zerinde asl sz sahibi olmas gerekenin Krt toplumu olduunu kabul ettirebilmektir. Bu nedenle Ermenilere vaad edilen blgelerde nfus ounluunu tekil eden Krtlerin isteklerinin gzard edilmesi konusunda duyulan kayglar dile getirmek iin byk bir aba harcayan Krdistan Teli Cemiyetinin oluturduu bu Krt heyeti yapt her grmede Krt ulusunun tarihinden ve Krt ulus haklarndan sz ederek, Krtlerin kendi geleceklerini belirleme haklarnn olduu ne srmeye almtr.415

Memduh Selim 1 Haziran 1919 tarihinde Jin Dergisinin 18 Haziran 1335 tarihli 21.saysnda bu konuyla ilgili olarak unlar sylyordu: Cemiyet, Krdlerin umum ve mill menfaatini syanet etmeye borlu olduundan, mtarekeden sonra ilerin ald ekil ve mahiyet ve dnyaca kabul edilip hkmet-i Osmaniyece de mtarekenin akdiyle beraber memalik-i Osmaniye idaresine esas ittihaz olunan Wilson prensiplerinin bahettii hukuk- milliyeyi istihsal maksadn, tabiatyle program miyanna idhal etti.nk aksi takdirde Krdlerin hakk tannmam,Krdler yine ezilmi, Krdler ihtimal asrlarca devam edecek bir esaret devresine girmi olacaklard. Bunun iin ilk evvel Krdistan hakknda coraf, etnoraf, tarih, iktisad, delili iltiva eyleyan ve Krdlerin ml- milliyesinden, nasl bir idare istediklerinden bahseden mufassal muhtray stanbuldaki drt devlet-i muazzama mmessillerine tebli etti. Bu muhtra, mmessiln-i kiramca tevecchkr bir hsni kabule mazhar oldu a.g.e, s.263. 414 a.g.e, s. 139. 415 a.g.e, s.150.

413

121

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Paris Bar Konferans 16 Ocak 1919 gn Cenevrede bir kongre toplayan sviredeki btn Trk ve Krt aydnlar416, Paris Bar Konferansnda tilaf Devletleri nezdinde Osmanl mparatorluunun haklarn savunmas iin delege olarak erif Paay417 setiklerini Wilson (ABD), Lylod George (ngiltere), Clemanceou (Fransa) ve Orlando (talya)ya gnderdikleri telgraf metinleriyle bildirmilerdir.418 Yazar

Ocak aynn ikinci haftasnda ttihad ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleri ile Gen Krt partisinin nderleri svirede erif Paa ile buluurlar Jn Krtler, bu toplantda Seyyid Taha ve Simkodan sityile sz edeceklerdir. Daha sonra Gen Krt partisi iki talebini sralayacaktr. ncelikle Krt davas tannmaldr! kinci olarak ise ekirdek bir Krt devleti oluturularak, milletleraras sistemin himyesi altna alnmaldr. Krtler mahall otonomiden yanadrlar; ancak yine de airetler merkez idareye sk bir ekilde balanmaldrlar. Onlara gre, bir d g bu merkez idareyi tesis edecek ve kurulacak bir manda ngiltere veya Fransann sorumluuna braklacaktr. Krdistan blnmemelidir. ttihatlar ise onlara Padiahn ve Meclisin hakimiyetinde otonom bir Krdistan vaad etmektedirler. Bu tasarda yredeki mlk ve asker erknn Krt meneli olmak fikri de kabul edilmektedir. Krtler istedikleri sayda yabanc uzman istihdam edebilirler. Ne var ki, Krdistan, Osmanl mparatorluunun ayrlmaz bir paras olarak kalacaktr. Eer ngiltere bu tasary onaylarsa, o zaman Trkler yrede bir sreden beri younlatrdklar slmc propagandaya son vermeyi taahht etmektedirler. Trklerin bu yaklamna karlk Krtlerin cevab ilk bata olumsuz olacaktr. Ancak, Krdistann paralanmasn istemedikleri iin Osmanl hkimiyeti altna girmeye (veya bu hkimiyetin devamna) kar kmamaya karar verirler.Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz ilikilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926),Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1992, s.69. 417 erif Paa(18651944): II. Merutiyet Dneminin en renkli Krt simalarndan birisi olan erif Paa Harbiye Nazrl ve ra-y Devlet reislii grevlerinde bulunmu olan Krt Said Paann oluydu. Islahat- Osmaniye Frkasnn kurucusu ve bakan olan Stockholm sefiri erif Paa, elilii dneminde ttihat ve Terakki saflarnda Sultan II. Abdlhamid rejimine kar muhalefete katlm; Merutiyetin ilanndan sonra da bu rgtn Pangalt ube reisliine getirilmitir. 1909 yl balarnda cephe ald ttihat ve Terakkiden istifa ettikten sonra gittii Pariste bu partiye kar sert bir muhalefet yrtmtr. Osmanl Devlet mekanizmasnn en st birimlerinde grev yapan, Brksel ve Pariste bulunduu yllarda yazd anlarnda ttihat ve Terakki Partisine eletiriler yadran erif Paa verdii istifa dilekesinde milletin mukadderatyla oynamann douraca sorumlulua katlanmaktan kanmak istedii iin istifa ettiini belirtmitir. Ayrld ttihat ve Terakki Cemiyetine kar ok sert muhalefet yrten erif Paann bu durumu ttihatlar ok kzdrmt. Bununla birlikte ttihat ve Terakki Cemiyeti ise yaynlad bror ve bildirilerde erif Paaya olduka sert sulamalarda bulunmudu. rnein Sleyman Nazif tarafndan yazld kabul edilen Bo Herif adl kk kitapkta erif Paann hayat hiciv edilmitir.(Bo Herif adl kitapk,1910 ylnda stanbulda imzasz olarak baslmtr.) 15 Ekim 1909dan itibaren Pariste aylk olarak Trke ve Franszca Merutiyet adyla 1914 ylna kadar yaynn srdren bir gazete karan erif Paa, Galatasaray ve nl Fransz Saint-Cyri bitirmekle birlikte dnemin aydn Krt ahsiyetleri arasnda grlmektedir. ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan, gyabnda Divan- Harpte yarglanarak idama mahkm edilmesinin yan sra Pariste baarsz bir suikaste de urayan erif Paa 1912 ylnda stanbula dndnde hakkndaki idam karar geersiz saylmtr. 1913te ttihatlarn Bab- li basknndan sonra Parise dnmek zorunda kalan Paa, Mahmut evket Paann bir suikasti tarafndan ldrlmesinden sorumlu tutularak Divan- Harpte gyabnda tekrar yarglanarak ikinci kez idama mahkm edilmitir. Glda, a.g.e, s.155156. 418 a.g.e, s. 158.

416

122

Salhi R. Sonyele gre erif Paann temsilci seilmesi bir talihsizlikti, nk kendisi Krt zerkliini419 destekliyordu.420 Pariste Osmanl delegeler kuruluna da bakanlk edecek olan erif Paann demelerine yer veren dnemin gazetelerinden kdam, Yenign ve stikllde yer alan haber ve yorumlara gre Cenevredeki seimin sonucunda delege olan erif Paa Trk ve Krtlerin temsilcisi sfatyla Parise gnderilmitir. Krdistan Teli Cemiyeti Parise Osmanl temsilcisi sfatyla giden erif Paaya Krtleri de temsil etme yetkisini tanmtr. Dolaysyla dnemin gazete haberleri ve Krt an yazarlarnn eserlerinden renebildiimiz kadaryla ilk bata Krdistan Teli Cemiyeti tarafndan yalnzca Krtleri ve Krdistan Teli Cemiyetini Pariste delegasyon heyetinin bakan olarak temsil etme sfatyla seilmeyen erif Paaya Pariste Krtleri ve kendisini temsil edebileceini dnen cemiyet tarafndan yetki verilmesiyle konferansa rgtn temsilcisi olarak katlmtr.421 18 Ocak 1919 gn Versay Saraynda almalarna balayan Paris Bar Konferans, tilaf Devletlerinin sava sonras dnyaya verecekleri yeni dzeni belirlemek ve Avrupann geleceini kararlatrmak amacyla toplanmt. Paris Bar Konferans, bu konferansa katlan devletler422 iinde drt bykler adyla bilinen ngiltere, Fransa, ABD ve talyann etkinlii ve denetimi altnda almalarn srdrmtr.423

ngiltere, Fransa ile Amerikann Krtler konusundaki gerek politikasndan habersiz olan erif Paa Marsilyada Temmuz 1918 tarihinde Sir Percy Coxla bir grme gerekletirmiti. Britanya himayesi altnda, Musul merkez olmak zere Gney Krdistann zerklii zerinde durulan bu grmede erif Paa, Bar Konferans balamadan nce bu zerklii kararlatrlm bir olgu gibi ilan etmeyi nermiti. Lazarev, a.g.e, s. 24. Yine 26 Aralk 1918 tarihinde Cenevrede bulunduu bir srada erif Paa Fransz mandas altnda otonom bir Krdistan isteklerini orada bulunan Fransz yetkililerine bildirse de paann bu dncesi Fransz hkmeti tarafndan dikkate alnmaz. Hasan Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr-LozanMusul geninde Krdistan, Koral Yaynlar, stanbul, 1991, s.41. 420 Sonyel,Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, s. 7. 421 Glda, a.g.e, s. 159. 422 500 kadar gazetecinin izlemek iin Versaya geldii Paris Bar Konferansna u devletler katlmt: ngiltere, ABD, Fransa, talya, Japonya, Belika, Srbistan, Brezilya, Kanada, Avusturya, Gney Afrika, Hindistan, in, ekoslovakya, Polonya, Yunanistan, Hicaz, Portekiz, Romanya, Siyam, Yeni Zelanda, Bolivya, Kba, Ekvator, Guatemala, Haiti, Honduras, Liberya, Nikaragua, Panama, Uruguay.a.g.e, s. 180181. 423 Ayn yer.

419

123

Sonularyla dnyann kaderini byk lde belirleyen, eitli hak ve iddialarn somut olarak gndeme gelerek almalarn keskinletii Paris Bar Konferansnn (18 Ocak 191921 Ocak 1920) oturumlar bir yldan fazla srmt. Bu sre zarfnda gerekletirilen oturumlara getirilen her nerge zerinde meydana gelen sert tartmalar, sylenenlere gre kimi zaman Bakan Wilson gibi ekilme tehditleri sylemeye kimi zaman da talyan Delegesi Vittorio Orlandoyu ayrlmaya kadar gtrmt. Baka birok vesileyle de uyumazlklarn oluturduu hareret nedeniyle btnyle kmaza giren konferansn en nemli ve nazik konularndan bir tanesi ise Almanya ve Osmanl mparatorluuna bal olan topraklarn paylalma meselesiydi.424 Konferansn ilk gnlerinden itibaren uzun ve hareretli tartmalara yol aan bu konu Lord Curzonun daha sonra Lordlar Kamarasnda belirttii gibi manda kavramnn benimsenmesini salad. Bata ABD bakan Wilson ile ngiltere Babakan Lloyd George ile birlikte dier katlmclar farkl gruplara verilebilecek en fazla eyin zerk bir ynetim olabilecei konusunda anlatlar.425 Paris Bar Konferansnda Osmanl mparatorluunun topraklarnn paylalma meselesine bal olarak Krt meselesi de ele alnmt. Msrda Sreyya Bedirhann bakanlnda kurulan Krt stiklal Komitesi Paris Bar Grmelerine katlmak ve Krt isteklerini dile getirmek zere Arif Paay426 grevlendirmitir. Krdistan Teli Cemiyetinin komite ile iliki kurmas zerine Arif Paa daha sonra erif Paa ile birlikte Krt Delegasyonunda yer almt.427

Ahmed, a.g.e, s.306307. a,g,e, s.307. 426 Krdistan Teli Cemiyetinin biraz nce bahsettiimiz gibi erif Paaya yardmc olmak zere onun emrine girecek bir heyeti, Arif Paann bakanlnda Parise gnderme karar almas ortal kartrmt. Bu arada Dersim Eski Mebusu Ltfi Fikri Bey bu heyette yer almay reddetmiti. Sorunlar, mevcut ortam Celal Nuri-Seyyid Abdlkadir dello giriimi haberi zerine daha da kztrmtr. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 196197. 427 Aytepe, Krt stiklal Komitesi, s. 303.
425

424

124

Paris Bar Konferansnda delege olarak bulunan erif Paay ayn zamanda kendi temsilcileri olarak da gren ranl Krtler konferans esnasnda sorunlarnn gz ard edildii kansndaydlar.428 Konferansta ranl Krtleri temsil etmek zere seilen Krt Fahri Abdi Beyin konferansa katlma isteiyle ilgili olan bavurular karlksz kald gibi eyh Taharn da Paristeki grmelere katlmaya ynelik eylemi ngiliz otoriteleri tarafndan engellenir ve ngilterenin bu tavr Fransa tarafndan da desteklenmiti.429 Konferansn seyrini deitirecek olan bir dier nemli giriim ise Gney Krdistan Sleymaniye delegesi olarak konferansa katlmak isteyen Zeki Reit ve eyh Mahmut ailesinden Seyyid Ahmed Efendi tarafndan gereklemiti. Her ikisi de sava blgesinden karak geldikleri Beyruttaki Fransz Yksek Komiserliine yaptklar bavuruda Krt Hkmeti almalarna katlmak zere Parise gitmek istediklerini belirtirler.430 Badat, Halep ve Beyrutta iki ay sren bir bekleyiten sonra eitli bahanelerle bu giriimi engellenen Zeki Reit grlerini bildiren bir mektubu Beyrut Fransz Yksek Komiserliine gnderir. Mektupta Mardinden gneye doru uzanan topraklarda hibir arta bal olmadan tamamen bamsz bir Krt Devletinin kurulmas gerektiini belirten Zeki Reitin sava halinde olan eyh Mahmut Berzenci adna Franszlardan Wilson Prensipleri erevesinde yardm beklendiklerini aklamasna ramen btn bu giriimler sonusuz kalacaktr.431 eyh Mahmud ve taraftarlar Seyyid Ahmed ve Reit Efendinin yine Paris Bar Konferansna katlma hakkn elde etmek iin ngiltereye bavurmalar zerine ngiliz delegasyonu bu bavuruyu yersiz ve zamansz bularak Coltharpe

428 429

Glda, a.g.e, s.170. Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr- Lozan-Musul geninde Krdistan, s. 42. 430 a.g.e, s. 48. 431 Ayn yer.

125

araclyla Krtlerin sessiz durmalarn ve Pariste onlarn aleyhine herhangi bir karar alnmayaca sylenilecektir.432 Sonuta ngilizlerle sava halinde bulunan Krtler bar grmelerinde yer alamazlar. Bu heyetin Parise gitmesine kar olan ngilizlerin bu tavr da gayet net bir ekilde anlalmaktadr.433 ngilterenin konferans esnasnda izledii Krdistan blp paralamaya ynelik olan politik giriimi Krt evreleri olduka endielendirmiti. Krtler bu iin asln ise ancak yksek komiserlikten renebilirdi. erif Paann, stanbuldaki Krdistan Teli Cemiyeti Yneticileri ile bir ksm arkadalarna Paristen yazd mektubunda ngiliz ve Fransz himayesinde iki Krdistan devleti kurulmas ihtimalinin arlk kazanmakta olduunu bildirmesi zerine434 Krdistan Teli Cemiyeti 3 ubat 1919 tarihinde stanbuldaki Yksek Komiserlii ziyaret ederek435Ermenilerle uzlatklarn ve erif Paann Pariste kendilerini temsil etme yetkisine sahip olduunu hatrlatmtr. erif Paann bu mektubu zerine hi vakit kaybetmeden Franszlarn gerek niyetlerinin ne olduunu renmek isteyen Seyyid Abdlkadir Ryanla yapt bu grme esnasnda Krdistann paralanmasna tahammlleri olmadn ve Trk bayra altnda yaamaya raz olduklarn

ke, Belgelerle Trk -ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926), s.45. Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr- Lozan-Musul geninde Krdistan, s. 48. 434 FO 371/5067 Belge No: E 1776 18 Mart 1920 Koramiral Sor J.De Robeckten Earl Curzona. 2 Mart 1920,stanbul Lordum, 169 say ve 27 ubat tarihli telgrafma ilikin olarak, Seyid Abdlkadir, erif Paa ve Krt ulusalc hareketiyle balantl dier kiilerin tutumu zerine Bay Ryann bir memorandumunu iliikte sunmaktan eref duyarm.
433

432

J. M. de Robeck, Yksek Komiser. Bay Ryann Memorandumu. Seyid Abdlkadirin Krdistann birka kk devlete paralanmas hakkndaki korkusunun erif Paann bir mektubundaki ok kesin bir tahmine dayandn dier kaynaklardan duymaktaym. erif Paa mektubunda, u anda zihinlerde olann Fransz himayesindeki bir Kuzey Krdistan ile Britanya himayesindeki bir Gney Krdistan olduunu sylemektedir. Cizre'yi (Bedirhanlann karargah) gney blgeleri iinde belirtmekte ve emdinan blgesinde Abdlkadir'in eyh Taha'ya kyasla szde nfuz kaybndan sz etmektedir.(...) Mesut, a.g.e, s.120121. 435 Glda, a.g.e, s.159.

126

vurgulayacaktr: Hele Krt ounluunun olduu yreler Ermeni hakimiyetine braklrsa hibir kuvvet, dnyadaki en gl igal ordusunu getirseniz bile, Krdistan'da bir daha bar ve huzuru tesis edemez. Krtler'in ikyetleri Londra'ya intikal edince, Dileri436, stanbul'a bir tel ekerek, konferansn Krdistan' Ingiliz ve Fransz ynetim sahalarna blmek gibi bir eilimi olmadn kaydederek, Yksek Komiserlik'ten Krtler'i teskin etmelerini isteyecektir 437 Paris Bar Konferans gnlerinde Krt ve Ermeni tezlerinin kyasya arpt sralarda 26 ubat 1919 tarihinde Ermeni szclerinden olan Bogos Nubar ve Ermenistan Cumhurbakan Aharonyann tezlerini
438

aklad ve Krtlerin

kukularnda hakllk pay bulunduu gsteren Ermeni iddiasna gre439 ukurova, Kars, Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakr, Harput, Sivas, Ardahan ve Trabzonun bir ksm Ermenistana braklabilecekti. Trkiye Ermenilerinin nderi sfatyla Bogos Nubar Paa tarafndan 1919 ubatnda440 konferansa sunulan muhtrada Ermeni istekleri u ekilde sralanyordu:
Daha ileriki bir notta Dileri, ngiltere'nin amacnn ne yekpre ne de Fransa ile aralarnda blecekleri iki protectorate; ve ne de Avrupa denetiminde bir Krt konfederasyonu olduunu; Krdistan' Osmanl Trkiyesi'nden ayrmaya ynelik bir hedef bellediklerini Istanbul'a yazacakt ke, Belgelerle Trk-ngiliz ilikilerinde Musul ve Krdistan Sorunu, (19181926), s.73. 437 a.g.e, s, s. 7273. 438 Nubar, ayn tarihte, Londrada yaymlanan Asiatic Review dergisine Carlton otelinde verdii demete, Ermeni emellerinin, Savatan nce nfusun ounluunu Ermenilerin tekil ettii Trk illerini Erivan Cumhuriyetine ilhak etmek olduunu aklyor; Ermeni Cumhuriyetinin yaayabilmesi iin Karadeniz sahilinde bir limana ihtiyac olduunu bildiriyor; Kilikya blgesinin, Trk etkisinden kurtarlarak skna kavuturulduktan sonra, Fransz himayesine verilmesi umudunu dile getiriyordu. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s.21.
436

Bogos Nubarn iddiasna gre, Kilikya blgesi Ermenilere vaat edilmiti; bu yzden Ermeni gnllleri, Suriyedeki arpmalar srasnda Fransz komutas altnda savamlard. Nubar, demecinde, Ermenilerin, Yunanllarn talep ettii Pontus blgesi peinde komadklarn; esasen Yunanllarla en iyi ilikileri olduunu aklyordu. a.g.e, s.22.
26 ubatta Bar Konferans Konseyi huzuruna karak sz edilen illeri kapsayan bir birleik Ermenistann kurulmasn isteyen Ermeni temsilcilerinin savunucusu Salahi Sonyele gre Bakan Wilson olurken kendisi asndan farkl bir siyaset gelitii bilinen Amerikann senatosu Ermenistan zerinde ABD Mandasn reddetmiti. Londra konferansnn 12 Martta kararlatrd Ermeni Mandasn Milletler cemiyetine gtrme dncesini 26 Martta bakan Wilson neri olarak sunmutu. tilaf Devletlerinin ABDnin Ermeni mandasn kabul edip etmeyeceini 27 Nisanda sormalar zerine konunun Wilson tarafndan gtrld yer olan senato bu mandann ABDye maddi kazan yerine klfet getirecei dncesiyle 13e kar 52 oyla red karar alm ve bu karar ayn zamanda Kemalist Ankarann Dou Politikasn kolaylatrmt. Fransa, Ermeni Bogos Nubar Paann yukardaki isteklerine dosta yaklayordu. Son Osmanl Mebusan Meclisinde Diyarbekir mebusu olan Fevzi Beyin Ermenilerin Krdistanda hi bir ilde nfusun %10undan ounu oluturmadklarn belirtii bu yerler Krtlerin ellerinden alnarak Ermenistana verilmek isteniyordu. Bu durumda Krtler ve Ermeniler arasnda byk bir sorun ve gerginlie neden olabilirdiGlda, a.g.e,163.
440

439

127

1-Van, Bitlis, Diyarbekir, Harput, Svas, Erzurum ve Trabzondan oluan yedi ; 2-Gney-douda Mara, Kozan, Cebel Bereket ve skenderun limanyla birlikte Adana illeri Ermenistana tannacak olan snrlar iinde resmen yer almalyd.441 Pariste Ermeni temsilcilerinin abalarn yantsz brakmayan erif Paa, konferansa sunduu 22 Mart 1919 tarihli memorandumda Bar Konferansnn inceledii konulardan bir tanesi olan Krt meselesini ortaya koymutur.442 Sunduu dkumanda Ermenistann emperyalist taleplerine kart olan ve Krt halknn taleplerini dile getiren erif Paa Wilson ilkeleri gereince, her ey Krtlerin tamamiyle hr ve bamsz bir Krt Devleti kurmalarn hakl klmaktadr grn ileri srerek Ermenilerin Krdistan zerindeki iddialarn reddettiini aklad.443 erif Paann bu talepleri Wilsonun uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk olarak ilen edilen 14 maddesine uygun olarak bamsz bir Krt devletinin kurulmasndan ibarettir.erif Paa ayn zamanda Bamsz
444

Krdistana

Krdistann ran blmnn de katlmasn da nermitir.

Paris Bar Konferasna bir de harita sunan erif Paaya gre kurulacak olan Krdistann snrlar445, Kuzeyde Ziven (Kafkasya Hududu)dan balayarak batya doru Erzurum, Erzincan, Kemah, Arapkir, Behismi, Divriki de iine alacak ekilde geniliyordu.Gneyde Harran, Sincan dalar, Tel Afsar, Erbil, Kerkk, Sleymaniye, Akelman, Sina izgisini takip ederek, Douda Revanduz, Bakale, Vezirkaleden geerek ran hududu ile birleiyordu446

Ayn yer. Lazarev, a.g.e, s. 134. 443 Kuran, a.g.m, s. 170. 444 Lazarev, a.g.e, s. 134. 445 Bu snrlar ise Salhi R.Ronyel u ekilde tarif etmekteydi: Kafkas snrnda Zivenin kuzeyinden batya, Erzurum, Erzincan, Kemah, Arapkir, Besni ve Divicike; Gneyde Haran, Erbil, Kerkk, Sleymaniye, Sina hattndan ran snrnda Ararata kadar. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s. 2728. 446 Glda, a.g.e, s.167.
442

441

128

Bunun yan sra erif Paa muhtrasnda 19. Yzyldan itibaren Krtleri Hristiyanlatrmak iin bo yere aba sarf eden Avrupal misyonerlerin bu abalarnn Ermeniler zerinde gayet baarl olduklarn ve onlar sni olarak yaratlm bir mitolojinin peinden koan hayalperestlere evirdiklerini sylyordu. mparatorluun son yzylndaki Ermeni isyanlarnn nedeni olarak Avrupal misyonerleri gren erif Paaya gre Ermeniler lehine Krtlere yaplan bu byk hakszl ken Osmanl mparatorluu bile engelleyememitir. erif Paa yine muhtrasnda sava srasnda kendi isteiyle bulunduklar yreyi terk ederek Kafkasyaya yerleen Ermenilerin bu yzden Anadoluda herhangi bir hak talebinde bulunamayacaklarn buna karlk Osmanlnn yzyllarca himayesi altnda gelenek ve greneklerini koruyarak yaayan Krtlerin bundan sonra da imparatorlua sadk olmalar kouluyla Wilson Prensipleri dorultusunda kendi geleceklerine yn verebilecek siyasi haklar istediini belirtiyordu.447 Amalarna ynelik olan gayretlerinin ilk aamas olarak Bar Konferansndan Krdistann hudutlarn belirlemek iin o yrede milletler aras bir komisyonun almasn neren sz konusu bu muhtray ngiltere hkmetine teslim ettiini yazan erif Paa ngiliz takviyesinde aslnda bir himayeyi ngryordu. Ona gre btn kendi kendilerini ynetemeyen Mslman lkelerin baarl olabilmesi iin rnein, Msrda olduu gibi Avrupal bir g tarafndan idare edilmeleri gerekiyordu.448 8 Eyllde stanbul Yksek Komiserliinden yazan Webbe gre erif Paann iddialar anlamsz olmakla birlikte hibir Krt lideri tarafndan da blgenin gelecekteki idarecisi olarak grlmyordu.449 Webbe Dilerinden verilen cevapta erif Paa hakknda ne kadar hakl olduu vurgulanyordu.450

447 448

ke, Belgelerle Trk-ngiliz ilikilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926) , s.7576. a.g.e, s.76. 449 a.g.e, s.80. 450 Ayn yer.

129

Osmanl Eski Stockholm Sefiri erif Paann Krtlerin haklar ve Krdistann geleceine dair dnce ve siyasetinden batl devletlerin siyasi temsilcileri pek honut deildi.451Krtlerin yaad blgelerin akbeti ve gelecei konusunda erif Paay uygun biri olarak grmeyen Lord Curzon452, Pariste onun verdii muhtrann da uygun olmadn dile getiriyordu.453 erif Paann konferans gndemine sunduu bu muhtra Krt Ermeni ilikilerinde yaanan gerginlii, diplomatik alandaki bu ztlamay ortadan kaldramayacakt. Diplomatik alanda yaanan bu gerginlik ancak konferansn sonlarna doru her iki tarafnda haklar konusunda uygun zeminde dnmeye balamasyla nispeten giderilse de ki bu durumun en iyi gstergesi 20 Kasm 1919 tahinde Krt ve Ermeni temsilcilerinin Paris Bar Konferansna beraber sunduklar bir muhtradr- Batl Emperyalist Devletlerin bu istekleri dikkate almamas zerine neticede istenilen sonu elde edilemeyecekti.454 1918 ylnda kurulan Krdistan Teli Cemiyetinin bakan olan Seyyid Abdlkadir bamszlk grlerin etkisinde kalarak stanbuldaki Fransz Yksek Komiserliine yapt bavuruda onlara bir Krdistan haritas verir. Ancak bu harita 22 Martta erif Paa tarafndan gnderilen haritadan farkl olarak kuzey snrlar ierisinde baz farkllklar gstermektedir. Halkn %70inin Krt olduu dnlen nemli bir para erif Paann izdii snrlar dnda kalmtr. Bu durumdan yle anlalmaktadr ki Seyyid Abdlkadir bu konu da yeterli bir biimde

26 Mart1920 gn Lord Curzona : Krdistan Trkiyeden tamamen ayrlp zerk olmaldr. Ermenilerle Krtlerin karlarn badatrabiliriz. stanbuldaki Krt Kulb bakan Said Abdlkadir ve Paristeki Krt delegesi erif Paa emrimizdedireklinde bilgi veren Amiral Sir F. de Robeck ise daha sonra fikir deitirecektir. Ulubelen, a.g.e, s.257. 29 Mart 1920 gn Lord Curzona gnderdii rapor ile erif Paay gzden karan Robeck: - Krtlerin ou bir bakan tarafndan idare edilmek ister, buna ramen erif Paann Krtler stnde hi bir etkisi yoktur. erif Paa stnde hi vakit kaybetmeyinizdiyecektir. Ayn yer. 452 19 Nisan 1920 tarihli bir belgede:Krdistan sorununa gelince : Lord Curzon, bunun ok nemli bir sonun olduunu, stanbuldan Badada kadar btn blgelerde yapt incelemede Krtleri temsil edecek hi bir kimseye raslyamadn, erif Paann kendisini Krt temsilcisi gibi gstermesine ramen bundan emin olmadn, esasen Krtlerin Trklerle beraber yaamaya alm olduunu, Trklerle Krtleri birbirlerinden ayrmann ok zor olduunu, ancak ngiliz ve Franszlarn manda yoluyla bu ii baarabileceklerini, Musulda yaayan Krtlerin ngiliz mandasna girdiini syledia.g.e, s.230. 453 Ayn yer. 454 Ayn yer.

451

130

bilgilendirilmemitir. Oysaki erif Paa lkenin ekonomik geliiminin gereklilii asndan kuzey
455

snrlarnn

btnln

Akdenize

gei

ile

birlikte

savunmaktadr.

erif Paa 15 Nisan 1919 ylnda Wilson, Clemenceau, Loyd George ve Orlandoya bavurarak Krt meselesinin boyutlarn ve Krtlerin yaad blgelerde sren gerginliin yaratt sorunlar anlatmak istemise de, emperyalist devletlerin ilgisini byk lde bu konu zerinde younlatramamt.456 Paris Bar Konferansnda erif Paann yapt giriimlere herhangi bir biimde yant vermeyen Emperyalist Devletler, Krtlerin yaad blgelerde politik ve askeri dengelerin kendisini gstermesini karlarna daha uygun grmektedirler. ngiliz politikasnn bu ikili karakterini fark eden Krt gruplar panik yaamaya balamlardr. rnein Kahirede bulunan Krdistan Bamszlk Komitesi 30 Nisan 1919 tarihinde kongreye erif Paa araclyla ilettikleri bir mektupta bu dncelerini ifade edeceklerdir.457 Paris Bar Konferansnda, Krtlerin yaad blgelerin gney ve kuzey olmak zere iki blge eklinde ayrma eiliminin glenmesi zerine bu gelimelerden olduka rahatsz olmaya balyan Ayan yesi senatr-Seyyid Abdlkadir Bar Konferansna stanbuldan bu durumun sakncalarn bildiren bir nota458 gnderecekti.459

Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr- Lozan-Musul geninde Krdistan, s. 47. Glda, a.g.e, s. 170. 457 Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr- Lozan-Musul geninde Krdistan, s. 47. 458 Konstantinople, 2 Ekim 1919 Sayn Bakan, Krdistann Gney ve Kuzey olarak iki farkl blgeye ayrlmasyla ilgili sylentiler durmak bilmiyor. Krdistann bylesi bir blnmlnn, Yakndounun durumunu kuvvetlendirmeyeceini sayn Ekselanslarnn dikkatine ekerim. ttihat Hkmetinin basks altnda olmayan yerlerde Krtler, Balak glere kar silah ekmeyi reddettikleri gibi, Trklerin hakimiyetlerini kuramadklar blgelerde Ermenileri korudular. imdi, konferansn adaletinden, blnmez bir Krdistan tanmasn beklemektedirler. Gerekte, konferansa erefle sunduumuz Krdistan snrlar iindeki etnik formu blmek istemek ve farkl glerin mandasna vermek bu paralar bilinmez karanlklara srkleyecektir. Paris Yksek Konsey Bakanlna. Senatr Seyyid Abdlkadir Krt Lii Merkez Komitesi Bakan. Kutlay, a.g.e, s. 303304. 459 a.g.e, s.303.
456

455

131

Krdistan Teli Cemiyetinin bakan olan Seyyid Abdlkadirin 2 Ekim 1919 tarihinde Paris Bar Konferansna gnderdii bu nota yalnzca kendi duygu ve endielerini yanstmyordu. Bu belge ayn zamanda konferans gnlerinde Krt meselesi ekseninde bir temele dayandrlmaya alan Krdistan konusunun nasl bir kamaza girdiinin de gstergesiydi. Grnen o ki Paris Bar Konferans, burada bulunan Avrupal devletlerin tutumlar yznden kendisinden beklenilen tavr net bir ekilde ortaya koyamayacakt. Paris Bar Konferans Krtler asndan bu tr gelimelere sahne olurken konferansn ilerleyen srelerinde ayn iller zerinde hak iddia eden Ermeni ve Krt temsilcileri arasndaki anlamazlklarn giderilmesi neticesinde Ermeni Bogos Paa ile Krt erif Paa 20 Kasm 1919460tarihinde Pariste ortak bir muhtra461 yaynladlar.462

Tark Zafer Tunayann eserinde antlamann tarihi 20 Aralk 1920 olarak verilmektedir. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s.196. 461 20 Kasm 1919 Paris Byk Bar Konferansna, Bay Bakan! Bizler, aada imzas bulunanlar Ermeni ve Krt uluslarnn temsilcileri Byk Bar Konferansna, iki ulusun da ayn ari kavminden ve karlarnn da ayn olduunu ve ayn amac, yani kendi bamszlklar amacn gttklerini belirtmekten eref duyarz. zellikle Ermeniler insafsz Osmanl idaresinden kurtulmak abasndadrlar ve genellikle de hem Ermeniler ve hemde Krtler her iki ulusa da facialar getiren ttihat ve Terakki komitesinin resmi veya gayri resmi kabinelerinin boyunduruundan kurtulmay zorunlu bulmaktadrlar. u halde Bar Konferansndan, aramzda tam anlamaya varm olarak beraberce sizden uluslarn haklar prensibine uygun olarak Birleik Bamsz Ermenistan ve Bamsz bir Krdistann yaratlmasn, kurulacak olan bu devletlerin, halklarmzn istekleri gz nne alnarak, byk devletler yardmn alabilmesinin teminini, bu konuda karara varlmasn ve de lkemizin tekrar gelimesi sresinde bu devletlerin gerekli olan ekonomik ve teknik yardmlarn esirgememelerini rica ederiz. Delegasyonlarmz tarafndan sizlere srayla raporlar eklinde sunulan aramzdaki anlamazlk konusu olan topraklara gelince, ak bir ekilde sizleri temin ederiz ki bunlarn bir zme balanmasn Bar Toplantsnn kararlarna brakyoruz. nk, verilecek kararn adaletli bir ekilde verileceine eminiz. Ayn zamanda her iki devletimizinde iinde yaayan aznlklarn hukuki haklarna sayg gstermek konusunda tam bir birlik iinde olduumuzu da bildiririz. Boos Nubar mzalar (Ermeni Milli Delegasyonu Bakan) Dr. H. Ohancanyan (Ermenistan Cumhuriyeti Delegasyon Bakanvekili) erif Paa (Krt Milli Delegasyonu Bakan)Sasuni, a.g.e s. 177178. Ayn yer.

460

462

132

Bu muhtrann Bar Konferansna sunulmasndan sonra Ermeni Cumhuriyetinin Washington elisi Armen Garo (Dr. Karekin Pastrmacyan) nergeyi imzalam bulunan Bogos Nubar ve H. Ohancanyana kar gnderdii protestoda bu nerge ile Ermeni Ulusu, Krt Ulusuna toprak konusunda belirli taviz vermi olmakla birlikte bu durum tartma gtrmeksizin Ermeni topraklar zerinde Krtlerin mdahalesine kap aldn belirtiyordu. phesiz ki bu protestonun gereklemesine yol aan etken ise denizden denize kadar olan topraklar zerinde Ermenilerin kesinlikle hak sahibi olduklarn dnen Ermeni siyasi liderlerinin mevcut genel fikirleriydi.463 Bylece bu sorunun Ermeni basnnda tartma konusu haline gelmesi zerine yapacaklar bir aklamayla bu duruma son vermeyi zorunlu gren her iki Ermeni delegasyonu Amerikadaki basnda yaynlanmas iin Ermeni liderlerine bir telgraf464 yollamlard.465 Diplomatlar, uzmanlar ve her kesimden basn mensuplar Ermeniler ve Krtler arasnda salanan bu anlama karsnda aknla dtler. nk yarm yzyl boyunca bu iki komu halkn hibir zaman birlikte almayacak dmanlar olduu ileri sregelmilerdi.466 Curzonun yorumuna gre bu anlamayla Krtler ve Ermeniler, Trkiyeden kurtulmak ve birleik bamsz Ermenistann ve manda iktidar altnda bamsz Krdistann kurulmasn talep eden ayr kar ve isteklere sahiptirler. Krt-Ermeni snrnn belirlenmesi Bar Konferansnda grlmeye braklmt. Her iki devlette aznlk haklarnn gzetilmesi deklere edilmiti.467

463

a.g.e, s. 178. 1920 Ocak 29, Paris Ermeni Krt anlamas konusunun basnda tartmalara neden olmasna son derece zlmekteyiz. Milli delegasyon tarafndan da imzalanm olan bu anlamann hibir ekilde Ermeni karlarna ve isteklerine tehlike tekil etmediine eminiz. A.Aharonyan, Boos Nubar. Ayn Yer. 465 Ayn yer. 466 Ahmed, a.g.e s, 272. 467 Lazarev, a.g.e s, 168.
464

133

Do

Robek,

Krt-Ermeni

antlamasn

mutlu

bir

mjde

olarak

adlandrrken, Curzon, 20 Aralk 1919 tarihli telgrafnda Trkiyedeki ngiliz Yksek Komiserliine bu harekete her trl destein gsterilmesi konusunda talimat vermiti. Bu konu hakknda phelerini bildiren tek kii olan Dou Karadenizdeki Amiral Webb, ise 8 Ocak 1920de bu antlamann istenmesine karn, henz onun bir ey vermediini yazmt.468 Bu anlamaya gre Ermeniler tarafndan da istenen ve Krtlerin ounlukta olduunun ileri srld alt vilayetin bulunduu blgeye bir heyet gnderilmesi nerisi konferans tarafndan kabul edilmiti. Bu neriye uyan Bogos Nubar PaaKrtler aleyhinde yapt propagandaya son vermeyi kabul etmitir. erif Paann Krt Cemiyetinin temsilcisi, Krt murahhas olarak hareket etmesi de kararlatrlmtr. Her iki tarafn da alt vilayetin muhtariyetine ynelik isteklere sahip olduuna ynelik yorumlar Seyyid Abdlkadir Efendinin stanbulda Franszca kan Journal dOrient Gazetesine verdii bir demeten karlabilmektedir.469 Krt erif Paa ve Bogos Nubar Paann imzalam olduklar bu muhtra gerek halk arasnda470 gerekse Melis-i Mebusanda byk tepkilere neden olarak sert tartmalar yol amt. Melis-i Mebusanda Jurnal dOrient adl yabanc bir gazeteye anlama konusunda deme veren Seyyid Abdlkadir hakknda soruturma almas istenmekle kalmam ayn zamanda Celal Nuri (leri) Seyyid Abdlkadiri

Ayn yer. Bu konu hakknda Seyyid Abdlkadir 27 ubat 1920 Tarihinde ikdam Gazetesinde yaynlanan syleisinde unlar sylemektedir: Soru: Krt ulusunun gerek talepleri nelerdir? Cevap: Bugn Krtlerin ikamet ettii be-alt vilayet vardr. Hkmet bu vilayetlere zerklik versin. Bizim amzdan da; kendi setiimiz adil ve drst insanlar vastasyla gelimemize imkan verilsin. A z nce belirttiim gibi hi bir ekilde Trklere kar dmanca hisler beslemiyoruz. Trkler de kurulacak zerk hkmetin ynetiminde bizimle birlikte yer alsnlar Mesut, a.g.e, s. 136. 470 Diyarbekirden Harbiye Nezaretine mevrud ifredir 1-Urfadan yeni malumat gelmemitir. 2-erif Paann Bogos Nubar ile tevhid-i mesai idecei hakkndaki haberler mntkada azim heyecan muceb olmu ve her taraftan makamata mahallere protesto telgafnamaler keide idilerek makam- muallay hilafet ve sultana olan merbutiyetlerini erif Paann hibir suretle Krdlk namna sz sylemeye salahiyeti olmadn mdellil bir surette bildirmilerdir K 13 K Cevdet 4 Mart 1336 ATASE, Kutu No:116, Gmlek No:27, Belge No:272; ATASE, Kutu No:329, Gmlek No:116, Belge No:1161
469

468

134

verdii bu beyanattan dolay sulamt. Bunun zerine Seyyid Abdlkadir Meclis-i Mebusanda yaplan gizli bir oturumda byle bir deme vermediini aklamak zorunda kalacakt.471 Osmanl Hkmeti472 tarafndan erif Paann konferans esnasnda syledii ve gereklik pay bulunmayan szlerinin Krt halk tarafndan tilaf Devletleri ve konferans nezdinde protesto edilmesi iin Erzurum, Bitlis Diyarbekir ile sair vilayetlere tebligat yaplmt.473 Bu konuda Bablinin beklentileri gereklemi474 ve Osmanl Mebusan Meclisinin 26 ubat (1920) gnl birleiminde Erzincan, Bayezid, Erzurum, Diyarbakr, Siverek, Mardin, Adyaman, Van, Hakkari ve Hasankaleden gelen ballk mesajlar okunacaktr.475 Telgraflarn okunmasndan sonra sz alp ayn konulara temas ederek duygularn dile getiren mebuslarn meclis bakanlna ilettikleri erif Paaya kendilerini temsil etme hakkn verdiklerini syleyen Abdlkdir ve arkadalarnn, Kanun- Esasnin 46. maddesine gre vatan ve padiaha bal olacana ve Anayasa hkmlerine uygun hareket edeceine dair ettii yemini bozmu olacandan yan yeliinden dm saylmas gerektiine ynelik nergeleri kabul edilerek, mebuslarn istei dorultusunda ileme konulacakt. Birka ay sonra

Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s. 136137. Konuyla ilgili olarak Kta Komutan Kazm Karabekir yle demektedir: Kendisine Krd murahhas ss virerek icra-y faaliyet itmekte olan erif Paa ahirenErmeni murahhas Bogos Nugar Paa ile mtereken Sulh Konferansna verdii muhtrada Ermenilerle Krt milletinin Osmanl idaresinden tahliyesi ile istiklallerinin teminini taleb itmektedir. Krdlerin Camia-i Osmaniyeden ayrlmak fikrinde olmadklarna dair geri Krd ahali ve aairi tarafndan Bab- liye pek ok telgraflar vrud itmi ise de Trkiye milletinin mevzu mzakere olduu u srada umum- Krdlere izafeten konferans nezdinde vuku bulacak teebbsat ve tevelld idebilecek her trl su-i zan ve tefehhmleri bertaraf itmi olmak iin erif Paann hibir sfat haiz bulunmadndan aml-i mahsusa ile yaplan fuzuli teebbsatn Krd milletinin dil hevehna katiyen nukis tekil itmeyeceine nazaran bu babda Krdseramadan aair ve ahalisi taraflarndan Paris Sulh Konferansyla Dvel-i itilafiye mmessillerine ekecekleri tabi olan telgraflar hususat- saireye takdimen bila tehir keidesi iin telgraf memurlarna tebligat mahsusat-i mahremane icras tevcih olunur.ATASE, Kutu No:396, Gmlek No:66, Belge No:662 473 Sleyman Beyolu, Milli Mcadele Balarken Gneydou Anadolu (1919) Tarih incelemeleri Dergisi, zmir 1996, s. 129. 474 Bu konu hakknda bkz. Ek:6 475 ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926), s. 76.
472

471

135

ise Kazm (Karabekir) Paa, Meclise erif Paann476 Krtlk davasndan istifa ettiini bildirdii yazsnda bu hareketin,Anadolulu namuslu ve dindar kardelerimin gsterdikleri vatanseverlik karsnda byk bir yenilgi olduunu belirtecekti.477 Krtleri temsilen Krdistan Teli Cemiyeti adna Paris Bar

Konferansna Osmanl-Krt delegasyonu reisi sfatyla katldktan bir sre sona Le Matin Gazetesine yapt aklamalarla, Osmanl temsilciliinden ayrlarak Krt haklarn savunmaya karar veren erif Paa konferansn sonlarna doru ondan da vazgeecektir.478 Konferanstan byk bir sonu kmayacann farknda olan ve esas olarak hayli youn eletirilere maruz kalan erif Paann Konferanstan geri ekilme hareketi stanbuldaki Krdistan Teli Cemiyeti ileri gelenlerini de etkiler.479 erif Paann480 biraz nce bahsettiimiz gibi 5 Mays 1920 tarihinde halifeye ve sultana olan balln ne srerek konferanstan ve Krt temsilciliinden ekilmesi zerine481 17 Mays 1920de Konferans Bakanlna Krt Kulpleri adna telgrafla bavuran Seyyid Abdlkadir Krtlerin konferansta

erif Paann Ermenilerle yaknlamasna kar kan Krtlerin banda stanbulda etkin olan Bedizzaman Said-i Krdi ve niversite hocalarndan Naim Babanzade geliyordu.Vakit Gazetesinde Bedizzaman Said-i Krdi, Dava Vekili Ahmet Arif ve Binba Mehmed Sdkn 22 Aralk 1920 gnnde yaynladklar ortak bir yazyla erif Paay knyorlard: Drt buuk asrdan beri slamn fedakar ve cesur taraftar olarak yaam ve dini geleneklere ball gaye bilmi olan Krtler, henz beyz bin ehidin kanlar kurumadan, ilere geirilen yetimlerin, gzleri oyulan ihtiyarlarn hatrlarn teessrle anarken islamiyetin zararna olarak tarihi ve hayati dmanmz ile bar anlamalar imzalamak suretiyle dinlerine aykr hareket edemezler. Bu nedenle, Krt ulusal vicdan bu gibi anlamalar imzalayanlar tanmadn ve emellerinin din ve milliyetlerini birletirmek olduunu bildirilmesine arac olunmas.Bu yazdan sonra Krt erif Paa, Paristeki Krt delegeliinden ekildiini Vakit gazetesine telgrafla bildirmiti.Mumcu, a.g.e, s.1415. 477 ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926), s.76. 478 Glda, a.g.e, s. 189. 479 Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 333. 480 erif Paann Monte Karlodan gnderdii ve Peyam Sabah Gazetesinde yaynlanm olan telgrafnda Saltanat ve Hilafete ballmdan dolay, Paris Bar Konferans nezdindeki Krt delegelii bakanlndan istifa ettim szleri yeralmaktadr. Glda, a.g.e, s.160. 481 erif Paann Monte Karlodan mektub yazd Cavit Beyin gnlnde bu konuyla ilgili olarak u satrlar yeralyordu: erif Paa, Krdistan istiklali iin alan muhalif evrelerle arasnda tilaf efkar olduu cihetle, murahhaslktan istifa ederek bu kararn hem Krtlere hem de konferans riyasetine tebli etmi.Ayn yer.

476

136

temsil edilmemelerinden dolay burada alnan kararlarn Krtleri balamayacan bildirdi.482

482

a.g.e s. 179.

137

c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Sevr Bar Antlamas Emperyalist karlar neticesinde gerekleen I. Dnya avandan tilaf Devletleri galip kmt. Malubiyete urayan taraf olan ttifak Devletleri tarafndan imzalanacak bar antlamasnn artlarn belirlemek iin 18 Ocak 1919 tarihinde Paris Bar Konferans toplanmt. 28 Haziran 1919 tarihinde Almanya ile Versay Antlamasnn imzalanmasna kadar konferansn almalarnn ilk aylarnda Osmanl mparatorluu ile yaplacak olan bar antlamasnn koullarnn grlme ileminin geri plana braklmasndan dolay Sevr Bar Antlamas ancak 13,5 ay sonra imzalanabilmiti.483 Kendi dncelerine gre dnya zerinde bir bar dzeni kurmak isteyen ngiltere, Fransa ve talyann temsilcileri Londrada ve San- Remoda toplanarak eitli grmeler yapmlard. Trkiye ile yaplacak olan bar antlamasnn koullarn tesbit etmek amacyla 12 ubat10 Mart tarihleri arasnda toplanan Londra Konferansnda gelecekte yaplacak olan grmelerin adres yeri San-Remo olarak saptanmt.484 1826 Nisan 1920 tarihleri arasnda yaplan San-Remo Konferansna ngiltere, Fransa ve talyann temsilcileri yer ald. Her devletin iki yeyle katld San-Remo Konferansnda oluturulan komisyon Paris ve Londra Konferansnn belirledii esaslara gre bir antlama metni hazrlayacakt. San-Remo Konferansnda daha nce yaplan grmelerde saptanm, Trkiye ile yaplacak olan bar antlamasnn ana ilkeleri485 son halini almt.486

Lazarev, a.g.e, s.128. Atatrk ilkeleri ve nklp Tarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk stikll Sava, s.114. 485 San-Remo Konferansnda belirlenen bar artlar zetle yle idi: ngiltere, Irak ve Filistinde; Fransa, Suriyede mandater olarak hak sahibi olacak, Gney ve Gneydou Anadoluda Anadolu ilerine kadar uzanan talya ve Fransaya ait nfuz blgeleri oluturulacak. ngilterenin koruyuculuu altnda bir Krdistan devleti kurulacak, Dou Anadolu Ermenilere verilecek, zmir, Bat Trakya ve Dou Trakyann byk bir blm Yunanistana verilecek, Boazlar uluslararas bir komisyonun ynetimine braklacakt. a.g.e, 115. 486 a.g.e, s.114.
484

483

138

tilaf Devletlerinin San-Remo Konferansnda alnan kararlar Osmanllara duyurmak iin Osmanl mparatorluunu da konferansa armas zerine Osmanl Hkmeti tarafndan grevlendirilen Tevfik ve Cemil Paalarla Reit ile Fahrettin Beylerden oluan bu heyet 11 Mays 1920de Parise ulaarak bar artlarn gsteren projeyi ald. Bu belgeyi Osmanl mparatorluu temsilcilerine vermekle grevlendirilen Millerandn bir aylk bir sre ierisinde yazl olarak Osmanl grnn bildirilmesini istemesi zerine gereken cevabn zamannda verileceini sylyen Tevfk Paa ise inceledii bu proje hakkndaki grlerini bir mektupla Sadrazam Damat Ferit Paaya iletti. Tevfik Paa mektubunda Bu projenin benimsenmesiyle bamszln yok olacan, devletin ortadan kalkacan vurgulamtr. Bunun zerine tilaf Devletlerine kar verilecek olan cevap Bakanlar Kurulunda yaplan tartmayla belirlenip Padiahn onayndan geirilerek bar konferansna sunulmasna ramen tilaf Devletleri bu muhtradaki istekleri kabul etmediler. 22 Haziranda balayan Yunan saldrsnn baarl olmasndan da umutlanmakla birlikte 7 Temmuzda toplanan konferansda Osmanl mparatorluunun isteklerini reddettiler. Savan uzamasyla birlikte milyonlarca insann ve servetin yok olmasna sebep olunduunu belirten tilaf Devletleri belirlenen bu bar projesinin imzalanmas ya da reddedilmesi iin 27 Temmuza kadar Osmanl Hkmetine sre tandlar.487 tilaf Devletlerinin Osmanl heyeti tarafndan yazl olarak verilen cevapta yer alan grleri kabul etmemeleri zerine Osmanl Hkmeti iin ya tasla olduu gibi kabul etmek ya da etmemekten baka yol kalmamt. Metne olur demeye karar veren gerek Padiah Vahdettin ile Sadrazam Damat Ferit Paa tek bana sorumluluk almak istemedikleri iin konunun zel bir mecliste grlmesini uygun bulmulard. Padiahn bir saltanat urasnn toplanmasn emretmesi neticesinde 22 Temmuz 1920 tarihinde Yldz Saraynda bu toplant gereklemiti.488

487 488

a.g.e, s.115. Uurlu, a.g.e, s.42.

139

 Toplant ald zaman, nce bar taslana kar bir hkmet aklamas okundu.489Metnin kabul edilmesi ya da reddedilmesi durumunda ortaya kan sorun konusunda bir deerlendirme yaplan bu aklamada, taslak kabul edilirse Osmanl Devletinin stanbulu da iine alan belirli snrlar iinde varln srdrecei belirtiliyordu. nerilen koullar geri evrilirse, savan genileyecei, Osmanl Devletine son verilecei ve topraklarnn tam olarak paylalaca ne srlyordu. Bununla birlikte hkmet, Trakya, Boazlar, zmir gibi nemli konularda deiiklik yaplmas iin bir kere daha tilf devletlerine bavurulmas grnde olduunu aklyordu. Hkmetin bu yazsnn okunmasndan sonra Pariste bulunan Osmanl temsilcisi Reid Beyden gelen iki telgraf raya katlanlarn bilgisine sunulmutu. Bu telgraflarn birinde, tilf devletleri antlama tasla kabul edilmezse stanbulu Trklerden alacaklar bildiriliyordu. Bu bilgiler verildikten sonra Sadrazam Damat Ferit Paa ksa bir konuma yaparak durumu zetlemi ve raya katlanlarn grlerini bildirmelerini istemiti.490Bunun neticesinde katlan yelerden Rza Paa dnda herkes antlamann imzalanmas ynnde gr bildirmesi zerine Hadi Paa, Rza Tevfik ve Reat Halisden oluan bir heyet antlamay imzalamak iin Fransaya ait Demokrasi adl Fransz bir Harp gemisiyle yola kt.491 Paris yaknlarndaki Sevr ( Svres ) Kenti'nde Osmanl mparatorluu ile ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Belika, Yunanistan, Romanya, Polonya, Portekiz, ekoslovakya Yugoslavya, Hicaz ve Ermenistan arasnda 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan bu antlama 433 maddeden oluuyordu. Amac yalnz Osmanl mparatorluunun ykln resmen formle etmek deil, ayn zamanda Trkiyeyi de paralayarak bir yar smrge durumuna dntrmek olan antlamada ngilizler tarafndan belirlendii ak olan bir dzen ierisinde bata Ermeniler ve

489 Yldz Saraynda, padiahn huzurunda toplanan ( 22 Temmuz 1922 ) bu raya, Veliaht Abdlmecit ve sadrazam Damat Ferit Paa dnda tannm politikaclar katlmt: eyhlislm Drrzade Abdullah, nazrlardan Mehmet Said, Hseyin Remzi, Read ve Osman Sabri; ray Devlet Reisi Edhem, Ayan Reisi Tevfik Paa, eski sadrazamlardan Ahmet zzet Paa, AliRzaPaa veSalih Paa; Mir Fuat, Zeki Paa, mer Rd Paa, Osman Paa, Rza Paa, Sleyman Hadi Paa, zzet Fuad Paa, Kzm Paa, Mustafa Nuri Paa,Nuri Paa ve Aristidi Paa;Abdurahman eref, Rza Tevfik Rfat, Adil, Seyit Abdlkadir, Abdlhak Hamid, Mustafa Savfi, Tevfik, Hamdi, Mustafa Asm, Zeynel Abidin vb.a.g.e,s.42-43. 490 a.g.e, s.4344. 491 Atatrk ilkeleri ve nklpTarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk stikll Sava, s.115.

140

Krtler olmak zere baz blge halklarnn sorunlarna da deinilmekteydi.Antlama hkmleri uyarnca zmir Trkiyeden alnarak Yunanistana balanyor, stanbul ve anakkale boazlarnn denetimi uluslararas bir komisyona veriliyor, Trkiyenin Avrupada kalan topraklarnn snrlar belirleniyor, karasular iindeki btn adalar braklmas ngrlyor, silahl kuvvetlerinin asker says en alt dzeye indiriliyor ve baka hkmlerin yan sra lkenin ekonomik tesisleri zerinde dorudan bir gzetim kuruluyordu. Trkiye eski Osmanl vilayetlerinin manda sistemi ya da byk devletlerin dorudan ynetimi altna girmesini ngren btn kararlar kabul ediyordu. 492 Osmanl mparatorluunu paralamay hedefleyen Sevr Antlamasnn dier bir nemli boyutu ise Krt meselesine maddelerinde493 yer vermesiydi.Ermeni meselesine de deinen antlamada bu konunun ele alnmas srasnda Krt meselesine de bir kez daha deinen 88.-93. maddelerde kurulmas ngrlen ( 88.

Ahmed, a.g.e, s.316317. Krdistan Madde 62-Fratn dousunda, ilerde saptanacak Ermenistann snrnn gneyinde ve 27. maddenin 11/2 ve 3. fkralarndaki tanma uygun olarak saptanan Suriye ve Irak ile Trkiye snrnn kuzeyinde, Krtlerin sayca stn bulunduu blgelerin yerel zerkliini, ibu anlamann yrrle konulmasndan balayarak alt ay iinde, stanbulda toplanan ve ngiliz, Fransz ve talyan hkmetlerinden her birinin atad yeden oluan bir komisyon hazrlayacaktr. Herhangi bir sorun zerinde oybirlii olmazsa, bu sorun komisyon yelerine, bal bulunduklar hkmetlerine gtrlecektir.Bu plan, Sryani- Geldani ile, bu blgelerin iindeki teki etnik ve dinsel aznlklarn korunmasna ilikin tam gvenceler de kapsayacaktr;bu amala ngiliz, Fransz, talyan, ranl ve Krt temsilcilerinden oluan bir komisyon incelemelerinde bulunmak ve ibu antlama uyarnca, Trkiye snrnn ran ile birlemesi durumunda Trkiye snrnda yaplmas gerekebilecek dzeltmeleri kararlatrmak zere bu yerleri ziyaret edecektir.Glda,a.g.e,s.176. Antlamann 63.maddesinde unlar ngrlmektedir: Trk Hkmeti bu vesileyle 62. maddede belirtilen her iki komisyonun kararlarn kendisine yazl olarak bildirilmesini izleyen ay iinde onaylamay ve yerine getirmeyi kabul etmektedir.Ahmed, a.g.e, s.318. Madde 64. bu antlamann yrrle konuluundan bir yl sonra, 62. maddede belirtilen blgeleredeki Krtler, bu blgelerdeki nfusun ounluunun Trkiyeden bamsz olmak istediklerini kantlayarak Milletler Cemiyeti Kongresine bavururlarsa ve konsey de bu nfusun bamszla yetenekli olduu grne varrsa ve bu bamszl onlara tanmay Trkiyeye salk verirse, Trkiye, bu tavsiyeye uymad ve bu blgeler zerinde btn haklarndan ve sfatlarndan vazgemei imdiden ykmlenir. Glda, a.g.e, s.176. Byle bir feragata ilikin ayrntl hkmler balca tlaf Devletleri ile Trkiye arasnda yaplacak ayr bir anlamann konusunu oluturacaktr. Byle bir feragat gerekleirse ve gerekletii zamanda, balca tilaf Devletleri Krdistann imdiye kadar Musul Vilayeti iinde saylan kesiminde oturan Krtlerin sz konusu bamsz Krt Devletine katlmasna itiraz etmeyecektir.Ahmed, a.g.e, s.318319.
493

492

141

Madde ) zgr ve bamsz bir Ermeni Devletinin Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis Vilayetlerinde Trkiyeyle olan snrn belirleme, yine bu snra bitiik Trk topraklarnda askerden arndrlacak blgeleri bildirme yetkisi ( 89. madde ) Bakan Wilsona verilmiti. Ermenistan zerindeki manday kabul etme isteinde olan ve ayn zamanda Amerikan finans evreleri tarafndan desteklenen Bakan Wilson tarafndan Kasm 1920de belirlenen sz konusu bu snr494 Karadeniz kysndaki bir noktadan balayarak Erzincan, Mu, Bitlis ve Van Glne kadar uzananmakla birlikte bu haliyle sava yllarnda Rus ve Trk kuvvetlerini ayran hatta denk dmekteydi.495 Krdistan Gazetesinin 7. saysndaki habere gre erif Paa ve beraberindeki Krt heyetinin Pariste Krtlerin isteklerini dile getirirken, btn bu K giriimlere ramen Krtler496 btnsel olarak honut kalabilecekleri bir sonu alamadklar Sevrin siyasi kararlarndan pey heyecan duymayacaklard. Ermenistanla oluturulmas istenen snrlarn belirgin olmamas, Krdistan illerinin Ermenistan snrlar iine alnmak istenmesi endielerin asl kaynan oluturmaktayd. 497

Ayn Senenin sonbaharnda Mttefik kongresine Wilson tarafndan sunulan Ermenistann snr ise Trabzon ve Giresun arasnda, Giresunun 20 kilometre dousundan balayarak, Dersimin dou eteklerine, Erzincann 20 kilometre batsna kadar inip sonra Erzincann gneyinden Bingl dalarnn gney eteklerine varr. Surp-Garabet dolaylarndan gneye doru Sasun sradalarnn kuzey tepelerinden geer ve Bitlisin 20 kilometre gneyinden devam ederek ran snrna ular. Bu snrlar iinde kalan Osmanl Ermenistan ve Kafkas Ermenistan, Birleik ve Bamsz bir devlet oluturuyordu. Kafkas Ermenistan ksmnn kuzey ve dou snrlar ise ya Rusya ile ya da dier bamsz Kafkas Cumhuriyetleri ile sulh mdahalelerinin imzalanmasyla nihai bir duruma geecekti. Sasuni, a.g.e, s.178179. 495 Ahmed, a.g.e, s.319. 496 23 Eyll 1920 tarihli raporunda Rayn ( ngiliz Yksek Komiserliinde grevli siyasi memur ) bu konuya u ekilde deiniyordu: Ancak unu da hatrdan karmamz gerekir ki, Krtler u sralarda Krdistana tannan snrlarn dar tutulmas ve topraklardan bir ksmnn da Fransz blgesi olarak ayrlmas ve ayrca Ermenistanla snrlarn belli olmamas sebebiyle gayr memnun bulunmaktadrlar. Btn Krtleri birletiren tek ey, blgelerinin Ermeni egemenliine braklmas fikrine kar duyduklar nefretine Amerikallara da Dou ilerinin acemisi ve fanatik Hristiyan taraftar gz ile baklmaldr. Glda, a.g.e, s.168. 497 a.g.e, s.167168.

494

142

Sevr Anlamas Krtler arasnda yank bulurken498 bu antlama zerine Krdistan Teli Cemiyetinde Seyyid Abdlkadir Efendi bakanlnda geceli gndzl tartma ve mcadeleler devam ediyordu.
499

Krdistan Teli Cemiyeti

heyeti o sralarda Ermenilere sz verilen Krdistandaki topraklar zerinde Krtlerin hak sahibi olduklarn; bu blgelerde kurulmas dnlen Ermenistann Krtleri derinden etkileyeceini sk sk Batl devletlerin temsilciliklerine izah etmiti. Krdistandaki nfus younluunun Ermenilerden ziyade Krtlerde olduunu eitli lkelerin siyasi temsilciliklerine yaptklar ziyaretlerde her zaman dile getiren Krt heyetinin bu tr isteklerinin ihmal edilecei kukusunu srekli tamalarndaki asl neden emperyalistlerin Ermenilerle olan ilikilerinden kaynaklanmaktayd.500 Sevinle karlad antlamay tilaf Devletlerinin bayraklar altnda ve ulusal marlar arasnda imzalayan; bakentin minarelerinden grlebilen yrelerin tesinde hibir otoritesi olmayan padiah hkmetinin yani Damat Ferit Paa ile kabinesinin vatana ihanetle sulanmas doald. Her ne kadar padiahn imzalamaya501 cesaret edemedii, sk ynetim ve askeri sansrn henz kaldrlmad bakent stanbulda, bu ehirde dahil olmak zere eitli blgelerde gsteri ve toplantlarn dzenlenmesine yol aan Sevr Antlamasnn batan kmaza girmesinde esas neden olarak Damat Feridin istifa etmek zorunda kalmasnn yan sra byk devletler arasndaki gerekte kk halklar madur eden kar atmas gsterilebilirdi.ok gemeden Fransz basn maddelerini eletirdii antlamann imzalanmasndan birka ay sonrada Fransz hkmetinden Sevrin bir kez daha gzden geirilmesini istedi. Belgeyi resmen onaylayan tek devlet olmasna ramen

Kamuran Ali Bedirhan 1958 ylnda Sevr Antlamasyla ilgili olarak yle yazmt : Yzylmzn son eyreinde tamamlanan bu antlama Krt halkna birlik ve bamszlk hakk salamtr ;bu antlama uzun sreli abalar ve ar bedeller sayesinde elde edilmitir. Bu antlamann hi bir zaman yaama geirilmemesine karn onun moral gc yeni faktrler salamtr. Biz, kendi geleceini belirleme ilkesi temelinde Birlemi Milletlerce kabul edilmi olan, insann var olma haklarna deinen kendi ynetimini tayin etme hakkna, moral ilkelere sahibiz. Lazarev, a.g.e, s.188189. 499 Dersimi, a.g.e, s.94. 500 Glda, a.g.e, s.162. 501 eitli yazarlar tarafndan 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan Sevr Bar Antlamasnn imzalayclar arasnda Krdistan Teli Cemiyeti Reisi Seyyid Abdlkadirin de bulunduuna dair iddialar ortaya atlmtr. Halbuki resmi antlama metninde Hadi Paa ile Rza Tevfik, Bern Bykelisi fevkalade temsilcisi Reat Halis Beyin imzalar bulunmaktadr. Atatrk ilkeleri ve nklpTarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk stikll Sava, s.115.

498

143

ok abuk tutum deitirerek imzasna sahip kmayan talya maddelerin uygulanmas iin eski Osmanl blgelerine bir tane bile asker gndermeyeceini syledi. Antlamann Amerikan siyasal evrelerinde de kaytsz olarak kabul grd srada baarl olan Milli Mcadele Hareketinin yeni Sovyet ynetimiyle ilikilerinin gelimesinden rahatszlk duyan taraflardan biri olan ngiltere geri adm att. ngiltere, Fransa ve talya dileri bakanlarnn Paristeki bir toplantsnda (Ocak 1921) Sevr Antlamasn gzden geirmek zere dzenlenmesine kararlatrdklar Londra Konferansnda 62.-64. maddeler bir yana braklrken bsbtn bu oyunun dna kartlan Krtlere 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan ve Sevrin yerini alan Lozan Antlamasnn 143 maddesinde ise hi yer verilmedi.502 Churchill, Sevr Antlama artlarnn yorumunda Krtlerden

bahsetmemektedir. Sevrde zmlenmi Krt problemine yakn problemlerin deerlendirilmesinde de Churchill olduka phelidir: ngiltere Filistin ve Mezopotamya zerindeki ar manda iini kendi zerine almal, Ermeniler ise Birleik Devletlerin kanad altnda yer almaldr. Paris Bar Konferansnn resmi tarihinin yazarlar Sevr Antlamasnn Krtlerle ilgili koullarn yorumlarken her eyi bir cmleye sdrmlardr: Krdistan, rann snrlar yararna olas bir seferberlik imkanna sahip zerk bir hkmet olmutur. Trkiye ve 1920 yl antlamalarna bal haritada Krdistann ad bile yoktur ve onun nerilen snrlar hi bir ekilde belirtilmemitir. Sevr Antlamasnn Krdistanla ilgili maddelerinin ciddiyet tamamakta olduunu belirten yazarlar hakl bir yargya varmaktadrlar.503 Genelde ok laf etmekten holanan Lloyd George, Sevrin Krtlerle ilgili maddelerinde Krtlerle alakal herhangi bir deerlendirme yapmadan fikrini beyan etmitir: Bir yl iinde Trkiyeden ayrlma hakkyla birlikte Krdistana yerel bir zerklik verilmitir. Bamsz Ermenistan devleti bandan beri mitsiz bir proje olmu; bu yzden Amerika onun savunmasn zerine almay reddetmitir. Baka bir deyile, eski Britanya babakan Sevr Bar Antlamasnn herkese bilinen

502 503

Ahmed, a.g.e, s.320321. Lazarev, a.g.e, s.185.

144

mtsiz bir proje olduunu itiraf etmitir. Fakat o da byle bir projeye Krt bamszl projesini dahil etmeden gemitir.504 O gn yaayanlarn ve aratrmaclarn olduka dikkatini eken ey Sevrin Krtleri ilgilendiren maddelerinin asl konusunu o dnemde byk bir gncellik kazanm olan Musul sorunu oluturmasdr.505 Bununla birlikte Sevr Antlamas ierisinde Musulun kaderi kesin olarak belirlenmemiti. Fransa, San-Remoda Musuldan dolayl olarak vazgemi veya kaybetmitir, ama ngilterenin etki alannda bulunan Mezopotamyadan ve oradaki kendi haklarndan ak bir biimde vazgememitir. Bu tanma ve haklarndan vazgeme, 20 Aralk 1920deki nasyann manda blgelerindeki snrlarn tespiti ile ilgili ngiliz-Fransz antlamasnda ak ifadesini bulmutur. Bu (10 Austos 1920deki ) Sevr Bar Antlamasnda Britanyann bak asnn ak ifadesini almasndan sonra olmutur. Fakat Sevr Antlamasnda bu sorunla ilgili baz uyumazlklar kalmtr.506 Sevr Antlamas hi kukusuz Krt Meselesi asndan ok nemli bir dnm noktas olmutur. Tarihte ilk defa olarak bir diplomatik belge, Krt unsurunun hkim olduu blgeler iin bir mahalli zerklik ngrrken bylelikle o tarihten bu yana problemin uluslararas bir nitelik kazanmas kesinlemitir. Yazar M.S. Lazareve gre ortaya konulan yarg temelinde Sevr Bar Antlamasnn Krt veya Krtlere yakn maddeleri nemsizbir deere sahiptir veya en iyi ihtimalle diplomasi tarihinde sadece bir iz brakmtr demek doru mu olacaktr? Doru olmayaca bilinmektedir. Her eyden nce bu maddeler, Byk Britanyann Yakn Dou politikasndaki belirgin bir ynelimini yanstmtr, bu
504

505

Ayn yer.

Howard yle demektedir: Krdistanla ilikide Musul ok sayda Krd topraklarnda

barndrmasyla nemli bir konuma sahiptir. Bu yzden Musul corafi adan da Krdistan zerinde hkm srmektedir.Musulu kaybetmek hi bir ekilde Britanya emperyalistlerinin iine gelmiyordu. Sevr arifesinde Musulun fethedilmesinin aleyhinde olan Daily Cronical in u() ileri srdn hatrlayalm: Mezopotamyann kuzeyi, zellikle Musul ve onun evresi iklim asndan snr ordularnn konaklamas iin olduka elveriliydi. a.g.e, s.186. 506 a.g.e, s.186187.

145

yneliminin genelde Trk blm zellikle de Krt ve Ermeni blmlerinin ortaya km olmasna karn dier yaklamlarnda ksmen baarl olmu ve bu blgedeki duruma gnmze kadar gelen uzun srekli bir etkide bulunmutur. Sevr Antlamas iinde Musulun adnn gemesi de hi ara sra olan bir ey deildir, dolayl bir sreklilie sahiptir. ngilizTrk ilikilerinin nemli bir yap elementidir.507 Genel olarak bakldnda Sevr Antlamas, William Eagletonn szleriyle,daha imzaland anda l domu bir metinden baka bir ey deildi, nk tarih Mustafa Kemal tarafndan farkl bir biimde yazlmaktayd.508 Mustafa Kemalin nderliinde kurulan Ankara Hkmeti Sevri geersiz sayacak ve balam olan Ulusal Kurtulu Savan srdrecektir.509

507 508

a.g.e, s.187. Ahmed, a.g.e, s.320. 509 Kabacal, a.g.e, s.27.

146

3. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetinin Yabanc Devletlerle Olan likileri a) Krdistan Teli Cemiyeti ve ngiltere Her eyi kendisinden beklenilen ve dnyann en byk devleti olarak her eye kendisi karar verebilen, Osmanl mparatorluunu yenebilen tek devlet olan ngiltere510 bunlarn yan sra ran ve Arap lkelerine de egemendi. Bu nedenle Krt nderleri geleceini ona balyordu. Krdistan kurma konusunda hep ihtiyatl davranan ve bir ara Seyyid Abdlkadir ve bakalarn Krt szcs olarak Londraya davet etmeyi dnen ngiltere511 bu konuyu telgrafla Dileri Bakanl araclyla 26 Mart 1920 tarihinde stanbuldaki temsilcisine sorsa da bunu uygulamaya koymad.512 Wilson Prensiplerinden yararlanan ve ngiliz entrikalaryla kkrtlan Krtler de zerk veya bamsz bir Krdistan isteinde bulunmaya baladlar. stanbulda kurulan Krt Komitesine mensup Ayan yesi Seyyid Abdlkadir bakanlndaki bir kurul, ngiliz Yksek Komiserlii siyasi memurlarndan Andrew Ryan ziyaret ederek, Krtlerin o sralarda Ermenilere sz verilen Dou illerindeki topraklar zerinde haklar olduunu ve bu blgelerde nfusun ounluunu tekil ettiklerini bildirip Krt emellerinin ihmal edilmesinden duyduklar kayg belirtiyordu. Bu grme ile ilgili olarak ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, 5 Ocak 1919da Dileri Bakan Arthur J. Balfoura gnderdii yazda, kurul mensuplarnn zerk bir Krdistann snrlar konusunda kark grleri olduunu, genellikle Trk Ermenistan olarak bilinen tm blgeleri, Beyazt dolaylarnda bulunan ve eskiden Rusyaya ait olan baz toprak paralarn ve snrn ran

Krtlerin durumlarn iyi incelemeden herhangi bir politika sergilemeyen ve bu nedenle Krt istemleriyle gerektii lde ilgilenen ngilterenin bu durumunu Constantinople Yksek Sekreterliinin ngiltere Dileri Bakanllna yazd, 29 Mart 1920 tarihli mektup gsteriyor: Krtlerin byk ounluu bir d iktidarn hkm altna girmekten baka bir ey beklemiyor,ok az aa ve eyhlerinden daha yukarya bakyor, Krdistann dnda eetilen ve blc fikirler savunan kk saydaki Krt ise nfuzlarn nemlerini abartmaya meyillidirler.Kutlay,a.g.e,s.315-316. 511 28 Kasm 1919 gn Mr. Krdistandan Londraya gnderilen raporda unlar yazlyor:Krtlere her ne kadar inanmasak da onlar kullanmamz karlarmz gereidir.Mumcu, a.g.e, s.24. 512 Ayn yer.

510

147

ksmnda, Lzistann gneyine kadar uzanan lkeleri istediklerini; bununla birlikte snrlarnn saptanmas ilemini Bar Konferansnn adil kararna brakmay ye tuttuklarn bildiriyor. Krt meselesini tantmak amacyla Avrupaya temsilci gndermek iin kendilerine izin verilmesini istediklerini ekliyor; u grleri dile getiriyordu : Dou Anadolu sorununun zmlenecei son aamada Krt unsurunun hak iddialar ihml edilemez. Onlarla Ermenilerin hak iddialar badatrlmazsa, gelecek olaylarn tohumu atlm olacaktr. Gemite Krtler, Ermenilerin bask altnda tutulmasnda ara olarak kullanmlar, fakat Trk ynetimi altnda kendileri de sknt ekmilerdir.513 Amiral Calthorpe, yazsna devamla, sz konusu Krt kurulunun ngiliz Yksek Komiserliine 2 Ocak 1919 tarihli uzunca bir andr verdiini bildiriyordu. Molla Said514, Mustafa Paa, Emr Bedirhanzade Emin Ali ve dier kimseler tarafndan imzalanan bu andrda, Krt rknn tarihinden sz ediliyor, bamszlk ve kendi kaderini izme ( self-determinasyon ) konusundaki dilekleri hakl gsterilmeye allyor, Svas, Ankara, Konya, Halep ve Adana illerindeki nfusun bir ksmnn; Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakr ve Musuldaki nfusun ezici ounluunun

Uurlu, a.g.e, s.4749. Prof Dr. Salhi Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri adl eserinde sz konusu bu muhtrada imzas olan Said Mollay ngiliz Muhipleri Cemiyetinin kurucularndan olan Said Molla olarak dnmtr.Halbuki yaptm aratrmalarda ngiliz Muhipleri Cemiyetinin kurucusu olan Said Mollann Krdistan Teli Cemiyetine ye olmamakla birlikte cemiyetin faaliyetlerinde de aktif olarak rol almadn anlam bulunmaktaym. Ancak bu durum Krdistan Teli Cemiyeti ile ngiliz Muhipler Cemiyetinin aralarnda hibir ilikinin olmadn gstermez. rnein Said Mollann u mektubu bu duruma aklk getirmesi bakmndan olduka nemlidir. Aziz stadm: Krt Teli Cemiyetindeki samim dostlarmzla grdm. Yeni geldiklerinden, birka gn sonra verilen tlimat dairesinde tertibat ittihaz edeceklerini, yalnz Krdistana gnderilecek muhtelif arkadalar iin byk bir tahsistn vcuduna ihtiya olduunu sylediler. ( D. B. R. 3/141 )den gelen mektubda irae ettiler. Urfa, Ayntab, Marada Franszlar aleyhine lzumundan fazla tahrikt yapdklarn ve Kolordu Kumandannn tkib ettii siyset-i leyyine hilfna ahaliyi imle ettikleri mndericdir. Kabine Riysetine Zeki Paann getirilmemesi hakknda beyan olunan mtlea doru deildir. Bu zat, Krtler zerinde hkimdir. Eski Ermeni ktali unutulmudur.Sizce vrid mtalea , herhlde bugn iin nbemevsimdir. Bunu, icabnda tevil etmek mmkndr. Himmet-i stdnenize her dakika muntazrz. Kardaki vakay dierlerine de vermeye alyoruz. htirmt- ciznemi takdim ederim. Tevetolu, a.g.e, s.88.
514

513

148

Krt olduu, tm tarafsz gezmenlere atfen ne srlyordu. Andrda ayrca unlar isteniyordu : 1.Krtlere, snrlar coraf olarak saptanm bir lke verilmelidir; 2.Balaklarn Arap, Ermeni, Asuri, Keldani vb.kk aznlklara yaptklar muameleden Krtler de yararlanmaldr; 3.Krtlere ngiliz mandas altnda zerklik verilmelidir. 515 Mezopotamyadaki ngiliz igal kuvvetleri komutan iinde Seyyid Abdlkadir, Seyyid Tahann kardei, Dr.Abdullah Cevdet ve Sleyman Nazifinde bulunduu bir rgtn516 Gneydou Anadoluda bamszlk amalayarak stanbulda da tekilatlanmaya gittiini ve bunun yan sra Bedirhanlarn Mardin, Diyarbakr ile stanbulda ok etkili olduunu Hindistan Bakanlna bildiriyordu Mezopotamyadaki igalci kuvvetler yre halkn kendi etkileri altna sokmak iin, stanbulda kurulan rgtler ile Osmanl Hkmetinden gelecek olan bir harekete umut balasalar da dileri onlarn tam tersini dnyordu. Pariste Ermenilerin

515

516

Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I,s.27. FO 371/4191 GZL Mezopotamya Genelkurmayndan stanbul Yksek Komiserliine

9 Nisan 1919

nderlerinin eyh Abdlkadir ve Doktor Abdullah Cevdet olduu Krt Ulusal Komitesinin temsilcileri, airetleri, ngiliz boyunduruunu reddetmeye ve Trk Hkmranl (korunmas-n. ) altnda bamszlklarn ilan etmeye aran bir mektupla birlikte, 25 Mart civarnda Sleymaniyeye gitmek zere Musul zerinden getiler.( ) Abdlkadir ve Doktor Cevdetin acilen stanbuldan uzaklatrlmalarn neririm FO 371/4191 Belge No:59057 Amiral Calthorpeden, stanbul 16 Nisan 1919 13 Nisan 1919 4121 sayl telgrafnz ve nceki yazmalarmza ilikin olarak Her ne olursa olsun, buradaki Krt unsurlarnn hangilerinin kesinlikle Trk yanls ve ngiliz kart olduklar konusunda emin deilim. Kesin olarak bilmememe ramen Abdullah Cevdet ve Sleyman Nazif gibi kiilerin Trk karlar iin altklarna kolaylkla inanabilirim. te yandan- her ne kadar Senato Bakanysa da-Abdulkadir, bana yaptklar bavurularnda Krtlerin bamszln ve zalimane Trk hakimiyetinden kurtulmay talep eden Krt Komitesinin bakanln yapmaktayd. Yaknlardaki bir grmede, kendisine ngiliz mandasndaki Hicaz Kralnnkine benzer bir pozisyonun verilmesini istediini ima etti. Mesut, a.g.e, s.29,35.

149

dnda farkl bir etnik

hareketle

karlamak

istemeyen

ngiltere

gerek

diplomatlarnn gerekse Dileri Bakan Lord Curzonun stanbula yollad bir telgrafta yukarda ad geen ahslarn nderliindeki bir hareketi desteklemediini ortaya koyuyordu. lerde dilerinin de kukularn dorulayan stanbul merkezli bu Krtlk hareketinde Hristiyan zellikle de ngiliz dmanl grlecekti. Mardin ve Diyarbakrda da ubeler aarak Jn Trk metoduyla bror datan rgt mensuplar Halep, Nusaybin, Cizre, rnak ve Musula szarak ngiliz aleyhtar faaliyetler de yapmlard. nceleri baarl grdkleri bu hareketin sonularn birka igalci subayn vurulmasndan sonra daha iyi deerlendiren ngilizlere gre Msrda Sreyya Bedirhan ile temasa geen bu hareket bir an evvel genel merkezleriyle Seyyid birlikte datlmazsa stanbuldan Musulda srlmesi kendilerini gerektiini zor bir duruma bar drebilirdi. Bu sebeple ngilizler rgtn kertilmesi ve Abdullah Cevdet ile Abdlkadirin syleyerek konferansnn Ortadouya bir komisyon gndermesiyle kendi isteklerinin dnda bu tr dman akmlarnn dzenlemelere kavumasn istemiyorlard.517 Seyyid Abdlkadiri ciddiye almayarak asl tehlike olarak Sleyman Nazifin banda olduu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini gren Calthorpe, bu cemiyete kar Abdlkadir ve olunu kullanmay dnmekle kalmyor ayn zamanda Dilerine yazarak hkmetinin Gneydou Anadoluya ynelik bir politikasnn var olup olmadn da soruyordu. Coltharpeun karsnda bulunduu Ermeni ve Krt iddialarna yant olarak nasl bir tavr taknmas gerektiini soran yazsna Hindistan Bakanl ise Gneydou politikasndaki kararszl gizlemek istercesine yeni bir talimat vermenin gereksiz olduunu vurguluyordu.518 ngilizlerin Krtlk hareketiyle ilgili olumsuz tutumundan haberdar olan Seyyid Abdlkadir banda olduu hareketin bir ngiliz aleyhtarl niteliinde olmadna inandrabilmek iin 15 Nisanda Ryan ziyaret etmi ve gerekirse bir ngiliz subay ile Gneydou Anadoluya gidebileceini ifade etmitir. Sunduu bu

517 518

ke, ngiliz Ajan Binba E.W.C. Noelin Krdistan Misyonu(1919), s.2223. a.g.e, s.26.

150

teklifin519 Londra tarafndan kabul edilmedii takdirde rgtn liderliinden ayrlabileceini ancak bu durumun ngiltere asndan katlanlmas gereken bir olay olduunu syleyen Abdlkadir520 Ermenilerin tarafndan ynetilmeye raz olmayan mslmanlarn ngilizlerden bu konuda garanti almadklar srece Trklerle ibirlii yapabileceklerini belirtti.521

Seyyid Abdlkadirin o dnem sunmu olduu bu teklifi ilerleyen zamanlarda gerekletirmi olduunu 24 Austos 1920 tarihli Elcezire Cephesinden Nihadn Diyarbekirden gnderdirmi olduu bir ifreden anlyoruz: Devlet-i aliyye aleyhinde propaganda yapmak zere bir mddetten beri Musulda bulunmakda olan ayandan Seyyid bin Abdlkadir Efendinin mntkamza gemek zere hareket itd istihbar edilmidir.Muma ileyhin mntkamza girmesi halen caiz olmayacandan her ne suret ve vasta ile olursa olsun mntkada ahvali ve harekat hakknda haber alnmaa gayret idilerek tevkife ve ayed tevkif idilemeyecek bir vaziyetde bulunursa alarak hemen malumat virmee itina itmelidir.Bu babda geid mahallerine dahi en ufak kylere varncaya kadar azamiyle esasl istihbaratta bulunulmas ve muma ileyhin mntkamza mrur- teebbsde bulunmas halinde behemahal tevkifinin temin idilmesini emr iderim. ATASE, Kutu No:916, Gmlek No:316, Belge No:1371 520 FO 371/4192 Belge No:126007 6 Eyll 1919 GZL Orta-Dou Meseleleri zerine ubeler- Aras Konferans Ayn gn stanbul Yksek Komiseri Bay Ryan ile Abdlkadir arasndaki bir grmeyi bildirdi; grmede Abdlkadir, olunun Krdistana gnderilmesi projesini geersiz klacak bir bahane olarak Trk hkmetinin Anadoluya bir heyet gnderdiinden yaknd. Eer ngiltere blgede dzeni salamak istiyorsa, oraya gitmeyi kendisinin zerine alabileceini veya bir ngiliz grevlinin eliinde bir temsilci gnderebileceini ve tatminkar bir sonucu da garanti ettiini belirtti. Krtlerin Ermeni hakimiyetine braklmas durumunda karklk beklemektedir. Yksek Komiser, Abdlkadir ve Abdullah Cevdeti Trk-kart mutalalar protestolarnda samimi bulmaktadr. Badat Yksek Komiseri ayn gn, Abdlkadirin yeeni eyh Tahann Badat ziyaret etmeye ekinmesinden dolay, kendisinin eyh Tahaya, gelmesine izin verdiini ve syleyeceklerini de dinleyeceini bildirmi olduunu belirtti.Yksek Komiser, Mardin ileri gelenlerinin Abdlkadir ve Bedirhanlardan Krdistanda Krt propogandasnn yaygnlatrlmas yolunda telgraflar aldklarn da bildirdi ( ) stanbul Yksek Komiseri, dzeni salama misyonuyla Sadrazamn, Abdlkadirin Krdistana gitmesine izin vermek istediini telgrafla bildirdi ( ) Ayn gn Badat Sivil Komiseri, Abdlkadirin uzun sredir Krdistandan uzak kalm olmas ve yeeni eyh Tahayla kt ilikide olmalar sebepleriyle, 42. boylamn batsndaki Krt blgeleriyle snrlamad takdirde, Abdlkadirin gezisinin hibir yarar olmayaca grn ifade etti.( ) stanbul Yksek Komiserinin sunduu seeneklerin ncsnn uygulanmas gerektiin;i ve arlkla Krt olan blgelerde Ermeni hakimiyetinden imtina edileceini ve bir af karlaca yolunda garanti verilmesini nerdi.Bu politikann yrtlebilmesi iin Krt meselesiyle mmkn olduunca tek bir merkezden alakadar olunmas gerektiini belirtti ; buna bal olarak Fratn dousundaki tm blgelerden Majestelerinin hkmeti adna-Msr kuvvetleri komutanln ve stanbul Yksek Komiserliini tam olarak bilgilendirecek ekilde-kendisinin yetkili klnmasn nerd.Bir af karlmas;Krtlerin geni zerk guruplar oluturmas ; Krtlerin Ermeni veya Nasturi hakimiyeti altna sokulmamalar;ve Majestelerinin hkmetinin Iraka salad maddi destein aynsn salamas artlaryla ngiliz mandasndaki bir Krdistann kurulmas iin mmkn olan her ekilde yardma hazr olduunu belirten eyh Tahayla grmtr. Mesut, a.g.e, s.8486. 521 ke, ngiliz Ajan Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu (1919), s.2526.

519

151

Yine bu grme esnasnda Seyyid Abdlkadirin ngiliz mandas altnda zerk bir Krdistan kurulmasnn olanaklarn aratrmas zerine ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, Krt meselesi konusunda tutumunun ne olacan ngiliz Hariciyesinden soruyordu. Pariste bulunan Dileri Bakan Bolfourla temasa geen Hariciye, ondan 5 Mays 1919da u neriyi alyordu: Krtlere rahat oturmalar ve her trl kkrtma hareketinden kanarak Paris Bar Konferansnn karalarn beklemeleri salk verilmelidir. Ayrca Amiral Calthorpea gnderilecek bir telyazsyla, alc bir politika uygulanmayacana ve Krt karlarnn konferansta ihmal edilmediine dair Binba Noelin Krtlere gvence vermesini istemesi emrediliyordu.522 Bu arada ngiliz yanls olan Krt nde gelenlerinden bazlarnn Krtlerin yaad blgelere vali ve mutasarrf olarak atanmasn tartan ngilizler zellikle ttihatlara kar km olanlarn bu blgenin belli bal yerlerinin yneticileri olmasnda yarar gryordu. Emin Ali Bedirhan,523 Seyyid Abdlkadir, eyh Taha ve Babanzade Mustafa Zihni Paay nermeyi dnen ngilizlerin Emin Ali Bedirhann Diyarbakr Valisi524, Hamdi Paann 10. Kolordu Komutan ve bir baka Krdn de Mardin Valiliine atanmas olmalyd.
526 525

bu konudaki ilk eylemi

O dnemde stanbul Hkmeti de, Krtlerle ngilizler arasndaki bu entrikalardan kayg duymaya balamt. Sadrazam Damat Ferit 27 Nisan 1919da

Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s.2829. Bu arada 16 Nisan 1919 tarihinde Emin Ali Bedirhan ve eyh Abdlkadir Nusaybin ve yredeki airet reislerine ektikleri telgrafta Emin Ali Bedirhan Beyin yaknda vali olarak yreye geleceini bildirdiler.Kutlay, a.g.e, s.325. 524 Ancak, ngiliz Yksek Komiseri bu konuda Trkiyenin iilerine karmann doru olmayaca dncesi ve etkili bir Krt lideri olan E. Ali Bedirhana gvenmemesi nedeniyle, atanmasna kar kmtr.Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyetis.332. 525 Yazar Naci Kutlaya gre bu atamalarn gereklememesinin sebebi Osmanl hkmetinin Krt hareketinden korkmas ve bu konularda ekingen davranmasyd. nk Krtler nezdinde en etkili Bedirhanzade Emin Ali Beydi. Kutlay, a.g.e, s.325. 526 Ayn yer.
523

522

152

Ryan grerek527, onunla Krt meselesi konusunda528 grmt. 1919 yl sonbaharnda Trkiyedeki ngiliz yneticiler ilk bataki tutumlarn deitirerek Krtlerden tarafa meyil vermilerdir. Seyyid Abdlkadirin 9 Aralk 1919 tarihinde Hohlerle yapt sohbet hakknda Curzona bilgi veren De Robek,529 Krt bamszl ile ilgili sorunun ngiltere iin gerek ve youn bir

527

FO 371/4192 GZL Orta- Dou Meseleleri zerine ubeler-Aras Konferans

Belge No:126007 6 Eyll 1919

2 Haziranda stanbuldaki Yksek Komiserden Abdlkadir ve Sadrazam ile yapt grmeleri bildiren bir telgraf alnd. Sadrazam bir Ermeni devletinin kurulaca eklinde bir kararn aklanmas durumunda neler olabilecei yolundaki endielerini ifade etti. Abdlkadirin kabinesinde yer almasndan rahatszlk duymakta ve Trk hkmetinin Abdlkadirin bamsz bir Krdistan yolundaki propogandasn pek desteklemeyeceini dnmektedir. Abdlkadir ise Trk hkmetine kar duyduu byk honutsuzluu ifade etmi ve kendisinin ve dostlarnn Krdistann ngiliz mandasnda domas yolundaki isteini vurgulamtr. Bu iki grmenin yaplmasndan ksa bir sre sonra zmirin igali Abdlkadirin kabineden ayrlmasyla sonulanmtr. Mesut, a.g.e, s.86. 528 Bu grmeyi ngiliz Yksek Komiser Vekili Amiral Richard Webb, hafta sonra Hariciyeye yle yanstyordu: En nemli Krt nderlerinden bazlarnn Trklerle olan balarn kesinlikle koparmalarn salamak kolay olacaktr; yeter ki karlarnn Ermeni karlarna kurban edildii korkusundan kurtarlsnlar. te yandan, eer ngiliz hkmetinden sempati grmezlerse, her yerde olay karabilirler ya da Trk imparatorluunu kurtarma avana katlabilirler. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I,s.29. 529 FO 371/4192 Belge No: E 1776 GZL 18 Mart 1920 Koramiral Sor J.de Robecktan Earl Curzona 2 Mart 1920,stanbul Lordum, 169 say ve 27 ubat tarihli telgrafma ilikin olarak, Seyid Abdlkadir, erif Paa ve Krt ulusalc hareketiyle balantl dier kiilerin tutumu zerine Bay Ryann bir memorandumunu iliikte sunmaktan eref duyarm. J. M. de Robeck, Yksek Komiser. Bay Ryann Memorandumu. Seyid Abdlkadirin Krdistann geleceine ilikin sylediklerinin hlasas, Krtlerin bakalarnn deil Britanya'nn mandasn istedikleri; Majestelerinin hkmeti tarafndan kendilerine tam zerklik garanti edildii takdirde Trk bayra altnda kalmaya raz olacaklar; u anda Paris'te tercih edilen zm olarak havadisi yaylan, Krdistan'n farkl mandalar altndaki kk devletlere blnmesini istemediklerini; Krtlerin hakim ounluk olduu blgelerde Ermeni hakimiyeti altna yerletirilmemeleri, nk eer yerletirilirlerse, yeryzndeki hibir gcn -hatta en gl igal ordusunun bile- bar salayamayaca ve buna bal olarak konferans tarafndan saptanacak herhangi bir Ermeni-Krt snrn kabul etmeye istekli olduklar idiMesut, a.g.e, s.119120.

153

hareket olarak balca nem arz ettiini belirtmitir. Krtler, ngilizlere gvenmek ve pek ok zorluktan kaabilmek iin Ermenilerle anlamaya hazr durumdadrlar.530 Krtler hakknda net bir politika belirlemeyen ngiltere531 bu meseleye de her zaman temkinli yaklaacaktr.Her ne kadar o dnemde cereyan eden krtlk hareketiyle yeteri kadar mesafeli durmaya alan ngiltere bu hareketin liderleriyle olan balantlarn da kopartmamaya alacaktr. rnein 20 ubat 1922 tarihli Amiral Bristolun A.B.D. Dileri Bakanlna gnderdii yazsnn ekinde sunulan Askeri Ateenin raporunda:.. ngilizlerin stanbuldaki iki Krt derneini( Teli ) ve ( Tekilat)532 , Musul ve Mardin blgesindeki baz kk Krt reislerini satn almakla birlikte Mustafa Paa, Mevlanazade Rfat Bey, Krt Teli Cemiyeti yesi Hamdi Paa ile Ahmet Tahay Krdistana gnderdiklerini533 bunlardan Mustafa Paann ngiliz mandas altnda Krt bamszlk isteini ieren bir bror yaynlandn belirtiyordu.534 ngiltere Dileri Bakanl Gizli Belgelerinin ngilizlerin Kurtulu ava yllarnda bir Krt Devleti kurdurmaya altklarn gzler nne serdiini syleyen

Lazarev, a.g.e, s.162. 10 Temmuz 1919da Amiral Sir Chaltorp Trkiyede ki Krt probleminin durumuyla ilgili kendi grn Curzona bildirmitir. Onun szlerine gre Trkiyedeki Britanya ynetimi bugne dek Krtlerle ilikili herhangi kesin bir plan hazrlamamtr. Chaltorpun yaklamnn, gzetleyici, dikkatli olduu grlmektedir. Onun dncesine gre bakentte yaayan Abdulkadir, Bedirhan gibi Krt liderleri Krdistana dnmeli ve kabileler arasinda dzeni salamaldrlar. Eer onlar,gvenip Hristiyanlar savunacak, temelde ulusal isteklerde bulunmayacak olurlarsa stanbulda rehine konumunda kalan ailelerinin gvenlii garanti edilecektir. Ayn yer. 532 FO 371/4192 Belge No:126007 GZL 6 Eyll 1919 Orta-Dou Meseleleri zerine ubeler-Aras Konferans 28 Martta Sivil Komiser Trk egemenlii altnda Krt bamszln benimseyen hareketin stanbuldaki nde gelenlerinin Abdlkadir, AbdullahCevdet ve Sleyman Nazif olduunu bildirdi. Bu kiilerin Emin Bedirhan ve Msrdaki Sreyya Bedirhanla yakn ilikide olduklar ifade edildi. Mesut, a.g.e, s.8384. 533 Fransz gizli belgeleri zerinde bir aratrma yapan Hasan Yldz Fransz belgelerindestanbul Skynetim Mahkemesi bakan Damat Feritin adamlarndan General Krt Mustafa, Sebesti Gazetesi eski ynetmeni Mevalanzade Rfat,yine Damat Feritin Denizcilik bakan Bahriye Nazr Hamdi, blgedeki etkili airet eflerinden Ahmet Taha ile bir ka Krt kkenli subay ve sivilin ngiliz egemenlii iin altkalrn, bunlarn saysnn 27 0lduunu kaydediyor. Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan, s.33. 534 a.g.e, s.24.
531

530

154

Uur Mumcuya gre ngilizlerin Krdistan Teali Cemiyeti liderlerini kullanarak, Musul petrollerini535 ele geirmeye altklarn, bu ama iin de ngilterenin korumasnda bir Krt Devleti kurdurmak istiyordu.536 in ilgin yan grld gibi Ermeniler de ayn blgede hak ileri srmekteydiler.537 Btn bunlarn yan sra ngilizlere kar kaytsz kalmayan Krdistan Teli Cemiyetinin538 bu sadakatinin ve hayranlnn ilk belirtileri bir yandan eitli yazlarda da kendisini gstermitir.539 stanbul Hkmetinin kontrolnden uzaklamaya alan Krdistan Teli Cemiyeti, amacnn ancak Sevr Antlamasyla gerekleebileceini dnd iin,zellikle Gney Anadolu ve Irak blgesine egemen olan ngilizlerden yana olmutur. Bu nedenle ngilizlere derin ve samimi bir itimatla 540 balanmtr.541

Mstear Hahler 27 Austos 1919 gn Londraya u gr bildirir. Kr Sorununa verdiimiz nem Mezopotamya bakmndandr. Krtlerin ve Ermenilerin durumlar beni hi ilgilendirmez Mumcu, a.g.e, s.24. 536 a.g.e, s.35. 537 a.g.e, s.15. 538 Seyyid Abdlkadirin yan sraBedirhan ailesinin ngiliz yanls eilimleri, ailenin Msrdaki yelerinin Trklerden grdkleri muamelelerden serte yakndklar, tazminat istedikleri ve Krdistann asl ynetici ailesinin kendi aileleri olduunu iddia ettikleri 16 Nisan tarihli ortak mektuplarnda da anlalmaktadr Mesut, a.g.e, s.84. 539 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s.198. 540 Krdistan Teli Cemiyetinin Wilson Prensipleri hakknda yapt bir toplanty yorumlayan yazar yle diyordu: Konferans yorumlayan ve adn aklamayan yazar, stanbuldaki Krt yazarlarnn ve aydnlarnn ngiltereye kar derin ve samimi bir itimat gsterdiklerini, bunun ngiliz yardmn salamann koulu olduunu da vurguluyordu. Baka bir yazar da bu ballk durumunun mazlm milletlerin her an kanayan ve szlayan yaralarna bir pansuman tesiri yaptn belirtmek istiyordu. a.g.e, s.198199. 541 a.g.e, s.191

535

155

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Amerika

1918lerin siyasi koullarnda Krt evrelerin tek siyasi organizasyonu olarak ortaya kan ve Amerikan ynetimiyle Wilson Prensiplerinin halklara vaat ettii haklarn ierii dorultusunda ilikiler kuran Krdistan Teli Cemiyeti hakknda Mahmut Gololu Seyyid Abdlkadir, Mevlanazade Rfat ve Emin Beylerin542 bu ilkeler dorultusunda bir hak iddias peinde olduklarn, Seyyid Abdlkadir ve Bedirhann da Krtlerin yaad blgelerde bu amaca ynelik almalar srdrdklerini yazar.543 Mtareke Dneminde Seyyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Said-i Nurs ve Mehmet kr Sekban, stanbuldaki Amerikan, Fransz ve ngiliz komiserliklerini ziyaret ederek rgtn amac hakknda grmeler yapmlard.544 stanbula gelen Amerikan Aratrma Heyetiyle 4 Austos 1919 tarihinde Krt istekleri dorultusunda Seyyid Abdlkadirin bakanlnda yaplan bir toplant esnasnda545 cemiyet yeleri546harita zerinde Krdistann hududunu belirterek denizlerde bir kn bulunmas gereini anlatmlardr. Amerikan Komiseri ise buna karlk olarak, Wilson Prensiplerine gre bunun mmkn olmayacan zira Krdistann byk bir ksmn iine alan bir Ermenistan Cumhuriyeti kurulacan sylemesi zerine Said-i Nurs: 547Krdistan eer deniz sahilinde olsayd

Sava sonu mtareke srecinde Krt toplumunun ulusal ve toplumsal haklarn diplomasinin siyasi gndemine esas olarak da batl devletlerle diplomatik ilikilerin kurulduu toplant ve konferanslarn gndemine getirmeyi asl hedef haline getiren Krdistan Teli Cemiyetinin bu tutumu Krt Aydn ve yazarlarnn eletirilerine konu olmutur: Onlar yle inanmlard ki, I.Dnya Savann bitmesiyle ve Krd halknn Paris Konferansnda kabul edilmesiyle, dnyaya gerekten hak ve adalet egemen olacak ve Krd halk, yadan kl eker gibi hakkn dmann penesinden ekip alacaktr. Glda, a.g.e, s.152. 543 a.g.e, s.151152. 544 Kogiri Halk Hareketi, s.30. 545 Toplant esnasnda cemiyet yeleri inceleme kurulunun sorduu sorulara verdikleri cevaplarda Trkiyede 4-5 milyon, randa 3 milyon Krt bulunduunu, Karadenize kesinlikle bir k istediklerini, skenderun limanyla Dicle ve Frattan yararlanmalar gerektiini ve Musulun tamamen Krdistana ait olmas gerektiini sylemilerdir Glda, a.g.e, s.149. 546 Cemiyetin Temsilcileri olarak Amerika heyeti ile grmeye gidenler: Eski Polis Mdr Halil Bey, Dr.kr Mehmet (Sekban) Bey, Babanzade Hseyin kr Bey(kdam,5 Austos 1335)Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s.193. 547 Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teali Cemiyeti,s.332333.

542

156

diritnotlarnzla belki bu karar tatbik edebilirdiniz. Fakat Krdistan dalarna diritnotlarnz kamaz, bu kararnzda tatbik edilemez diyordu.548

548

Gkta, a.g.e, s.32.

157

4. Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyetnin Faaliyetleri 1. Krdistan Teli Cemiyetinin stanbuldaki Faaliyetleri a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Hrriyet ve tilaf Partisi 1908 tarihinde II. Merutiyetin ilanyla birlikte iktidara gelen ttihat ve Terakki Cemiyetinin Trk-Turanc kimliinin giderek n plana kmasyla nceleri bu hareket ierisinde yer alan deiik grlerdeki Krt aydnlar549 Hrriyet ve tilaf Partisi gibi dier muhalefet rgtlerinde yer almaya baladlar. Yazar smail Gldaa gre 1918 ylnda Krdistan Teli Cemiyeti ile Hrriyet ve tilaf Partisi arasnda Krdistan konusunda bir antlamann imzalanmas yalnzca ttihat ve Terakkiye kar Krt aydnlarnn muhalefete gemelerinden kaynaklanmaktadr.550 Krdistan konusunda en etkin rgt olan Krdistan Teli Cemiyeti 17 Aralk 1918 tarihinde kurulduktan ok ksa bir sre sonra Hrriyet ve tilaf Partisi ile imzalad bir antlama ile ayn zamanda Osmanl merkez ynetiminde kendisine byk bir destek salamt. Hrriyet ve tilaf Frkas Konya Mebusu Zeynel Abdin, Karesi Mebusu Vasf ve Mustafa Sabri ile cemiyet bakan Seyyid Abdlkadir551 ve yelerden Said ( Kr ) ve Mehmet Ali arasnda 22 Aralk 1918de imzalanan antlamada552 zerk bir Krdistan kurulmas kabul edilmiti.553
Krdistan Teli Cemiyetinin reisi Seyyit Abdlkadir ( eyh Abdullah Efendizade ),Hrriyet ve tilf Frkasnn mtareke dneminde ilk kurucular ve ynetim kadrosu iinde yer almtr. Bunun dnda Krdistan Teali Cemiyeti yesi ve Krt Ner-i Maarif Cemiyeti kurucularndan Liceli Krdizade Ahmet Ramiz; Krdistan Teli Cemiyeti yelerinden Serbesti Gazetesi sahibi Mevlanzade Rfat, Paris Bar Konferansna Krdistan Teli Cemiyeti adna katlan erif Paa Hrriyet ve tilf Frkasnn yeleri arasndayd.Glda, a.g.e, s.1415. 550 a.g.e,112. 551 1925 ylnda Diyarbakr stiklal Mahkemesinde bu antlamaya da deinen Seyyid Abdlkadir Ermenistan tehlikesine kar, Osmanl mparatorluuna bal zerk bir Krdistan var olan hkmetle birlikte realist bulduklarn sylemekle birlikte yine bu antlamayla Krdistann Sultan ve Halifeye bal kalacan da belirtmiti. Kutlay, a.g.e, s.294295. 552 Programnda esasen idare-i mahallyeyi kabul eden Hrriyet ve tilf Frkas merkez umumsi ile Krdistan Teli Cemiyeti arasnda madda-i tiye zerine itilf tam hasl olarak her iki taraf avni briye istinaden memleketin selmeti ve hukuku, hilfetin muhafazas iin mttefikan almay deruhte ederler. Madde :Ekseriyeti Krt kavminin skin bulunduu memleketler, siyaseten Hilfet-i slmiye ve Saltanat- Osmaniyeye merbut olmak artyla umum ahalinin ekseriyeti tarafndan mntehap bir mirin riyaseti altnda idare-i muhtaryeye haiz olacaktr. 22 Kanunevvel 1334 ve 16 Rebiulevvel 1337 Hrriyet ve tilf Frkas Merkez Umum mhr Konya Mebusu Zeynel Abidin, Karesi Mebusu Vasf ve Mustafa Sabri Krdistan Teli Cemiyeti mhr Reis Seyit Abdlkadir, azadan Sait ,Mehmet Ali Uurlu, a.g.e, s.28. 553 a.g.e, s.2627.
549

158

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Osmanl mparatorluunun I. Dnya Savan kaybedip ttihat ve Terakki yneticilerinin yurt dna kat bir srada Krtlerin yaad yerlerin byk bir blmnn Ermenilere verilmesi tehlikesi sz konusu olmutu. Yunanllarn, dier hristiyan lkelerin yardmyla Anadoluya saldrmas gibi nedenlerden dolay ttihat ve Terakki ile alm birok Trk ve Krdn Vilayt- arkiyyenin savunmasna ynelik abalar organize etmeleri neticesinde 4 Aralk 1918 ylnn aramba gn554 stanbulda Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti kuruldu555.Bu Cemiyette Trk ve Krtlerin milli hukuklar556 korunacakt.557

Mahmut Nedim Beyin bakanln yapt bu cemiyetin o dnemde Krt ve Trk aydnlarndan oluan kurucu yeleri u isimlerden meydana geliyordu558 :

554 Kurulu tarihi Selahattin Tanselde 4 Aralk 1918(Bk.Mondrostan Mudanyaya kadar, I.,s.142)olarak verilmektedir.Ancak haberin bu tarihte km olmas, kurulu tarihinin daha nceye ait olduuna iarettir.Bu bakmdan smail enin almasndaki 2 Aralk 1918 tarihi daha doru olmaldr. ay, a.g.e, s.10 . 555 Mondros Mtarekesinin hemen ardndan yurdun eitli blgelerinde kurulmaya balanyan milli, kurululardan birisi olan Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuku Milliye cemiyetinin kuruluu ile ilgili ilk bilgilere rastladmz 4 Aralk 1918 tarihli Hadisat Gazetesindeki haber yle idi : Vilayt- arkiyede anasr- galip olan Trk ve Krdlerin hukuku milliyesini mdafaa azmiyle alkadar baz zevat marife tarafndan bir heyet tekil edilmi ve bu babdaki muamele riasiyeye tevsil klnmtr. Erzurum, Bitlis, Diyarbakr, Sivas, Mamuratlaziz, Van vilayetlerinden mteekkil olan Vilayt- arkiyede en ziyade Trkler sonra Krdler ekseriyeti kahire tekil ederler. Rabtai slamiye ise aradaki rk ve lisan ihtilafn bsbtn izale etmitir. Bu vilayetler ahalisi meyannda ailei Osmaniyeden iftirak arzu ve tasavvur olunmaz. Yeni tekil eden Mdafaai Hukuku Milliye Heyeti bu hakikat aleme ispat iin her vesileyi ihzar edecektir. Mesaisinde naili muvaffakiyet olmasn temenni ed erim. a.g.e, s.10. 556 Cemiyetin 13 Kanun- Evvel 1388/13 Aralk 1918 tarihinde 30 civarnda yenin katlmyla yapt ilk toplantsnda ynetim kurulunun oluturulmasyla birlikte gelecee dnk olarak alnan kararlardan bir tanesi de 1) Vilyt- arkiyede Trk ve Krdn hukuku tarihiye ve rkiyesi ( Osmanllk ) milliyeti altnda mctemi ve her iki rkn telifi menafi-biri dierinin hakkna tecavz etmeksizinde-kabul olduu... a.g.e, s.12. 557 Kutlay, a.g.e, s.335. 558 Cemiyetin kurucular arasnda u isimler grlmektedir: Diyarbakrl,Sleyman Nazif, Diyarbakrl,Beyrut Eski Valisi smail Hakk, Bitlis Valisi Harputlu,Mahmut Nedim, Erzurum Mebusu,Hoca Raif Efendi, Diyarbakr Mebusu,Feyzi ( Piriniolu )Bayezid ( Ar )Mebusu, efik Diyarbakr Mebusu, Zlf, ( Tirel ) Sivas Mebusu, Rasim, Diyarbakrl gen subay, Cavid (Engin) Sivasl gen yedek subay, Abdlmuttalib ( ker ) ay, a.g.e,s.10-11.

159

Eski Beyrut Valisi Hakk Bey, Beyazt Milletvekili efik Bey, Diyarbakr Milletvekilleri Fevzi ve Ltfi Beyler, air Sleyman Nazif, Cevat ve Hoca Raif Efendi.559 Paris Bar Konferansnda Ermenilerin Dou Anadoluda byk bir Ermenistan kurma iddialarn tartmaya amalar zerine harekete geerek yurt apnda tekilatlar oluturan cemiyetin560 stanbul dndaki ilk kuruluu 10 Mart 1919 tarihinde Erzurumda, daha sonra 12 Martta Elazda, nisan aynda Sivas vilayet merkezi ile sancaklarnda, temmuz balarnda da Diyarbakrda ubeleri ald. Bu ilk nemli drt ubenin banda u kiiler bulunmaktayd:

Erzurum ubesi Reisi Hakkzade Hac Efendi( Hoca Raif Efendi ), Sivas ubesi Reisi Mft Abdurrauf Efendi, Elaz ubesi Reisi Vali Vekili Abdulkadir Bey, Diyarbakr ubesi Reisi Cemil Paazade Mustafa Bey idiler.561

Ayrca cemiyetin itilaf Devletlerinin stanbuldaki mmessilliklerine Dou Anadolu Vilayetlerinin asla Ermenistan olamayaca hususuna ynelik olarak

559 560

Mumcu, a.g.e,s.186. Bu merkez ubelerin dnda bunlara bal veya mstakil alan dier ubeler ise unlardr: 1. Bayburt ubesi ( Reisi Mehmet Fahrettin ) 2. Bayezid ubesi ( Reisi, Belediye Reisi, Abdlaziz ) 3. Hasankale ubesi ( Reisi Ebubekir Fikri ) 4. spir ubesi ( Reisi Cemal Bey ) 5. Narman ubesi ( Reisi Mustafa Muhib ) 6. Bitlis ubesi ( Reisi Mftzade Mahmut Nedim Efendi ) 7. Erzincan ubesi ( Reisi Sami Bey ) 8. Karahisar- arki ( ebinkarahisar ) ubesi ( Reisi Selimzade Hac erif Efendi ) 9. Van ubesi ( Reisi Sadat- Arvasiden Mft eyh Masum Efendi ) 10. Hns ubesi 11. Tercan ubesi 12. Tortum ubesi 13. Yusufeli ubesi ay, a.g.e, s.13. 561 Ayn yer.

160

verdii muhtralardan bir tanesi de 30 Mart 1918 tarihli Hadisat Gazetesinde562 yer almaktayd.563 Osmanl mparatorluuna bal kalmak zere blge halknn haklarn korumak iin kurulan Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin ay sonra Erzurumda alan ubesi Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi adn alacaktr. Sekiz ay sonra yeni bir cemiyet olarak Erzurum Kongresi karar ile merkezi Erzurumda olarak bamsz yeni bir cemiyet eklinde kurulan arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine Erzurumdaki Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin ubesinin katlmasyla cemiyetin stanbulla bir ba kalmamtr.564

Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti biraz nce bahsettiimiz gibi yalnzca Dou Anadolu Blgesinin Ermenilere verilmesine engel olabilmek iin almam ayn zamanda cemiyet kendisini burada yaayan Krtlerinde haklarnn savunucusu olarak grd iin Krdistan Teali Cemiyeti ile de ortak hareket edebilme konusunda iletiim kurmak iin abalamtr.

Milli Mcadele Dneminin yaand 1919 ylnn balarnda Dou Anadolu Blgesinin Ermenilere verilecei sylentilerinin kmas zerine bu cemiyete ye olan Cevat Dursunolu ile Sleyman Nazif birlikte Krdistan Teali Cemiyetine giderek birleme nerisinde bulunurlar. Ancak bu olay hakknda Cevat Dursunolu anlarnda Seyit Abdlkadir ve arkadalarndan tilaf devletleri bize

Vilayt- arkiye Mdafaa- Hukuku Milliye Cemiyetinin ehrimiz tilaf devletleri mmessilleriyle sulh konferans murahhaslarna gnderdii muhtra Vilayetlerin Ekseriyeti ; 2.Bu vilayetlerde ekseriyet-i azimeyi Trklerle Krdler tekil etmekte ve aralarndaki rabta ve camia- slamiye her trl temaylatn fevkinde bulunduu gibi kendi milliyet ve ananatini muhafaza ve temenni edecek sur ve veSaidi yine aralarnda mselhane ve hayrhane mzakere ve takrir edebileceklerinden ekseriyetin hukuku mukaddesesinin ekalliyetin tezviratna paymal ettirilmemesini insaniyyet-i mtemeddineden taleb ve rica ederiz. a.g.e, s.15. 563 a.g.e, s.1314. 564 a.g.e, s.36.

562

161

her trl yardm yapacak. Sizinle konuacak bir eyimiz yok. Siz banzn aresine bakn cevabn aldklarn565 ve ibirlii nerisini kabul etmediklerini belirtir.566

Cevat Dursunolu anlarnda bu olay u ekilde anlatr:te bu sralarda mill felketin arln gren memleketin idrakli evltlar tede, beride toplanyor, bu imanszla kar koyacak tedbirleri aryorlard. Bir gn Mill Kongrenin topland haberi yaylyor, ertesi gn Paaeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin,,kuru1duu iitiliyordu.
Gene bugnlerde ben de rahmetli Sleyman Nazifin delletiyle bir Vilyat arkiye Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti nin kurulduunu gazetelerde okudum.O gn Divanyolunda Mdafaai Milliye Sepet Fabrikasnn stnde kk bir odada toplanan, cemiyete bavurdum. Cemiyetin Reisi eski Bitlis Valisi Harputlu Nedim Bey adnda yal bir zatt. Reisten baka o gn orada rahmetli Sleyman Nazifle eski Beyrut Valisi Diyarbakrl smail Hakk, Diyarbakr Mebusu Feyz, Sivas Mebusu Rasim, Sivasl gen bir yedek subay olan Abdlmuttalip ve yine gen bir yedek subay olan Diyarbakrl Cavit Beyleri ve bugn adlarn hatrlayamadm daha birka kiiyi buldum. Kendimi takdim ederek cemiyet emrinde almaa geldiimi syledim. Bu cemiyetin Ruh muharriki Sleyman Nazifti.Gen bir unsurun arz hizmetinden memnun oldu. Derhal beni aralarna aldlar. O gnk mzakere Seyit Abdlkadirin kurduu Krt Taali Cemiyetinin ark vilyetlerinde meydana getirilmesi istenilen birlii bozaca hakknda idi. Sava yllarnda bu blgeyi birka defa gezdiim iin ben de sze kartm. Mzakerenin sonunda Sleyman Nazifin bir kere bu cemiyetle grerek ne yapmak istediklerini anlamasna ve mmkn olursa bu cemiyeti datarak bize iltihakna allmasna karar verildi. Sleyman Nazif kendisine heyetten bir arkadan yoldalk etmesini istedi. Yal ve mevki, mansp grm zatlardan hi birisi ikinci olmak istemediinden sava sralarnda Dou blgesinde altm ileri srerek beraber gitmemi mnasip grdler. Ertesi gn bu cemiyetin tihat Evi yanndaki merkezine gittik. Cemiyetin reisi yandan Seyyit Abdlkadirle beraber gen hazrdlar.Bu genlerden yalnz birisini tandm: Bitlisli Yzba Emin.Eminle ark cephesinde tanmtm. O zaman Trk idi. Burada, krt muhtariyeti fikri gden bir cemiyette Emini grmek bende byk bir hayret uyandrd. br ikisi przsz Trke konuan refahl iki stanbul ocuu idiler. Bu iki gencin o zaman bir kelime Krte bilmediklerine eminim. Kendilerini dilini bilmedikleri, yurtlarn grmedikleri bir kavmin Muhayyel Tahtnn adaylar sayyorlard. Bizi ok souk bir yzle karladlar. Sleyman Nazif bunlarn durumuna aldrmyarak ark vilyetlerinin zerinde kt ihtiraslar dolatn, Ermenilerin yurdumuza gz diktiini, bu durum karsnda mslman hakimiyetinin devamnn ancak bu blge halknn gsterecekleri birlikle mmkn olacan Krt Taali Cemiyeti adyla bir cemiyet kurulmasnn krtle Trk birbirinden ayracan, halbuki; bizim kurduumuz Vlyat arkiye Mdafaai Hukuk-i Milliye Cemiyetinin hi bir kavm ayrlk gtmeksizin, Trk-Krt ayrmakszn btn bu vilyetler halkn iine alabileceini kuvvetli bir mantk ve canl bir dille anlatt. Sleyman Nazifin sayp dktklerini karlayacak sz bulamyan heyet ksaca bizimle grecek hi bir eyleri olmadn, itilf devletlerinin kendilerine her yardm yapacaklarn ve bizim kendi bamzn aresine bakmamz tavsiye ederek konumay kestiler. Trk Milletinin yaama hakknn tkendiini sanan bu zavalllarn dtkleri dalaletten kurtarlmasna imkn olmadn anlayarak yanlarndan ayrldk. Ertesi gnk toplantda Sleyman Nazif bir gn nceki grmeyi heyete anlatarak Trklerden ayrlmann lm demek olduunu bilmek Krt kavmi karsnda bunlarn gafletini gazetelerde yaynlamaktan baka are kalmadn syledi.Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, TC. Ziraat Bankas Matbaas, Ankara,1946,s.1719. 566 Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti,s.331.

565

162

c) Krdistan Teli Cemiyetinin stanbul Hkmetiyle Olan Grmesi O dnemde Krdistan Teli Cemiyetinin Damat Ferit Paa Hkmetine kar olan gruplar arasnda yeralmas zerine hkmet ile cemiyet temsilcileri arasnda 10 Temmuz 1919 tarihinde Bab- lide bir toplant567 gereklemiti.568 Yaplan bu grmede Krdistan Teli Cemiyeti Heyetini Seyyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Mevlanzade Rfat, Yzba Emin ve Binba Avni Beyler, hkmeti ise, Bahriye Nazr Avni Paa, Sabk Harbiye Nazr Ahmet Abuk Paa ve yine sabk eyhlislam Haydar Efendi temsil etmekteydi.569 Her iki tarafnda birbirlerini sulad bu toplantda570hkmet temsilcileri onlar, Osmanl Devletinden ayrlp bamsz Krdistan kurmak istemekle sulad. Onlar da Damat Feriti Pariste Dou Anadoluyu Ermenilere peke ekmekle suladlar. Haydarizade bu ikayeti bir lde kabul etmekle birlikte Damat Feritin sylediklerini dzeltmek iin dnmesini beklediklerini sylediler. Gelecein belirsiz olduunu kabul eden Avni Paa, birlikte allmasn, fakat Osmanl Hkmetinin Krtleri korumayacak duruma gelince kendi balarnn aresine bakmalar iin onlara iaret verilmesini nerdi. Mevlanzade, herkesin Paris Konferans kararlarna uymak zorunda olduunu, o noktaya geldikten sonra Krtleri kurtarmak iin ok ge
Krdistan Teali Cemiyeti heyetini Bedihanpaazade Emin Ali Bey ahsnda toplantya aran resmi belge yledi: Bab- Ali Dire-i Sadaret (Sadrazamlk Dairesi) Umur-i Mhimme Kalemi: 128 Bedirhanpaazade Emin Ali Beyefendiye: nmzdeki sal gn itima-i mukarrar Encmen-i vkelann zat- alinizin hazr bulunmalarna lzum grldnden yevm-i mezkur badez-zeval saat ikide Bab- Aliye azimet. efendim. 1 Haziran 335 Sadrazam namna Meclis-i Hass (?) Vkelaya (?)Glda, a.g.e, s.108109.
568 569 567

Uurlu, a.g.e, s.2930. Ayn yer. 570 Krdistan Teli Cemiyeti heyeti, Bab- liye padiah adna sabk eyhlislam Haydarizade brahim Efendinin bir arsyla davet edilmitir.Glda, a.g.e, s.113.

163

kalnm olacan syledi. Bedirhan Emin Ali Krdistana zerklik verilmesini isteyince, Avni Paa, Yemende bunun baarl bir zm olarak belirlediini syleyerek olumlu karlad. Emin Ali Krt vali ve memurlarn gnderilmesini isteyince Avni Paa aday nermelerini istedi. Abdlkadir, Diyarbakr ve Elazize daha nce kendi srar zerine Krt valilerin seildiini fakat ertesi gn Damat Feritin bu karar iptal etmi olduunu syleyerek, onun Krtlere kar olduunu ne srd. Avni Paa bu iptalden Damat Feritin sorumlu olmadn, fakat kimin sorumlu olduunu syleyemeceini bildirdi. Sonu olarak Krdistana bir Krdn vali olarak, ayn oranda Krt memurlarn atanmas karalatrld.571 Toplant esnasnda Krdistan Teli Cemiyeti Heyeti iki maddelik bir Krt deklarasyonu da sunmulard. Bu deklarasyonun maddeleri ise yleydi: 1. Osmanl camias iinde kalmas kouluyla Krdistana otonomi verilmesi; 2. Bu otonominin ilan ve uygulanmas iin etkin tedbirlerin almas572 Yazar Lazareve gre Onlar, Osmanl mparatorluunun Krtlere geni bir zerklik verebileceini bildirmilerdi. Trklerin kendilerine herhangi bir zerklik verebileceinden tam emin olmayan Krt temsilciler, Trklere mantkl sorular sordular ve bu deklerasyonu olduka pheci bir biimde kabul ettiler. Ayn zamanda kendi kaderini tayin hakk ile ilgili Wilson Prensiplerini hatrlatan Krt delegasyonu, zel grmeler yaptklar ngiltereden zgrlk ve gvencealabilecekleri iin Trklere inanmaya altlar. antaj baarl olamad, grmeler de tam bir fiyaskoyla sonuland.573

571 572

Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti,s.332. Glda, a.g.e, s.114. 573 Lazarev, a.g.e,163164.

164

) Seyyid Abdlkadir ve Otonomi Dncesi

Krdistan Teli Cemiyetinin faaliyette bulunduu dnemde rgt ierisinde iki farkl eilim ortaya kmt. Seyyid Abdlkadir ve beraberindeki kiiler daha lml ve otonomcu bir dnceye sahipken rnein cemiyet ierisinde nemli bir etkinlie sahip olan Bedirhaniler ise daha radikal bir tutum sergileyerek bamsz bir Krdistandan yana tercihlerini kullanmlard. Osmanl Ayan Meclisinin de yesi olmasnn yan sra Osmanlla ve Halifeye sadakat ile bal kalan Seyyid Abdlkadir kiisel otoritesi en ok olan bireydir. Alt tabakadaki Krtler tarafndan temsilci olarak grlen, Doudaki airetlerce de genel olarak saylan574 Seyyid Abdlkadirin istei ise Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde Halifeye bal zerk bir Krdistand575.Yazar M.Van Bruinessene gre Seyid Abdlkadirin isteinin byle mtevazi oluunda, Osmanl senatosunun Bakan olmasnn etkisi yok deildi.576 Krdistan Azm-i Kavi Cemiyetinin 1900 ylnda kurulmasyla ilk defa rgtl bir aamaya ulaan Krt milliyetilii gnden gne geliirken balangta

Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s.143. Mtarekeyle birlikte neler olup bittiini izlemek iin stanbula gelmitim. Kogirili Mustafapaazadede oraya gelmiti. Birlikte Krt Teali Cemiyetine katlm ve milli haklarmzn gereklemesi iin almaya balamtk. O zaman, Krdistan Teali Cemiyeti ve Devlet uras Bakan Seyid Tahann olu Seyid Abdulkadirdi.Krt genleri arasndaki milli kaynama siyasi heyetlerin dikkatini ekiyordu. Yaplan genel bir toplantda genler, Krdistan bamszlnn ilanna karar verilmesini ve Krdistanda bundan sonra bir tek yabanc kuvvet kalmamasn istediler. Krdistan Teali Cemiyeti Bakan Seyid Abdulkadir, bu istee muhalefet ediyor ve Trklerin bu kt zamannda onlara darbe indirmemizin Krtlk iarna yakmadn, ileri sryor, imdilik Trklere yardm etmemiz konusunda srar ediyordu. Abdlkadir, genleri kandrmak iin, Trklerin aslnda bir Krdistan kurma isteini kabul etmi olduklarn ve Osmanl Padiahna bal, zerk bir Krt ynetiminin kurulmasna rza gsterdiklerini bildiriyor ve Trkler bu vaadlerinden vazgetikleri takdirde, Krt ulusunun bileinin kuvvetiyle hakkn almaya muktedir olduunu syleyerek milli gururumuzu okamay da ihmal etmiyordu. Bu szlerinden sonra, genlerin Krdistana giderek, cemiyetimizin program dahilinde rgtlenme yapmasn tavsiye ediyor ve Amerika Cumhurbakan Wilsonun Prensiplerine gre Kzlrmaa kadar uzanan ve Krdistan Vilayetlerinin byk bir ksmn ierisine alan ( Byk bir Ermenistan ) yaratlmasna asla raz olmayacamz ve Sevr Antlamas gereince Krdistann bamszlnn savunulmas gerektiini ileri sryordu. M.Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, Doz Yaynlar, stanbul, 1997,s.133134. 576 Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s.345.
575

574

165

daha ok ttihat ve Terakkinin saflarnda alan Krt aydnlarndan birisi olmakla birlikte daha sonra Krt milliyetilii iinde uzlamac bir izgiyi temsil edecek olan Seyyid Abdlkadir, Hasan Yldza gre Krdistan Teli Cemiyeti iinde 1918 ylnda otonomcuyken Sevr gnlerinde ise bamszlk grlerin etkisindeydi.577 Geni toprak parasnn Ermenilere verileceine dair sylentilerin yayld bir dnemde bu olanlar Krt evrelerince doal olarak tepki ile karlanmt. Hasan Yldza gre genellikle otonomcu olarak bilinen Seyid Abdlkadir, bunun zerine, Krtlerin yaad topraklarn btn iin hak talep eder. Gerekte, Onun, otonomcu grlerle bamszlk grler arasnda yalpalayan bir tavr vardr. Bu konunun onda sisli kalmasnn nedeni, Trklerin paylam sava iinde dtkleri durumdur.578 Bylesi zor bir dnemden Trkleri yanlz bana brakmann doru olmadn syleyerek,579 Mustafa Kemal hareketine yardm edilmesi gerektii gr de ona aittir.Fakat onun szde iyi niyetli bu dnceleri,1925 ylndaki eyh Said syannda yer ald gerekesiyle yarglanrak idam edilmesini engelleyemeyecektir.580

Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, s.83. uras dikkat ekicidir ki, Seyid Abdlkadir, Krt ve Ermeni davasnn zm iin ortak snrlar iinde bir Krdistan ve Ermenistan Federasyonu'nun yaratlmas fikrine katiyen yanamyor ve Bamsz Krdistan'dan deil, ancak bir Trk vilayeti eklinde bir Krdistan" fikrinden yana olduunu savunuyordu. Seyid Abdlkadir'in ileri srd bu forml, ok elastik olup, Osmanl diplomatlarnn darda kaldklar zaman, gz boyamak iin ileri srdkleri szde Bamsz Krdistan formlnden hibir farkllk gstermiyordu. Seyid Abdlkadir bylece, Krdistan Teali Cemiyeti ierisinde bilerek ya da bilmeyerek bir Osmanl ajan roln oynam oldu.Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.134. 579 Yazar Hasan Yldza gre Mustafa Kemal tarafndan kendisi hakknda Damat Ferit Paa Hkmetinin bir oyunca ve ngiliz ua olduu iddia edilen Seyyid Abdlkadir ise ortaya att otonomi fikri ile Krt milliyetileri arasnda blnmeye yol amakla bylece Krtler hakknda lml grler ileri sren Mustafa Kemalin iini kolaylatrmtr. Bunlarn yan sra rgt iinde sren iktidar mcadelesi lkeyi boydan boya saran rgtlerin politik ve askeri olarak kullanlmasyla birlikte ayaklanan blgelerdeki ibirliini engellemitir. Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, s. 85. 580 Yldz, Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan, s.47.
578

577

166

d) Seyyid Abdlkadir ve Son Osmanl Mebusan Meclisi Bilindii gibi Pariste Bar Konferansna iki memorandum ve bir de Krdistan haritas ( 22Mart 1919 ve 1 Mart 1920 tarihlerinde ) sunan erif Paa ile Ermeni temsilcisi Bogos Nubar Paa arasnda 20 Kasm 1920 tarihinde bir antlama imzalanmt. te tam bu sralarda stanbulda Franszca olarak yaynlanmakta olan Jurnal Dorient Gazetesinde Seyyid Abdlkadirin kan bir demecinin Krtlerin Ermenistan tandklar eklinde yorumlanmasyla ayandan skat gndeme gelmiti. Bu srete en hararetli tartmalar yaayan Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisinde Krt meselesi ele alnacaktr.581 1920 yl balarnda toplanan ve byk ounluunu Mdafaa-i Hukukularn oluturduu Meclisi Mebusanda, cemiyetin reisi Seyyid Abdlkadir Efendi ile erif Paa ar eletiri konusu olmutur.582 Meclis-i Mebusann 19 ubat 1920 tarihli birleiminde yaplan ilk tartma Trk ve Millet szcklerinin tanmlanmas srasnda ortaya kmtr583.Bu kelimelerin geni anlamda alnmalar gerektiini savunan Mebuslara gre Trk kelimesi eitli etnik unsurlar iermekteydi.Millet kelimesinden ise Osmanl Milletianlalmas gerekiyordu.584

Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) ,s.193. Ayn yer. 583 Celalettin Arif Beyin konumasndan: Bu prensibi tatbik etmek eylemek arzu etmiyenler, demin mevzubahs eylediim bir takm hodgamlar, vatanszlar kendilerine alet ittihaz etmiler, onlar bu vadiye sevk eylemek istiyorlar. A vi siffak ( kan dkc ) byk bir emperyalist unsur da tabiidir ki bunun neticesini bekleyip ondan mstefi olmak istiyor. Halbuki onlar bilmiyolarki, Trklerle Krtler pek yakn zamanlarda ac bir de ders-i ibret aldlar. O ders-i ibret de Arnavutlukla Arap mesaili (sorunlar )dr. Abdlaziz Mecid Efendinin konumasndan: Bunlardan maksat Trk, Laz, Krt, erkes gibi anasr- Muhtelife-i slamiylerdir. Byle midir? ( Hay, hay byledir sadalar, alklar ) Eer Trk kelimesinin manas bu deilse, rica ederim, burada nutuk iradedildike Trk tabiri yerine anasr- islamiye ( islami unsurlar) densin Rza Nur Bey: yledir. Hseyin Bey ( Erzurum ) : Hatta Yahudiler bile dahildir. Mecdi Efendi ( Devamla ) :Trk kelimesinin manasn meclis bu suretle tefsir ve erhedip efkar- umumiyeye arz ettikten sonra ben Krdm diyen baz zevatn hatrna hibir ey gelmez ve yahut gubar- siyasi ( siyasi toz ) kondurmamak iin Trk, Krt, Laz, erkes veyahut anasr- islamiye gibi tabirat kullanalm. Kemalin szn ekleyeyim mi) Glda, a.g.e, s.209. 584 Tunaya, Trkiyede Siyasl Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) s.193.
582

581

167

erif Paa-Bogos Nubar andlamas nedeniyle karan meclise gelen telgraflar da birleimi galeyana getirmitir. Telgraflarda belirtilen kanya gre Krtlk ve Trklk bir kl(tm)d. Her ikisi de mterek bir vatan iinde yekdierinin z ve din kardei idi idi. Ayrlk sorununu idetle reddeden mebuslar erif Paay ve Krdistan Teli Cemiyetini de ar ekilde sulamlardr. Yabanc basks ve kontrol altnda olan bakentteki meclisi ngilizlerin basmasndan iki hafta evvel, aka ngiliz emperyalizmini eletirmilerdir. 585 Ayn sorun dolaysyla telgraf yamuruna tutulan Ayan Meclisinde ilk konumay yapan Babanzade Ahmet Naim Bey hem cemiyeti hem de erif Paay eletirmitir. Cemiyete ilikin bilgiler veren ve eski bir Dahiliye Nazr olan Adil Bey rgtn kanuna aykr olarak kurulduunu ileri srmtr.586 O gnlerde erif Paa ve Seyyid Abdlkadiri eletiren yaz ve makalelere yer veren stanbuldaki gazetelerin587 en ok zerinde durduklar konu ise Seyyid Abdlkadirin Ayan Meclisi yesi olmasdr. Seyyid Abdlkadirin yelikten drlmesini ya da Krt bamszlk isteklerinden vazgemesini ileri sren bu gazetelere gre iki grev bir arada yrtlemezdi.588 erif Paann Bogos Nubarla anlamas dolaysyla yabanc dilde kan bir gazeteye verdii deme yznden tartma konusu olan Seyyid Abdlkadirin Ayan Meclisi yeliinden skat589 ( drlmesi ) iin giriim yaplmtr.590

a.g.e, s.193194. Ayn yer. 587 Seyit Abdlkadir ya uray Devlet riyasetinden ekilsin ya da Krdistann istikllini istemekten vazgesin eklinde yazlar yazan stanbul Gazetelerine gre hem uray Devlette hem de Krdistann istikllini amalayan bir rgtte bakan olarak bulunmak birbiriyle uyumamaktadr.Kogiri Halk Hareketi, s. 32. 588 Ayn yer. 588 nergeyi imzalayan teki mebuslar: Haydar ( Van ), Mehmet Mnip ( Van ), Mazhar Mfit ( Hakkri ), Halil ( Erzincan ), Sleyman Necati ( Erzurum ), Eref ( Trabzon ), efik ( Beyazt ), Zeki ( Gmhane ), Zihni ( Erzurum ), Ahmet Muhtar ( Trabzon ), Rfk ( Gmhane ), Hseyin Avni ( Erzurum ), Asaf ( Hakkri ), Bekir Sami ( Amasya ), Ali kr ( Trabzon), Cell ( Gen ). Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922) s. 194. 590 Ayn yer.
586

585

168

Meclis-i Mebusanda hakknda sylenenlerden ve gazetelerde kiiliine ilikin yaplan eletirilerden olduka etkilenmesinin yan sra yabanc gazetelere vermi olduu ileri srlen demecin kendisine ait olmadn syleyen Seyyid Abdlkadirin591 baz aklamalarda bulunmak zere gizli celse nerisinin kabul edilmesiyle Ayan Meclisinin 15 Mart 1336 tarihli ve 19. itimasnda asla beyanatta bulunmadn belirten yazl aklamas okunmutur.592

yan Meclisinin 19. itimanda (15 Mart 1336) Seyyit Abdlkadir Efendinin u yazl aklamas okunmutur:Meclis-i yan Riyaseti Celilesine-Geen gn Meclis-i Mebusanda vilyat- arkiye mebuslar tarafndan verilen bir takrirde dilerinin Jurnal Doryan gazetesi muhbirine bz beyanatta bulunduum serritesiyle (bahanesiyle), yanlktan skatm iin bir takm szler sarfolunduu mesmuu cizanem olmakla bu bapta bz ifadatta bulunmak mecburiyetini hisseyledim yle ki: Mezkr gazeteye asl yle bir beyanatta bulunmadm. Binaenaleyh ilk nokta-i istinad byle b esas olan iftira ald iddialar kemali nefretle mddeilerine red ve iade eylerim. erafet ve diyanete dokunan bu isnadat- nifakynenin nerelerden mlhem ve ne gibi arazn (garezlerin ) mahsul olduu bedahat ile iktifa etmeyerek tafsilen beyan ve irae edebilirsem de, devlet ve milletin bulunduu u hal iinde ahsiyata mncer olacak bir bahse girimeyi muvafk bulmuyorum. unu da kaydetmeden geemiyeceim ki, herkesin malmu olduu zere, saye-i risaletpenhide emniyem diyanetin, devlet ve vatan ve milletin eref ve saadetini, feyz- terakkisini grmeye mtuf olduu cihetle, eer Meclis-i Osmaniden ekilmekliimde memleket iin bir fayda mutasavver ve bu suret arzuyu liye muvafk ise istifa etmeyi de, hizmet ve eref addeceimi isnadat- mugalatakranden holanacak zevata ihtardan kendimi alamyorum. 12 Mart 336 yandan Seyyit Abdlkadir. (Bravo sesleri) (TV, 22 Mart 1336, 3807ye ilave, s.127128) a.g.e, s.194195. 592 Ayn yer.

591

169

2. Krdistan Teli Cemiyetinin Anadoludaki Faaliyetleri a) Krdistan Teli Cemiyeti ve Krt Kulb Hevi Cemiyetine mensup genlerin abasyla 1918 ylnda Diyarbakrda halk arasnda Krt Klb yerlerde ubeler
594 593

ad ile anlan Krt Teli Cemiyeti kurularak eitli

amt.

595

1918 yl sonlarnda Krtlerin yaad blgelerin byk bir blmn iine alan bir Ermeni Devletinin oluturulaca sylentileri zerine Diyarbakrn nde gelen Krt aile ve genleri Gleni Tekkesinde, bir toplant dzenlediler. Krt meselesine ilikin birok fikirlerin ne srld bu toplantya mft, eraftan ok kimse, maruf mderrisler ve nakibleraf ile ok sayda devlet memuru ve retmen de katlmt.596 Krt Kulbnn kuruluu iin Kara Cami civarnda ( muhtemel cami avlusunda ) dzenlenen byk bir toplantda cami avlusu, civar, duvar stleri hncahn dolmutur. Znar Silopi, Cemil Paazade Kasm Bey, Nakbi Eref Stk Bey, eyh Ahmet Gleni, din bilginlerinden Hoca Hamdi Efendi gibi cemiyetin ilk yeleri tarafndan desteklenen bu toplantda Ekrem Cemil Paann bakanlnda

O dneme en ok k tutan kiilerden biri olan Kadri Cemil Paa Doza Krdistan adl yaptnda Diyarbakrdaki cemiyetten Krt Teali Cemiyeti diye sz ediyor. Bir ok kaynakta Krdistan Teli Cemiyeti ile Krt Teali Cemiyeti zaman zaman birbirinin yerine kullanlmtr. Znar Silopi Kadri Cemil Paa-Diyarbakrdaki cemiyet iin Krt Teali Cemiyeti diyor. Bunlar birbirinden ayr iki cemiyet mi yoksa Diyarbakrdaki ube midir? yada Krt ve Krdistan kelimeleri birbirinin yerine mi kullanlyor? eklindeki sorular zaman zaman aratrmaclarn kafasn kartrsa da anlalan bu iki rgt birbirinden ayr kurulular olmakla birlikte Diyarbakrda kurulan cemiyet stanbuldaki Krdistan Teli Cemiyetinin bir ubesidir. Kutlay, a.g.e, s.293. 594 Dirikde vastasyla Reislayn Kaimakamlna: ifre mahlulu fevkalade numero 43,C.ahir 1/31 Mart:335 ve 49 hilafet-i muazzama-i islamiyeye ve Osmanlla revabt- kadime-i mukaddesalarnn temini gayesiyle merkezi istanbulda olmak zere Diyarbekirde tekil iden Osmanl Krd Teali Cemiyetinin Mardin vesairde birer ubesi vardr.nvannn delaletiyle su-i tefhimin izalesi mmkn ve bu kerre Mardin mutasarrflna gnderilen ifre msama-iesasiyesinin mlhakata tevzii livaya yazlm olduundan ona gre iradnda bulunulmas.1 Nisan:335-Vali Vekili Mustafa NadirA. TTE, Kutu No:25, Gmlek No:96, Belge No:96001 595 Kogiri Halk Hareketi, s.29. 596 Kutlay, a.g.e, s.296.

593

170

Cerhizade Fikri, Ganizade Reat ve mer Cemil Paadan oluan bir heyet meydana getirilmiti.597 Bu sralarda Dr. Fuat ve Dr. Cevdet Beylerin de Diyarbakra gelerek katlmasyla glenen cemiyetin yapt bir kongrede bakanla Kasm Cemil Paa, ikinci bakanla Ganizade Doktor Cevdet Bey, Mali sorumlulua Cerhizade Kerim ve ynetim kurulu yeliklerine mer, Fikri ve Ekrem Beyler ile bakan mavirliine Din Hocas Hamdi Efendi getirilmiti.598 Diyarbakrda Hevi rgtnn yeleri tarafndan cemiyetin bir kolu olarak kurulan bu kulbn yeleri arasnda doktor, avukat, retmen, subay gibi aydn ve entelektel kesimle birlikte kk burjuvalar ve kyller ounluk oluturmakla birlikte599 Kadri Cemil Paaya gre Yalnz Diyarbakr merkezinde cemiyete kaydolan 1.000 adetten fazla aza var idi600.Cemiyet iin yaplan yayn propogandalar sonucu Yazar Hdr Gkta, Mft Hac brahim Efendi ve akrabalar olan Princizadeler dnda btn Diyarbakrllarn Krt Teli Cemiyeti etrafnda toplanm olduunu sylemektedir.601 Avukat Muhammet Efendi ( Bave Tujo ), Fevzi Efendizade Muhammet, Miri Katipzade Cemil Bey ve Liceli Ali Efendiden oluan bu propoganda kolu sayesinde ksa srede Diyarbakr ve evresine tantlan cemiyet, stanbul Hkmetinin, ordunun ve Mustafa Kemal Paann dikkatini ekmi ve yazmalara konu olmutur.602

Mili Mcadelenin balangcnda vatann ve milletin birlii hususunda etkili tedbirler alan Mustafa Kemal Paann etkisiz kalan Osmanl Hkmetinin bu pasif politikasna karlk Anadoluya geiinin 10. gnnde bamsz Krdistan amacyla
597 598

a.g.e, s.331332. Gkta, a.g.e, s.34. 599 Yldz, Airetten Ulusalla Doru Krtler, s.85. 600 Kutlay, a.g.e, s.331. 601 Gkta, a.g.e, s.34. 602 Kutlay, a.g.e, s.332.

171

Diyarbakrda kurulan Krt Klbnn bu faaliyetleri hakknda bilgi isterken603 13 Haziran 1919da 3. Ordu Mfettii olarak ayn yrede bir Krt galeyan ile karlamamak iin askeri kuvvetlerin bu blgede toplanmasn emretmiti.604 Ayrca, Krt Kulbnn faaliyetleri hakknda, Sekizinci Kolordu Kumandan vekili Cevdet de 30 Mays 1335 tarihinde Harbiye Nezaretine bilgi verir. Olduka uzun olan bu metnin son blmnde;Krt Kulbnn yapt propogandalarn tesiratna nazaran; bu mntkada ani dehnak bir Krt galeyan umumisi karnda bulunulacan tahmin ediyorum. denilmektedir.605 Bu bilgileri deerlendiren Erkan- Harbiye-i Umumiye yetkilileri Makam revasz Sadaretiuzmaya ve tesirsiz sunduklar rapordaVilayat- tedaribinin de sitte hakknda Hkmetimizin siyaset ve menafiine muhalif olan Krtlk propagandalarnn braklmas temin buyurulmas maruzdur.denilmektedir.606 Bu yazmalarn ve raporlarn ortaya koyduu gerek ise stanbul Hkmeti tarafndan Krt Kulbnn faaliyetlerinin olduka yakndan izlenmesidir. Ayrca

stanbuldaki Krdistan Teli Cemiyetinin almalarn ve giriimleri onaylyarak, yardmlama ve fikir alveriinde bulunan Diyarbakrdaki cemiyetin almalarn duyup onun hakknda bilgi toplayan 9. Ordu Ktaat Mfettii Mustafa Kemal Paa daha sonra da, hem yapt almalara ilikin olarak, hem de alnmasn istedii nlemler hakknda stanbul Hkmetine u yazy yazar: Havzadan Erkan- harbiye-i Umumiye Riyasetine mevcut ifre Mstakil Krdistan itihadn takip eden Diyarbekirdeki Krt Kulb ile hkmet taraftar olan dier kulpler arasndaki mnaferetin arttn bittahkik rendim ; Krtlere ve Krdistan zerinde haizitesir olan esnayi harbde hukuk ve maksatlarn pek ziyade kazandmKrt merasndan mehur mteaddit zevata resen ve Kolordu vastasiyle telgraflar yazarak devletin vaziyet-i esasiyesi hakknda icab gibi beyanat vesayayi messirede bulundum. Son gnlerde muttali olduum baz malumata nazaran, Krdistan mntkasiyle de megul ve alakadar olmak icapediyor; Bunun iin Mstakil Krdistan olmak zere ngilizlerce tervi gren hangi mntkalardr ve atiyen daha ziyade tv..ay yine ngilizlerce tevik ve aah edilen mntkalar hangileridir.Bu bapda Dairei Celilelerinde mevcut olan malumatn imbasna msaade buyrulmasn rica ederim. 20 Mays 335 (1919 ) Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii Yaver Hazret-i ehriyari Mustafa Kemal .Gkta, a.g.e, s.3435. 604 Beyolu, a.g.m, s.129130. 605 Gkta, a.g.e, s.35. 606 Ayn yer.

603

172

Anadoluda Milli Mcadele Hareketini ynlendiren Heyet-i Temsiliye607 de bu rgte kar ayn ilevi uygulamtr.

Bu arada ulusal akmn nderlerini yakndan ilgilendiren dier nemli konu, Krt sorunu idi. Bu sralarda baz Krt nderleri, ngiliz himayesi altnda Krdistana zerklik salamak amacyla ngilizlerle, zellikle ngiliz Binbas Noelle entrika eviriyorlard. Bu maksatla baz genlerin Diyarbakrda kurduu Krt Dernei, Binba Noelin dorudan doruya etkisi altna girmiti. Bu haberi 8 Haziranda kapal bir telyazsyla M.Kemale duyuran608 Diyarbakr Vali Vekili Mustafa Bey, Dernekler Kanununa aykr hareket eden bu dernek aleyhinde soruturma atn bildiriyordu. Diyarbakrdan gelen bu haber zerine Trk milliyetileri, ulusal akm baltalamak eilimi gsteren baz Krtlere kar kesin bir politika uygulama gereini duymaya balamlard609. Krdistan Teli Cemiyetinin varlna ve yaratt Krt bilinlenmesine kar askeri tedbirleri rgtleyen Diyarbakrdaki 13. Kolordu Komutan Cevdet Bey, stanbul Hkmetine ve Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paaya610,

Diyarbakr XIII Kolordu Komutan Vekili Ahmet Cevdet Beyin 17.10.1919 tarihinde Amasyada bulunan Heyet-i Temsiliyeye gnderdii mektuptaki u notlar cemiyet mensuplarnn niyetlerini aka ortaya koymaktadr : Memleket dahilinde ve hassetsen stanbulda Krt Teli Cemiyeti gibi Camia-y Osmaniyenin paralanmasna hizmet eden M.Abdlhalk ay, II. Merutiyet Sonras hanet ebekeleri: 1 Trk Kltr, Say 223224 (Kasm-Aralk 1981), s.8586. 608 M.Kemal,15.6.1919da Diyarbakr Vali Vekiline u cevab gnderiyordu: Btn milletin beka ve istikllini kurtarmak iin birletii u tarih gnlerde bir ecnebi devletin himayesine snarak zelil ve esir yaama tercih eden her trl itihadatn, memleketi tefrikaya drecek her nevi cemiyetin datlmas pek vatan ve zarur bir vazife olmakla Krt Kulb hakkndaki tarz- hareket cizlerince de pek muvafk grlmtr. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I, s.74. 609 Ayn yer. 610 Mustafa Kemal hainlerin, zalimlerin, hiyanet ve ihanet esasna dayanan teekkllerin datlmasnn grev olduuna; ancak ulusal ve yurt savunmas esasna dayanarak kurulmu bulunan derneklere bir biim ve birlik kazandrma gereine inanyordu.17 Haziranda Karabekire gnderdii kapal telyazsnda, Diyarbakrdaki Krt Kulbnn, ngilizlerin tevikiyle ngiliz himayesinde bir Krdistan tekili gayesini takip ettii anlaldndan ve Krdistann mruf beylerinden ald eitli telyazlar zerine datldn, bu kulbn hibir Krt temsil etmediini, birka serserinin teebbsnn sonucu olduunu, vatan ve ulusun tamamen bamsz ve zgr yaamas urunda Krtlerin her fedakrla hazr olduklarn sylediklerini bildiriyor, Krtler de dahil tm ulusu, yurdun kaderini kurtarma abasnda birletirmek karar ve azminde olduunu belirtiyordu.Ertesi gn Amasyadan, Edirnede bulunan I. Kolordu Komutan Cafer Tayyar (Eilmez )a telle gnderdii ynergede : ngiliz kurculuu altnda bir bamsz Krdistan kurulmas ile ilgili propaganda ortadan kaldrld ve bu amac gdenler yola getirildi.Krtler, Trklerle birleti diyordu. Mustafa Kemalin bu yattrc telyazsna ramen Krt nderleri hl Padiaha ballk gsteriyor, ngiliz himayesi peinde kouyor, ngilizlere let oluyorlard.a.g.e, s.7475.

607

173

Ankaradaki Hkmete bu duruma ynelik giriimlerin nlenebilmesi iin alnmas gereken veya alnm olan tedbirler hakknda sk sk raporlar sunmaktadr. Neticede Mili Mcadelenin aleyhinde olan Diyarbakrdaki Krdistan Teli Cemiyetinin bu ubesi alnan tedbirler sonucunda Osmanl Hkmeti tarafndan611 kapatlacaktr.612

611

Diyarbekirden 8/6/1919
Gelii 14

Dokuzuncu Ordu Birlikleri Mfettiliine Y: 1/6/1919 ve 44 ifreye: Burada Vilayat arkye Mdafaai Hukuk Cemiyeti kurulmamtr. Ancak bu yaknlarda Erzurum ve Trabzondan il belediyesine ekilen Krdistan konusundaki heyecan dolu telyazlarndan telea den Hristiyan halkn? bu yolda kimi giriimlerde bulunduklarna tank olunmutur. Bununla birlikte bu konuda ilden aydnlatma ve doru yolu gsterme rnei yazlmtr. Diyarbekirde kimi.genlerden oluan Krt Cemiyeti(nin) ngiliz koruyculuunda bir Krdistan bamszln izleyici propaganda yapmas zerine buraya gelen Sleymaniye siyasal hakimi Mister Noelin dncelerine kaplarak halk arasnda bunun iddetle reddedilmesi ve bu giriimlerin Cemiyetler Kanununa uygun olmamas nedeniyle, sz geen Cemiyet kapatlarak ilce yasal kovuturma yaplmakta bulunmutur. Bugn Diyarbekirde tilaf ve Hrriyet Frkas vardr ve bundan baka dernek yoktur efendim. Vali Vekili Mutafa. Musfa Kemal, Nutuk-Sylev, Vesikalar/Belgeler, Cilt III, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s.1210. 612 Glda, a.g.e, s.220.

174

b) Krdistan Teli Cemiyeti ve Ali Galip Olay Milli Mcadele Dneminde stanbul Hkmeti 4-11 Eyll 1919 tarihleri arasnda toplanacak olan Sivas Kongresinin yaplmasna engel olmak iin kongrenin al gnnn ertesinde, Osmanl ileri Bakan Adil Beyle Savunma Bakan Sleyman efik, Elz Valisi Ali Galiple613 temasa geerek614, Erzurumda615 toplanarak baz kararlar alan ahslarn nemsiz kimseler olduklarn, ama bu szde kongrelerin lkenin her yannda baz sylentilerin yaylmasna yol atn, bu sylentilerin Avrupada abartlarak yanstlmasnn ok kt izlenimler yarattn bildiriyor, zetle yle diyorlard : erideki gelimelerden kayglanan ngilizler, Samsuna ok sayda asker karma eilimindedirler. Oradan da muhtemelen Svas ve tesine doru ilerleyerek geni ileleri igallerine alacaklardr. Byle bir durum lkenin karlarna aykr olduundan ve milliyetiler Svasta yeni bir kongre dzenlemekle megul

Kayserinin Feyzioullar ailesinden emekli Kurmay Yarbay Ali Galip, ttihat ve Terakki Hkmetince ordudan ayrlmaya zorlandktan sonra Kayseri milletvekili olmu ve 3 Mays 1919 da da Damat Ferit Paa hkmetince Elaz Valiliine atanmt.Mumcu, a.g.e, s.20. 614 Bu konuda stanbul Hkmeti tarafndan Elaz Valisi Ali Galipe gnderilen telgraf emrinde unlar yazyordu: Erzurumda Kongre ad altnda bir takm kararlar alnmaktadr. Ne toplantlarn, ne de alnan kararlarn bir esas ve nemi vardr.Fakat bu durumlar, baz endieleri mucip oluyor. Avrupaya da pek abartlarak yanstldndan fena etki yapmaktadr. Orada nem verilecek hi bir kuvvet, hi bir olay olmad halde, bu yzden kaygya den ngilizlerin Samsuna byk lde kuvvet karacaklar akla gelmektedir. Samsuna karlacak yabanc kuvvetlerin Svas ve oradan daha ilerleyerek birok yerleri igal etmeleri olasl kuvvetlidir. Bu ise memleket yararlarna aykrdr. Cereyan eden haberlemelerden ve olaylardan Erzurumda toplanan malm ahlarn Svasta da bir kongre aktedecekleri renilmitir. Byle 510 kiinin orada toplanmasndan bir ey kmayaca hkmete bilinmektedir. Fakat bunlar Avrupaya anlatmak mmkn deildir. te bunun iin, bunlarn orada toplanmasna meydan vermemek gerekiyor. Bunun iin de nceden tedbir olarak, Svasta hkmetin tam gvenine lyk, memleket esenlii iin alacak kudretli bir vali bulundurmak gereklidir.Sizi onun iin oraya gnderiyoruz.Geri Svasta kongre yapmak isteyen bir ka kiiye engel olmak o kadar g bir ey deil ise de, baz ileri gelenlerin, memurlarn ve askerlerin bazlarnn bunlarla fikir birlii ettikleri anlalmtr. Hkmetin alaca tedbirler sayesinde ve gvenilir bir iki yz kiinin baars ile ortadan kaldrlabilirHamdi Ertuna, Trk stiklal Harbi-stiklal Harbinde Ayaklanmalar, Cilt VI, Ankara 1974,s.44. 615 23 Temmuz 1919 gn Erzurum kongresinin topland sralarda Harbiye nazr NazmPaa, 15.Kolordu Komutan Kazm Karabekire gnderdii 30 Temmuz 1919 gn gizli telgrafla kongrede bakanla seilen Mustafa Kemal ve Rauf Beyin tutuklanmalarn istemiti. Mumcu, a.g.e, s.20.

613

175

olduklarndan, o kasabada birka kiinin toplamasndan nemli bir ey kmas ihtimali olmamasna ramen, bunu Avrupaya anlatmann mmkn olmad gz nnde tutularak, Krt kuvvetlerinin yardmyla kongrenin toplanmasna engel olunmaldr.616 ileri Bakan Adil Bey ve Savunma Bakan Sleyman efik Paa tarafndan Sivasta toplanan, her trl anlam ile milli ve yasalara uygun olmasndan dolay da ordunun gven ve desteini kazanan kongreyi silahla datmakla grevlendirilen Ali Galipe617 bu hizmetin karl olarak bol miktarda para verildii de anlalmtr. 618 stanbul Hkmeti cephesinde bu gelimeler yaanrken Krt meselesini kendi hesaplar dorultusunda kullanmak isteyen ngilizlerle onlarn piyonu durumuna den Krdistan Teli cemiyeti yetkilileri de bo durmayacaklard. Emperyalist ganimet paylamnda Krtlerin yaad blgelerin kendi hisselerine dt ngilizlere gre petrol blgesinde kendi denetimleri altnda kurulacak bir lke Anadolu ile Arap blgeleri arasnda tampon bir blge olma ilevini yerine getirebilirdi.619 te bu amala 1919 ylnda Badatta bulunduu sralarda ngilizler tarafndan Krtlerin bulunduklar blgelerde genel bir manzaraya bakmas ve Krtlerin ulusal bamszla ynelik yaklamlarn renmesi amacyla blgeye gnderilmi olan ve ngilizlerin himayesi altnda bir Krt Devleti kurulmasn sabit

Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I,s.119120. 1922 ylnda Adapazarnda kurulan Osman Paa Harp Divannda yarglanarak aklanan, Rauf Beyin istei zerine 150 lilikler listesinin 39. srasnda Romanyaya srlen Ali Galip Romanyada at cambazl yaparak geimini salad ve 1932 ylnda Romanyada ld. Mumcu, a.g.e, s.189190. 618 Ertuna, a.g.e, s.44. 619 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922),s.197.
617

616

176

bir fikir haline getiren Noel

620

byle bir devleti ynetebilecek poplerlie ve

etkinlie sahip olan kimseleri 621arayp bulmaya alyordu.622 Colthorpen ikazlarna ramen niformasn giyerek resmi bir ekilde Komiserlik Ba Tercman stihbarat Sir Andrew Ryan ile Krt Kulbnn daveti zerine toplantya katlan Noelin bu ziyareti gvenilir istihbarat kaynaklarnn verdii bilgiye gre kulp cephesinde byk bir tepki yaratmakla birlikte ngilizleri de talihsiz bir ekilde Krt davasna ortak etmiti.623 Yaplan bu grmelerden sonra hkmetin gerekli destei ve onayn salayp Krtleri ayaklandrmak isteyen Noel bunun iinde uygun bir aile olarak Bedirhanileri semiti.624 Bu grmelerden sonra 31 Temmuz 1919 tarihinde, Krdistan Teli Cemiyeti ileri gelenlerinden625 Celadet Ali ve Kamuran Bedirhan ile Emin Ali Bedirhan stanbul Hkmetinin de onayn alarak, ngiliz Binbas Noel ise dikkat

1886 ylnda doan Noel yetenekli bir subayd. lk grevi Hindistan, ikinci grevi ise ran olan ngiliz binbas Edward Neol Krte de renmiti.Mumcu, a.g.e, s.19. Hindistan Hkmeti siyasi ubesi subaylarndand; son drt senedir kuvvetleriyle randa ngilizler lehine faaliyetleri rgtlemekle grevli olan Bnb. Noel sadece blgeyi tanmakla kalmyor ayn zamanda bu grevin stesinden baaryla gelebilecek kadar yetenekli bir kapasiteye de sahip bulunuyordu. ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu(1919) ,s.27. 621 ngilizlerin, Noeli Krtler arasnda bir nabz yoklamas yapmak ve gerektiinde bir ayaklanma dzenleyebilmek iin dou illerine gndermeye karar verdikleri bir srada stanbuldaki ngiliz Yksek komiseri Amiral Coltharpe bu geziyle ilgili ilk haberleri ngiltere Babakan Lord Curzona 9 Temmuz 1919 gn u raporla bildiriyordu: _Binba Noel, Abdlkadir ve Bedirhanoullar ile grt. Mumcu, a.g.e, s.15. 622 Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s.144. 623 ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu(1919), s.69. 624 a.g.e, s.73. 625 stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir. A.. Calthorpe ayn gnlerde 10 Haziran 1919da Lord Curzona u raporu gnderiyordu : ......Binba Noel Krt efleriyle gr birliine varrsa bundan byk faydalar salyacan sylyor. Bunlar stanbulda Abdlkadir ve Bedir Han ve daha az nemli baz kimselerdir.Bunlar phe uyandrmamak iin Noelden ayr olarak Krt blgelerine gidecekler.Trkler sulh konferansna Krtlerin de getireleceinden korkuyorlar.Krtler henz Mustafa Kemale kar ayaklanmad ama Noel bunu salayacandan emin Ulubelen, a.g.e, s.193.

620

177

ekmemek amacyla Krt heyetinden626 ayr olarak blgeye gider. Her eyden nce Emin Alinin de kendisine katlmasn isteyen ancak elindekilerle yetinmek zorunda kalan Noel bu grevi kabul eden ve Krt Kulbne ye olan arkadalarnn can gvenliini salamak amacyla stanbuldaki Yksek Komiserlike bavurmutur. Yksek komiserlikte kendisine Krtleri Trk Hkmetine kar bir isyana tevik etmemek ve sadece Osmanl propagandasna kar ktklar srece gvenliklerini627 salayacaklarn syleyecektir.628 Blgeye giden Noelin grevi629 ise burann demografik dalmnn yan sra zellikle de Dou Vilayetlerindeki Ermenilerin nfus oran ve bunlarn Krtlerle olan ilikilerini incelemekti. Noel bu ve baka konulara ynelik olarak Londradaki ilgili dairelere gnderdii ayrntl raporlarla Krtlerin yaad

Grmeler esnasnda Seyyid Abdlkadir sz vermesine karn Noelle birlikte yaplacak olan bu geziye katlmaktan vazgemekle birlikte, Delegasyonun iki yesinin deimesi ereklilii hasl olunca gruba Belikada eitim grm olan Cemil Paann olu Ekrem Bey katlmt.ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu (1919), s.39. 625 F O 371/ 4192 Belge No: 101503 12 Temmuz 1919 Amiral Calthorpedan, stanbul 1430 sayl telgrafm,, Badat temsilcisinin 5353 say ve 12 Mays tarihli telgraf ve sizin 77676 say ve 29 Mays tarihli telgraflarnza ilikin olarak. Binba Noel Mezopotamyann dalk kuzey snr boyuncaki Krt reislerine yardm edilmesinden her adan byk avantaj salanacan dnmektedir. u anda stanbulda bulunanlar unlardr (1) Topraklar douda olan Abdlkadir, (2) Krdistann en tannm ve saygn ailesi Bedirhanlar ( bunlarn her ikisi de feodal sistemi temsil etmektedirler ), ( 3 ) Yerleik nfusun daha az gl temsilcileri. Ancak bunlar Trk brokrasisinde nemli mevkileri ellerinde tutmaktadrlar. Bu nn Krdistana binba Noelle birlikte deil ama ayr olarak dnme nerilerine raz oldum. Bylece pek samimi olmayacaklar, ancak airetleri dzenin gerekliliine ikna etmek iin lkeyi dolamak amacyla Noelle orada buluacaklar. Temsilcilerden ikisi kendilerinin yokluunda ailelerinin emniyetinin benim tarafmdan garanti edilmesini, nk Diyarbekirde Krt Kulbnn Trk hkmetinin emriyle kapatlm olduunu sylediler ; Noele buraya kadar olan yolculuunda elik eden baz Krtlerin rahatsz edildiini belirttiler ve Krt ulusal hareketine ve Krtlerin Bar Konfransna bavurduklarnn Trkler tarafndan duyulmu olmasna bal olarak sizi uyarmak istediler.Krt, Ermeni ve Trkler hakknda, bunlarn hkmet mi kuracaklar, yoksa manda altna m alnacaklar, yolunda Bar Konferansnn nasl bir karar alabilecei yolunda hibir bilgimiz olmad akca belirtildi.Ancak ngilizler Mezopotamyadadr ve Majetelerinin hkmetinin nndeki sorun snrlarn ve karargahlarn gvenliinin teminatdr.Temsilcilerin Krdistana kendi ulusal amalarn yaymak iin deil, ancak yalnzca hukuk ve dzeni ve Hristiyanlar korumak amacyla gitmeleri durumunda ailelerinin Trk hkmetinden korkmalar iin hibir sebep yoktur, ancak kendilerine kt davranlrsa yapabileceimiz hereyi yapmaya hazrz. Mesut, a.g.e, s. 59. 628 ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu (1919), s.69. 629 21 Temmuz 1919,MR. HOHLER den Sir TLLEYe Mezopotamya imdi bizim olacana gre, Albay Nowele bir Krt devleti kurdurup, kuzey dalarn bylece koruyabilirizVedat, a.g.e, s.6.

626

178

blgelerdeki durumu ve halkn istekleri konusunda net bir gr bildirmeye almt.630 Noel Gneydou Anadoludaki gezileri srasnda bulunduu blgede ngiliz aleyhtar slamc akmn youn bir biimde var olduunu belirtmekle birlikte halkn sadece ngilizlere deil ayn zamanda Avrupada Krtlk hareketinin liderliine kalkan erif Paaya da dman olduunu bildiriyordu. Blgedeki bu Trk yanls tavrn ne stanbul ne de Mdafaa-i Hukukularn gayretleri631 ile deil de halkn kendi inisiyatifinden kaynaklandn belirten Noele gre derhal harekete geilerek ngilterenin Krtler lehine bir siyasi aklama yapmas gerekiyordu. Resmi makamlar tarafndan aklanmasa bile kendisinin ifade etmesi durumunda yre halk zerinde etkili olabileceini dnen Noelle Badattaki ajan ve igal kuvvetleri komutan da ayn dnceleri paylayordu.632 Yeralt kaynaklar, zellikle de petrol bakmndan ok zengin olan bu blgede yapt almalarla olduka dikkati eken ve burada ngiltereye bal bir Krdistan kurulmasnn ngiliz karlarna daha uygun olduuna dair raporlar veren Noele gre blgede kurulacak bir Krt Devletinin ngilterenin karlarna daha uygun olmas nedeniyle Ermenilerden ok Krtler desteklenmelidir.633 Noelin abalar pek de ie yaramyordu; nk ngiliz albay Meinertzhagene baklacak olursa Noel, dier birok havariler gibi tehlikeli bir adamd. Tek amac, kendi yolgstericilii altnda Krtlere bamszlk salamakt. Bunun getirecei sonular onu ilgilendirmiyordu. stanbuldaki ngiliz Yksek

Ahmed, a.g.e, s.311312. Badattaki ngiliz temsilcisinin 29 Eyllde ngiliz Hindistan leri Bakanlna gnderdii 11543 sayl kapal telde, Krt meselesi ve Binba Noelin faaliyetlerine iaret edilerek yle deniyordu: Noelin fikrine gre, Mustafa Kemalin sebep olduu durum ciddiyet kesbederse, Bedirhanlar ve dier bz Krtleri iyice kullanabiliriz Trk Hkmetini, onlar Krt blgelerine Vali ve Mutasarrf tyin etmeye sktrrzSalhi R. Sonyel, 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Mill Mukavemet,Trk Kltr, Mart 1970, Say 89, s. 314 315. 632 ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu(1919) , s.73. 633 Gkta, a.g.e, s.3031.
631

630

179

Komiserlii siyas memuru Tom Hohlere gre,634 Binba Noel, bir fanatikti ve onun, Krtlerin Lawrencei haline gelmesinden korkuyordu.635 Noelin faaliyetleri giderek ngiliz siyasi yetkililerinin kukulanmasna sebebiyet vermeye balamt. Bu kukuyu paylaanlardan stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir Robeck, endielerini 18 Eyll 1919 gn Dileri Bakan Lord Curzona gnderdii 41812 sayl ifreli telgrafta _ Binba Noel ile Krt liderleri ve Harput Valisi Ali Galipin faaliyetleri Majestelerinin hkmetinin ynetimi ele alaca kukusunu douruyoreklinde belirtmekteydi.636 Bir gn nce de Robeckin yardmcs Amiral Webb, ayn kukular, Badattaki igal ordu komutanl ile Dileri Bakanlna bildiriyordu: -Noel, Krt ayaklanmasnn ardnda Majestelerinin hkmetlerinin olduu izlenimini verecek almalar yapyor ki bu, ilerdeki bar ortamna zara verir.637 ngiliz diplomat Ryann 4 Aralk 1919 tarihinde Londraya gnderdii raporda ise yle diyordu: Reit Paayla Krt meselesini grtm ve Albay Noelin Malatyay ziyaretinin yanl yorumlandn syledim. Geri Majestenin hkmetinin Krt meselesinde byk kar olduu dorudur, bu sadece Mezopotamya ile ilgilidir ve srf oray korumak iindir dedim. Diyarbakrdaki Trk memurlarn Bedirhan ve
634

Sayfa No: 693

21 Temmuz 1919

Belge: 464 Mr. Hohlerden Sir. E. Tilliye: Benim problemim Krtler. Noel Badadtan buraya geldi, ok iyi bir insan, ok gl biri, fakat dier bakmdan da Krtlerin peygamberi olmak istiyor. Krtler gibi kimse yoktur, onlar ok asil,ok iyiler diyor.Ermenilerin ise deersiz ve hilekr olduklar grnde. Krtler hi Ermeni ldrmedi, aksine onlar korudular, fakat Ermeniler Krtleri ldrdler, diyor. Korkarm ki Noel bir Krt Lawrencei olabilir. Mezopotamya imdi bizim olacana gre ona bir Krt devleti kurdurup kuzey dalarn bylece koruyabiliriz. Abdl Kadir ve onun gibilerle konutum. Onlara etki edebilmek iin bizde Trklere hile yapyoruz diye belki be defa tekrarlamak mecburiyetinde kaldm. Ancak Krtlere fazla gvenilmez. Majestenin Hkmetinin amac Trkleri azami derecede zayflatmak olduuna gre Krtleri bu ekilde harekete getirmek fena bir pln deilUlubelen,a.g.e, s. 193-194. 635 Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I,s.28. 636 Mumcu, a.g.e, s.1920. 637 a.g.e, s.20.

180

hatta Albay Noeli tevkiflerinin kt bir ey olduunu Albay Noelin Krt meselesinde bir uzman olduunu propaganda yapmadn Bedirhann da Albay Noele klavuzluk ettiini, amalarnn o blgelere sulh ve skn gtrmek olduunu syledim.638 Ali Galip olayyla yakndan ilgilendii halde Krtlerin kkrtlmasndan haberleri yokmu gibi davranan ngilizler bu hareketleri Noel gibi baz ngiliz Subaylarnn yetkisiz faaliyetlerine atfediyorlard. stanbuldaki ngiliz ntelicens Kurmay, 30 Ekimde hazrlad raporda Ali Galip adl bu komplodan ngilizlerin haberi olmadn, Milliyetilerin ise bu durumu ngilizler aleyhinde daha fazla bir propaganda malzemesi olarak kullandklarn iddia ediyordu.639 eitli evrelerde eletirilere neden olan Ali Galip olaynda Noelin misyonu konusundaHohler, Amerikal GeneralMc. Coyla(Harbord misyonundan) konumasnda, kendi korku ve riski dorultusunda hareket eden Noelin hemen hemen tek bana temsil edilmesinde srar etmitir. Hohler, ngilterenin bamsz Krdistan oluturma niyeti hakknda hibir ey bilmediini, Noelin bu ynelimdeki btn hareketlerinin, onun zel inisiyatifinde olduunu bildirmitir. stanbuldan Krtlerin yaad blgelere gelen ve Noelle ibirlii iinde hareket eden Krt nderlerine gelince, Hohlerin szlerine gre, onlara, ne Trklere ne de Kemale kar bir entrika ile uramalar direktifi verilmitir640 Mustafa Kemal Paa daha Erzurumda iken Bedirhanilerden Kamuran ve Celadet Alinin ngiliz parasyla propoganda yapmak zere stanbuldan Gneydou Anadolu Blgesine hareket edecekleri ynnde haberler yaylmaya balamt. 641 Bu durum zerine Mustafa Kemal Paa 3 temmuz 1919 tarihinde, Diyarbakrdaki 13 nc Kolordu Komutan Ahmet Cevdet Beyin, ayrca Kolordu Kurmay Bakan olan Halit Beyin ve Canik ( Samsun, Ordu, Giresun )

638 639

Kabacal, a.g.e, s.31. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I,s.332. 640 Lazarev, a.g.e, s.166. 641 ATASE, Kutu No:342, Gmlek No:14, Belge No:141

181

mutasarrfnn dikkatini ekerek 642 bu kiilerin sessizce ve dikkatle izlenmelerini, gz altnda tutulmalarn, gerekirse yakalanmalarn istedi.643

20 austosta 13 nc Kolordu Komutanna, ad geen kiilerin stanbuldan hareket ettiklerini ve alnacak tedbirler arasnda zellikle Mardin istasyonunda sk bir kontrolun salanmasnn uygun olacan hatrlatt.644 O dnemde 13. Kolordu Komutan Ahmet Cevdet Bey645 almalarndan son derece rahatszlk duyduu Krt nderlerinden Malatya mutasarrf Halil Beyin grevden alnmas iin youn aba harcamtr.7 Austos 1919da Diyarbakrdan 13. Kolordu Komutanlnn Harbiye Nezaretine sunduu raporda: Krtlk

642 imdi baylar, ava tarimizde nemli bir olay olan Ali Galip sorunu zerinde izin verirseniz biraz geni bilgi vereyim: Baylar, Daha Temmuz banda, Erzurumda bulunduum srada Celdet ve Kmuran li adnda iki kiinin yabanclarca, pek ok para ile stanbuldan Krdistana gnderilecei, bunlarn trl yalanlar syleyerek kafalar kartrmak ve bize kar halk kkrtmakla grevlendirildikleri ve bir iki gn iinde yola ktklar ya da kacaklar haber alnd. Bu haber zerine, bunlarn sessizce gzetlenmeleri ve tutulmalar gereini 3 Temmuzda Diyarbakrda On nc Kolordu Komutanna ve ayrca Kurmay Bakan olan Halit Beye ve Canik Mutasarrfna bildirdim. Kemal, NutukSylev, Cilt I (19191920),s.159. 643 Ertuna, a.g.e, s.45. 644 Ayn yer. 645 Diyarbekirden Harbiye Nezaret-i Celiliyesine mevrud ifredir Malatya Mutasarrf Bedirhanilerden Halil Be Krdistan stiklali propogandas yaptMalatya Trk olduu halde orada Krd Kulb tesisine hdmet iderek bu kulb himaye ittiini evvelce arz itmitim. Elazizde de bulunan alay onbe kumandanyla kolordu nce ahz asker riyasetinden bugn gelen ifrede Halil Be hakknda verilen malumat hulasas ber vechi atidir. 1-Halil Be Bedirhanilerden olduundan Malatya Sancanda Krdlk ceryan tevik itmesi yznden bu ceryan son gnlerde pek ziyade ilerlemi ve hatta yakn zamanda bir vukuatn zuhuru meydana gelmitir. Bunu istihbar iden Elazizin Valisiayn birinde otomobil ile Malatyaya gitmitir. 4- Mutasarrf Krd ve Ermeni kavminden mteekkil ve ngilterenin himayesinde bir Krdistan tekili maksadyla bir propoganda ve reklam yapyormu bu fikre cahil aair resasndan bir ksm da itirak itmidir. Fikrine itirak itmeyen birok resaya da iknaa alyormu. Bir airet reisini de Milli Reis Mahmut Be nezdine gndermidir.Dersim aairiyle de sk temasda imi. 5-Evvel emirde Malatya hkmetini skat itmek Malatyadaki askeri esliha ve obsleri elde etmek badehu ve Elazizi ele geirmek fikrinde imi bu mesele kolordumuzu en mgil vaziyete ilga ider.nc ordu mfettilii stanbuldan Kamuran ve Ali isminde iki zat ile Solakzade Rfat Bein klliyetli ngiliz parasyla propoganda iin buralara gnderildii kolordunun istihbaratna atfen bildirdiEvvelki maruzatm zerine Malatya Mutasarrf hemen kaldrlsa idi ahval bugn hata kesb itmezdi.Malatya Mutasarrfnn meseleyi tahkikatada geerek ve tehir idilmeksizin ve buralarda braklmakszn hermen stanbula aldrlmasn K. 13. K hareket 3096 / 7 Austos 335 Ahmet CevdetATASE, Kutu No:109,Gmlek No: 37,Belge No:872

182

propagandas yapt belirtilen ve Krdistan isteyen Bedirhanlardan Malatya Mutasarrf Halil Beyin stanbula aldrlmasn nemle istemekle birlikte, blgeye bu ama iin geldikleri bildirilen Kamuran, Ali ve Mevlanzade Rfatn bu durumunu nlemek iin komutanln elinden geleni yapmakta olduunu bildirir.646 Blgeye giden Krt heyeti ile buluan Noel Malatyaya birlikte gidecektir. stihbarat almas yapmakta olan Noel blgenin nfus yapsn ve halkn siyasi eilimlerini aratrmaktadr. Krdistan Teli Cemiyeti yetkilileri ise resmiyette olas bir Krt ayaklanmasn nlemek ve yattrmak iin blgededirler. Byle bir heyetin Malatyaya geldiini haber alan Elaz Valisi Ali Galip647 Beyin buraya geli amac ise olduka farkldr. Osmanl Hkmetinden Sivas Kongresinin nlenmesi ve Mustafa Kemal Paa ile arkadalarn tutuklama ynnde emir alan Ali Galip bir ngiliz Subay ile baz Krt ileri gelenlerinin Malatyaya gelmi olmasn, Sivasa ve Mustafa Kemal Paaya kar giriilecek bir hareket olarak yorumlayarak bu heyetle ibirlii yapmann imknlarn aramaya balar.648

Mustafa Kemal Paay bir yandan Sivas Kongeresinin son be gnnde zerinde epeyce tartmalarn yaand manda meselesi olduka fazla yorarken dier

ke, Binba E.W.C.Noelin Krdistan Misyonu (1919), s.75. Buraya Galip Bey adnda bir vali atanm, geliyormu; ama bunun Harput Valisi Ali Galip Bey mi, yoksa Trabzon Valisi Mehmet Galip Bey mi olduu anlalamad. Fakat, biz baka bilgi elde ettik. Bay Novil ( Noel ) adnda bir ngiliz binba, Bedirhanllardan Kmuran, Celdet ve Cemil beylerle birlikte yannda on be kadar Krt atls ile Malatyaya gelmi ve kendilerini Mutasarrf Bedirhanl Halil Bey karlamtr.Harput Valisi de bir posta hrszn izliyor grnerek otomobille Malatyaya gelmitir.Bu amala bunlara Adyamandaki birlik de verilmitir.Amalarnn , Krdistan kurmaya sz vererek Krtleri, ilerimizi bozmaya ve bizi ldrtmeye yollamak olduu anlalm ve kar nlemlere de bavurulmutur. Bu arada, valiyi ve tekilerini yakalatmak istiyoruz. Malatya Mutasarrf da Krt airetlerini Malatyaya armtr. Bunun zerine On nc Kolordu blgesinde ie giritik. Gereken nlemler alnmtr. Yarn akam Harputtan gnderilen bir birlik ortal kartranlar tepeleyecektir. Buradaki kolordu komutan da gereken nlemleri almtr. Malatyaya ve br yerlere de gereken buyruklar verilmitir.Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (1919 1920), s. 157. 648 Abdurrahman Arslan, Samsundan Lozana Mustafa Kemal ve Krtler (19191923), Doz Yaynlar, stanbul, 1991, s.60.
647

646

183

yandan en yaknndaki kiilerden bile saklad Ali Galip Olay649 ise zihnini epeyce megul ediyordu. 650 Milli Mcadele cephesinde bu tr gelimeler yaanrken Krdistan Teli Cemiyetinin yeleride bu arada bo durmayacaklard. Sivas Kongresinin ikinci gn, yani 6 Eyllde,651Bedirhanl ailesinden Celadet ve Kamuran ile Diyarbakrl Cemilpaazade Ekrem652 yanlarnda bulunan ngiliz Binbas Noel ile birlikte silahl Krtler koruyuculuunda Elbistan ve Akada zerinden Malatyaya gelmilerdir. Bu esnada heyetin mutasarrf ile belediye bakan tarafndan karlandklar On nc Kolordunun yazsndan anlalmaktadr.653 ngiliz Binbasnn ifadesine gre, stanbul Hkmetinin izni ile gelen, bu esnada Elbistan ve Arga ilelerindeki airetlerin ileri gelenleri ile grerek, gittikleri alevi kylerini kkrtp hibir ile merkezine uramadan da yollarndan anszn

Paa, Svas kongresine, kendisine, Mill Mcadeleye ve memleketin kurtuluu aleyhine stanbul hkmetinin hazrlad bu suikasdi haber alr almaz kongreyi, bizleri tela drmemek, ilk tedbirleri ahsen almak, kongreyi selmet ve sknet halinde yrtmek ve neticelendirmek yolunu tercih etmi ve Heyeti Temsiliyenin seilip ilk itiman yapmasna kadar bu husustaki btn faaliyetini mahrem tutmutur. Heyeti Temsiliye ve kongrenin hdiseye ttla kesbetmesi hemen hemen ilk tedbirlerin messir netice vermesi zamanna rastlamtr.Byk enerji, seri karar, yorulmaz tahamml isteyen safhalar esas itibariyle Mustafa Kemal Paay ahsan megul etmitir. Bu da, Mustafa Kemalin ne lde muazzam bir adam ve mill tarihin seyri iinde sel halinde bir enerjiyi aktmaya nasl muktedir olduunu gsteren misallerden biridir. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt I,Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1966,s.255. 650 Ayn yer. 651 On beinci Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paann Sivastaki nc Kolordu Komutanlna, bununla ilgili olarak gnderdii 6 eyll 1919 gn ve 529 sayl ifre telinde verilen bilgide :Bedirhanl ailesinden Celdet ve Kmran ile Diyarbekirli Cemil Paa ailesinden ve kaaklardan Ekrem adndaki kii silahl Krtler koruyuculuunda ve vaktiyle Diyarbekir ilinde bize kar propagandalar yapan ngiliz Binbas Noel ile birlikte Elbistan ve Arga zerindenMalatyaya geldiler.Mutasarrfla belediye bakannca karlandklar ; Binba Noelin Trk, Krt ve Ermeni nfusunu incelemek zere stanbul hkmetinin izniyle dolatklarn syledii,ancak elinde belge olmad;Malatyadaki svari alaynn, saysnn azl dolaysyla bunlar tutuklamaya cesaret edemedii, yine de bunlarn hemen tutuklanmas iin stanbula bavurulduu On nc Kolordudan bildirilmitir.Bu adamlarn ne gibi bir amala ve nasl bir grevle nereleri gezecekleri konusundaki bilgilerini Harput Valisine sordum.Kemal, Nutuk-Sylev, Vesikalar/Belgeler , Cilt III, s.1297-1298. 652 Mutasarrfn yeenleri olan Celadet ve Kamuran Beylerle ayn soydan gelen Cemil Paazade Ekrem ise Diyarbakrda ngiliz himayesinde Krdistan ilan iin alt ynnde adli kovuturma yaplrken kamt. Ertuna, a.g.e, s.46. 653 Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (19191920) , s.159.

649

184

Malatyaya varan bu kurul 654 kendlerine sorulduunda Trk, Krt, Ermeni nfusunu incelemek zere dolatklarn sylyordu.655 Postay vuran haydutlar kovalamak bahanesiyle ayn zamanda Malatyaya gelen Harput ( Elaz ) Valisi Ali Galipin yanna ard Malatya ve Elazdaki airet reisleriyle grmesi, asker toplamaya almas, Sivas Kongresi Mensuplarna kar bir suikastn hazrlanmakta olduunu gsterirken ayrca valinin656 bir Krdistan kurulmas iin alt da tespit edilmiti.657 Aradan uzun bir zaman getikten sonra, Sivas Kongresinin ikinci gn bu heyetin Malatyaya geldiini bildiren 13 nc Kolordu Komutan ehirdeki svari alay mevcudunun az olmas hasebiyle bunlar tevkife cesaret edemediini ve tevkifleri hakknda stanbula mracaat edilerek talimat ve kuvvet istendiini haber veriyordu658 13 nc Kolordu Komutannn bu telgraf dikkat ekici idi. Malatyaya geldii bildirilen silahl kuvvet miktar ne idi ki alayn kuvveti ile bunlara dokunulmaya cesaret edilemiyordu. Niin stanbuldan ynerge istemeye lzum grlyordu.659

Diyarbekirden 13.Kolordu Kumandan Vekili Ahmet Cevdetden 11/9/35 tarihinde Harbiye nezaretine gnderdii ifrede konuyla ilgili olarak unlar sylyordu: Binba Noelin hyaneti hakknda dahiliyede Erkan- Mhimmiyede dosyalar vardr.Buna ramen Noele Dahiliyeden vesika verilmesi de hayretlerle telakki idilmitir.Mtareke eraitini tatbikinden kolordu mesuldur.Noelin mtareke eraitini tefti in gnderildiine dair Harbiye Nezaretinin bile haberdar idilmemesine gre bu heyet belkide kabinenin malumat haricinde bir maksad- haini ile gnderildiine hkm idiyoru.Bu meselenin tahkikini ve vali ile mutasarrfn azl emrinin resmen derhal vilayete tebliinin salamet-i vatan namna nezaret-i celiliyeden hassaten istirham iderimAtase, Kutu No:48, Gmlek No:138, Belge No:138,-1,2,3 655 Ertuna, a.g.e, s.46. 656 Malatya, 9/ Eyll/35,Ali Galip ve hempalarnn suret-i firarlar hakknda rapor:1-Vali Galip be ilk defa Malatyaya geldiinde klaya gelerek Erzurumda teekkl eyliyen kongrenin maksad- siyasi ile deil ttihad propagandas olduunu ve bu yzden gya vatan felakete srkleyeceklerini ve idare edenlerin na ehl olduklarn ve hatta pek yaknen tandmz muhterem kumandanmz (Mustafa Kemal paa )hazretlerine bile sz sylediini ve Rauf ve Refet Beyleri de ayrca fenaladktan sonra Alay Kumandan Cemal Bele Topu Kumandan Mnir Bee beraber olmalarn teklif itmidirCemal Be Kolorduya merbut olub alaca emre gre hareket idebileceini ve Mnir Bede sizde adalet olursa bizde de skunet olurdimeleriyle meseleye nihayet verilmitirA., TTE, Kutu No:24, Gmlek No:114, Belge No:114001 657 Ertuna, a.g.e, s.46. 658 Kansu. a.g.e, s.256. 659 Ertuna, a.g.e, s.46.

654

185

Byle tereddtl bir durumun meydana gelmesi zerine gerekenin yaplmas iin nc Kolordu Kumandan Salhattin Bey 7.9.1335 tarihli ve zata mahsus dakika tehiri gayri caizdiribaresini tayan telgraf660 ve kendisine verilen direktif zerine Diyarbekirde On nc Kolordu Erkn Harbiye Riyasetine bir telgarf ekti.661 Bunun zerine, Kolordu Kurmay Bakan662, emri yerine

getiremeyeceini, bandaki kolordu komutann da bunu uygun greceini mit etmediini, bu ii yapmakta kararsz olduunu bildirdi. Elazdaki lyas Bey de 3 nc Kolordu Komutanlna : 13 nc Kolordudan aldm emir zerine hareketimi erteledim. Kolordunun onaylamas olmadan hareket etmekliim uygun olmayacandan, hareket emrinin Kolordudan tebliine dellet buyurulmas cevab geldi.663 Anlalan o ki, kendince bu konuda zaaflk gsteren Diyarbakrdaki 13 nc Kolordu Komutan verilen emir ve kararlarn uygulanmas srasnda da tereddt etmekle birlikte Elazdaki alayn grevini yapmasna da engel oluyordu.664

Memleket iin pek zararl harekt yaplmas ile uratklar gereklemi olan Vali Ali Galip, Malatya mutasarrf Bedirhan Halil, Kmuran, Celdet ve Ekrem Beylerle beraberlerinde bulunan ngiliz binbasnn ne olursa olsun tutuklanmalar ve Svasa sevk edlmeleri iin bizzat 15 nci Alay Komutan lyas Beyin emrinde 60 kadar atl ve ester svarn en ge olarak 9 Eyll 1919 (1335 )da Harputtan Malatyaya hareketi gerekmi ve aceleliinden dolay ad geen alay komutanlna da bildirilmitir. Yardm iin Svastan 8 Eyll 1919 gn otomobil ile baz subaylar da hareket ettirilecek ve lyas Bey mfrezesi iin tama arac tedarikinde yaplacak masraflarda Svas Heyeti Temsiliyesi tarafndan denecektir a.g.e, s.47. 661 Kansu, a.g.e, s.257. 662 On nc Kolordu Erkn Harbiye Reisi Halit Beye bu tarzda tebligat yapmamzn sebebi, Diyarbekirde bulunan On nc Kolordu Kumandannn uyandrd tereddt idi. Nitekim Erkn Harbiye Reisi Halit Bey, verdii cevapta, Tevkif hakkndaki arzuya muttali oldum, bu bapta kumandan beyin emir vereceini zannetmiyorum. nk havass askeriyelerine tamamen vkfm. Tarafmdan vuku bulacak tebligat ise, icrada tamamen tereddt ederler. Bu bapta stanbul ile muharebedeyiz. Bu hale gre icrai icab menutu reyi alileridir. diyordu. Ve.. Yine 15 nci alay kumandan lyas Bey de nc Kolordu Kumandannn emrine verdii cevapta: 13 nc kolordudan aldm emir zerine hareketimi tehir ettim. Kolordunun muvafakati olmadan, hareket etmekliim mnasip olmyacandan, hareket emrinin kolordudan tebliine dellet buyurulmas Hususunu bildiriyordu. Kansu, a.g.e, s. 257. 663 Ertuna, a.g.e, s,47. 664 a.g.e, s.48.

660

186

 O sralarda Malatyada 12nci Svari Alay Komutannn Svasa gnderdii raporda: Kmuran, Ekrem, Nowil ve valinin beraberinde ancak on be silahl svari olduunu, alayn kuvvetinin de ancak bu kadar bulunduunu, bu sebepten tutuklanmalarna imkn olmadn bildiriyordu. 665 Alay Komutannn verdii bu cevap Mustafa Kemal Paa

tarafndanhayretle karlanmt. Bu durum Alay Komutanna bildirildii zaman Alay Komutan Kuvvetim yeterli deildir eklinde cevap vermiti. Hi er olmasa bile Malatyadaki svari ve topu alaylar subaylarnn bu ie yeterli gelecei akt.Alay Komutannn : __Valiyi de beraber mi tutuklayacaz ?sorusuna Mustafa Kemal Paann666:__Evet diye cevap vermesi, onu bsbtn rktmt.667 13nc Kolordu Komutan Ahmet Cevdet Beyin karasz ve zayf tutumu yznden, ne kolordu Kurmay Bakan Halit Beyden ne de Alay Komutanlar lyas ve Cemil Beyden fayda geliyordu.668 Bir yandan Recep Zht Beyi Malatyaya gnderirken dier yandan da Ahmet Cevdet ve Halit Beylere ifre ile srarl talimatlar vererek uyarlara devam

Ayn yer. Malatyada svari On ikinci Alay Kumandan Cemal Bey de vard. Onu da makine bana arttm, hdise hakknda malmat istedim. Kmuran, Ekrem, Noel ve valinin beraberinde ancak on onbe msellh svari olduu anlald. Alayn kuvveti de meer bu kadarm ve bu cihetle tevkiflerine imkn yokmu. Hayret ettim ve bu mtaleay doru bulmadm. Malatyadaki svari ve topu alaylar zabitannn bu ie kfi gelecei aikrd. Cevabn menfilii ancak Cemal Beyin ve ona hkim tesirlerin menfiliini anlatyordu ve hele, alay kumandannn : Valiyi de beraber mi tevkif edeceiz ? sualine evet diye vevap veriim, onu bsbtn rktt. Ben ise vali beyle binba Noel ve arkadalar Kmuran, Celdet ve Ekremin hemen bu gece tevkif edilerek Svasa gnderilmelerini ve bunun elzem olduunu, Svas ve Harputtan da kuvvet yetitirileceini sylyordum. Cemal Bey: Kuvvetim kfi deildir demekte srar etti ve esasen bunlarn tevkifleri hakknda On nc Kolordu Kumandaniyla muhabere cerayan ettiini, neticede, vaziyetin nezaketi hasebiyle imdilik tevkifleri muafk olamayaca emrinin alndn da ilve etti. Bunun zerine ben de bu zata daha baka bir sylenemiyeceine kanaat hasl ederek sadece : O halde kendilerini taht tarassutta bulundurunuz. Kolordudan emir gelecektir, ayet bir tarafa giderlerse istikameti hareketlerini derhal bildiriniz. dedim. Kansu, a.g.e, s. 259. 667 Ertuna, a.g.e, s.48. 668 Ayn yer.
666

665

187

eden Mustafa Kemal Paa 3nc ve 15nci Kolordulardan, Harput ( Elaz ) ve Malatya ynne baz birliklerin kaydrlmasn istedi.669 lyas Bey, katrlara bindirilmi svari ve iki makinel tfekle Harput ( Elaz ) tan gittii Malatyada Cemal Beyin alay da bulunuyordu.9 Eyllde lyas Bey Mfrezesinden baka, Aziziyeden iki svari ile Siverekten Malatyadaki Alaya mensup bir blkte Malatyaya gnderildi. Elaz Vilayeti Valiliini ele almak zere Erzurumdan hareket eden Haydar Bey balant kurduu 15nci Kolorduya mensup Mamahatunda bulunan bir svari alayn gerektiinde Malatyaya doru harekete geirecekti. Balangcndan 13nc kolordunun haberdar edildii bu hareket etkisini gsterdi. Gerek Ahmet Cevdet Bey, gerekse Halit Bey Harputtaki ( Elazdaki ) Alay Komutan lyas Beye sratle inmesi iin emir verildiini bildirdiler.670 10 Eyllde lyas Beye verilen dier bir ynergede, kaaklarn sratle tutuklanmalar, Krtlk akmlarna asla uygun zemin braklmamas, Malatya Mutasarrfln Jandarma Komutan Tevfik Beyin zerine almas, namuslu, yurtsever bir kiinin Elazdaki Vilayet makamn sratle ele geirmesi, Malatya ve Elazdaki hkmet kuvvetlerini ele alarak vatan aleyhine hibir harekete meydan verilmemesi, kaaklara uyanlarn aman verilmeksizin ve merhamet edilmeksizin yok edileceinin genelge ile yaynlanmasn ve namuslu halkn hakikatten haberdar edilmesi, milli varlmz tehlikeye sokacak olan yabanc askerlere karlk verileceinin ilgililere duyurulmas bildirildi.671 3nc Kolordu Yaveri ad altnda zel talimatla beraberindeki baz kimselerle 9 Eyllde otomobil ile Sivastan Malatyaya hareket eden Recep Zht

669 670

a.g.e, s.49. Ayn yer. 671 Ayn yer.

188

Bey672 yollarn bozuk

ve yal olmas nedeniyle Kangalda otomobili

bozulduundan zamannda673 Malatyaya gidememiti.674 9 Eyll akam Harput ( Elaz ) tan hareket eden lyas Bey kuvvetlerinin kendilerini tutuklayacaklarn haber alan Ali Galip, Mutasarrf Halil Rahmi ve arkadalar geceyi hkmet dairesinde uykusuz geirdikten sonra 10 Eyll 1919 gn sabah erkenden yanlarnda birka jandarma ve silahl adam olduu halde kaarak Khtadaki Bedir Aann yanna675 gitmilerdi. Bu kiiler herhalde katklar andaki aknlk ve skntlarndan dolay olacak ki beraberlerinde gtremedikleri Malatya mal sandndan bir senet karl aldklar 6000 liray kasann nndeki masann zerinde brakmlard. Bu paray almak iin dzenledikleri ve zerinde Mustafa Kemal Paa ve beraberindekilerin tepelenmesi masrafna karlk alnd yazlan bu senette Vali Ali Galip, Mutasarrf Halil Rahminin imzalar yer alyordu.676

Gerekten, arkadalarmzdan Recep Zht Bey, grnrde, grnrde nc Kolordu Yaveri sanyla ve benden ald zel ynerge ile, yannda baka baz kimseler olduu halde, otomobille Malatyaya gitmek zere, 9 Eyllde yola kt.Ne yazk ki, bindii otomobil, yollarn bozuk ve amurlu olmasndan Kangalda krlm ve tam zamannda Malatyaya yetiememiti. Kangaldan sonra, kimi zaman araba ve kimi zaman hayvanla gece gndz yol alarak Sivastan knn drdnc gn leden sonra Malatyaya ulaabilmiti. Recep Zht Beyin verdii raporlar, durumun aydnlanmasna ok yardm etmiti.Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (19191920) , s, 165. 673 Recep Zhtnn Malatyaya gnderilmesi hakknda da Paa yle derdi: _ilyas Bey 250 ester svari ve iki mitralyzle Harputtan Malatyaya gitti. Cemal Beyin alay da Malatyadayd. Fakat hainler kat. Yolda otomobil bozulmayp ta Recep Zht oraya vaktinde gidebilseydi, valiyi de hepsini de toparlar getirirdi. Neyse ki, byk bir bely byk bir musibetin vukuuna frsat brakmakszn atlatm olduk.Kansu, a.g.e, s. 261- 262. 674 Ertuna, a.g.e, s.50. 675 Mustafa Kemalin 10 Eyll 1919 tarihli Erzurumda bulunan On Beinci Kolordu Komutanlna gnderdii telgrafnda yle diyordu: Harput Valisi Ali Galip Beyle Malatya Mutasarrf ve ngiliz Binbas Mister Noelle ayaktalar, askerin Harputtan Malatyaya yola ktn duyunca bu sabah Khta ynne doru kamlardr. Bunlarn o evrede Bedir Aann yanna giderek, Krtleri toplayarak kar eyleme giriecekleri ve olasdr ki, Marata ngiliz kuvvetlerinden de yardm alacaklar gereklemitir. On nc Kolordu, kovalanmalar iin buyruk vermi, nc Kolordu da elden geldiince kuvvetlerini gneye doru indirmitir. Durumun tmyle ulusun iyilii dorultusunda salanmas ve bu haynlara kprdanacak bir frsat verilmemesi iin en byk etkinin gsterilmesi gerei, doal olduundan, Mamahatundaki svari alaynn Harputa doru yola karlmas bizce uygun grlmtr; bilginize sunarz. Kemal, Nutuk-Sylev, Vesikalar/ Belgeler, Cilt III, s.1323. 676 Ayn yer.

672

189

lyas Bey Mfrezesinin Malatyaya yaklat srada 12 nci Alay Komutan Cemal Beyin677 hkmet konan sarp burada onlar tutuklayaca yerde subaylara mutasarrfn evini hedef gstererek adeta, sizi tutuklayacaz kan kurtulun demek ister gibi davranmt. Evin sarlarak telefonlarnn kesildii esnada Halil Beyin karsnn, hkmet dairesinde toplant halinde olan kocasna ve valiye gerekli haberi gndermesi yznden eve yaplan baskn bir sonu vermeyecek ve neticede vali ve yanndakiler de kaacakt.678 Tutuklanamayan Elaz Valisi Ali Galip ve arkadalarnn imdilik kt etkinlikleri engellenebilmitir. Davay kendi tedbirleriyle halleden Mustafa Kemal Paa olay son ekliyle Heyet-i Temsiliyeye bildirmiti. Kaaklarn bu evredeki airetlerden birok kimseleri toplayabilmesinin yan sra Mara blgesindeki yabanc kuvvetlerden de faydalanabilecekleri ihtimaline karlk tertibat alnarak bu ie ayrlm kuvvetlerin pekitirilmesi gerekmiti. nk Ali Galip, Halil Rahmi679 ve arkadalar Malatyaya be saat mesafede Roka Bucanda bin kadar airetliyi toplamlard. Sivereke kadar olan airetlerin yava yava o yne gelmekte olduklar, Dersim airetlerinin de Krtlk namna arld renilmiti. Mutasarrf Malatyaya hcum ederek burada bulunan Trkleri ldrp attktan sonra Sivasa yrmeyi dnrken, Dersimlilerin de ayn zamanda Harput ( Elaz)a yrmelerinin yan sra Malatyaya arparak girildii takdirde ise Krt bayrann ekilmesi de tasarlanmt.680

Svari alay komutan ve topu alay komutannn, Valinin geceyi hkmet konanda geirmekte olduunu bilmedikleri kabul edilemez. Mutasarrftan ok, Valinin tutulmasnn nemli olduu da besbelliydi.yle ise, bu kiilerin kamasna gz yumulduu kesin bir gerektir.En zayf yoruma gre : Bilinen kiilerin yanlarndaki be on silahl jandarma ve Krt ile arpmadan byk ktlk doabilecei kuruntusu Malatyadakileri dolayl nlem almaya srklemi ve ad geen kiileri rkterek karmay yeletmitir, denilebilir. Kemal, Nutuk-Sylev, Cilt I (19191920) , s. 169. 678 Ertuna, a.g.e, s.50. 679 Diyarbekirden 13.Kolordu Kumandan Ahmet Cevdet Bein10 Eyll 1335 tarihli Harbiye Nezaretine gnderdii ifrede yle diyordu:Bgn Malatyadan aldm malumatda alay yaveri tegarnamede iken mutarasarrfn Kahta ve civar Krd aairi resasna ifreli telgarflar ekdiini ve baz ak kelimelerden Krdleri Malatyaya ardn grm ve anlamdr.Binba Noel mabeynindeki Krd heyet-i fasidesi bir haftadan beri Mlatyada iken mutasarrfn bu muhaberesi nazar- dikkati celb itmi istihbarat da teyid itmidir.ATASE, Kutu No:48, Gmlek No:136, Belge No:136-1,2,3. 680 Ertuna, a.g.e, s.5051.

677

190

Urfada bulunan ngiliz Tmeninin de harekete hazr olduunu bildiren ngiliz Binbas Noelin bu sylediklerini kabul etmeyen Hac Bedir Aa, airetlerin Krdistan haline gelecek olan Malatyada Krt bayra ekileceini dnerek bu ie giritiklerini syleyip isteklerinde ayak dirediler. Noelin sz konusu ettii tmenin gerekte bir blf konusu olmasnn nedeni Urfa, Antep, Marata az sayda ve dank olarak bulunan yabanc kuvvetlerden baka bir birliin o blgede yer almamasyd.681 Ali Galip olaynda bu gelimeler yaanrken alnan tedbirler, gsterilen titizlik, iddetli tepki ve t kurullar araclyla yaplan telkinler ile uyarlan airet mensuplar datld682. mitsizlie kaplarak bu durumda artk bir ey yapamayacaklarn anlayan heyet yakalanacaklarn fark edince katklar Urfadan Halepe getiler. Affedilme giriiminin kabul edilmeyeceini anlayan Ali Galip683 ise yanndakilerle birlikte Halepe684 kaarak oradan da stanbula geti. kard

a.g.e, s.51. Bu srada yine alay Kumandan lyas Beyden bir yldrm ifre geldi. Hemen alan bu ifresinde lyas Bey: Ali Galip, Halil Rami hempalar Raka civarnda bin kadar airetliyi toplamlard. Fakat, ittihaz ettiimiz tedbirler ve heyeti nsha vastasiyle sratle yaptrdmz telkinler sayesinde airet mensuplarn datmaya muvaffak olduk. Kansu, a.g.e, s. 270. 683 Son dakikada vali Ali Galipten bir teklif alm bulunuyorum. Ali Galip bu teklifinde kendisine dokunulmamas artiyle her trl siyas faaliyetten vazgeeceini, ailesi efradn alarak memleket iinde istedii istikamete serbeste gitmesine msaade edilmesini istiyor. Diyor ve talimat beklediini bildiriyordu. Ali Galip, demek daha Halebe varmadan bu pln hazrlam ve Malatyadaki emin bir adamna bu talimat brakmt. Talimat dahilinde hareket eden adam da alay kumandanna teklifi yapmt. Mspet cevap ald takdirde kendisine bildirecek ve Ali Galibin ahsi emniyetini teminata balam olacakt. Paa : _ Asla byle bir ey olamaz.. Belki de, Ali Galip bu teklifi ile yeni bir pln ve yeni bir tuzak kurmak peindedir.. Diyerek, emretti: - Derhal, kendisine red cevab vermesini, temastan kanmasn, telgrafhanelerin skca kontrol altnda tutulmasn, mutasarrf vekili Tevfik Beyin hkmet kuvvet ve nfuzunu azam surette hkim klmaya gayret etmesini, airet reisi Bedir aa ile Geven aireti resasn ve harekt hainaneye muhalif olan dier resay hsn idare etmek gerektiini lyas Beye bildiriniz.a.g.e, s.270271. 684 16 Terin-i Evvel 35 tarihli 13.Kolordu Kumandan Ahmet Cevdetin Diyarbakrdan Harbiye Nezaretine gnderdii ifrede konuyla ilgili olarak unlar sylyodu: 15Terin-iEvvel35,Elaziz Valisi Ali Galip ve Malatya Mutasarrf Urfadan Halebe gitmilerdir. Urfada kimse kalmamtr.Urfa efkar bunlarn tezviratna kaplmamtr.Bu heyet-i faside Kahtadan Urfaya vrudlar akabinde Urfa mutasarrfna tesir yaparak igali ile tehdit itmilerdir ve bu tesir ile mutasarrf Diyarbekir vilayetine ve bu vilayet dahilindeki mutasarrflara Sivasdaki kongre heyetine ak telgrafla yazd ve ngilizlerle olan temasndan igal tehlikesini his ettiini bildirerek hhmet merkezi ile itilaf tavsiye itdi.Kendisine her tarafdan mnasip cevab verildiinden olan ceb verdi.Suret-i Mahsusada mektuplar gndererek vaziyet hakknda izahat virdimATASE, Kutu No:106, Gmlek No:78, Belge No:78-1
682

681

191

kargaalktan olumlu bir sonu alamayan ngiliz Binbas Noel685 ise gzetim altnda Elbistan zerinden gitti.686 Bu olayn kapand sralarda gney ve gneydou blgelerindeki kkrtma hareketlerinin gitike arttna ynelik haberler de alnyordu. Malatyaya gelerek ehrin, hkmetin ileri gelenleri, memur ve hatta askeri ahslarla grmeler yapan Halepteki ngiliz ordusuna mensup Albay Pill adndaki ngiliz subaynn bundan ncede Diyarbakr ve Elazda bu gibi temaslarda bulunduu renildi. eitli yerlere geziler dzenleyerek Krdistann kurulmasna ynelik propagandalar yapan baz ngiliz subaylarnn airetleri tevik ettiklerine dair haberler alnrken bu arada Albay Pill, Vali Ali Galipin tekrar grevine dnmesini bile istiyordu.687 stanbul Hkmetinin ibirlii yapt yabanclara hogr ile

davrandnn belli olmas zerine Heyet-i Temsiliye Albay Pillin memleket iinde dolaarak ileri gelenlerle, airet reisleri, memur ve askerlerle kurduu temasnn kesilerek Halepe dnmesi kararn ald.688 Kendisi hakknda alnan bu karardan haberdar edilen Albay Pille Halepe sevk edilecei, vatana hyanet suu bulunan Ali Galipin ilk frsatta yakalanarak cezasn ekecei sylendi. ahsna ynelik olarak kim olursa olsun izin belgesi olmayan bir yabancnn Trkiye ierisinde ii yoktur diyerek uyarlan Albay Pillin

15. Kolordu Kumandan, Kazm Karabekirin 22.9.35 tarihli Otuzdrdnc Alay Kumandanlna ilettii Sivastaki Milli Kongrenin Kolordua gnderdii tamim sureti u ekildeydi: Firari Harput Valisi Ali Galip, Malatya Mutasarrf Halil ve hempalar Bedirhanilerden Kamuran, Celadet ve Cemil Paazade Diyarbekirli Ekremin hkmet-i merkeziyenin talimatyla mal-i merua-i milliyi sndrmek iin Sivasda toplanan umumi kongreyi datmak maksad- hainanesiyle bidayetde ekya derdesti iin muavenet talebi bilhare firarlar esnasnda Malatya ve civarnn Ermenistan olaca ve hatta Harputtan hareket iden askerimizin gya Ermeni askeri olduu gibi ifsadat ve ifalt- cinayetkraneleri neticesinde civarda toplanm olan bir ksm ekradn Malatyadan gnderilen heyet-i nasha tarafndan kendilerine hakikatin tefhimi zerine firarilere lnethn olarak tamamen daldklar ve hyanet-i vataniyeleri btn millet tarafndan anlalan firariler artk aair iinde barnamayacaklarn anladklarndan ngilizlere snmak zere Urfaya kadklar Krdleri makam- mukaddes-i hilfetten ayrarak ngiliz esaretine sokmak maksadyla bir propoganda yapmakta olup firarilerle beraber Malatyadan kaan ngiliz Binba mahut Mister Noelin de jandarmalarmzn nezareti altnda Elbistana doru sevkedildii mahallinden bildirilmekle tamim-i keyfiyet olunur.ATASE, Kutu No:449, Gmlek No: 55, Belge No: 55- I 686 Ertuna, a.g.e, s.51. 687 Ayn yer. 688 a.g.e, s.5152.

685

192

yanna verilen bir subayla her trl ilikisinin kesilip geriye dnmesinin salanmasyla Ali Galip olay da bylelikle toptan kapanm oldu.689 Bu arada Irak Kuzey blgesi, ngiliz siyasi temsilci blgedeki gergin durumun Trkler aleyhinde ve Krtler lehinde tehlikeli bir propagandaya girien Noelin heyetine mensup kiiler tarafndan yaratldn, bu yzden Noelle heyetine Halepe dnmeleri iin emir verildiini, Kahiredeki ngiliz askeri temsilcisi Albay Meinertzhagene bildirmiti. 2 Ekimde bu belgeye bir derkenar ekleyen Dileri Bakanl Dou Masas efi George Kidstona gre ar bir Krt partizan olan Noelin bu
690

durumuna

ramen

uzmanlk

bilgisinden

yararlanabileceini

sylyordu.

te yandan, ngiltere Dileri Bakanl Dou Masas yetkililerinden George Kidston bu belgeye 18 Ekimde ekledii baka bir derkenarda u yorumda bulunuyordu: Mustafa Kemalin, Noeli lke d etmek amacyla rahatsz etmesi, Krt airetleriyle olan irtibatmz kesmi bulunuyor; Mustafann airetlerle ilikilerinin ne olduunu bilmiyoruz.691 Malatyada Noelden kaynaklanan olaydan sonra Trkiye ile lgiltere arasnda Krt meselesiyle ilgili karlkl bir anlayn kalmadn bildiren Ryana gre Mtarekeden sonra ngiltere, eitli Krt organizasyonlaryla yaknlamaya gayret etmitir. Fakat ngilterenin belirgin bir plan yoktur. Krt sorunu hkmet iin bykl lsnde nemli bir ilgi uyandrmaktadr692

689 690

a.g.e, s.52. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt I,s.121. 691 Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, s.39. 692 Lazarev, a.g.e, s.166.

193

Daha sonra Ryan, Noelin Trk tarafn daha tedirgin edici bir konu olan misyonuna da deinmitir. Ona gre bilgilendirici bir misyona sahip olan Noelin693 amac propaganda deil, aratrmadr. Malatyada tesadf bir ekilde Ali Galiple karlaan Noele bar ve huzurun salanmas amacyla yalnzca Bedirhanlarn elik etmesine izin verilmiti.694 Yazar Abdurrahman Arslana Gre ise Celadet ve Kmuran Bedirhan695 ile onlarn yanlarnda bulunan Krt ileri gelenleri, Krdistan Teli Cemiyeti mensubudurlar. Osmanl Hkmetinin bilgisi dhilinde, Krtleri yattrmak amacyla blgeye gnderilmilerdir. Ne Osmanl hkmetine kar ne de Mustafa Kemal Paa hareketine kar bir abalar vardr. Byle bir politikalar yoktur. Halil Bey ise Bedirhanlar ailesine mensuptur ve Malatya kaymakamdr. Celadet ve Kamuran Bedirhan gibi bir yurt severidir.696 M. Nuri Dersimiye gre Birinci Dnya Sava sonunda, Amerika Cumhurbakan Wilson tarafndan yaplan savunma zerine Ermeniler, Adana Vilayetinden itibaren Kafkasyaya kadar uzayan geni topraklar zerinde bir Ermenistan Devleti kurulmasn istiyordu. stenen bu topraklar, Krdistan da ieriyordu. Bu nedenle Paris'e toplanan Bar Konferans, Krt ve Ermeni istekleri hakknda bir zm ekli bulmak zere Noel adnda bir ngiliz binbasn yerinde aratrma yapmaya gndermiti. 1919 yl Eyll aynda Noel, Birecik istikametinden
8-Cezireden alnan malumata nazaran : Bedirhanilerden Celadet Zahoda sahte mhr kazdrarak gerek bizim tarafda gerek ngilizler tarafndaki asair namna ve ngilizler namna olarak mazbata yapd ve Halepe gtrd anlalm Malatya hadisesinde heyet-i faside Urfaya firar itdikleri zaman Celadetin hempalarndan Diyarbakrl Cemilpaazade Ekremin Urfadan pederine yazd mektub elde edilmi ve mektubunda kendilerinden biri olan ngiliz binbas Novil in sulh konferans nezdinde Krd murahhas ismiyle Krdilerin hukukunu mdafaa idecei yazlm. Halbuki o havalide mntka ahalisi muhtelif vesilelerle makamat- lazmiye ve dvel-i mellefe mmessillerine yazdklar protestonamelerle Camia-i Osmaniyeden ayrlmayacaklarn en son defa aair resasyla Bitlisden yazlan protestonamelerde de bu emeller serahaten zikr edilmidir.Ol babda emr ve irade hazret men lehu emrindir. 15 K: Kumandan Vekili Miralay. A., TTE, Kutu No:22, Gmlek No:19, Belge No: 19001. 694 Lazarev, a.g.e, s.166167. 695 teyandan, Krt nderlerinden Celdet Ali ve Kmuran Ali, 14 Ocakta, Mnihten ngiltere Dileri Bakanlna gnderdikleri yazda, tm gerek Krtlerin, Byk Britanyaya sempatileri olduu ve Kemalistlere kar, ngiliz ynetimiyle ibirlii yapmaya hazr olduklarn bildiriyorlard. Ancak, bu belgeye kaydedilen Dileri Bakanl derkenarna gre, ayn Krt nderler, bir sre nce Bakana yazarak para dilemilerdi; hi kukusuz, bu mektuptan maksat ayndr( yani para diliyorlar) Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, s. 302. 696 Arslan, a.g.e, s.58.
693

194

Krdistan'a girerek, Krt ve Ermeniler'le temaslara balam, nfus sicillerini incelemi ve bundan baka her iki unsurun gerek saysnn tesbit iin baz yollara bavurmutu. Malatya'ya yetitiinde, daha ileri gitmesine Mustafa Kemal Paa'nn silahl kuvvetlerinin engel olmas zerine, aratrma gezisini yarda brakarak Paris'e dnmt.697 . te Mustafa Kemal Paa'nn ajan diye nite1endirdii Binba Noel bu adamdr. Resmi bir grevli olup, grevi, Bar Konferans tarafndan Ermenistan ve Krdistan snrlarnn da belirlenmesi iin heyete bir rapor sunmaktan baka hibir ey deildi.698 Btn bunlarn yan sra Sivas Kongresi gnlerinde ktye giden Damat Ferit- Mustafa Kemal ilikileri, stanbul ynetiminin Krtleri milliyetilere kar kkrtmas zerine daha da ktleiyordu. stanbulla Anadolu arasndaki balanty kesen milliyetiler Damat Ferit Kabinesini iktidardan drmeye alyorlard. Son zamanlara doru bizzat tilaf Devletlerinin zellikle de ngilizlerin desteini kaybeden Damat Ferit Paann 1 Ekimde grevden ekilmesi sonucunda 2 Ekimde Ali Rza Paa Kabinesi baa geiyordu. Bundan sonra Milliyetiler neticeler verecekti.700
699

ile Ali Rza

Paa ynetimini birbirlerine yanatrmak ynnde yaplan almalar olumlu

697 698

Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.136137. a.g.e. s,137. 699 Dileri Bakan Washington

27 Eyll 1919,stanbul

Anadoludaki drt kolordunun komutanlar, yeni 30uncu kolordu komutan Ali Fuat, 15. kor komutan Kzm Karabekir, 13. kor. komutan Cevdet ve 3nc kor. komutan Selahattin, Padiaha bir muhtra gndererek Kabineyi, Trkleri blmek, bylece ulusun gcn azaltmakla grevli yabanc parayla satn alnm ajanlardan kurulmu olmakla sulamlardr. Bu politikaclarn bu yolla iktidarda kalmay baardklar belirtilmitir. Harput Valisi Galip Beye atfta bulunularak, onun Krtleri milliyeti rgte kar kkrtt ve Trk birliine kar Krt bamszlk hareketini bir silah gibi kulland ne srlmtr. Grne gre milliyeti akm gelimeye devam etmektedir. ngiliz Yksek Komiseri, dzeni salamak iin ne yolu tutmak gerektii konusunda kararsz olduunu dn bana syledi. Ravndal AmerikanKomiseri, Amerikan Elilii Duru, a.g.e, s. 5051. 700 Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, s.4041.

195

stanbul Hkmeti ile Anadoludaki Milli mcadeleciler arasnda bu geli meler yaanrken Krdistan Teli Cemiyeti cephesinde de ilgin eyler meydana geliyordu. Cemiyet Anadoludaki Ulusal Hareket tarafndan oluturulan yeni durumu grmek ve buna kar tavrlarnn ne olacana karar vermek amacyla 8 Ekim aramba gn olaanst bir toplant701 bile dzenlenmiti.702

701

F0 371/4193 Krtler ve Ulusal Hareket

13 Ekim 1919

Karar basna iletilmi ancak sansr tarafndan engellenmitir. Alnan karar yledir: stanbul'daki ye says 15.000'e varan Krdistan Terakki Cemiyeti gvenle ve skunetle Bar Konferans'nn kendi kaderlerine ilikin kararlarn beklemektedir: Anadolu hareketi ile hibir ortak amalar yoktur. "El Bayrak"n veya Anadolu gleri efinin Krtlere ynetildii iddialar esefle red etmektedir. Tm Krtler adna duyururuz ki Malatya Olay Krt ulusal onuruna kar bir harekettir. ngiliz Binba Noel Krdistan'da corafik, etnografk ve dier bilimsel aratrmalar yapmak zere kendi hkmeti tarafndan gnderilmitir. ngiliz grevliye elik eden iki gen Krt prensi seyahat masraflar komitemiz tarafndan karlanmak zere ve Binba'ya sadece bilimsel aratrmalarn kolaylatrmak amacyla elik etmek ve Bar Konferans kararn verinceye dein, sakin olmalar konusunda Krtlere tavsiyede bulunmak amacyla grevlendirilmilerdir. ki Krt prensi oraya, Krdistan'da huzursuzluk yaratmak iin deil, fakat Krdistan'a ilikin son karar alnncaya kadar, halka itidal tavsiye etmek zere gitmilerdir. Toplant sonunda aadaki karar oy birliiyle alnmtr. ngilizler bizim tek dostumuzdur ve Krtler nilizlerden baka hibir himayeci istememeye karar vermilerdir. stihbarat rgt Tarafndan mzalanmtr. Karadeniz Ordusu, stanbul. Mesut, a.g.e, s.103. 702 Ayn yer.

196

c) Krdistan Teli Cemiyeti ve Kokiri Ayaklanmas 1.Dnya Sava sonunda Amerikan Cumhurbakan Wilsonnun ilan ettii 14 maddelik prensiplere gre Osmanl mparatorluunun dousunda Kzlrmaktan itibaren Kafkaslara kadar olan blgede bir Ermenistan Cumhuriyetinin kurulmas ngrlyordu. Bu durum ise Ermenilerle Krtleri kar karya getirecekti703 Genlerin Krtlerin yaad blgelere giderek bir program dahilinde almalarn ve Amerikan Cumhurbakan Wilsonun prensiplerine gre blgenin byk bir ksmn iine alacak ekilde kurulmas tasarlanan Ermenistan Cumhuriyetine asla raz olunamayacan syleyen Seyyid Abdlkadir bu nedenle tekilatlar kurulmasn ister.704 Londra ve San Remo Konferansnda kurulacak olan Krdistann kaderini belirlemek iin toplantlarn yapld bir dnemde Ankara Hkmeti Sivasn mranl lesinde Karlk ve Boazren kylerinde yerleik olmasnn yan sra yine Sivastan ta Erzincana kadar yaylan bir Krt Alevi aireti olan Kokirilerin705 kard ayaklanmayla uraacakt706
703 704

Kogiri Halk Hareketi,2526. a.g.e, s.3435. 705 Kokirililer be byk kabileden oluuyordu: 1) bolar, 2) Zazalar, 3) Balular, 4) Kerteliler, 5) Sarular, Trke konuan ve Alev olan Kokiri Aireti; byk ksmyle Hafik ( Kohisar ), Zara, mranl, Suehri, Refahiye, Kemah, Divrii, Kangal, Ovack, Kuruay kazalariyle, Hamo, Zmara Bucaklarve bunlar evreliyen 135 ky kapsyan bir alana yaylmt. Bu blgenin iinde yer alan on alt kyde Kokiri Airetine mensup olan ailelerin yan sra bu alann dnda yine bu airete mensup aileler de vard. Kokiri Airetinin yer ald ikibin kilometre karelik alan kapsayan blgenin nfusu ise ortalama krk bin civarndayd. Bu iki bin kilometre karelik alanda Krte konuanlarn yan sra rnein Kuruay Kazasnda birok Trke konuan kyler olduu gibi, Zara ilesinde de Trke konuanlar ounlukta idi. Dier ile ve kylerde de durum byledir. Krte konumakla birlikte Trke de bilen Kogiri Airetinin dikkati eken bir dier yan ise bu airete mensup olan insanlarn oturduu ky ve kasabalarn Trke olan adlarnn muhtelif tarihlerde herhangi bir deiiklie uramamakla birlikte Osmanl idaresinin buraya hakim olduu dnemden kalm olan adlard. Bir dier nemli husus da ky adlar arasnda Erkek, Salur gibi Ouz Trklerine ait isimlerinde bulunmasyd. Rahmi Apak, Tr stiklal Harbi Ayaklanmalar (19191921),C.VI, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1964, s. 151-152 706 Mumcu, a.g.e, s.35.

197

Zara, mranl, Suehri, Refahiye, Kangal ve evre kylerinde yaayanlarla birlikte krkbin kiiden olutuu dnlen707 Kokiri Airetinin en kuvvetli kabilesi olan ve esasen ayaklanmay kkrtp tertipleyecek708 olan bolarn bakanlar ise, Sultan II. Abdlhamid tarafndan kendisine paalk rtbesi verilen Mustafa Paann oullar, iki karde olan Alian ve Haydar Beylerdi709. Bunlarn yannda bulunan kayn pederleri Hac Rasim, Amcalar Mahmut ve zzet ve yine airet reislerinden Kelaa oullarndan Kokiri Aireti Bakan Mehmet Nki zzet, Hasan Asker, Kzm ve Aliir isimli kiiler Kokiri Airetini sevk ve idare eden airet reisleriydi.710 Osmanl mparatorluu imzalad Mondros Mtarekesiyle savaa son verirken bu srada hkmetsizlikten cesaretlenen baz ayrlk airetler arasnda bir kaynama balamt. Sevr Antlamasna blc amal konulmu bir madde ise cesaretini artrd btn isyanc airetleri tahrik ve tevik ediyordu. Bu tahrike kaplanlardan Krt Teli Cemiyeti mensubu Kokiri Aireti Reisi Haydar Bey ve kardei Alian Beylerin stanbulda, cemiyetin reisi Seyyid Abdlkadirden aldklar talimat dorultusunda Zara ve civarnda bir isyan kartmaya ynelik olarak yapm olduu giriimler711 Anadoludaki milli direni iin tehlike arz etmeye balamt.712

Ayn yer. Kokiri airet reislerinden Alian ve Haydar Beyler, Naki, Azemet, Kr Rfat, Zalim avu, Mahmut Bey, Baytar Nuri, Polis Munzur, Eczac Halil ayaklanmann bilinen liderleriydi. a.g.e, s.3839. 709 Kogiri Airetinin liderlerinden Haydar Bey mraniye Bucak mdryd. a.g.e, s.35. 710 Apak, a.g.e, s.152. 711 Elazdan Vali Vekili Abdlkadirin Erkan- Harbiye Umumiye riyasetine gnderdii 3/16 37 tarihli telgrafnda yle diyordu: Elcezire cephesi Kumandanlndan tebli buyurulan riyaset-i celiliyelerinin iki bin yz yetmi numaral harp raporunun ifadesinde Harputdaki ktaatn emrine verildii ve mezkur ktaatn vesaitle takviyesi emr buyurulmudur.mraniye ve kogiri mntkalarnda zuhur iden ve gittike tevessh itmekte olduu anlalan hadisenin binnetice bir seneden beri aairi bir kyam harekatna meyletmekte olduklar halde mtedabir-i lazime ittihazyla bastrlmakta olan havalisi hadise-i isyaniyesinin bilhassa merkez istinad bulunan Dersime sirayeti pek muhtemeldir.Kogirili Ali an Bele Alierin zamandan beri Ovackta bulunarak ekrad- aairi isyana tevik ve aylkla ekrad cem iderek Kogirilerin saadetine sevk ve tahrik eyledikleri anlalmtrATASE, Kutu No:633, Gmlek No:56, Belge No:56-2 712 Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.2.
708

707

198

Mtareke dneminde yesi bulunduu Krdistan Teli Cemiyetinin bir ubesini kendi bakanlnda mraniyede aan Kokiri direniinin nderlerinden Airet Reisi Haydar Bey araclyla airet birimleri de bu cemiyete dahil edilmiti. Seyyid Abdlkadir ile Haydar Bey arasnda var olan bu haberlemeler ise gizli kuryeler araclyla salanyordu.713 Kendilerine her trl kolayln gsterildii ve maddi yardmn yapld mranldaki ubenin stanbulla olan temaslarn gerekletiren bu gvenilir kiiler, stanbulda grtkleri cemiyetin kurucularndan ve eski senatrlerden Seyyid Abdlkadirden aldklar mektuplar gizli yerlerinde getiriyorlard.
714

saklayarak mranlya

Kokiri direnii ncesinde mraniyedeki Krdistan Teli Cemiyeti ubesinin genel sekreterliine getirilen Alier,715 1919 ylnda stanbulda bulunan cemiyete bir mazbata gndererek Kokiri ve Dersim Krtlerinin ballklarn bildiriyor ve ayn zamanda her tarafta bu cemiyetin ubelerini kuruyordu.716 Yazar Rahmi Apaka gre cemiyetin Jepin717 isminde kard bu gazetede Krt bamszl hakknda yazlar yer alyordu. Alier sekreterliini yapt bu cemiyete gelen btn gazeteleri okur, mana ve ieriini anlatrd.718

Glda, a.g.e, s.49. Apak, a.g.e, s.153. 715 Alier Bey, Dersimin eyh Hesenan airetinin ocuudur. Kogirinin mraniye nahiyesindeki iftliklerinde domu, renimini Svasta tamamlamtr Sultan Hamid devrinde, Kogiri airetleri reislerinden Mustafa Beyin katibi olmutur. Mustafa Paann vefatndan sonra, Alier; merhum byk olu Alian Beye vasi tayin edilmi ve bu sebeple de,umum Kogiri airetleri zerinde byk bir nfuza malik olmutur.Alier, bu nfuzunu kelimenin btn manasyla Krtlk ve Krdistan stiklli davas urunda kullanm ve bu maksatla Dersim airetleri arasnda birlik yapmaya muvaffak olmuturGlda,a.g.e,s.48. 716 a.g.e,4849. 717 smail Glda Krdistan Teali cemiyeti adl eserinde bu konuya da deinmitir. Yazara gre Jepin adnda bir gazeteye Krt dergi ve gazetecilik tarihinde hi rastlanlmamtr. Arap alfabesinde Jepin ile Jin szcklerinin yazlndaki benzerlik dnldnde Apakn Jepin diye sz ettii szck Jin kelimesi olmas muhtemeldir. Bu durumda Alierin Jepin adyla bir dergi veya gazete karmad anlalmaktadr. a.g.e, s.49. 718 Apak, a.g.e, s.152153.
714

713

199

Blgedeki ayrlk almalara daha da bir hz kazandran Paris Konferansnda Bogos Nubar ile erif Paa arasnda imzalanan antlamann ardndan yaptklar toplantda yeni oluumu deerlendiren Alian, Haydar, Glaazade Tak Beyler, Seyyid Abdlkadirden talimat almak iin mraniyenin Kapukaya Kynden Muhyiddinolu Fevziye 300 lira vererek onu stanbula gndermilerdi. Buradan gelen talimattan Dersim ilini, Kuruayn Armutlu kynden Mrd haberdar etti. Kokiri isyannn Krt Teli Cemiyeti tarafndan organize edildiini gsteren bu olay ierisindeMrdadlbir Ermeninin de bulunmas bu ayaklanmaya farkl bir boyut kazandrmaktadr.719 Genlerin, Krtlerin yaad blgelerde var olan tekilatlar gelitirmeleri amacyla birtakm giriimlerde bulunan cemiyet 1918in sonlarnda stanbulda grevli bir Binbay Dersim, Sivas-Kokiri blgesine ve Baytar Nuriyi de Zara, Divrii, Kangal blgesine gndermeyi720kararlatrd. Ancak Binbann tayin istemi Harbiye Nezareti tarafndan kabul edilmedi. 1921 yl martnda patlak veren Kokiri

Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.120. 720 Meclis yelerinden, stanbul Polis Mdr Drsimli Miralay Halilin katlmasyla Seyid Abdlkadirin bakanlnda yaplan baka bir toplantda, baz genlerin rgtlenme yapmak iin Dou vilayetlerine gitmelerine karar verildi. Drsim-Sivas-Kogiri ilikilerinin salamlatrlmas maksadyla da, o srada stanbulda bulunan, imdilik ismini aklayamayacam-Drsimli binbann Ein kaymakamlna ve benim de Sivas airetleri veterinerliine atanmam uygun bulunmutu.Fakat Binbann ilemleri Harbiye Nezaretinden kabul edilmedi Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.134. Benim Sivas- Kogiri Alevi Krt airetlerinin Dersim airetleriyle ilikilerini kurmak ve bu suretle rgtlenme yapmak zere Sivas blgesine hareketim uygun grld.Bana resmi bir sfat verilmek iin de Sivasn Krt blgelerini ihtiva eden ; Kangal-Divrii- Zara Blge Baytarl grevine tayin edilmem iin, Cemiyet Bakan Seyid Abdlkadir tarafndan Ziraat Nezaretine bir tavsiye mektubu yazld. Bakanlktan hemen ayn greve tayin emrim verildi.O esnadan Kogiri airetleri liderlerinden Mustafapaazade Haydar Bey de stanbulda bulunuyordu.Ayn konuda Krt Teali Cemiyetinden ad geen Haydar Beye de talimat verilmiti. Haydar Beyle birlikte 1919 ylnn Haziran balarnda stanbuldan ayrldm. 1919 yl haziran balarnda stanbuldan ayrlarak Karadeniz yoluyla Giresuna, oradan Haydar Beyle birlikte Sivasn Zara ilesinin mraniye nahiye merkezine ve oradan da Boazviran kyne giderek Mustafapaazade Haydar ve kardei Alian Beyle grmelerde bulunduk ve birlikte rgtmzn anahatlarn kararlatrdk. Ayrca Alian Beyin katibi olan merhum Alir Efendiyi Dersime giderek orada rgtleme yapmasn ve bizimle srekli balant kurmasn uygun grdk.Ben Kogiri blgesinden ayrlarak Kangal ilesinin am blgesinde ve ahin kynde bulunan eimin yanna gittim.Bir hafta sonra Sivas merkezine giderek il vastasiyle Divrii-Zara- Kangal ileleri blge baytar olduumu ad geen kaymakamlklara resmen tebli ettirdim.Resmi grev dolaysiyle ayn blgede Krt Alevi airetleriyle temasa getim.Krdistan Teali Cemiyeti program dahilinde ayn blgede Kinyan, arekan, adiyan, Kurmean, ve Canikan airetleri vard. Dersimi, Hatratm, s.9798.

719

200

syannn tohumlarn blgeye atacak olan Baytar Nuri721 stanbuldan ayrlp buraya gelerek Alian ve Alierle birlikte Zara, Divrii, Hafik, Kangal ve Dersim ilerinde youn olarak almaya balad.722 Erzurumdan Sivasa geen Mustafa Kemal, Sivas Valisi Reit Paann aracl ile 1919 ylnn austos aynda stanbuldaki rakamlarnda dikkatini ekecek boyutlara ulaan blgedeki ayrlk faaliyetlerin liderleriyle grmek ister. Mustafa Kemal Paa723 grmeye gelen Alian Beyden Erzurum Kongresinde Krtlerin
721

Bu srada mraniye Nahiyesi mdr Kogirili Mustafa Paazade Alian Beydi. lk nce Kogiri airetleri liderinin Drsime giderek orada rgtlenme yapmasna karar verildi.Bu srada Sivas merkezinde baz Fransz subay ve sivil kiilerin dolamakta olduklar haber alnm ve bu haber airetler arasnda genel bir kaynama ve heyacan uyandrm olduu iin, blgede bir kararszlk havas esmeye balamt. Zara- Divrii- Kangal- Hafik ileleri arasnda temaslara geilerek, Krt nfus younluu bulunan mraniye- Beypnar- Celall-Sincan-Hemo- Zmara ve Domurca nahiyeleri merkezlerinde birer Krdistan Teli Cemiyeti ubesi aarak Krtler arasnda kuvvetli bir milli dayanma meydana getirmeyi baarmtm. Ayn ekilde Drsimde de Alir rgtlenme yapmaya devam ediyordu. Dersimi, KrdistanTarihinde Dersim, s.135. 722 a.g.e, s.118. 723 Halk bir taraftan yaptmz bu rgtlenmeyle, dier taraftan da Erzurumda Krdistan beylerine snarak rgtlenme yapmak iin Krtlerden yardm isteyen Kuvay Milliye lideri Mustafa Kemal Paann giriimleriyle ilgileniyordu. Mustafa Kemal Paa, kendisiyle ibirlii yapmak iin, Erzurumda Krdistan beylerinden ve eyhlerinden kuvvetli bir destek almay baarmt. Fakat M. Kemal Erzincandan geerken, Drsim ve Kogiri Krtlerinin kurduklar rgtten haberdar olmu ve bundan kukulanarak, gvenlik tedbirleri aldktan sonra, ardakl boazndan Zara ve Sivasa gemi ve Sivas Valisi Reit Paa vastasyla beni ve arkadalarm Sivasa istetmiti. Bu davete sadece Alian Bey katld.Alian Bey Sivasta Sultani Mektebini merkez yapan, Mustafa Kemal Paann huzuruna kmt.Mustafa Kemal Paa, her ne kadar ne amala altmz biliyorsa da, bunu bir defa da bizzat bizden duymak istediini belirtmiti.Alian Bey ; Amerika Cumhurbakan Wilsonun Prensiplerine dayanarak, Dou vilayetlerinin Sivasn kzlrmak snrna kadar Ermenistana verildii ve Krtlerin hakknn dikkate alnmadn ve bu nedenle Krdistan topraklarnda Krt ounluu bulunan yrelerde nfus miktar tesbit edilmek zere, Osmanl egemenliine bal bir zerk Krdistan ynetiminin kurulmas iin, siyasi heyetlerin grn almak dorultusunda almalar yapmaktan baka bir amacmzn olmadn bildirmiti. Mustafa Kemal Paa bu szlere karlk olarak Wilson Prensiplerinin , Dou Milletlerinin azim ve idaresi karsnda paavraya dndn ve yrtlp atldn beyan ettikten sonra, kendisiyle derhal Drsim temsilcileri sfatyla ibirlii yapmamz ve ileriye doru hareket etmemizi teklif etmiti.stanbulda Devlet uras Bakan Seyid Abdlkadirden aldmz direktif dorultusunda rgtlenme yapmakta olduumuzun farknda olduunu ve ne yazk ki, Seyid Abdlkadirin Ferit Paa hkmetine alet olduunu ve bir ngiliz ua konumuna dm olduunu da szlerine eklemi ve Kara Kzm Paadan ald bir telgrafta, ngiliz casuslarndan Binba Noelin, Malatyaya gelerek Ferit Paa Hkmeti tarafndan gnderilen Bedirhani ve CemilPaa ailelerinden baz kimselerle,Elaziz Valisinin ad geen casuslarla ibirlii yaptklarn ve Sivas Kongresi zerine Krt airetleri tarafndan saldr planlar yaplmakta olduunun bildirildiini, Alian Beye sylemiti Mustaf Kemal Paa, Ferit Paayla Seyid Abdlkadir aleyhine bu hakaretleri savurduktan sonra, Krdistann Ferit Paa hkmetinin bu planna oyuncak olmayacandan emin bulunduunu, Erzurum Kongresinde btn Krdistann kendisine yardm edeceine dair sz aldn ve ite bu nedenle kendisinin zellikle Dou Vilayetlerini temsil etmekte olduunu, marur bir edayla syledikten sonra Alian Beyden ayrlmt. a.g.e, s. 135138.

201

haklarn savunmak zere Krt airetlerinin ileri gelenlerinden yetki almasndan dolay kendisini desteklemesi gereken Dersim ve Kokirinin bunu gerekletirmesini salamasn rica etti. Ancak ibirliine yanamayan Alian Bey Mustafa Kemale Wilson Prensipleri erevesinde bir Krdistan savunacaklarn syler.724 Zara Mutasarrf Baytar Nuri ile yapt bir grmede; blgede yaplan almalarn Mustafa Kemal Bakanlndaki Heyet-i Temsiliyenin grleri ile badamadn, bu durumun ise Krt Teli Cemiyeti iinde alan Murat Paa tarafndan725 bizzat kendisine iletildiini sylemesi ile ortaya kar. Bu olaydan sonra Murat Paa almalarn dnda tutulmaya allmtr.726 Ankarada Mustafa Kemal Paa tarafndan toplanlan ve Kokiri ve Dersim ileri gelenlerinin de girmesi istenilen meclise kendisinin de mebus olarak girmesi istenilen Alian727 bu teklifi reddeder. Buna ramen Meo Aa, Diyap Aa, Mustafa Bey, Ahmet Ramiz ve Hasan Hayrinin ilk Dersim Mebuslar olarak Ankaraya gitmesiyle Mustafa Kemal ayrlk olan bu hareketi bir lde etkisiz hale getirecekti728
724 Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.119. 725 Drsimden Kangal-Zara yresine dndmde, Ginyan aireti lideri Murat Paann, rgtmz hakknda Zara kaymakamlna detayl bilgi verdiini rendim. Bu ihanetin yapldna ilikin kukularm, Zara kaymakamnn benden baz aklamalar istemesi ve Drsime yolculuumun nedenini vilayete resmen bildirdii kuskusunu kuvvetlendirmiti. Zara Kaymakamnn Vilayete verdii bildiride ;rgtmzn gizli konularna ilikin bilgilerin bu rgtn kurucu yelerinden Ginyan airet lideri Murat Paa tarafndan verildiine de iaret olunmutu. Bu nedenle artk Murat Paaya kar dikkatli davranmaya ve ancak idareten iliki iinde bulunmaya karar vermitik. Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim s.138139. 726 Kogiri Halk Hareketi, s.45. 727 Ailann, Sivas vilayetinden mebus aday gsterildii bildiriliyordu. Mustafa Kemalin Krt Milli mcadelesi karsnda pek ustaca yrtt, aldatc manevralar sayesinde meydana gelen milli menfaatlerimize aykr akmlar, airetler arasnda ikilik dourmu ve baz karc Krtler, para ve rtbeye kaplarak Trk hakimiyetini desteklemek iin Mustafa Kemal lehinde propogandaya balamlard.Merkezle haberlememiz kesildii iin, talimatsz olarak ve kendi bamza Krdistann dier blgelerinde meydana getirilecek milli karlarmza uygun harektn ortaya kmasna ve bunun Drsimde oluturacamz milli kuvvetlere harekat zemini oluturulmasna alyorduk. Tehlikeyi sezdiimiz iin, Alian Sivas mebusluu adaylndan ekildi. Ben de Mustafa Kemalin bakanlndaki temsil heyeti hkmetine katlamayacam Sivas vilayet mektupcusu Divriili Ayanbeyolu vastasyla bildirdim.nk,Drsimdeki rgtmzn son derece kuvvetli oluu mitlerimizi artryordu.Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 135-138. 728 Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.121.

202

Bu duruma ramen meclise katlmayan Dersim ve Kokiri Airet Reisleri, Ankara Hkmetinin Krdistan muhtar bir idare olarak resen tanmalar halinde meclisi destekleyeceklerini bildirirken ayn tarihlerde 72 Mebus729 tilaf Devletlerine Ankara Hkmeti ile birlikte olduklarn bildirmilerdi.730 Mili meclis ats altnda bulunan mebuslarn bu hareketi zerine bir muhtra ile tilaf Devletlerine Krdistan Teli Cemiyeti aracl ile bavuran Dersim ve Kokiri airetlerinin ileri gelenleri
731

ise bu mebuslarn Krdistan temsil

etmediini bildirdiler ve bamszlk isteklerini 732 yinelediler. 733 Baytar Nuri tarafndan 1921 yl balarnda Kangal lesinin Yelice Nahiyesinin Hseyin Abdal Tekkesinde dzenlenen, Canbegan ve Kurmean airetlerinin de hazr bulunduu toplantda734 Sevr Antlamasnn uygulanmas ve Diyarbakr, Van, Bitlis, Elaz, Dersim ile Kokiriyi iine alan bamsz bir Krt Devletinin kurulmas yolunda bir karar alnr.735

Meclisi Mebusanda bulunan Krt Mebuslar karc grmek mmkndr. Ancak, bunlarn byk bir ksm Trklerle beraber mcadele etmenin gereine inanmaktadrlar.Gavuru tepeledikten sonra Krtlerin demokratik haklarna kavuacaklarna samimi olarak inananlar da vard. Ne var ki,stanbul igal altndadr. Yunan istilas Egede yaygnlamaktadr.Gneydou Anadoluya Franszlar szmlardr.Douda ise durum tamamen farkldr.Ermeni hareketler sindirilmi, Ruslar ise 1917 Devrimi nedeniyle ekilmilerdir. Ankara Hkmetinin hem Krtlerden yardm istemesi hem de ( o gnn artlarnda ) Krtlerin milli taleplerini reddetmesi ciddi bir eliki olarak deerlendirilmelidir. Kogiri Halk Hareketi, s.43. 730 a.g.e, s.41. 731 a.g.e, s.4142. 730 Dersimde byk bir kaynamann balad srada kendisinden Krdistan muhtariyetinin kabul edilmesi istenen Ankara hkmetinin ifalatna kaplan Krdistan mebuslar tilaf devletlerine ektikleri bir telgraf ile Trklerden ayrlmayacaklarn bildiriyorlard.Milli benlikleri inkar eden bu soysuzlarn Krt muhtariyet ve bamszlk davasna indirilen bu darbeyi hkmsz brakmak amacyla Dersimliler tarafndan hazrlanarak Krdistan Teli Cemiyeti vastasyla tilaf devletleri mmessillerine gnderilen bu raporda Ankara hkmetinin basksyla ektirilen ve ierii yukarda yazl olan telgrafta geen sz konusu iddiay red ve yalanlamakla birlikte bamsz bir Krdistan yaratlmas istendi.a.g.e, s.42 . 733 Kabacal, a.g.e, s.34. 734 Toplantda hazr bulunanlarn hepsi andierek: Sevr Antlamasnn uygulanmasn ve Diyarbekir, Van, Bitlis, Elaziz, Drsim- Kogiri mntkalarn iine alan bamsz bir Krdistan kurmay baarmak iin silaha sarlmaya ve bu uurda sonuna kadar savamaya tam bir ittifakla karar verdiler. Hseyin Abdal Tekkesinin sahibi olan aileyle olan ilgim, bu ittifakn olumasna nemli bir neden oluturmutu. Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 139. 735 Mumcu, a.g.e, s.36.

729

203

Toplanty Hseyin Abdal Tekkesinde yapan Baytar Nurinin bylelikle ilerde oluacak ayaklanmaya blgedeki alevilerin de katlmasn salamak niyetinde olduu grlecektir.736 Blgedeki tansiyonu ykselten bir dier olay da, Bat Dersim ile Dou Dersimin737dzenli kuvvetler hazrlamak iin almalar yaptna ynelik haberlerdir.te yandan Krdistan Teli Cemiyetinin bir ubesi de Elazda almt.738 Hazrlklar tamamlannca ilk saldr 1920 ylnn temmuz aynda Msto komutasndaki Krt gerekletirilir.
739

birlikleri tarafndan

Zarann

ulfa

Ali

Karakoluna

Basknlar zincirleme olarak artar ve Sivas-Erzincan arasnda Kangal- Zara ve evresinin denetimi airet birliklerinin eline geer.740 1920 ylnn austos aynda eski Jandarma Komutan ve Refahiyeye bal adan Aireti Reisi Paa, Kuruaya sevk edilmekte olan cephaneyi gtren mfrezeye saldrarak cephaneye el koyup onlar esir alr. Refahiyeyi igal edip fiilen ynetime el koyduktan sonra hkmet konana Krdistan bayran eker. Bu fiili durum Sivastaki yetkilileri rktr.741 atmay nlemek isteyen Ankara Hkmeti Kokiri Aireti Reisi Alian Beyi Refahiye Kaymakam Vekilliine Kardei Haydar Beyi de mraniye Bucak

736 Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.124. 737 Anlama gereince Krtler, civar merkezlerden cephane topluyorlard.Drsimden gelen son raporlarda, muntazam rgtl 45 bin kiilik bir Krt kuvvetinin Bat Drsimden harekete hazr bulunduu ve bu harekete Dou Drsim Kuvvetlerinin de katlaca bildirilmekle beraber, Elaziz merkezinde de Krdistan Teali Cemiyeti ubesinin oluturulduu ve Krdistann her tarafnda Milli heyacann ok yksek olduu bildiriliyordu.Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 139. 738 Kogiri Halk Hareketi, s.45. 739 Mumcu, a.g.e, s.36. 740 Kogiri Halk Hareketi, s.46. 741 Ayn yer.

204

Mdrlne atamt. Aslnda bu durum Mustafa Kemalin Krt ayaklanmasnn gizli lideri olan bu iki kardei kazanmak istemesinin de gstergesiydi.742 Bu arada genellemeye balayan isyan fikrini dikkate alan Ankara Hkmetinin blgeye gnderdii nasihat heyetlerine airetler hi yz vermiyordu.743 Kokiri Airetinin yannda Pezgavr, Maksuden, Aslanan, Kurmean, Perikan, Cenbergan ve Ginyan airetlerinin de n saflarnda yer ald ayaklanma Krtlerin Ermeniler gibi srlecekleri yolundaki sylentilerinin de etkisiyle byyerek yaylr. Kemahta ynetimini ele geiren Krtler kaymakam da tutuklarlar.744 Alian Bey beraberindeki yze yakn silahl birlikle beraber KuruayKemah zerinden geerek vard Ovackta saygyla karlanr.745 Aliann baz airet reislerini de alarak gittii Hozatta yaplan toplant esnasnda gerekleen bir yemin treninden sonra mcadelenin sonuna kadar desteklenmesi karar alnr.746 Hozat toplantsndan sonra Ankara Hkmetine u muhtray gnderirler: 1Krdistan muhtar ynetimini kabul eden stanbul Egemenlik

Hkmetinin bu baptaki kararn Mustafa Kemal Hkmetinin de resmen kabul edip etmeyeceinin aklanmas. 2Krdistan muhtar ynetimi hakknda Mustafa Kemal Hkmetinin

gr noktasnn ne olduu konusunda Drsimlilere acele cevap verilmesi

Mumcu, a.g.e, s.37. Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.122. 744 Mumcu, a.g.e, s.37. 745 Kogiri Halk Hareketi, s.48. 746 Ayn yer.
743

742

205

3-

Elaziz, Malatya, Sivas ve Erzincan blgeleri hapishanelerindeki Krt

tutuklularn hemen serbest braklmas. 4Krt ounluu bulunan blgelerden Trk Hkmetine bal

memurlarn ekilmesi. 5-Kogiri blgesine gnderildii haber alnan askeri birliklerin derhal geri alnmas ( 15 Kasm 1920 ). 747 Baytar Nurinin Babas brahim Efendi tarafndan kaleme alnan bu muhtradan748 sonra Bat Dersim Airet Reisleri adna T.B.M.M.ye 25 Kasm 1920 gn u telgaraf ekerler : Sevr Antlamas gereince Diyarbakr, Elaz, Van ve Bitlis illerinde bamsz bir Krdistan kurulmas gerekiyor. Bu nedenle bu oluturulmaldr. Yoksa bu hakk silah zoruyla almaya mecbur kalacamz beyan ederiz.749 Ama bir Krt Devleti kurmaktr.750

Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.141142. Merhum baban brahim Efendi tarafndan kaleme alnan bu nota, Abbasan airet lideri Meo Aa tarafndan Drsim Mutasarrf Rzaya verildii zaman, Meo Aa mutasarrfa hitaben: Bu isteimize 24 saat zarfnda cevap gelmedii takdirde, ( parmaklarn gstererek ) bu parmaklarmla senin gzlerini karrm! diyerek mutasarrf tehdit etmitir. Mutasarf, o gece Drsim merkezini terkederek Elazize varm ve durumu Ankara Hkmetine bildirmiti. Telaa den Ankara Hkmeti, hile ve aldatma yntemlerine bavurmaya balad.Bu amala Elazizden Drsim merkezine bir Nasihat Heyeti gnderildi.Bu heyet Krdistann isteklerinin kabul edileceini bildirdi.Bu hile yrmedi, Drsimliler heyeti tehdit ederek kovdular ve Elaziz vilayeti vastasyla Ankara hkmetine bir telgraf ektiler. Bu telgraflara Ankara Hkmeti yazl karlk vermedi. Ancak Krtleri oyalamak iin Elaziz vilayeti vastasyla, hkmetin bu isteklere hak verdiklerini bildirerek vakit kazanmak istiyordu. Bu niyeti Sivas blgesine askeri ynak yapmasndan anlalyordu. Mevsim dolaysyla Drsim dalarna iddetli kar yamt. Bu nedenle Kogiriye yardm gnderilmesine ve genel ayaklanma yaplmasna imkn yoktu. Ayaklanmann ilkbahar sonlarnda yaplmas gerektiini Drsimliler bize bildiriyorlard. Malatyann Arapgir ilesi yresinde Drjan ve Atma airetleriyle, Divrii dalarndaki Parkan aireti de Milli harekete katlacaklarn vaadetmilerdi. a.g.e, s.142143. 749 Mumcu, a.g.e, s.3738. 750 a.g.e, s.38.
748

747

206

15 Kasm 1920 de Hozatta yaptklar toplantda Krdistana muhtariyet isteklerini 25 Aralkta Elaz Vilayeti araclyla gnderdikleri telgrafta da yineleyen Dersim ve Kogiri Airet Reislerinin 1920 yl sonlarnda hkmete itaatkr grnmelerinin sebebi yaklaan k mevsimiydi. Malatyadaki Drejan ve Atma Airetlerinin de harekata katlacaklarn bildirdikleri gnlerde Kokiri harekat geri dnlmez ekilde olgunlarken blgenin ka girmesiyle karlar altnda kalan Dersim yardm gnderemezdi. Kokirililer gibi Dersimlilerin de uygun grd tasarlara gre ilkbaharda balayacak olan toplu bir ayaklanmada751 ilk nce Dersimde Krdistann bamszl ilan edilecek, Hozatta Krdistan bayra ekilecek, Krt Milli kuvvetleri Erzincan, Ealaz ve Malatya dorultusunda Sivasa doru hareket ederek Ankara Hkmetinden resmen Krdistann bamszlnn tannmas istenecekti. Hkmet bu istei kabul etmek zorunda kalacakt, nk isteimiz silah kuvvetiyle desteklenmi olacakt.752 Ankarann Sivas Mebusu olarak meclise girmesi ya da Sivasta yksek bir grevde almak zere Dersimi terk etmesini istedii Aliana Dersime bir Krt Mutasarrfn atanaca da sz olarak verilmitir. Ancak Alian salk durumunun K mevsiminde Dersimden ayrlmaya elverili olmadn syleyerek bu teklifleri reddeder. Olaylarn geliimine bir ksm airet reisleriyle birlikte fkelenen Seyit Rza beraberindeki byk bir silahl kuvvetle Adattan Dersime iner. Seyit Rza Meclis Riyasetine ektii bir telgrafta: meclisteki mebuslarn Dersimi temsil hakkna sahip olmadklarn, Dersimin mstakil idare istediini, ancak bu mill talebin Ankara Hkmeti tarafndan kabul ve resmen ilnndan sonra Krdistann bir konfederasyon eklinde hkmetle ibirlii yapabileceinibildirir.753 Kokiride gerek askeri, gerekse siyasi gelimelerin elikletii odak noktalarndan bir tanesi Baytar Nurinin faaliyetleri iken bir dieri ise Dersimli

751

Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.124. 752 Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.143. 753 Kogiri Halk Hareketi, s.53.

207

Alierin evresiydi. Mahalli istihbaratn bu tespitinden sonra Alierin Dersimde olmas nedeniyle Baytar Nurinin tutuklanmas iin Sivas gerekli bahaneyi bulmutu. Krt Teli Cemiyetinin direktifi ile Balya Madeninde alan 1200 Krt ameleyi silahlandrd Sivas Dersim arasnda Krdistann istiklali iin baz almalar yapt ve Kuvay Milliye aleyhinde bulunan hain bir Krt olduuna ynelik stanbuldan gelen istihbarat deerlendiren Mustafa Kemal, Sivas Valisi Reit Paaya derhal Baytar Nurinin idari tahkikata tutulmasn emreder. Reit Paann durumu Divrii yetkililerine iletmesine ramen resmi grevden ayrlan Baytar Nuri almalarna aka devam edecektir.754 Ayaklanma hzla geliirken Canbegan Aireti tarafndan Duruca dalarnda msadere edilen Sivas- Kangal- Divrii postasnn mdr Ayanolu Mustafa ldrlmtr.755 Bunu frsat kollayan Divrii Kaymakam olayda dzenleyici olduu iddiasyla tutuklad Baytar Nurinin756 bu durumuna mdahale eden Seyit Rza bizzat Mustafa Kemalden Baytar Nurinin serbest braklmasn istemesinin yan sra
a.g.e, s.54. Ayn yer. 756 1920 ylnda Doal olarak Kogiri Krt Bamszlk Sava iin Sivasn Kangal, Divrii, Zara blgelerinde rgtlenme yapyordum.te stanbuldan Mustafa Kemal Paaya gnderilen ihbar mektubu ayn ylda Divrii Kaymakamlna verilmiti. Ayn zamanda Krt egemenliine bir ekil vermek iin, Krt halknda dikkate deer bir hazrlk ihtiyac ve sabrszlk ta ba gstermiti.Bu nedenle Sivas, Kangal ve Divrii Trk postas Dumura dalarnda, Canikan aireti tarafndan el konarak posta mdr Divriili Trk Ayanolu Mustafa imha edilmiti.( 20 Aralk 1920 )Ayn gnde Divrii merkezinde bulunuyordum.Frsat ve bahane arayan Divrii Kaymakam Sermet bu olayn dzenleyicisi sfatyle beni tutuklam ve Sivas Valisi Reit Paaya ve Mustafa Kemal Paaya durumu bildirmiti.Durum bu merkezde olduu halde Tekilat Mahsusaclar hala slam alemini projeleri dorultusunda ayaklanmalar gerekletirme hayellerinden vazgememilerdi. nk Enver ve Talat Paalar, Berlin ve Moskovada ayn amala rgtlenme yapacaklarn ve sonu olarak baaracaklarn arkadalarna vaad edip bu zavalllar da buna inandrmlard.Fakat son mitleri krlm olduu iin Anadoluya yaplmas mit edilen Trk Milli Mdafa gleri adna silahl gler oluturmaya balamlar ve Anadoluda Milli Savunma Hkmetini oluturmas tasarlamaya balamlard.Dersimi, Hatratm, s.92-93. Bu srada Mustafa Kemal, stanbuldan hakkmda alm olduu bir ihbar mektubunu, Sivas Valisi Reit Paaya gndererek derhal tutuklanmam emretmiti. Bu ihbar mektubunda, stanbulda Krdistan Teali Cemiyeti vastasyla Balya Madeninde alan 1200 Krt Drsimli ameleyi silahlandrm olduum, Sivas Dersim mntkasnda Krdistan bamszl iin rgtlenme yapmakta olduum ve Trk milli kuvvetleri aleyhinde alan hain bir Krt olduumun yazl olduu belirtiliyordu. Reit Paa tutuklanmam Divrii Kaymakamlna havele etmiti. Meseleden haberdar oldum ve bunun zerine, resmi vazifemi terkederek, aktan aa Krdistan harekat faaliyetine giritim. Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 145146.
755 754

208

olay Dersim airetlerinin Sivasa saldrmalarna yol aacak hale gelmiti. Ankarann ifreli bir telgrafla Baytar Nurinin serbest braklmasn istemesi zerine Sivas Encmeninin mstacel idari bir kararyla Baytar Nurinin tutukluluk hali kaldrlr.757 Serbest braklmasndan sonra Reit Paann isteiyle yaplan grmede Reit Paa Baytar Nuriye hakkndaki istihbaratn stanbuldan verildiini anlatarak Krdistan isteklerini amalayan almalarn u zamanda lzumlu olmadn Dersim Airetlerinin Ankara Hkmeti ile beraber almamalarnn zararl olduunu bu durumun Baytar Nuri758 tarafndan salanmasn rica edecektir.759 Harektn balamas iin baharn gelmesi ve Dersim Dalarnn geit vermesi beklenir.760 Nevar ki baz kontrolsz basknlar ve yer yer patlayan kk olaylardan tr Kogiri, tasarlanan zamandan nce balamtr.761 lk olaylarda halk tahrik etmek ve n ayak olma konusunda byk rol oynayan ve Kokiri Ayaklanmasnda ele ba durumunda olan Alier 1920 ylnn ekim aynda etrafna toplad yzeli kadar kiiyle Kemahn kylerine taarruz ve yamacla balad.762 1921 ylnn ilk aylarnda Kangal, Divrii, Zara, Refahiye, Kuruay ve Kemah Dersim snrlarna kadar olan yerler Kokiri birliklerinin egemenlii altndadr.763

Kogiri Halk Hareketi, s.5455. Baytar Nurinin almalarn brakp istirahat etmesi iin Ankarann onay ile Sivasn Kohisar lesinde bulunan ve Fertalli oullarndan hazineye geen Sleymaniye iftlii kendisine toplu olarak armaan edilir. a.g.e, s.55. 759 Ayn yer. 760 Ayn yer. 761 a.g.e, s.56. 762 Apak, a.g.e, s.153. 763 Kogiri Halk Hareketi, s.59.
758

757

209

Alierin yapt yamaclk olay zerine gya bir gnll Kokiri mfrezesiyle hkmet namna ona kar harekete geen Alian ve Haydar Bey aslnda Alieri takip etmeyerek sorunu zmlerdi.Hkmetin olayn bu ekilde zlm olmasndan memnun olmasnn sebebi o dnemde cepheler ile yer yer isyanlarla tamamen megul olan ordunun buraya hemen tenkil kuvveti gnderecek durumda olmamasyd.764 Daha nce Yozgatn Yldzeli Ayaklanmasnda parma olan ve ekyalkla geinen Zalim avu, yanndaki 2030 kii ile kaarak geldii blgede apulculua ve soygunculua balamt. Bu olaylar zerine Zaraya gelen 6. Svari Alaynn asl gidecei yer mranl olmasna ramen havalarn birden bozmas ve mevsimin k olmas ynnden uzun sre Zarada beklemek zorunda kald. Nihayet ilk frsatta, 14 ubat 1921de alayn mranlya gelmesiyle mili kuvvetler aleyhine yaplan Trklerin Ermeniler gibi Krtleri de yok edeceklerine ynelik propagandalar blgenin her tarafna yayld. Halbuki 6. Svari Alaynn asl vazifesi blgedeki asker kaaklarn toplamann yan sra Zalim avu ile yamaclar yakalamakt.765 Blgedeki asker kaaklarndan 15 kadarn yakalayan 6.Svari tarafndan 4 Mart 1921 tarihinde kaaklarla birlikte Zaraya gnderilen svari bl yolda baskna urad. Blk hayvanlarn brakarak glkle Zaraya ulaabildi. Olaylardan haberdar olan mranl ( mraniye ) Bucak Mdr Haydar Bey hi sesini kartmyordu. Krtlerin 6 Mart gn mranlya saldrmalaryla meydana gelen arpmalar sabahtan akama kadar srd ve cephanesi biten birlikler teslim oldu. Bu arada bata Miralay ( Binba ) Halis olmak zere komutan ve erlerden kayp ve yarallar verilirken geriye kalan 90 erle 5 komutanda tutsak alnd. 135 hayvan ve 118 eyer takm, 203 tfek, 2 ar makineli tfek de ayaklananlarn eline geti. Tutsak alnan subay ve memurlar kendi konanda esir eden Haydar Beyin asl amac bunlar gerektiinde hkmete kar rehine olarak elinde bulundurmakt. Bu

764 765

Apak, a.g.e, s.153. a.g.e, s.153154.

210

arada Divan- Harbte yarglanarak lm cezasna arptrlan Halis Bey kuruna dizildi. Ellerine terhis belgesi verilen subay ve erler ise serbest brakldlar.766 Hozattan ( Dersim ) toplad 500den fazla airet mensublaryla Frat geerek Kuruay zerinden mranlya gelen Alian getii yollarda yama ettii silahsz btn Trk kylerinin halkn ldrmt. mranl ayaklanmasna katlan Krt kylerinin bulunduu blge, Zara kuzey dousundaki Kseda, mranl kuzeyinde Kzlda, engellida blgesi idi.767 Yukarda sz geen Krt kuvvetleri Refahiye lesini, Divrii mntkas nahiye merkezini ve Kohisar lesinin Celall Nahiyesini de igal ettikten sonra, Ankaraya u telgraf ekmilerdi :768 Ankara Byk Millet Meclisi Riyasetine, Nefsi Zara hari olmak zere ekseriyet azimesi ( ezici ounluu )Krtlerle meskn olan Kogiri kazas ile Divrii, Refahiye, Kuruay ve Kemah kazalarnn mmtaz bir vilayet haline ifra ve tekili ile yerli Krtlerden bir valinin tayinini; memuru adliye ve mlkiyenin gene vazifesi banda kalmasn arz ederiz.11 Mart 1337(1921)Kogiri Aireti Reisi, Muhammet ve Taki; Sadattan, Alier; Dersim Airetleri Reislerinden; Mustafa, Seyithan, Muhammet, Munzur.769 Bu telgraf zerine cra Vekilleri Heyetinin ( Bakanlar Kurulunun ) verdii tam yetkiye dayanarak ( 13 Mart 1921 ), Merkez Ordusu, mevzi seferberlik ilan eder.( 14 Mart 1921 ). 308 doumlular silah altna arlr. Btn Jandarma birlikleri Sivas askerlik ubesi emrine verilir. 54.Svari Alay, Sivastan Kohisara; 32. Svari Alay Tokattan Sivasa; Erzincan Jandarma ve Milis kuvvetleri de Refahiyeye gnderilir770.

766 767

Kabacal, a.g.e, s.35. Apak, a.g.e, s.155. 768 Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim,154. 769 Kogiri Halk Hareketi, s.62. 770 a.g.e, s.63.

211

13 Mart 1921 tarihinde Sivas, Erzincan ve Elazda rfi idare ilan edilmitir. Milli Mecliste bulunan Dersim Mebuslar Kogiriye sevkedilen bu birliklerin sevk ilemlerini uygun grrken Mustafa Kemal : Ordunun Kogiriye hareketi, tenkil maksadyla olmayp ileride vukuu melhuz byk bir hadiseyi nlemek maksadna matuf bir tedip ve slah hareketi olduunu savunarak Krt mebuslarnn da muvafakat ile meclisten gereken onay bylelikle alm oldu.771 Ayaklanmann anlama yoluyla nlenmesi dorultusundaki ilk teebbs gerekletiren ve bu blgenin mlki taksimatla bal olduu Sivas Vilayetinin Valisi tarafndan blgenin ileri gelen ahlarna ve din adamlarna ekilen telgraflarda mranl blgesi airetlerinin uyarlmas rica edildi. Bunun zerine Hozat ( Dersim ) Airet Bakanlar ve eyhleri verdikleri cevapta :Ordu bir mddettenberi blgemizde mslim ve gayrimslmlerin saylar hakknda tahkikat yapmaktadr. Bu bilginin elde edilmesi, hkmetin Ermenilere yapt gibi, Krtleri de vurup yoketmek niyetinde olduu manasna alndndan, nefis mdafaas meru olduuna gre Kokiri Airetinin hareket tarz da dorudur denmekte idi.772 Bu cevab alan ve ikinci bir yol olarak da bizzat bu airetlere tesir edecek gte olan birisini blgeye gndermek iini ele alan vilayetin, lzumsuz kan aktlmasn nlemek ve byle nazik bir zamanda bir bakaldrnn nne gemek iin Zaraya gnderdii, asilerin ok hrmet ettii dantay eski yelerinden efik Beyin asilerin elebalaryla yapt bu temaslar balangta mspet gibi yrse de sonradan asilerin bunu frsat bilerek zaman kazanmak istediklerinin anlalmas zerine bu teebbs de bir sonu vermedi.773 Yunanllarn Egede ilerledii bir dnemde patlak veren ayaklanma nedeniyle zor durumda kalnmt.13 Martta Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa ordu komutan grev ve yetkisiyle ayaklanmay bastrmakla grevlendirilmiti.774

771 772

a.g.e, s.66. Apak, a.g.e, s.155. 773 a.g.e, s.155156. 774 Kabacal, a.g.e, s.36.

212

14 Mart 1921 tarihinde Nurettin Paa tarafndan yaynlanan bir bildiriyle ayn zamanda tenkil hareketi iin hazrlklara balanm oluyordu.Merkez Ordusu Komutanlnn tenkile katlacak birlikleri ieren plana gre bu harekata u birlikler katlacakt : 14 nc Svari Tmeni, 13 nc, 27 nci, 28 inci Svari Tugaylar, Giresun Alay ( Topal Osman komutasnda ), Ein Mfrezesi.775 Mevcut vesikalara gre, Merkez Ordusunun tenkil gcnn776 toplam: 3200 er, 1250 hayvan, 2750 tfek, 3 hafif, 18 ar makineli tfek idi. syanclarn says ise 3000 kii olup ou atl idiler.2500 tfekleri vard. Pek ok ky kendilerine yardmc oluyordu.777 10 Nisan 1921de hareket planna uygun taarruz emrini veren Merkez Ordusu btn birlikleriyle 11 Nisan 1921 de ileri harekata balad. 778 Daha nceden Kemahn Dousundaki Acemolu Kprsn kontrol altna almak iin Maksutua srtlarnda mevzie giren Erzincan Mfrezesi tarafndan kpry geerken atele durdurulmas neticesinde 60 kadar kayp veren asilerden bugne kadar Trk kylerinden topladklar koyun srleri ve bykba hayvanlarn ou geri alnd. Aliannn ve Haydarn ngiliz altnlaryla Dersimden Aliere toplatt 500 asinin byk bir ksm ise hayatn kaybetti.779 16 Nisan 1921 ylnn akam ise 14 nc Tmenin, Haydar ve Aliann konaklarnn bulunduu Boazveren Kyn igal etmesiyle birlikte Aliann kars ile ocuklar yakaland.780 14 nc Tmenin tarad ngrk, Kap, Mahmut ve afolar blgesinde bulunan Aliann, Haydarn Naki ve Azametin evleri tahrip edilmekle birlikte
Kenan Esengin, Milli Mcadelede Ayaklanmalar, Ar Yaynlar, stanbul,1975,s.189 Merkez odusunun tenkil kuvveti toplam (3161) er ve ( 1351 ) hayvandan ibaretti. silerin insan ve hayvan miktar ise, kesin olarak bilinmemekle beraber silhszlar dahil ( 3000 ) civarnda olduu tahmin ediliyordu. Apak, a.g.e, s.163. 777 Ayn yer. 778 Ayn yer. 779 a.g.e, s.165. 780 a.g.e, s.166.
776 775

213

Alian ve Haydara ait 756 koyun, 76 sr alnarak Zaraya gnderildi. Tekrar ele geirilen mranlnn telgrafhanesinin muhabereye almasyla 45 gn sonra milli irade kurulmu oldu.781 Kokiri Ayaklanmas tenkil harekatnn birinci devresinin sonunu oluturan 22 Nisan 1921 ylnda toplu olarak yaplan iki arpmadan sonra son arpmann 2300 rkml Kzlartepesinden yaplmasndan sonra artk kk gruplar halinde dalan asilerin elebalarndan Alian, Haydar ve Alier Frat kprlerinin tutulmu olmasndan dolay gneye geemeyerek kuzey ve kuzeydouya doru daldlar.782 Erzincann kuzeyinden douya doru kaarken Frat Kprlerinin tutulmu olduunu anlaynca, Dersime gemelerine yardm iin bavurduu Balaban aireti tarafndan reddedilen asi elebalarnn Semek, Baky zerinden batya dnerek Sipikir Da istikametinde giderlerken karlarna 50 kadar Jandarma ve Halk kuvvetleri kt. Asilerin 6 l brakarak kat arpmada halk kuvvetleri safnda yer alan imen Bucak Mdr Hayri Bey ise ehit oldu. Yaplan takip neticesinde asi daha yakalanrken bu arada Krmanl Airet aalarndan 4 kii ve Zarann kuzey batsnda toplanan asilerden 50 kii Suehrindeki mfrezeye gelip teslim oldular.783 Aliann olu ve kars da tutuklanarak Sivasa gnderilmek zere Zaraya getirildi.784 1 Mays 1921den 30 Mays 1921 tarihine kadar mranl olay faillerinden785 ve Kokiri elebalarndan 21 ekya arpmada ldrld. Ayrca 10

a.g.e, s.167. a.g.e, s.168. 783 a.g.e, s.168169. 784 a.g.e, s.169. 785 Olaydan sonra merkez ordusu bir tebli yaynlar, tebli zetle yledir: Kogiri reislerinden Azamet ve biraderi Sabit Beylerle, Filik Ali,Hamo ve Zarann evirmehanndan Aziz, Taki ve Haydar Bey mteallikatndan Pehlivan ile Hseyin ve Aur ile beraber 159 kii ve ayrca 113 kii meyitten ( l olarak ), 113 kii mecruhen ( yaral olarak ) elde edilmilerdir. Ayn zamanda 2000 tfenkle 218 bargir ( idi edilmi at )ve 207 asker firarisi yakalanmtr. Kogiri Halk Hareketi, s.83.
782

781

214

eleba ekya, 113 asi yakaland. Ayaklanmann balca elebalarndan Kokirili Mustafa Paann olu Haydar Bey ve dier ileri gelen 56 kii aman dilediler.786 24 Mays 1921de Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa,

Genelkurmaya bir telgraf ekerek : mranl tenkil hareketinin bitmek zere olduunu imdiye kadar Frat Nehri- Erzincan- mranl arasndaki blgenin temizlenmi bulunduunu 500 kadar asinin ldrldn bildirdi.787 Haziran sonuna kadar birok eleba ve asi yakalanmt.17 Haziran 1921 tarihinde ise asi elebalarndan Haydar Beyin kardei Alian ve onunla 32 asi Krt ileri gelenleri de teslim oldu. Teslim olan 500 yz akn asi ise mahkeme edilmek zere Sivasa nakledildi.788 Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa, bu felaketin bir daha tekrarlanmamas iin blgede daha esasl bir operasyonun yaplmas konusunda Genelkurmaya yapt teklifte : Asi kylerini datmak, bunlar Anadolunun baka blgelerine yer yer serpitirmek ve Trklerin arasna datlmas grn savunuyordu.789 Kokiri olaylar nedeniyle T.B.M.M.de sert tartmalar yaanmaya balamt. Doulu Milletvekilleri verdikleri nergelerde olay T.B.M.M.ye getirdiler. Meclisin 3,4 ve 5 Ekim 1921 gnl gizli oturumlarnda olay uzun uzun tartld. zellikle olayda Osman Aa Mfrezesinin ok acmasz davranld dile getirildi. iddetle eletirilerek grevini ktye kulland sylenen Nurettin Paann blgesindeki Mslman kylerini bile yakp ykt ne srld.790 Yine bu milletvekilleri biraz nce yukarda bahsettiimiz Nurettin Paann fikirlerine iddetle kar kmakla birlikte tutuklanan ve Sivasa gnderilen asi ve

786 787

Apak, a.g.e, s.170. a.g.e, s.171. 788 Ayn yer. 789 Ayn yer. 790 Kabacal, a.g.e, s.3637.

215

elebalarn affedilmesi konusunda genel bir affn kmasna ynelik propagandaya balamlard.791 Yaanan bu sert tartmalar neticesinde 17 Ocak 1923 gn Nurettin Paa T.B.M.M.ye sunduu savunmasn okudu. Konunun gerei kadar soruturulmasn isteyen Mustafa Kemal Paa Nurettin Paa hakkndaki sulamalar rendikten sonra soruturma yapma zorunluluunu duyduunu syler.792 Tm bu olanlardan sonra meclisin mdahalesiyle birlikte Nurettin Paa793 grevinden alnrken Kasm 1921 tarihinde bu konuyu yerinde incelemek zere meclis tarafndan seilen bir heyet794 Sivas ve Zaraya gnderilmitir.795 Milli Mcadele Dneminde yaanan rk-ayrlk amalar gden ayaklanmalarn en nemlilerinden biri olarak 1921 Mart aynda balayp Merkez Ordusu tarafndan ayn yln haziran ay sonlarnda sndrlen Kokiri

Apak, a.g.e, .171. Mumcu, a.g.e, s.45. 793 Byk Millet Meclisinin milletvekillerine yerinde yaptrd bu incelemenin Kogiri ayaklanmasnn zellikle politik anlamda balamasn tesbit etmesi ve dorulamas bakmndan nemi byktr. Atlan bu yanl adm, Cumhuriyet devrinde eyh Said ve Dersim ayaklanmalar ile filizlenip kendisini bir daha gsterdi ve ancak sert bir temizleme hareketi ile kesin olarak sona erdi. Apak, a.g.e, s.171. Merkez ordusu komutannn grevden alnmasyla birlikte bu durumu yerinde grmek zere Byk Millet Meclisi tarafndan oluturulan bir aratrma heyeti blgeye gitti.Bizce Mustafa Kemal Paann mill mcadele safhasnda gsterdii en zayf davranlarndan birisi budur. nk Kokiri ayaklanmas tutuculuktan, padiah tarafls olmaktan ok tede politik ve hain emellerin gerekletirilmesi iin plnlam bir maksad vard.Memleketi blmek, bamsz Krdistan kurmak, Ermenilerle birlemek ,Trk unsurunu yok etmek, dardan alnan direktiflerle hareket etmek gibi en ar amalara ynelmiti. Bununla beraber belki o gnk koullar Mustafa Kemali byle bir karara gtrmek zorunluunu dourmutu. Esengin, a.g.e, s.194. 794 Yasin Kumandann konuyla ilgili olrak ektii 15 T.Sani 37 tarihli telgraf u ekildedir: Mdafaa-i Milliye Vekalet-i Celiliyesine Kogiriye tahkik ve Dersim havalisine tedkik iin gidecek heyet hakknda icra klnan intihabat neticesinde Bolu Mebusu Yusuf zzet Paa ve Amasya Mebusu Ragp, Karahisar Sahib Mebusu Hulusi, Kastamonu Mebusu Abdulkadir Kemali ve Sinop Mebusu Hakk Sami belerin ihraz ekseriyet itdikleri, vazifelerine azimetleri kendilerine tebli idildii Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaset-i Celiliyesinin iarna atfen icra vekilleri heyet-i riyasiyet-i celiliyesinin 2/11/37 tarih ve 6/1170 numerolu tezkiresinde bildirmidir efendim.ATASE, Kutu No:1542, Gmlek No:16, Belge No:161. 795 Apak, a.g.e, s.171.
792

791

216

Ayaklanmasnn Yazar Mustafa Balcoluna gre ayrlk Krt meselesi etrafnda incelenmesi daha doru olacaktr.796 Mondros Mtarekesinden sonra bamszlk mitlerine kaplan baz Krt liderlerinin Dou Anadolu Blgesinde karm olduklar isyanlar askeri birliklerin ald tedbirlerle ksa srede bastrld. Ancak d glerin tevik ettii bu tr hareketler Ankarada kurulan T.B.M.M. Hkmetine kar da harekete geti. nceleri daha ok ekiyalk yoluyla ulusal harekete zarar vermeye alan bu glerin Mart 1921de Kokiri ve Dersimde toplu olarak bakaldrma giriimleri Merkez Ordusunun ald sert nlemler sayesinde genileme imkan bulmadan sndrld.797 Kokiri Ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra bir takm hadiseler de meydana geldi. zellikle hkmet kuvvetlerinin etkinliinin olmad Dersim mntkalarndan gelen ekya gruplar, yine soygunculuk, yol kesme gibi eylemlerine devam ettiler.798 Merkez Ordusu kaytlarna gre aniden balayan bir hareket olmayan Kokiri Ayaklanmasnn nedenleri 15. ve 19.Yzyllardaki ayrlk akmlara kaynaklk eden sebeplerle benzerlik gstermektedir. nemli baz ahs ve rgtlerle direni arasndaki ba ortaya koyan en nemli gereklerden biri olan ayaklanmalardaki bu istemler bamsz bir devlet kurma dncesinde odaklanyordu.20.Yzyl isyanlarna nderlik eden rgt olan Krdistan Teli Cemiyetiyle ilikisi bulunan Seyit Rza, Haydar Bey, Alier gibi isimler eitli tarihlerde meydana gelen ayaklanmalara nderlik yaptklar gibi bu isyan ierisinde de olduka etkili olmulard. Hem Merkez Ordusu Komutannn hem de Kokiri Olay Aratrma Kurulu yelerinin syledii gibi temelde siyasi bir boyut tayan

796 Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.117. 797 a.g.e, s.186. 798 a.g.e, s.86.

217

isyann amac ayaklanmaclarn da belirttii gibi Sevr Bar Antlamas ile blge halkna vaad edilen yerlerde bamsz bir Krdistan kurabilmekti.799 O dnemde Krtlerin bazlar, yeni ynetimin yannda yer almaktansa, ayr bir devlet kurmaktan yanaydlar. Bu amala bayrak aldnda-Kokiri Ayaklanmas- Krtlerle Ankara Hkmeti ilk kez kar karya geldi. Mecliste Krt ileri gelenlerinin bulunmasna karn, bastrlan bu Krt hareketi, ilk olmakla birlikte son da olmad.800 Daha isyan balamadan nce Kokiride yaplacak olan hareketin hangi tabana dayandrlacann anlalmasn salayan olay ise isyanclarn Kangal lesinin Yellice Nahiyesine bal Hseyin Abdal Tekkesinde yaptklar toplantyd. Gerekten de isyan boyunca bu tutumlarnda hibir deiiklik olmayan asilerin daima mezhebi ayrlktan yararlanarak taraftar toplamaya ynelik olan tavrlar ulusal bir mcadele olmaktan karlan bu hareketi mezhebi bir bakaldrya dnmtr. Bu yzden birok airetin hkmetin yannda yer alarak ilgi gstermedii isyanclarla baz Trk Kyleri de mezhebi kayglar nedeniyle ortak hareket etmiti801.Pek ok Snn Krt, hareketi bir Alevi ayaklanmas olarak alglamt. Bunlarn yan sra dier birok Dersimli lider Mustafa Kemale gvenerek onu desteklemiti.802 Sz konusu ayaklanma srasnda Ermeni, Rum ve erkez gibi unsurlarla da irtibat kurarak ayaklanmay daha geni bir blgeye yaymak isteklerinde baarl olamayan isyanclarn bu hareketine btn Krt unsuru katlmamtr.803 Krt an yazar ve Kokiri Ayaklanmasnn nemli isimlerinden olan ve anlarnda durumun karkl nedeniyle artk stanbuldaki Krdistan Teli

a.g.e, s.271272. Gkta, a.g.e, s.8. 801 Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.272273. 802 Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s.346347. 803 Balcolu, Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, s.186.
800

799

218

Cemiyeti genel merkeziyle haberlememiz kesilmiti szleriyle 1921 ylndaki ayaklanmada Seyyid Abdlkadirin bu blgede pek fazla etkili olmadn belirten Nuri Dersimi Kogiri Ayaklanmasnn baarszla uramasnn nedenlerinden biri olarak Krdistan Teli Cemiyetini grr804ve hareketin balarken Krdistan Teli Cemiyeti zlm ve yelerin bazlarnn da stanbuldan darya kaarak harekete katlma olanaklarndan yoksun olmas nedeniyle, harekat bir plan ve uyum ierisinde merkezletirip ynetmek olanaksz olmutur.Demektedir.805 Bu olaylarla mcadele edilirken dier taraftan lkenin iinde bulunduu dier zorluklar ve karklklar dikkate alndnda ayaklanmann olduka tehlikeli olduu anlalmaktadr. Kokiri Ayaklanmasnda Kokiri Airetinin mranlda 6nc Svari Alayna saldr tarihi olan 6 Mart 1921 ylyla kinci nn Sava ncesi, Bursa- Uak hattnn dousundaki Trk mevzilerine taarruz eden Yunan ordusunun bu hareketi 23 Mart 1923 tarihinde gerekletirmesi bu iki olay arasndaki zaman araln dikkat ekici hale getirmektedir. Btn dier ayaklanmalarda olduu gibi, bu olayda da Yunan askeri hareketlerinden nce veya ayn zamana rastlamasna karar veren tilaf Devletlerinin maddi ve manevi etkisi grlyordu. Siyasi adan byk nem tayan Kokiri Ayaklanmasyla Krt bamszlk davasnn ilk basamann806 oluturulmak istenmesi d etkilerin en ak ve en kesin delilini oluturmaktadr.807 Milli Mcadele Dneminde grlen rk ve ayrlk bir nitelik tayan Kokiri Ayaklanmasnn benzer niteliindeki hareket trleri Cumhuriyet dneminde de grlecektir.

Glda, a.g.e, s.20. Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s.180. 806 Kogiri Krt Bamszlk ava Krdistan Bamszlk avann bir aamasyd. Onunla sadece bir meydan ava kaybetmitik. Fakat ava bitmemiti. Biz son zaferi kazanacamza inanm ve iman getirmitik. Bu dorultudaki inancmza hibir ekilde helal gelmemiti. Dersimi, Hatratm, s.102. 807 Apak, a.g.e, s.280.
805

804

219

ALTINCI BLM KRDSTAN TEL CEMYETNN BLNMES ve KAPATILMASI 1. Krdistan Teli Cemiyetinin Blnmesi 19. Yzyln sonu ve 20. Yzyln balarnda Osmanl mparatorluunda dnemin Krt aydnlar arasnda yer alan Seyyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan ve Cemil Paazadeler ayn zamanda en ok nlenen Krt ahsiyetleriydi. Bu kiiler iinde bulunduklar airet ilikileri ve toplumsal yaam tarz bakmndan kendi aralarnda belirgin bir ekimeyi de yaamaktayd. Siyasi dnceleri ve politik tavrlar nedeniyle kiilii zerinde hayli youn tartmalarn yapld Seyyid Abdlkadirin bal bulunduu airet ile Bedirhanilerin banda bulunduu Botan birlii arasndaki var olan itibar ekimesi cemiyet iinde de hissedilir lde varln koruyordu.808 Krdistan Teli Cemiyetinin iinde bir arada var olan iki farkl anlay ve dnce sistemlerinden bir tanesi Seyyid Abdlkadir tarafndan ileri srlen daha ok Osmanl toprak btnl ierisinde dnlen bir Krt Otonomisiydi. Dier gr ise esas olarak Bedirhaniler ve Cemilpaazadeler tarafndan temsil edilen bamszlk dncelerdir. Seyyid Abdlkadirin Osmanl toprak btnl iinde ve Osmanl dare Mekanizmasna bal zerk bir Krdistan tezini kapsayan otonomi anlay Krdistan Teli Cemiyeti iindeki ekimeyi derinletirerek bytm ve neticede blnme srecini balatmtr. Krdistan Teli Cemiyeti iindeki bu kesimleri radikaller ve lmllar olarak iki blmde deerlendiren Yazar Naci Kutlaya gre lmllar kanadn Seyyid Abdlkadir, radikaller kanadn ise Bedirhaniler temsil etmektedir. Bamszlk dnceleri savunan kesimin etkili isim ve taraftarlar yaplan birok tartmalar sonucunda imparatorluun dou ve

808

Glda, a.g.e, s.94.

220

gneydou illeri tarafna gemeye karar verirken Seyyid Abdlkadir ve mahiyetindekiler ise stanbulda kalmay uygun grmtr.809 Cemiyetin dnda Ayandaki konumu kadar, cemiyet iindeki anlay ve davranyla da tartma ve tepkilere neden olan Seyyid Abdlkadir bu kez Krt aydnlar tarafndan eletirilmektedir. stanbul gazetelerinde ve Meclis-i Mebusanda kendisini hedef alan iddetli eletirilere ynelik olarak Seyyid Abdlkadirin bu eletirileri hafifletmek amacyla gazetelere yapt bir basn aklamasnda syledii Krtler bamszlk istemiyorlar szleri cemiyet iinde yaanacak olan blnmenin de balangcn tekil etmekteydi. Seyyid Abdlkadirin otonomi dncesine ve gazetelere yansyan demecine tepki olarak bir araya gelen ve Krdistann bamszln savunan nde gelen Krt aydnlar, yaptklar toplantlarda istiklaline karar verdikleri Krdistanda bir tek ecnebinin kalmamas dorultusunda yaplacak olan mcadelenin bana da cemiyetin gemesi gerektiini ileri srmlerdir. 810 Krdistan Teli Cemiyeti iindeki ekime ve ayrmalarn muhtemelen 1919un son aylar ile 1920 iinde younlam olduu fikrini Jinin yaynna ara vermesiyle birlikte cemiyetten ayrlan bir ksm yeler tarafndan Krt Millet Frkas811 adyla da yeni bir rgtn kurulmasndan kartabiliyoruz.812 Daha nce Krdistan Teli Cemiyeti iinde nemli bir konuma sahip olan bu Krt aydnlarnn 1919 sonlarnda cemiyet iinden karak baka bir Krt oluumu yaratma almalarna ynelmi olduundan bahseden gazete haberlerinden Krdistan Teli Cemiyeti iindeki huzursuzluklarn da kopma noktasna geldiini grebiliyoruz. Seyyid Abdlkadirin, Osmanl mparatorluu snrlar iinde muhtar bir Krdistan tezine kar, Bamsz Krdistan tezini savunun rgt yeleri

a.g.e, s. 191. a.g.e, s.189. 811 1919 ylnn aralk aynda Krdistan Teli Cemiyeti iinde yaanan huzursuzluk srecinin bir rn olan Krt Millet Frkasnn kurucular arasnda Necmeddin Hseyin, Memduh Selim, Kemal Fevzi ve Babanzade Aziz Beyler yer alyordu. Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 333. 812 Ayn yer.
810

809

221

muhtemelen 1920 ortalarnda baz gazete haberlerine gre ise temmuz ay ierisinde Krdistan Teli Cemiyetinden koparak Tekilt- timaiye Cemiyeti adyla yeni bir krt rgt kuracaklard. Kuruluundan bahsettii Krt Millet Frkasnn milli galeyann tahakkukuna, hareretle alt kansnda olan Znar Silopinin anlarndan daha sonra bu cemiyetin Tekilt- timaiye Cemiyetine katldn reniyoruz.813

813

Glda, a.g.e, s. 193.

222

2. Tekilt- timaiye Cemiyetinin Kuruluu 1920 balarnda Sevr ve Kokiri srecinde hayli youn tartmalar yaayan Krdistan Teli Cemiyeti bnyesindeki Krt aydn ve siyasetilerinin gndeminde erif Paann Pariste taknd tavr, Sevrin imzalanma sreci, Krt Ermeni Anlamas, Seyyid Abdlkadirin814 Krtler stiklal istemiyorszlerinin Trk basnnda yer almas, yine cemiyet yelerinin bir blmnn rgtn merkezini Krtlerin yaad blgelere tanmas neri ve istekleri gibi konular yeralyordu. Krdistan Teli Cemiyeti byk bir alt st oluu yaamaktayd. Osmanl Hkmetinin 1919 sonlar ve 1920 balarnda Krdistan Teali Cemiyeti ve yelerine uygulad bask politikas cemiyetin Krtlerin yaad blgelerdeki ubelerinin birer birer kapatlmaya balanmas, gz altnda tutlup izlenen cemiyet yelerinin yer yer tutuklanmasyla kendi iinde huzursuzluk ve ekime yaamaya balamasyla siyasi hayatnn sonuna gelen Krdistan Teli Cemiyetinden ilk kopma ilemi bu srete Tekilt- timaiye Cemiyeti adyla yeni bir Krt oluumunun ortaya kmasyla gerekleecektir.815 Tekilt- timaiye Cemiyetinin kuruluu, Krdistan Teli Cemiyeti bnyesinde Krdistan iin bamszlk taraftar olan ve radikal kesim olarak adlandrlan Krt aydnlar tarafndan gerekletirilmitir. Krdistan Teli Cemiyetine bir bakma tepkisel bir k olarak rgtlenen Tekilt- timaiye Cemiyetinin kurucu kadrolar u isimlerden meydana gelmekte idi: 1. 2. 3. 4. Emin Ali Bedirhan (Bakan) Ferit Bey (Bedirhan, Sleymaniye) kr Bey Fuat Bey

Yazar brahim Ethem Grsele gre genlerden oluan bir grubun Mondros Mtarekesinin ardndan Anadoluda oluan ortamdan faydalanarak Krdistan ilan etme fikrine cemiyet reisi Seyyid Abdlkadirin bu i iin zamann uygun olmadn belirterek kar kmas zerine rgt ierisinde bir blnme ortaya kmt. Seyyid Abdlkadirin grlerine katlmayan bir ksm yeler Krdistan Teli Cemiyetinden ayrlarak Tekilat- timaiye ad altnda yeni bir tekilat meydana getirmilerdi. Grsel, a. g.e, s.4445. 815 Glda, a.g.e, s.195196.

814

223

5. 6. 7. 8. 9.

Hikmet Bey (Baban, Sleymaniye) Dr. Abdullah Cevdet (Arapkir) Dr. kr Mehmet Bey (Sekban, Bakrmaden) Kemal Fevzi (Bitlis) Ekrem Cemil Paa (Amed)

10. Necmeddin Hseyin (Kerkk) 11. Mevlanzade Rfat Bey 12. Memduh Selim Bey (Van)816 Tekilt- timaiye Cemiyetinin ynetim kuruluna ait bu listenin hangi tarihte bir seimle mi yoksa mutabakatla m hazrlandna ilikin bir bilgiyi Nuri Dersimi vermemektedir. Znar Silopi adyla anlarn yaynlad Doza Krdistan adl kitabnda ise Cemil Paa kuruluunu devletler komiserine bildiren cemiyetin bu bavurusunun hangi tarihte gerekletiini ifade etmez. Kuruluuna dair bilgilerin ve isimlerin bazen kartrlarak verilmi de olsa o dnemin gazete haberlerinin817 1920 Hazirannda Tekilt- timai Cemiyetinden sz etmeye baladklarn gryoruz. Sevr Anlamasnn onayndan sonra kuruluunu duyuran Tekilt- timaiye Cemiyetinin reisi sfatyla demeler veren Emin Ali Bedirhann 7 Haziran 1920 tarihli Vakit Gazetesinde de bir bildirisi818 yer almt.
816

817

a.g.e, s.196197.

Bu arada Tekilt- timaiye Cemiyetinin kuruluuna ve Bedirhan ailesine tepki gsteren

gazeteler cemiyetin oluumundan rahatszlk duymulardr. Yaynlad bildiride Bedirhanileri babadan kalma ayrlk olarak gsteren Vakit Gazetesinin yorumu u ekildedir: Dereyi grmeden paay svayan babadan kalma ayrlk Bedirhaniler halen dahi paalar sval vaziyette ucu buca olmayan yollarda bo yere komaktadrlar. Sevr Anlamasnn Krtlere umut veren maddelerinin ngrd siyasi durumlar gerekletirebilmek iin faaliyete geen Krtler, stanbulda Krt Tekilat- timaiye Cemiyetini kurmakla birlikte a.g.e, s. 198. 818 Bu ana kadar byk mttefik Devletlerin ve bu arada Byk Biritanya (ngiltere) Devletinin hak ve adalet duygularna gvenerek ve Krd ulusunun emellerine kavumaya alan Krd aydnlar ve nderleri tarafndan Bar Konferansnn son kararlaryla da siyasal varl onaylanan Krt yurdunda, yzyln gerektirdii her trl toplumsal kurumlamay ve rgtlenmeyi gerekletirmek zere Krt Tekilt- timaiye Cemiyetiadyla bir dernek kurulmutur. Dernek tm birimleriyle Krt toplumsal birliinin zgrlk ve refah zerine kurulmu olarak Krt ulusunu milletler topluluu iinde hakka riayetli ve hakkna riayet ettiren ve zellikle doal ve ulusal snrlar ierisinde komularyla bar ilikide bulunan anlayl ve aydn bir uygarlk ve insanlk paras halinde ykseltmeyi temel ama olarak grp, bu amaca uygun Krt kurulu ve rgtlerinin de yardmn salamtr. Krt Tekilt- timaiye Cemiyetinin bugnk yelerinden bir blmnn, nceden yesi bulunup programnn uygulanmasndan ortaya kan anlamazlklardan dolay terkettikleri Krdistan Teli Cemiyetinin 15 Mart 1920 tarihine ve Krt Millet Frkasnn son zamanlara kadar izledii ama dnda olmayarak Krt ulusunun bugnk ve gelecekteki mutluu ve emellerinin gereklemesi urunda aba harcamay grev ve zorunluluk sayan btn insanlksevenlerin, yurtsevenlerimizin ve soydalarmzn mer ve insan olan bu alma yolunda derneimize yardmlarn ve katklarn esirgemeyeceklerine gvenimiz tamdr.a.g.e, s.197.

224

Tekilt- timaiye Cemiyetinin almalarna balamas zerine ayn dnemde Jin Dergisinden farkl olarak haftalk bir gazete eklinde olan Jin Gazetesi yaynlanmaya balamt.819 Sorumlu mdrln Memduh Selim Beyin stlendii Jin Gazetesinde Bitlisli Kemal Fevzi, Ergani Milletvekili Kazm Vehbi, Abdullah Cevdet ve yine Memduh Selimin yazlarna ska rastlyoruz.820 Aratrmaclarn kendileri hakknda deiik grler ileri srmesinin yan sra genellikle birbirleriyle kartrlan Jin Dergisi ile Jin Gazetesi hem ierik ve hem de biim ynnden ok farklyd. Yazar Naci Kutlay, Jin Gazetesinin bal altnda Krd vahdet ve hukuk-u milliyesinin mdafii siyasi, ilmi haftalk gazete ibaresinin yer aldn sylyor. Osmanl Hkmet yetkililerinin Tekilt- timaiye Cemiyetinin

almalarna scak bakmamas zerine cemiyetin nde gelen ye ve yneticileri lkenin dou ve gneydou illerine geme karar aldlar. Znar Zilopi ise bu konu hakknda Tekilt- timaiye Cemiyetinin tihat Mecellesi evinde yapt son toplantsnda merkez kurulunun artk alma imknnn kalmad gerekesiyle stanbulu terk ederek biraz nce szn ettiimiz bu blgelere geilmesi kararnn almasna ramen baz yelerin kaldklarndan sz eder.821 1921 yl iinde cemiyetin kararyla Krtlerin yaad blgeye gnderilen Ekrem Cemil Paa Diyarbakrda gizlilik koullar altnda Tekilt- timaiye Cemiyetinin almalarn yrtt bir srada yakalanarak hkmet kuvvetlerine teslim edildikten sonra stikll Mahkemesinde yarglanmak zere Ankaraya gnderilmiti. Bu arada Diyarbakrda ele geirilen Mksl Hamza Bey burada tutuklanarak bir sre hapis yatmtr.822 ahsi menfaatlerinden dolay stanbulda

819 820

Kutlay, a.g.e, s. 298. Ayn yer. 821 Glda, a.g.e, s. 199200. 822 a.g.e, s. 198199.

225

Tekilt- timaiye Cemiyetinin bu tr faaliyetlere ynelik bir dier giriimi823 ise gene 1921 yl ierisinde gereklemiti824 Tekilt- timaiye Cemiyetinin Bakan, Halil Rami Bey, Mustafa Paa Yamulk, Kemal Fevzi, Mevlanzade Rfat Beylerden oluan bir heyeti 1921 senesinde Krtlerin yaad blgelerin kuzey ksmna gemek zerek Iraka gnderdi. ngilizler bu heyetin Iraka gemesine mani oldular. Yalnzca Sleymaniyeli olmasndan dolay Sleymaniyeye gitmesine izin verilen Mustafa Paa bu ehre vardnda eyh Mahmutun krall altnda oluturulan hkmette eitim bakan oldu.825 Tekilt- timaiye Cemiyetinin tpk Krdistan Teli Cemiyetin de olduu gibi hangi tarihte faaliyetlerinin sona erdiine dair net bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak bu konu hakknda Yazar smail Gldaa gre cumhuriyetin ilanndan az nce artk faaliyetleri etkisiz hale gelen cemiyetin adndan sz edilemeyecektir.826

823

Bamsz Krdistan tezini aktif bir biimde savunan Tekilt- timaiye Cemiyetinin bir dier etkinlii ise uzunlama renkten oluan yukarda krmz, ortada beyaz zerinde sar gne ve altta yeil renklerden oluan ilk Krt bayran oluturmasyd. a.g.e, s. 206. 824 a.g.e, s. 199. 825 Ayn yer. 826 a.g.e, s. 207208.

226

3. Krdistan Teli Cemiyetinin Kapatlmas stanbul Hkmetleri tarafndan yapt faaliyetler nedeniyle srekli altnda tutulmaya allan Krdistan Teli Cemiyetine kar Pay- Tahttaki tepkiler genellikle hkmetlerden ve parlamentodan gelmitir. Krtlerin yaad blgelerde ubeler aarak, Camiyai Osmaniyeden ayrlma isteini Krtlerin bilincine tamaya almasnn yan sra Krt bamszlk dncesini de ats altnda barndrmasndan dolay stanbul hkmetlerini olduka kzdran Krdistan Teli Cemiyetinin yeleri sk sk takip edilerek almalar saraya rapor edilmiti.827 ngilizlerin Van, Bitlis, Diyarbakr ve Musul vilayetlerindeki siyasi temsilcilerinin Krt airetleri zerinde Osmanl Hkmetinin aleyhinde yapt propagandalar stanbula srekli bildiriliyordu. Bu vilayetlerde emniyet ve asayiin bozulmamas iin alnmas gereken tedbirler ile Krdistan Teli Cemiyeti mensuplarnn mstakil bir Krdistan kurulmasna ynelik faaliyetleri 18 Haziran 1919 tarihinde Encmen-i Mahsus- Vkelada grld.828 Bu grmeler esnasnda bakanlar kurulunun ald kararlar arasnda Krtlerin yaad blgelerde askeri tedbirlerin arttrlmas, jandarma rgtnn dzenlenerek geniletilmesi, bu blgeye Krt memurlarn gnderilmesi, Krt airet reislerine madalya ve nianlarn datlmas, unvanlar verilerek dllendirilmesi, Konya ve Ankaraya dou ve gneydoudan iskana tabi tutulacak olan Krtlerin yerletirmeleri, bunlara hayvan ve adr datlmas, bu blgelere giderek Osmanllk lehine ikaz ve tlerde bulunmak zere bir t kurulunun oluturulmas gibi konular yeralyordu. Haydarizade brahim Efendi, Abuk Ahmet ve Avni Paalardan oluan bir heyet propaganda yapmakla grevlendirilmiti. Bunlarn yan sra bakanlar kurulunun ayrca alm olduu bir dier nemli karar ise Krdistan Teli Cemiyetinin Krt milli bilincini younlatrmas nedeniyle gereksizlii ynndeki dnceydi.829

827 828

a.g.e, s. 208. Beyolu, a.g.m, s.127. 829 Glda, a.g.e, s.216.

227

Dou faaliyetlerinden

ve

gneydou

blgelerindeki duyan

varlndan Osmanl

ve

stanbuldaki tarafndan

olduka

rahatszlk

Hkmeti

kapatlmasna karar verilen Krdistan Teli Cemiyetinin ubelerinin ise 1918 ylnn ekim aynda ve 1919 yl ierisinde kapatlmaya balandn gryoruz. Seimler nedeniyle ileri bakann ziyaret eden Krdistan Teli Cemiyeti heyeti bu esnada rgtn ubelerinin kapatlmasna kar duyduu rahatszl da dile getirerek bu ubelerin tekrar almasn istemiti. Kapatlan bu ubelere karn cemiyet merkezinin faaliyetleri 1920nin sonuna kadar srmtr.
830

Fiili varlnn ortadan kaldrlmasna esas olarak 1919 yl ierisinde balatlan srele gerekletirilen Krdistan Teli Cemiyetine 1920 Hazirannda alnan kapatma kararnn831 nasl uygulandna dair gazetelerde832 herhangi bir haber, bilgi ve yoruma rastlanmyor. Hkmet, cemiyetin kapsna kilit mi vurmutur? Dou ve Gneydou blgelerinde bulunan ubelerin aranarak, zabt tutulup kapatlmalar yoluna m gitmitir? Bu konu ok nemli olmasna ramen cemiyet ile ilgili istihbarat raporlaryla kapatlmaya ilikin tutanak ve belgelere ulalmadndan henz akla kavuturulmamakla birlikte Krt an yazarlarnn anlarnda da bu duruma aklk getiren anlatmlar bulunmamaktadr.rnein O dnemin iki nemli Krt rgts olan Znar Silopi ve Vet. Dr. Nuri Dersimi de Krdistan Teli Cemiyetinin kapatlmasna ynelik olarak alnan herhangi bir eser brakmamtr.834 karara833 herhangi bir tarih dmemiken Seyyid Abdlkadir de arkasndan anlarn ieren

a.g.e, s.217. Yazar smail Glda Osmanl Hkmeti tarndan cemiyet hakknda alnan kapatlma karana ilikin olarak 11 Ekim 1920 tarihini de vermektedir.Ayn yer. 832 Krdistan Teli Cemiyetinin kapatlmasna ilikin ilk habere Temmuz 1920 tarihli kdam Gazetesinde rastlyoruz.a.g.e, s.227. 833 Yazar Ouz Aytepe gre ise kendi ierisinde nemli bir yeri olan Bedirhan ve Cemilpaazadelerin Tekilt- timaiye Cemiyeti adl yeni bir rgt kurarak ayrlmas neticesinde varln koruyamayarak ortadan kalkan Krdistan Teli Cemiyetinin kapatlmasyla ilgili herhangi bir karar bulunmamaktadr. Milli Mcadele sonunda kapatlan cemiyete ait evrak ve mhrler Seyyid Abdlkadir tarafndan yaklmtr.Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti,s.333 834 Glda, a.g.e, s. 226.
831

830

228

Krdistan Teli Cemiyeti, kapatlma kararnn alnmasna ramen varln 1922 ylna kadar srdrmtr.835 Yazar smail Gldaa gre hkmetin kapatlmasna karar verdii Krdistan Teli Cemiyetinin kapsna kilit vurarak kapatma kararnn fiili olarak uygulanmamasnda da o gnn siyasi koullarnn Trk-Yunan, Trk-Ermeni savalarnn seyri ve hkmetin iinde bulunduu siyasi nedenlerin de bunda etkili olduu sylenebilir836 Cumhuriyetin ilanndan az nce hukuki varlna son verilmesine ramen tmyle ortadan kaldrlamayan Krdistan Teli Cemiyeti837 su stnden su altna girmitir.838 Baz yazarlara gre cemiyet varln Krdistan Teli Cemiyetinin iinde oluarak illegal yolla da olsa ilerde eyh Said Ayaklanmasn da birinci derecede rgtleyecek olan Krt stiklal Komitesiyle srdrmtr. Neticede de ayaklanma sonunda Seyyid Abdlkadir sulu bulunarak839 aslacakt.840 Cemiyetin kapanmasna ramen faaliyetlerini srdrecek olan bir ekirdek kadro ise stanbulun ulusal kuvvetler tarafndan kurtarlmas sonucunda Suriyeye kaarak burada Tanak Ermenileriyle Cemiyet adna temasa geip 1927 ylnda Hoybun Cemiyetini kuracaktr.841

Ayn yer. a.g.e, s. 227. 837 Tark Zafer Tunayaya greMdafaa-i Hukuk hareketi karsnda oluturulan muhalefet cephesi iinde yerini alm olan Cemiyet, bozgun ortam iinde kaybolmutur Cumhuriyetin ilk yllarnda Cemiyetin ve eski yelerinin eylemleri ar cezalarla karlanmtr.Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), s.204. 838 Metin Toker, eyh Sait ve syan, Akis Yaynlar, Ankara, 1968, s. 52. 839 Bu Cemiyet, Cumhuriyetin ilnndan az evvel vka resmen dalmt. Fakat buna mukabil 1923 de yni Cumhuriyetin iln senesinde Seyit Abdlkadir, Ceyranl, Hsnan, Halit, Hac Musa, eski milletvekillerinden Yusuf Ziya ve ailelerinden mteekkil olmak zere gizli bir komite tekil edildi. Bu komitenin de gayesi Krdistan istikllini temin etmekti. Komiteye Yusuf Ziyann tavassutu ile Hnsta oturan Palulu eyh Said ve ailesi de dahil edilmiti. Cemal, a.g.e, s. 14. 840 Glda, a.g.e, s.232. 841 Aytepe, Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, s. 336.
836

835

229

SONU I. Dnya Savandan yenik kan Osmanl mparatorluunda Mtareke Dneminde daha da hissedilir derecede artan Krtlk hareketlerinin gemii aslnda ok eskiye dayanmaktadr. zellikle II. Merutiyetin ilanyla birlikte meydana gelen zgrlk ortamnda hayat bulan ve her ne kadar kurulu gerekelerini birer hayr cemiyeti gibi gsteren bu Krt rgtlerinin i yz aslnda hi de yle deildi. Cemiyetlerin kurulu kadrolarn oluturan ynetici kesim ise bu rgtlerin hkmet tarafndan zararl faaliyetlerinden tr kapatlmasyla bir iki isim deiikliiyle yeniden oluturulan baka bir rgtlenme ierisinde yerini alacaktr. Mondros Mtarekesinin yaratt ortamdan faydalanarak 17 Aralk 1918 tarihinde stanbulda Seyyid Abdlkadirin bakanlnda kurulacak olan Krdistan Teli Cemiyeti temelini ite bu Krtlk hareketlerinin zemini zerine ina edecektir. Cemiyetin st dzey ynetimi ise Osmanl mparatorluunun st kademelerinde yer alm brokrat ve asker gruplarndan oluuyordu. Krt renci ve airetlerinin de ilgisini ekmeyi baaran Krdistan Teli Cemiyeti imparatorluun dou ve gneydou blgelerinde rgtlenmelere kadar gitmitir. Ancak cemiyet kendi ierisinde yeralan ve nemli Krt airetlerinden saylan Botan Birlii, Babanzadeler, Cemilpaazadeler ve Bedirhanlar arasnda yaanan i ekimeler yznden paralanmaya kadar gidecektir. Kurulduu gnden itibaren faaliyetleriyle de adndan olduka sk sz ettiren Krdistan Teli Cemiyeti 18 Ocak 1919 tarihinde toplanan Paris Bar Konferansnda yalnzca Osmanl mparatorluunu deil ayn zamanda kendisini ve Krt halkn temsil eden erif Paa araclyla sesini duyurmaya almt. Cemiyet Osmanl mparatorluunun 10 Autos 1920 tarihinde Sevr Bar Antlamasn imzalamasyla yaanan srete Krtler ve Krdistan adna etkili olmaya alsa da ancak ortada dnen emperyalist oyunlar neticesinde istedii baary yakalayamayacaktr.

230

Krdistan Teli Cemiyeti bamsz ya da otonom eklinde kurulmasn istedii bir Krt devleti konusunda Wilson lkeleri erevesinde yabanc devletlerle de ilikiye gemiti. zellikle ngiltere ile sk temaslar kuran cemiyet btn mitlerini bu devlete balamt. Ancak kendisinden beklenilen destei gsteremeyen ngiltere Krdistan Teli Cemiyetinin yrtt politikaya her zaman temkinli yaklasa da Krtlk hareketlerini de yakndan takip etmitir. Kurulu ve faaliyet dnemiyle Milli Mcadele Dnemine denk gelen Krdistan Teli Cemiyeti stanbul Hkmetleriyle gayet iyi anlasa da-rnein Krdistan Teli Cemiyeti 22 Aralk 1918 tarihinde Hrriyet ve tilaf Partisi ile otonom bir Krdistan konusunda anlamt-Anadoluda Mustafa Kemalin nderliinde yrtlen Milli Mcadelenin karsnda durmutur. Bu hareketi kendisi asndan bir tehlike olarak gren cemiyet 411 Eyll 1919 tarihleri arasnda Sivasta toplanan kongre esnasnda blgeye gnderdii heyet vastasyla Ali Galip Olay ierisinde yeralacaktr. Ancak bu hareket de baarszlkla sonulanacaktr. Bununla birlikte Ankarada T.B.M.M.nin faaliyete balad dnemde 1921 ylnda patlak veren Kogiri Ayaklanmasnn hazrlk ve rgtlenme aamasnda da etkili olan Krdistan Teli Cemiyeti ayaklanmann ilerleyen gnlerinde kendi ierisinde yaad rgtsel zlmeler yznden bu olay zerindeki etkisini yava yava yitirecektir. Krlk hareketleri yznden Osmanl Hkmeti tarafndan kendisi hakknda gereksiz olduuna dair karar alnan Krdistan Teli Cemiyeti hzl bir kapan sreci ierisine girecektir. Tekilt- timaiye ve Krt Millet Frkasnn kurulmasyla birlikte zlme sreci ierisine giren cemiyet hakknda Osmanl Hkmeti tarafndan kapatlma karar alnsa da o dnemin artlar gerei bu durum icraata geirilememiti. Neticede Cumhuriyetin ilanyla birlikte hukuki varl sona eren Krdistan Teli Cemiyetiden ayrlan bir grup oluturduu Krt stiklal Komitesi araclyla 1925 ylnda patlak veren eyh Said syannda yeralrken dier bir grup ise 1927 ylnda kurulacak olan Hoybun Cemiyetinde etkili olacaktr.

231

KAYNAKA A) ARV BELGELER ATASE Kutu No:48,Gmlek No:136,Belge No:1361,2,3 Kutu No:48,Gmlek No:138,Belge No:1381,2,3 Kutu No:106,Gmlek No:78,Belge No:781 Kutu No:109,Gmlek No:37,Belge No:872 Kutu No:116,Gmlek No:27,Belge No:272 Kutu No:329,Gmlek No:116,Belge No:1161 Kutu No:342,Gmlek No:14,Belge No:141 Kutu No:396,Gmlek No:66,Belge No:662 Kutu No:449,Gmlek No:55,Belge No:551 Kutu No:633,Gmlek No:56,Belge No:562 Kutu No:916,Gmlek No:316,Belge No:1371 Kutu No:1542,Gmlek No:16,Belge No:161 TTE Kutu No:22,Gmlek No:19,Belge No:19001 Kutu No:24,Gmlek No:114,Belge No:114001 Kutu No:25,Gmlek No:96,Belge No:96001 Kutu No:25,Gmlek No:112,Belge No:112-2 Kutu No:310,Gmlek No:68,Belge No:68001

232

B) KTAPLAR Ahmed, Kemal Mazhar; Birinci Dnya ava Yllarnda Krdistan, Berhem Yaynlar, Ankara, 1992. Alada, Cemil; Krdistann Smrgeletirilmesi ve Krt Ulusal Hareketleri, zgrlk Yolu Yaynlar, stanbul,1978. Apak, Rahmi; Trk stiklal Harbi- Ayaklanmalar (19191921), CVI, Genelkurmay Basmevi,1964. Arslan, Abdurahman; Samsundan Lozana Mustafa Kemal ve Krtler ( 19191923) Doz Yaynlar, stanbul,1991. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi I,Trk nklbnn Hazrlk Dnemi ve Trk stikll Sava, Yksekretim Kurulu Yaynlar, Ankara, 1995. Aybars, Ergun; Yakn Tarimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnyas Aratrma Vakf Yaynlar, stanbul,1988. Balcolu, Mustafa; Belgelerle Mill Mcadele Srasnda Anadoluda Ayaklanmalar ve Merkez Ordusu, Yksek retim Kurulu Matbaas, Ankara,1991. Baykal, Bekir Stk; Heyet-i Temsiliye, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1989. Bedirhan, Celadet Ali; Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, Doz Yaynlar, stanbul,1992. Beiki, smail; Devletleraras Smrge Krdistan, Alan Yaynclk, stanbul, ubat, 1990. Bulut, Faik; Dar gende syan, Krdistanda Etnik almalar Tarihi, Belge Yaynlar, stanbul,1992. Bruinessen, Martin Van; Aa, eyh ve Devlet, Krdistann Sosyal ve Politik rgtlenmesi, z- Ge Yaynlar, Ankara,1993. ____________________; Krdistan zerine Yazlar, letiim Yaynlar stanbul,1993. Celil, Celile; XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler, z- Ge Yaynlar, Ankara,1992. Cemal, Behet; eyh Said syan, Sel Yaynlar, stanbul, 1955.

233

ay, M. Abdlhalk; Dou ve Gneydou Anadoluda Kuva-y Milliye Hareketi, Trk Kltrn Aratrma Enstits yaynlar, Ankara, 1990. Dersimi, Mehmet Nuri; Hatratm, Doz Yaynlar, stanbul,1997 __________________; Krdistan Tarihinde Dersim, Doz Yaynlar, stanbul, 1997 Dursunolu, Cevat; Milli Mcadelede Erzurum, TC. Ziraat Bankas Matbaas, Ankara,1946. Duru, Orhan; Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001. Erolu, Hamza; Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1981. Ertuna, Hamdi; Trk stiklal Harbi-stiklal Harbinde Ayaklanmalar, CVI, Ankara,1974. Esengin, Kenan; Milli Mcadelede Ayaklanmalar, Ar Yaynlar, stanbul, 1975. Grsel, brahim Ethem; Krtlk Gerei, Kmen Yaynlar, Ankara, 1977. Gkta, Hdr; Krtler syan-Tenkil, Alan Yaynclk, stanbul,1991. Glda, smail; Krdistan Teli Cemiyeti, Doz Yaynlar, stanbul, 1991. Haniolu, M.kr; Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat Yaynlar, stanbul,1981. Kabacal, Alpay; Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, Cem Yaynlar, stanbul, 1991. Kalafat, Yaar; ark Meselesi Inda eyh Said Olay, Karekteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara, 1992. Kansu, Mazhar Mfit; Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. Karabekir, Kazm; Krt Meselesi, Emre Yaynlar, stanbul, Ekim,1995.

234

Kemal, Mustafa; Nutuk-Sylev, Cilt I,(19191920),Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,2006. ___________________; Nutuk-Sylev, Vesikalar/Belgeler, Cilt III, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1999. Kogiri Halk Hareketi, Komal Yaynlar, Ankara,1976. Kodaman, Bayram; ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, Orkun Yaynlar, stanbul, 1983. Kutlay, Naci; ttihat Terakki ve Krtler, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992. Kk, Yaln; Krtler zerine Tezler, Dnem Yaynclk, Ankara, 1990. Krkolu, mer;Trk- ngiliz likileri,(1919- 1926), Ankara niversitesi Basmevi, Ankara,1978. Lazarev, M.S; Emperyalizm ve Krt Sorunu (19171923), z-Ge Yaynclk, Ankara, 1993. Mesut, Ahmet; ngiliz Belgelerinde Krdistan, Doz Yaynlar stanbul, 1992. Minorski, V.V.; Krtler, Komal Yaynlar, stanbul,1977. Moltke, HelmutVon; Trkiye Mektuplar, Varlk Yaynlar, stanbul,1967. Mumcu, Uur; Krt- slam Ayaklanmas, ( 19191925 ), stanbul, 1991. Nikitin, Bazil; Krtler Sosyolojik ve Tarihi nceleme, Deng Yaynlar, stanbul,1997. ke, M.Kemal; ngiliz Ajan Binba E.W.C. Noelin Krdistan Misyonu (1919), Boazii Yaynlar, stanbul, 1989. ____________; Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (19181926),Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar Ankara, 1992, Rohat, Unutulmuluun Bir yks: Said-i Krdi, Frat Yaynlar stanbul, 1991. Sasuni, Garo; Krt Ulusal Hareketleri ve 15. Yzyldan Gnmze Ermeni Krt likileri, Med Yaynlar, stanbul, 1992.

235

Sekban, kr Mehmet, Krt Meselesi, Kon Yaynlar, Ankara, Temmuz 1979. Sonyel, Salhi R,Trk Kurtulu ava ve D Politika I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995. ______________; Trk Kurtulu ava ve D Politika II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995. ______________;Kurtulu ava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995. Sultan Abdlhamit; Siyasi Hatratm, Dergah Yaynlar, stanbul,1984. Vedat, adillili; Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, Cilt I, Kon Yaynlar, Ankara, 1980. Tevetolu, Fethi; Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1991. Toker, Metin; eyh Sait ve syan, Akis Yaynlar, Ankara,1968. Tunaya, Tark Zafer; Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt I kinci Merutiyet Dnemi (19081918 ),Hrriyet Vakf Yaynlar stanbul,1986. _________________;Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II Mtareke Dnemi (19181922), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul,1986. Uurlu, Nurer; Krt Milliyetilii Krtler ve eyh Said syan, rgn Yaynevi, stanbul, 2006. Ulubelen, Erol; ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, ada Yaynlar, stanbul,1967. Yldz, Hasan, Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul Krdistan, Koral Yaynlar, stanbul, 1991. geninde

____________;Airetten Ulusalla Doru Krtler, Politik Felsefe Asndan Krt Toplumunun Bir Kritii, Frat-Dicle Yaynlar, stanbul, 1991. Zeki, Mehmet Emin; Krdistan Tarihi, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992.

236

C) MAKALELER Aytepe,Ouz;Krt stiklal Komitesi,Tarihve Toplum,Mays,1998,Say173. ___________; Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti, Tarih ve Toplum, Ankara, Haziran,1998,Say 174. Balcolu, Mustafa ; Birinci Dnya ava ncesinde Bir Rus Komplosu: eyh Selim Ayaklanmas Trk Kltr, Haziran,1992, Say 350. Beyolu, Sleyman;Milli Mcadele Balarken (1919)Tarih ncelemeleri Dergisi, zmir,1996. Gneydou Anadolu

ay, M.Abdlhaluk; II. Merutiyet Sonras hanet ebekeleri:(I),Trk Kltr, Say 223224(Kasm-Aralk 1981). Kuran, Ercment; Trkiyede Krt Meselesi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, stanbul, Austos 1992, Say 79. Salhi R. Sonyel ; 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Mill Mukavemet,Trk Kltr, Mart 1970,Say 89.

237

Ek: 1 Krdistan Teli Cemiyetinin yeleri Aza-y Messisan (Kurucu yeler)

1.Seyit Abdlkadir 2.Babanzade Mustafa Zihni Paa 3.Molla Said Bedizzaman 4. Kemahl Sabit Efendi, Harput eski valisi 5.Kemahl Sarzade Halid Bey 6.Bedirhanzade Murat Remzi 7.Bedirhanzade Mehmet Ali Bey 8.Bedirhanzade Hasan Remzi Bey 9. Erbili eyhzade Mehmet Cabir Bey 10. Mehmet Emin Bey, 3. Kor. idare Reislii'nden emekli kaymakam 11. it Beyzadelerden Ahmet Efendi 12. Ulemadan iroli Hac Ali Efendi 13. Eski Meclis-i Meayih Reisi eyh Saffet Efendi 14.Binba Mehmet Sadk Bey 15. Mu eski mebusu ilyas Sami Efendi 16.Seyit Abdullah Efendi 17. eyhlislm Haydarizade brahim Efendi 18.Bedirhani Emin Ali Bey 19. Bedirhani Halil Rami, Malatya eski mutasarrf 20.Hizanl Abdullah Hayri Efendi 21.Fethullah Bey, tccar 22. Abdlaziz Efendi, Akre eski kaymakam 23.Babanzade Hikmet Bey 24.Bedirhanzade Bedirhan Bey 25. Abdullah Efendi, Erbil eski mfts

238

26. Civelekzade Mehmet Nuri Bey, Baytar 27. Mevlut Efendi, Yzba . 28. Emin Paa 29. Seyfullah Bey 30. Abdlkadir Nuri Efendi, Darlfnun mderrislerinden 31. Hac Osman Bey, Ankara'nn Bala kazas erafndan 32.merolu Hakk Aa 33. Hac Molla Sait Efendi, Medine eski kads 34. Telli brahim ahfadndan Ekrem Bey 35. Mustafa Bey, Mara mlhakatndan, dava vekili 36. Mehmet kr Bey [Sekban], Doktor 37.Salih Reis, Lonca Reisi 38. Rza Bey, Dersim'de emikezek kazasnda Hizoli aireti erafndan 39. smail avu, Mudrl Airetinden 40. Mehmet Rt Bey, Gresu Airetinden, tccar 41.Beyzade Osman Bey 42. Mollazade Hfz Bey 43. Molla Alizade Mustafa Arif Efendi, sprge tccar 44. Hanbeyzade Sleyman Nuri Bey, Binba 45. Kayseri Jandarma Taburu Mlazmlarndan Hac Hasan mahdumu Ali Rza Efendi 46 Mustafa Paazade Ali Haydar, Sivas Zara kazasndan 47.48. Seyit Ali Aa, arabac esnafndan 49.Ali Efendi, tccar 50.Kuvvetli Airetinden Cebrailzade Hseyin Hsn Efendi, oduncu es nafndan 51.Ali amil [Gkal], kuru kahveci 52. Svari ihtiyat mlazm- sanisi [Kim olduu anlalmamtr] 53.Osman Aa, Khya 54.eyh Abdullah Efendi

239

55. eyh Abdullahzade Sleyman Efendi 56. Osman Efendiolu Mehmet Efendi, sprge tccar 57. Dersim airet reisierinden Sarolu Hseyin Hsn Bey, Eczac 58. eyh Hasan Efendi, Bitlis Erti Airetinden 59. Emin Rana Bey, emekli Sina ehbenderi 60. Bahri Paazade Kemalettin Bey, Kadky Polis Merkezi Memuru 61. Emin Beyzade Mehmet Zeki Bey, emekli Mlazm- Sani 62. Emin Beyzade brahim Etem Bey, Bedestende hal tccar 63. Hasan Efendi, Alman sefarethanesinde 64. Siteli Abdlhamit Efendi, Romanya Kalas Iran Konsoloshanesinde 65. Ahmet Vicdani Bey, Binba Doktor 66. Yusuf Ziya Bey, Ticaret ve Ziraat Nezareti Halifelerinden 67. Siverekli Osman Paazade Halil Fahri Bey [Grm] 68.Yamlkizade Aziz Bey 69. aban Aa, eski hamallar khyas 70. Mehmet Ali Efendi, Ihtiyat Zabiti 71. erafettin Efendi, Ticaret Mektebi talebesinden 72.Ali Bayram Aa 73. 74. Hac Halilolu Mehmet Bey,Bakkal 75. Kalkandelen Aireti Reisi Hac Mirza Bey 76. Babanzade Mahmut Bey, ankr, Sinop eski Mutasarrf 77.Mevlanzade Rifat Bey 78.Dervi Efendi, kraathane sahibi 79.Zeynel Bey Babanzade kr Bey Aza-y mile (Faal yeler) 1. Mehmet Emin Paa, emekli Mirliva 2. Tevfik Vehbi Bey, Erkn- Harp Yzba 3.4. Mardinli ibahzade Yusuf Kenan Bey, stanbul eski Taharri Mfettii 5.Abdurrahman Efendi, Muallim

240

6. Mollazade Ali Efendi, ihtiyat Milazm- Sanisi 7. Diyarbakrl Osmanbeyzade Mustafa evket bey, Mlazm- Evvel 8. Sadrettin Bey, skdar eski Muatasarrf 9. Cemal Bey, Baytar 10.Ervaszade Seyit efik Efendi 11.Hizanl Osman Efendi 12. Mehmet Halil Efendi, kmr tccar 13.Kil Hasan Efendi 14. eyh Sadi Efendizade eyh Ali Efendi, Meayihtan 15. eyh Sadi Efendizade eyh Ali Efendi, meayihten 16. Osman evki Efendi [iekda], Ankara'nn Mecidiye kazasndan 17. Mahmutolu Hseyin Efendi, madenci avuu 18. Reit Aaolu Tahir 19. Mehmet Ali Bey, tccar 20.21.22.Kad Tahir Efendizade ibrahim 23.smail Efendi 24. Harputlu Seyid Sleymanolu Seyit Abbas Efendi 25. Osman avu, Unkapan'nda, Tekfurda iskelesi eski Kesedar 26. Ahmet Hamdi Paa, emekli Erknharp Ferik 27. 28. Urfal Ali Tayyar Bey, istinaf Mdde-i Umumilii'nden emekli 29. Halil Bey, eski Polis Mdr. Aza-y Tabiye (Tabi yeler) 1.Emin Efendi, Yzba 2. Kemal Fevzi Efendi, Mlazm- Evvel 3.eyh Hasan Efendi 4.Abdullah Efendi 5.Kasm avu,Bitlisli 6.Mehmet Zeki Bey, Yzba 7. Mirliva Mehmet Emin Bey mahdumu

241

8.Mehmet Mnif Bey 9. Abdlhamit avuolu Bekir 10.mer Adil Efendi 11.Abdrrahim Rahmi Efendi 12.Molla Hamza Efendi 13. Sleymaniyeli Babanzade Reit Bey 14. Siverekli Hafz Ahmetzade Haydar Bey 15.Halil Hayali Bey [Modan] 16. Osman Nuri Efendi, Fatih Dersiamlarndan 17. Osman Efendi, Ptrgeli 18. Seyit Mahmutolu Mehmet Efendi, Ptrgeli 19. Abdl1atif Efendi, Ptrgeli ofr 20.21.hsan Efendi, Yzba 22.Hoca Abdssamet Efendi 23.Ali Reis 24.Sleyman Bey, Vanl Komiser 25.Sleyman Fehmi Efendi, Vanl 26.Osmanolu Osman Efendi, Ptrgeli 27.smailolu Isa Efendi 28.Hseyin Hilmi Efendi 29.Hac Abdullah Sadi Bey [Kr Sadi],Kamer hanedanndan Abdulkah harzade, Palulu 30. Hac Hseyin Hsnolu Ali Efendi, Harputlu Piran Aalarndan 31. Tevfik Bey, Doktor 32. brahim Efendiolu Ahmet Harput 33. Abdlkerim Efendi, Topu Yzbas 34. Mevlt Efendi, Yzba 35. Cizreli Bedirhanzade Ahmet Bey 36. Bekir Bey, Bahriye arklarndan, Ptrgeli 37. Sleymaniyeli ihtiyat zabitanndan Azizzade Ali Cevdet Bey 38. Diyarbakrl Cemilpaazade Ekrem Bey

242

39. Bitlisli Hizanizade Ziya Vehbi Bey 40.Bedirhani Asaf Bey [nar] 41. Abdullah Efendi, Hrmz Bari Hanefizade 42.Derviolu Halil Aa 43.Kahveci Osman Aa, Ptrgeli 44.Vanl Hamid Aa 45. Vanl Aziz efendi, Mercan Caddesi'nde ticarethane odabas 46. Feyiz Berko Bey, arsancak Doktoru 47. Sleymaniyeli Tevfik Bey, Yalova eski Kaymakam 48. irveli Hseyin Aaolu Harputlu mer, kmrc 50. irveli Mrsel Aa Karaosmanolu, kmrc 51. irveli Rstem Aaolu Osman, kmrc 52. irveli Rstem Aaolu Osman, kmrc 53.irveli Ahmet avuolu Mustafa, kmrc 54.irveli Ramazan Aa, kmrc 55.irveli Hseyin Aa, arambal, kmrc 56.irveli Ali Aa, kmrc 57.irveli Ali Baba, kmrc 58. irveli Mustafaolu Bekir, kmrc 59, irveli smailolu Dervi, kmrc 60.Ahmet Arif Bey 61.Ahmetolu Hamza, Siirtli hamal 62.Cemilolu Yusuf, Siirtli hamal 63.Kadirolu Yusuf, Siirtli hamal 64.Ahmetolu Hac Fettah, Siirtli hamal 65. Mehmetolu sa, Siirtli hamal 66. saolu Hseyin, Siirtli tccar 67. Isa Mahmutolu Nuri, Siirtli kmrc 68. Aliolu Mahmut, Siirtli kmrc 69. Abdurrahmanolu Zeyyad, Siirtli esnaf 70. Yusufolu Yasin, Siirtli esnaf 71. Mehmetolu Hseyin, Siirtli hamal

243

72.Yasinolu Haim, Siirtli hamal 73. Seyit Ahmetolu Seyit Mahmut, Siirtli marangoz 74. saolu Sleyman, Siirtli renper 75. Sleymanolu sa, Siirtli renper 76. Kadriolu Hac smail, Siirtli tccar 77. Mahmutolu Hac smail, Siirtli tccar 78. Abdlkerimolu Molla Halil, Siirtli tccar 79. Molla Halilolu Hac Recep, Siirtli tccar 80. Mehmetolu Hsn, Siirtli hamal 81. Sabri Efendiolu Hseyin, Siirtli yazc 82. Halitolu Abdrrahman, Bitlisli hamal 83. Mehmetolu Suphi, Siirtli hamal 84. Hamzaolu efik, Siirtli hamal 85. Seyit Hasanolu Yusuf, Siirtli hamal 86. Hamza avuolu brahim, Siirtli amele avuu 87. Elvanolu Mustafa, Siirtli sprge tccar 88. smail Sadullah, Siirtli sprge tccar 89. Halilolu Ahmet, Siirtli sprge tccar 90. Mecit Aa, Siirtli sprge tccar 91.smail Mecit Aa, Siirtli esnaf 92.brahim Mecit Aa, Siirtli esnaf 93.Abbasolu Hamza, Siirtli hamal 94.Aliolu Musa, Siirtli hamal 95. Halitolu Hasan, Erzincanl yazc 96.saolu Abdullah, Siirtli esnaf 97.saolu Fethullah, Siirtli esnaf 98.brahimolu Dervi, Siirtli hamal 99. Abdlhamitolu Abdullah, Siirtli esnaf 100.akirolu Ahmet, Siirtli esnaf 101.eyh Mahmutolu eyh Abdullah, Erzincanl hamal 102.Bilalolu Tahir, Siirtli hamal

244

103.Yusufolu smail, Siirtli hamal (Aytepe,Yeni Belgelerin Inda Krdistan Teli Cemiyeti,s.334-335)

245

Ek: 2

Krdistan Teli Cemiyeti Nizamnamesi

Madde 1 - Krtlerin menafi-i umumiyesinin temin ve teshili inkiaf maksadyle "Krdistan Teli Cemiyeti" nm ile bir cemiyet teekkl etmitir. Merkezi stanbul'dadr. Krdistan'da ve indelhace sair yerlerde ubeler kad edecektir. Ayn maksada alacak cemiyat ve akvam- saire ile terik-i mesai eder.

Madde 2 - Cemiyet maksadna vsl iin, her lisanda yevmi ve mevkut gazete, risale ve kitaplar neir ve mtalahaneler, mektepler ve matbaalar tesis edecek ve gece dersleri, konferanslar verecek ve mnasip yerlere heyet-i iradiyeler gnderecek ve her nevi mesesat- hayriye ve itimaiye vcude getirecektir. Madde 3 - Sui ahlkla mtehir olmayan her krt ve krt olmayan ve cemiyetin makasdna hizmet etmesi memul bulunan herkes cemiyete aza olabilir.

Madde 4- Cemiyet azalklar messis, mil ve tabi namile snfa ayrlr.

1 - Esna-y duhulde asgari drt lira duhuliye ita ve ehri bir lira taahht eden aza-y messiseden olur. 2 - Hin-i duhulde asgari iki lira duhuliye ve ehri elli kuru taahht eden zevat aza-y tabiiyeden olur. 3 - Mebde-i duhulde asgari be kuru duhuliye ve ehri iki kuru taahht eden zevat aza-y tabiiyeden olur.

Madde 5 - Cemiyetin varidat azalarn duhuliye ve ehriyelerinden mtehassl mebali ile teebbsat-i cemiyetten, teberrat ve saireden mtehassl mebalidir.

246

Hey'et-i dare Madde 6 - Hey'et-i idare bir reis ve iki reis vekili ve on azadan ibarettir. Muhasebeci ile baktip ve veznedar ve ktip aza meyannda intihap olunur. Reis mutlaka aza-y messise meyanndan, dierleri messis, mil ve tabi azalardan rey-i hafi ile intihap olunur. Mddetleri bir senedir. Sene nihayetinde tide beyan olunacak heyet-i umumiyenin hin-i akdinde yeniden hey'et-i idare ntihap olunur. Evvelki heyetin tekrar intihab caizdir.

Bu heyetin fevkinde bir heyet-i istiare bulunacaktr. Hey'et-i istiare indelicap meyih ve ulema ve refa ve meradan heyet-i umumiyenin intihabiyle tekil edilir. Madde 7 - Hey'et-i idare riyasetinin inhilli takdirinde riyasete reis-i sani infisalinde yerine reis-i mezkrun madununda haiz-i rey olan zat ikame edilir. nhill edecek azala heyetin ekseriyet-i ras ile bir zat intihap olunur. Madde 8 - Veznedarn mkeffil olmas arttr. Madde 9 - Hey'et-i idare bir sene-i kmile zarfnda nizamname-i dahil mucibince cemiyetin her nevi umur ve muameltn tedvir eder ve bu mddet zarfndaki teebbsat ve icraattan yegne mesul bulunur. Madde 10 - Hey'et-i idare haftada lakal bir defa itima eder. Madde 11 - Hey'et-i idare mukarrerat ekseriyet-i ar ile ittihaz edilir. Fazla bir rey ekseriyeti temin eder. Madde 12 - timan ruznamesi itima'dan evvel Reis ve ktib-i umumi tarafndan ihzar ve heyete tebli olunur. ttihaz olunan mukarrerat defteri mahsusuna kayd ve zeyri onu ittihaz eden hey'et tarafndan imza edilir ve karara

247

itiraz eden aza mevadde mukarrere zeyrine esbab-i itiraziyeyi kayt ve imza eder. Hey'et-i idare kendisini terkip eden onalt azadan dokuzu olmadka ittihaz- mukarrerat edemez. Madde 13 - Sene hitamnda heyet-i idare heyet-i umumiyeyi itimaa davet eder. timan iln yevmi itimadan lakal onbe gn evvel yaplr. Heyet-i Umumiye Madde 14 - Hey'et-i umumiye cemiyetin her nevi azasndan teekkl eder. Madde 15 - Vki olacak dvete vakti muayyeninde icabet eden mikdar azann itima ile hey'et-i umumiye teekkl eder ve her nevi kararlar ittihaz edebilir. Madde 16 - Hey'et-i umumiye senede bir kere austosun otuzbirinci gn alelde itima eder. Hey'et-i idarenin karar veyahut ayn bir merkezin bir sls azasnn talebiyle bir defaya mnhasr olmak zere suret-i fevkaldede itima mmkndr. Madde 17 - Hey'et-i umumiye nisap husulnden sonra messis azann en yals tarafndan mezkr itima iin bir reis ve ktip intihabna dvet olunur. ntihap olunan reis, heyet-i idarenin muamele-i intihabiyesine yardm etmek zere aza-y mevcude arasndan ayrca yedi zat tayin eder. Madde 18 - Hey'et-i umumiye bir senelik hlsa-i hesabiye ve icraat gsteren mazbatay istima ve mnakaa neticesinde tasdik eder. Badehu intihabata ru ile (6) nc madde mucibince yeni heyet-i idareyi ve kongre azasn intihap eder.

Madde 19 - Reylerin tasnif ve neticesinin iln ayn itima iptidasnda icra edilir. Madde 20 - Senede bir defa Merkez-i Umumde itima eder. Cemiyetin

248

hali malsini ve bir senelik icraatn tedkik ve tasdik eder. Ertesi seneye ait umum uabatn btelerini tedkik ve tyin ve indellzum cemiyet nizamnamelerinde tadilt icra eder. Kongrenin itima ve suret-i mzakeresini irae eden tafsilt nizamname-i dahilide mnderitir. Kongreye her ubeden lakal bir zat intihap olunur

Kasa, Tahsil-i Varidat, Sarfiyat ve Umur-u Tahririye Madde 21 - Btn azann duhuliye ve ehriyeleri yeknunun yzde yirmisi kasada hfz ve mtebakisi bir bankaya tevdi olunur.

Madde 22 - Cemiyet varidat ve mesarifini defatiri mahsusasna mdekkikane kaydetmek veznedarn ve bu muamelenin usul dairesinde icrasn tefti Reisin vazifeleridir. Madde 23 - Taahhdat- ehriye ve her nevi varidat- cemiyet koanl makbuzlarla ahzedilir. Bunlarn numaras sene dahilinde ve bilfasla teselsl eder. Bu makbuzat cemiyetin mhr- resmisi ile reis ve veznedarn imzasn ihtiva eder. Madde 24 - Sarfiyat ve kabziyat evrak- sbutiye ile ve ekl-i kanuniye muvafk bir surette icra olunur, Madde 25 - Makbuz verilmeden hibir kimseden bir para alnamyaca gibi marlzikr evrak- sbutiyesi sanda konulmakszn masraf dahi edilemez. Madde 26 - Kasaya para vaz ve ihrac behemehal reis ve veznedar ve heyet-i idare azalarndan hazr bulunandan bir ztn huzuru ile mmkndr.Anahtar daima veznedarda bulunur. Sand, reis ve hazr bulunan aza mhrlerler. Madde 27 - Evrak- muhabereyi imza hakk reisin veya vekilinindir ve bu imza daima mhr- resmi ile beraber bulunur.

Madde 28 - Umur-u tahririyenin ve Cemiyet ktphanesinin idaresi ktibe aittir

249

nzibat Madde 29- Cemiyetin program ile muayyen esas ve maksat hilafnda harekette bulunanlar heyet-i idare karar ile bir daha girmemek zere azalktan karlr.

Madde 30 - Mteahhid olduu ehriyeyi bilmazeret mah tediye etmeyenler veya cemjyete memur edildii vazifeyi defa vaki olacak ihtara ramen ifa etmeyenler mstafi addolunur. Madde 31 - Cemiyete ait mebani dahilinde kumar, mskirat cemiyetten karlr. Madde 32 - Cemiyetin malik olduu nkut ve emvali menkule ve gayr- menkule zerinde azadan hibir fert hibir trl hakk tasuruf iddia edemez. Madde 33 - Ayn merkeze merbut azadan bir slsn talebiyle hey'et-i idare hesabatnn her zaman ryeti mmkndr. Madde 34 - uabatn merkeze nazaran vaziyeti nizamname-i dahili ile tayin edilecektir. (Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II, Mtareke Dnemi (1918-1922),s.205-208 ) isitmali

memnu olup muhalif harekette bulunanlar idare kararyle tenbih ve tekerrr halinde

250

Ek: 3 Cemiyetin Nizamname-i Dahilisi Madde 1- Hey'et-i Umumiye "Krdistan Teli Cemiyeti" merkez-i umumisinde nizamname-i esasinin 14nc maddesi mucibince teekkl ve I8'nci maddesinde muharrer vezaifi ifa eder Hey'et-i stiare Madde 2 Hey'et-i stiare" nizamname-i esasinin 6'nc maddesinin fkrai ahiresinde beyan edildii vehile hey'et-i umumiyenin intihab ile zevat- malumeden ve hey'et-i idare azalndan istifa edip erait-i lazmeyi haiz olunduu halde hey'et-i idare tarafndan bera-y intihap esamileri hey'et-i umumiyye arzolunan zevattan teekkl eder.

Madde 3 Hey'et-i stiareye aza olacak zevatn mensup olduu hanedann beynelekrad malm ve ayan- hrmet olmas veya o vazifeye irat ve telkini kalben ve kalemen ifaya muktedir erbab- fikir ve kalem, yahut irfan ve kemali ile mtehir fudaladan olmas arttr. Hey'et-i stiarenin Vazifesi Madde 4 - "Hey'et-i stiare"nin vazifesi nizamnamesi esasinin birinci maddesinde muharrer makasd- cemiyetin hfzile, kmasna almak ve Krdistann maddeten ve manen terakki ve tealisine ve Krt Kavminin terbiye-i slmiye fikriye ve ruhiyesine mteallik hususat tezekkr ile beraber hey'et-i idarenin hal edemedii ve ehemmiyet itibariyle hey'et-i umumiyye itimna kadar tehirinde mahzur grd mesail hakknda esbab- mucibe beyaniyle mtereken o itimaa mahsus olmak zere aralarnda intihap edecekleri bir zatn taht- riyasetinde bilitima ittihaz- karar ile hey'et-i idare tarafndan ihtisaslarna gre tekil edilen encmenler mukarreratn tetkik veyahut kendileri tarafndan herhangi bir madde zerine kaleme alacaklar raporlar hey'et-i idareye tevdi eder.

251

Madde 5 - "Hey'et-i stiare" her itimanda yalnz o mzakereti idare etmek zere ilerinden bir reis ve reis vekili ile bir ktip intihap eyler. Ayda laakal bir defa muntazaman merkez-i umumide akd- itima eder.

Be itimada mtevaliyen bilmazeret bulunmyan aza mstafi addolunur ve ekseriyetle yerine dieri intihap olunur. Hey'et-i stiarenin azas mahdut ve muayyen deildir. Hey'et-i dare Madde 6 - Suret-i teekkl ve itima ve aded-i azas nizamname-i esasinin (6 - 13) 'nc maddelerinde beyan edilen hey'et-i idare makasd cemiyetin temin ve teshil husul iin mukarrerat- lazmeyi ittihaz, lzum grlen mahalde uabatn tekil ve merkez-i umumi ile mnasebetlerini tanzim ve idare ile beraber icabnda cemiyetin her nevi azasndan irad ve sair hey'etleri intihap ve konferans, mevize, merasim gnlerini tayn eder.

Madde 7 - "Hey'et-i dare" efkr- fukaradan olup muhtac- muavenet Krt efradnn zkr ve insna muavenet karl olmak zere her aybanda mnasip bir mebla tayin ve tefrik ve yine kendi kararyla muhtacna tevzi eder. Madde 8 - Cemiyetin nizamname-i esasisi mndericatna tatbik-i kabil olmayan esbab- mbreme husulnde hey 'et-i idare kendi itihadiyle de ittihaz- mukarrerat edebilir.

Madde 9 - dare heyeti resas evvelce tanzim edilen ruzname-i mzakerat mucibince mzakeratn hsn- cereyann temin ve idare eder. Rznameye bir gn evvel ithal edilmiyen mevad takrir suretinde teklif olunur.

Madde 10 - Krdistan Teli Cemiyeti namna gelen evrakn alabilmesi hakk reis veya reis vekiline aittir.

252

Evrak- varide ehemmiyeti nazar- itibare alnmadan bil istisna ruznameye bilithal idare heyetine .tebli olunur, ve hey 'et-i idare kararyle istiare veyahut umumi heyete de arzolunabilir.

Madde 11 - "Hey'et-i dare" tarafndan mntehap olup hey'et-i idare azasndan olmas merut bulunan katip cemiyetin "katib-i umumisi"dir. Btn karar muhabere ve teblilerin ve messes, mili tabii azalara mahsus bulunan kayt ve esas defterlerinin zapt ve tahriri vazifesi ile mkelleftir. Madde 12 - Messes, amil, tabii azalarn evvelen: hviyetlerini, saniyen ikamet mahallerini, salisen: duhul tarihlerini, rabian: taahht ettikleri aylklar, hamisen: cemiyetin maksatlarndan birinin husul iin deruhte eyledikleri vazifeleri srasyla kaydetmek katib-i umuminin cmle-i vezaifindendir. Madde 13 - Resmi mhr bir kutu iine konularak reis veyahut reis vekillerinin biri ile katib-i umumi ve bir aza taraflarndan mhrlenecek ve bunlardan ikisi hazr bulunmadka alamyacaktr. Hi biri bulunmad takdirde hey 'et huzurunda da alabilir. Madde 14 - dare Hey'eti, muhasip, katip, ve veznedar ve sair memurlarn muamelatn her zaman teftie selahiyettardr. Muhasebeci ve veznedar tarafndan tanzim olunacak ehriye, varidat ve masarifat cetvelleri mumaileyhimann muvacehesinde bir reis vekili ile iki aza tarafndan usul cibayet ve masrafa tevfikan tetkik edildikten sonra meclis-i idarenin tasdikine arzedilir, ve badettasdik bir suret-i musaddakas cemiyet salonuna talik edilir. Madde 15 - "Hey'et-i dare" hitam mddetinden bir ay evvel umumi hey'eti itimaa davet eder. Madde 16 - "Hey'et-i dare" bir sene zarfndaki icraatn (muntazammn) rapor ile vuku bulan varidat ve masarifatn mbeyyin bilanosunu hey'et-i umumiyeye arzeder.

253

Madde 17 - Reis vekillerinden biri ile katib-i umumi, muhasip ve veznedar muvazzaf olacak ve her gn cemiyette isbat-i vcut ederek mracaat kabul ve harile temas muhafaza ve idame edecektir. Madde 18 - dare memuru: aza-y cemiyetten muvazzaf olarak tayin edilecektir. Cemiyet dahilindeki eyann muhafaza ve yegn yegn tesbit-i defter edilmesi, dahil-i cemiyette zapt ve raptn temini, sarfiyatn makbuzu alnmak ve muhasebeye tevdi olunmak zere icras, devairdeki takibatn ifas, zevatn kabul, eyyam- resmiyede terifatn yaplmas ve rasimelerin idaresi vezaifinden ibarettir. Cemiyete ait eyann suret-i hfz talimatname-i mahsus ile mukayyettir. ube Tekilat Madde 19 - Cemiyetin krtlerle meskun her vilayet, liva,kaza ve haiz-i ehemmiyet nahiye merkezlerinde birer ubesi vcude getirilecektir. ube Heyet-i Umumiyesi Madde 20 - ube muhitinde bulunan her nevi azadan teekkl eder. Zaman ve mekan itima bir hafta evvel vesaid-i aleniye ve mmkine ilan edilir. Vakt-i muayyeninde itima eden zevat heyet-i umumiye itibar olunur. Vazifesi Madde 21 - Hey'et-i darenin teklifatn bir senelik hlasa-i hesabiyeyi tetkik ve tezekkr ve icraat mazbatasn istima ve mnakaa ve tasdik eyler. Hey'et-i dare-i cedideyi nizamname-i esasinin 18'nci maddesi mucibince intihap eyler.

Madde 22 - Hey'et-i Umumiye esna-y itimada ilerinden bir reis ve bir reis-i sani iki katip intihap eylerler. Kararlar slsan- ekseriyetle ittihaz edilir. Reyler hafidir.

254

ube Hey'et-i stiaresi Madde 23 - Merkez-i umumide tekil olunacak vehile her ubenin bir hey'et-i istiaresi vardr. Ayni erait ile intihap edilen mezkur azalar nizamname-i dahilinin 3'nc maddesindeki vezaifi ifa eylemekle mkelleftir. ube Hey'et-i daresi

Madde 24 - Reis, reis vekili, katip, muhasebeci ve veznedar ve idare memuru ile bunlardan maada 3 ila 6 azadan ibarettir; ntihabatta nizamname-i esasinin 3'nc maddesi nazar dikkate alnr. Vazifeleri nizamname-i esasinin 6 l3'nc maddelerinde tayin edilmitir. ubelerin Vezaifi Madde 25 - Her ubenin iki trl vazifesi vardr, biri vezaif-i esasiyesidir ki bu da merkezlerinde mtemekkin krtlerin ilmen, ahlakan ve ruhan teali ve terakkisine mevizeler, konferanslar, msamereler tertibi suretiyle hizmet etmek ve tamimi maarif iin din ve itima risaleler nerettirmek, muhtac- muavenet olanlar himaye etmek, tahakkuk edecek ihtiyala ubenin sene-yi maliyesine gre muavenet-i nakdiyede bulunmak ve Krtlerin akvam ve meleli saire ile hsn amize ve mnasebatn idare etmektir.

Madde 26 - Vezaif-i umumiye ve resmiyesi ise merkezden tebell edecei tebligat infaz ile efrat ile merkez beyninde vasta olmak ve ahvali umumiye ve mahalliye hakknda her ay muntazaman merkeze ba rapor ita-y malumat eylemekten ibarettir.

Madde 27 - uabat vezaif-i esasiyesini ifa iin nizamname-i esasinin mevadd- mahsusasn nazar dikkate alr. Vezaif-i umumiyesi iin de merkezden irsal olunacak talimat ve tamimname ve beyanname ve telgraflara tevfikan icra-y

255

hareket eder.

Madde 28- uabat, messes ve idare azasnn esamisini akibi teekklnde merkez-i umumiye bildirir. Her drt ay nihayetinde mamfredat irat ve masarifatn mbeyyin bir bilano ile haslat safiyesinin nsfn merkeze alkoyarak nsf dierini merkezi umumiye irsal eyler. Kongre Madde 29- Her sene maysn onbeinde Dersaadette merkez-i umumide inikat eder. Heyet-i dare azas ile o nisbette Heyet-i Umumiye ve istiare azalarndan ve cemiyete mensup gazete murahhasalaryle her ubeden gnderilecek ikier murahhastan ibarettir. Kongrelerde aza olacak zevatn behemahal 25 yan ikmal etmesi arttr. Madde 30- 15 Maysta merkez-i umumide isbat- vcut eden aza ve murahhaslar ile kongre teekkl etmi addolunur ve itimaa balar.

Madde 31- Kongre ilk itimanda bir reis-i evvel, iki reis-i sani iki katip intihap eyler. Heyet-i darenin btn icraat ve bir sene evvel umumi heyet tarafndan karar altna alnan maddelerin icra olunup olunmadn tetkik eyler. Cemiyetin esasat- milliye ve itimaiyesini takrir ve tesbit eyler. Lzum grrse program ve nizamnameyi tadil eyler. Heyet-i umumiye tarafndan teklif edilen mevat ve uabattan irsal edilen layihalarla azadan herhangi biri tarafndan vukubulacak tekalif hakknda ittihaz- karar eyler. Mevadd- ita Madde 32- Cemiyet milletin vahdet ve telisi esas zerine messes olup ananat- milliye ve terbiye-i slamiye ve medeniye ve milliyeye hrmet beynelekrat ittihat ve mveddet-i idame edeceinden cemiyetin her ferdi temini infak iin bu esbaba kar kendisini ittibaa vazifedar addetmelidir.

Madde 33- bu nizamname-i dahil; cemiyetin tarih-i teekkl olan 6

256

Terin-i sani 333 tarihinden itibaren Heyet-i dare tarafndan ittihaz edilen kaffe-i mukarrerata da amildir.

Madde 34- uabata gnderilen mhrlerin merkez-i umumide bir tatbik defteri bulunacak ve daima kontrol altnda bulundurulacaktr. (Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II, Mtareke Dnemi (19181922),s.208212)

257

Ek: 4 Krt Teali Cemiyetinin almalarna likin Meclis-i Vkela Karar Meclis-i Vkela Mzakeratna Mahsus Zabtname

Sra Numerosu: 302 Tarihi: 19 Ramazan 1337 18 Haziran 1335

Hlsa-i Mel Van, Bitlis, Diyarbekir ve Musul vilyetlerindeki ngiliz mmessil-i siyasiyeleri tarafndan o havalide skin Krd aairi zerinde hkmet-i seniye aleyhine tahrikat ve ilkaatda bulunulmakda olduuna dair yn- dikkat ihbrt hav mahallerinden mrsel teigrafnme suretlerinin leffiyle vilyet-i mezkrede emniyet ve asayiin halelden vikayesini teminen ittihaz muktazi tedabir hakknda bz ifadat ve Krd Teli Cemiyeti'ne mensub bir takm zevt tarafndan mstakil Krdistan tekili sadedinde vuku'u bakaca istihbar klnan teebbst hk Dahiliye Nezaretinden varid olan tezkereler bu babda Encmen-i Mahsus-i Vkelca tanzim olunan mtalanmelerle birlikde okundu. Nezaret-i marileyhann suret-i i'aratndan vilyat- arkiyedeki ngiliz mmessil-i siyasiyelerinin o havalide skin ve asabiyyet-i diniye ve milliye ile marf Krd aairi resasn kh klliyetli para itas ve kh cebr iddet iraesi suretiyle elde etmee ve hkmet-i seniyeden iftirak etdirmee si olduklar ve bu havalin bir takm aair zerinde tesirat ve tehyicat- fevkaldeyi mstelzim olmasyla binnetice muhal-i emn skn hadist sebeb verebilecei ezcmle Gelikoyan nahiyesi kurras arasnda ber-y telkint ket fzr eden ngiliz hakim-i siyasiyesinin telkinat- vakadan dilgr ve tehyic olan aair tarafndan katl edildii anlalmdr.

258

Cmle-i i'ar- nezaretden olduu zere mtarekenme ahkmnca dvel-i Itilfiye vilyt- mezkrenin herhangi bir tarafn iti zuhurunda igal edebilb mahall-i mezkrede ise muhal-i emn asayi bir hal vuku'a geldii gibi mmessil-i siyas nvan altnda oralara gnderilen zevatn ekrad ve aaire tesvlt ve tahrikatda bulunarak bu suretle salif-l-zikr hakim-i siyasinin katli hdisesi gibi vekayi'-i messife ve muhal-i emn skna ahvl-i vuku'unu teniyye ve ihzar edecek halta sebebiyet vermeleri yn- nazar bulunduuna binaen mmaileyhm mmessillerin telkint ve tahrikt- vakalarna dair olan telgrfnmelerin birer suretinin btezkere Hariciye Nezareti Vekletine irsliyle ahvl-i mebhseden dolay ngiltere mmessillii nezdinde teebbst- messire icras hususunun veklet-i marileyhaya izbar tensib edildi. Tezkere-i mezkrede mevzu'bahs olan i'arat vilyatdan bir ksm da mahallerince asayiin temin-i muhafazas in bir tarafdan kuva-yi klliye-i askeriye sevki dier tarafdan ngilizlerin tesviltna kaplan aairin yeniden hkmete istimleleri ve henz farknda olmayanlarn hkmet-i seniyeye kar sadakat ve merbutiyetlerinin teyid ve teviki zmnnda tahsisat itas ve jandarmaca olan nakaysn ikml-i lzmuna dair olmasyla bu babda mdvele-i efkr olundukda mahall-i mezkreye asker sevkine halen imkan mefkud ve nakden mhim mikdarda fedakrlk ihtiyarna da hl-i hazr- hazine gayr-i msaid olub ancak jandarma kadrolarnn ihtiyacat- vaka ile mtensib suretde hl-i faaliyete irca icab edecei ve ma'hez emn asayi berminval-i muharrer muhafazas esbab bir tarafdan istikml olmala beraber dier tarafdan resay aairi hkmete sndracak ve kendilerini tesvilt- hariciden vikaye edecek tedabir ve teebbsat- mahsusaya da mracaat lzmu derkr olmasyla bunun in de resadan icab edenlerin nian ve madalya ile ve kendilerine mnsib nvanlar tevcihi suretiyle tatyb ve taltifleri ve ilerine oralarca yine kendi aralarnda hsn-i st ile mtehir erbab- zhd ve tekvadan ve nafiz-l-kelim zevat- mu'tebereden nshlar i'zamyla mmaileyhm tarafndan hl zamann ehemmiyet-i fevkaldesi kendilerine ifham edilmesi ve iradatda bulunulmas lzm-l-tevessl tedabir cmlesinden olmasna binaen vilyat- mezkreye bu babda talimat- mahsusa ita ve mahall-i

259

memuriyetlerine mteheyyi'-i azimet bulunan Diyarbekir Vali-i lhiki Faik Ali Bey'e de vesaya ve tenbihat- lzmann ifas ve encmen-i marileyhin cmle-i mtalatndan olduu vechile devlete karu pek ziyade ibraz- merbutiyet ve sadakat etmekde olan rnak Reis aas Srzade Abdurrahman Aa'ya Krd kulb gibi tekilta lzm olmadnn tebliiyle beraber vilyetce hidmetinden istifade olunmak zere mmaileyhin icab- hle gre mnsebt ve muhabertda bulunulmas lzumunun ilveten Bitlis vilyetine i'ar ve aa-y mmaileyhin mnsib bir rtbe ile taltifi zmnnda iktiza-y muamelenin ifa olunmas hususlarnn Dahiliye Nezaretine ve salif-l-beyn vilayetlerde nfz-u hkmetin istikrar in icab edenlere tevzi' olunmak zere mnsib mikdar akenin temin-i tedarikiyle mahallerine irsli in nezaret-i marileyha ile bilmuhabere ifa-y muktezasnn Maliye Nezareti Vekletine ve ahvl-i harbiye ilcasyla Konya ve Ankara vilyetlerine iskn edilmi olan Krd ahalinin memleketlerine iadesi ve bunlarn efrad- aairden olmalar hasebiyle seferberlikden fazla kalan hayvanat ve adrlarn cihet-i askeriyece kendilerine itas mnsib grndnden gerek hususun gerek bervech-i bl temin-i emn asayie mteallik tedabir ve mikdaratn Harbiye Nezaretine teblii tezekkr klnd. Bir de asl ayn- dikkat ve bilvcuh haiz-i ehemmiyet olan ey her tarafca olduu gibi bilhassa vilyat- arkiyede elyevm mevcud ve mstahdem bulunan ve bundan byle gnderilecek olan byk ve kk bilcmle memurinin mahallerine ehemmiyetiyle mtensib ryet ve iktidar haiz erbab- kiyaset ve fetanetden intihab ve tayinleri keyfiyeti olmasyla bu cihetin de hemie nazar- itinadan dr tutulmamas akdem umur grlmdr.

Krd Teli Cemiyetine taallk eden fkarata gelince: Cemiyatn suret-i teekkl ve tabi' olaca ahkm ve erait kanun- mahsusu ile muayyen ve bunun hilfnda hareket takibat- kanuniyeyi mstelzim bir keyfiyet olmala bah olunan cemiyetin gerek Dersaadet hey'et-i merkeziyesince gerek u'abtnca erait-i mevzua-i kanuniyeye temami-i itba lzmu derkr olmala vilyat- mezkrenin Saltanat- Osmaniyeden iftirak in dahilden ve haricden vuku'bulacak tesvilt ve tahrikat hakknda aled-devam istitlat ve istiknhtda bulunmak ve harekt- mebhuse inhaya kar vacib-l-ittihaz- tedabir ve teebbsata tevessl ve bilhassa burada mukim Krd muteberan ve vchuyla temasda bulunarak kendilerini irad

260

ve ikaz eylemek gibi vezaifle igal eylemek zere Haydarizde brahim Efendi Hazretleriyle Abuk Ahmed ve Bahriye Nazr Avni Paalar Hazeratndan mrekkeb bir daim encmen-i mahsusa tekili mnsib mtala klnd.

(Heyet-i Vkelann imzalar) (Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt II, Mtareke Dnemi (19181922),s.223225 )

261

EK:5 Krt Halknn stemleri zerine Nota lsz derecede emperyalist Ermeni istemleri bugn resmi olarak tannrken, Krt halknn hakl istemlerini Bar Konferans nnde daha net aklayabileceimi sanyorum. Etnorafik adan Trkiye Krdistannn snrlar Kuzeyde Zivende Kafkas snrlar zerinde balyor ve Batda Erzurumdan, Erzincan, Kemah, Arapkir, Behismi, Divrik, Gneyde Harran, Sincar tepeleri, Tel Afsar, Erbil, Kerkk, Sleymaniye, Ak-el-man, Sinna;Douda Revanduz, Bakale, Vezir Kale yani ran snrndan Ararat dana kadar devam ediyor. Tarihin ok eski dnemlerinden beri, Krtler bu blgeleri eitli isimler altda, 13. asrdan beride Krtler adyla igal etmilerdir.1.Sultan Selime kendi istemleriyle balandklar dneme kadar, Krdistan, krk alt bamsz beylikten oluuyordu: Diyarbakr, Dinver, ary Sul, Ler, Ardial, Hakkari, Emadiya, Krkel, Fink, Hassan Kef, ems Gzek, Mirdasi, Ekil, Sasur, Hezan, Kilis, eruan, Derzini, Erdihan, Hak, Terkel, Seydi, Sleymaniye, Sehran, Terkl, Kalay, Davud, Pelinkan, Bitlis, Garzan, Botan,(vb.) Bamsz Krt Beyliklerinin etkisi altnda bulunuyorlard. Mommsen, Roma tarihinde Ermanistan Frat, Dicle ve Kur rmaklar arasna yerletirmektedir. ngiliz Ansiklopedisi Nuttals, daha aklaycdr ve olduu gibi kelimelere sahibiz: Ermenistan Bat Asya iinde bir lke, Hazar denizin batsnda, Krdistan dalarnn Kuzeyinde, Trkiye, Rusya ve ran tarafndan blnm, Ararat dann doruklarna ulaan bereketli vadiler tarafndan geilen bir platoyu igal eder. Bu aka, Ermenilere, Krtlerin lkesi zerinde haksz istekler ileri srdklerini, toptaklarn elde tutanlar olarak kime bavuracaklarn gstermektedir.

262

Krdistann iinde bulunan Erzurum vilayeti ile ilgili olarak, byk almas iine Asya ktasnn snrlarn yerletiren , byk corafyac Elisee Recluinin otoritesine bavurabiliriz. Ona gre, Krt ounluunun snrlarnca yasallaan bir Krdistan vardr. Dnya haritasnn yakn deiimi iinde ulusal prensibi uygulayan, insanlk grevlerine kendini verenleri aydnlatmak iin bu byk corafyacnn adn bir grev olarak anmadan edemeyiz. Youn airetlerin grupland vadiler iinde, zellikle Zap havzas iinde Trk ve Persler karsnda farkl bir devlet kurma tutkular olan, yeterli gte bir ulus oluturmaktadrlar. te byk bir corafyacnn 1884te yazdklar. Doal olarak baka istidatlar Konferans bnyesinde ortaya kabilir. Buna karn, bize gstermektedir ki, kurulu yolundaki Ermenistanda merkez iinde ounluk olan Krt halk, sava ve ulusal bamszlklarna dkn olarak, phe olmyacakki, kurulacak Ermenistanda Balaklar srekli gl bir ordu tutmadka dzensizlik yaygn bir durumda hkmedecektir. Kald ki bu ordunun kendisi, btn savalarda tehlikeye atlacak. Ermeniler, byk Ermenistan iin hak ileri sryorlar; nk, ..50 yllarnda Tigran zamannda bir Ermeni Krall mevcuttu. Fakat kastl olarak Roma mparatorluuna bal olan topraklarnn Tigrann salnda Pompe tarafndan tekrar igal edildiini eklemeyi unutuyorlar. O halde bu gzlem etnik ve rk kayna olarak Byk Ermenistan dnmelerine izin verecek doallkta deildir. Savunucular gibi Ermenilerde, istemlerinin haklln Krdistanda oturan birka bin Ermeni zerine basarak ispat etmeyi denemektedirler. Bu iddiaya yant olarak, sadece bir kez daha Nuttalsn tanklna bavuracaz. Ermeniler tarihen eski dnemlerinden beri komu lkelere g ettiler. Yahudiler gibi ounluu

263

bankacdr ve sadece ticari iletmelertle ilgilenirler.Krtler bu blgelerde geni kr alan bulan ve ticari yetenekleri tarafndan ynlendirilen Krdistanda bugn oturan Ermeni aznl inkar etmeyi hibir zaman aramyorlar. Sadece Krtlerden yararlanma niyetleriyle, Krdistana doru g kendi istemleriyle tercih ettiler. Tamamen ayn niyetin etkisi altnda tarihi ihmal ederken, ehirlerde yaamay tercih ettiler. lgili kant sfatyla Avrupa ve Trkiyeden kan resmi tanklar aktarabiliriz. Berlin Anlamasn takiben, ngiliz Baker Paa, Osmanl meclis bakan Said Paa ve ileri gelen Ermenilerden Minas Efendiden oluan bir komisyon, halk saym yapmak amacyla, Krdistana gnderildi. Diyarbakr ilinde gerekletirilen saym, sadece rnek olarak belirteceiz: Sonu olarak verilen 840.000 kii iinde 600.000 mslman ve 240.000 hristiyan ve yahudidir. 1895te Krt dostu olmaktan uzak, Rusya Dileri Bakan Prens Lobanov, Btn Osmanl mparatorluu iinde, Ermenilerin aznlkta olduunu resmi olarak dorulad. Ayn dnemde, Fransa Millet Meclisinde 3 Kasm 1896da yaplan bir tartma srasnda ( 4 Kasm 1896 sayl resmi gazete say; 1357-1358) Diileri Bakan u aklamay yapt: Bugn sorun olan, Trk illeri iinde, elimizdeki son istatistiklere gre Ermeniler, halkn % 13nden fazlasn temsil etmiyorlar. Asya illeri iindeki dalmlar, kimi kez ok youn, kimi kez ok serpitirilmi, eitsiz bir yapdadr. Bir kelimeyle, bu iler iinde bu mutsuz halkn gerekten ounlukta olduu ve belirli bir otonomi kuruluunu gerekletirebilecek bir merkezi ayrtedemiyoruz. Bununla birlikte, pek hakl Krt itirazlarn iyi gstermek iin, Rus Genel Kurmay tarafndan kaleme alnan ve sadece birka nemli kiiye gizli olarak

264

datlan bir bror metninden paralar zetliyeceiz. Sadece Rus ordusunun ve politikasnn karlar iin yazlan bu brorn gizlilii tartma ddr. Bror bu sfatyla Krt ve Ermeniler karsnda tamamen tarafsz bir nitelie hakl olarak sahiptir. Bu yaznn amac sadece titizlikle gizli tutulacak olan bilgileri salamaktadr.Van ve Bitlis illerinden sz edilirken, Ermeni iddialarna gre byk lde Ermeni olan bu iki blgeyle ilgili , kaynak metne uygun olarak yle diyor: Osmanl Asyasnn bu iki ilinde Krtler Ermenilerden daha ounluktadr.Vanda % 26 Ermeniye karlk % 46 Krt ve Bitliste %39 Ermeniye karlk %55 Krt vardr. Bu iki ilde Krtlerle ayn dinden olan Trkler saylmamtr. Sadece Vann ve Muun ilelerinde Ermeniler ve Krtler halk olarak hemen hemen eittirler. Bitlisin kazalarnda %50 Krt, % 40 Ermeni vardr. Dier kazalara gelince Krtler Ermenilerden birka kez daha fazla kalabalktr. Ksaca hangi kaza olursa olsun Ermeniler halkn yarsn oluturamyorlar. Krtler halkn Hakkaride % 56, Siirtte %79unu oluturuyorlar. Krtlerin ounluunun ok ak biimde belli olduu bu son blgelerde oturan Ermeniler Krteden baka dil konumazlar. Ayn ekilde Van ve Bitlis illerinin baz blgelerinde Ermeni dili sadece papazlar tarafndan bilinmektedir. Bu iki ildeki dinsel dalma gelince, dalm yledir: Van kazalarnda % 54Mslman, % 43 Hristiyan, % 3 dier dinler vardr. Hakkri kazalarnda % 56 Mslman, % 43 Hristiyan ve %1 dier dinler vardr. Bitlis ilinde ve ilelerinde %60 Mslman, %40 Hristiyan vardr. Muta %51 Mslman, %34 Hristiyan ve %1 dier dinler, Siirtte %65 Mslman, %34 Hristiyan ve %1 dier dinler, Gente %69 Mslman, %20 Hristiyan ve %1 dier dinler vardr. Sonu olarak Van ve Bitlis illerinin toplam 32 kazas arasnda ancak 8 kazasnda Hristiyanlar, dierlerinde Mslmanlar ounluktadr. Btn Avrupada Ermeniler lehine sempatinin uyand, trajik olaylarn olduu dnemde yaplan btn bu resmi aklamalar, Osmanl mparatorluunun hibir yerinde en kk bir ounluun asla olmadn uzun olarak gstermektedir. Ve bu nedenle, mparatorluu btnleyen bir para olan Krdistanda da ounluk olamazlar. Dier taraftan bu blgede Krtlerin ak ounluunun son kantlara ilkin olarak sadece bu (son ) iki ilde Hamidiye diye anlan svari alaylarnn var olduunu

265

sylemeliyim.(Bunlar ) u airetlerden olumutur. Haydaranl (airet ) reisi Mehmet Sadk Bey, evli ( Cafer Bey ),Adamanl ( Ali Bey ), Mocuri ( brahim Bey ), Milan ( Mehmet Bey ), emiki ( Sadk Bey ), Sekiyah ( eref Bey ), Adamanl ( Sleyman Bey ), Hasananl ( Fetullah Bey ), Cibranl ( brahim Bey ), Takuri ( Hseyin Bey ), Erto (Hasan Bey ), Adamanl (Uan Bey ), Peniyan ( Lutfullah Bey ), Seyidanl ( mer Bey ), Alla ve Haydaranl( Hac Demir Paa ). Vann dousu ve Aladalar serisinin bats arasnda Haydaranl airetinin alt atl svari alay bulunmaktadr. Ahaza Haydaranl adnda Tutak, Malazgirt, Ercite oturan bir baka Haydaranl aireti daha vardr. Buralarda ikinci olarak Hasananl aireti kalabalktr. Malazgirt, Bulank Hns tarafnda bu airetin oluturduu be alayn Bitlis ilinde bulunmaktadr. nc olarak Zeylan ay boyunca bulunan Hidmanllar (aireti )dir. ki alay oluturan Cibranl aireti Varto kazasnda oturmaktadr. Bunlara kyasla daha az sayda olan dier airetlerin her biri bir alay oluturmaktadr. Van glnn dou kysnda anl aireti, Sarayda ran snr zerinde bulunan Mahmudiyide Takuri aireti bulunmaktadr. Milan aireti biraz batda olmakla birlikte hala ayn snr zerindedir. Mocuri aireti de ayn blgededir. emsiki aireti Mahmudiye ve Hamidiye kazalarnda Sekiyah aireti Zap nehrinin st tarafnda Alpak kazasnda, Seyidanl aireti Nursen ve Hamidiye kazalarnda ve Alla aireti Erci ve Malazgirt kazalarnda bulunmaktadr. Bellibal airetlerin dnda bu blgede alay oluturan ikinci derecede nemli baka airetler de vardr. Bamszlklar ve ulusal gelenekleri konusunda krlmaz bir dknlkleri olan ve doal yaplarnda iddet yanlarnn stn bulunduu bu airetler ve efleri kendilerine uygulanan ( politikaya ) karn hkmetten bamszlklar zerine dn istemeye karar verebildiler. Avrupal bir gcn yardm altnda bile ounlukta olan bu sava yapya, aznlkta olan Ermeniler tarafndan hkmetmeyi ileri srmek bo bir aba olacaktr.

266

Dinsel etkilerden esinlenen misyonerler Krdistana ilk girdiklerinde Krtleri inandrmakla ie balarlar. Bu almann ok zor olduunu abuk grdklerinde, abalarn Krdistanda, Hristiyan mezheplerinin eitimine yneltirler. Bunlar arasnda inandrlmaya en yakn olanlar Ortodoks Ermenileridir. Ve ksa zaman sonra misyoner okullar Ermeni ocularyla dolar. Misyonerler, onlarda byk duygular uyandrma umuduyla eski krallklarnn yaptklar fetihleri parlaklatrrken, Tigrann tarihinden bahsederler. lke duygularn doyuran bu eitimin ardndan ilk defa Ermenilerin kafalarna bamszlk dnceleri sokuldu. phesiz sonular n yargsz grlebilecei gibi birbirini takip etti. Misyonler konusunda bir kez daha satrlarn zetlediim Rus Genel Kurmaynn brorne bavuruyorum: Otuz yldan beri Katolik ve Protestan misyonerler nemli merkezlere, Van ve Bitlis illerine yerletiler. Bunlar arasnda zellikle, okullar daha iyi rgtleyen, yoksullarn yardmna rk ve din ayrm yapmadan koan, dinsel propaganda yapan Amerikal misyonerleri grmekteyiz. Bitlis ve Van misyonerleri iinde farkl mesleklerin retildii endstri blmleri vardr. in tuhaf taraf Ermeni rencilerin devam ettii Amerikan okullarn, ounluu devrimciler olan dnyann en etin ve usta propagandaclarnn doldurduunun grlmesidir. Amerikallar, Ermeniler karsnda btn cmertliklerini esirgememelerine karn onlarca sevilmiyorlar. Doymaz bir ticaretin yetenei her zaman onu olduundan fazla istemlere itmektedir. Ermeniler imdi kendilerine daha fazlasnn verilemeyecei haklar istemektedirler. Eski Ermeni Krall onlara dar gelmektedir. Ulusal tarihlerinde nl Tigrann kaydettii geici fethin hatrasna smsk sarlrken, kk Asyaya bal Krdistann bir blmn de ele geirmek istemektedirler. Osmanl Hkmeti, Avrupa ktasnn mdahalelerinin sonucu, Hamidiye ynetimi altnda memnun olmayan Ermenilerin lkeyi ve Osmanl milliyetini terk

267

etmelerine

gerekli

yetkiyi

vermeyi

kararlatrmt.

Binlerce

Ermeni

ar

imparatorluunun da arld Berlin Konferans srasnda eski krallklarnn topraklarna doru byle gtler. Bu gmenlerin ounun topraklarn Krtlere satmas ve onlar arasnda bir ksmnn topraklarn terketmesi durumu bulunabilir. Osmanl kanununa gre, yl sreyle sahipleri tarafndan iletilmeyen topraklar hkmet tarafndan geri alnabilir ve satlabilir. Ermenilerin topraklarn terketmesi ve Krtlere satmas byledir. Anayasann ilanndan sonra, Rusyaya giden gmen Ermeniler,

Trkiyekinden daha ar ve kat ar rejimi altnda bulunur. Hkmetten yeni sahiplerinin zararna topraklarn teslim etmeyi isterlerken, doduklar lkeye yeniden dnmekte acele etmek iin genel aftan yararlanyorlar. Avrupa diplomasisinin abartmal istemlerinin karsnda hkmet boyun emeye zorunluydu, fakat gn gibi ortada olan byk hakszlkla honutsuz klnan Krtler bu tr davrana btn gleriyle kar koydular. Dnya Sava patlad srada bu anlamazl dzenlemek iin Avrupal zel denetleyiciler grevlendirilmiti. Btn bunlar gstermektedir ki Krdistanda oturan Ermenilerden bir ou bu lkeyi kendi istemleriyle terketmilerdir. O halde yasal olarak bu topraklarda hak iddia etmeye haklar yoktur. Eer gl bir ounluk, memnun edilen bir aznl ynetmeye yetersiz bulunuyorsa, bamszlna ayn ekilde dkn stn Krt rknn aznlk Ermenilerin koruyucu ynetimleri altna alnmasn mit etmeye izin verilebilir mi? Ayrca, gerektii biimde onaylanm Avrupal bir karma komisyon, Krt topraklar zerinde oturan Ermenilerin Ermenistanda oturmay istemeleri halinde, ayn artlarn ve kolaylklarn, komisyonca Krtlere de uygulanmas ve tanmaz mallarn geri alnmas sorununu aratrmaldr.

268

Wilson prensipleri gereince Krtler btn savunmalarda bamsz bir Krt devletinin kurulmas iin tamamen zgr ve bamszdrlar. Wilsonun ondrt prensibi Osmanl Hkmetince tamamen kabul edilirken, birok asrdr egemenlikleri altnda yaadklar imparatorlua kar gelenek ve greneklerini korurken, doruluklarndan yoksun olmakszn Krtler, bamszlklarn isteme hakkna layk olduklarn sanmaktadrlar. Bylece, bundan daha nceki dncelerden doan Krt istemlerini zetlemek iin, iliikte gstereceimiz harita zerinde, Krtlere braklmak zorunda olunan snrlar iinde, Krdistan zerindeki Ermeni iddialarn ylmadan protesto ediyoruz. Krtlerde ulusal zenginlik hemen hemen yalnzca, iklim nedeniyle yazlk ve klk yaylacl gerektiren hayvan yetitiricilii olurken, bu halk ekonomik yoksulluktan korumak iin Krdistanda gsterilen snrlarn dnda yaylacn olduunu srarla belirtiyoruz. Sonu olarak bize bir hak olarak verilen bu bamszln, uygarlk ve gelime yolundaki mcadeleye, lkemizin zenginliklerini iletmeye ve komularmzla bar iinde yaamaya izin vermesini diliyoruz. Bar konferansnda, Krdistanda Krtlerin nerelerde ounlukta olduunu anlamak iin uluslararas bir komisyonun, ulusal prensiplere gre, snrlar belirlemekle grevlendirilmesini rica ediyoruz. Bilindii gibi Krdistana verilen blgeler iinde bir halk dieriyle birlikte bulunuyor. Onlara geleneklerine uygun olarak zel bir stat uygulanabilecektir. Eer onu zgrle brakrsak, kendisini genletirmekte kararl ok eski bir halkn geleceini ve yaamn Kongrenin adaletine tam bir umutla emanet ediyoruz.

269

Paris 22 Mart 1919 20 Avenue Messine (Glda, a.g.e, s.257262)

General erif Paa Bar Konf. Krt Heyeti Bk.

270

EK:6 Diyarbakr Vilayetine, Onnc Kolordu Kumandanlna Beinci ve kinci Frka Kumandanlklarna yazlan 29 ubat 336 tarihli telgrafname suretidir. Kazamzn umum resa-y aayir ve erafyle meayih ve ulemas tarafndan Hak-i Py- haneye sadaret-i uzmaya, Devlet-i mtelife-i mmessilin-i siyasiyesine, bi-taraf devletler sferasna, Paris Sulh Konferansna, Ankara Heyet-i Temsiliyesine, Heyet-i muhterem-i mebusuna yazlp Raza- Makam- Hkmete de tevdi olunan 27 ubat 336 tarihli telgrafnamenin suretini aynen zirde arz ediyorum. erif Paann Krdler ve Krdistan hakkndaki teebbusat- gafilane ve leimnesinin ruh- avam ve havasta hasl ettii cerh-i tfan- temessuk ne gibi bir tahavvur- umumiye mncer olmak istidadna eritiini u telgrafnameleri bile hakkyle tasvir ve beyandan kasr olduu endiesiyle titreyen ahali, Kaza Hkmetine kar da baz tezahrat- fiiliyye-i vatanpervernede bulunmular ve hkmet-i mahalliyelerinden dahi aml-i milliyelerinin tercman- sarh ve mtelakki olmay kemal-i ibhital ile ricaya msareat gstermilerdir. u halde kaza hkmetinden mukarrerat- muhhimme-i millete taalluk bu gibi mesail-i vataniyye hakknda sebk edecek btn maruzat ve iaratn her nevi tesir ve teessrnden azade olarak bilhassa Heyet-i ictimaiyye-i mahalliyenin bir zade-i samim ruhu olmak zere kabul ve telakki buyurmalarn rica ederim. V e bu tezahrat ve beyanata istinaden derim ki: Kitle-i muazzama-i Osmaniyenin en metin ve en layetezelzel bir husn-i hain mukavemeti olan Krdler her eyden evvel islamdr. Ve saniyen Osmanldr ve sonra Krddr. Aile-i muhteeme-i Osmaniyenin ve u heyet-i muhibbe-i islamiyenin en fedakar ve en muti ve mnkad bir uzv- mugayyer ve semeradan olan Krdlerin u umumiyetten zerre kadar infikk etmemeleri gaye-i emelleridir. Krdler Osmanl Hkmetinin havza-i hkmrane-i adl ve uluvviyetine erefyap duhul olduu gnden beri hibir eser-i ihanet gstermemitir ve ebediyyen de gstermeyecektir. Krdlk ve Krdler pay- serir-i hkmetin pr-emin cemal-i-zlcelalinde mttehit ve ona bir

271

haml- metin namus ve hamiyetle merbuttur. Dnyada hibir kuvvet mutasavvur deildir ki Krdlk ve Osmanllk arasndaki bu imtizac- kadim-i tarihiyyeyi ref ve izaleye muvaffak olabilsin ve nk Osmanllk Krdl Krdlkte Osmanll nefsinde cemetmi ve bunlar yek dierine bir habl- mutlak ile nakil eylemitir ve bu itibarla da btn Krdler iman etmilerdir ki Osmanlln hayat- necibe-i istiklali rehin-i enderas olursa Krdlk mzmahil olur, Krdln izmihlali heyet-i azime-i Osmaniyeyi mteessir eder. Btn Krdistann muhit-i nezih ve necabetindeki u hayat- siyasiden an-kasd tegafl eden ve ahsndan ziyade ma-sebak imal ve amali bu havalice malum olan Krdistan Cumhuriyeti mevhumesinin u prens-i hayalisi hibir fert tarafndan bir cihet-i kafy-i vekleti haiz deildir. erif Paa u hareketi menfaat perestanesinin derece-i telakkisini anlamak zere bir zaman iin olsun bu havaliye terif buyursun telkki edecei tuhfe-i takdir bir kurundan baka bir ey olamyacan bizzat grecektir. Milyonlarca servet cem ve idhar eden ve imdi de ne gibi emel-i hasis peinde koduu malmumuz olan erif Paann menab- servet ve samani de mehulmz deildir. Binaenaleyh mazisi siyah ve lekeli ve emel-i mtekabbili mhim olan erif Paann herhangi bir surette takdim edecei levayh ve mukarreratn hi bir kymet-i siyasiye ve resmiyesi olmadnn ve olmayacann ve manzume-i hkmet-i islmiyeden erafi tervic ve istilzm eden ve u surette Krdistann hkm idam- siyasiyesine bilerek cevaz vermi demek olan herhangi ferd-i sefih, sahib-i hamiyyet tanlmaktan ziyade bir hain ve muhn-i vatan olmak zere telin edileceinin lzm gibi terih ve ilnn arz istirhama cret ederim.A.,TTE, Kutu No:25,Gmlek No:112,Belge No:1122

272

EK: 7 FO 371/4192 Belge No: 112204 5 Austos 1919

ngiliz Yksek Komiserlii, stanbul 23 Temmuz 1919 Lordum, 10 Temmuzda Krt Komitesi yeleriyle Trk hkmeti arasnda gerekleen grmelere ilikin olarak gayri-resmi yollardan elime geen bir raporun tercmesini Lordlarnn bilgisine sunmaktan eref duyarm. Lordlarnn sadk hizmetkarlar olmaktan eref duyarm, efendim. Yksek Komiser

Eski eyhlislam ve imdiki kabine yesi Haydari Zade'nin daveti zerine, Seyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Mevlanzade Rfat, Yarbay Emin Bey ve Binba Avni, 10 Temmuz perembe gn saat 4'te Haydari Zade tarafndan -ksa bir sre sonra eski Sava Bakan Abuk Paa ve Denizcilik Bakan Avni Paa'nn da kendilerine katld- Sadarette kabul edildiler. Toplantda aadaki grme gereklemitir: Haydari Zade: Krt Yksek Komitesi'nin ubelerine ilikin olarak valilerden alnan telgraf1ardan, Krdistan'da bamszlk yanls ve hkmeti tanmay reddeden ok sayda rgt kurduunuz anlalmaktadr. Sizi davet etmek ve taleplerinizin tam olarak ne olduunu anlamak zere hkmet tarafndan grevlendirilmi bulunmaktayz. Dolaysyla, isteklerinizi yazl olarak kabineye iletir misiniz?

273

Yarbay Emin Bey: ubelerimize yasal olmayan hibir emir vermedik. Valilerden aldnz telgraf1ardaki iddialar tmyle gerek ddr. Eer ltfedip telgraf1arn bir kopyasn bize gsterirseniz, o zaman size gerekli yantlar veririz. Haydari Zade: Bana inanmalsnz. Krtlerin Osmanl devletinden ayrlmay istemediklerini ben de biliyorum; ancak aldatlm olmalar mmkndr. Sleymaniye'yi igalden ngiltere byk bir Krdistan kurmaya almakta ve dou illerini de bu Krdistan'a ilhak etmek istemektedir. Biz byle gryoruz. Mevlanazade Rfat: Eer byleyse, demek ki ngiltere Krdistann ve dolaysyla Osmanl devletinin varln Sadrazam Ferit Paadan daha iyi korumaktadr. nk, byk bir Ermenistandansa byk bir Krdistan, Osmanl karlar asndan daha yedir; bylece hi olmazsa tmyle Mslman olan bir lke kalr. Haydari Zade: Tam olarak ne demek istediinizi anlamadm. Mevlanzade Rfat: Bildiiniz zere Sadrazam, yaynlam bulunan Paris Konferans'ndaki konumalarnda, Hkmet'in Ermenilere geni bir zerklik vereceini kabul etmi olduunu belirtti; bu doal olarak Krt ulusunu olduka mteessir etti. Avni Paa: Bu geni zerklik bizim topraklarmza ilikin deildir. Kafkaslardaki Ermeni Cumhuriyeti'yle alakaldr. Mevlanzade: Sadrazamn bize ait olmayan topraklara ilikin olarak nasl taahtte bulunabileceini anlayamyorum. Abuk Paa: (Sinirlenerek) Biz kar kar tm snrlarmz korumalar iin kumandanlarmza emir vermi ve gerekli tm nlemleri alm bulunmaktayz. Hi endielenmeyin.

274

Binba Avni Bey: O halde Krdistan'da gerekli nlemleri almamz iin bize de emir verin. Abuk Paa: Krt askerleri de buna katmaktayz. Emin Bedirhan: O halde neden yaknyor ve bize saldryorsunuz? Haydari Zade: Yaknmyoruz. Krtlerin sadakatlerinden eminiz. Ancak sizin cemiyetinizin taleplerini bilmek istiyoruz . Seyid Abdlkadir: Sadrazamn ifadeleri gayet aktr; Ermeniler lehine Krdistan feda etmek istemektedir. Haydari Zade: Ferit Paa'nn konumalarn prensipte biz de kt bulduk. Ve hatta dzeltilmeleri iin karar aldk. Mevlanzade: Eer byleyse bunu niin bu ana kadar kamuoyuna duyurmadnz? Haydarizade: Sadrazamn dnmesini bekliyoruz. Avni Paa: Gelin dosdoru konualm; bugn kaderimiz olduka mehuldur. Ortak bir ama iin almak gerekiyor. u an iin sizin yardmnz ve itaatinizi bekliyoruz. Ne zamanki sizi dnemeyeceimiz bir noktaya gelirsek o zaman size sylerim; gidin ve banzn aresine bakn. Mevlanazade: Ancak o durumda bizim kendi bamzn aresine bakmamz iin ok ge olmayacak m? u anda herkesin kaderi Paris Konferansnda tayin edilmek zere, Her hkmet ve her ulus orada verilen kararlara hrmet etmek zorunda. Dolaysyla, cemiyetimiz Krt ulusunun selameti iin Krdistanda bar ve skuneti korumaya almaktadr.

275

Emin Ali Bedirhan: Osmanl hkmeti u andan itibaren Krdistann varln temin edebilir mi (tanyabilir mi-n.)? zerk bir hkmeti kabul edebilir mi? Avni Paa: Bana kalsa, ben kabul ederim. Hkmet artk bu biimini koruyamayacaktr. mam Yahya'nn son ayaklanmas srasnda Yemen'e gnderilen birlikler ile birlikteydim. Daha o tarihte mam Yahya ile bir uzlamaya varlmasnn ve ademi merkezileme imtiyazlarnn verilmesinin gerekliliini belirtmitim. Ancak meslektalarm o zaman beni dinlemediler ve hatta beni yanlmakla suladlar; ancak nihayetinde meseleyi benim sylemi olduum ekilde halletmek zorunda kaldlar. Olduka da iyi yaptlar, nk bu nlemlere (ademi merkezileme-n.) bal olarak, mam Yahya sava esnasnda bize kar gelmedi. Bedirhani Emin Bey: Eer Krdistan'a ayrcalklar tanmay istiyorsanz, Krdistan'a imdiden bir Krt Vali ve Krt grevliler gndermek daha iyi olmaz m? Avni Paa: Neden olmasn? Uygun grdnz kiileri bize syleyin. Seyid Abdlkadir: Israrm zerine, kabinenin daha nce Diyarbekir ve Mamuret-ul Aziz (Elaz) iin iki Krt Vali semi olduunu biliyorsunuz. Ancak ertesi gn Ferit Paa bu karar tanmad. Kendisi her zaman Krtlere kardr. Avni Paa: Efendim sizi temin ederim ki karar tanmayan Ferit Paa deildi. Seyid Abdlkadir: O halde kimdi? Avni Paa: Bunu imdi syleyemem. Bu konudaki grme bir sre daha devam etti. Krdistan'a bir Krt Vali' nin ve belli sayda Krt grevlinin atanaca yolunda sz verildi ve toplant 6.30da sona erdi.(Mesut, a.g.e, s.7577)

276

EK:8 Trk Gazetesi kdamda 27 ubat 1920 Tarihinde Yaynlanan Makalenin evirisidir. Krtler ve Osmanlclk Senatr Seyid Abdlkadir Efendinin Beyanatlar Krt devlet adamlarnn ve Krt halknn Pariste batlanan erif-Nubar anlamasna ilikin fikir ve gzlemleri gazete sayfalarna yansyan demeleri yoluyla bilinmektedir. Bu anlamann yapld srada Krdistan Teali Cemiyeti tarafndan yaynlanan bir bildiri, bu anlamann temel noktasna, yani ayrlma meselesine ilikin olarak bu cemiyetin kendi fikir ve umutlarn biraz da zor yoluyla kamuoyuna dayatmaktr. Bir Krt Senatr, Ferit Paa Kabinesi'nde Meclis bakan ve sonu olarak bir Osmanl devlet adam olan Seyid Abdlkadir Efendinin grlerini almak amacyla bir muhabirimizi kendisiyle grme yapmak zere grevlendirdik. Abdlkadir Efendi de Krt Kulbnn grn desteklemekte ve savunmaktadr. erif Paann Krt delegasyonunun niteliini takdir etmekle birlikte, erif Paa tarafndan imzalanan anlamaya konulan Krt bamszlna ilikin talebi tmyle kabul etmemektedir. Abdlkadir sadece zerklik istemektedir. Anlamann Krdistan ve Ermenistan arasndaki snrlarn hakemlik yoluyla belirlenmesine bavurulmasn savunmaktan daha teye gidemeyecei grlmektedir. Her ne kadar Krt Kulbnn bir yesi Abdullah Cevdet Bey Krt ve Ermenilerin birliinin elzem olduunu iddia etmekteyse de ayn Ku1bn grlerini savunan Abdlkadir Efendi, bylesi bir birliin imkansz olduunu ifade etmektedir.

277

Her ne kadar erif Paa ve Krt Kulb adna konuan Abdullah Cevdet Bey btnyle ayrlma fikri ve isteini tevik etmekteyseler de, kendisini bu Kulbn bir partizan olarak tantmasna karn, Abdlkadir Efendi, daha ihtiyatldr ve kendisini sadece zerklik talebiyle snrlamaktadr. Abdlkadir Efendinin muhabirimize sylediklerini aada kelimesi

kelimesine yaynlyoruz. Soru: erif Paa ve Bogos Nubar arasnda Pariste varlan bir anlama hakkndaki grlerinizi aklar msnz? Cevap: Konu zerine olan grlerimizi bir bildiri biiminde yaynlam bulunuyoruz. Alt Vilayetteki Ermeni haklar iddiasna karlk olarak bu vilayetlerdeki nfusun byk ounluunun Krt olduuna ve bu blgelerin tamamnn Krt blgesi olduu gereine dikkat ekmi bulunuyoruz. Bu sorunun nfus kstasn dikkate alacak tarafsz bir komisyon tarafndan zlmesi gerektii eklindeki bir istei arz etmi bulunmaktayz. Bogos Nubar Paa da bu gr kabul etmitir. zerine konuulan anlama budur. Bagos Nubar nufsu kaydetmek ve kimin ounluk olduunu belirlemek zere bir komisyonun belirtilen illere hareket etmesini kabul etmi ve bundan byle Krt rkna kar hareket etmeyecei hususunda bizi temin etmitir. Soru: Krtlerin ve Ermenilerin Aryan rkna dahil olduklar ve ayn soydan geldikleri doru mudur? Cevap: Bu konu zerine eitli hikayeler ve inanlar mevcuttur. Bazlar Krt rknn Arap ve Fars rklarna dahil olduunu iddia etmektedirler. Benim inancm odur ki Krtler Pehlevi rkndandrlar, dolaysyla Ermenilerle bir ilikileri yoktur. Soru: Krtler ve Ermeniler arasnda sz edilen birlik mmkn mdr?

278

Cevap: Byle bir birliin hibir olas temeli yoktur ve kesin olarak mmkn deildir. Biz snrlarmzn eitlik temelinde belirlenmesini ve izilmesini istiyoruz. Bylesi bir birliin temelleri doal olarak ortada yoktur. Soru: erif Paa Krt ulusunu temsil etmekte midir? Cevap: erif Paa Krt Teali Cemiyeti tarafndan delege olarak gnderilmitir. Benim fikrime gre Krt Teali Cemiyeti Krt ulusunu temsil etmektedir. Soru: Krtler ve Trkler arasndaki balar konusundaki grleriniz nedir? Cevap: Trkler bizim sevgili kardelerimiz ve dindalarmzdrlar. Mslmanlar olarak aramzda dmanlk mmkn deildir. Biz sadece zgr gelime hakknn bize verilmesini arzuluyoruz. erif Paa ve Bogos Nubar arasnda Trklere kar bir anlamaya varld iddias tmyle aslszdr. Bylesi bir ey bizim tartmalarmza konu bile olamaz. Tm bunlar belli amalar iin yrtlen propagandalarn sonulardr. Soru: Krt ulusunun gerek talepleri nelerdir? Cevap: Bugn Krtlerin ikamet ettii be-alt vilayet vardr. Hkmet bu vilayetlere zerklik versin. Bizim amzdan da, kendi setiimiz adil ve drst insanlar vastasyla gelimemize imkan verilsin. Az nce belirttiim gibi hi bir ekilde Trklere kar dmanca hisler beslemiyoruz. Trkler de kurulacak zerk hkmetin ynetiminde bizimle birlikte yer alsnlar. (Mesut, a.g.e, s.135136)

279

ZGEM

1980 ylnda Sivasda dodum. lk ve orta renimimi 1993 ylnda Amasyada, lise enimimi ise 1997 ylnda Konyada tamamladm. Ayn sene Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesiinin tarih blmn kazandm. Ankara niversitesinden 2001 ylnda mezun oldum.2003 ylnda ise Seluk niversitesi Eitimbilimleri Fakltesinde tezsiz yksek lisans eitimi grdm.2004 ylnda Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstitsnde yksek lisansa baladm ve bu eitimimi 2007 ylnda tamamladm. Yine 2004 ylnda Tapu ve Kadastro Genelmdrl Tapu Ariv Dairesi Bakanlnda ariv uzman olarak almaya baladm ve u an orada grevli bulunmaktaym.

280

281