You are on page 1of 96

Lkgdkjh x`gfuekZ.

k laLFkk
dkedkt lafgrk
(CO OP HOUSING SOCIETY MANUAL)

COPIES AVAILABLE AT

izr feG.;kps fBdk.k

MAHARASHTRA SOCIETIES WELFARE ASSOCIATION.

A-2/ 302, Laram Centre, Opp. Railway Station, Near Bus Depot,
Andheri (W), Mumbai- 400 058 Tel- 022-42551414
egkjk"V lkslk;Vht osYQsvj vlksfl,ku
, 2@302] ykjke lsaVj] jsYos LFkkudkleksj] va/ksjh ifpe
eqacbZ& 400 058 nwj/ouh 022&42551414-

egkjk"V jkT;krhy loZ lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkauk


egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 ps dye 79v
vUo;s |ko;kps funsk lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k
dkedktk Ckkcrph lafgrk Co-operative Housing Societies
Manual ykxw dj.ks ckcr
egkjk"V kklu ekad % lx`;ks&2011@-- 360@14&l]
lgdkj i.ku o oL=ks|ksx foHkkx]
fnukad %& 15 vkWDVksacj] 2011
T;kvFk]
ek.kkoj
gks.;kP;k
gkflax

egkjk"V jkT;karhy uksan.khr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k lanHkkZr eksBk


rkjh kIr gksr vlY;kus o R;k rkjhapk lRoj fuiVkjk laLFkk ikrGhojp
n`"Vhdksukrqu] rlsp laLFkspk dkjHkkj lqjGhr o lqO;oLFkhr pkyfo.;klkBh
eWU;qvy r;kj dj.;kph ladYiuk vkgs-

T;kvFk] x`gfuekZ.k laLFkkaP;k lanHkkZr osxosxGkk Lrjkoj kIr >kysY;k rkjh o


R;{kkr laca/khr {ks=kr dke dj.kk;k loZ ?kVdkakh fopkjfofue; dj.;klkBh
lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT; iq.ks ;kauh foHkkxh;
lgfuca/kd] lgdkjh laLFkk] iq.ks foHkkx] iq.ks ;kaP;k v/;{krs[kkyh vH;kl xVkph
fu;qDrh dsyh gksrh- lnj vH;kl xVkus lgdkjh x`gfuekZ.k {ks=krhy loZ ?kVdkakh
fopkjfofue; d:u lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k dkedktk ckcrph lafgrk (Cooperative Housing Societies Manual) ykxw dj.ks vko;d vkgs vls er O;Dr
dsysR;kvFk] egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 79v uqlkj kklu iq<hy
ek.ks funsk nsr vkgs1 lnj funskk lkscrP;k ifjfk"V v ek.ks jkT;krhy loZ lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk
djhrk

lgdkjh

x`gfuekZ.k

dkedkt

lafgrk

Manual) ykxw dj.;kr ;sr vkgs-

(Co-operative Housing Societies

egkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokus


Lok{kjh@&
jktxksiky nsojk - lfpo lgdkj

r%&
1
2
3
4

lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ksfoHkkxh; lgfuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ
ftYgk mifuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ
fuoMuLrh 14&l

ifjf'k"V v

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk dkedkt laghrk


CO-OPERATIVE HOUSING SOCIETIES MANUAL
v-1-

fo"k;

i`"B
ekad

Lrkouk

1-1

IkkoZHkweh

1-2

msk

1-3

Lakfgrsl vl.kkjk oko

10

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk

11

2-1

ukao jk[kwu Bso.ks

11

2-2

Ukksan.khps fud"k

12

2-3

Ukksan.khph dk;Zokgh

16

lHkkln] O;oLFkkid lferh o lHkklnkaps gDd o tckcnk;k

18

3-1

lHkkln

18

3-2

lHkklnRo] ik=rk o dk;Zi/nrh

21

3-3

laLFksus lHkklnRokpk vtZ u ?ks.ks

22

3-4

laLFkk Lrjkojhy dk;Zokgh o vihykph rjrwn

23

3-5

ukWfeusku o ukWfeuhl lHkklnRo gLrkarj.k dk;Zi/nrh

23

3-6

ukWfeusku dsysys ulY;kl&dk;Zi/nrh

25

3-7

lHkklnkl feG.kkjs gDd

25

3-8

lHkklnkaps gDd

26

3-9

lHkklnkaP;k tckcnk;k o drZO;s

26

3-10

lnfudk gLrkarj.k o gLrkarj.k Qh

27

3-11

lnfudk@xkGk foh o HkkMsrRokoj ns.ks ckcr

29

3-12

lnfudsoj dtZ ?ks.ks

29

3-13

lHkklnRo laiq"Vkr ;s.ks

31

3-14

O;oLFkkid lferhps drZO; o tckcnkjh

31

3-15

laLFksps nIrj Bso.ks o tru dj.ks

33

3-16

O;oLFkkiu lferhps dkedkt

35

3-17

okf"kZd lHksph tckcnkjh

37

3-18

lHkklnkaP;k rkjhps fuokjl

39

laLFkspk fu/kh

43

4-1

fu/kh mHkkj.kh] xaqro.kqd] mi;ksx

43

4-2

jk[kho fu/kh

43

4-3

brj fu/khph mHkkj.kh

44

4-4

ns[kHkky kqYd o brj kqYd ok<@eatwjh

44

4-5

fcuHkksxoVk kqYd

45

4-6

lsok'kqYdkr ;s.kk;k ckch

45

loZlk/kkj.k lHkk

47

5-1

ifgyh loZlk/kkj.k lHkk

47

5-2

okf"kZd loZlk/kkj.k lHkk d/khi;r ?;koh

47

5-3

okf"kZd loZlk/kkj.k lHksps fo"k;

48

5-4

foks"k loZlk/kkj.k lHkk

49

5-5

x`gfuekZ.k lgdkjh laLFkkaP;k kkldkaP;k vkpkjlafgrk

49

ys[kkijh{k.k

52

6-1

ys[kkijh{k.k dj.;kph tckcnkjh

52

6-2

ys[kkijh{k.kkar lekfo"V djko;kP;k ckch

52

6-3

ys[kkijh{k.k vgokykph jpuk

54

6-4

ys[kkijh{k.k Qh

56

6-5

Qsjys[kkijh{k.k

57

6-6

Qsjys[kkijh{k.k Qh

57

6-7

ys[kkijh{k.k vgokykpk nks"knq:Lrh vgoky

57

,drQ vfHkgLrkarj.k (Deemed Conveyance)

58

bekjrhpk iqufoZdkl (Redevelopment)

60

x`gfuekZ.k laLFkslkBh gsYFkdksM

63

10

Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkapk egklap

66

11

Lkgdkjh foHkkxkus fuxZfer dsysyh ijhi=ds

69

izdj.k 1

izLrkouk
ek.klkP;k rhu eqyHkwr xjtkaiSdh ,d xjt fuokjk gh vkgs- ok<rh yksdla[;k vkf.k
mnjfuokZgklkBh vifjgk;Z LFkykarj ;keqGs ukxjhdj.kkph izf;k vfrk; osxkus gksow
ykxyh vkgs- uxjkrhy ;k ok<R;k ukxjhdakeqGs frFks vFkkZrp fuok&;klkBh ?kjkaph
xjtlq/nk >ikV;kus ok<yh vkgs- uxjkrhy vk/kqfud ?kjkaP;k ladYiusr dsoG fuokjk
,o<h e;kZnhr vis{kk lekfo"V >kysyh ukgh- rj vkjkenk;h] lqfo/kknk;h vkf.k
vkuannk;h fuokjk vkk vusd vis{kk lekfo"V >kysY;k vkgsr- fuokjk ;k ladYiusr
vf/kdkf/kd lksbZlfq o/kkcjkscjp vkuannk;h] vkjksX;nk;h] lqlaLr Loar= rjhgh ,d=
vlY;kph tk.kho o`f/nxar dj.kk;k okrkoj.kkph vis{kklqq/nk lekfo"V gksrkuk fnlrsx`gizdYikaP;k tkghjkrhadMs n`f"V{ksi Vkdyk rjh gs lgt y{kkr ;srskgjhdj.kkP;k izf;sP;k osxkeqGs ?kjkaP;k xjtsr ok< >kyh vkf.k yksdkauh ,d= ;sou
w
Hkq[kaM [kjsnh d:u Lo[kpkZus x`gcka/k.kh dj.;kph dYiuk izR;{kkr lkdkj.ks
fnolasfnol dBh.k >kys vkgs- R;keqGs lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkapk eqyHkwr msk
lHkklnkalkBh ?kjs cka/kwu fuok;kph lks; miyC/k d:u ns.ks gs izR;{kkr ;s.;k,soth
eqyHkwr lksbZlqfo/kk iqjfo.ks] O;oLFkkiu dj.ks gk mskp izR;{kkr fkYyd jkfgY;kps
vuqHkokl ;sr vkgs- foks"kr% egkuxjkr rj cka/kdke O;kolkf;dkauh x`gdYiukaph
cka/k.kh d:u lnfudkaph foh ,desdkauk vuksG[kh vlysY;k vusdkauk djk;ph
vkf.k vkk vuksG[kh vusdkauh lDrhus ,d= ;sowu lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaph uksan.kh
djk;ph vlkp vuqHko inksinh ;srksLkgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkalkBh lgdkj dk;nk&fu;e vkf.k R;koj vk/kkjhr
iksVfu;eOnkjs lksbZlqfo/kkaP;k O;oLFkkiukaph fu;ekoyh @ dk;Zi/nrh ueqn d:u
fnysyh vlyh rjh eqGkrp vuksG[kh vlysY;k vusdkauh ijLijkauk ifjfpr gksowu
,dlaa?k] ,d= ;sowu leku mnnskkalkBh ,dftulh leqg dj.;kP;k fnksus okVpky
dj.;kvk/khp ;kp fu;ekoyhrhy rjrqnhapk vk/kkj ?ksmu vHksn; fHkarh ,desdkar
fuekZ.k d:u foraMoknkl lq:okr dasY;kps n`; ljkZl funkZUkkl ;srkuk fnlrs- gh
fu;ekoyh ,desdakiklwu vusdakuk rksM.kkjh gksow u;s] rh ,desdakuk tksM.kkjh Ogkoh
;k mnnkkus ;k fu;ekoyhpk ifjp; lokaZuk Ogkok] Eg.kwu dk;n;krhy iksVfu;ekarhy
rjrqn usedh dk; vkgs- o leL;srwu foraMokn mnHkow u;s] Eg.kwu R;kapk dlk
mi;ksx djrk ;sow kdrks ;kph lksI;k Hkk"ksr ,dkp fBdk.kh vf/kd`r ekghrh miyC/k
6

vl.;kph xjt dkgh izek.kkr rjh Hkkxoyh tkoh] ;k mnnskkus ;k gkmflax


eWU;qvyph ladYiuk lkdkjr vkgs- frk;lsl lgdkj x`gjpuk laLFkkaps dkedkt gs
x`gfuekZ.k laLFkkaek.ksp vlY;keqGs gs eWU;qvy fek;lsl laLFkkauk lq/nk ykxw gks
'kdsy- laLFkk vkf.k lHkkln ;kaP;krhy oknkps eq[k dkj.k O;oLFkkid lferhdMwu
lHkklnkaP;k i=kauk @ rkjhauk tyn xrhus fu.kZ; ?ksu frlkn fnyk tkr ukgh gs
vlrs- Eg.kwu njegk fdeku ,d O;oLFkkid lferh lHkk gks.ks vko;d vkgs vkf.k
;k lHksr lHkklnkadMwu kIr >kysY;k loZ i=] rkj vtZ ;koj mfpr fu.kZ; ?ksu
R;kauk Rojhr dGfo.ks gh O;oLFkkid lferhph eq[k tckcnkjh vkgsdkxni=kaph iwrZrk brj =qVh vkk rkaf=d dkj.kkalkBh fofo/k dkxni=s] ijokuX;k]
nk[kys ukdkj.ks fdaok R;kckcr yodj fu.kZ; u ?ks.ks ;keqGs lHkklnkauk =kl lgu
djkok ykxrks- O;oLFkkid lferh lnL;kauh 'kD;rks lHksleksj lHkklnkapk vtZ @ i=
fu.kZ;klkBh Bso.;kiwo =qVhph iwrZrk d:u ?ks.;kckcr lfpokadMs tckcnkjh lksifo.ks
vko;d vkgs- R;keqGs lHksiwop =qVhph iwrZrk dj.ks lHkklnkal 'kD; gksbZyO;oLFkkid lferh lHksP;k osGh laca/khr lHkklnkauk le{k cksykowu R;kaP;k
vtkZckcr@i=kckcr rkjhackcr 'kadk lek/kku dj.;kph dk;Zi/nrh O;oLFkkid
lferh lnL;kauh voyacY;kl laLFksrhy rkjh laLFksP;k Lrjkoj tyn xrhus
lksMfoY;k tkrhy- O;oLFkkid lferh lnL;kapk ;k ;a=.kkdMs mkjs [kqyklk ns.;kr
osG tk.kkj ukgh- ,dw.kp laLFksr lqlaoknkps o lgdk;kZps okrkoj.k fVdwu jkghyek= laLFksP;k lHkklnkauh lq/nk okjaokj i=O;ogkj] ys[kh rkjh u djrk O;oLFkkid
lferh lnL;kakh le{k laidZ lk/kwu 'kadk lek/kku d:u ?ks.;kpk ;Ru djkokvkiY;k gDdkcjkscjp vkiY;k drZO;kps lq/nk ikyu lHkklnkauh dj.ks vR;ar
vko;d vkgs- foks"kr% dks.kR;kgh Lo:ikrP;k rkjheqGs laLFksps lsokkqYd ns.;kps
lHkklnkaus Fkkacow u;s- R;keqGs rkjh lqVr ukghr] vkf.k laLFkspk dkjHkkj pkyo.kslq/nk
lsokkqYdk vHkkoh dBh.k gksrsO;oLFkkid lferh lnL;kauh vkf.k lHkklnkauh vkiyh drZO;s vkf.k tckcnk;k
Lo;afkLrhus ikj ikM.;kph n{krk ?ks.ks Eg.kts ^raVkeqDr x`gfuekZ.k laLFkk* Eg.kwu
ykSfdd kIr d:u ?ks.ks gks;- raVkeqDr x`gfuekZ.k laLFkk fuekZ.k dj.;kps mf"Vs lk/;
dj.;kph tckcnkjh O;oLFkkid lferh o laLFksps loZ lHkkln ;kaph la;qDr
tckcnkjh vkgs-

gs eWU;qvy x`gfuekZ.k laLFkkakh lacaf/kr vf/kdkjh] lHkkln vkf.k O;oLFkkid lferh


lnL; ;k lokZuk mi;qDr Bjkos] vkk mnnskkus r;kj dj.;kr vkys vkgs- R;kpk
mi;ksx lokZauh foraMokn laiowu lqalaokn lk/k.;klkBh djkok] ,o<hp vis{kk vkgsdkj.k (United we stand divided we fall) gs lgdkjkps egokps vax vkgs-

1-1

ikoZHkweh

egkjk"V nskkrhy lgdkj pGoGhr vR;ar izxr vlysys jkT; vkgs- Hkkjrkrhy
lgdkj pGoGhph lq:okr ksrd;kauk ksrhlkBh dtZ miyC/k d:u ns.;kiklwu >kyhR;kuarj ;k pGoGhpk foLrkj vkf.k fodkl fofo/k {ks=kr >kyk orZeku dkGkr
ldkGP;k pgk] lk[kj] nq/kkiklwu FksV QGsHkkthikyk vkf.k fofo/k dkj.kkalkBh
ygkueksBs dtZ vkk izR;sd ckcrhr lgdkj {ks=kpk izR;{k fdaok vizR;{k laca/k vkgs
vls vuqHkokl ;srsvkt ek= fnukad 31@03@2010 v[ksj egkjk"V jkT;kr ,dw.k
vkgsr- R;kiSdh 81]255 brD;k x`gfuekZ.k laLFkk vkgsrlaLFkkaiSdh lxG;kr tkLr la[;k T;k laLFkk izdkjkph vkgs
x`gfuekZ.k laLFkk gk vkgs- gk orZeku dkG vkgs- LokHkkfodp
la[;klq/nk dnkfpr x`gfuekZ.k laLFkkaphp vlsy-

2]18]320
Eg.ktsp
rks laLFkk
lxG;kr

lgdkjh laLFkk
,dw.k lgdkjh
izdkj lgdkjh
tkLr lHkkln

x`gfuekZ.k laLFkk gk lgdkjkrhy vlk laLFkk izdkj vkgs dh] tsFks laLFksps lHkkln
vkiY;k dqVqacklg vgksjk= ,desdakP;k fudV laidkZr @ lgoklkr vlrkr nql&;k
dks.kR;kgh laLFkk izdkjkr lHkklnkapk ,desdkakh vkiY;k dqVqacklg brdk fudVpk
laca/k ;sr ukgh- R;keqGs x`gfuekZ.k laLFkkaP;k rkjh ekuoh LOkHkko] orZu] lgdkj]
jkx] yksHk] ;krwu lq/nk vusdnk mnHkoysY;k vlrkr vls vuqHkokl ;srs R;keqGs
R;kaph lksMo.kwd djrkuk dsoG dk;nk iksVfu;ekrhy rjrwnh ;kphp uOgs rj ekuoh
LoHkko orZukph ekghrh vl.ks xjtsps vkgs- R;k vuqkaXkkus osGksosGh x`gfuekZ.k LkaLFkkps
izu o izkIRk gks.kk&;k rkjhP;k Lo:ikpk vH;kl d:u rkjhps fuokj.k dj.kslkBh
dj.;kr ;s.kk&;k iz;Rukapk ,d Hkkx Eg.kwu lu 2001&2002 e/;s lgdkjh x`gfuekZ.k
laLFkklkBh vknkZ mifo/kh r;kj dj.;kr vkys- rjh lq/nk izkIr gks.kk&;k rkjhP;k
Lo:ikr Qkjlk Qjd u iMY;keqGs iqUgk ,dnk ;kckcr vk;qDr dk;kZy;kps Lrjkoj
vH;kl dj.;kr ;su vknkZ mifo/khe/;s lq/kkj.kk dj.;kr vkyh- lu 2009&2010
e/;s uohu vknkZ mifo/kh fl/n dj.;kr vkys-

okLrfod ;k vknkZ mifo/khe/;s lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k O;oLFkkiukakh lacaf/kr


loZ elqn;kackcr dk;ZIk/nrhps ekxZnkZu dj.;kar vkysys vkgs- rjhlq/nk dkgh
elqn;kaoj lHkklnkaP;k rkjh okjaokj izkIr gksrkr- lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkae/;s
jkg.kk&;k O;Drh @ lHkkln ;k izkeq[;kus kgjh Hkkxkrhy vlqu loZt.k
dkedktkfufeRr fnolHkj ckgsj vlrkr- R;kpcjkscj vkk laLFkke/;s nSuafnu o
fgkksch dkedkt dj.kslkBh Loar= izfkf{kr deZpkjh oxZ ulrks- cgqrsd osGk
O;oLFkkid lferhe/khy lnL;p nIrj fyfg.;kps dkedkt djrkr- lgdkjh
laLFkse/;s nSuafnu dkedktkckcr fu.kZ; ?ksrkuk lgdkjh dk;nk] fu;e rlsp
mfio/khe/;s ueqn rjrqnhuqlkj fu.kZ; gks.ks vko;d vlrs- ijarq R;klaca/kh vFkZ
ykorkuk rlsp laLFkk Lrjkjkoj fodklkRed dkes djrkuk osxosxG;k laLFkke/;s
osxosxGs fu.kZ; ?ksrys tkrkr o R;keqGs rkjh fuEkkZ.k gksrkrlgdkjh dk;nk] fu;e o mifo/kh e/khy dk;nskhj rjrqnhaps ikyu d:u R;kph
izHkkohi.ks vaeyctko.kh gks.kslkBh o laLFkk rlsp fuca/kd Lrjkoj ,[kkn;k
rkjhckcr vFkok izukackcr ?ks.;kr ;s.kk;k fu.kZ;kae/;s laiq.kZ jkT;ke/;s ,dlq=hi.kk
o ,dlkj[ksi.kk vl.;klkBh vkk izdkjph lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk dkedkt lafgrk
(Co-operative Housing Societies Manual) vlY;kl laLFksP;k inkf/kdk&;kauk nSuafnu
dkedkt dj.;klkBh O;kogkjhd lqpuk rlsp ekxZnkZu izkIr gksow kdsy- ;k mskkus
izkeq[;kus gh dkedkt lafgrk r;kj dj.;kP;k dYiuspk mn; >kyk-

1-2

lafgrspk msk %&

lnj lafgrk r;kj djrkuk x`gfuekZ.k laLFkkakh laca/khr loZp izukaph r;kj mRrj ns.ks
kD; gks.kkj ukgh vkh tk.kho vlY;keqGs izkeq[;kus [kkyhy msk MksG;kleksj
Bsoysys vkgsr

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkke/;s dke dj.kk;k


deZpk;kal rkRdkG O;ogkfjd ekxZnkZu feGkos-

lgdkj x`gfuekZ.k laLFkke/;s dke dj.kkjs inkf/kdkjh rlsp deZpkjh ;kauk


,[kkns dkedkt djrkuk dks.krh dk;nskhj dk;Zi/nrh voyacokoh ;kckcr
rkRdkG dk;nskhj ekxZnkZu miyC/k Ogkos-

lgdkj {ks=ke/;s dke dj.kk&;k vf/kdk&;kdMs lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkckcr


rkjh izkIr >kysuarj R;koj dks.krk fu.kZ; ?ksryk ikghts ;kckcr R;akuk
9

O;oLFkkid

lferhl

rlsp

ekxZnkZUk miYkC/k Ogkos vkf.k ,[kkn;k fo"k;kckcr @ rkjhckcr fu.kZ; nsrkuk


,dlkj[ksi.kk vlkok

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkke/;s dke dj.kkjs inkf/kdkjh] deZpkjh rlsp lgdkj


[kkR;ke/khy vf/kdkjh] @ deZpkjh ;kaph dk;Z{kerk ok<fo.ks vkf.k laLFkkaps
dkedktkpk ntkZ ok<fo.ks ts.ksd:u lHkklnkaP;k dkedktkckcr rkjh deh
gks.;kl enr Ogkoh-

1-3

lafgrsl vl.kkjk oko (Scope of Manual):-

lnj lafgrse/;s tursP;k rlsp laLFksP;k lHkklnkaP;k rkjhps fuokj.k dj.kslkBh


rlsp R;koj fu.kZ; ?ks.kslkBh voyacko;kph dk;Zi/nrh ;kckcr ekghrh ns.;kr vkyh
vkgs- ;ke/;s lgdkj dk;nk] fu;e o mifo/kh vkf.k kklu Lrjko:u osGksosGh
fuxZfer dsysys kklu vknsk@ funsZk rlsp lgdkj vk;qDr dk;kZy;kps Lrjko:u
osGksosGh fuxZfer dj.;kr vkysyh ifji=ds ;kuqlkj laLFkk Lrjkoj osxosXkG;k
fo"k;koj fu.kZ; ?ks.;kph dk;Zi/nrh fOk"kn dj.;kr vkyh vkgs

laLFkse/khy dkedktk lanHkkZr laLFksP;k lHkklnkaP;k rkjh osGksosGh lcaf/kr


fuca/kdkps dk;kZy;ke/;s izkIr gksrkr vkk osGh loZ fuca/kdkauh vkk rkjhoj
lacf/kr dye vkf.k iksVfu;ekarhy rjrwnh fopkjkr ?ksmu fu.kZ; ?;kok ;klkBh
ekxZnkZu lwpukapk lekosk dj.;kr vkyk vkgs- R;keqGs jkT;ke/khy fuca/kd
dk;kZy;kekQZr fnY;k tk.kk&;k fu.kZ;kaph xq.koRRkk vkf.k oS/kkfudrk kD;rks
fufoZokn jkg.;kl enr gksbZy-

laLFkse/;s dk;|kuqlkj Bsokos ykx.kkjs jsdkWMZ] laLFksph fodklkRed dkes]


lHkklnkdMwu osGksosGh mifLFkr gks.kkjs u @ rkjh ;kckcr rkRdkG dk;nskhj
ekxZnkZu ;keqGs miyC/k gks.kkjs vkgs- R;keqGs laLFksP;k dkedktke/;s xq.kkRed
lq/kkj.kk gks.;kl enr gksbZy-

lnj lafgrs}kjs kIr gks.kk;k rkjhps Lo:Ik fopkjkr ?ksu dks.krk fu.kZ;
?ksryk ikfgts ;kckcr laca/khrkauk ekxZnkZu feGkos ts.ksd:u kRi gks.kk;k
rkjhps ek.k deh gks.;kl enr gksbZy-

fn- 20@10@2011
jktxksiky nsojk Hkk- -lslfpo lgdkj] egkjk"V jkT;
10

izdj.k 2

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk&ukao jk[kwu Bso.ks]


uksan.kh dj.ks2-1

fu;ksftr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksps ukao jk[kwu Bso.ks o CkWadsr [kkrs


m?kM.ks-

Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k uksan.khph izf;k uksan.khiwohZ gks.kk&;k ifgY;k loZlk/kkj.k


lHksP;k dkedktkiklwu lq: gksrs- ;k lHksr izkeq[;kus eq[; izorZdkaph fuoM dsyh
tkrs rlsp fu;ksftr laLFksP;k ukokus cWadsr [kkrs m?kM.;kph vkf.k laLFksps uko jk[kwu
Bso.;kph ijokuxh feGo.;klkBh vko;d rs Bjko eatwj dsys tkrkr- lac/khr
fuca/kdkuh fu;ksftr laLFksr ,dw.k fdrh lnfudk @ xkGs vkgsr R;kiSdh fdrh
lnfudk /kkjd @ xkGs/kkjdkauh fu;ksftr laLFksP;k ifgY;k lHksl gtj jkgwu fofo/k
Bjkokauk eatwjh fnyh vkgs- gs riklwu ikgk.ks] R;kph [kk=h dj.ks vR;ar vko;d
vlrs- vU;Fkk vYierkus izLrko @ Bjko eatwj gksu ,d xV uksan.khph izf;k lq:
djrks- R;kuarj nqljk xV Loar= lHkk ?ksu osxG;k ukokus laLFksP;k uksan.khph nqljh
izfz;k eqG dkxni=s riklwu cgqla[; lHkklnakP;k mifLFkrhr ikj ikMysyh vkgs;kph [kk=h dsY;kfkok; laLFksps uko jk[kwu Bso.;kl vkf.k R;k ukokus cWadsr [kkrs
m?kM.;kl fuca/kdkus ijokuxh nsow u;sfoks"kr% ,l-vkj-, (>ksiMih iquZolu kf/kdj.k)@ ,lvkjMh (>ksiMih iquZolu o
fodkl) EgkMk izf.kr x`gfuekZ.k laLFkkaP;k lanHkkZr ifgY;k lHksr gks.kk&;k dkedktkl
vR;ar egRo vkgs- Eg.kwu ,l-vkj-, EgkMk izf.kr laLFkkaP;k uksan.kh iwoP;k ifgY;k
lHksr lacaf/kr fuca/kdkP;k dk;kZy;krhy izfrfu/kh mifLFkr vl.ks R;k izkf/kdj.kkauh
ca/kudkjd dsysys vkgs- ;k lHksps laiw.kZ dkedktkps fp=fQrhoj (fOgMhvks kqfVax)
fp=hdj.k miyC/k vl.ks ca/kudkjd dssysys vkgs- rjhlq/nk ;k lanHkkZr okn fuekZ.k
>kY;kl laLFksP;k uksan.kh gks.;kiwopk okn Eg.kwu l{ke U;k;ky;kr nkn ekxrk ;srsfu;ksftr laLFksps ukao jk[kwu Bso.ks o cdsr [kkrs m?kM.ks uksan.kh iwo ifgY;k lHksP;k
bfro`kkpk uequk] uksan.khlkBh vtZ o lHkklnkaph fofgr ueqU;krhy ekfgrh @ laiw.kZ
uksan.kh Lrko ftYkP;k lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k QsMjskuus fohlkBh miyC/k
dsysyk vkgs11

2-2

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksP;k ukasn.khps fud"k

Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFksaP;k uksan.khps fud"k vkf.k vko;d vl.kkjh dkxni=s


laLFkkaP;k izdkjkuqlkj dkgh izek.kkr osxosxGs vlrkr- x`gfuekZ.k laLFkkaps
[kkyhyizek.ks 3 izdkj vkgsr1
2
3

HkkMsd: lgHkkxhnkjh x`gfuekZ.k laLFkk] yWV /kkjdkaph laLFkk


HkkMsd: ekydh x`gfuekZ.k laLFkk IyWkV /kkjdkaph laLFkk
brj x`gfuekZ.k laLFkk x`gcka/k.kh@x`grkj.k lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk

HkkMsd: lgHkkxhnkjh x`gfuekZ.k laLFkk uksan.kh djhrk vko;d vl.kkjh


dkxni=s

Tkkxsckcrpk 7@12 pk mrkjk fdaok ekyeRRkk i=d

Tkkxk fcxjksrh vlysckcr l{ke vf/kdk&;kpk nk[kyk

deky tfeu /kkj.kk dk;nk ykxw vlysyk@ulysyk ckcrpk vknsk-

l{ke vf/kdk&;kus eatwj dssysY;k cka/kdkekpk udkkk

cka/kdke dj.ksl ijokuxh fnys ckcrps i=-

cka/kdke iq.kZRokpk nk[kyk

tkxk fodflr dj.ksl ?ksryh vlY;kl fodlu djkjukek

tkxsps dqyeq[kR;kji=

tkxk fuosZ/k vlY;kckcr Vk;Vy lpZ fjiksVZ

yWV [kjsnhpk djkjukek ukasn.khr o vko;d rks eqkad kqYd Hkjysyk


vlkok-

jpukdkj vkfdZVsDV ;kapk cka/kdkekckcrpk nk[kyk-

lHkklnkaph ;knh-

laLFksph ;kstuk

uko vkj{k.kkckcrpk vtZ-

laLFkk uksan.khlkBh dehr deh 10 lHkkln vko;d jkgrhy-

12

rFkkfi kklukus dye 7 e/khy vf/kdkjkpk okij d:u dkgh vVhP;k vf/ku jkgwu
ngk is{kk deh lHkklnkaP;k x`gfuekZ.k laLFkkaP;k uksan.khl ijokuxh fnysyh vkgs

tkxk kklukus fdaok ueljdkjh laLFksus ns dsyh vlY;kl R;kps gehi=-

tkxk VLV ph vlY;kl /kekZnk; vk;qDr ;kapk ukgjdr nk[kyk-

IykWV fcxjksrh dsysyk l{ke vf/kdk;kpk nk[kyk

,lvkj,@,lvkjMh o EgkMk f.kr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaph uksan.kh djrkuk


ojhy fud"kkaph iwrZrscjkscjp R;k R;k kf/kdj.kkarxZr fnysY;k ifji=dh;
lwpusuqlkj vko;d R;k dkxni=kaph iwrZrk dj.ks ca/kudkjd vkgs-

laLFkk uksan.kh v uequk ckcrpk vtZ

laLFksph ekghrh c uequk pk rDrk

lHkklnkaph ekghrh d uequk pk rDrk

lHkklnkaps fgkksckps i=d M uequk

laLFkspsa eq[; izorZd ;kauh :- 100@& P;k LVWEi isijoj uksVjkbZt dsysys gehi=

laLFksps fcYMj ;kauh :- 100@& P;k LVWEi isijoj uksVjkbZt dsysys gehi=

lHkklnkaps izfrKki= dehrdeh 10 izorZd ;akps izfrKki=

ek- lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ks ;kauh
ekU;rk fnysY;k mifo/kh nksu izfr]

izorZd lHkklnkaps Hkkx izR;sdh :- 500@& o izosk Qh :- 100@& uko


vkj{k.kkl eatwjh fnysuarj ftYgk e/;orhZ lgdkjh cWadsr jDde Hkjys ckcrpk
cWad fkYydspk nk[kyk-

kkldh; dks"kkxkjkr laLFkk uksan.kh Qh :- 2500@& Hkjys ckcrps


ekxklox;kP;k x`gfuekZ.k laLFkkalkBh uksan.kh Qh :i;s 50 ,so<h vkgs-

HkkMsd: ekydh gDd x`gfuekZ.k laLFkk uksan.kh djhrk vko;d vl.kkjh


dkxni=s %&

mijksDr uewn dkxni=kaO;frfjDr iq<hy dkxni=s vko;d vkgsr

l{ke vf/kdkjh ;kapk tkxk dks.kR;k {ks=kr ;srs ;kckcrpk >ksunk[kyk-

ysvkV IyWu

laLFkk uksan.khlkBh dehr deh 10 lHkkln vko;d jkgrhy13

pyu-

brj x`gfuekZ.k laLFkk&x`grkj.k laLFkk

lHkklnkauk R;kaP;k Lor%P;k IykWVloj fdaok nh?kZ eqnrhP;k ikoj ?ksrysY;k


IykWVloj jkgrh ?kjs cka/k.;klkBh vxj [kjsnh dj.;klkBh fdaok R;kaP;k Lor%P;k
l/;kP;k jkgR;k ?kjkaph ok< dj.;klkBh vkWfMkUl vkf.k fdaok R;kar cny
vYVjskUl dj.;klkBh dtsZ ns.ks vkf.k R;kaph geh ns.ks vkf.k ;k mf"VkaP;k iwrZrslkBh
vlrhy vkh loZ dkes gkrh ?ks.ks] laLFksP;k rkC;kr vkysyh laiw.kZ LFkkoj vkf.k
taxe ekyekk vkf.k laikh fdaok frpk dks.krkgh Hkkx fod.ks] HkkMsikoj ns.ks
fdaok R;kph foYgsokV yko.ks fdaok R;kckcr brj dks.krkgh O;ogkj dj.ks- ;k lkBh
x`grkj.k laLFkk LFkkiu djrk ;s kdrsbrj x`gfuekZ.k laLFkse/;s x`grkj.k laLFkk uksan.kh uksan.khlkBh [kkyhy ueqn dkxni=s
uksan.khlkBh vko;d vkgsr

laLFkk uksan.kh v uequk ckcrpk vtZ-

laLFksph ekfgrh c uequk pk rDrk-

lHkklnkaph ekfgrh d uequk rDrk

lHkklnkaps fgkksckps i=d M uequk

mifo/kh nksu rh-

fcYMj & vlgdkj ukWu dks vkWijsku lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk


lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk uksan.kh dj.;kl fdaok R;k ckcrph dk;Zokgh dj.ksl fcYMj
eksVlZ VkGkVkG djhr vlY;kl egkjk"V ekydh gDdkaP;k lnfudkackcr R;k
cka/k.;kl ksRlkgu ns.ks] R;kph foh] O;oLFkkiu o gLrkarj.k ;kaps fu;eu
dj.ksckcr vf/kfu;e 1963 P;k dye 10 1 vUo;s vf/kdkj fnysys kf/kr
vf/kdkjh R;k R;k ftYkrhy ftYgk mifuca/kd ;kapsdMs laLFkk uksan.kh dj.ksckcr
uequk 6 fu;e 12 ek.ks vtZ nk[ky djrk ;sbZylnj Lrko nk[ky djrkauk [kkyhy ek.ks dkxni=kph vko;drk jkfgy

tkxsckcrpk 7@12 pk mrkjk fdaok ekyekk i=d-

tkxk fcxjksrh vlysckcr l{ke vf/kdk;kpk nk[kyk14

deky tfeu /kkj.kk dk;nk ykxw vlysyk@ulysyk ckcrpk vknsk-

l{ke vf/kdk;kus eatwj dsysY;k cka/kdkekpk udkkk-

cka/kdke dj.ksl ijokuxh fnys ckcrps i=-

cka/kdke iq.kZRokpk nk[kyk-

tkxk fodflr dj.ksl ?ksryh vlY;kl fodlu djkjukek

tkxsps dqyeq[kR;kji=

tkxk fuosZ/k vlY;kckcr Vk;Vy lpZ fjiksVZ

yWV [kjsnhpk djkjukek

Jpukdkj vkfVsDV ;kapk cka/kdke ckcrpk nk[kyk

lHkklnkaph ;knh

laLFksph ;kstuk

uko vkj{k.kkckcrpk vtZ-

laLFkk uksan.khlkBh dehr deh 10 lHkkln vko;d jkgrhy-

laLFkk uksan.kh v uequk ckcrpk vtZ

laLFksph ekghrh c uequk pk rDrk

lHkklnkaph ekghrh d uequk pk rDrk

lHkklnkaps fgkksckps i=d M uequk

laLFkspsa eq[; izorZd ;kauh :- 100@& P;k LVWEi isijoj uksVjkbZt dsysys gehi=

laLFkk uksan.kh djhrk vtZ dsysY;k lHkklnkauh :I;s 200@& P;k LVWEi isijoj
uksVjh dsysys gehi= bUMhfefuVh ckW.M

lHkklnkaps izfrKki= dehr deh 10 izorZd ;kaps izfrKki=

ek- lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ks ;kauh
ekU;rk fnysY;k mifo/kh nksu izrh-

izorZd lHkklnkaps Hkkx izR;sdh :- 500@& o izosk Qh :- 100@& uko


vkj{k.kkl eatwjh fnysuarj ftYgk e/;or lgdkjh cWdasr jDde Hkjys ckcrpk
cWad fkYydspk nk[kyk-

kkldh; dks"kkxkjkr laLFkk uksan.kh Qh :- 2500@& Hkjys ckcrps pyu-

mijksDr dkxni=kph iqrZrk d:u nk[ky >kysyk Lrkokoj l{ke vf/kdkjh lquko.kh
?ksu laLFkk ukasan.kh dj.ksckcr lca/khr vf/kdk;kl vknsk nsrhy-

15

ojhy ek.ks dkxni=kaph o fud"kkaph iwrZrk d:u nk[ky >kysY;k uksan.kh Lrkokph
Nkuuh R;kosGh kklu @lgdkj vk;qDrky; Lrjkojhy uksan.kh fo"k;d ifji=d @funsZk
;krhy lwpuk fopkjkr ?ksowu dj.;kr ;sbZy- ;k ifji=d @funsZkkrhy lwpuk vkf.k
lgdkj dk;nk o fu;ekrhy fofo/k rjrwnh fopkjkr ?ksowu uksan.kh dj.ks laca/khr
fuca/kdkaoj ca/kudkjd jkfgy-

2-3

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk uksan.khph dk;ZOkkgh %&

Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk uksan.kh djhrk mijksDr dkxni=kaph iqrZrk gksu nk[ky
>kyasY;k izLrkokph lacaf/kr uksan.kh vf/kdkjh Nkuuh d:u laLFkk uksan.kh dsysckcr
egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 91 ps izek.ki=] uksan.kh dsysY;k
mifo/khph izr] laLFkk uksan.kh ckcr Kkiu laLFksps eq[; izorZd ;kauk ns.ksph O;oLFkk
djrhy- lnjph laLFkk uksan.kh dsysckcrpk vknsk jkti=kr izfl/n dj.ksckcr
kkldh; eqnz.kky; ;kapsdMs ;ksX; R;k dk;ZOkkghlkBh ikBfoyk ikghtsLkgdkjh x`gfuekZ.k laLFksph uksan.kh >kY;kuarj eq[; izorZd ;kauh laLFkk uksan.kh
>kY;kP;k fnukadkiklwu 3 efgU;akP;k vkr izorZd lHkklnkaph ifgyh loZLkk/kkj.k lHkk
egkjk"V lgdkjh laLFkk fu;e 1961 e/khy fu;e 59 vUo;s vk;ksftr dsyh ikghts
o R;kr vko;d rs Bjko ikjhr dsys ikghts- vkh lHkk eq[; izorZdkauh eqnrhr
?ksryh ukgh rj R;k lanHkkZr laca/khr uksan.kh vf/kdk&;kdMs rkj izkIr >kY;kl
izkf/kd`r vf/kdkjh usewu vkh lHkk izkf/kd`r vf/kdk&;kaP;k v/;{krs[kkyh ?ksrk ;sbZylaLFksph uksan.kh dj.;kps ukdkjY;kl rlk cksydk vknsk uksan.kh vf/kdk;kaus ikfjr
d:u laca/khrkauh R;kaph izr ns.ks vko;d vkgs- ;k fu.kZ;kfo:/n yxrP;k ofj"B
vf/kdk&;kadMs dye 152 uqlkj vfiy nk[ky djrk ;sbZy- laLFksP;k uksan.khckcr
fofgr eqnrhr laLFkspk uksan.kh Lrko fuca/kdkdMs nk[ky dsY;kiklwu nksu efgU;kP;k
eqnrhr R;k lanHkkZrhy fu.kZ; ?ks.ks vko;d vkgs- vlk fu.kZ; nksu efgU;kP;k eqnrhr
u ?ksrY;kl rks Lrko yxrP;k ofj"BkdMs ikBfo.ks vko;d vkgsegkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 92 uqlkj uksan.kh Lrko kIr
>kY;kiklwu nksu efgU;kP;k vkr R;koj fuca/kdkus ;k dyekr visf{kr vlysyh
dks.krhgh dk;Zokgh dsyh ukgh x`gfuekZ.k laLFksph ekuho uksan.kh >kY;kps ekuys tkrsifgY;k lHksr lgdkjh vf/kdkjh gtj vlrhyp vls lkaxrk ;sr ukgh Eg.kwu ifgY;k
lHksr lgdkjh vf/kdk;kalkscr ftYgk QsMjskupk inkf/kdkjh @ frfu/kh gtj
16

jkg.;kckcr uksan.kh laca/khP;k Kkiukr uewn djkos] ts.ks d:u dkedktklaca/khph


R;kpek.ks mifo/kh laca/khr ekfgrh ikfgY;k lHksrp lHkklnkauk nsrk ;sbZy-

17

izdj.k 3

lHkkln] O;oLFkkid lferh o lHkklnkaps gDd


o tckcnk;k
3-1

lHkkln

lHkklnRokps izdkj%&
x`gfuekZ.k laLFksP;k lHkklnRokps [kkyhy 4 izdkj vkgsr-

lHkkln

laLFksus ukasn.kh izdj.kkr T;kps uko lekfo"B dsysys vkgs fdaok uksan.khuarj T;kyk
lHkklnRo fnysys vkgs vkk O;fDrl@laaLFkk] VLV daiuh ;kauk eqG lHkkln Eg.krkrvkk eqG lHkklnkaps Hkkx nk[kY;koj ,deso uko vlrs- rlsp R;kaP;k cjkscr brj
lglHkkln vlY;kl eqG lHkklnkps uko aekd 1 oj ueqn dsysys vlrsR;kuarjP;k aekdkoj brj lglHkklnkaph ukaos vlrkr-

lg;ksxh @lglHkkln &

lHkklnkcjkscj la;qDri.ks laLFksps Hkkx ksvlZ /kkj.k dj.kkjh O;Drh-

lg;ksxh lHkklnkps uko Hkkxnk[kY;koj ekad 1 oj ulrs rs aekd 2 o


,dkis{kk vf/kd O;Drh lg;ksxh lHkkln vlY;kl ekad 3]4]5 b- ekadkoj
R;kaph ukaos vlrkr-

ukeek= lHkkln %

ukasn.khuarj laLFksus Hkkx ksvlZ u nsrk fnysys lHkklnROk gks;- vls lHkklnRo
dye 91 vUo;s fdaok brj dyek[kkyh dk;nskhj dkjokbZ lgdkj dk;n;kuqlkj
dj.ks kD; Ogkos Eg.kwu ns.;kr ;sras x`gfuekZ.k laLFkk HkkMsd: fdaok dsvj Vsdj ;kauk
vls ukeek= lHkklnRo nsow kdrs-

18

lgkuqHkqrh nkZfo.kkjs lHkkln %

laLFksP;k mskkakh
Eg.krkr-

lgerh

vl.kk;k

O;Drhl

lgkuqHkqrh

nkZfo.kkjs

lHkkln

vls

lg;ksxh @ lglHkkln ;kaps vf/kdkj%&


lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkr lnfudsP;k [kjsnh[krkr ,dkis{kk vf/kd O;fDruh [kjsnhph
fdaer vnk dsyh Eg.kwu R;kauk ekydhgDd kIr gksrkrlHkklnkP;k laerhus [kjsnh[krkr ekyd Eg.kwu uko ulys rjh dsoG osk Qh
Hk:ulq/nk lg;ksxh@lglHkkln gksrk ;srs

lHkklnkP;k xSjgtsjhr o R;kaP;k ijokuxhus lg;ksxh lHkkln laLFksP;k


loZlk/kkj.k lHksl gtj jkgw kdrks vkf.k laLFksP;k fuoM.kqdkr ernkj@mesnokj
Eg.kwu Hkkx ?ksow kdrks- lg;ksxh lHkkln fuoMq.k vkY;kl inkf/kdkjh lq/nk
gksow kdrks-

QDr osk Qhus lg;ksxh@lglHkkln >kysY;k O;Drhyk R;k lHkklnkaP;korhus


ernku vFkok fuoM.kqdhps dks.krsgh vf/kdkj kIr gks.kkj ukghr- la;qDri.ks
Hkkx /kkj.k dj.kslkBh lg;ksxh lglHkklnkal ekyeksP;k ekydhr fgLlk@uko
vl.ks vko;d vkgs-

,l-vkj-, @ ,lvkjMh o EgkMk ;k izkf/kdj.kkarxZr fuekZ.k >kysY;k lgdkjh


x`gfuekZ.k laLFkkae/;s ifjfk"V 2 e/khy ik= lHkkln @ >ksIkMh /kkjd gkp R;k
laLFkspk lHkkln vlrks- o izkf/kdkj.kkarxZr ns.;kr vkysyh lnfudk o R;kph
ekydh gh ngk o"kZ dkyko/khi;r R;k eqG lHkklnkaP;k ukos vlrs o R;kyk
rh gLrkarjhr djrk ;sr ukgh R;keqGs T;kps uko ifjfk"V 2 e/;s ik= lHkkln
Eg.kwu vkgs R;kp O;Drhus laLFksP;k fuoM.kqdhr Hkkx ?ks.ks visf{kr vkgs R;keqGs
lg;ksxh@lglHkkln lHkklnRokckcr vlysyh rjrwn ,lvkj,@,lvkjMh o
EgkMk varxZr vlysY;k laLFkkalkBh oxG.;kr vkysyh vkgs-

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkke/;s nqdkunkj@lnfudk/kkjd vlY;kl R;kauk laLFksps


lHkklnRo fLodkj.ks ca/kudkjd vkgs- ek= ;k xkGs/kkjdkauh lHkklnRo ?ks.;kl
VkGkVkG dsY;kl laLFksus R;kckcrpk izLrko fuca/kdkdMs fnY;kl fuca/kd
xkGs/kkjdkal lHkkln gks.ksckcr lwpuk d: kdsy- fuca/kdkaus lwpuk dsY;kuarj
19

gkflax QsMjsku nqdkunkj @ lnfudk/kkjdkauk x`gfuekZ.k laLFksps lHkklnRo


?ks.ksckcr ekxZnkZu@cks/ku d: kdsy

laLFksP;k lHkklnkauh fuekZ.k dsysY;k lkekf;d lqfo/kkapk ykHk nqdkunkj


@lnfudk/kkjd lHkkln u gksrk ?ksr vlY;kl iwoZlwpuk nsu vls ykHk @lsok
nqdkunkj @lnfudk/kkjdkauk u ns.ksckcr laLFkk R;kaps Lrjkoj fu.kZ; ?ks kdsy-

ek= vls vf/kdkj ukeek= lHkkln fdaok lgkuqHkwrh nkZfo.kk&;k lHkklnkl


ulrkr

laLFksP;k lHkklnRoklkBh vtZ fnyk o R;kl eatjw hgh laLFksus fnyh rjh
vko;d vl.kk&;k kqYdkpk laLFksdMs Hkj.kk dsY;kuarj lHkklnRokpk gDd
lHkkln ctkow kdrks- vU;Fkk lHkklnRo laLFksus ekU; dsys rjh fu;ekuqlkj
vko;d kqYd HkjY;kfkok; lHkklnRokpk gDd ctkfork ;sr ukgh-

x`gfuekZ.k laLFksP;k ,dkis{kk vf/kd lnfudkalkBh lHkkln vlysY;k lHkklnkl


laLFksP;k fuoM.kqdhr ,dp er nsrk ;srs- dkj.k lHkklnkaP;k ekydhP;k
lnfudkaph la[;k fdrhgh vlyh rjh R;k lHkklnkl ,d lHkklnRo] ,d Hkkx
nk[kyk oS/kkfudn`"V;k feGw kdrks- Eg.kwu er ns.;kpk vf/kdkjlq/nk ,dp
feGrks-

vKku lHkkln ek;uj %&

vKku lHkkln ek;uj djkj dj.;kl l{ke ulrks- Eg.kwu R;kps O;ogkj
ikydkaekQZr dsys tkrkr- ek= ^vKku* lHkkln ^lKku* >kY;kuarj lnfudk
fohckcr R;kP;k ikydakuh ijLij dsysY;k O;ogkjkaoj oS/kkfudfjR;k vk{ksi
?ksow kdrks-

laLFksus vKku lHkklnkaP;k ukaos vlysY;k lnfudkaps] ikydkaekQZr gks.kkjs [kjsnh


fohps O;ogkj] dks.kR;kgh l{ke U;k;ky;kP;k rkk vknskkafkok; oS/k letw
u;sr o lHkklnRo gLrkarj.kkph dk;ZOkkgh d: u;s- rlsp ;kckcr dk;nskhj
rKkpk lYyk ?ksowup dk;ZOkkgh djkoh-

daiuh lHkklnRo%&

daiuh fdaok QeZ laLFksps lHkkln gksow kdrkr- ek= ,dw.k lHkklnkaP;k 50
is{kk vf/kd lHkklnRo QeZ fdaok daiuhdMs ns.;kr ;sow u;s] vls
oS/kkfudjhR;k kkldh; vknskkuqlkj ca/ku ?kky.;kr vkysys vkgs20

QeZ fdaok daiuh ;kaP;k ?kVusr@fu;ekr R;kaP;k deZpkjh@vf/kdk;kauk fuoklh


tkxk miyC/k d:u ns.;kph rjrqn vl.ks ca/kudkjd vkgs-

daiuh@QeZus laLFksps lHkklnRo ?ks.ks ca/kudkjd vkgs- ;kfkok; laLFksP;k O;oLFkkid


lferhr ,dq.k O;oLFkkid lferh lnL;kaiSdh 1@4 is{kk deh lnL; daiuh@QeZ
;kaP;krwu fuoM.;kph e;kZnk vkgsQeZ fdaok daiuh ;kaps ?kVusek.ks R;kaP;k deZpkjh@vf/kdk;kauk fuoklh tkxk miyC/k
d:u ns.;kP;k rjrqnhcjkscj vkk daiuh vxj QeZus laca/khr deZpkjh o vf/kdkjh
;kaps ukaokpk osGksosGh gks.kk;k cnyklg rifky o laLFkkaph njekph oxZ.kh ns.;kps
gehi= laLFksl ns.;kr ;kos] rlsp laca/khr deZpkjh@vf/kdkjh ;kapsorhus laLFksP;k
dkedktkr dks.k lgHkkx ?ks.kkj R;kauk ukefunsZfkr dsys ikfgts-

3-2 lHkklnRo] ik=rk o dk;Zi/nrh %&


Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFksP;k lHkklnRoklkBh dye 221 uqlkj ik=rk uewn dsyh
vkgs- R;kuqlkj dks.krhgh O;Drh th baMh;u dkVWDV vWDV 1972 uqlkj dkVWDV
dj.;kl ik= vkgs- dks.krhgh QeZ] daiuh fdaok dk;nkus xBhr >kysyh laLFkk fdaok
lkslk;Vht jftLVsku vWDV 1860 uqlkj uksan.kh >kysyh laLFkk] lgdkj dk;|kuqlkj
uksanfoysyh lgdkjh laLFkk] jkT; ljdkj fdaok dsanz ljdkj] LFkkfud izkf/kdj.k]
ifCyd VLV ;kauk lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkasps lnL;Ro feGw kdrsa- ek= x`gfuekZ.k
laLFksps lnfudk/kkjd fdaok xkGs/kkjd Eg.kwu ekydh gDd oS/kkfud dkxnki=kOnkjs
izkIr dsysyk vl.ks xjtsps vkgs

;kfkok; laLFksP;k iksVfu;ekr ueqn dsysY;k rjrqnhuqlkj lnL;RoklkBh ldkj


dk;n;kvarxZr fu;e 19 uqlkj [kkyhy vVhaph iqrZrk dj.ks xjtsps vkgs-

LkHkklnRoklkBh foghr ueqU;kr iksVfu;ekuqlkj o lgdkjh dk;nkuqlkj foghr


dkxni=kalg laLFksdMs lHkklnRoklkBh vtZ dj.ks vko;d vkgs-

lHkklnRo vtkZLk O;oLFkkid lferhus o R;kuarj loZlk/kkj.k lHksus eatwjh ns.ks


vko;d vkgs-

dk;nk fu;e o iksVfu;ekuqlkj ik=rk /kkj.k dj.ks vko;d vkgs-

O;Drh O;frjhDr daiuh] QeZ] VLV ;kauh LFkkfud izkf/kdj.k b ;akuh-

lHkklnRokP;k vtkZlkscr vf/kdkj ns.;kckcrpk Bjko tksM.ks vko;d vkgs21

3-3 laLFksus lHkklnRokpk vtZ u ns.ks %&

laaLFksus lHkklnRoklkBh vtZ ?ks.;kps ukdkjys rj vlk vtZ mi@lgk;d


fuca/kd dk;kZy;kdMs dye 231v uqlkj ikBowu mi@lgk;d fuca/kd
dk;kZy;kekQZr lHkklnRokpk vtZ laLFksdMs ikBfo.;kph rjrwn vkgs-

ek= vkk vtkZlg foghr dsysY;k jdespk psdlq/nk ns.;kr ;kok- gk vtZ
lgdkj dk;n;kr ueqn uequk ,p1 fu;e 19 , e/;s ekghrh Hk:u vtZ
mi@lgk;d fuca/kd dk;kZy;kdMs ns.;kph rjrwn vkgs-

mi@lgk;d fuca/kd dk;kZy;kekQZr izkIr >kysY;k vkk vtkZOkj vtZ izkIr


>kY;kP;k rkj[ksiklwu 60 fnolkP;k vkr laLFksus lHkklnRo fnys fdaok dls
;kpk LIk"V fu.kZ; vtZnkjkauk dGfo.ks ca/kudkjd vkgs- o laLFkspk fu.kZ; ekU;
ulY;kl mi@lgk;d fuca/kdkdMs vfiy dj.;kph rjrqn dyekr vkgs-

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksr fofo/k rkjhaph lq:okr lnfud/kkjdkal lHkklnRo nsrkuk


>kysY;k =klkiklqu gksrs- laLFksus lnfudk/kkajdkal lHkklnRo vR;ar foyackus ns.ks
R;kckcrpk fu.kZ; ?ksrkuk vU;k;dkjd o okbZV okx.kwd ns.ks U;k;ky;hu izf;spk
voyac d:u lHkklnRoklkBh >xMkos ykx.ks vkk dVw vuqHkokauh laLFkskh lHkkln
;k ukR;kus laca/k Lrkfid >kys rj Hkfo";krlq/nk lHkkln laLFksP;k O;oLFkkid
lferh fo"k;h vkdl Bsowu rkjh dj.;kph kD;rk vlrs- Eg.kwu lHkklnRokapk
uOgsrj dks.krkgh vtZ] i=O;ogkj laLFksus dks.krhgh lcc u nk[kork izFke fLodkj.ks
vko;d vkgs- R;kph iksp ns.ks vko;d vkgslaLFksP;k lfpokus vtZ feGkY;kP;k fnukadkiklwu lkr fnolkaP;k vkr vtkZPkh Nkuuh
d:u =qVh laca/khr lHkklnkyk dGfo.ks vko;d vkgs- R;kuarjP;k O;oLFkkid lferh
lHksr lnj vtZ Bsowu R;koj fu.kZ; ?ks.ks o R;k lHkklnkl rkRdkG dGfo.ks
ca/kudkjd vkgs- kD;rks vko;d rso<k i= O;ogkjkcjkscjp lHkklnkakh izR;{k
laidZ lk/kwu ekxZnkZu dsY;kl dks.kR;kgh eq;kaojhy fu.kZ;kph izf;k tyn gks.;kl
enr gks kdrs o laHkkO; rkjhaph kD;rk laiq"Vkr ;srslaLFksP;k vk; o ts ueqU;krhy uksanoghr uksan ?ksu R;sd lHkklnkl Hkkx nk[kyk
ns.ks vko;d vkgs dkj.k Hkkxnk[kyk gs lHkklnRokps vR;ar egokps dkxni= vkgsvkkdkjs laLFksus Hkkxnk[kyk u fnY;kl fuca/kdkdMs vtZ d:u dye 792
uqlkjph dk;Zokgh dj.ksckcr fuca/kdkuk fouarh dj.;kr ;srs22

3-4 laLFkk Lrjkojhy dk;ZOkkgh o vihykph rjrwn%&


v-

Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFksus lHkklnRoklkBh vtZ izkIr >kY;kP;k fnolkiklwu 3


efgU;kaP;k vkr lHkklnRokckcr fu.kZ; gksdkjkFk fdaok udkjkFk fu.kZ;
dGfoyk ukgh rj dye 222 vUo;s laca/khr x`gfuekZ.k laLFksP;k mi@lgk;d
fuca/kdkdMs vtZ d:u ekuho lHkklnRokph MhEM eascjkhi ekx.kh djrk
;srs- vtZnkj o laLFkk ;kauk lquko.kh nsowu fuca/kd R;k lanHkkZr oS/kkfud
vknsk ikjhr djrkr-

c-

lHkklnRokP;k vtkZckcr laLFksus lHkklnRo ukdkjY;kpk fu.kZ; dGfoY;kl


dye 232 uqlkj vfiy lacaf/kr mi@lgk;d fuca/kdkdMs nk[ky d:u nkn
ekxrk ;srs- lnj vfiykph vtZnkj o x`gfuekZ.k laLFkk ;kauk cksykowu lquko.kh
?ksowu mi@lgk;d fuca/kd R;kpk fu.kZ; nsrkr-

d-

ojhy aekd v o c e/khy fu.kZ; vtZnkjkP;k fojks/kkr fnyk rj vtZnkj


foHkkxh; lgfuca/kdkdMs vihy@iqufuZjh{k.k vtZnk[ky d:u nkn ekxw
kdrkr- vihyrhy fu.kZ;kfo:/n kklukdMs o iqufuZjh{k.k vtkZrhy
fu.kZ;kfo:/n ek- mPp U;k;ky;kr ;kfpdk fjV fiVhku nk[ky d:u nkn
ekxrk ;srs-

M-

laLFksus ojhy ekad v o c e/khy fu.kZ;kl vkOgku ns.;kpk fu.kZ;


loZlk/kkj.k lHksP;k eatwjhus laLFksus ?ks.ks vko;d vkgs- R;keqGs oS;fDrd
gsO;knkO;krwu vfiy dj.;kph la[;k deh gks kdsy-

b-

fuca/kdkus fnysY;k vknskkl laLFksus vkOgku u nsrk laca/khr O;fDryk


lHkklnRo u fnY;kl R;kps fuca/kdkdMs vtZ dj.ks vko;d vkgs o R;koj
fuca/kd dye 79 2v vUo;s funsk nsbZy o rjhlq/nk laLFksus funsZkkps
ikyu u dsY;kl dye 79 2v vUo;s kf/kr vf/kdk;kaph fu;qDrh d:u
lHkklnRo ns.;kckcrph dk;Zokgh djowu ?ksrhy-

3-5

ukWfeusku okjlukasn
dk;Zi/nrh %&

ukWfeuhl

23

okjlkl

lHkklnRo

gLrkarj.k

iksVfu;e - 32 o 33 uqlkj lHkkln foghr dsysY;k ueqU;kr laLFksdMs


ukefunsZku dj.;kckcr vtZ d: kdrkr- ukWfeusku QkWeZ feGkY;koj R;kph
iksgksp laLFksP;k lfpokauh ns.ks vo;d vkgs- ukWfeusku ukdkj.;kps laLFksyk
vf/kdkj ukghr- laLFksph iksgksp Eg.ktsp ukWfeusku kIr gksowu fLor dsY;kpk
iqjkok vkgs-

fkok; ifgY;k ukefunsZku vtkZlkBh laLFksus dks.krhgh Qh vkdk: u;s- ek=


ifgys ukWfeusku jnn d:u nqljs ukWfeusku dsY;kl R;k o R;kuarj dsysY;k
izR;sd ukWfeuskulkBh :- 50@& ,o<h Qh laLFkk vkdk: kdrs-

ukWfeusku
letkos-

ukWfeusku izkIr >kY;kuarjP;k ifgY;k O;oLFkkid lferh lHksr uksan ?ksowu


lfpokauh lkr fnolkP;k vkr ukefunsZku uksan ojhr uksan ?ks.ks ca/kudkjd vkgsrlsp ,dnk fnysys ukWfeusku jnn d:u nql;kank ukWfeusku fnys rj ghp iksa-33 uqlkjph dk;Zi/nrh voyafc.ks ca/kudkjd vkgs-

lgdkj dk;nkrhy dye 30 o iksVfu;e a- 34] 17vs fdaok 19 uqlkj


lHkklnkaP;k e`R;wuarj ukefunsZfkr O;Drh laLFksdMs lHkklnRo gLrkarj.k vtZ
d:u lHkklnRo feGow kdrs- laLFksus ukefunsZfkr O;DrhP;k ukaokus lHkklnRo
gLrkarj.k dj.ks ca/kudkjd vkgs-

,dkis{kk vf/kd O;DrhP;k ukos ukefunsZku dsysys vlY;kl ukefunsZkr loZ


O;Drhauh la;qDr vtZ lHkklnRo gLrkarj.kklkBh dj.ks vko;d vkgs- lnjP;k
vtkZr R;kaP;kiSdh dks.kkyk lHkklnRo o dks.kkyk lglHkklnRo n;kos gs ueqn
dj.ks ca/kudkjd vkgs- rlsp vkk O;Drhauk laLFksdMs lnfudkP;k lanHkkZr
Hkfo";kr mn~Hk.kk;k nkO;k ckcrph tckcnkjh ?ksr vlY;kckcrps ca/ki=
baMsfEuVh ckWaUM d:u ns.ks ca/kudkjd vkgs-

ukefunsZku dsysY;k O;DrhP;k ukos gLrkarj.k >kysys lHkklnRo Eg.kts iw.kZ


ekydh gDdkps gLrkarj.k >kys vls uOgs- IykWV/kkjdkaP;k laLFksl ukWehusku gs
QDr lHkklnRokiqjrsp e;kZfnr jkfgy- HkkMsikdjkj yhtfMM dj.;klkBh
jkg.kkj ukgh- dk;nskhj okjlk gDdkus brj O;Drh l{ke ;a=.ksleksj R;kaps nkos
usowu ekyeRRksrhy ekydh gDd izkIr d:u ?ksow kdrkr- rlk vknsk l{ke
;a=.ksdMwu izkIr d:u ?ksowu laLFksl ns.;kfo"k;h laLFkk R;kauk dGow kdrs-

ukWfeusku uqlkj fnyssys lHkklnRo Eg.kts ewG lHkklnkP;k e`R;wuarj laLFksus


dq.kkkh i=O;ogkj djkok ;kph O;oLFkk gks;- ukWfeusku uqlkj lHkklnRo izkIr
gks.kk;k O;Drhl] ekyeRrsps ekyd uOgs] rj ekyeRrsps fooLr let.;kar
;srs-

uksan.kh

dsys

Eg.ktsp

R;kiwo

24

dsysys

ukefunsZku

vkiksvki

3-6

ukWfeusku dsysys ulY;kl dk;Zi/nrh

iksVfu;e - 35 uqlkj ukefunsZku u djrk lHkklnkpk e`R;w >kY;kl e`R;w


>kY;kps laLFksyk Kkr >kY;kuarj ,d efgU;kP;k vkr laLFksP;k lqpuk
Qydkoj o fdeku nksu LFkkfud orZeku i=kr laLFksus uksfVl |koh-

;k uksfVlh}kjs e`r lHkklnkps ekyeRrsckcr gDd nkos] vk{ksi laLFksus ekxowu


?;kosr-

uksfVkhuarj izkIr >kysY;k nkO;kapk fopkj d:u O;oLFkkid lferhus iksV


fu;e - 17 vs o 19 uqlkj e`r lHkklnkaP;k oS/kkfud izfrfu/khpah fuoM
djkoh- o R;kaP;kdMwu baMsfEuVh ckWaUM ca/ki=s ?ksowu lHkklnRokpk vtZ ?ksowu
laLFkk vkk O;Drhl lHkklnRo ns.;kpk fu.kZ; ?ksbZy-

ek= vkh ,d O;Drh ulY;kl ,dkis{kk vf/kd O;Drhauh laLFskyk la;qDr vtZ
|kok- R;kr ueqn dsY;kuqlkj laLFkk ifgY;k O;Drhl lHkklnRo o brjkauk
lglHkklnRo |kos vkh O;Drh ;k lHkklnRo gLrkarj.kkeqGs ekyeksP;k ekyd
gks kd.kkj ukghr fooLr Eg.kwu jkgrhy- ;kph Li"V tk.kho laLFksus R;kauk
d:u |koh-

ekyeRrsP;k ekydh gDdkackcr l{ke U;k;ky;kdMwu okjl gDdkckcrps


izek.ki= vko;d jkghy ;kph gh Li"V dYiuk laaLFksus ns.ks vko;d vkgs-

ek= ;k uksfVkhuarj iq<s vkysY;k O;Drhaps ,der u >kY;kl okjlk gDdkpk


nkok dj.kk&;k vkk loZ O;Drhauk l{ke U;k; ;a=.ksdMwu okjlk gDdkps
izek.ki= ?ksowu ;kos R;kuarj lHkklnRo gLrakrj.k dj.;kr ;sbZy] vls laLFkk
dGow kdrs-

3-7

lHkklnkl feG.kkjs gDd%&

x`gfuekZ.k laLFksP;k lHkklnkl [kkyhy vf/kdkj@gDd lHkklnRo feGkY;kuarj izkIr


gksrkr

R;kaP;k lnfudsPkk rkck ?ks.;kpk gDd izkIr gksrs-

Lkg;ksxh lHkkln@ukeek= lHkkln dj.;kpk vf/kdkj izkIr gksrks-

iksVfu;ekph izr feGo.;kpk gDd lHkklnkl feGrks-

25

dk;|krhy dye 311 uqlkj lHkklnkl laca/khr vdkSVaps o dye 322 e/;s
ueqn bej dkxni=kaps fujh{k.k dj.;kpk o R;kaP;k izrh feGo.;kpk gDd izkIr
gksrks-

loZlk/kkj.k lHksl mifLFkr jkg.;kpk gDd izkIr gksrks-

Fkdckdhnkj ulY;kl laLFksP;k O;oLFkkid lferhP;k fuoM.kwdhl mesnokj


Eg.kwu vtZ Hkj.;kpk gDd izkIr gksrks-

laLFksP;k fuoM.kwdhr ernku dj.;kpk gDd izkIr gksrks-

vkiY;k Hkkxkpk ukefunsZku dj.;klkBhpk vf/kdkj lHkklnkl feGrks-

3-8

LkHkklnkaps gDd egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 32


vUo;s

egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 fu;e 1961 o laLFksP;k uksan.khd`r


mifo/khph izr feG.ks-

Yks[kkifj{k.k vgokykph izr

lHkkln ;knh-

lHkklnkaph uksanogh

O;OkLFkkiu lferh lHksps bfro`Rr

okf"kZd loZlk/kkj.k lHkk rlsp foks"k loZlk/kkj.k lHkkaps bfro`k-

T;k ys[kke/;s vkk lHkklnkaps O;ogkj uksanfoys vkgsr R;kP;k izrh-

Okjhy izek.ks rjrwn vlwu lq/nk lHkklnkauk dkxni=kaP;k izrh fujh{k.kkalkBh


feGr ukghr- vkk ifjfLFkrh izFke x`gfuekZ.k laLFksP;k Lrjkoj vlysY;k rkj
fuokj.k lferhdMs nkn ekxkoh- rjhlq/nk ;k rkjhps fuokj.k u >kY;kl
laaca/khr uksan.kh vf/kdk&;kadMs rkj nk[ky djrk ;srs- uksan.kh vf/kdk&;kauh
dye 792 uqlkj laLFksl iksVfu;ekrhy o dk;n;krhy laca/khr rjrwnhaps
ikyu dj.;kackcr funsZk nsmu rkjhps fuokj.k djkos-

3-9

lHkklnkaP;k tckcnk&;k o drZO;s %&

Lknfudsph ns[kHkky dkGthiwoZd dj.ks o LoPN dj.ks-

laLFksP;k loZlk/kkj.k lHkkauk mifLFkr jkgk.ks-

ns[kHkky kqYd o brj ns.ks ;kapk osGsoj laLFkse/;s Hkj.kk dj.ks-

mifo/khe/khy rjrqnhps ikyu dj.ks-

vk; o ts uequk

26

laLFksP;k fgrkl ck/kk fuekZ.k gksbZy vls dks.krsgh d`R; u dj.ks-

laLFksP;k dkedktke/;s rlsp O;oLFkkiu lferhl ;ksX; rs lgdk;Z dj.ks-

laLFksP;k ns.;kr ;s.kk&;k lqfo/kkaP;k okijkckcr okf"kZd lHksus osGksosGh dsysY;k


fu;ekaps dkVsdksji.ks ikyu dj.ks-

O;oLFkkiu lferhps iqoZ ijokuxh fkok; lnfudk HkkM;kus ns u;s- rlsp


HkkMsd: o lnfudk/kkjd ;kapsrhy uksan.khd`r HkkMsdjkjkph izr HkkMsd:P;k
vksG[ki=klg laLFksl n;koh- uthdP;k iksfyl Bkd.;kdMs HkkMssd:ckcr
ekghrh o ;k djkjkph izr ns.ks vko;d vkgs- iksfyl Bk.;kdMs ;kalanHkkZr
iwrZrk dsY;kckcrph ekghrh@dkxni=s lnfudk/kkjd lHkklnkus LkaLFksyklq/nk ns.ks
vko;d vkgs-

O;oLFkkiu lferhps iqoZ ijokuxh fkok; lnfudse/;s varxZr cny rlsp


nq:Lrh lHkklnkus d: u;s- rlsp varxZr LVDPkjy psatsl djko;kps vlY;kl
laca/khr uxjikfydk @ egkuxjikfydk @ izkf/kdj.k ;kapsdMwu vko;d rh
eatwjh ?ksRkY;kfkok; vls cny d: u;sr- vls cny laLFksP;k ijokuxh
fkok; dsY;kl vknkZ mifo/khP;k mifo/kh ekad 166 vUo;s laLFkk dkjokbZ
d: kdsy rlsp LFkkfud kf/kdj.kkdMs R;kckcrps rkj d: kdsy-

laLFksP;k o LFkkfud kf/kdj.kkP;k iwoZijokuxh fkok; laLFksP;k vkokjkr@


xkGke/;s @ caxY;ke/;s dks.krsgh k.kh] i{kh ikGw u;sr- laLFksus loZlk/kkj.k
lHkse/;s k.;kakh laca/khr vlysY;k dk;|krhy rjrwnhuqlkj R;klkBh vko;d
Bjko d:u ikGho k.kh ikG.;kckcrph fu;ekoyh cuokoh-

mifo/kh ekad 3 uqlkj lHkkln vkiY;k lnfudsr nok[kkuk] lYykdsa


daUlYVhax :e] :X.k fpfdRlky;] fiBkph fxj.kh] dksfpax Dyklsl]
ikG.kk?kj] C;qVhikyZj ;klkBh okij d: kdsy- ek= ;k O;olk;keqGs laLFksrhy
brj lHkklnkauk =kl gks.kkj ukgh vkk fjrhus fu;ekoyh loZlk/kkj.k lHksus
dsyh vlY;kl R;kps ikyu dj.ks ca/kudkjd jkfgy-

laLFksP;k vkokjkr okgu mHks dj.;klanHkkZr laLFksus fnysY;k lwpukauqlkj okgu


Bso.;kph fu;ekoyh dsyh vlY;kl fu;ekoyhrhy rjrwnhuqlkj okgu mHks
djkos-

3-10 lnfudk gLrkarj.k o gLrkarj.k Qh


1-

Lknfudk/kkjdkauh laLFksps lHkkln >kY;kiklwu ,d o"kZ iw.kZ gks.;kiwo R;kyk


vkiY;k lnfudsps gLrkarj.k @ foh djrk ;sr ukgh27

23-

4-

5-

6-

7-

8-

910111213-

okjlkgDdkus
vFkok
U;k;ky;hu
vknskkeqGs
gDd
izkIr
>kysY;k
lnfudk/kkjdkauk ojhy ,d o"kkZph vV ykxw vl.kkj ukghlnfudk gLrkarjhr dj.;klkBh laLFksP;k uk gjdr izek.ki=kph vko;drk
ulyh rjh fu;e 1961 e/khy fu;e 24 uqlkj fdeku 15 fnolkaph laLFksyk
uksfVl ns.ks vko;d vkgsvkh uksfVl feGkY;kuarj laLFksP;k lfpokauh iksVfu;ekuqlkj dk;Zokgh d:u
R;koj 30 fnolkar fu.kZ; ?ks.ks vko;d vkgs- o fu.kZ;kP;k fnukadkiklwu 8
fnolkar lHkklnkyk fu.kZ; dGfoyk ikghts,[kkn;k lHkklnkus gLrkarj.kklkBh ys[kh uk gjdr izek.ki=kph ekx.kh dsY;kl
rh ns.;kps ca/ku laLFksP;k v/;{k@lfpokoj jkghy- uk gjdr izek.ki= ns.ks
kD; ulY;kl R;kph dkj.ks 8 fnolkr lacaf/kr lHkklnkyk laLFksus dGfoyh
ikghtslHkklnkaps lnfudk gLrkarj.kkckcr lHkklnkP;k e`R;wuarj R;kaP;k ukekadu
dsysY;k okjlnkjkauk@O;fDrauk lHkklnRo gLrkarj.k dj.;klkBh lgdkj dk;nk
dye 30 fu;e 25 e/khy rjrqnhuqlkj O;oLFkkiu lferhus dk;ZOkkgh dsyh
ikghtsHkkx gLrkarj.kklkBh izkIr >kysY;k vtkZoj laLFksus vtZ izkIr >kY;kiklwu rhu
efgU;kP;k eqnrhr fu.kZ; ?ks.ks vko;d vkgs o fu.kZ;kP;k fnukadkiklwu 15
fnolkr rks lacf/kr lHkklnkyk ys[kh Lo:ikr dGfoyk ikghtslaLFksus rhu efgU;kr dks.krkgh fu.kZ; u ?ksrY;kl dye 222 e/khy
rjrqnhuqlkj ekuoh lHkklnklkBh o laLFksus vtZ ukdkj.;kl dye 232
e/khy rjrqnhuqlkj lacaf/kr fuca/kdkdMs vihy dj.ks vko;d vkgslaLFkk gLrkarj.kkpk vtZ fLodkjhr ulY;kl vlk vtZ dye 23 1 v
e/khy rjrqnhuqlkj fuca/kdkekQZr laLFksdMs ikBfork ;sbZyfuca/kdkekQZr feGkysY;k vkk vtZkoj laLFksus 60 fnolkar fu.kZ; ?ks.ks vfuok;Z
vkgslnfudk gLrkarj.kklkBh mifo/kh d&38 bZ e/khy dkxni=kph vtZnkjkus iwrZrk
dj.ks vko;d vkgsgLrkarj.k vtkZlkscr izosk Qh] gLrkarj.k Qh o gLrkarj.k fizfe;e tek dj.ks
vko;d vkgsfizfe;eph jDde gh tkLrhr tkLr :- 25000@& vlsy] rlsp 25]000@& fdaok
laLFksP;k loZlk/kkj.k lHksus Bjko d:u lear dsysY;k jDdesiSdh th deh
vlsy rh jkfgy- lnj rjrwn yWV@IykWV/kkjd laLFkkalkBh ykxw jkfgy-

28

14-

15-

1617-

e;r lHkkln] laLFksrhy nksu lHkklnkaps vkivkilkarhy gLrkarj vFkok


dqVqackrhy lnL;krhy gLrkarj.k vlY;kl R;kyk gLrkarj.k fizfe;e ns.ks
vko;d ukghlHkklnkus fofRRk; laLFksdMwu dtZ ?ks.;klkBh foghr ueqU;krhy uk gjdr
nk[kY;kph ekx.kh dsY;kl rh ns.;kps ca/ku laLFksoj jkghy- rls ns.ks kD;
ulY;kl R;kckcrP;k ys[kh dkj.kklg 15 fnolakr lacf/kr lHkklnkyk dGfoys
ikfgtslaLFksP;k udkjkfo:/n lacaf/kr lHkklnkyk f=lnL;h; lferhdMs vFkok
fuca/kdkdMs nkn ekxrk ;sbZyfuca/kd loZ izdkjP;k uk gjdr nk[kY;kP;k laLFksP;k fu.kZ;kfo:/n vkysY;k
vtkZoj laLFkk o laca/khps Eg.k.ks ,sdu
w
fu.kZ; nsbZy- vlk fnysyk fu.kZ;
laLFksoj o lHkklnkaoj ca/kudkjd vlsy-

ojhy loZ rjrwnh lnfudk] xkGk] kkWi] caxyk@IykWV] xWjstsl bR;knhlkBh ykxw
jkgrhy-

3-11 lnfudk@xkGk foh o HkkMsrRokoj ns.ks ckcr%&

Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFksP;k lnL;kauh xkGk foh dj.;kiwo laLFksph ijokuxh


?ks.ks vko;d ukgh- ek= iksVfu;ekrhy rjrwnhuqlkj x`gfuekZ.k laLFksl ns;
vlysys lsokkqYd o brj jDde lnfudk fohiwo Hkj.ks vko;d vkgs-

LkHkkln lnfudsr okLrO;kl ulY;kl o vkk ifjfLFkrhr lnfudk HkkM;kus


ns.;kph bPNk vlY;kl rlk vtZ laLFksdMs lknj dj.ks o laLFksph iwoZ
ijokuxh iksVfu;e - 43 uqlkj ?ks.ks vko;d vkgs- laLFksus ;k
iksVfu;ekuqlkj vlk vtZ kIr >kY;kuarj ia/kjk fnolkar R;kojhy fu.kZ;
lHkklnkl dGfo.ks vko;d vkgs-

3-12 lnfudsoj dtZ ?ks.ks@cka/kdke dj.ks@


dkj.kklkBh ukgjdr eki.ki= ns.ks%&

nq:Lrh

dj.ks]

okij

bR;knh

laLFksP;k iwoZ ijokuxh fkok; lHkklnkl lnfudk foRrh; laLFkkadMs xgk.k


Bsowu dks.krsgh dtZ ?ksrk ;sr ukgh-

29

laLFksus ijokuxh ckcr dkghgh u dGoY;kl laca/khr fuca/kdkdMs rkj d:u


dye 792 vUo;s laLFksl R;k lanHkkZr funsZk ns.;kph fouarh lHkkln d:
kdrkr-

lnfudk xgk.k Bsowu kS{kf.kd] vkjksX;] bR;knh rRle rkrMhP;k dkj.kkalkBh


lHkklnkl dtZ feGfo.ks T;kosGh xjtsps vlrs R;kosGh laLFksus foRrh;
laLFkkaP;k @ cWadkaP;k foghr ueqU;kr nk[kyk ns.ks ;kl foyac u ykork vkk
izdkjps fouarh i= lHkklnkus fnY;kl laLFksP;k lfpokus@psvjesuus vlk nk[kyk
rkRdkG |kok o iq<hy O;oLFkkid lferhP;k yxrP;k cSBdhr gh ckc vU;
lferh lnL;kauk voxr djkoh- rlsp R;kckcrpk ckstk uksanfo.ksckcr cdsps
i= kIr >kY;kuarj xgk.k uksanoghe/;s uksan ?;koh-

laLFksus vkkizdkjs rkrMhus nk[kyk ns.;kph dk;Zokgh u dsY;kl lacaf/kr


fuca/kdakuh dye 792 c uqlkj izkf/kd`r vf/kdkjh usewu nk[kyk ns.;kph
dk;ZOkkgh djkoh- fofRRk; laLFkk@ cWadkauh gk nk[kyk xzk /kjkok- laca/khr
lHklnkus ;k lanHkkZr baMsfEuVh ckWaM ns.ks vko;d Bjsy-

x`gfuekZ.k laLFksus laLFksP;k jsdkWMZe/;s dks.kR;kgh lnfudsP;k lanHkkZr fofk;


laLFkk @ cadkauh ys[kh dGfoY;kl R;kaP;k ukos ckstk uksanfo.ks ca/kudkjd vkgsT;k lHkklnkus R;kph lnfudsoj laLFksP;k iwoZ ijokuxhus R;kph lnfudk
fofk; laLFksdMs xgk.k Bsou
w dtZ ?ksrY;kl R;kph uksan laLFksus lHkkln vk;]
uequk jftLVj e/;s ksjk dkWye e/;s lacaf/kr fofk; laLFksP;k ukoklg o
dtkZph jDde o R;kph ijrQsM eqy kqYdklg uksan ?ks.ks ca/kudkjd
vlY;kus laLFksph tckcnkjh jkfgy- rlsp fofk; laLFkk@cdkauh ckstk dk<wu
Vkd.ksckcr dGfoY;kl ckstk rkRdkG mrjo.ks vko;d vkgs-

iksVfu;e - 45 uqlkj lHkklnkl uksdjh djr vlysY;k fBdk.kkgqu


ekydkdMwu ?kj [kjsnh dj.;klkBh dtZ ?;ko;kps vlY;kl rlsp ?kj
[kjsnhlkBh ykbQ bUlqjUl dkWiksZjsku vkWWQ bafM;k dMqu fdaok ek- lgdkj
vk;wDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] iq.ks ;kauh eatqjh fnysY;k laLFkk fdaok
fokh; laLFkk ;kapsdMwu ?kj [kjsnhlkBh dtZ ?;ko;kps vlY;kl laLFksPkh iqoZ
ijokuxh ?ks.ks vko;d ukgh-

,[kk|k lHkklnkl R;kapk Hkw[kaM@xkGke/;s cka/kdke vxj nq:Lrh djko;ph


vlY;kl fdaok xkGkpk okij vU; ;kstu lq: dj.;klkBh djko;kpk
>kY;kl laca/khr lHkklnkus R;klkBh fjrlj ys[kh Lo:ikr vtZ dj.ks
vko;d vkgs- laLFksus R;koj ,d efgU;kP;k vkr mfpr fu.kZ; ?ksu
lHkklnkl dGfo.ks ca/kudkjd vkgs- laLFksus udkj fnY;kl fdaok fofgr eqnrhr
dkghgh u dGfoY;kl laca/khr lHkkln laLFksP;k fuca/kdkdMs R;koj vtZ d:u
30

nkn ekxsy- fuca/kdkus lnj vtkZoj laca/khr vtZnkj o laLFkk ;kaph lquko.kh
?ksowu R;kaps Eg.k.ks ,sdw.k dk;|krhy rjrwnh rlsp fu;e o mifo/kh ;kal
vf/ku jkgwu ,d efgU;kP;k vkr vko;d rks fu.kZ; ns.ks ca/kudkjd jkfgy-

3-13 lHkklnRo laiq"Vkr ;s.ks%&


x`gfuekZ.k laLFksr [kkyhy ijhfLFkrhr lHkklnRo laiq"Vkr ;srs

lHkklnkus jkthukek fnY;kuarj laLFksus rks eatjw dsyk vlsy rj-

lHkklnkpk Hkkxnk[kyk nql;k ukos gLrakrj.k >kyk vlsy rj-

lHkklnkP;k e`R;wuarj-

lHkklnkps lHkklnRo laLFksP;k loZlk/kkj.k lHksus j dsY;kuarj R;k Bjkokl


lacaf/kr mi@lgk;d fuca/kdkauh dye 35 uwlkj eatqjh fnyh vlsy rj

VLV daiuh] QeZ laLFkk lHkkln vlY;kl R;akps folZtu >kY;kl@R;akph uksan.kh
j gksrs-

x`gfuekZ.k laLFksus T;kps lHkklnRo j >kys vkgs] R;akps uako laLFksP;k lHkkln
uksan.kho:u deh dsys ikfgts-

laLFksus vls dsys ukgh rj lgdkj dye 25vs uwlkj mi@lgk;d fuca/kd ;k
lanZHkkr laLFksl funsZk nsow kdrkr-

lHkklnkps lHkklnRo laiq"Vkr vkY;kuarj lglHkkln@lg;ksxh lHkkln ;kaps


lHkklnRo vkiksvki laiq"Vkr ;srs] fdaok lglHkkln@lg;ksxh lHkkln
;kauh
Lor%rwu jkftukek fnY;kl fdaok e`R;w ikoY;kl R;kaps lHkklnRo laiq"Vkr ;srs-

3-14 O;oLFkkid lferhps drZO; o tckcnkjh

laLFksus ukao] uksanfoysyk lOgsZ ekadklg laiw.kZ ikk o uksan.kh ekad


nkZfo.kkjk Qyd laLFksP;k eq[; osk}kjktoG lgt fnlsy vkk fBdk.kh
yko.ks-

laLFksP;k fu/khph mHkkj.kh dj.ks-

ns[kHkky kwYd] nw:Lrh o fu{ksi fu/khP;k jDdek Bjfo.;klkBh okf"kZd lHksl


fkQkjl dj.ks-

lHkklnRo ns.ks] lHkklnkaps


funsZkukckcr fu.kZ; ?ks.ks-

jkthukes
31

eatwj

dj.ks

rlsp

lHkklnkaP;k

uke

lnfudkaph varxZr rikl.kh dj.ks-

lHkklnkdMwu izkIr gks.kk;k osxosxG;k vtkZoj fu.kZ; ?ks.ks-

Fkdckdhnkj lHkklnkfo:n dkjokbZ dj.ks-

lHkklnkauk Hkkxnk[kys ns.ks-

njegk lehrhph lHkk ?ks.ks o R;kaps bfro`Rr vafre dj.ks-

okf"kZd lHksph fo"k;ikf=dk fufpr dj.ks o eqnrhe/;s okf"kZd lHkk ?ks.ks-

vko;drsuqlkj fo"ksk loZlk/kkj.k lHksPks vk;kstu dj.ks-

O;oLFkkiu lferhph eqnr


fuoM.kqdhph O;oLFkk dj.ks-

fuoMuqdhuarj ufou lferhps xBu d:u inkf/kdk;kaph fuoM dj.ks

O;oLFkkod lehrh lnL;kauh inHkkj fLodkjY;kiklwu 45 fnolkP;k vkr


dye 731 1vc vUo;s e-20 ueqU;ke/;s : 100@- o izR;sdh Lora=fjR;k
laLFksP;k [kPkkZus ca/ki=s fuikf/kr dj.ks vkf.k laLFksP;k jsdkWMZe/;s lekfo"V
dj.ks ca/kudkjd vkgs- rlsp ;k lnHkkZr laca/khr fuca/kd dk;kZy;kllq/nk
dGfo.;kph tckcnkjh laLFksP;k lfpokdMs lksifoysyh vkgs-

inHkkj] nIrj rkck ns.ks ?ks.ks ;kph lfoLrj uksan feGkysY;k nIrjkP;k ;knhlg
rifkyokj irhus O;oLFkkid lferh lHksP;k bfro`Rrkr ?ks.ks vko;d vkgsR;kewGs useds dks.krs nIrj dks.kkP;k rkC;kr feGkys ;kps jsdkWMZ laLFksdMs
dk;eLo:ih miyC/k jkfgy-

O;oLFkkiu lferhe/khy fjDr tkxk iksVfu;ekrhy vkf.k egkjk"V lgdkjh


laLFkk fu;e 161 P;k fu;e 605 e/khy rjrqnhuqlkj Hkj.ks-

O;oLFkkiu lferh lnL;kapk jkthukek eatwj dj.ks-

lHkklnkaP;k QkbZYl o jsdkWMZ O;ofLFkr Bso.ks-

laLFksPkh vkfFkZd i=ds vkfFkZd o"kZ laiY;kiklqu 45 fnolkaps vkr vafre dj.ks-

ys[kkifj{k.kklkBh laLFksPks nIrj lknj dj.ks-

lHkklnkaPks ekx.khizek.ks R;kauk dye 32 e/;s uewn dkxni=s miyC/k d:u


ns.ks-

lHkklnkadMwu izkIr rkjhoj iksVfu;ekrhy o dk;n;krhy rjrwnhuwlkj eqnrhr


fu.kZ; ?ks.ks o laca/khr lHkklnkauk ys[kh dGfo.ks-

lnfudkaps fohckcr lHkklnkaus laLFkskh laiZd lk/kY;kl R;kauk vko;d rh


ekfgrh ns.ks o iksVfu;ekrhy o dk;n;krhy fohlkBh lHkklnkl lgdk;Z
dj.ks-

lai.;kiqo

32

uohu

lehrhph

jpuk

gks.;klkBh

lnfudk HkkM;kus ns.ksckcrpk vtkZoj eqnrhr fu.kZ; ?ks.ks laca/khr lHkklnkauk


dGfo.ks-

laLFksP;k orhus vko;drs izek.ks djkj dj.ks-

laLFksph ekyeRrk lqfLFkrhr Bso.;kckcr vko;d rh dk;Zokgh dj.ks-

laLFksP;k bekjrhpk o ekyeRrspk foek mrjfo.ks-

lnfudkaps okijke/khy cnykl ekU;rk ns.ks-

iwoZfu;ksftr osG fufpr d:u lHkklnkP;k lnfudsph


fydst@LVDpjy vkWMhV bR;knh Lo:ikP;k dkj.kkalkBh dj.ks-

lHkklnkus varxZr ikg.khl vMFkGk vk.kY;kl dk;|krhy rjrqnhuqlkj d;Zokgh


dj.ks-

kklukus dk;nk] fu;e o mifo/kh ;ke/;s


loZlk/kkj.k lHksP;k ekU;rsus eatwj d:u ?ks.ks-

lHkklnkl laLFksus fcykpk rifky@foxrokjh rlsp ekx.kh dsY;kl dks.kR;kgh


Bjkokuqlkj@iksVfu;ekuqlkj vkdkj.kh dsyh vkgs R;kpk rifky ns.ks ca/kudkjd
vkgs-

vkdkjysY;k fcykr nkZfoysY;k jdesis{kk deh jdespk Hkj.kklq/nk laLFksus


fLodkj.ks ca/kudkjd vkgs o R;kph ikorh ns.ks vko;d vkgs-

iksVfu;ekr tkLrhr tkLr O;kt fdrh vkdkjrk ;sbZy ;kph rjrwn vkgs- ek=
loZlk/kkj.k lHksr O;kt vkdj.khckcr Bjko dj.ks vko;d vkgs-

bekjrhps LVDpjy vkWMhV d:u ?ksu R;kuqlkj


loZlk/kkj.k lHksP;k eatwjhus d:u ?ks.ks vko;d vkgs-

laLFksdMs fu/kh ulY;kl o ,[kk|k lHkklnkus Lo[kpkZus xGrh nq:Lrh dj.ksl


r;kj vlY;kl R;kckcrph fu;ekoyh r;kj dj.ks o loZlk/kkj.k lHksph eatwjh
?ks.ks-

ys[kkifj{k.k vgokykrhy nks"k nq:Lrh vgoky ^vks* ueqU;kr rhu efgU;kr


ys[kkifj{kdkauk lknj d:u R;kph r fuca/kdkadMs ikBokoh-

osGksosGh

varxZr

lwpfoysY;k

vko;d

rh

ikg.kh

nq:Lrh

nq:Lrh

3-15 laLFksPks nIrj Bso.ks o tru dj.ks%&


1-

laLFksP;k O;oLFkkiu lferhus egkjk"V lgdkjh laLFkk fu;e 1961 e/khy fu;e
65 o mifo/kh - 142 e/;s uewn dsysY;k loZ uksanok o uLR;k r;kj dj.ks
vko;d vkgs33

23-

laLFksr BsoysY;k loZ uksanog;krhy uksanh osGP;k osGh ?ks.;kph


laLFksP;k lfpokph jkghy- mifo/kh - 144
laLFksus [kkyhy uksanog;k dk;eLo:ih tru d:u BsoY;k ikghtsr123456789101112-

45-

6-

7-

89-

tckcnkjh

O;oLFkkiu lferh bfro`Rr uksanoghloZlk/kkj.k o fo"ksk loZlk/kkj.k lHkk uksanoghloZizdkjph dWk cqds
cWad ikl cqds
lHkkln uksanog;kiksVfu;e iqLrhdkys[kkifj{k.k vgokylaLFksP;k ekydh lanHkkZrhy dkxni=sbekjrhpk eatwj vkjk[kMk@ eatwj udkks
cka/kdke fo"k;d fofo/k ijokuxh i=s
bekjr okijkph ijokuxh
;kfkok; laLFksP;k Bjkokuqlkj vko;d vlysyh dkxni=s-

laLFksP;k nIrjkpk rkck lfpokdMs jkghylaLFksP;k lfpokpk dkyko/kh laiY;kuarj ufou lfpokdMs nIrjkph ;knh r;kj
d:u ;knh izek.ks nIrj o ekyeRrspk rkck ns.;kph tckcnkjh lacaf/kr
psvjesu] lfpo o O;oLFkkiu lferhph jkghyT;k O;oLFkkiu lferhph eqnr laiysyh vkgs- R;kauh Ukohu O;oLFkkiu
lehrhdMs ifgY;k lHksr nIrj gLrkarjhr u dsY;kl R;k O;oLFkkiu lferhps
lnL; dye 146 o 147 e/khy rjrqnhuqlkj dkjokbl ik= Bjrhy- vkk
dkjokbuarj laca/khrkauk fuoM.kwd y<fo.;kl vik= Bjfo.ksckcrpk fu.kZ; R;k
laLFksP;k fuca/kdkdMwu ?ks.;kr ;sbylaLFksps nIrj laLFksP;k dk;kZy;krp Bso.ks ca/kudkjd jkghy- laLFksyk dk;kZy;
ulY;kl O;oLFkku lferhus Bjko d:u nIrj Bso.;kph tkxk fufPkr djkohvkk tkxsr nIrj Bso.ks ca/kudkjd jkghylaLFksps nIrj lqfLFkrhr o vn;kor Bso.;kph tckcnkjh lfpokcjkscj
O;oLFkkiu lferhphgh jkghylHkklnkauh laLFksP;k dkxni=kaP;k rikl.kh@udykaph ekx.kh dsY;kl egkjk"V
lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 32 o mifo/kh a 23 vUo;s rikl.kh

34

10-

o mifo/kh a- 172 uqlkj vko;d rh Qh Hk:u ns.;kph tckcnkjh laLFksP;k


lfpokph jkghylaLFksps nSuafnu dkedkt ikg.kslkBh laLFkk ixkjh O;oLFkkidkph use.ksd d:
kdys- ;klkBh laca/khr mesnokjkus lgdkj foHkkxkpk Lrkfor x`gfuekZ.k
lgdkjh laLFkkfo"k;d O;oLFkkiu infodk kIr dsysyh vlkoh fdaok lgdkj
vk;qDr dk;kZy;kus fofgr dsysyh vgZrk R;kus /kkj.k dsysyh vlkoh- T;k
laLFkklkBh lHkkln la[;k 50 fdaok vf/kd vlsy vkk laLFkkauh iw.kZosG
O;oLFkkidkph use.kwd djkoh- brj ygku laLFkk ,df=rfjR;k O;oLFkkidkph
use.kqd] d: kdrhy- O;oLFkkidkph use.kwd] dkedktkP;k vVh o kr
rlsp R;kaps osru b- loZlk/kkj.k lHksus fufpr djkos-

3-16 O;oLFkkiu lferhps dkedkt %&


1-

234-

56-

78-

Eaktwj mifo/khrhy rjrwnhuqlkj mifo/kh a 116 eqnr lai.;kiwo fuoM.kwd


?ks.;kph o R;kckcrph ekghrh fuca/kdkauk ns.;kph tckcnkjh O;oLFkkiu
lferhph vkgsO;oLFkkiu lferh lnL;kaph miyC/krk lHkklnkauk Ogkoh Eg.kwu O;oLFkkiu
lferh lnL; gs kD;rks laLFksP;k lnfudsrp jkg.kkjs vlkosrfuoM.kwd >kY;kuarj 30 fnolkr inkf/kdk&;kaph fuoM fuOkM.kwd fu.kZ;
vf/kdk&;kauh dj.ks vko;d vkgs- mifo/kh a 126
inkf/kdkjh fuoMhuarj uohu O;oLFkkiu lferh o iwoP;k O;oLFkkiu lferhph
la;qDr lHkk ?ks.;kr ;sbZy- R;ke/;s laLFksP;k nIrjkph ;knh r;kj d:u
R;kizek.ks uohu inf/kdk;kdMs laLFksps nIrj gLrkarjhr dj.;kr ;sbZy o
R;kckcrP;k lfoLrj uksanh O;oLFkkiu lferhP;k bfro`Rrkar dj.ks vko;d
vkgs- mifo/kh a 125
O;oLFkkiu lferhus mifo/kh a 139 e/khy rjrqnhuqlkj o loZlk/kkj.k lHksP;k
funsZkkuqlkj O;oLFkkiu lferhus dke dj.ks vko;d vkgsiksVfu;ekrhy rjrwnhuqlkj gkr fkYyd e;kZnsps ikyu dj.ks ca/kudkjd jkghytknk gkr fkYyd jkghY;kl mifo/kh a 72 izek.ks R;koj O;kt vkdkj.kh
dj.ks vko;d jkghy:- 1000@& ps ojhy loZ jDde js[kkafdr /kuknskk}kjs ns.ks vko;d vkgs:- 10]000@& ojhy [kpkZLkkBh nji=ds@fufonk ekxfo.ks vko;d vkgs- ;k
lkBhph fdeku e;kZnk Bjfo.ksps vf/kdkj loZlk/kkj.k lHksyk jkgrhy-

35

91011-

12-

13-

14-

15-

1617-

lHkklnkadMwu vkysY;k osxosxG;k vtkZoj iksVfu;e a- 65 uqlkj dk;Zokgh


dj.ks vko;d vkgsO;oLFkkiu lferhus lHkklnkadMwu vkysY;k rkjhyk iksgksp fnyh ikghts rlsp
mifo/kh - 174 uqlkj R;kl 15 fnolkr mRrj fnys ikghtslaLFksus loZlk/kkj.k lHksr O;oLFkkiu lferh o lHkkln ;krhy okn
feVfo.;klkBh f=lnL;h; lferh fu;qDr dsyh ikghts- ,[kkn;k lHkklnkaP;k
rkjhoj O;oLFkkiu lferhus fnysyk fu.kZ; ekU; ulsy Rkj R;kl loZlk/kkj.k
lHksus fu;qDr dsysY;k f=&lnL;h; lferhdMs nkn ekxrk ;sbZy- vtZ
dsY;kiklwu rhl fnolkr ys[kh fu.kZ; ns.;kps ca/ku f=&lnL;h; lferhoj
jkghyUkk gjdr izek.ki=kP;k ekx.kh vtkZoj laLFksP;k O;oLFkkiu lferhus fnysyk
fu.kZ; ekU; ulY;kl loZLkk/kkj.k lHksus fu;qDr dsysY;k f=lnL;h; lferhdMs
nkn ekxrk ;sbZy- f=lnL;h; lferhpkgh fu.kZ; ekU; ulY;kl fuca/kdkdMs
nkn ekxrk ;sbZy- fuca/kdkauh fnysyk fu.kZ; ca/kudkjd jkghy- tsFks f=lnL;h;
lferh ulsy rsFks fuca/kdkdMs nkn ekxrk ;sbZyinHkkj ?ksrY;kuarj O;oLFkkiu lferhojhy izR;sd lHkklnkus uequk 20 e/khy
jDde :- 100@& P;k eqnzkadisijoj ca/ki= laLFksP;k [kpkZus dj.ks vko;d
vkgs- ek= lnjpk eqkad gk lHkklnkP;k ukokus [kjsnh dj.ks vko;d vkgs]
vls ca/ki= eqnrhr dsysys ulY;kl R;kph ins vkikvki fjDr >kysyh
vlY;keqGs O;oLFkkiu lferh vFkok laca/khr lnL;kus laLFksus dkedkt
dj.;kps Fkakcfo.ks vko;d vkgsO;oLFkkiu lferhus loZ fo"k;if=dsoj o bfro`kkar R;{k ppkZ >kY;kek.ks
ukasno.ks ca/kudkjd jkghy- ,suosGsP;k fo"k;kr egokps /kksj.kkRed @ vkfFkZd
fu.kZ; vl.kkjs fo"k; ?ksrk ;s.kkj ukghloZlk/kkj.k o foks"k loZlk/kkj.k lHksps bfro`k lHksP;k rkj[ksiklwu rhu
efgU;kP;k vkr fygwu loZlHkklnkae/;s ikBfo.;kph tckcnkjh laLFkP;k
v/;{kkaph o lfpokaph jkghybekjr nq:Lrh@ns[kHkky] varxZr o ck xGrh o vuf/kr cka/kdkekoj osGhp
dk;Zokgh dj.;kph tckcnkjh O;oLFkkiu lferhoj jkghyegkjk"V lgdkjh laLFkk fu;e 1961 e/khy fu;e 65 o mifo/kh - 142 o
143 e/khy nIrj Bso.;kps R;krhy uksanh v|;kor dj.;kph v/;{k o lfpo
;kaph la;qDr tckcnkjh jkghy-

36

18-

1920-

212223-

O;oLFkkiu lferhus vfFkZd o"kZ laiY;kuarj 45 fnolkar vkfFkZd i=ds r;kj


dj.ks vko;d vkgs o 14 vkWxLViwo njo"k ys[kkifj{k.k d:u ?ks.ks
vko;d vkgs- nj nksu o"kkZuh ys{kkijh{k.k cny.ks vfuok;Z vkgsnjo"k loZ lk/kkj.k lHksph fdeku 14 fnolkaph uksfVl R;sd lHkklnkyk
ns.;kph tckcnkjh O;oLFkkiu lferhph o lfpokph jkghy14 vkWxLViwo loZ lk/kkj.k lHkk ?ks.ks kD; ulY;kl R;kckcrps dkj.k o
O;oLFkkiu lferhP;k Bjkoklg eqnrok<hpk Lrko 15 tqyS iwo fuca/kdkdMs
lknj dsyk ikfgts- ts.ksd:u eqnrok< ukdkjY;kl eqnrhr lHkk ?ks.;kph
f;k iw.kZ dj.ks laLFksl kD; gksbZylaLFksP;k lHkklnkae/;s ,dksik o lkSgknkZps laca/k jkgk.;klkBh O;oLFkkiu
lferhus ;Ru dj.ks vko;d vkgsegkjk"V kklu] lgdkj o brj kkldh; foHkkxkdMhy funsZk] vknsk o
ifji=ds ;kuqlkj vaeyctko.kh dj.ks vko;d vkgsmifo/kh ekad 3 uqlkj lHkklnkus R;kaP;k xkGke/;s@lnfudse/;s nok[kkuk]
lYykdsa dUlYVhax :e] :X.k fpfdRlky;] fiBkph fxj.kh] dksfpax
Dyklsl] ikG.kk ?kj fdaok C;qVhikyZj ;klkBh okij djko;kpk vlY;kl
R;kckcr laLFksrhy brj lHkklnkauk =kl gks.kkj ukgh o lHkklnkl
O;olk;lq/nk djrk ;sbZy vkk fjrhus loZlk/kkj.k lHksP;k eatqjhus fu;ekoyh
dj.ks vko;d jkghy-

3-17 okf"kZd lHksph tckcnkjh

ekxhy o"kkZP;k okf"kZd lHkk rlsp foks"k lHkse/khy lHkse/khy bfro`kkaP;k o


R;kojhy >kysY;k dk;Zokghpk vk<kok ?ks.ks o vafre dj.ks-

O;oLFkkiu lferhus lknj dsysys ekxhy o"kkZps mRi o [kpkZps i=d rlsp
rkGscankph ekfgrh ?ks.ks o R;kl eatqjh ns.ks-

ekxhy o"kkZP;k ys[kkifj{k.k vgokykph uksan ?ks.ks rlsp O;oLFkkiu lferhus


lknj dsysY;k nks"k nq:rh vgokykl ekU;rk ns.ks-

okf"kZd lHksiwo O;oLFkkiu lferhph fuoM.kwd >kyh vlY;kl fuoM.kwdhpk


fu.kZ; tkfgj dj.ks-

lgdkj
[kkR;kdMs
uksan.khr
ys{kkifj{k.kklkBh fu;qDrh dj.ks-

lHkklnkaps gdkyihckcr Lrkokoj ppkZ d:u fu.kZ; ?ks.ks-

vlysY;k

37

rkfydse/khy

ys[kkifj{kdkph

mifo/khe/khy nq:Lrhcckrps Lrkokoj ppkZ d:u fu.kZ; ?ks.ks o R;kl ekU;rk


ns.ks-

ns[kHkky] kqYd] ns[kHkky o nq:Lrh fu/kh rlsp fu{ksi fu/kh ;kckcr oxZ.khps
nj Bjfo.;kckcr fu.kZ; ?ks.ks-

laLFkspk fu/kh Hkj.;kl dlqj dj.kk;k lHkklnkaoj vkdkj.kh djko;kph O;ktnj


fufpr dj.ks-

okgurGkckcr fu.kZ; ?ks.ks o R;kaps nj Bjfo.ks-

laLFksP;k mifo/khps mYya?ku dj.kk;k lHkklnkauk vkdkjko;kP; naMkckcr fu.kZ;


?ks.ks o R;kph jDde fufpr dj.ks-

fu{ksi fu/khP;k fladhax QaM okijkckcr fu.kZ; ?ks.ks-

,[kk|k lHkklnkus laLFksl lsok fnyh vlY;kl R;kl |ko;kP;k esgrkU;kph


jDde Bjfo.ks

eksBk nq:LR;kckcr [kpkZl ekU;rk ns.ks-

laLFksdMwu gdkyih dsysY;k lHkklnkl iqUgk lHkklnRo ns.ksckcr fkQkjl


dj.ks-

loZ O;oLFkkid lferh lnL;kauh jkthukes fnY;kl rs okf"kZd lHksleksj Bso.ks


o eatwj dj.ks

fuysZf[kr djko;kP;k jDdekauk eatwjh ns.ks-

laLFksph tfeu o bekjrhP;k Conveyance ckcr fu.kZ; ?ks.ks o Draft deed


yk ekU;rk ns.ks-

mifo/khe/;s Bjowu fnysY;k e;kZnsis{kk tkLr [kpZ djko;kP;k


R;kckcrP;k fufonk loZlk/kkj.k lHksi<
q s Bsou
w R;kl ekU;rk ns.ks-

vfVsDV ;kaps use.kwdhl ekU;rk ns.ks rlsp R;klkscr djko;kP;k djkjkP;k


vVh o krl ekU;rk ns.ks-

laLFksP;k tkxsee/;s [ksG.;klkBh miyC/k tkxspk fopkj d:u lHkklnkalkBh o


R;kaP;k eqykalkBh ;kckcrps osGki=d fufpr dj.ks vFkok R;koj ca/ku Vkd.ks
o R;kpk Hkax dsY;kl naMkP;k vkdkj.khckcr fu.kZ; ?ks.ks-

laLFksph fjdkeh tkxk rlsp Vsjsl okij.;klkBh ijokuxh ns.;kP;k vVh o kr


Bjfo.ks-

laLFksP;k Lrjkoj rkj fuokj.k lferh fu.kZ; dj.ks ts.ksd:u O;oLFkkid


lferhP;k dkjHkkjkckcr fu.kZ;kckcr ,[kk|k lHkklnkph rkj laLFksP;k
Lrjkojp rksMxk fu?kwu rkj fuokj.k lferhekQZrp fudkyh fu?kw kdsy38

vlY;kl


1-

IykWV/kkjdkaP;k laLFkse/;s okf"kZd loZlk/kkj.k lHkse/;s iq<hy fo"k;kojgh lfoLrj


ppkZ gks.ks vko;d vkgsHkw[kaM fodlhr dj.ksckcr-

2-

Hkw[kaM gLrkarj dj.kslkBh djko;kph dk;Zi/nrh mnk- Surrender of lease,


Lease deed, O;kikjh rRokoj
fMklady
q ] iVkax.k] m|ku b-

ekyeksps

O;oLFkkiu

mnk-

dk;kZy;]

3-18 lHkklnkaP;k rkjhps fuokj.k%


[kqyklsokj rkjhpk ys[kh vtZ laLFksP;k dks.kkgh inkf/kdk;kl lHkkln lknj d:
kdrkr- rkjh vtZ feGkY;kuarj yxsp gks.kk;k lferhP;k lHkse/;s ppkZ gksu
lferh vkk vtkZoj fu.kZ; ?ksbZy vkf.k R;kuarj rks fu.kZ; lacaf/kr lHkklnkl 15
fnolkaps vkr dGfo.;kr ;sbZylferhdMwu dGfo.;kr vkysY;k fu.kZ;kus lacaf/kr lHkklnkaps lek/kku >kys ukgh
fdaok 15 fnolkar lferhdMwu dks.kR;kgh dkjs laidZ lk/k.;kr vkyk ukgh rj]
laLFksP;k lHkklnkauk laLFksP;k loZlk/kkj.k lHksus xBhr dsysY;k lYykxkj lferhdMs
xkgk.ks ekaMrk ;sbZy- vkk lferhph jpuk o vf/kdkj loZlk/kkj.k lHksus
BjfoysY;kek.ks vlrhy- vkk lYykxkj lferhP;k fu.kZ;kusgh lacaf/kr lHkklnkps
lek/kku >kys ukgh rj rkjhP;k Lo:ikek.ks rkjnkj lHkkln [kkyhy vf/kr
vf/kdk;kadMs laidZ lk/kq kdrks-

v fuca/kd REGISTRAR
v
c
d
M
b
Q
x
g
;
t

[kksVh ekfgrh lknj d:u laLFksP;k uksan.kh ckcr


Hkkx nk[kys fnys ukghrHkkx nk[kys fnys ukghr
laLFksdMwu ukefunsZku uksan.kh dsyh ukgh
ukWu vkWD;qiUlh pktsZl
tknk gLrkarj.k kqYdkph ekx.kh
dkxni=kP;k rh u feG.kslaLFksP;k nIrjke/;s [kkMk[kksM] xkas/kG vFkok ukk dj.kspsd vFkok dks.kR;kgh dkjpk i=O;ogkj dfeVhus u fLodkj.kslaLFksps nIrn iw.kZi.ks u lkaHkkG.ks vFkok v/kZoV Bso.ks
39

[k
y
e
u
vks
i
j
l
V
;
g

Bjkofd vo/khe/;s laLFksps fgksc vkf.k vgoky r;kj dj.ks


laLFksP;k fu/khpk pqdhpk fouh;ksx vFkok fu/kh ckcr vQjkrQj dj.kslaLFksph fu/khaph iwoZ laefrfkok; xaqro.kwd
fgkksckph QsjtqGo.kh
ys[kk ifj{k.k
lferhph eqnr lai.;kvxksnj fuoM.kqdkaph O;oLFkk u dj.ksmesnokjh vtZ ukdkj.ks
Bjkfod eqnrhe/;s loZlk/kkj.k lHkk u cksyfo.ks
mifo/kh e/;s nkZfoY;kek.ks lferhph cSBd vk;ksftr u dj.kslferhpk jkftukekfuca/kdkP;k v[kR;kjhrhy brj lacaf/kr fo"k;

c lgdkj U;k;ky;
vf/kfu;eke/khy dye 91 ek.ks lHkkln @ lHkklnkae/khy okn] lHkkln vkf.k@ fdaok
lHkkln o laLFkk ;k e/khy okn fuekZ.k >kY;kl [kkyhy dkjps okn-

v
c
d
M
b
Q
x
g
;
t

O;oLFkkiu dfeVh vkf.k tujy lHkk ;kaps Bjko


vf/kfu;ekrhy dye 152 ek.ks mesnokjh vtZ ukdkj.;kr vkysY;k ifjfLFkrh
[ksjht] O;oLFkkiu dfeVhP;k fuoM.kqdkackcr
eksBh @ vlkekU; @ egokph nq:Lrh] varxZr nq:Lrh vkf.k xGrh
okgus mHkh dj.;kph tkxk
IykWV @ IyWVps okVi
cka/kdke [kpkZP;k njke/;s ok< gks.ks
MsOgyij] dkWUVWDVj] vkfdZVsDV ;kaph use.kwd
lokuk lkj[kk ik.khiqjoBk
lHkklnkdMhy Fkdckdhph tknk olqyh
lgdkj U;k;ky;kP;k d{kse/;s ;s.kk;k brj ckch-

d flfOgy dksVZ
[kkyhy dkjps okn
v

fcYMj @ MsOgyij ;kaps dMwu djkji=ke/;s nkZfoysY;k vVh o krph iwrZrk u


gks.ks40

c
d
M
b

nq ;e ntkZps cka/kdke
ekyeksps gLrkarj.k [kjsnh[kr
cka/kdke njke/;s ok< gks.ks
flfOgy dksVkZP;k v[kR;kfje/;s ;s.kkjs brj fo"k;-

egkikfydk @ LFkkfud kf/kdj.k

[kkyh nkZfoysY;k ckch


v
c
d
M

csdk;nskhj cka/kdke@tknk@i;kZ;h cka/kdke&lHkkln@jkg.kkj@Bsdsnkj


dj.;kr vkysys
laLFksyk gks.kkjk vfu;fer ik.khiqjoBk
lHkklnkdMwu@jgk.kk;kdMwu okijke/;s cny
egkikfydk@LFkkfud kf/kdj.k ;kaps v[kR;kfjrhy brj fo"k;-

;kapsdMwu

bZ iksfyl
[kkyhy nkZfoysY;k ckch
v
c
d

lHkkln] fcYMj] jgk.kkjk ;kaps dMwu yWV] nqdku] okgumHkh dj.;kph tkxk
;ke/;s xSjorZ.kwd dsY;kps vk<Gwu vkY;kl
lHkklnkadMwu vFkok lHkklnkauk ekj.;kph] [kqukph /kedh fnyh xsY;kl
iksfylkaP;k v[kR;kjhe/;s ;s.kk;k brj ckch-

Q loZlk/kkj.k lHkk
[kkyhy nkZfoysY;k ckch
v
c
d
M
b
Q

laLFksP;k ekyeksph ns[kHkky lferhdMwu u gks.ks


laLFksP;k nkZuh Hkkxkoj cksMZ u yko.ks
laLFksP;k lHkklnkdMwu mifo/kh e/khy rjrqnhps ikpyu u >kY;keqGs vkdkj
lferhus vkdkjysyk tknk naM
miyC/k eksdGkk tkxspk dk;nskhj okij dj.;kl O;oLFkkiu dfeVhpk fojks/kO;oLFkkiu dfeVhdMwu laLFksP;k ekyeksph bUkqjUl ikWfylh u dk<.ksvkWfdZVsDVph use.kwd41

loZlk/kkj.k lHksP;k v[kR;kjhrhy brj ckch-

gkflax QsMjsku

[kkyhy mYysf[kysY;k ckchv


c
d
M

lHkklnkadMwu laLFksP;k lssVjhl osk ukdkj.ks


lHkkln@O;oLFkkiu lferh o inkf/kdkjh ;kapsdMwu dks.kR;kgh dkjpk i=O;ogkj
u fLodkj.ksmifo/kh - 97 vUo;s foks"k loZlk/kkj.k lHkk cksyfo.ks fdaok mifo/kh - 133
vUo;s lferhph lHkk cksyfo.ks;k [ksjht brj ckch-

42

dj.k & 4

laLFkspk fu/kh
4-1

fu/kh mHkkj.kh] xqaro.kqd] mi;ksx %&

laLFkk pkyfo.;klkBh fu/kh [kkyhy ek.ks mHkkjrk ;srks

osk Qh

Hkkx HkkaMoy xksGk d:u]

Bsoh fLodk:u

dtsZ o vfFkZd enr :ikus

lnfudk gLrkarj.k kqYd

ns.kxhps :ikus

mifo/khuqlkj fu;ekr cl.kk;k brj ekxkuh-

fodkldkdMwu dkWiZl QaM

laLFkk Lor% iqufoZdkl@iquZcka/k.kh fokh; laLFkkadMwu dtZ :ikus fu/kh mHkk:u]


R;kiksVh uO;kus cka/k.;kl ;s.kk;k lnfudk@xkGs rkj.k ?ksowu d: kdrs- R;keqGs
fodkldkaph euekuh deh gks.;kl enr gks kdrs-

4-2

jk[kho fu/kh%&

jk[kho fu/kh [kkyhy ek.ks jDdek xksGk dsY;kl laLFkk kIr d: kdrs

egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 661 o 2 e/khy rjrqnhl


vf/ku jkgwu nj o"k fuOoG u;krwu dkgh jDde jk[kho fu/khdMs oGrh
dj.ks-

xkGkps@lnfudsps gLrkarj.k djrkauk vkdkjysys] kqYd jk[kho fu/khr lekfo"V


gksrs-

laLFksP;k lHkklnkadMwu laLFksyk feGkysyk osk kqYd iq.kZi.ks jk[kho fu/khyk


oxZ gksrs-

43

4-3

brj fu/khph mHkkj.kh%&

fldhax QaM%&
laLFksP;k loZlk/kkj.k lHksr loZ lHkklnkaps lgerhus rs Bjorhy R;k njkus loZ
lHkklnkauh xksGk dsysY;k jDdesrwu fldhax QaM mHkk: kdrkr- gk nj R;sd
xkGkP;k cka/kdke [kpkZP;k 0-25% njlky ,o<k vlkok

tkLr ek.kkrhy nq:rhoj estj fjisvj gks.kkjk [kpZ dj.;klkBh loZlk/kkj.k


lHkk vko;drsuqlkj xkGkP;k {ks=QGkek.ks R;sd lHkklnkadMwu xksGk
djko;kph jDde fufpr d: kdrs-

okjaokj usgehP;k gks.kk;k nq:Lrhoj gks.kkjk [kpZ Hkkxfo.;klkBh loZlk/kkj.k


lHksr lnfudsP;k ewG [kjsnh fdaerhP;k vk/kkjs osGksosGh Bjfo.;kr ;sbZy R;k
njkus] lnfudk/kkjdkadMwu jDdek xksGk d:u bekjrhph nq:Lrh o ns[kHkky
fu/kh mHkk: kdrks-

ek= gk nj R;kaP;k ukaokoj vlysY;k R;sd xkGkpk cka/kdke [kpkZP;k 075VDds njlky brdk dehr deh vlkok-

fu/kh mHkkj.khckcr vxj kqYd vkdkj.khckcr laLFksus iksVfu;ekaps mYya?ku dsY;kl


lHkkln laLFksP;k fuca/kdkdMs rkj d:u laLFksl iksVfu;ekauqlkj dk;Zokgh
dj.ksckcr dye 792@3 uqlkj funsZk feGowu ck/; d: kdrks4-4

ns[kHkky kqYd o brj kqYd ok<@eatwjh%&

lHkklnkdMwu laLFkk vkdkj.kh djhr vlysY;k lsok o brj kqYd rlsp


laLFksP;k nq:LrhlkBh djko;kP;k [kpkZph oxZ.kh dsoG O;oLFkkid lferh
lHksrhy Bjkokuqlkj laLFksl ekx.kh djrk ;sr ukgh- O;oLFkkid lferhus ;k
lanHkkZr loZlk/kkj.k lHksph eatwjh ?ks.ks o loZlk/kkj.k lHksP;k Bjkokuqlkj
dk;Zokgh dj.ks ca/kudkjd vkgs- lsokkqYd xkGs@lnfudk ;kaP;k la[;suqlkj
leku foHkkxrkuk ,dkis{kk vf/kd xkGs@ lnfudk /kkj.k dj.kk;k
lHkklnkdMwu ,d xkGk@lnfudk ;koj vkdjys tk.kkjs lsokkqYd ?ks.ksckcrpk
fu.kZ; laLFksP;k Lrjkoj laLFkk ?ks kdsy- ek= ;k ,dkis{kk vf/kd lnfudsr
lHkkln Lor% okLoO;kl vlyk ikfgts44

lHkklnkdMwu ?ks.;kr ;s.kk;k lsokkqYdkph jDde fdaok nq:LrhlkBh


djko;kP;k nq:Lrh [kpkZph jDde ;kr cny dj.;kpk@jDde fufpr
dj.;kpk deh&tkLr dj.;kpk vf/kdkj O;oLFkkid lferhyk ukgh- dks.kR;kgh
dkjs kqYd Bjfo.;kpk o rs deh@tkLr dj.;kpk vf/kdkj x`gfuekZ.k laLFksP;k
loZlk/kkj.k lHksykp vkgs-

4-5 fcuHkksxoVk kqYd%&


lnfudk@xkGk HkkMs rRokoj ns.kk;k lHkklnkaus] laLFksdMs] lsokkqYdkP;k 10% i;r
fcu HkksxoVk kqYd Hkj.ks ca/kudkjd vkgsegkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 dye 79 v vUo;s kklukus fnukad 01-082001 jksth fnysY;k funsZkkarhy rjrwnh [kkyhy ek.ks vkgs

fcuHkksxoVk kqYdkph vkdkj.kh lsokkqYdkP;k egkuxj ikfydk@ uxjikfydk


djkfkok; 10% is{kk tkLr vlw u;s-

lHkklnkauh vkiyk xkGk lnfudk R;kaps vkgs] oMhy] Hkk] eqyxk eqyxh
tkobZ] lqu] esOg.kk] esOgq.kh] lkMw] ukrw] ukr b- toGP;k ukrsokbZdkauk
jkgk.;kl fnysyh vlY;kl fcu HkksxoV kqYd vkdkjys tkow u;s-

lnj funsZk jkT;krhy loZ lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkke/khy fuoklh o O;kikjh


xkGs@lnfudk ;kauk ykxw jkgkrhy-

jkT;krhy loZ x`gfuekZ.k laLFkkauh R;kaP;k iksVfu;e ;ke/;s ojhyek.ks ;ksX;


rh nq:Lrh dj.;kph dk;Zokgh djkoh-

ek= ojhy e.ks nq:Lrh dsyh ulyh ;k vknskkP;k fnukadkiklwu ;k vknskkar


mYysf[kr deky e;kZnsis{kk tkLr fcuHkksxoVk kqYd vkdk: u;s-

4-6

lsok kqYdkr ;s.kk;k ckch%&

lsokkqYdkr iksVfu;e -68 uqlkj 13 ckchapk lekosk gksrks R;k [kkyhy ek.ks

laLFksP;k deZpk;kapk vkWQhl LVkQ] fyVeu] okWpeu] ekGh b- ;kauk fnysyk


ixkj

45

laLFksP;k dk;kZy;kpk kWiV VWDl] ;k dk;kZy;kps fotsps chy] ik.;kps chy b[kpZ

fVhax LVskujh vkf.k iksLVst [kpZ

deZpk;kapk o O;oLFkkid lferh lnL;kapk okgu Hkkk

fk{k.k QaMkrwu jkT; lgdkjh la?kkl fnysyh ns.kxh-

gkSflax QsMjskuph okf"kZd o rRle o brj laLFkkaph okf"kZd oxZ.kh

ys[kkifj{k.k Qh varxZr ys[kkifj{k.k] oS/kkfud oS/kkfud o Qsj ys[kkifj{k.k

loZlk/kkj.k lferhpk] O;oLFkkid lferhpk vkf.k milferhpk lHkspk [kpZ-

oS/kkfud dk;ZokghlkBh@pkSdkhlkBh dsysyk oS/kkfud [kpZ

lkekbZd fo|qr vkdkj-

lgdkj dk;|krhy fofo/k dye] fu;e o laLFksps iksVfu;e lgdkj foHkkxkph


ifji=ds@i= ;kapskh lqlaxr o loZlk/kkj.k lHksus eatwj dsysys brj dks.krsgh
kqYd-

46

dj.k&5

loZlk/kkj.k lHkk
5-1

ifgyh loZlk/kkj.k lHkk%&

uksan.khuarj ifgY;k loZlk/kkj.k lHksph fo"k; if=dk [kkyhy ek.ks vl.ks ca/kudkjd
vkgs

lHksP;k v/;{kkaph fuoM dj.ks-

orZdkfkok; brj lnfudk /kkjdkaps lHkklnRo eatwj dj.ks-

rkRiqjrh O;oLFkkid lferh fuoM.ks-

eq[; orZdkus ifgY;k loZlk/kkj.k lHksP;k iwoP;k pkSnk fnolki;rpk [kpZ


fLodkj.ks o eatwj dj.ks-

rkRiqjR;k O;oLFkkid lferhyk fodkldkadMwu dUOgs;Ul@ekydh gDd bR;knh


feG.ks o brj dkxni=s feG.ksckcr vf/kdkj ns.ks-

ckgs:u mHkkj.kh djko;kP;k dtZ jDdekckcr e;kZnk ?kkywu ns.ks-

varxZr ys[kkifj{kd use.ks o R;kph Qh Bjfo.ks-

ftYgk gkSflax QsMjsku o brj laLFksps lHkklnRo ?ks.ksckcr fu.kZ; ?ks.ks-

rkRiqjR;k O;oLFkkid lferhiSdh ,dk lnL;kl O;oLFkkid lferhph lHkk


cksykfo.;kl vf/kdkj ns.ks-

v/;{kkaP;k ijokuxhus T;k ckchaph vkxk lqpuk ns.ks vko;d vkgs- vkk
ckch oxGwu] lHkklnkauh mifLFkr dsysY;k] vk;R;kosGsP;k fo"k;kapk fopkj
dj.ks- o R;k ckcr Bjko dj.ks-

5-2

okf"kZd loZlk/kkj.k lHkk d/khi;r ?;koh%&

laLFksph okf"kZd loZlk/kkj.k lHkk vkWxLV efgU;kP;k 14 rkj[ksi;r cksyokohdkgh dkj.kkeqGs eqnrok< ?;k;ph vlY;kl uksan.kh vf/kdk;kdMs vtZ d:u
14 ukOgsacji;r eqnrok< ?ksrk ;srs-

47

14 vkWxLVi;r eqnrok< u ?ksrk o 14 uksOgascj i;r eqnrok< ?ksu l/;k


okf"kZd loZlk/kkj.k lHkk >kyh ulsy rj uksan.kh vf/kdkjh kf/kr vf/kdkjh
usewu okf"kZd loZlk/kkj.k lHkk ?ks.;kph dkjokbZ d: kdrkr-

5-3

okf"kZd loZlk/kkj.k lHksps fo"k; %&

okf"kZd loZlk/kkj.k lHksr iq<hy fo"k;koj dkekdkt gks.ks dk;|kus ca/kudkjd vkgs

ekfxy o"kkZP;k loZlk/kkj.k lHksP;k bfro`kkps okpu dj.ks o R;kl eatwjh ns.ks-

O;oLFkkid lferhus R;kaP;k dkekpk vgoky lknj dj.ks o vkfFkZd i=ds


lknj dj.ks o R;kl eatwjh ?ks.ks-

oS/kkfud ys[kkifj{k.k vgoky kIr vlY;kl R;koj o laLFksus lknj dsysyk


vlY;kl nks"k nq:Lrh vgokykoj fopkj dj.ks-

R;k o"kkZr fuoM.kwd >kyh vlsy rj fuoM.kwdhpk fudky tkghj dj.ks-

varxZr ys[kkifj{kd vko;d vly rj use.ks o R;kpk esgurkuk eatwj dj.ks-

laLFksps oS/kkfud ys[kkifj{k.k d:u ?ks.kslkBh iq<hy o"kkZdjhrk ys[kkijh{kd


use.ks-

lgdkj foHkkxkdMwu ifji=d@vknsk i= vlsy rj R;kek.ks dj.ks vko;d


vlysys iksVfu;e nq:Lrhckcr Bjko dj.ks-

O;oLFkkid lferhus lqpfoysY;k iksVfu;e nq:LrhlkBh ppkZ d:u fu.kZ; ?ks.ks


fo"k;if=dslkscr fo|eku o nq:Lrh lqpfoysY;k iksVfu;ekph kCnjpuk
lHkklnkauk ns.ks ca/kudkjd vkgs-

laLFksus dsysY;k vxj djko;kP;k eksBk Lo:ikP;k nq:Lrhckcr] LVDpjy


vkWMhVckcr] eksckbZy VkWoj mHkkj.ks ckcr@ lsokkqYd o brj kqYd
ok<fo.ksckcr] fyV cny.ksckcr ok vkk rRle fo"k;koj fopkj dj.ks o
fu.kZ; ?ks.ks-

iwoZ lqpuk ns.ks vko;d vkgs vls fo"k; oxGwu brj vk;R;kosGh ;s.kk;k
fo"k;kpk lHksP;k v/;{kkaP;k iwoZ ijokuxhus fopkj dj.ks@Bjko dj.ks-

fVi %& laLFkk R;kP;k xjtsuqlkj lgdkjh dk;nk] fu;e o iksVfu;ekuqlkj loZlk/kkj.k
lHksph eatwjh ?ks.ks vko;d vkgs vls brj egokps fo"k; Bsow kdrs-

48

dksje &x.kiwr&bfro`kkph Hkk"kk%&

loZlk/kkj.k lHkspk dksje ,dw.k lHkkln laLFksP;k 2@3 fdaok 20 ;kiSdh th


la[;k deh vlsy rso<s vlkok- ek= loZlk/kkj.k lHksl dksje iq.kZ u >kY;kl
fnysY;k osGsuarj v/kkZ rkl lHkk rgdqc djkoh o rls d:u lq/nk dksje u
>kY;kl mifLFkr lHkkln dksjefkok; loZlk/kkj.k lHkk ?ksow kdrkr- ek=
vkk Lo:ikph lqpuk fo"k; if=dk lkscr ns.ks vko;d vkgs-

O;oLFkkid lferh lnL;kaph la[;k ikp vlY;kl dksje rhu] lkr vlY;kl
dksje pkj] u vlY;kl dksje ikp] vdjk vlY;kl dksje lgk vlkok-

laLFksps bfro`k ejkBh] baxzth fdaok fganh Hkk"ksr vko;d vkgs- ;kckcr
loZlk/kkj.k lHksus fu.kZ; ?;kok-

5-4 foks"k loZlk/kkj.k lHkk%&


laLFksP;k ,dw.k lHkklnkiSdh ,d iapekak 1@5 lHkklnkauh ys[kh ekx.kh dsY;kl
laca/khr uksan.kh vf/kdk;kauh lqpuk fnY;kl fdaok gkflax QsMjskuus ekx.kh dsY;kl
ekx.kh vkY;kP;k rkj[ksiklwu ,d efgU;kP;k vkr foks"k loZlk/kkj.k lHkk uewn
dsysY;k fo"k;kalkBh cksykfo.ks ca/kudkjd vkgs- ;kfkok; laLFksps v/;{k fdaok
O;oLFkkid lferh lHksrhy cgqerkP;k Bjkokuslq/nk foks"k loZlk/kkj.k lHkk cksykow
kdrhylaLFksP;k ,d iapekak 1@5 lHkklnkauh ekx.kh dsY;kl fofgr eqnrhr laLFksus lHkk u
cksyfoY;kl fuca/kdkuk kf/kr vf/kdkjh usewu foks"k loZlk/kkj.k lHkk cksykfork
;srs- ;k x.kiwr dksje u >kY;kl gh lHkk j gksrsokf"kZd loZlk/kkj.k lHkk eqnrhr u cksykfoY;kl fdaok ok<ho eqnrhl ijokuxh ?ksu
R;k eqnrhrlq/nk u cksykfoY;kl vkh lHkk cksykfo.;kph tckcnkjh vlysY;k
O;oLFkkid lferh lnL;kauk inko:u fu"dkfkr dj.;kph rjrwn dye 75 e/;s
vkgs-

5-5 x`gfuekZ.k lgdkjh laLFkkaP;k kkldkalkBh vkpkjlafgrk


tj laLFksoj kkldkph use.kwd
vkpkjlafgrsek.ks dkedkt djkos-

>kyh
49

rj

kkldkuh

[kkyhy

uewn

dsysY;k

kkldkauh inHkkj ?ksrkp lHkklnkauk fooklkr ?ks.;kph ikoys mpywu dke lq:
djkos- vko;d rj ijhi=d dk<wu fdaok foks"k loZlk/kkj.k lHkk cksyowu vkiY;k
ikjnkZd dkedktkph Li"V dYiuk lHkklnkauk |kohkkldkauh inHkkj ?ksrY;koj laca/khr mi@lgk;d fuca/kdkps ekxZnkZukuqlkj dkedkt
dj.ks o dsysY;k dkedktkpk fu;fer vgoky R;kauk lknj dj.ks visf{kr o
vko;d vkgs- kkldkauh kkld fu;qDrh vknskkarhy dkj.kkaP;k vuq"kaxkus
dkedkt dj.ks visf{kr vkgs- mnk- kkld fu;qDrh vknskkr jsdkWMZ viq.kZ] fgkksc
viw.kZ] fuoM.kwd ?ksryh ukgh- b- Lo:ikph dkj.ks vlrkr- R;kuqlkj rs nks"k@=qVh nqj
dj.;kP;k ;Ru kkldkauh djkokkkld use.ks gh rkRiqjrh O;oLFkk vlY;kus kD;rks inHkkj ?ksrY;koj rkcMrksc
R;kau ernkj ;knhpk o iq<hy fuoM.kwd dk;Ze yko.ks vko;d vkgskkldkus lHkklnRo ns.ks] eksBk nq:Lrh dkekalkBh [kpZ dj.ks] iqufoZdkl ;kstusckcr
djkj dj.ks] Vh-Mh-vkj-@,Q-,l-vk;- fod.ks] lHkklnRo j dj.ks] laLFksus nk[ky
dsysys nkos ekxs ?ks.ks vxj laLFkkfojks/kkr vlysY;k nkO;kr rMtksM dj.ks vls
fu.kZ; ?ks.;kps VkG.ks vko;d vkgs- kkldkus R;kp;k dkyko/khP;k eqnrhiwo
fuoM.kwd f;k iw.kZ dj.;klkBh rh osGhp lq: dj.;kph n{krk ?ks.ks ca/kudkjd
vkgskkldkus R;kps dkyko/khrhy dkedktkpk vgoky fuca/kdkauk lknj dj.;kcjkscjp
loZlk/kkj.k lHkk ?ksowu lHksleksjgh dsysY;k [kpkZP;k vgokyklg dkedktkpk vgoky
lknj dj.ks vko;d vkgskkldkus laLFksrhy okn ok<.kkj ukghr] lkeksipkjkus feVrhy vkk fjrhus fuca/kd
dk;kZy; o laLFkk ;krhy nqok Eg.kwu dke dj.ks visf{kr vkgskkldkus R;kaP;k dkekalkBh
ek.kls@eWustj use.;kps VkGkos-

laLFksl

ijoM.kkj

ukgh

vls

osru@ekscnyk

nsou
w

kkldkus laLFksl lkoZtfud /kkfeZd mRlo] tj rkh Fkk ijaijk vlsy o


lHkklnkaph ekx.kh vlsy rj lHkklnkaph dfeVh usewu] dfeVhekQZr oxZ.kh xksGk
50

d:u] dfeVhusp loZ [kpZ d:u lktjs djkosr o loZlk/kkj.k lHksph R;klkBh eatwjh
?;koh- R;klkBh kkldkus oxZ.kh xksGk dj.ks- laLFksps fu/kh okij.ks gh dkes dj.;kps
VkGkos-

51

dj.k&6

ys[kkifj{k.k
6-1

ys[kkifj{k.k dj.;kph tckcnkjh

egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 811c e/;s lgdkjh


x`gfuekZ.k laLFkkpk lekosk gksr vlY;kus lnj laLFkkps ys[kkifj{k.k R;kauhp
d:u ?;ko;kps vkgs-

T;k R;k foHkkxkps foHkkxh; lgfuca/kd] lgdkjh laLFkk ;kps Lrjkoj Bso.;kr
;sr
vlysY;k
ys[kkifj{kdkaps
rkfydse/khy
iWusy
ys[kkifj{kdkdMwu
ys[kkifj{k.k dj.ks ca/kudkjd vkgs- lyx nksu o"kkZis{kk tkLr dkyko/khdjhrk
,dkp ys[kkifj{kdkdMwu ys[kkifj{k.k djrk ;s.kkj ukgh-

laLFksP;k okf"kZd loZlk/kkj.k lHkse/;s ys[kkifj{kdkph fu;qDrh dj.;kr vkyh


ikfgts-

fu;qDr dsysY;k ys[kkijh{kdkps uko] ikk] nqj/ouh ekad bR;knh rifky


laLFksP;k uksfVl cksMkZoj@brj BGd fBdk.kh tkghj djkok o vls dsY;kps
laLFksP;k fuca/kdkauk dGokos-

ys{kkijh{kdkadMs rkjnkj lHkkln R;kaP;k rkjh ekaMw kdrkr o rkjhps


fuokj.k gksow kdrs Eg.kwu ys[kkijh{kdkauh laLFksr ys[kkijh{kd.kklkBh d/kh
;s.kkj ;kckcrpk rifky fnukad o osG uksfVl cksMkZoj@laLFksr BGd fBdk.kh
tkghj dj.ks vko;d vkgs-

ys[kkifj{k.kklkBh iksVfu;ekrhy rjrwnhuqlkj vko;d dkxni=s] fgksc iqLrds


laLFksP;k lfpokauh ys[kkifj{kdkauk miyC/k d:u ns.ks vko;d vkgs-

laLFksus loZlk/kkj.k lHksr Bso.;kiwo ys[kkijh{k.k vgokykP;k rh lHkklnkauh


ekx.kh dsY;kl dk;|krhy rjrwnhuqlkj vko;d rs kqYd vkdk:u miyC/k
d:u ns.ks vko;d vkgs-

6-2

ys[kkifj{k.kkr lekfo"V djko;kP;k ckch%&

egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 812 vUo;s [kkyhy ckchapk
ys[kkifj{k.k vgoky lekosk vl.ks ca/kudkjd vkgs52

jks[k fkYyd vkf.k xaqro.kwdh o laLFksps nkf;Ros o ekyeksps eqY;kadu


laLFksP;k Lrjkoj voktoh] isuYVh] vU;k;dkjd vkdkj.kh] gLrkarj.kkqYd
@ukWu vkWD;qiUlh pktsZl ;kckcr funsZkkais{kk vf/kd vkdkj.kh vkk Lo:ikps
fu.kZ; gksu R;kph vaeyctko.kh gksr vlY;kl R;kckcrps ksjs vkf.k
dk;ZokghP;k lwpuk ys[kkifj{k.k vgokykr vl.ks ca/kudkjd vkgs- vU;Fkk
laLFksP;k dkjHkkjkr vlysY;k nks"kkaph nq:Lrh dj.;kpk eqG msk lk/; gks.kkj
ukgh laLFksP;k vfFkZd O;ogkjke/;s oLrqfu"B eqY;kekiu djrkuk laLFksus xar
q foysyk
fu/kh ;ksX; fBdk.kh xawrfoysyk vkgs dk] Bsohps uwruhdj.k dys vkgs dk] eksBk
nq:Lrh [kpZ djrkuk fofgr dk;Zi)rhpk voyac dsyk vkgs dk ;kckch riklwu
R;kiklwu R;kckcr ksjs o lwpuk ys[kkifj{k.k vgokykr uewn dj.ks xjtsps
vkgs ;kfkok; x`gfuekZ.k laLFkkP;k lanHkkZr ys[kkifj{kdkadMwu nqyZf{kr dsY;k
tk.kk;k [kkyhy ckch riklwu R;kckcr ksj ys[kkifj{k.k vgokykr lekfo"V
dj.ks laLFksP;k fgrklkBh ca/kudkjd vkgs

O;Drhxr [kpZ uQk rksVkl ukos Vdysyk vkgs dk;\


laLFksus mskiwolkBhp [kpZ dsysyk vkgs fdaok dls\
iqLrdh uksanhus dssysY;k O;ogkjkeqGs laLFksP;k fgrkl ck/kk iksgksprs dk;\
lHkklnkarh laLFkk vkiys nkf;Ro iw.kZ djhr vkgs fdaok ukgh\
Fkdckdhnkj lHkklnkaoj osGhp dk;nskhj dkjokbZ lq: dsyh vkgs dk;\
gkflax QsMjskups lHkklnRo ?ksrysys vkgs dk\
dye 731vc uqlkj dsysys ca/ki=s ckW.M oS/kkfudn`"Vk ;ksX; vkgsr
dk;\
fk{k.k fu/khpk Hkj.kk dsysyk vkgs dk;\
rikl.kh rkj[ksv[ksjP;k rkGscan o vkfFkZd i=ds riklyh vkgsr dk;\
vkfFkZd o"kkZrhy uQk rksVk i=ds riklyh vkgsr dk;\ vkf.k R;kckcr
ksjs o lwpuk uewn dsyh vkgsr dk;\
ys[kk ifj{kdkl vko;d rs loZ nIrj ys[kkifj{k.kklkBh miyC/k >kys
vkgs vkf.k rs R;kP;k Kkukek.ks ys[kkifj{k.kklkBh iqjsls vkgs dk;\
dk;nk] fu;e o iksVfu;ekuqlkj vko;d iqLrds laLFksus Bsoysyh vkgsrkGscan o uQkrksVki=d laLFksP;k iqLrdkakh tqGrkr dk\
53

tj ;k ckchps mkj ukdkjkFk vlY;kl fu;e 695 uqlkj rh derjrk


ys[kkijh{k.k vgokykr ldkj.k uewn dsyh ikfgtsftYgk gkflax QsMjskups lHkklnRo ?ksrys vkgs dk;\ o lnj
QsMjskuph okf"kZd oxZ.kh Hkjyh vkgs dk;\

;k O;frfjDr ys[kkifj[k.k vgokykr [kkyhy eqkauk vuql:u xaHkhj uksan


?ks.;klkj[;k ckch vlY;kl R;k Lora=i.ks ys[kkifj{kdkaP;k vfHkk;klg uewn dj.ks
vko;d vkgs12345-

dk;nk] dkuqu o iksVfu;e ;kps mYya?ku d:u >kysys O;ogkj


T;k jDdek fgkksckr ?ks.ks vko;d vlrkauk ?ksrY;k ukghr vkk jDdekapk
rikhy
v;ksX; o vfu;her dsysyk [kpZ
lakf;r o cqMhr okV.kk;k jdek
fuca/kdkuh fofgr dsysY;k ckch-

6-3

ys[kkifj{k.k vgokykph jpuk%

fnukad 12@03@1974 ps ek- lgdkj vk;qDr dk;kZy;kps ifji=dke/khy lwpukuqlkj


ys[kkifj{k.k vgokykph [kkyhy oSfk"Vs vlyh ikfgtsr

ys[kkifj{k.k vgoky Li"V vlkok R;kr eks?ke lqpuk ulkO;k rlsp rks vR;ar
=ksVd ulkok-

vgokykr O;fDrxr ksjs ulkosr-

nks"kkph nq:Lrh dkh djkoh ;kps Li"V fnxnkZu@ekxZnkZu vlkos-

eqslqn o foHkkxkoj jpuk d:u fo"k;koj ns.ksr ;koh o dk;|krhy rjrqnhkh


cka/khy vlkos-

vkfFkZd i=ds lgdkj fu;ekar uewn vlysY;k ^u* ueqU;kr vlkosr-

ys[kkifj{k.k vgokykph jpuk [kkyhy rhu Hkkxke/;s vlkohfoHkkx v&;ke/;s [kkyhy ckchapk lekosk vlkok

vkfFkZd xSjO;ogkj
54

vQjkrQj

fu/khapk v;ksX; fofu;ksx

/kksj.kkRed fu.kZ;keqGs laLFksoj gks.kkjs ifj.kkaps O;ogkj

v;ksX; o vfu;fer dtZ O;ogkj

v;ksX; xaqro.kwdk

foHkkx c & ;k foHkkxkr [kkyhy eqkaoj foospu djkosv


O;oLFkkiu foHkkx & ;k foHkkxkr ifjPNsn fugk; lwpuk o ksjs uewn djrkauk
[kkyhy ckch fopkjkr ?;kO;kr1Lrkfor && ;ke/;s ys[kkifj{k.k dkyko/kh ys[kkifj{k.k vf/kdk;kpk rifky]
ys[kkifj{k.kkpk dkj] [kqykls o ekfgR;k vlkO;kr2lHkklnRo && lHkklnRokP;k vVhaph iqrZrk] i/nr] vko;drk dk;nskhj ckchaph
iqrZrk] gLrkarj.kkaph f;k o R;klac/khP;k uksanogk ckcrpk rikhy3deZpkjh O;oLFkkiu && deZpkjh oxkZph vko;drk ;kpk vkjk[kMk vuqks"kkph
ifjfLFkrh o R;kaP;kojhy [kpkZps ek.k bR;knh rifky vlkok4lHkko`kkar && ;ke/;s O;oLFkkiu lferh lHkk] okf"kZd loZlk/kkj.k lHkk ckcrps
lHksps dkedkt R;ke/khy fu.kZ; R;kph veayctko.kh] R;kph dk;nskhjrk o R;keqGs
gks.kkjs vkfFkZd ifj.kke ;kckcrpk rifky5fok laLFkkP;k rikl.;k & fokh; laLFkkuh rikl.kh ?ksryh vlY;kl R;krhy
nks"kkaph iqrZrk dsyh fdaok ;kckcrps foospu6oS/kkfud ys[kkifj{k.k nks"k nq:Lrh vgoky && ekxhy o"kP;k oS/kkfud
ys[kkifj{k.k vgokykr uewn dsysY;k egokaP;k nks"kkaph iqrZrk laLFksus dsyh ulY;kl
R;kpk lekosk djkok7oS/kkfud fu;a=.kkps ikyu && T;k dk;nskhj rjrqnhps ikyu laLFksus dsys ukgh
rs uewn djkos55

vFkZ O;oLFkkiu foHkkx&&

1234567-

fu/khapk fofu;ksx o miyC/krk


rkGscankrhy ckchaps eqY;kadu o rikl.kh
uQk rksVk o rkGscankph lR; o jkLrfLFkrhvankti=d
foys"k.kkRed uQkrksVk o rkGscan
jks[krk o rjyrkrjrwnh-

dtZO;ogkj&&

12345-

/kksj.k
dtZokVi
Fkdckdh
olqyh
vuqRiknd ftnaxh o lakf;r cqMhr fu/kh

foHkkx d&lkekU; lqpuk o ksjs


;ke/;s okgus] [kpZ ikoR;k] cka/kdkes] QfuZpj brj [kjsnh okl [kpZ] LVskujh] o
brj vkfFkZd ckchapk lekosk vlkok rlsp ys[kkifj{k.k oxZokjh o brj ladh.kZ
ifjPNsnkpk lekosk vlkoklaLFksr xaHkhj Lo:ikP;k vkfFkZd xSjO;ogkjkckcr ys[kkifj{kdkauh foks"k vgoky ns.ks
gh R;kaph tckcnkjh vkgs-

6-4

ys[kkifj{k.kkph Qh

ek- lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT; iq.ks ;kapsdMhy lu
1991 ps ifji=dkuqlkj x`gfuekZ.k laLFkklkBh [kkyhy ek.ks ys[kkifj{k.k Qh vkdkjyh
tkrs

egkuxjikfydk {ks=ke/;s :i;s 36@& rh lHkkln okf"kZd


56

uxjikfydk {ks=ke/;s :I;s 24@& rh lHkkln okf"kZd


xzkeiapk;e {ks=ke/;s :i;s 12@& rh lHkkln okf"kZd

6-5

Qsjys[kkifj{k.k

laLFksP;k vtkZoj vFkok brj dkj.kkLro laLFksps ys[kkifj{k.k


rikl.kh dj.ksph vko;drk fuca/kdkl okVY;kl fuca/kd
ns kdrkr- laLFksus vFkok lHkklnkus Qsjys[kkijh{k.kkph
Qsjys[kkijh{k.k dk dj.ks vko;d vkgs \ ;kP;k lfoLrj
vko;d vkgs-

>kysY;k fgkksckph iqUgk


Qsjys[kkifj{k.kkaps vknsk
ekx.kh djrkuk lnjps
rifkyklg vtZ dj.ks

6-6

Qsjys[kkifj{k.k Qh

v
c
d

fuca/kdkus Lor%gwu Qsjys[kkifj{k.kkps vknsk dk<Y;kl kklu Lo[kpkZus


@kkldh; ys[kkifj{kdkekQZr Qsjys[kkifj{k.k dsys tkrslaLFksus ekx.kh dsY;kl lnjph Qsjys[kkifj{k.k Qh laLFksus Hkjko;kph vkgslHkklnkaus ekx.kh dsY;kl lnjph Qsjys[kkifj{k.k Qh lHkklnkaus Hkjko;ph vkgs-

6-7

ys[kkifj{k.k vgokykpk nks"k nq:Lrh vgoky&&

ys[kkifj{k.k vgokyke/;s uewn dsysY;k nks"kkaph iqrZrk ^vks* ueqU;ke/;s laLFksl


ys[kkifj{k.k vgoky feGkY;kiklwu 3 efgU;ke/;s dj.ks laLFksl ca/kudkjd vkgsnks"k nq:Lrh dsY;kuarj lca/khr ys[kkifj{kdkl nk[kowu nks"kkauh nq:Lrh >kyh fdaok
ukgh ;kckcr ys[kkifj{kd ;kaps ksjs o R;koj ?ksrys uarj rks laca/khr fuca/kd
dk;kZy;kl lknj dsyk ikfgtsdye 874 uqlkj laLFkk nks"kkaph lek/kkudkjd iqrZrk d: kdr ulsy rj fuca/kd
R;kaph iqrZrk ?ks.kslkBh Hkkx ikMw kdrkr o R;kpk [kpZ laLFksdMwu olqy dsyk tkrks-

57

dj.k&7

,drQ vfHkgLrkarj.k (Deemed Conveyance)


egkjk"V vksujfki yWV vWDV 1963 P;k dye 11 o fu;e 64 e/khy fu;e ekad
9 e/;s lq/kkj.kk d:u kklukus fn- 27 lIVsacj 2010 jksth tkjh dsysY;k
vf/klqpusuqlkj ekuho gLrkarj.k d:u ?ks.kslkBh djko;kph f;k vkf.k ;kiq<s fnysyh
;knh 1 rs 14 dkxni=s [kkyhyek.ks vkgsr%&
lnj f;k lqyHk o tyn Ogkoh Eg.kwu fn- 24 Qsczqokjh 2011 jksth kklukus
vtkZlkscr tksMo;kP;k dkxni=kaph laLFkk e;kZfnr dsysyh vkgs1
2
3

laLFksus ek- ftYgk mifuca/kd] lgdkjh laLFkk l{ke kf/kdkjh ;kapsdMs uequk&
7 e/;s vtZ dj.ks vko;d vkgsvtkZoj :- 2000@& pk dksVZ Qh LVWEi yko.ks vko;d jkfgyvtkZlkscr [kkyhy dkxni=s tksM.ks vko;d vkgs123456789-

uksVjh fdaok dk;Zdkjh naMkf/kdkjh ;kapsleksj frKki=


laLFkk ukasn.kh ek.ki=kph lR;r- vikVZesaV vlY;kl fMM vkWQ
fMDyjskph rtkxspk lkrckjk mrkjk vFkok ekyekk jftLVj dkMZpk mrkjkloZ lnfudk@nqdkus ;kaP;k uksan.khr [kjsnh[krkP;k rh- tso<s djkj
>kysys vlrhy R;k loZ rh-
lHkklnkaph ueqU;krhy ;knhfodlu djkjukE;kph rhdqyeq[kR;ki= vlY;kl R;kph rhvfHkgLrkarj.k d:u ns.;klkBh eqG ekyd vFkok fodldkauk fnysY;k
uksfVkhph rewG ekyd vFkok fodld ;kapk i=O;ogkjkpk ikk] nwj/ouh ekad bpk rifky-

10-

tkxspk kks/k vgoky (Search Report)

11-

fcuksrhps ek.ki=kph r (N.A.Order)


58

12-

deky

tehu

/kkj.kk

dk;|krwu

1314-

Certificate).
bekjrhP;k eatwj udkkkph r
tkxsP;k ekst.khpk udkkk@vkfVsDVpk nk[kyk-

59

lwV

feGkY;kps

ek.ki=

(U.L.C.

dj.k&8

bekjrhpk iqufoZdkl (Redevelopment)


laLFksus kklu funsZk fnukad 03@01@2009 e/khy lwpuk o i/nrhuqlkj iqufoZdkl
f;k jkcfo.ks vfuok;Z vkgs-

iqufoZdklkph lIrlq=h%&
v-

iqufoZdklklkBh foks"k loZlk/kkj.k lHksph vko;drk-

123456-

1@4 lHkklnkauh ekx.kh dj.ks,d efgU;kps vkr lHkk cksyko.ks vko;d


iqufoZdklkckcr kFkfed fu.kZ; ?ksu rKkph fu;qDrh dj.kslHkklnkaP;k ys[kh lqpukapk fopkj dj.ksfdeku 3@4 lHkklnkaph mifLFkrh vko;dngk fnolkar lHksps bfro`k lHkklnkauk o laLFksps fuca/kd dk;kZy;kl ns.ks
vko;d-

c-

okLrqfokkjn o dYi O;oLFkkiu lYykxkj ;kauh djko;kph dkes-

123-

dk;nskhj ckchaph iqrZrk dj.ksokLronk dYi vgoky nksu efgU;kr lknj dj.kslHkklnkaP;k lqpuk fLor @ vfLor dsysckcr
vgokykr uewn dj.ks-

d-

dYi vgoky kIr >kysuarj O;oLFkkid eaMGkus djko;kph dk;Zokgh-

12-

dYi vgoky lHkklnkauk ikg.kslkBh laLFksP;k dk;kZy;kr miyC/k Bso.ksdYi O;oLFkkiu lYykxkj o O;oLFkkid lferh lnL; ;kaph la;qDr lHkk
?ks.ks lnj lHksph tkghj uksfVl laLFksP;k uksfVl cksMkZoj fl/n dj.ks
ca/kudkjdlHkklnkaP;k lqpukapk fopkj dj.ks-

3-

60

dkj.kfeekalk

dYi

45-

fufonk elqnk r;kj dj.ks o fufonk ekxfo.ksfodld lferh lnL; o inkf/kdk;kapk ukrsokbZd ulsy-

M-

fufonk kIr >kysoj djko;kph dk;Zokgh

12-

kIr fufonkaph ;knh uksfVl cksMkZoj fl/n dj.ksfufonkaoj fopkj dj.kslkBh O;oLFkkid lferhph lHkk 15 fnolkaps vkr
cksykfo.kslnj lHksr nkZd Eg.kwu lHkklnkal mifLFkrkaleksj m?kMwu Nkuuh dj.ks o
rqyukRed rDrk r;kj dj.ks-

3-

bZ-

fufonk eatqjhph dk;Zokgh-

1-

foks"k loZlk/kkj.k lHkk cksyko.kslkBh laLFksps lfpo laLFksP;k fuca/kdkdMs


kf/kr vf/kdkjh feG.kslkBh lHkklnkaps ;knhlg vkB fnolkar vtZ djsylaLFksps fuca/kd foks"k lk/kkj.k lHkk cksyfo.kslkBh kf/kr vf/kdkjh fu;qDr
djsykf/kr vf/kdk;kus ,d efgU;kps vkr foks"k lk/kkj.k lHkk cksyokohfufonkdjkaps frfu/kh lnj lHksl mifLFkr jkgrhylHksps Ogh-Mh-vks- fpf=dj.kkph O;oLFkk dj.ksr ;sbZykf/kr vf/kdk;kaP;k mifLFkrhr lHkk gksbZylHksyk QDr laLFksP;k lHkklnkl gtj jkgrk ;sbZy- vksG[ki= cjkscj Bso.ks
vko;d jkghylHkslkBh 3@4 dksje vko;d] dksje vHkoh lHkk vkB fnolkalkBh rgdwc
gksbZyrgdwc lHksl 3@4 dksje ulsy rj lHkk j gksbZy o gk fo"k; iq<hy 1 o"kZ
loZlk/kkj.k lHksleksj vk.krk ;s.kkj ukgh-

23456789-

m-

foks"k loZlk/kkj.k lHksps dkedkt

12-

fodkldkl s>saVskuph la/kh


mifLFkr lHkklnkaP;k 3@4 brD;k cgqerkus ys[kh ekU;rsus fodldkph fu;qDrh
gksbZyiqufoZdklklkBh ,dk fodldkph vVh@krlg fufonk vafre dj.ks-

3-

61

djkjekuk

1-

foks"k loZlk/kkj.k lHksP;k Bjkokuqlkj ,d efgU;kps vkr laLFkk o fodlu


djkjukek djrhy- djkjukE;kps uksan.kh vko;d vkgsdjkjukE;krhy BGd ckchv
dYi dkyko/kh kD;rks nksu o"kkZis{kk tkLr vl.kkj ukghc
fodld dYi fderhP;k 20 VDds cd xWjaVh laLFksl nsbZyd
fodld i;kZ;h fuoklkph lks; djsyM
fodldkps gDd gLrkarj.kh; vlrhyb
mijksDr ckchalaca/kh dkgh okn fuekZ.k >kY;kl rks dye 91 uqlkj
lksMo.ksckcr rjrqn dj.ksr ;sbZy-

2-

62

dj.k & 9

x`gfuekZ.k laLFkslkBh gsYFkdksM


vkiY;k x`gfuekZ.k laLFksph rh rikl.;klkBh O;oLFkkid lferhus [kkyhy ukaph
lek/kkudkjd mRrjs ns.ks vko;d vkgs1-

vkiY;k laLFksP;k uksan.kh/kkfjdsr loZ dkxni=s vkgsr dk\ ulY;kl ;k


/kkfjdsph R;k R;k ;a=.kkdMwu ;ksX; rh dkxni=s feGowu /kkfjdsph iquck/k.kh
dsyh vkgs dk;\

2-

laLFksP;k Lrjkoj lHkklnkapk [kkyhyiSdh ,[kknk ok brj dks.krkgh vtZ


fu.kZ;kfouk] =`Vh R;k lHkklnkal dGfoY;kfouk] iksgksp fnY;kfouk ,dk
vkBoMkis{kk vf/kd dkG yafcr vkgs dk;\
123456-

lHkkln gLrkarj.kkpk vtZukWfeuhph uksan ?ks.;kpk vtZ


lnfudkarxZr nq:rhpk vtZ
lnfudk HkkMsrokoj ns.;kl ijokuxh
lnfudsP;k rkj.kkoj cdsdMwu dtZ
laLFkspk uk gjdr nk[kyk feG.;klkBh
brj dks.kR;kgh Lo:ikpk fcykackcr]
lHksckcr] ikfdxckcr vtZ-

ekx.kkjk vtZ
ekx.;klkBh fofgr ueqU;krhy
dsysyk vtZvkdkj.khckcr] foks"k loZlk/kkj.k

3-

laLFksus bekjrhph tkxk ekydhph gks.;klkBh dUOgs;Ul fMM h;k dsyh vkgs
dk;\

4-

laLFksus iksVfu;ekrhy rjrwnhuqlkj bekjrhps LVDpjy vkWfMV d:u ?ksrysys


vkgs dk;\

5-

iqufoZdkl] iquck/k.kh] estj fjisvjlkBh loZlk/kkj.k lHksph eatwjh ?ksowu] lgdkj


foHkkxkP;k ifji=dkar uenw dsY;kuqlkj ikjnkZd dk;Zi/nrh voyacysyh vkgs
dk;\
63

6-

fuoM.kwd fu;ekaps ikyu d:u fuoM.kw ?ksryh vkgs dk;\ eqnrhr {krhiwr
ca/ki=s dsysyh vkgsr dk;\

7-

iksVfu;ekuqlkj tru djko;kP;k jsdkWMZph ;knh vkgs dk;\ o R;k ;knhek.ks


R;{kkr jsdkWMZ lqfLFkrhr vkgs dk; o R;kr v|;kor uksanh dsysY;k vkgsr
dk;\

8-

iksVfu;ekuqlkj O;oLFkkiu lferh lHkk] okf"kZd loZlk/kkj.k lHkk >kysY;k


vkgsr dk;\ loZlk/kkj.k lHksP;k uksfVl lkscr ys[kkifj{khr vfFkZd i=ds
lHkklnkauk ikBfoysyh vkgsr dk;\ lHksuarj rhu efgU;kP;k eqnrhr lHksps
bfro`k lHkklnkauk ikBfoys vkgs dk;\

9-

ikfdxlkBh O;oLFkk iksVfu;ekuqlkj dsysyh vkgs dk;\ ikfdxlkBh osfVaxfyLV


fl/n dsyh vkgs dk;\ R;kuqlkj vykWVesaV dsys vkgs dk;\

10-

lsokkqYd] VkULQj ffe;e] ukWu vkWD;qiUlh pktsZl b- vkdkj.;kckcr


kkldh; ifji=ds o iksVfu;e ;k uqlkj vkdkj.;kph n{krk ?ksryh vkgs dk;\

11-

x`gfuekZ.k laLFksus gkflax QsMjskups lHkklnRo ?ksrys vkgs dk;\ R;kaps


ekfld@fu;rdkfyd b- dkkukps laLFksus oxZ.khnkj gksu O;oLFkkiu lferh
lHksr R;krhy egoiw.kZ uO; rjrwnh@nq:LR;k ;kaps okpu d:u R;kuqlkj
fu.kZ; ?ksrysys vkgsr dk;\

12-

lgdkj fk{k.k dsa] lgdkj cksMZ] gkflax QsMjsku] lgdkj foHkkx fdaok
brj dks.kR;kgh laLFksus vk;ksftr dsysY;k fk{k.kkfo"k;d fkfcjkl]
O;k[;kukl] fk{.k infodk ifj{ksl O;oLFkkiu lferh lnL; ok laLFksps
lHkkln] O;oLFkkiu deZpkjh ;kauh gtsjh ykoyh vkgs dk;\
lgdkj foHkkxkps vknkZ iksVfu;e laLFksus fLodkjysys vkgsr dk;\

1314-

,l- vkj- ,- EgkMk b- kf/kdj.kkP;k laLFkkar fodldkaP;k use.kqdhaph h;k


T;k loZlk/kkj.k lHksr >kyh] R;k lHksr lgkdkj foHkkxkpk frfu/kh gtj gksrk
dk\ ;k loZlk/kkj.k lHksps fOgMhvks kqVhax gksu R;kph lh- Mh- laLFksdMs
miyC/k vkgs dk;\
64

15-

laLFksrhy lHkklnkar lqlaokn lgdk;Z fuekZ.k Ogkos] Eg.kwu O;oLFkkiu lferhus


l.k] mRlo] hMk] lkaLfrd dk;Ze] lgy] o`{kkajksi.k] i;kZoj.k fo"k;d
dk;Ze b- iSdh dks.kR;krjh miekaps vk;kstu dsys vkgs dk;\ R;klkBh
Lora= LosPNk oxZ.kh dk<wu [kpZ dsyk vkgs dk;\

16-

laLFksP;k Lrjkjkoj loZlk/kkj.k lHksr rkj fuokj.k lferh fuekZ.k dsyh vkgs
dk;\

17-

laLFksrhy rkjhackcr gkflax QsMjskups ekxZnkZu ?ksowu R;kuqlkj dk;Zokghpk


i;kZ; laLFksus fLodkjysyk vkgs dk\

18-

laLFksP;k O;oLFkkiu lferhr brj lHkklnkauh lgHkkxh Ogkos Eg.kwu R;kauk o`k
dj.;kpk ;Ru O;oLFkkiu lferhus dsysyk vkgs dk;\

19-

laLFksph vkfFkZdi=ds] fgkksciqLrds o brj dkxni=s loZ lHkklnkauk


ekx.khek.ks fouklk;kl ikg.;kl o rh feGfo.;kl lgti.ks miyC/k d:u
fnysyh vkgsr dk;\

20-

lgdkj foHkkxkaps vknsk] funsZk] ifji=ds R;krhy lqpukaps o ys[kkijh{k.k


vgokykrhy ks;kuqlkj nq:Lrhaps ikyu laLFksus dsysys vkgs dk;\

21-

laLFksrhy okrkoj.k o ijLij laca/k lkSnkgkZps] vkuankps o ijLij lgdk;kZps


vkgsr] vlk vuqHko lokuk ;srks dk\

65

dj.k &10

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkapk egkla?k


1950 rs 1970 ;k lqekjs nksu nkdkr] tehu ?ksu R;kps IykWV ikMwu R;koj Lor%ps
?kj caxyk cka/k.ks ;k dkjP;k x`gfuekZ.k laLFkk LFkkiu >kY;k- R;kauk vki.k
HkkMsd: ekydh x`gfuekZ.k laLFkk Eg.krks- gGwgGw tkxsph miyC/krrk deh gks
ykxY;koj cgqetyh bekjrh mH;k jkgw ykxY;k vkf.k ,d fdaok vusd bekjrhae/khy
lnfudk@xkGs/kkjdkaP;k lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk LFkkiu >kY;k- R;kauk vki.k
HkkMsd: lgHkkxhnkjh laLFkk Eg.krks;k nksUgh dkjP;k laLFkklkBh uequsnkj mifo/kh ekWMsy ck;ykWt r;kj dj.;kps dke
lq: >kys- xjtsuqlkj R;ke/;s lq/kkj.kk dj.ks gsgh vfuok;Z gksu clys- R;kuarj
x`gfuekZ.k egkla?kkP;k LFkkiusph vko;drk Hkklw ykxyh- la?kh; laLFksckcrph rjrwn
egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 vkf.k fu;e 1961 ;ke/;s dsysyh vkgs- rlsp
egkla?kkps er ?ks.;kph rjrwngh vkgsx`glaLFkkaP;k ve;kZn ok<hcjkscjp] R;ke/khy leL;k@okn gsgh ok<w ykxys vkf.k vkk
oknkaP;k lek/kkuklkBh rkj vtZ lgdkj [kkR;kdMs kIr gksow ykxys- lgdkj
[kkR;kdMhy e;kZfnr euq;cG R;klkBh vfrk; viqjs Bjrs- ;krhy c;kp leL;k
lksMfo.;kps dke x`gfuekZ.k laLFkkaps ftYgk egkla?kgh d: kdrkrftYgk ikrGhojhy egkla?k iq<hy ek.ks dk;Z djrkr1
2

uohu x`glaLFkk LFkkiu dj.;klkBh vko;d rs loZ lgdk;Z dj.kslgdkjh x`glaLFksps nIrj jsdkWMZ mfpr i/nrhus Bso.;klkBh ykx.kkjs fofo/k
QkWeZl~] jftLVlZ b- miyC/k dj.ks-

x`glaLFksps ekfld lHkk] okf"kZd lHkk AGM] foks"k loZlk/kkj.k lHkk bR;kfnaph
bfro`ks vpwd fyfg.;kP;k i/nrhps ekxZnkZu dj.ksvk;O;; i=ds] csjht@rkGscan i=ds r;kj dj.;kfo"k;h ekxZnkZu dj.ksys[kkijh{k.k d:u ?ks.;klkBh mfpr nIrj r;kj Bso.ksys[kkijh{k.kkr dkgh lwpuk@vk{ksi vkY;kl] nks"k nq:Lrh vgoky r;kj
dj.;kcy ekxZnkZu-

4
5
6

66

7
8
9
10
11
12

ekfld ns[kHkky oxZ.khpk rikhy Bjowu R;kph fcys dj.ks o R;kaph olwyh
d:u R;kpk tek[kpZ Bso.kslHkklnkauh ekfld oxZ.kh FkdfoY;kl] egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960
P;k dye 101 vUo;s R;kph olwyh dkh djko;kph ;kckcrps ekxZnkZufofo/k dkjps fu/kh mHkkj.kscy ekxZnkZu dj.ks- mnk- fu{ksi fu/kh] nq:Lrh o
ns[kHkky fu/kh bvko;rsuqlkj mifo/kh Bye-Laws] nq:Lrh dj.kscckr ekxZnkZu dj.kslgdkjh x`gfuekZ.k inkf/kdk;kalkBh ekxZnkZuij dk;ZkkGk vk;ksftr dj.ks
vkf.k ukskjkaP;k ek/;ekrwu R;kaP;k rkjhaps fuokj.k dj.ksx`glaLFkkaP;k nSuafnu ekxZnkZuklkBh vko;d rs ys[k] ekxZnkZd U;k;ky;hu
fuokMs] kkldh; ifji=ds b- ekfgrh ekfld] }Sekfld eq[ki=ka}kjs fl/n
d:u R;kaP;kekQZr iksgkspfo.ks-

jkT;ikrGhojhy] vkk dkjpk egkla?k LFkkiqu] R;kP;k ek/;ekarwu jkT;ikrGhojhy


ukaph ekaM.kh dj.ks] lgdkj dk;|ke/;s dkgh cny vko;d vlY;kl lqpfo.ks]
dkgh fu;e tkpd okVY;kl R;ke/;s cny ?kMowu vk.k.;klkBh iq<kdkj ?ks.ks bR;knh
dkes jkT; egkla?k d: kdrkrvkk loZ jkT; egkla?kkapk jk"Vh; egkla?k vkgs- Hkkjrh; jk"Vh; vkokl egkla?k] uoh
fnYyh vls R;kaps ukao vkgs-

67

egkla?kkps iks o nwj/ouh ekad


1

v/;{k@lfpo] fn- egkjk"V jkT; lgdkjh


x`gfuekZ.k laLFkk QsMjsku fy9] foykfluh] fkokthiFk]
Bk.ks ft-e-;- cdsleksj]
Bk.ks ifpe] 400 601

nwj/ouh - 022&25332286

v/;{k@lfpo] iq.ks ftYgk lgdkjh


x`gfuekZ.k egkla?k e;kZfnr]
208] lkseokj isB] nk:okyk iwy]
iw.ks 411 011

nwj/ouh - 020&26120719

v/;{k@lfpo] eaqcbZ ftYgk lgdkjh


x`gfuekZ.k egkla?k e;kZfnr] 103]
fodkl fek;lsl]
11] U;k;ewr th- ,u- oS| ekxZ]
QksVZ] eaqcbZ 400 001

nqj/ouh - 022&22840134

v/;{k@lfpo] Bk.ks ftYgk lgdkjh


x`gfuekZ.k egkla?k e;kZfnr]
9] foykfluh] fkokthiFk]
Bk.ks ft-e-;- cdsleksj]
Bk.ks ifpe] 400 601

v/;{k@lfpo] ukfkd ftYgk lgdkjh


x`gfuekZ.k egkla?k e;kZfnr]
}kjk vWM- olarjko rksjo.ks]
113 iVsy psclZ~] ftYgkifj"knstoG]
ukfkd-

v/;{k@lfpo] uoh eaqcbZ lgdkjh


x`gfuekZ.k egkla?k e;kZfnr] 303]
fcx LIykk] lsDVj&17] okkh]
uoh eaqcbZ-

nqj/ouh - 022&25332286

nwj/ouh - 022& 27897301

68

lgdkj foHkkxkus
fuxZfer dsysyh

ijhi=ds
69

tk- - x`gfuek.kZ@Mh&3@91
lgdkj vk;qDr o fuca/k] lgdkjh laLFkk]
egkjk"V jkT; iq.ks&1 ;kaps dk;kZy;]
fnukad % 15 es 1991
ifji=d
fo"k;% lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk varxZr laLFkk uksan.kh dj.ksl ijokuxh ns.ksckcrlanHkZ%

1
2
3
4
5

kklukdMhy fn- 19-09-1985 ps ifji=d


;k dk;kZy;kdMhy tk--le fnukad 05-12-1985 ps ifji=d
;k dk;kZy;kdMhy tk--le fnukad 26-04-1985 ps ifji=d
kklukdMhy oL=ks|ksx foHkkxkdMhy tk--lx`;ls@12875@54374@
1999@14 & lh fnukad 14-03-1990 ps i=;k dk;kZy;kps ifji=d tk- - le fnukad 05-05-1990

laLFkk varxZr laLFkk uksan.kh dj.;kps lanHkkZr ;k dk;kZy;kus osGksosGh dfu"B dk;kZy;kauk
lwpuk fnysY;k vkgsr- lnj fo"k;kojhy lokZr ksoVps ifji=d fnukad 05-05-1990 jksthps
vkgs- lnj ifji=dkar laLFkk varxZr laLFkk uksan.kh dj.;klkBh ewG laLFksdMwu d:u
?;ko;kps iksVfu;e nq:Lrhckcr ;k dk;kZy;kus lfoLrj lwpuk fnysY;k gksR;k o ifji=dkr
fnysY;k lwpukaek.ks iksVfu;e nq:Lrh d:u ?ksrY;kuarj laLFkk varxZr laLFkk uksan.kh djkoh
vkk lwpuk fnysY;k gksR;k- rFkkih lnjps mifo/kh nq:Lrhckcr laLFkkaoj lDrh d: u;s
vkk lwpuk fnysY;k gksR;klnj ifji=dkr laLFkk varxZr laLFkk uksan.kh dj.;kps lanHkkZr ;k dk;kZy;kdMs fujfujkGk
O;DrhadMwu vkf.k laLFkkdMwu i=O;ogkj dj.;kar vkyk o ;k dk;kZy;kP;k vls funkZukr
vlgs vkgs dh dkgh laLFkkaps iksVfu;eke/;s nql;k laLFksl lHkklnRo ns.ksckcrph Li"V
rjrwn vkgs rjh lq/nk ;k dk;kZy;kus fnukad 05-05-1990 ps ifji=dkUo;s lqpfoysek.ks
iksVfu;e nq:Lrh dsY;kfkok; [kkR;kps vf/kdkjh laLFkk uksan.kh djhr ukghr;k ifji=dk}kjs loZ laca/khr uksan.kh vf/kdk;kl lwpuk ns.;kar ;sr vkgsr dh] tj laLFksP;k
iksVfu;eke/;s nql;k lgdkjh laLFksl lHkklnRo ns.ksckcrph Li"V rjrwn vlsy rj
laLFksdMwu fnukad 05-05-1990 ps ifji=dke/;s lwpfoY;kek.ks osxGk iksVfu;e nq:Lrhpk
vkxzg u /kjrk laLFksps QDr laerhi= ?ksu laLFkk uksan.kh dj.;kr ;koh-

70

ek= laLFkk uksan.khuarj ewG laLFksP;k iksVfu;ekrhy rjrqnhuqlkj laLFksl lHkklnRo ns.;kl
l{ke vlysY;k kf/kdkjkus Competent Authority loZlk/kkj.k lHkk@O;oLFkkidh; eaMG
ufou laLFksl lHkklnRo fnys ikfgtsek= T;k laLFksP;k iksVfu;eke/;s lgdkjh laLFksl lHkklnRo ns.ksckcrph Li"V rjrwn ukghR;k laLFksP;k lanHkkZr ewG laLFksus nql;k lgdkjh laLFksl lHkklnRo ns.;klkBh vko;d
vl.kkjh iksVfu;e nq:Lrh Lo[kq"khus dsY;kfkok; laLFkk varxZr laLFkk uksanfo.;kr ;s u;s-

lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk]


egkjk"V jkT;] iq.ks & 411 001

71

ekad&lx`;ks@1094@--277@14lh]
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx]
ea=ky;] foLrkj] eaqcbZ 400 032
fnukad & 10 ekpZ 1995
vknsk
egkjk"V lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e
1960

lgdkjh laLFkkaps vf/kfu;e 1960 ;sFkwu iq<s lnj dk;nk vlk


kCn ;ksx okij.;kar ;sbZy dye 7 e/khy vf/kdkjkpk okij
d:u kklu lnj dk;|krhy dye 6 midye 1 e/khy rjrqnh
uqlkj lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk uksanfo.;klkBh dehr deh 10 O;Drh
vlY;k ikfgtsr ;k rjrwnhrwu [kyhy vVhaP;k vf/ku jkgwu lwV nsr
vkgs%
v

fu;ksftr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkke/khy R;sd lnfudkaps tksrs

Plinth area 700 pkS- QwVkis{kk tkLr vlw u;sc fu;ksftr laLFkkP;k tfeuhe/;s@bekjrhe/;s pVbZ {ks= funsZkkad
okij.;kdfjrk fkYyd ulyk ikfgtsegkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokaus]
lgh@&
k-- deky
voj lfpo] egkjk"V kklu]
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkxfr]
1
2
3
4
5

lgdkj vk;qDr o fuca/kd lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT; iq.ksfoHkkxh; lg fuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ
ftYgk mifuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ
v/;{k] eaqcbZ ftYgk lgdkjh laLFkkaps egkla?k]
fodkl fek;lsl] QksVZ] eaqcbZO;oLFkkid] kkldh; eq.kky;] pujksM] eaqcbZR;kauk fouarh vkgs dh] lnj vknsk kklu jkti= vlk/kkj.k Hkkx&4 c fn- 10 ekpZ]
1995 e/;s dkfkr dsY;k R;kP;k 100 rh ;k foHkkxkyk ikBokO;kr72

lgh@&
k-- deky
voj lfpo] egkjk"V kklu]
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx-

73

tk--x`gfuekZ.k@Mh&3@eqkadkqYd@96
lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk]
egkjk"V jkT; iq.ks&1 ;kaps dk;kZy;fnukad 8 tqyS 1996
fo"k;% lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk uksan.kh iwoZ ?;ko;kph n{krk--lanHkZ% ;k dk;kZy;kps ijhi=d - le fnukad 18-02-1994
ifji=d%
ojhy fo"k;kckcr g;k dk;kZy;kP;k lanHkkZf/ku ifji=d - le fnukad 18-02-1994 dMs
{ksf=; vf/kdk;kps y{k os/k.;kar ;sr vkgslnj ifji=dkr uewn dsysY;k ckch lanHkkZr [kkyhyek.ks lq/kkfjr lwpuk fuxZfer dj.;kar
;sr vkgs- lnj lwpukaps ikyu d:u x`gfuekZ.k laLFkkaph uksan.kh yafcr jkg.kkj ukgh ;kph
n{krk ?;koh1-

x`gfuekZ.k laLFksP;k lnfudkaP;k [kjsnh djkjukE;kP;k uksan.khckcr---

fcYMj o yWV /kkjd ;kaP;kr >kysY;k djkjkP;k vuqkaxkus lnj djkjkph uksan.kh
>kY;kfkok; o vko;d eqkad kqYd HkjY;kfkok; laLFksph egkjk"V lgdkjh laLFksP;k
dk;|k[kkyh uksan.kh dj.;kr ;s u;s vkk ;k dk;kZy;kP;k fnukad 18-02-1994 P;k
ifji=dkrhy lwpuslanHkkZr {ksf=; vf/kdk;kauh dkgh x`gfuekZ.k laLFksph uksan.kh Fkkacfoyh vkgs
vls g;k dk;kZy;kr vlysY;k vusd rkjho:u funkZukl vkys vkgs- vkk ifjfLFkrhpk
fcYMj@eksVj xSjQk;nk ?ksr vlwu xkGs/kkjdkauh LVWEi MqVh fcYMjdMs fnyh vlyh rjh rh
kklukdMs Hkjkoh ykxw u;s Eg.kwu vkf.k miyC/k pVbZ {ks= funsZkkad tkLrhr tkLr
okij.;klkBh fcYMj lgdkjh laLFksph uksan.kh gks.;klkBh vko;d rh dk;Zokgh djhr ukghrc;kp dj.kkar LVWEi Qh HkjY;kojhgh cktkj fdaer fufpr dj.kslkBh yafcr vlk ksjk
ek:u lc jftLVj dk;kZy;kdMwu ikorh ns.;kar ;srs- rlsp nLr,sotkph uksan.kh >kY;kuarj
ewG nLr,sot ewG nLr,sot c;kp dkyko/khuarj ijr dsyk tkrks- R;keqGs djkjkeqGs eqkad
kqYd o uksan.kh Qh HkjY;kuarj R;kph ikorh laLFksP;k orZdkauh lknj dsyh rj uksan.kh
dj.;kl gjdr ukgh- rlsp ;k lanHkkZr ekfgrh laca/khr fuca/kdkauh R;k ftYgkaP;k eqkad
ftYgkf/kdk;kl dGokoh Eg.kts eqkad ftYgkf/kdk;kl vko;d vlysY;k eqkad kqYdkaph
olwyh djrk ;sbZy- ;k ckch y{kkr ?ksrk laLFkk uksan.kh Lrkoklkscr xkGs/kkjdkaP;k xkGk
laca/khps
nLr,sot
djkji=s@[kjsnh[krs
uksan.khlkBh
uksan.kh
vf/kdk;kdMs
nk[ky
dsY;klaca/khP;k ikoR;k lknj dsY;kl brj loZ vVhaph iwrZrk gksr vlsy rj laLFkk uksan.kh
74

dj.ksr ;kO;kr- LVEi MqVhP;k vafre vkdkj.kh gksbZi;r x`gfuekZ.k laLFksph uksan.kh yafcr
Bs u;s2-

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkse/;s xkGk gLrkarjhr djrsosGh xkGk/kkjd o xkGk [kjsnh


dj.kkjs ;kaP;ke/;s djkjukek gksrks R;kP;k uksan.khckcr--------

;k dk;kZy;kps ifji=d tk- - le fnukad 18-02-1998 vUo;s [kjsnh djkj i=kph uksan.kh
>kyh ulY;kl xkGk o lHkklnRokps gLrkarj dj.;kar ;s u;s vkk lwpuk vkgsr- R;keqGs
dkgh dj.kkar gLrkarj.k Lrkoklkscr gLrkarj yafcr BsoY;kps funkZukl vkys vkgs- ;k
lanHkkZr lq/kkfjr lwpuk ns.;kr ;srs dh] gLrkarj Lrkoklkscr gLrkarjkps nLr,sot djkji=
uksan.khlkBh vf/kdk;kadMs nk[ky dsY;klaca/kh iqjkok@ikorh lknj dsY;kl vkf.k eqkad kqYd
HkjY;klaca/kh iqjkok fnY;kl rlsp lHkklnRo gLrkarjkP;k brj vVhaph iwrZrk gksr vlY;kl
laLFksP;k O;oLFkkidh; lferhus vkk gLrkarjkl ekU;rk |koh-

Lok{kjhr@&
jRukdj dqyd.k
lgdkj vk;qDr o fuca/kd]
lgkdjh laLFkk] egkjk"V jkT; iq.ks&1

r ekfgrhlkBh o vko;d dk;ZokghlkBh jokuk%&


123-

foHkkxh; lgfuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ lLusg


lgfuca/kd lgdkjh laLFkk]
foHkkxh; lgfuca/kd lg lacaf/kr ys[kkifj{k.k loZ lLusg

75

ekad%lx`;ks&1096@--137@14&l
Lkgdkj o oL=ks|ksx foHkkx]
ea=ky;] eaqcbZ 400 032
fnukad 29 ,fy 2000

vknsk
okpk%&
1

lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT; iq.ks ;kaps ekad x`gfuekZ.k
@Mh&3@lsokkqYd vkdkj.kh@96 fnukad 18 es 1996 ps i=-

kklukus le ekadkps fnukad 26 es 1999 ps vknsk-

T;k vFk kklukps le ekadkps fnukad 26 es 1999 P;k vknskklanHkkZr fujfujkGk lgdkjh
x`gfuekZ.k laLFkkaP;k lHkklnkadMwu inkf/kdk;kadMwu rlsp eaqcbZ ftYgk lgdkjh x`gfuekZ.k
egkla?k] iq.kZ ftYgk lgdkjh x`gfuekZ.k egkla?k o mi&yksdk;qDr] egkjk"V jkT; ;kaP;kdMwu
fuosnus@i=s kklukl kIr >kyh vkgsrvkf.k T;k vFk lnj fuosnus@i=s ;kaps voyksdu dsys vlrk kklukps fnukad 26@05@1999
P;k vknskkph vaeyctko.kh dj.;ke/;s laLFksph lferh o lHkklnkae/;s laHkze o vMp.kh
fuekZ.k >kY;kps fnlwu ;srs laLFkkauh lsokkqYdkph vkdkj.kh gh lnfudkaP;k o xkGkaP;k
vkdkjekukuqlkj kf/kdj.kkus fu/kkZfjr dsysY;k djkIr eqY;kaP;k ek.kkr dsY;kl eksBk
lnfudk/kkjdkaukiwois{kk fdrhrjh tknk kqYd Hkjkos ykxr vlY;kus R;kauh kklu vknskkl
rhoz fojks/k dsyk vkgs- rj ygku lnfudk/kkjdkapk Qk;nk gksr vlY;kus lnj vknskkph
vaeyctko.kh laLFksus Rojhr djkoh vlk R;kapk vkxzg vkgs- lnfudsph eqY;k/kfjr fdaer gh
laLFksph bekjr dsOgk cka/kyh vkgs] dks.kR;k {ks=kr@foHkkxr vkgs] lnfudk fdrO;k etY;koj
vkgs] lnfudsph iquZ[kjsnh b- dkj.kkeqGs lrr cnyr vlrs@ok<r vlrs R;keqGs laLFkkauk
djik= eqY; o ekfld HkkMsrDR;kalkBh njo"k egkuxjikfydkaoj voyacwu jgkos ykxsydkj.k djik= ewY; Bjfo.;klkBh rlsp R;klanHkkZr kIr >kysY;k rkjh] vfiykaP;k
fu.kZ;klkBh@fudkyklkBh egkikfydsyk eksBk dkyko/kh ykx.;kph kD;rk ukdkjrk ;sr ukghR;kpk ifj.kke Eg.kwu cgqrkak lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaps ys[kk vgoky osGhp lknj dj.ks
DokfyQk; ys[kk ifj{kdkauk kD; gks.kkj ukghmijksDr dkj.ks ikgrk kklu vknskkph
vaeyctko.kh lqyHkrsus dj.ks laLFkkauk ulY;kps fnlrs- fdrhgh jssVscy OgWY;w vlyh rjh
lQkbZ] lssVjh] j[kokynkj] fMkax.k] fyV dk;kZy;hu ;k ckchojhy [kpZ ;k loZ lsok]
loZ lHkklnkauk le ek.kkrp |kO;k ykxrkr- vkf.k R;keqGs jsVscy OgWY;wkh njegkps ekfld
76

lsok kqYd lfoZl pktsZl fuxMhr dj.ks rdZlaxr] ;ksX; o U;k; gks.kkj ukgh] vls er
vusd x`gfuekZ.k laLFkkaps inkf/kdkjh o lHkkln
rlsp eqacbZ ftYg lgdkjh x`gfuekZ.k
egkla?k o miyksdk;qDr] egkjk"V jkT; ;kauh kklukdMs O;Dr dsys vkgslnjps er y{kkr ?ksu kklukps fnukad 26@05@1999
ps vknsk j d:u lgdkjh
x`gfuekZ.k laLFkkaP;k orZeku vknkZ iksV fu;ekoyhrhy fu;e - 70 e/;s ueqn dsysyk 12
ckchapk [kpZ iksV fu;e 71v7 e/;s ueqn dsY;kek.ks lkj[;kp ek.kkr lsokkqYdkP;k
:ikus vkdkj.kh ;ksX; gksbZy vls kklukps er >kys vkgsvkf.k] Eg.kwu ojhy oLrqfLFkrh fopkjkr ?ksu kklu fnukad 26 es 1999 jksthps vknsk j
djhr vkgs o lkoZtfud fgrkP;k n`"Vhus egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye
79v vUo;s kklu [kkyhyek.ks vknsk nsr vkgs1

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkauh lsok kqYdkph vkdkj.kh] R;kauh fLodkjysY;k vknkZ


iksVfu;ekrhy fu;e ekad 71v 7 uqlkj] iwoek.ksp loZ xkG;kauk lkj[;k
ek.kkr djkoh-

ojhy vknsk gs loZ dkjP;k uksan.khr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkae/;s fuoklh lnfudk
o O;kikjh xkGs ;kauk ykxw jkgrhy- rlsp gs vknsk fnukad 26@05@1999 iklwu iwoZy{kh
Hkkokus vaeykr ;srhy-

T;k x`gfuekZ.k laLFkkauh fnukad 26@05@1999 P;k kklu vknskkuqlkj R;kaP;k


lHkklnkadMwu lsokkqYd xksGk dsys vlsy rj vkk laLFkkauh lnj lsokkqYd laca/khr
lHkklnkauk ijr djkos vFkok iq<hy efgU;kP;k ekfld kqYdkr lkekowu ?ks.;kph
dk;Zokgh laca/khr lHkklnkaP;k lgerhus djkoh-

jkT;krhy loZ uksan.khr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkauh R;kaP;k mifo/khe/;s ojhyek.ks


;ksX; R;k nq:LR;k dj.;kph dk;Zokgh djkoh- ek= rls dsY;kp;k vHkkoh ns[khy gs
vknsk fnukad 26@05@1999 iklwu iwoZy{kh Hkkokus vaeykr ;srhy-

egkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukaokus-

lgh@&
lq-ika- <sd.ks
voj lfpo] egkjk"V kklu lgdkj
o oL=ks|ksx foHkkx77

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkP;k lHkklnkaP;k


fcuHkksxoVk kqYd vkdkj.kh dj.;kckcr

egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx]
kklu vknsk ekad lx`;ks&1094@15165@--317@14&lh
ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32
fnukad 1 vkWxLV 2001
okpk% kklu vknsk ekad lx`;ks & 1094@15165@--317@14&lh ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32
fnukad 9 ekpZ 1995
kLrkfod%&
mijksyysf[kr fnukad 9 ekpZ 1995 P;k vknskkus] kklukus] fcuHkksxoVk kqYdkph vkdkj.kh
lsokkqYdkP;k iV is{kk tkLr vlw u;s vls fu/kkZfjr dsysys gksrs- kklukP;k lnj
vknskkfo:/n dkgh lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkauh eaqcbZ mPp U;k;ky;kr ;kfpdk nk[ky d:u
fcu HkksoxVk kqYd vkdkj.khl osxosxGk dkj.kkLro vkOgku fnys gksrs- R;kiSdh ;kfpdk
ekad 1398@96 ojhy lquko.khP;k osGh ek- mPp U;k;ky;kus vls lqpfoys gksrs dh] fcu
HkksxoVk kqYd vkdkj.khckcrps funsk kkL=kq/n ik;koj vk/kkfjr vlkosr- mnk- xkG;kps
djik= eqY; fdaok Hkj.kk laLFksps oxdj.k bR;knhps fopkj d:u rlsp] R;kckcr ;k
{ks=krhy laLFkkaP;k ewY;kadudkjkaP;k erkpk fopkj d:u ;ksX; rs funsk ns.;kr ;kosr vlsgh
ek- mPp U;k;ky;kus lqpfoysys gksrs2ek- mPp U;k;ky;kus O;Dr dsysY;k ojhy lqpukaek.ks uxj fodkl foHkkxkadMwu rK
lYyk ekxfo.;kar vkyk gksrk- uxj fodkl foHkkxkus vls lqpfoys dh] fcuHkksxoVk kqYd
vkdkjrkuk djik= ewY; fdaok HkkMs gk fud"k Bso.ks ;ksX; gks.kkj ukgh- dkj.k djik=
eqY;klanHkkZr ek- loksPp U;k;ky;kus ,dk dj.ks fnYyh e-u- fo:/n fnok.k nkSyrjko diwj
,l-lh-vs-vk;vkj 1980 fnysY;k fudkykuqlkj] egkuxjikfydsus ,dnk djik= eqY;
BjfoY;kuarj rs ok<fork ;sr ukgh- R;keqGs] tqU;k bekjrh o uohu bekjrhaP;k djik=
ewY;kar eksBh rQkor fuekZ.k gksr vlY;kus djik= ewY;kaP;k vk/kkjs fcuHkksxoVk kqYd
vkdkj.kh dsY;kl tqU;k o ufou lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k lHkklnkae/;s eksBk vlarks"k
fuekZ.k gksbZy- R;kek.ks lHkklnkyk feG.kkjs HkkMs Eg.kts R;kaP;k xaqor.kqdhojhy mRi vlrs
o R;koj rks vk;djgh Hkjr vlrks- R;keqGs djik= ewY; fdaok HkkMs ;k nksUgh fud"kkaP;k
vk/kkjs fcuHkksoVkkqYd vkdkj.kh fufpr dj.ks ;ksX; gks.kkj ukgh-

78

3ek- mPp U;k;ky;kus ;kfpdk ekad 1398@96 e/;s nfkZr dsysY;k erkuqlkj
fcuHkksxoVk kqYd vkdj.kh lanHkkZr vH;kl d:u fkQkjkh dj.;klkBh lgdkj vk;qDr o
fuca/kd] lgdkj laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ks ;kauh x`gfuekZ.k o lgdkj {ks=krhy rKkaph ,d
lferh useyh gksrh- lnj lferhus iq<hy ek.ks fkQkjkh dsY;k gksR;k1-

lHkklnkus vkiY;ktoGP;k ukrsokbZdkyk vkiyk xkGk jgk.;klkBh fnyk vlsy rj


R;kl fcuHkksxoVk kqYd vkdk; u;s-

2-

lHkklnkdMwu njegk olwy dj.;kr ;s.kkjh ,dw.k vkdkj.kh jDde fdaok lHkklnkyk
feG.kk;k HkkMkP;k 10% jDde ;kiSdh tkLr vlsy ,so<h jDde fcuHkksxoVk kqYd
Eg.kwu vkdkj.;kr ;koh-

3-

fcuHkksxoVk kqYdkph vkdkj.kh djik= eqY;kakh fuxMhr vlw u;s-

4-

uxj fodkl foHkkxkps er rlsp] rK lferhP;k fkQkjkhpk kklukus lkdY;kus


vH;kl dsyk vkgs- R;kuqlkj fcuHkksxoVk kqYd vkdkj.khlkBh djik= eqY;karhy
rQkor y{kkr ?ksrk djik= ewY; gk fud"k Bso.ks ;ksX; gks.kkj ukgh- gs Li"V vkgs o
;ksX;p vkgs- R;kpek.ks] lHkklnkal feG.kkjs HkkMs gs loZ dj.kh lkj[ksp ulrs
fdacgquk ,dkp bekjrhr o ,dkp vkdkjkP;k xkGkps HkkMs osxosxGs vlw kdrsrlsp HkkMs vkdkj.kh dks.kR;kgh kkL=kq/n ik;koj dj.;kr ;sr ukgh- R;keqGs
fcuHkksxoVk kqYdkaph vkdj.kh lHkklnkl feG.kk;k HkkMkojgh fu/kkZfjr dj.ks ;ksX;
gks.kkj ukgh- R;keqGs lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkP;k lHkklnkae/;s lekursph Hkkouk
fuekZ.k gks.;kP;k n`"Vhus rlsp] jkT;krhy loZ dkjP;k lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkklkBh
fcuHkksxoVk kqYdkph vkdkj.kh ,dkp i/nrhus o ,dkp fud"kkoj vl.ks t:jhps
vkgs- gh ckc fopkjkr ?ksu kklu ;k lanHkkZr iq<hy ek.ks vknsk nsr vkgs-

&% vknsk %&


egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960] dye 79 v vUo;s kklukl nku dj.;kr
vkysY;k vf/kdkuqlkj tufgrkFkZ iq<hyek.ks vknsk ns.;kr ;sr vkgsr1-

kklu vknsk ekad lx`;ks & 1094@15165@--317@14&lh ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32


fnukad 9 ekpZ 1995 ;k vknskkP;k fuxZeukP;k fnukadiklwu j dj.;kr ;sr vkgsr-

2-

fcuHkksxoVk kqYdkph vkdkj.kh lsokkqYdkP;k egkuxjikfydk@uxjikfydk djkfkok;


10% is{kk tkLr d: u;s79

3-

lHkklnkauh vkiyk xkGk@lnfudk R;kaps vkbZ] oMhy] cgh.k] Hkk] eqyxk] eqyxh]
tkobZ] lwu esOg.kk] esgw.kh] lkMw] ukr] ukrw bR;knh toGP;k ukrsokbdkauk vkf.k
;kfkok; laLFksus ekU; dsysY;k brj ukrsokbZdkal fnyk vlY;kl R;kckcr
fcuHkksxoVk kqYd vkdkjyk tk u;s-

4-

lnj vknsk jkT;krhy loZ lgdkjh


xkGs@lnfudk ;kauk ykxw jkgrhy-

5-

jkT;krhy loZ x`gfuekZ.k laLFkkauh R;kaP;k mifo/kh@iksVfu;e ;ke/;s ojhy ek.ks ;ksX;
rh nq:Lrh dj.;kph dk;Zokgh djkoh- ek= ojhyek.ks nq:Lrh dsyh ulyh rjh ;k
vknskkP;k fnukadkiklwu ;k vknskke/;s mYysf[kr deky e;kZnsis{kk tkLr fcuHkksxoVk
kqYd vkdk: u;s-

6-

lnj vknsk R;kp;k fuxZeukP;k fnukadkiklwu vaeykr ;srhy-

x`gfuekZ.k

laLFkkae/khy

fuoklh

O;kikjh

egkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokuss]

lgh@&
eqdwan rq- dkacGs
voj lfpo] egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx

80

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkP;k lHkklnkadMwu


fcuHkksxoVk kqYd vkdkj.kh dj.;kckcr
egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx]
kklu vknsk ekad lx`;ks&1094@15165@--317@14&lh
ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32
fnukad 20 vkWDVkscj 2001
okpk%
1- kklu vknsk ekad lx`;ks & 1094@15165@--317@14&lh ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32
fnukad 9 ekpZ 1995
2- kklu vknsk ekad lx`;ks & 1094@15165@--317@14&lh ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32
fnukad 1 vkWxLV 2001
kqf/ni=d%&
kklu vknsk ekad lx`;ks 1094@15165@--317@14&lh ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32 fnukad
1 vkWxLV 2001 e/;s vknsk ekad 6 ;sFks lnj vknsk R;kp;k fuxZeukP;k fnukadkiklwu
vaeykr ;srhy ;s uewn
dsys gksrs- ;kckcr kklukdMs fopkj.kk >kyh vlY;kus
laHkzekoLFkk nwj dj.;klkBh kklu [kkyhyek.ks [kqyklk djhy vkgs2@& kklukps fnukad 1 vkWxLV 2001 P;k vknskkph vaeyctko.kh fnukad 1 vkWxLV 2001
iklwu dj.;kr ;kohegkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokuss]
lgh@&
olar iksjshokj
mi lfpo] egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx

81

egkjk"V kklu
- lx`;ks& 2001@-- 188@14&l
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx]
ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32
fn- 09 vkWxLV 2009
okpk % lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;]
iq.ks ;kaps ekad x`gfuekZ.k @xkGk@rcnhy@Qh 89
fnukad% 27@11@1989 ps ifji=d
T;k vFk] lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkalkBh r;kj dsysY;k uequsnkj mifo/khauk lgdkj vk;qDr
o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ks ;kauh fn- 02-04-2001 jksth ekU;rk fnyh
vlwu k uequsnkj mifo/khe/khy mifo/kh - 38bZ 9 e/;s ueqn dsY;kuqlkj] lgdkjh
x`gfuekZ.k laLFkse/khy lnfudk@xkGk gLrkarjhr rcnhy djrkuk vkdkjk;kP;k feh;eps
deky nj Bjfo.;kaps vf/kdkj jkT; kklukP;k lgdkj o oL=ks|ksx foHkkxkyk fnysys vkgsr]
vkf.k
T;k vFk] lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ks ;kauh R;kaP;k
ifji=d - x`gfuekZ.k@xkGk rcnhy@Qh 89@fn- 27-11-1989 vUo;s ffe;eps nj fufpr
dsysys vlwu l|fLFkrhr Lrqr ifji=d j d:u jkT;kklukus R;kckcrps vknsk Lrqr
dj.ks vxR;kps >kysys vlY;kus lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkse/khy lnfudk@xkGk gLrkarjhr
rcnhy djrkuk vkdkjko;kP;k feh;elaca/kh ;ksX; rs vknsk dk<.;kpk fu.kZ; kklukus
?ksryk vkgs] R;kvFk]

vkns'k
egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 79 v vUo;s jkT; kklukl nku
dj.;kr vkysY;k vf/kdk;kapk okij d:u jkT;krhy tursP;k O;kid tufgrkFkZ iq<hyek.ks
vknsk ns.;kr ;sr vkgsr1

lgdkjh vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ks ;kaps ifji=d x`gfuekZ.k@xkGk rcnhy@Qh 89@fn- 27-11-1989 j dj.;kar ;sr vkgs-

lHkklnkph lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksrhy lnfudk@xkGk vkf.k R;kps laLFksP;k


HkkxHkkaMoy@ekyekse/khy Hkkx o gDd nql;kdMs gLrkarjhr rcnhy djrkuk
vkdkjko;kP;k feh;epk nj laLFksP;k loZlk/kkj.k lHkse/;s fufpr djkosr82

ek= laLFksP;k loZlk/kkj.k lHksus Bjfoysys ffe;eps


nkZfo.;kar vkysY;k deky njkis{kk tkLr vlw u;srfoHkkx
1
2
3
4
5

nj

dks.kR;kgh

ifjfLFkrhr

[kkyh

vkdkjko;kpk ffe;epk nj :i;s

egkuxjikfydk o kf/kdj.k {ks=


v oxZ uxjikfydk
c oxZ uxjikfydk
d oxZ uxjikfydk
xzkeiapk;rh xzkeh.k {ks=
lnj vknsk rkRdkG vaeykr ;srhyegkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukaokus

:::::-

25]000@&
20]000@&
15]000@&
10]000@&
5]000@&

lgh@&
olar iksjshokj
mi lfpo] egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx

fr]
1
2
3
4
5

lgdkj vk;qDr o fuca/kd lgdkjh laLFkk]


loZ foHkkxh; lg fuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ
loZ ftYgk mifuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ
mifuca/kd] lgdkjh laLFkk EgkMk] xgfuekZ.k Hkou] 5ok etyk] okas iwoZ] eaqcbZ&51
lgk;d fuca/kd] >ksiMih iquoZlu kf/kdj.k x`gfuekZ.k Hkou] 5ok etyk] okas
iwoZ] eaqcbZ&51
6
v/;{k] ftYgk x`gfuekZ.k laLFksps QsMjsku loZ ftYgs
O;oLFkkid] kkldh; eq.kky;] pujksM] eaqcbZ]
R;kauk fouarh dj.;kr ;srs dh] lnj vknsk kklu jkti= vlk/kkj.k Hkkx&4 c fn- 9
vkWxLV 2001 e/;s dkfkr d:u R;kaP;k 100 rh ;k foHkkxkyk ikBokO;krlgh@&
olar iksjshokj
mi lfpo] egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx
83

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaoj kkld fu;qDr


djrkuk fuo`k kkldh; vf/kdk;kaph@
deZpk;kaph use.kwd dj.;kckcr

egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx]
kklu vknsk ekad lx`;ks&1409@18873@--30@14&lh
ea=ky; foLrkj] eaqcbZ&32
fnukad 9 vkWDVkscj 2001
okpk % lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT; iq.ks ;kaps i=
- kkld@2vs@kkovolk;d@2000 fnukad 28@11@2000
kLrkfod
jkT;kae/;s lqekjs 60]000 lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk vlwu foks"kr% eqacbZ Bk.ks o vU;
egkuxjkP;k ifjljkr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaph paM ek.kkr ok< >kysyh vkgsR;kpcjkscj lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkae/khy
xSjO;ogkj] vigkj] fu;eckg; dkjHkkj bdj.;kP;k dj.kkargh ok< >kysyh vkgs- R;keqGs vkk vusd laLFkkaoj osGksosGh
kkldkph@kkld eaMGkph fu;qDr dj.ks vifjgk;Z gksrs- l/;k kkldh; deZpk;kaMs
laLFkkaojhy kkld inkpk inHkkj ns.;r ;srks- rFkkfi kkldh; deZpk;kaph e;kZfnr la[;k
vkf.k lgdkjh laLFkkaoj eksBk ek.kkoj useus tk.kkjs kkld ;k e/khy O;Lr ek.kkeqGs
kkldh; deZpk;kauk R;kaP;kdMhy fu;fer dkedkt lkaHkkGwu lacaf/kr lgdkjh x`gfuekZ.k
laLFksps kkldh; dkedkt dj.;djhrk iqjslk osG nsrk ;sr ukgh- ifj.kkeh] kkld
fu;qDrhpk gsrq fufpr dj.;kr lk/; gksr ukgh- R;keqGs lgdkj {ks=krqugh ;k lanHkkZr
osGksosGh ekx.kh dj.;kr ;sr gksrh- R;kuqkaxkus lsokfuo`k kkldh; vf/kdk;kauk@deZpk;kauk
kkld Eg.kwu use.;kckcrpk Lrko kklukP;k fopkjkf/ku gksrkkklufu.kZ;%&
Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaoj kkld Eg.kwu fu;qDrh djrkuk kkldh; lsosrwu fu;e
o;ksekukuqlkj lsokfuo`k@LosPNk lsokfuo`k >kysY;k vkf.k fu"dyad lsok ctkoysY;k
vf/kdk;kauk@deZpk;kauk fu;qDrh ns.;kl kklu ekU;rk ns.;kr ;sr vkgs- ek= R;sd ftYgk
@mifuca/kdkaP;k dk;kZy;ke/;s vkk ik= vf/kdk;kaph@deZpk;aph ;knh r;kj djkoh vkf.k R;k
;knhl lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT; iq.ks ;kaph
ekU;rk ?;koh- R;kpek.ks lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaoj kkld Eg.kwu fu;wDrh >kY;kuarj
84

lacaf/kr kkldkus vkiY;k dkedktkpk ekfld vgoky fu;qDrh dj.kk;k vf/kdk;kauk


njegk lknj dj.ks ca/kudkjd dj.;kr ;kosftYgk mifuca/kd Lrjkoj ;knh r;kj dj.;kiwo lacaf/kr fuo`k vf/kdk;kaph@ deZpk;kaph
Fke laerh ?;koh o R;kuarjp R;kaP;k ukokpk lekosk dj.;kr ;kok- R;kpek.ks kkld
Eg.kwu R;kauk |ko;kP;k eku/kukckcr fufpr Lo:ikps fud"k lgdkj vk;qDrkauh Bjowu
R;kuqlkjp eku/ku ns.;kr ;kosegkjk"V jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokuslgh@&
jk-fo-dqyd.k
d{k vf/kdkjh] egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx

85

Lkgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkae/khy ekfld ns[kHkky


vkdkj u ns.kk;k lHkklnkaP;k rdzkjh gkrkG.;kckcr-

Ekgkjk"V kklu
Lkgdkj o oL=ksn;ksx foHkkx
kklu ifji=d dzaekd% lx`;ks 2002@iz-dz-365@14 l]
Eak=ky; foLrkj] eqacbZ- 400 032
fnukad 2 uksOgsacj 2002
Ikfji=d
1-

kklukP;k vls funkZukl vkys vkgs dh] lgdkjh x`gfuekZ.k lgdkjh x`gfuekZ.k
laLFkke/khy dkgh lHkkln laLFkspk ekfld ns[kHkky vkdkj ns.ks can djrkr ;klkBh
R;kaP;kdMwu vusd izdkjph dkj.ks ns.;kr ;srkr- mnk- laLFksdMwu lHkklnkaps dkgh iSls
;s.ks vkgs] laLFkk lnfudsph nq:Lrh djr ukgh] ekfld vkdkj tkLr vkdkj.;kl ;sr
vkgs bR;knh- ;keqGs ekfld vkdkj ns.;kps can dsY;keqGs laLFksP;k O;oLFkkidh;
lferhl laLFkspk nSuafnu dkjHkkj pkyfo.ks dBh.k gksrs-

2-

laLFksP;k O;oLFkkidh; lferhus egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 uqlkj


fuca/kdkdMs nkn ekfxryh vlrk lHkkln vkiyh rdzkj kklukdMs@fuca/kdkdMs
izyafcr vlY;kus ns[kHkky vkdkj fnyk ukgh vls izfriknu djrkr-

3-

Ekkfld ns[kHkky vkdkj u fnY;kus laLFksP;k O;oLFkkidh; lferhph gks.kkjh vMp.k


y{kkr ?ksrk] vkk izdkjph izdj.ks fuca/kdkauh dkk izdkjs gkrkGkoh ;kckcr
[kkyhyizek.ks lwpuk ns.;kr ;sr vkgsr1
x`gfuekZ.k lgdkjh laLFksrhy lHkklnkauh dks.kR;kgh dkj.kkus laLFksl ekfld
ns[kHkky vkdkj ns.;kps Fkkacow u;s2
,[kkn;k lHkklnkus laLFksP;k ekfld ns[kHkky vkdkjkckcr O;oLFkkidh;
lferhkh dkgh erHksn vlY;kl R;akuh rs l{ke izkf/kdk&;kdMs vtZ d:u
lksMokos- fuca/kdkadMs ekfld ns[kHkky vkdkjkckcr lgdkjh x`gfuekZ.k
laLFksrhy dks.kR;kgh lHkklnkph rdzkj izkIr >kY;kl R;kauh rh ,d efgU;kP;k
vkar fudkyh dk<.;kckcr n{krk ?;koh3
l{ke izkf/kdk&;kauh ekfld ns[kHkky vkdkj tkLr vkgs] vls izekf.kr dsY;kl
tkLrhph jDde l{ke izkf/kdk&;akuh fnYksY;k vknskkuqlkj lHkklnkl ijr
dj.;kph@ekfld ns[kHkky vkdkjkrwu oGrh dj.;kph dk;Zokgh laLFksP;k
O;oLFkkidh; lferhus djkoh86

5
6

ekfld ns[kHkky vkdkj ns.;kps can dj.kk;k lHkklnkaP;k rdzkjhaph n[ky


?ksrkuk fuca/kdkauh vkk lHkklnkl izFke laLFksps ns.ks vnk dj.;kP;k lwpuk
ns.;kr ;kO;k;k ifji=dkph izr fuca/kdkP;k dk;kZy;kr BGdi.ks fnlsy vkk izdkjs
yko.;kr ;kohloZ ftYgk mifuca/kdakuh gs ifji=d vkiY;k vf/kuLr mifuca/kd@ lgk;d
fuca/kd ;kaP;k funkZukl vk.kkos] rlsp ftYg;krhy x`gfuekZ.k lgdkjh
laLFkkP;k QsMjskuP;k funkZUkkl vk.k.;kph dk;ZOkkgh ns[khy ftYgk mifuca/kd]
lgdkjh laLFkk] ;kauh djkoh- egkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokuslgh@&
dk;kZlu vf/kdkjh] egkjk"V kklu]
lgdkj o oL=ksn;ksx foHkkx-

izr ekghrh o vko;d dk;ZokghlkBh vxzsf"kr


1
2
3
4
5
6
7

ek- eq[;esa=h ;kaps [kktxh lfpo


ek- jkT;eaa=h lgdkj ;kaps [kktxh lfpo]
lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ksloZ foHkkxh; lg fuca/kd] lgdkjh laLFkk
loZ ftYgk mifuca/kd lgdkjh laLFkk
dk;kZlu vf/kdkjh] 15&l] lgdkjh o oL=ksn;ksx foHkkx
fuoM uLrh

87

egkjk"V kklu jkti=


lgdkj] i.ku o oL=ks|ksx foHkkx
ea=ky;] eaqcbZ fnukad 29 vkWDVkscj 2003
vf/klqpuk
egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960
ekad fovk&2001@16593@-- 163v@15&l
T;kvFk] kklukus fnukad 23 vkWxLV 2000 jksth fl/n dsysY;k vf/kfu;ekuqlkj egkjk"V
lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 P;k dye 27 e/;s 3 gs dye uO;kus nk[ky dj.;kr
vkys vkgsvkf.k T;kvFk] mDr dyekuqlkj laLFksP;k O;fDrxj lnL;] vkk laLFkspk lnL; Eg.kwu
R;kph uko uksan.kh >kY;kP;k fnukadkiklwu nksu o"kkZP;k dkyko/khlkBh R;k laLFksP;k
dkedktkr er ns.;kdjhrk ik= vl.kkj ukgh vkh rjrwn dj.;kr vkyh vkgsvkf.k T;kvFk] kklukph vkh [kk=h >kyh vkgs dh] mijksDr rjrwn gh fuoM.kqdhP;k
rkasMkoj dsoG ernkuklkBh Eg.kwu ufou ernkj uksanfo.ks gsp mf"Vs MksGkleksj Bsowu th
lnL;kaph uksan.kh dsyh tkrs R;kl vkGk ?kky.;klkBh dsysyh vkgs- rFkkfi x`gfuekZ.k
laLFkkae/;s ek= dsoG ernkuklkBh Eg.kwu ufou lnL;kaph uksan.kh gks.ks kD; ukghR;kvFk] egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 P;k dye 157 e/khy rjrqnhUo;s kIr
vf/kdkjkpk okij d:u kklu lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkauk egkjk"V laLFkk vf/kfu;e 1960
P;k dye 273 e/khy rjrqnhrqu oxGr vkgsegkjk"V jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokus;-nk- [koys
kklukps lglfpo

88

vusd foax vlysY;k ,dk bekjrhP;k foaxfugk;


lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk LFkkiu dj.ksckcr-

egkjk"V kklu]
lgdkj] i.ku o oL=ks|ksx foHkkx]
kklu ifji=d - lx`;ks & 2001@-- 234@14&l
ea=ky; foLrkj] eaqcbZ 400 032
fn- 30 tqyS 2004
ifji=d%&
kklukP;k vls funkZukl vkys vkgs dh] c;kposGk ,dkp bekrhe/;s nksu vf/kd foax
vlysY;k dj.kkr foaxfugk; vusd x`gfuekZ.k laLFkk uksanfo.;kps Lrko kklukdMs kIr
gksrkr- R;kiSdh dkgh bekjrhph Fke lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkk Eg.kwu uksna.kh >kysyh vlrs
o R;kaps foHkktu dj.;kp Lrko vlrks rj brj cgqla[;k dj.kh bekjrhps uksan.kh >kysyh
vlrs o R;kaps foHkktu dj.;kpk Lrko vlrks rj brj cgqla[; dj.kh bekjrhps uksan.kh
djrsosGh foaxfugk; vusd la[;kae/;s uksan.kh djkoh vlk Lrko vlrks- kklukP;k fnukad
17@01@1985 bekjrhlkBh ,d x`gfuekZ.k laLFkk gh lgdkj vk;qDrkph fkQkjl ekU;
dj.;kar vkyh vkgs o R;kuqlkj loZ fuca/kdkauk dGfo.;kr vkysys vkgs- lnj ifji=dkuqlkj
foaxfugk; lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaph uksan.kh djrk ;sr ukgh- ek= lHkklnkadMwu dkgh osGk
vkk ekx.kh dj.;kr ;srsLknj oLrqfLFkrh y{kkr ?ksowu lgdkj vk;qDrkdMwu kIr >kysY;k vfHkk;kuqlkj foaxfugk;
lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkka uksan.khl [kkyhy fud"kkuqlkj ijokuxh nsrk ;sbZy1

R;sd laLFksl bekjrhe/;s osk dj.;klkBh Lora= osk}kj vlkos-

R;sd laLFksl Lora= oht ehVj vlkos-

R;sd laLFksl Lora= ik.;kph Vkdh o ik.kh ehVj vlkos-

R;sd laLFksl egkikfydsdMwu VWDl vlslesaV d:u ?;kos-

fcYMj eksVj ;kauk bekjrh cka/k.;kiwo laca/khr egkikfydsdMwu oht] ik.kh ;k xks"Vh
foHkkrwu bekjrhpk vkjk[kMk eatwj dsysyk vlkok-

89

bekjrhP;k ijfljke/;s dkgh ckch lkekf;d vlY;kl mnk- daikaM okWy] eq[;
osk}kj] eksdGh tkxk] fLoehax iwy bR;knh vlY;kl laLFksP;k orZdkauh egkjk"V
lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 ps dye 20 v vUo;s brj foaxP;k laLFkkacjkscj
Hkkxhnkjh djkj dj.;klkBhps 50 :i;kaP;k ckMoj gehi= ns.;kr ;kos-

fcYMj eksVj ;kauh tfeuhps gLrkarj.k foaxek.ks gks.kk;k loZ laLFkkauh /kkj.k dsysY;k
{ks=QGkP;k ek.kkr d:u ns.;kckcrps gehi= 50 :i;kaP;k ckMoj ns.;kr ;kos-

laLFksps uksan.kh Lrko fcYMjps vlgdk;Z ;k lnjkr nk[ky >kyk vlY;kl


laLFksP;k orZdkauh tfeuhps gLrkarj.k laLFksus /kkj.k dsysY;k {ks=QGkp;k ek.kkr
d:u ns.;kckcrps gehi= 50 :i;kaP;k ckMoj ns.;kr ;koh-

foaxfugk; lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksph uksan.kh djrkuk oj uewn dsY;kek.ks fud"k riklwu
laLFkk uksan.kh gks.ks dk xjtsps vkgs ;kpk dkj.k feekalslg Lrko kklukl ikBfo.;kph
dk;Zokgh dj.;kr ;kohlgh@&
padkar l.kxj
mi lfpo] egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx

1
2
3
4
5

lgdkj vk;qDr o fuca/kd lgdkjh laLFkk]


loZ foHkkxh; lg fuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ
loZ ftYgk mifuca/kd] lgdkjh laLFkk loZ
loZ rkyqdk mifuca/kd] lgdkjh laLFkk
fuoM uLrh-

90

>ksiMih iquoZlu kf/kdj.k


Tk-a- eaqcbZ@eqdkv@ifji=d@1233@lu 2005
fnukad 12@9@2005
Ifji=d - 72
fo"k; %& >ksiMih iquolZu ;kstusraxZr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k uksan.khckcr
>ksiMih iquolZu kf/kdj.kkps ifji=d - 20 fn- 18@10@1998 uqlkj fu;ksftr >ksiMih
iquolZu
;kstusl
cka/kdke
ijokuxh
commencement certificate
kIr
>kysoj
>ksiMh/kkjdkaP;k lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksyk uksan.kh ek.ki= ns.;kr ;srs- mijksDr ifji=dkP;k
fud"kkr vakrk cny d:u [kkyhy lq/kkjhr vknsk fuxZfer dj.;kr ;sr vkgs1-

>ksiMh /kkjdkaP;k fu;ksftr lgdkjh x`gjpuk laLFkk@la?kh; lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksps


ukao vkj{k.k o cdsr [kkra m?kM.;ke lacaf/kr ijokuxh l{ke vf/kdkjh ;kauh
ifjfk"V 2 fuxZfer dsY;koj ns.ks ;kiq<s vko;d vkgs-

2-

>ksiMih iquoZlu ;kstusl vkk;i= Letter of Intent ns.;kiwo dk;Zdkjh vfHk;ark gs


lgk;d fuca/kd lgdkjh laLFkk ;kauh >ksiMih/kkjdkaP;k fu;ksthr laLFksl ukao
vkj{k.kkph ijokuxh fnysyh vkgs- ;kph [kk=h d:u vkk;i= ns.;kckcr Lrkokoj
iq<hy dk;Zokgh djrhy-

3-

>ksiMih/kkjdkaP;k lgdkjh x`gjpuk laLFkk@la/kh; lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksl vkk;i=


kIr >kysoj lgk;d fuca/kd lgdkjh laLFkk gs lgdkjh vk;qDr o fuca/kd lgdkjh
laLFkk] egkjk"V jkT; iq.ks] ;kauh laLFksph fdaok dye 63 uqlkj la?kh; laLFksph
uksan.kh djrhy- dk;Zdkjh vfHk;ark gs vkjk[kMs eatwj pk intimation of Approval
Lrkoklkscr laLFksps uksan.kh ek.ki= kIr >kysys vkgs ;kph [kk=h d:u ?ksrY;koj
vkjk[kMs eatwjhpk intimation of Approval ekU;rslkBh lknj djrhymijksDr ifji=dke/khy lq/kkjhr vknsk fnukad 1@7@2005 iklwu vaeykr ;srhylgh@&
eq[; dk;Zdkjh vf/kdjh
>ksiMih iquoZlu kf/kdj.k

91

Ekk- eq[;ea=h egksn;kaP;k LosPNkf/kdkjkrwu


forjhr dj.;kr vkysY;k lnfudspk rkck
ykHkkF;kuk R;{k forjhr dsY;kuarj
lacaf/kr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksus ns[kHkky
kqYd vkdkj.;kckcr

egkjk"V kklu]
lgdkj] i.ku o oL=ks|ksx foHkkx]
kklu ifji=d - lx`;ks & 2009@-- 334@14&l
ea=ky; foLrkj] eaqcbZ 400 032
fn- 31 es 2010
Lrouk%
Ukxjh tfeu deky /kkjuk o fouf;eu vf/kfu;e] 1976 P;k dye 20@21 [kkyhy
x`gcka/k.kh ;kstukarwu kklu kIr >kysY;k lnfudkaps forj.k ek- eq[;ea=h egksn;kaP;k
LosPNkfu.kZ;krwu ukefunZsfkr O;fDrauk kklukP;k pfyr /kksj.kkUo;s dj.;kr ;srs- ;kstuk
/kkjdkdMwu kklukyk lnfudk feGkY;kuarj LosPNkf/kdkj dksVkrwu R;kaps okVi ykHkkF;kuk
dj.;kr ;srs- ek= ;kstusrhy brj lnfudk lacaf/kr ;kstuk /kkjd vU; O;fDrauk foh
djrkr- kklukP;k LoPNkf/kdkj dksVkrhy okVikIr ykHkkfFkZ vkf.k [kjsnhnkjkus [kjsnh
dsysY;k
lnfudkaph bekjrhph ns[kHkky O;oLFkkiu egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e]
1960] egkjk"V lgdkjh laLFkk fu;ekoyh 1961 vkf.k vknkZ mifo/kh ;k vUo;s dj.;kr
vkysY;k fofgr rjrqnhuwlkj lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksph uksan.kh d:u R;k laLFksdMs dj.;kr
;srskklu LosPNkf/kdkjkr dkVkrhy lnfudk ;kstuk/kkjdkdMwu rkC;kr ?ksu fofgr
ik=rk/kkjd ukefunsZfkr O;fDrauk okVi djsi;r dkgh dkyko/kh ykxrks- ;k dkykof/kr
egkuxjikfydsdMwu bekjr ekyekk djkph vkdkj.kh rlsp lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkadMwu
vkk

lnfudkiksVh

ekyekk

/kkjdklg

ns[kHkky

vkdkj

fcuHkksxoVk

kqYd

Non

Occupancey Charges ;kaph vkdkj.kh@ekx.kh dj.;kr ;srsoLrqr% kklu ukefunsZfkr ykHkkF;kyk kklukP;k forj.k vknskkuarj lnfudspk rkck ns.;kr
;sr vlY;kus vkk lnfudkapk ekyekk dj lnj ukefunZsfkr ykHkkFkdMwu ;kiwoP;k
dkyko/khlkBh ekyekk dj egkuxj ikfydsl ns; Bjr ukgh- R;kuqlkj uxj fodkl
foHkkxkus fnukad 17@6@2006 vUo;s kklu fu.kZ; fuxZfer dsyk vkgs- lnj kklu
fu.kZ;kuqlkj egkuxjikfydsus LosPNkf/kdkj dksVkrhy lnfudspk rkck ykHkkF;kus ?ksbZ
92

i;rP;k dkyko/khlkBh lnj lnfudslkBh ekyekk dj vkdk: u;s vls funsZk tkjh
dj.;kr vkys vkgsrr}rp ukxjh tehu deky /kkj.kk vf/kfu;ekP;k dye 20 o 21 vUo;s kklukl kIr
>kysY;k lnfudkaps ykHkkFk gs R;kauk lnfudsps okVi >kY;kuarj lacaf/kr lgdkjh x`gfuekZ.k
laLFksps lnL; gksrkr- lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksps lHkkln gks.;kiwoP;k dkGklkBh R;kauk okVi
dj.;kr vkysY;k lnfudsiksVh ns[kHkky vkdj o fcuHkksxoVk kqYd vkdkj.ks egkjk"V
lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 P;k rjrwnhkh folaxr vkgs rlsp ekyekk dj vkdkj.kh o
ns[kHkky vkdkj o fcuHkksxoVk kwYd ckcr leku /kksj.k vlsu vko;d vlY;kus
kklukus egkjk"V lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 P;k dye 79 v ef/ky vf/kdkjkUo;s
iq<hy ek.ks fu.kZ; ?ks.;kr ;sr vkgslgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 P;k dye 79v ef/ky rjrwnh vUo;s kIr vf/kdkjkuqlkj
tukfgrkFkZ kklu vls funZk nsr vkgs dh] Lrqr vf/kfu;ek[kkyh uksan.khr vlysY;k
lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkae/khy ukxjh tfeu deky /kkj.kk vf/kfu;e 1976 P;k dye
20&21 uqlkj kklukl kIr lnfudk kklu ukefunsZfkr ykHkkF;kZl lnfudk rkC;kr
ns.;kiwoP;k dkykof/klkBh lnj lnfudk kklukl foghr >kysyh vlyh rjh R;koj
fcuHkksxoVk vkdkj u ?ksrk QDr ns[kHkky vkdkj gk laLFksus fodkldkdMwu ?;ko;kpk vkgs
lnfudk ykHkkF;kl forjhr d:u rkC;kr ns.;r vkY;kuarj R;k lnL;kdMwu R;kl forjhr
dsY;k fnukadkiklwu lacaf/kr lgdkjh x`gfuekZ.k laLFksus fu;ekuqlkj fcu HkksxoVk
kwYd@ns[kHkky kwYd vkdj.;kph dk;Zokgh djkoh2-

lnj kklu fu.kZ; uxj fodkl foHkkxkP;k ekU;rsus fuxZfer dj.;kr ;sr vkgs-

3-

lnj vknsk egkjk"V kklukP;k WWW.Maharashtra.Gov.in osclkbZVoj miyC/k


dj.;kr vkyk vlwu R;kpk lax.kd lkadsrkad - 20100531180610001 vlk vkgs-

egkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokus

lgh@&
eqdwan rq- dkacGs
voj lfpo] egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx
fr]
1

ek- eq[;esa=h ;kaps /kku lfpo] ea=ky; eaqcbZ


93

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14

ek- ea=h lgdkj ;kaps [kktxh lfpo ea=ky; eaqcbZ


ek- jkT;eaa=h lgdkj ;kaps [kktxh lfpo] ea=ky; eaqcbZ
/kku lfpo] lgdkj o i.ku ;kaps Loh; lgk;d
/kku lfpo uxjfodkl foHkkx ea=ky; eaqcbZ
lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ksegklapkyd ekfgrh o tulaidZ lapkyuky; egkjk"V jkT; eaqcbZ
vIij vk;qDr o foks"k fuca/kd lgdkjh laLFkk egkjk"V jkT; iw.ks
vIij fuca/kd lgdkjh laLFkk loZ egkjk"V jkT; iw.ks
foHkkfx; lgfuca/kd lgdkjh laLFkk loZ
ftYgk mifuca/kd lgkdjh laLFkk loZ
ftYgk foks"k ys[kkifj{kd lgdkjh laLFkk loZ
loZ dk;Zlu vf/kdkjh lgdkj i.ku o oL=ksn;ksx foHkkx ea=ky;
fuoM uLrh 14&l

94

lgdkjh x`gfuekZ.k laLFkkaP;k lHkklnkadMwu


fcuHkksxoVk kqYd vkdkj.kh dj.;kckcr-

egkjk"V kklu]
lgdkj] i.ku o oL=ks|ksx foHkkx]
kklu ifji=d - lx`;ks & 2010@-- 173@14&l
ea=ky; foLrkj] eaqcbZ 400 032]
fn- 25 Qsczqokjh 2011
lanHkZ % lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx]
317@14&lh fnukad 1@8@2001

kklu

vknsk

ekad

lx`;ks&1094@15165@--

iqjdi=%
mijksYysf[kr fnukad 1@8@2001 P;k kklu vknskkUo;s fcuHkksxoVk kqYdkph vkdkj.kh lsok
kqDykP;k 10% is{kk tkLr vlw u;s vls fu/kkZfjr dsys gksrs- lnj vknsk vknskke/;s nk;h
vfrFkh isbx xsLV kCn lekfo"V ulY;kus nk;h vfrFkh isbx xsLV pk lekosk
dj.;klkBh ;k kklu iwjd i=kaUo;s ekU;rk ns.;kr ;sr vkgs- mijksYysf[kr fnukad 1@8@2001
P;k kklu vknskkrhy eq|k - 2 e/;s 10% is{kk tkLr d: u;s ;k la[;k vkf.k kCnkP;k
iq<s [kkyhy ek.ks varHkwZr dj.;kr ;sr vkgs- ;kr isbx xsLV yk lq/nk fcuHkksxoVk kqYd
ykxw vlsyegkjk"Vkps jkT;iky ;kaP;k vknskkuqlkj o ukokus
lgh@&
e-lq- ?kkVs
dk;kZlu vf/kdkjh] egkjk"V kklu
lgdkj o oL=ks|ksx foHkkx
fr]
1
2
3
4

lgdkj vk;qDr o fuca/kd] lgdkjh laLFkk] egkjk"V jkT;] iq.ksfoHkkfx; lgfuca/kd lgdkjh laLFkk loZ
ftYgk mifuca/kd lgkdjh laLFkk loZ
Jh- nkk=; fnukukFk lkGh o`ankou gkSflax dkEIysDl ls- Mh- IyWV ch iSM jksM iq.ks
38
95

jkT; ekfgrh vk;ksx 13 ok etyk ufou kklu Hkou eknke dkek jksM
ea=ky;kleksj eaqcbZ 32 ;kaP;kdMs vknsk - vihy - 2009@5473@02 fnukad
21@8@2010 P;k lanHkkZr ekfgrh djrk jokuk-

96

You might also like