E

ntihar, infaz, imha ve bir para mit

Berlinde hikyelerin bulutuu cadde: Hardenberg

DOAN AKHANLI

eyrek yzyl nce kitaplarn beni srkledii bir kilometre uzunluundaki Hardenberg Caddesi, Almanyann II. Dnya Savandaki ykmnn simgesine dnen Gedchtniskirche (Hafza Kilisesi) ile Ernst Reuter Meydan arasnda uzanr. Berline dair hemen btn hikyelerde ad geen Zoologicher Garten (Hayvanat Bahesi) stasyonu, 68 renci hareketi srasnda, niversitelilerin nnde sk sk gsteri yaptklar Amerika Haus da yine ayn cadde zerindedir. Trkiyeyi dorudan ve dolayl ilgilendiren, halen siyasi atma ve inceleme konusu olan, insanla kar ilenmi iki byk soykrm suunun ve bir yn tarih olayn izleri Caddenin hafzasna kaznmtr. Cadde, tarihi, ulusal tarih olarak deil, ilkiler tarihi olarak inceleme ve renmemize olanak veren zellikler tar. NFAZ VE MHA: SOROMON TEHLERYAN & TALAT PAA Birka yl sonra Trkeye evireceim Talat Paa Davas Tutana o gnlerde elime geti ve Talat Paann, Berlinde, Hardenberg Caddesiinde ldrldn rendim. Tutanaklara gre Talat Paa, ayn caddede, on odal, 4 nolu evde oturuyordu. nfaz eden de 37 numaral evde ikmet eden kar komusuydu: Soromon Tehleryan. Her iki bina da savata yklmtr.

15 Mart 1921, sal sabah lene doru evinden kp, Hayvanat Bahesine doru yry yapan Talat Paa, imdiki Almanya Sanayi ve Ticaret Odasnn bulunduu 17 numaral binann nne vardnda, kar kaldrmdan onu izleyen ve oktan kaldrm deitiren Soroman Tehleryan, Talat Paann yanndan gemi, onu ensesinden vurduktan sonra silahn atp komaya balam, Fasanen Caddesinin Hardenberg Caddesiyle birletii kede, evredekiler tarafndan yakalanmt. (Hofmann, 2000) Soromon Tehleryan ister cani, isterse kahraman olarak anlsn, suikastn nedeni aratrmaclar tarafndan aa kavuturulmutur. Talat Paa; sonralar soykrm olarak adlandrlacak olan insanla kar ilenmi suun msebbibi olduu iin suikastn kurban olmutu. 1913te, ttihat ve Terakki Kongresinde kabul edilen, radikal bir biimde uygulanan ve Cumhuriyet kurulduunda, Anadolu ve Trakyada, Hristiyanlarn kknn kaznmas ya da kovulmasyla sonulanan tek uluslu devlet projesinin mimarlarndan biri, belki de ba sorumlusuydu. (Akam, 1999) Sorumlulardan dier ikisi, Tekilat- Mahsusa efi Dr. Bahaaddin akir ve tehcirde Trabzon kasab olarak n salm Cemal Azmi de, 17 Nisan 1922de, birka yz metre tede Uhland Caddesinde 47 numaral evin nnde, Arshavir Shiragi-

63

64

an ve Stepan Dzaghigian adl suikastlar tarafndan ldrleceklerdi. (Hosfeld, 2005) Bu ikisinin mezarlar halen Berlinde, Neuklln Camiinin giri kapsnn hemen nndeki Trk ehitliindedir. Talat Paann mezar, 1943 ylnn ubatnda Trk tarafnn arzusu zerine Nazi toplama kamp Sachsenhausen ziyaret eden stanbul Emniyet Mdr Nihat Haluk Pepeye ve Salhattin Korkudun giriimleri sonucu, 25 ubat 1943te, Trkiyeye gtrld ve naa devlet treniyle Abide-i Hrriyette defnedildi. (Bali, 2006) Soromon Tehleryann eylemi kiisel bir almadan te zellikler tayordu ve muhtemelen Nemesis olarak tarihe geen, Ermeni intikam tekilatnn militan olmalyd. lk kurban da Talat Paa deil, 24 Nisan 1915te stanbuldan tehcir edilen Ermeni aydnlar ve ileri gelenlerinin listesini, stanbul Polis Mdr Bedri Beye veren, 1920 Nisannda stanbulda ldrd Mgrd Harutuyand (Hofmann, 1980, 2000). 2 ve 3 Haziran 1921de yaplan ve sadece iki gn srp, Soroman Tehleryann beraatiyle sonulanan dava, neredeyse bir asr sonra da nem tayorsa bunun nedeni, Trkiye Cumhuriyetinin kurulu ideolojinde aranmaldr. Sanki Cumhuriyet gkten zembille inmiti ve gemii yoktu. Sanki 1915 ylnda hibir ey olmamt. Sanki 1918 yl sonunda, Ermeni tehciri ve katliamlar, Meclis-i Mebusanda tartlmam, soruturma komisyonu kurulmam, ubat 1919da aralarnda Enver-Talat-Cemal ls de dahil, Divan-i Harbi rfide toplam 36 dava almam, ana davanin iddianamesinde savc, 41 resm-ifreli telgraftan alnt yapmamt. Sanki bu mahkemelerde Enver, Talat, Cemal Paalar, Tekilat- Mahsusa efi Bahaaddin Sakir, Emniyet Mdr Azmi Bey de dahil toplam 17 kii idama mahkum edilmemiti. Sanki bugn Urfal ehit Nusret, Yozgat kaymakam kahraman Kemal, nvansz Haydar Babann idam cezalar infaz edilmemiti. Sanki Cumhuriyeti kuranlar, Ermenileri kran, Rumlar yurtlarndan eden, bu arada Araplar ve ve Krtleri de katletmeyi ihmal etmeyen ttihak ve Terakki kadrolar deildi. Resm sylemde, Cumuriyet, tertemiz parmen bir kat zerinde ina edilmiti. (Akam, 2000, Dadrian, 2009)

Oysa o topraklar sadece krm ve soykrm topraklar deil, sz edildii gibi 20. yzylda bir ulusun kendini yarglamaya kalkt ilk corafyadr. Talat Paa Davasnn yansra, srekli grmezlikten gelinen, stanbuldaki 1919 Divan- Harb Mahkemeleri, Uluslararas Halklar Hukuku ve soykrm kavramnn gelitirilmesinde tayin edici nem tarlar. Gnmzde krm ve soykrm faillerini Laheyde yarglama olanana sahipsek bunu, soykrm kavramn gelitiren ve soykrm szlemesinin babas olan Raphael Lemkin adl Polonyal hukukuya borluyuz. Btn slalesi Nazi toplama kamplarnda can veren Raphael Lemkin, bu iki mahkemeyi ve Ermeni tehcirini inceleyerek, bir devletin kendi vatandalarndan bir blmn yok etmesine soykrm adn 1944 ylnda verdi. (Lemkin, 1944) 1921deki Talat Paa davas ok reticiydi diye yazd Lemkin, Annesi soykrmda ldrlm bir adam (Soromon Tehleryan) Talat Paay ldryor. Bakn, bir avukat olarak dndm ki, bir su kurban tarafndan deil mahkeme tarafndan, ulusal hukuk tarafndan cezalandrlmaldr. Ermeni Tehcirinin Soykrm szlemesine olan etkisini de u szleriyle dile getirir Lemkin: Frat Nehrine atlan ya da Der-Es-Sor yolunda katledilen Ermeni erkekleri, kadnlar ve ocuklarnn aclar, Soykrm Szlemesinin kablne giden hazrlk yolu olmutur (Lemkin, 1947). Birok nderi Ergenekon davasndan yarglanan Talat Paa Harekat 2006 yl Martnda Berline karma yapt. Berlini yakacaz nidalaryla binlerce kiiyi seferber etmeye altlarsa da, Almanyada yakma, ykma kelimelerinin hi de sempatik bir etki uyandramayacan ok ge farkettiler. Talat Paay anmak iin elenk koyma eylemini de onun ldrld yerde deil, Mzik Yksek Okulunun karsndaki Steinplaz adl meydanda yapmaya kalktlar. Bu Talat Paa Harekatnn ikinci byk hatas oldu. nk elenk braktklar yer, Almanyada Nazi Kurbanlar iin yaplm olan ilk antt (meydann dier ucunda da Stalin Kurbanlar iin bir ant vardr) ve eylem hakl olarak anta saldr olarak algland. Tarih sular inkar, Trkiyeyi gln duruma drmekle kalmyor, onu srekli su ileyen bir

mekanizmaya da dntryor. Hrant Dink, stanbulda, Andrea Santoro, Trabzonda katlediliyor, ncil satclar Malatyada boazlanyorsa, tarihi tarihilere brakma nerisi, gelecekte de cinayeti tevik etmekten baka pratik bir sonu dourmayacaktr. NTHAR: KEMAL CEMAL ALTUN Talat Paa 1921 ylnn 15 Mart sabah, suikasta kurban gitmeyip yoluna devam edebilseydi, yllar sonra kendini dare Mahkemesinin altnc katndan frlatp intihar eden, Kemal Cemal Altunun can verdii 20 numaral binann olduu yere bir dakika gemeden ulam olacakt. imdi orada, Kemal Cemal Altunu (do: 1960) hatrlatan Azeri heykeltra Akbar Behkalam eseri olan ve 1996 ylnda, zamann Berlin-Charlottenburg Belediye Bakan Monika Wissel tarafndan yaptrlan mermerden bir ant vardr. Ant iki mermer arasnda skm, deforme olmu, ezilmi bir insan canlandrr. Mermere kaznm Almanca ve Trke kitabede u satrlar okunur:
Burada, snrd edilerek lme gnderilmek istenen mlteci Kemal Cemal Altun, 30 Austos 1983te idare mahkemesinin penceresinden atlayarak hayatna son verdi. Siyasi takibat altnda olan mltecilere snma hakk verilmelidir.

Almanyada snrd korkusuyla intihar eden ilk mlteciydi. Kabri, Kzl Ordu Fraksiyonunun en nemli ahsiyeti olan, Ulrike Meinhofun da gml olduu, Berlin-Mariendorf Mezarlndadr. (Gross ve Thomas 2003) YAMURDAN KAARKEN: ISAAK BEHAR Soromon Tehleryann yakaland Fasanen Caddesinden yaklak yz metre kadar ileride, Kant Caddesi kavanda, 154a numaral evin nnde, Nazilerin toplama kamplarnda can vermi, drt Trkiye Cumhuriyeti vatanda ansna kaldrma gmlm pirinten drt hatra ta vardr. Gnter Demning adl Klnl heykeltran buluu olan, tkezleten, sendeleten anlamna gelen hatra talarnn zerinde standart bir cmle yer alr: rnein, 154a numaral evin nndeki drt hatra tandan birisinde u yazar: Burada Lea Behar otururdu/ Kzlk ad. Jaesch /Doum tarihi 1890/ 1942de srgn edildi/ Rigada ldrld Bana, Madonnann Son Hayali romanmda, Sabahattin Alinin Krk Mantolu Madonnasnn roman kahraman Maria Puderin izlerini Avrupa ktasnda arama ilhamn veren ite bu talardr. Almanya ve Avrupann 500den fazla ehir ve kasabasnda onbinlerce hatra ta deyen Demning, sanat araclyla soykrmda ldrlen insanlarn tek tek anlmasn amalamaktadr. Isaak Beharn, stanbulda doan annesi (Lea, 1890) ve babas (Nissim, 1890), 1915 ylnda, stanbuldan Berline, Osmanl mparatorluunda aznlklara Rumlar, Ermeniler, Yahudiler ynelik giderek artan dmanca tutumlardan dolay g ettiler. (Behar 2002). Berlinde okuklar oldu: 1916 ylnda kzlar Alegrina, 1920de Jeanne dodu. Behar ailesinden hayatta kalan tek insan olan Isaak Behar 1923 ylnda dodu. Aile geimini halclkla salad. Yahudilere kar basklarn giderek artt otuzlu yllarn sonunda, Gestapo, Behar ailesinden, Trk vatanda olduklarna dair belge istedi. Berlin Bykeliliine bavuran Beharlar, dilekelerine cevap alamadlar, vatansz konuma dtler. 1942 ylnda Almanya Dileri Bakanl, aralarnda Trkiyenin bulunduu mttefiki ve tarafsz olan on lkeye 31 Temmuza kadar, Almanyada ya da Almanyann i-

Cemal Kemal Altun, Eyll darbesinden sonra, 1981 ylnda Bat Berlinde siyasi snma talebinde bulunmutu. lticas kabul edildi. Daha sonra, Trkiye, sulularn iadesi anlamasna dayanarak, Almanyadan iade talebinde bulundu (Seibert, 2008). Snma talebini karara balayacak olan Bat Berlin dare Mahkemesinde, 6. Katta, 30 Austos 1983 gn sabah saat 08:33te, hakimin salona girmesi beklenirken, kelepesi alan Altun, birden yerinden frlayp ak duran pencereden altnc kattan aaya atlayarak intihar etti. ntihar youn tepkilere yol at. Kirschenasyl (Kiliselere Snma) hareketi dodu. Mlteciler yasas ve uygulamasnda olumlu admlar atld. Gnter Wallraff, onun dnya apnda tannmasna yol aan, Trkeye de evrilen En Alttakiler kitabn Cemal-Kemal Altuna ithaf etti. Kassel ve Hamburgta iki kk meydana da ad verilen Altun,

65

66

gal ettii lkelerde yaayan Yahudi kkenli vatandalarn bu blgeden kartmalarn, aksi halde, Alman ve dman devletlerin Yahudilere uygulanan tedbirlerin onlar iin de geerli olacan bildirdi. (Gutstadt 2008) Isaak Behar, annesi, babas ve ablalarn son kez grd 13 Aralk 1942 gnnden sonraki geceyi, Berlinde bir mahzende nefesini tutarak ve sabaha dek titreyerek geirdi. O Pazar sabah evden ayrlrken paltosundaki, Yahudilerin tamak zorunda oldukar Davut yldzn skm, bu davran tutuklanmaktan korumutu onu. Isaak Beharn annesi, babas, iki kz kardei 27. sevkiyat treniyle, Aralk 1942de Polonyaya lm kamplarna gnderildiler. Amcas Elia ve annesiyle ayn ad tayan yengesi Lea, 15. sevkiyat treniyle oktan douya gnderilmilerdi. 31. sevkiyat treniyle de amcasnn ocuklar Simchar ve Jakop gnderileceklerdi. (Behar 2002) Isaak Behar btn sava dnemini Berlinde, yeraltnda, saklanarak geirdi. Savatan sonra ona Trk pasaportu verilmekte glk karlmad. Isaak Behar, gerekten acilen ihtiya duyduklar o zor zamanlarda esirgenen o katlarn, imdi byle kolayca verilmesi ok acyd diye yazd. Hatta ailesini korumayan Trkiye Cumhuriyeti onu askerlik yapmaya ard! Isaak Behar da Trk Vatandaln geri iade etti. (Behar 2002) Beharlarn hikyesi, Trkiyenin, Nazilerin dnyaya sava ilan ettii ve gelmi gemi en byk insanlk suunu iledikleri yllara dair tutumunun, iddia edildii gibi pek de temiz olmadna bir rnektir. stisna da deildir. 2. Dnya Sava yllarnda Avrupada yaayan, Trkiye Cumhuriyeti vatandaln kantlayamayan 3000i akn insan Nazi kamplarnda katledilmilerdir. (Gutstad, 2008) Trk tarih yazmnda, Trkiyede de anti-semitizmden sz edilemeyecei, Avrupadaki btn eli ve konsoloslarmzn hemen hepsinin Yahudileri kurtardklarndan sz edilir ama, Trakyada olup bitenler, Vatanda Trke Konu kampanyalar, 1942de karlan Varlk Vergisi ve Yahudilerin yzde sekseninin Trkiyeyi terk ettii srekli grmezden gelinir. (Bali, 2008, 2003, 1999). Her eye ramen, 1944 Hazirannda Rodosta, adlar bilinen 42 talyan, Yunan ve Trk Yahudi-

sini kurtaran bir Trk konsolosu vardr. srailin, soykrmda Yahudileri kurtaranlar iin verdii adil insan dlnn verildii tek Trk olan Selahattin lkmen adna, Kudste, soykrm mzesi (Yad Vaem) bahesinde bir de aa dikilidir. BR TRK M BERLNE BELEDYE BAKANI OLACAK?: ERNST REUTER Bugn Almanyada herhangi bir gazete bu soruyu manete tasa, hakl olarak rk damgas yerdi. lgin olan manetin tutucu basn tarafndan deil, komnistlerin gnlk gazetesi tarafndan kullanlmasdr. Sz konusu Trkn ad da Ernst Reuterdir. (Worwrts, 1946) Mnih ve Marburg niversitelerinde Germanistik, tarih ve corafya renimi gren Reuter (do: 1889), 1912de Almanya Sosyal Demokrat Partisine katld. I. Dnya Savanda, 1916da Rusya cephesinde esir dt. Sovyet Devrimi sonras komnistlere katlan Reuter, Moskovada Sava Esirleri Komitesi szcsyd. Leninle tant. Leninin ok akll bir gen ama, ok fazla bamszlna dkn biri olarak (Schtz, 2003) tanmlad Reuter, Almanyaya dndkten sonra, yesi olduu Almanya Komnist Partisinden istifa etti ve yeniden SPDye katld. ehir ulam ve toplu tam uzman olan Reuter, bugn halen Berlinin toplu tam kurumu olan Berliner Verkehrs.Aktengeselschaftn (BVG) kurucularndandr. 1931de Magdeburg Belediye Bakan olan Reuter, 1932 ylnda milletvekili seildi. Hitlerin iktidara gelmesinden sonra, 13 Mart 1933te, 1934 ylna kadar kalaca Lichtenbug toplama kampna gnderildi. Hitlerin iktidar ilk bata bata Yahudiler olmak zere, Alman Aydnlarnn ilerini kaybetmelerine yol at. Birka ay iinde, Yahudi, komnist ve sosyal demokrat olan 2000 bilimadam ve niversite retim yesi grevlerinden uzaklatrldlar. Pek ou iin, Almanyadan ka, hayatta kalmann tek yolu oldu. Trkiye o yllarda Batllama abalarnda olduka fazla adm atm, kadn haklarndan, Latin alfabesine geie kadar pek ok reform uygulanmaya balanmt. Haziran 1933te, niversitelerdeki reformlar, Alman bilimadamlar ve -

retim yelerine, Trkiyede alma imkan verilerek hzlandrld. Sava sonuna kadar saylar 800 bulacak olan mlteci aydnlar, Trkiyede, eitimden, sanata, mzikten, edebiyata, mimarla ve grsel sanatlara kadar entelektel hayat nemli lde etkilediler. (Bakrden, 2006) 1935te Londraya kaan Reuter, Ulatrma Bakanlndan uzman personel olarak i teklifi ald. 1935 ylnn haziran aynda Trkiyeye gelen Reuterin ei Johnna ve yllar sonra Mercedes-Benzin ynetim kurulu bakanlna kadar ykselecek olan olu Edzardda iki ay sonra Trkiyeye geldiler. Sava yllarnda Ankara niversitesi SiyaKAYNAKA Akam, Taner, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu, mge Kitabevi Yay., Istanbul, 1999. Akhanl, Doan, Madonnann Son Hayali, 2005. Bakrden, Ayhan, Die Trkei als Exilland whrend der Zeit des Nationalsozialismus, Neue Zrcher Zeitung, 20./21., Mart 1999. Bali N., Rfat, Toplumsal Tarih say: 150, Haziran 2006. Bali N., Rfat, Musann Evltlar Cumhuriyetin Yurttalar, 2001. Bali N., Rfat, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudiler: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), 1999. Behar, Isaak, Versprich mir, dass du am Leben bleibst, Berlin, 2002. Dadrian, N.Vahakn, Tehcir ve Taktil Divan- Harb-i rfi Zabtlar & ttihad ve Terakkinin Yarglanmas 19191922, stanbul, 2009. Gross, Paul ve Jens-Uwe Thomas, Zuflucht gesucht, den Tod gefunden, Berlin, Kasm 2003 Guttstadt, Corry, Die Trkei, die Juden und der Holocaust, Assoziation A, Berlin, 2008. (Trkiye, Yahudiler ve Holokost, ev. Atilla Dirim, letiim Yaynlar, 2012).

sal Bilgiler Fakltesinde ehircilik dersleri veren Reuterin ok sayda Trke makale ve kitab yaymland. 1946da Berline dnen Reuter, SPDden belediye bakanlna adayln koyduunda, yllar nce koptuu komnistlerin onu, Trk olarak nitelelemeleri ie yaramad. Reuter, Berlinin ilk ve gelmi gemi en nl belediye bakan oldu. (Haymatloz 2000) Ad, Hardenberg Caddesinin sona erdii meydana verilen Ernst Reuter, II. Dnya Savandan sonra Berline dndnde, oturduu ilk konutu da yine Hardenberg Caddesi zerinde, Teknik niversite kantinin yanndadr.

Hofmann, Tessa (Hg.), Der Vlkermord an den Armeniern vor Gericht. Der Proze Talat Pascha. Im Auftrag der Gesellschaft fr bedrohte Vlker. Mit einer Einleitung von Tessa Hofmann Tessa, einem Vorwort von Armin T. Wegner. Gttingen 1980., Talat Paa Davas I ve II, Belge, Istanbul, 2000, 2001. Hosfeld, Rolf, Operation Nemesis, KIWI, Kln, 2005. Lemkin, Raphael, Genocide as a Crime under International Law. In: American Journal of International Law, say 1/1947, s. 145-151. Lemkin, Raphael, Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, Washington D.C., 1944. Schtz, Klaus, Ernst Reuter - die Leitfigur im Freiheitskampf, 26 Eyll 2003, http://archiv.spd-berlin.de/geschichte/personen/l-z/reuter-ernst/reuter-gedenkveranstaltung-gedenkrede-von-klaus-schuetz/. Seibert, Niels, Ein staatlich betriebener Selbstmord. Cemal Altun und Proteste gegen Auslieferungen, Mnster, 2008. Verein aktives Museum (Hg.): Haymatloz. Exil in der Trkei 19331945, sergi katalou, Verlag wie Hg., Berlin, 2000.

BirikimDE GELECEK SAYILARDA...

nsani kahramanlk:, emek kahramanl, medeni cesaret... Kredi kartlar, borca yaamak Trkiyenin ve solun toplumsal ve siyasal kltrnde Abilik Yeni burjuvazi, zenginler Solcu olmak: Hangi devirde nasl? Sol sosyallemenin saikleri, mekanizmalar, alar...

67