บทความปริทัศน

Review Article
การศึกษาอยางมีสวนรวมปฏิบัติการเพื่อการสรางเสริมสุขภาพชุมชน
(Participatory Action Study for Promoting Community Health)
อุทัยวรรณ กาญจนกามล DDS,CDPH,MPH*

*ผูอํานวยการสถาบันเสริมสรางพลังชุมชน
 การศึกษาอยางมีสวนรวมปฏิบัติการเพื่อสรางเสริมสุขภาพชุมชน
(Participatory Action Study for Promoting Community Health)
อุทัยวรรณ กาญจนกามล DDS,CDPH,MPH*

การเรียนรู มีทั้งทางทฤษฎีและทางปฏิบัติในการปฏิบัติใด ๆ
ยอมตองเผชิญความเปนจริงที่หลากหลายสลับซับซอนและเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลง
ฉะนั้นความเปนจริง ณ จุดใดจุดหนึ่งของกาลเวลาและสถานที่ใดๆยอมไมเหมือนกัน
การทําอะไรดวยการนําเอาความรูที่มีอยูไปใชโดยไมเรียนรูจากสถานการณจริงจึงไมไดผล
จึงกลาวไดวา การเรียนรูรวมกันในการกระทํา
เปนกระบวนการเรียนรูที่ทรงพลังยิ่งนัก ในการทําอะไรใหสําเร็จ
ศาสตราจารยนายแพทยประเวศ วะสี
บทนํา

ก ารศึกษาคนควาโดยการทํางานรวมกันเปนกระบวนการเรียนรูขั้นพื้นฐานที่ผูคนของ
ประเทศในโลกที่สามพัฒนาขึ้นมาเอง
หลังจากที่ประจักษชัดขึ้นทุกทีวา การคิดและทําอยาง “ทางตะวันตก ”ที่เคยกันใชมา
นั้น กําลังบายหนาไปสูทางตัน จากการทํางานในชวงกวาศตวรรษที่ผานมา ไมวาในระดับชาติ
หรือในระดับปจเจกก็ตาม มักจะใชวิธีแยกกันคิด แยกกันทําเปนสวน ๆ โดยตางคํานึงถึงแต
เปาหมายของตัวเองเปนหลัก แลวนํามารวมกันในภายหลัง และทึกทักเอาวา เปนการคิดและ
ทําดวยกันอยางผสมผสาน แตทายที่สุดลงเอยดวยความขัดแยง ลมเหลว และไมกอใหเกิด
ประโยชนที่แทจริงทั้งตอสวนรวมหรือแมกระทั่งใครคนใดคนหนึ่ง บทเรียนดังกลาวจึงเปน
ที่มาของการรวมกันคิดเสียตั้งแตแรก โดยการสํานึกยอนอดีต และวิเคราะหสถาน การณจาก
ความเปนจริงที่เกิดขึ้นในปจจุบัน แลวจึงรวมกันสรางสรรคไปสูสิ่งที่ดีกวาในอนาคต (1)
แทจริงแลว การศึกษาเรียนรูโดยการคิดและทํางานรวมกันนั้น ไมไดเปนเรื่องใหมแตอยาง
ใด เคยมีผูคนพยายามริเริ่มหาทางดําเนินการมาชานาน แตไมคอยประสพความสําเร็จ
เทาที่ควร เนื่องจากวัฒนธรรมของคนตะวันออกนั้นอาศัยวิธีการ การฟง จดจํา แลวปฏิบัติตาม
คําสั่งผูมี อํานาจ ซึ่งหมายถึงการใชระบบเผด็จการ และการอุปถัมภค้ําชูเปนหลัก การคิดและทํา
รวมกันแตดั้งเดิมจึงอาศัยการสั่งการของผูมีอํานาจในลักษณะ “จากบนลงสูลาง” (Top down) แตละ

*ผูอํานวยการสถาบันเสริมสรางพลังชุมชน
คนที่เขามาทํางานก็มีฐานที่มาแหงอํานาจไมเหมือนกัน หรือไมเทาเทียมกัน การชิงดีชิงเดนและ
ความระแวงสงสัยกันและกันระหวางคนในกลุมจึงมีใหเห็นอยูเสมอ และผลลัพธที่ตามมาภาย
หลังจากการทํางานรวมกันก็คือ ก็คือความแตกแยกของกลุมในที่สุด
ดังนั้น โครงการที่เคยประสพความสําเร็จจึงมี อยูเฉพาะในหมูชนที่มีความเสมอภาค และ
เปนไททางความคิด โดยใชกระบวนการประชาธิปไตยเปนหลักการพื้นฐาน และมีการเรียนรูอยางมี
สวนรวม กลาวคือ มีการยกประเด็นประสบการณหรือ คําถาม มาใหคิด แลวกระตุนใหสะทอน
ความคิด โตแยง และวิจารณ เพื่อ วิเคราะห เกิดความเขาใจ ตกผลึกทางความคิด กอนที่จะลงมือ
ทําการอยางใดอยางหนึ่ง
ตอมาเมื่อสามารถตัดสินใจ และประยุกตใชได ก็จะทําใหทีมงานสามารถเลือกตัดสินใจได
เอง กระบวนการที่เปนประชาธิปไตย และมีวิจารณญาณ ดังกลาว ทําใหเกิด ทักษะชีวิต ที่สามารถ
ตัดสินกําหนดชะตาชีวิตของตนเองไดอยางนาภาคภูมิใจ หลักการ “รวมกันคิดรวมกันทํา” จึง มี
อยูวา:
1. แตเดิมมนุษยนั้นมีความสามารถในการคิดและทําอยูแลวในลักษณะปจเจก
2. หากสรางบรรยากาศใหกลุมคนนําเอาความรู ความชํานาญ และขุมพลัง ตาง ๆ มาใชรวมกัน
โดยมีการสื่อสารกัน 2 ทางอยางเปดเผยและเทาเทียม มีความเอื้ออาทรตอกัน มีการเรียนรู
รวมกัน และมีการจัดการที่จะทําใหบรรลุวัตถุประสงคของหมูคณะรวมกัน ก็จะกอใหเกิด
ประโยชนสวนรวมโดยถวนหนา
ในหลักการดังกลาวจะไมมีสิ่งตอไปนี้ในขณะทํางานรวมกัน กลาวคือ :
1. การชี้นําหรือสั่งการจากผูมอี ํานาจ
2. วัฒนธรรม เจาขุนมูลนาย เสนสาย ความเปนศักดินา และการอุปถัมภค้ําชู
3. การครอบงําความคิดจากฝายใดฝายหนึ่ง
4.การรวบอํานาจตัดสินใจแตเพียงผูเดียว
การพัฒนาจิตสํานึกของการทํางานรวมกันเปนทีม และการคิดอยางมีวิจารณญาณ
ตลอดจนการแกไขปญหาความขัดแยงโดยสันติวิธี จะเปนพลังทําใหกลุมสามารถคนหาและ
ตรวจสอบความเปนจริง เพื่อที่จะเปลี่ยนแปลงความไมเปนธรรม ในสังคมไดไมวาในเรื่องเศรษฐกิจ
สิ่งแวดลอมหรือสุขภาพ (2)

ทําไมจึงจําเปนตองปรับระบบวิธีคิดและระบบวิธีการทํางานเสียใหม ?

จาก การทํางานรวมกันในอดีต ไมวา ในสํานักงาน ในโรงงาน ในองคกร หรือในชุมชน

ใดก็ตาม ลวนแลวแตเปนการทํางาน “การเมือง” แทบทั้งสิ้น อันหมายถึง การเขาสูอํานาจ
การตัดสินความกาวหนาในตําแหนงหนาที่การทํางานของแตละคน การจัดความสัมพันธของผูมี

3
อํานาจและผูดอยอํานาจ การใชอํานาจในการจัดสรรทรัพยากร และการตัดสินใจที่มี
ผลกระทบตอองคกร ตอคนสวนใหญหรือตอสาธารณะ ซึ่งแตเดิมกระบวนการเหลานี้ จํากัดอยู
แตเฉพาะชนชั้นนําหรือชนชั้นปกครอง ระบบที่มีความสัมพันธโดยตรงกับกระบวนการทํางานก็
คือ ระบบเผด็จการ ผูคนจึงตกอยูภายใตอํานาจนิยม อุปถัมภ ตอมาไดมีการปรับเปลี่ยนมา เปน
การเลือก “ ตัวแทน ” ไปคิดสรางนโยบาย และกฎขอบังคับ ออกมาบังคับใช กับคนสวน
ใหญใหทําตาม ผลที่ตามมาก็คือจึงทําใหเกิด ระบบ”ตัวแทน” โดยผูคนสวนใหญจะมีสวนรวม
ก็เพียงแตไป “ เลือกตั้ง ” ผูที่จะมาคิดแทนตน หลังจากนั้นก็กมหนากมตาปฏิบัติตามนโยบาย หรือ
กฎระเบียบ ที่ผูแทนเปนคนกําหนด โดยปราศจากการติดตาม ตรวจสอบการใชอํานาจ หรือ
ทําใหเกิดความโปรงใสในการบริหารงาน ซึ่งเปน วัฒนธรรมประชาธิปไตยแบบ“ตัวแทน”
ผลของการบริหารงานโดยอาศัยวิธีการดังกลาวทําใหเกิดการแขงกันกันเขาไปใชอํานาจจัดสรร
ทรัพยากร อยางไมโปรงใส มีการใชเสนสายในการทํางาน หรือสรางความกาวหนาใหแก
ตนเองและพวกพองมีการฉอโกงกันอยางดาษดื่น ไมวาในราชการหรือธุรกิจเกิดความเสียหาย
ตอประเทศชาติอยางมหาศาล และผลลัพธของกระบวนการทํางานดังกลาวขางตน ทําให
ผูรวมงานในองคกรขาดการมีสวนรวม เพราะอํานาจมักไปกระจุกอยูกับคนสวนนอย ในขณะที่
คนสวนใหญไมไดมีโอกาสคิด และขาดขอมูลขาวสาร จึงเปนเหตุใหเกิดการเพิกเฉยละเลยตอ
กิจการสวนรวม หลีกหนีความรับผิดชอบ ติดยึดอยูกับระบบเสนสาย และตัวบุคคล
กลายเปนผูรับหรือผูถูกอุป ถัมภมาโดยตลอด ความคิดเฉื่อยชา คอยอัศวินหรือผูเชี่ยวชาญมา
แกปญหาให ขาดความรับผิดชอบตอองคกรหรือสวนรวม ขาดจิตสํานึกในการทํางานรวมกัน
เปนทีมและขาด จิตสํานึกในการทํางานเพื่อสวนรวมหรือสาธารณะในที่สุด
ภายหลังจาก เกิดวิกฤตทั้งทางเศรษฐกิจ สังคมและการเมือง ทั้งในองคกร ในชุมชน
ตลอดจน ในระดับประเทศอยางแสนสาหัสในชวง 2-3ปที่ผานมา จึงกลายเปนบทเรียนชี้ใหเห็นวา
จําเปนจะตองปรับระบบวิธีคิดและวิธีการทํางานเสียใหมเพื่อแกไขวิกฤตดังกลาว ผูปฏิบัติงานใน
องคกร และประชาชนในชุมชนใดก็ตามจําเปนตองจัดระบบความคิดและวิธีการทํางานรวมกัน
ตลอดจนรับผิดชอบกันทุกฝาย จะคอยหวังพึ่งพิงผูอุปถัมภ ปลอยใหชนชั้นปกครอง ทําหนาที่เพียง
ลําพัง หรือยอมใหระบบตัวแทนทําหนาที่เพียงอยางเดียวนั้นไมเพียงพอเสียแลว
ยิ่งไปกวานั้น ระบบการดูแลสุขภาพภายใตการดําเนินงานของรัฐและเอกชน ในชวง
ระยะเวลากวาครึ่งศตวรรษที่ผานมา สงผลกระทบตอวิธีคิดและวิถีชีวิตของประชาชนอยางใหญ
หลวง ทําใหประชาชนซึ่งแตเดิมมีความสามารถในการดูแลตนเองและผูใกลชิด ในการเรื่อง
สงเสริมสุขภาพ การปองกันโรค และการบําบัดรักษา ตลอดจนการฟนฟูสุขภาพทั้ง ในครอบครัว
และในชุมชนไดในระดับหนึ่ง กลับกลายเปนพึ่งตนเองนอยลงเนื่องจากตางก็ไดรับการเรียนรูอยาง
เปนระบบจากการโฆษณาในสื่อกระแสหลักทุกชนิดและจากการศึกษาในระบบโรงเรียนที่ตอกย้ํา
อยูเปนนิจถึงความจําเปนที่จะตองพึ่งพิงแพทย ผูเชี่ยวชาญ และเทคโนโลยีการแพทยที่ทันสมัย

4
 วาหากมีปญหาเกี่ยวกับสุขภาพ จงมอบความไววางใจแกนักวิชาชีพ อาทิแพทย พยาบาล
หรือโรงพยาบาล เพราะเขาเหลานั้นมีความรูความเชี่ยวชาญ มีเทคโนโลยีทางการแพทยที่ทันสมัย
มีบริการรักษาที่เพียบพรอมตามแบบแผนจากตะวันตกและตองขึ้นตรงตอกระทรวง
สาธารณสุขโดยการขึ้นทะเบียนประกอบโรคศิลปะหาไมก็จะไดรับการประทับตราในฐานะ“เถื่อน”
และผิดกฎหมาย
การครอบงําดังกลาว สงผลใหประชาชนสวนใหญ หันมาพึ่งพิงการรักษาจากผูเชี่ยวชาญ
อยางไมมีทางเลือก ในคลินิกและตามโรงพยาบาลทุกรูปแบบ ดูถูกภูมิปญญาทองถิ่นดั้งเดิมวาคร่ํา
ครึ ลาสมัย และขาดประสิทธิภาพ คิดถึงสุขภาพของตนเองก็ตอเมื่อเจ็บปวยเทานั้น ซึ่งในเวลา
ตอมาสาธารณชนทั้งหลาย ตางก็ไดเรียนรูเชนเดียวกันวา การบริการสุขภาพที่ตนเองไดรับนั้น เสีย
คาใชจายสูง การเขาถึงก็ไมสะดวกหากไมมีเงินหรือไมมีเสนสายแหงอํานาจใหพึ่งพิง หรือเผชิญ
ปญหาเรื่องสวนแบงของบริการของรัฐที่ไมเปนธรรมอยูร่ําไป การรักษาบางครั้งมีความยุงยาก
สลับซับซอน ไมเปนธรรมตอผูรับบริการ โดยเฉพาะอยางยิ่งไมมีโอกาสมีสวนรวมดําเนินการ
เนื่องจาก ถือวา ไมมีความรู ความเชี่ยวชาญในสาขาวิการการดังกลาว และถูกกันใหอยูชายขอบของ
ระบบบริการในฐานะ ผูบริจาคสมทบทุน เทานั้น
ดังนั้นกระบวนการศึกษา โดยการคิดและทํารวมกันเพื่อสุขภาพของตนเอง ครอบครัว และ
ชุมชน ในรูปลักษณใหมจึงเปนเรื่องของความพยายามที่จะสรางกลไกของการมีสวนรวมอยาง
แทจริงในลักษณะ รวมคิดรวมแรงแข็งขันกันตั้งแตแรกเริ่ม หากปฏิบัติการดังกลาวทําใหเกิด
การเรียนรูรวมกันก็จะมีการขยายผล เกิดพลังของกลุมทํางานที่มีวัฒนธรรมประชาธิปไตยแบบมี
สวนรวม และนําไปสู การกระจายอํานาจในสังคม (3) และองคความรูที่ไดรวมกันนั้นก็สามารถ
นําไปสูการสราง และผดุงอํานาจของสังคมอีกดวย ( 4 )

แตระบบคิด แบบเผด็จการ อํานาจนิยม อุปถัมภ และระบบตัวแทนนั้น ฝงรากลึก และสั่ง

สมใหเปนวิถีปฏิบัติมาเปนเวลาชานาน ดังนั้นความพยายามที่จะเปลี่ยนแปลงใดๆ ก็ตาม จึงตองเริ่ม
จากการเกาะติดสภาพการณที่ดํารงอยูเดิมกอน (status quo) แลวจึงคอย ๆปรับใชวิธีการที่เปน
ประชาธิปไตยแบบมีสวนรวมเขาไปเสริมทีละนอย ก็จะทําใหเกิดการพัฒนาของกลุม มีการ
ตานทานตอการเปลี่ยนแปลงนอย การเสริมพลังในการจัดการตนเองในกลุมโดย กลุมเองเห็น
ความสําคัญของการปรับเปลี่ยนจากภายในกลุม ที่เรียกวา “ระเบิดจากภายใน”จะทําใหเกิดการรวม
คิดรวมทําอยางแข็งขัน มีการ กระจายอํานาจ มีความสัมพันธกันแนนแฟนระหวางคนในกลุม และ
ที่สําคัญคือการเรียนรูยอมเกิดขึ้น

5
การศึกษาโดยการทํางานรวมกันเพื่อสงเสริมสุขภาพควรจะเริ่มตนอยางไร ?
การศึกษาโดยการทํางานรวมกันเพื่อสุขภาพควรจะเริ่มตนเรียนรูรวมกันดวยการทํางานเปน
ทีม ซึ่งมีคุณลักษณะดังตอไปนี้
♦ เริ่มจากภาวการณที่ชาวบานเปนหรือมีอยูแลวและไมพยายามทําในสิ่งที่อาจขัดความรูสึก
ชาวบาน หรืออีกนัยหนึ่งก็คือ ตองสอดคลองกับวิถีชีวิตและวัฒนธรรม ของชุมชนเปนหลัก
♦ ควรจะมีลักษณะเปนทีมงานที่ เปนหุนสวนมีหลายภาคี หรือ หลายเสา เขามารวมทํางานกลุม
เดียวกันระหวาง ชาวบาน นักศึกษา นักพัฒนาและนักวิชาการ ทั้งภาคราชการและเอกชน
♦ ที่สําคัญคือประชาชนตองมีโอกาสเขามามาเกี่ยวของทุกขั้นตอน โดยทําใหเกิดบรรยากาศที่ทํา
ใหประชาชนสามารถ เปนประธาน เปนผูดําเนินการ หรือเปนผูรวมรับผลดวยไมวาใน
ความสําเร็จหรือลมเหลวก็ตาม
♦ การคิดและทํารวมกัน เริ่มตนมาจากความรูสึก และความตระหนักของกลุม วามีสิ่งทาทาย
ตอการเปลี่ยนแปลงหรือมีความตองการ ที่จะเปลี่ยนแปลงแกไขเกิดขึ้น
♦ งานที่ทําตองมีลักษณะ คอยเปนคอยไป มุงพัฒนา “คน” หรือ “ชุมชน”เปนหลัก ไมใชหวังแค
ความสําเร็จของ“งาน”เปนหลัก
♦ กระบวนการทํางาน ตองนําไปสู การคิด ความ เขาใจ และอยากจะปฏิบัติงานรวมกัน ซึ่ง
ยังผลใหเกิดการปรับเปลี่ยน ทั้งตัวเองและชุมชนในขณะทํางานและภายหลังจากที่ไดทํารวมกัน
แลว
♦ การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น ไมใชเปนเพราะเขาเหลานั้นมีขอมูลขาวสารมากขึ้นกวาเดิม แตเปน
เพราะมีความตระหนักเกิดขึ้น และมีจิตสํานึกวาจําเปนตองมีการเปลี่ยนแปลง
♦ ความเปลี่ยนแปลงอาจมีไดในหลายรูปแบบตั้งแต ทางกายภาพ ทางปญญา จิตใจ และ
สิ่งแวดลอม หรืออื่น ๆ
♦ เมื่อเริ่มกระบวนการแลกเปลี่ยนความคิด การเรียนรูก็เกิดขึ้น
♦ วิถีทางในการทํางานรวมกันก็เปนสิ่งสําคัญ ตอง ใชหลัก “ประชาธิปไตย” ในการดําเนินงาน
♦ ตองมีความเขาใจวัฒนธรรมของชุมชนนั้นอยางถองแท

กลุมคนที่คิดและทําดวยกัน ในวงจรแหงการเรียนรู มี 4 วงจร ไดแก

1. วงจรแหงการศึกษาและวิเคราะห (Education & Analysis )หรือคนพบสิ่งดีแลวชื่นชม
(Discovery)
2. วงจรแหงการใครครวญไตรตรองแลวมองไกลมีวิสัยทัศน (Deliberation & Dream)
3.วงจรแหงการออกแบบทํางานอยางสุนทรียะ (Design)

6
4. วงจรแหงการสรางสรรคสิ่งดีเพื่อสังคม (Destiny)

(แผนภาพที่1)
การพัฒนาแนววัฒนธรรมชุมชน

ทํา

อุทัยวรรณ : 2541

การที่ผูคนในชุมชนมีสวนรวมกันคิดจะชวยใหมีความเขาใจชัดเจนยิ่งขึ้นและเมื่อมีการทํางานรวม
ไปดวยกันยิ่งทําใหเกิดการเรียนรูเพื่อปรับปรุงใหเกิดสิ่งที่ดีกวา ดังนั้นวงจรแหงการเรียนรู 4 วงจร
จึงตองมีความตอเนื่องกัน โดยเริ่มจาก วงจรแรกคือ ศึกษาและการวิเคราะห รวมกัน

1. ในวงจรแหงการศึกษาและวิเคราะห และการคนพบ
(the Education & Analysis cycle and Discovery)
มีโจทยที่ตองการคําตอบจากกลุมดังตอไปนี้:
• เรากําลังเผชิญกับสิ่งทาทายในชุมชนของเรา และมีสิ่งดีอะไรบางในชุมชนของเรา? ทั้งในวิถี
ชีวิตประจําวัน ทั้งในเรื่องเศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม สุขภาพ และ สิ่งแวดลอม
• คนในกลุมมีความรูสึกตอสิ่งเหลานั้นอยางไร ?
• สิ่งเหลานั้นทําใหมีผลกระทบตามมาอยางไรบาง ?

7
• มีอะไรเปนสาเหตุ เปนตัวกําหนด หรือ เปนปจจัยสําคัญ ?
• อะไรคือสิ่งที่เราคาดหวังรวมกันวาเราจะตองทําใหสําเร็จ ?
• เราไดเรียนรูอะไรบางภายหลังจากที่ไดวิเคราะหรวมกันแลว ?

2. ในวงจรแหงการ ใครครวญ ไตรตรอง และการกําหนดวิสัยทัศน

(the Deliberation and Dream cycle)
มีโจทยที่ตองการคําตอบดังตอไปนี้:
♦ เรามีขอมูลขาวสารใดอีกที่จําเปนตองทราบ ?
♦ ขอมูลพื้นฐานของชุมชนมีเพียงพอหรือไม?
♦ เราจะมีวิธีการหาขอมูลมาไดอยางไร?
♦ อะไรคือปจจัยที่มีสวนโนมนาว สนับสนุน หรือทําใหงานของเราสําเร็จ
♦ เราจําเปนตองมีทักษะใหมอะไรเพิ่มขึ้นอีกบาง ที่จะตองฝกฝน เพื่อที่จะทํางานใหสําเร็จ?
♦ หากมีโอกาสจะสรางสรรคสิ่งใหมในอนาคตทานอยากจะเห็นสิ่งใดเกิดขึ้นในชุมชนของทาน
บาง?
♦ เราไดสรางภาพสิ่งที่ปรารถนารวมกันไววาอยางไร ?

3. ในวงจรแหงการ ออกแบบการทํางานรวมกันเพื่อกอใหเกิดความเปลี่ยนแปลง (the Design Cycle)

มีโจทยที่ตองการคําตอบดังตอไปนี้ :
∗ เราคิดจะกอใหเกิดการเปลี่ยนแปลงในเรื่องอะไร?
∗ เราจะจัดลําดับความสําคัญของวิธีการเปลี่ยนแปลงอยางไร?มีวิธี
∗ ในวิธีการเปลี่ยนแปลงเหลานั้นเราจะกําหนดภารกิจหรือกิจกรรมหลักอะไรบาง ?
∗ เราจะจัดลําดับขั้นตอนการทํากิจกรรมใหเปนรูปแบบที่ครบวงจรไดอยางไร?

4. วงจรแหงการสรางสรรคสิ่งดีเพื่อสังคม (Destiny)
เปนวงจรแหงการวางแผนการทํางานรวมกันอยางมีสวนรวม
มีโจทยที่ตองการคําตอบจากกลุมดังตอไปนี้:
∗ เมื่อเราตกลงกันในเรื่องรูปแบบของการทํางานรวมกันไดแลวเราจะกําหนดประเด็นสําคัญที่จะ
ทํางานรวมกันวาอยางไร?
∗ หากสิ่งที่พวกเราทําสําเร็จลงชุมชนจะไดรับประโยชนอะไรบาง? อยางไร?
∗ ทีมงานของเราจะไดรับการกลาวขานวาอยางไร?

8
∗ เรามีจุดออน จุดแข็ง อุปสรรค และโอกาส อะไรบาง ?
∗ เรามีการกําหนดพันธสัญญาหรือสัญญาใจที่จะทําใหทีมงานทํางานดวยความเขมแข็งและบรรลุ
เปาหมายของปฏิบัติการวาอยางไร?
∗ เราจะลงมือทําตารางกิจกรรม คือทําภารกิจอะไรกอนหลัง ทํา อยางไร ทําที่ไหน ทําเมื่อได ?
เครื่องชี้วัดความสําเร็จในการทํากิจกรรม รวมทั้ง งบประมาณตลอดจน ผูประสานงานงานใน
กิจกรรมหลักเหลานั้นอยางไร?
∗ เราไดรับบทเรียนในการทํางานรวมกันในเรื่องใดบาง ทั้งในทางที่ดี และที่จะตองแกไข
ปรับปรุงใหดียิ่งขึ้น หรือเพื่อจะไดไมทําผิดซ้ําอีก ?
สิ่งที่กลุมทํางานจะตองเขาใจกอนสิ่งอื่นก็คือ การทํางานแบบนี้วิธีการจะตองเปนพลวัตร
ปรับเปลี่ยนไดและยืดหยุน ตามสถานการที่กลุมพิจารณารวมกันแลว และมีความเห็นวาเหมาะสม
อีกทั้งกระบวนการเปลี่ยนแปลงก็จะไมมีวันสิ้นสุด
ในวงจรการเรียนรู ทั้ง 4 วงจรนั้น ใหคณะผูวจิ ัย ประเมินผลโดยการตั้งขอสังเกตลึกซึ้ง
และ ถี่ถวนวา มีคุณลักษณะตอไปนี้เกิดขึ้นในทีมงานหรือไม ? ซึ่งถือวาเปนคุณภาพในอุดมคติที่
หวังจะใหเกิดขึ้น
z ผูที่ดอยโอกาสมีความสามารถที่จะคิดและทํางานรวมกับผูอื่นเปนทีม ได หรือไม ?
• การทํางานของกลุมมุงสูความเปนไท มีอิสรภาพ หรือไม ? ( เปนชุมชน และสังคมที่เทาเทียม
กัน เคารพในความคิดเห็นของกันและกัน รักความยุติธรรม เสรีภาพ และมีดุลยพินิจในทาง
นิเวศวิทยา คือตระหนักในดุลยภาพระหวาง คนกับสิ่งแวดลอม ดวย ไมหลงไปกับแนวคิดแบบ
อํานาจนิยม วัตถุนิยม อุตสาหกรรมนิยม จนทําใหสิ่งแวดลอมเสียหาย )
• มีความเปนพลวัตร หรือไม ? ( มีชีวิตชีวา มีการเปลี่ยนแปลง เปนสังคมเปด )
• มีความเปนเอกภาพ เปนธรรมชาติ ถอยทีถอยอาศัย เอื้อเฟออาทร มีการปฏิสัมพันธกันภายใน
กลุมดี ไมเสแสรงหรือใสหนากากเขาหากัน หรือไม ?
• เขาเริ่มตนจากสิ่งที่เขารู และเชื่อหรือไม ? (โดยใหอดีตเปนครู ใชสิ่งที่เปนจริงในปจจุบันเปน
จุดเริ่ม แลวขยายความคิดไปสูอนาคต )
• อาศัยความเปนไปไดในทางปฏิบัติหรือไม ?
(ชุมชนอยากจะทํางานในประเด็นที่เขาที่ความรูสึกที่แข็งขันรวมไปกับนักวิจัยจากภายนอก
ชุมชน ที่เปนเขามาศึกษาวิจัยรวมกัน)
• พวกเขามุงเนนที่ “กระบวนการ ” ดวย หรือไม ?
( ซึ่งหมายถึง-:การใหความสําคัญในเรื่องจะคิดหรือทํากันอยางไรพอ ๆ กัคิดหรือทําอะไร)

9
• พวกเขาจะพัฒนาการทํางานเปนทีม มีผลผลิตเปนความรูใหม หรือไม ? ( มีความเขาใจลึกซึ้ง
มากขึ้นกวาเดิม ทํากันอยางเปนระบบ ใชทางเลือกหลาย ๆ ทาง ทําเปนเอกสารเปนชิ้นเปนอัน
และ มีกระบวนการแกปญหา )
• ผูศึกษาในแตละกลุมพัฒนาวงจรการเรียนรูของตน เองขึ้นเปนลําดับ ในลักษณะ จากกนหอย
หรือไม ? (ไมใช เรียนรูแบบ ลูกคลื่น ขึ้น ๆ ลง ๆ )
• ภูมิปญญาของชาวบาน ( People’s knowledge, Popular knowledge ,Indigenous knowledge )
ไดรับการเชิดชู หรือกลาวถึงไมยิ่งหยอนไปกวาภูมิปญญาของนักวิชาการ และนักพัฒนา
หรือไม?

ปฏิบัติการในชุมชนเพื่อการพัฒนา
ในการศึกษาโดยทํางานรวมกันนั้น แตละคนซึ่งมีความตระหนักและสนใจในเรื่องใดเรื่อง
หนึ่งรวมกัน จะเขามาจับกลุมกัน เพื่อทํางานใหบรรลุวัตถุประสงคอยางใดอยางหนึ่งรวมกัน การ
พูดจากันภายในกลุม จะมีบรรยากาศที่ทําใหเกิดความไวเนื้อเชื่อใจซึ่งกันและกัน มีความเปดเผย
และใหความรวมมือซึ่งกันและกัน ยิ่งนานวันเขากลุมก็ยิ่งมีความสนิทสนมกันมากขึ้น มีการพูดจา
กันในที่ประชุมอยางเปนกันเอง มีมรรยาท และการเขามามีสวนรวมอยางตอเนื่อง ของแตละคนยิ่ง
เหนี่ยวนําใหกลุม และตนเองมีความสํานึกและตระหนักในสิ่งที่คิดและทํารวมกันมากขึ้น
การสรรสรางความรับผิดชอบตอชุมชนของกลุมทํางานก็เปนสิ่งจําเปน การสรางและ
บํารุงรักษาภาวะความเปนภาคี ตองอาศัยกระบวนการกลุมสัมพันธ มีการตั้งโจทยใหขบคิดรวมกัน
เริ่มตั้งแต :
• เราเปนใคร ?
• เรามารวมกันที่นี่ทําไม ?
• เรามีอุดมการณ หรือ มีความเชื่อที่สามารถจะแลกเปลี่ยนเรียนรูอะไรกันไดบาง ?
• เราจะทํางานรวมกันดวยดีไดอยางไร ?
• ฯลฯ

10
• สมมติฐานของการศึกษาโดยการทํางานรวมกันในชุมชน
ผูที่อาสาจะเขามาทํางานพัฒนาชุมชนแบบนี้แตละคนมักมีคานิยมตางๆ อยูในใจอยูแลวเชน
มีความเชื่อเกี่ยวกับการตกอยูในโยงใยของการกีดกัน (Web of Deprivation) การกดขี่
และการลวงละเมิดในรูปแบบใดก็ตามนํามาซึ่ง ความดอยโอกาส และผูดอยโอกาสทั้งหลายมัก
ตกอยูในบวงทุกข 5 ประการคือ
1. ไมมีพลังสําหรับ ขัดขืน ตอรอง ไมมีทางเลือก อยูในภาวะจนตรอก และไมอยูในวิสัยที่จะ
สามารถ ตัดสิน ใจคิดหรือทําอะไรได ( Powerlessness )
2. มีแนวโนมที่จะโดดเดี่ยวหรือแยกตัวเองออกจากกลุม ไมนิยมการรวมกลุมหรือทํางานเปนทีม
(Isolation )
3. มีรางกายออนแอ ( Physical Weakness )
4. มีความยากจน เปนเจาเรือน ( Poverty )
5. มักมีสิ่งที่เลวรายเขามาพัวพันอยูเสมอ ( Vulnerability )

1 . ไมมีพลัง
( Powerlessness)

5.มีสิ่งเลวรายมาพันพัว 2 แยกตัว
( Vulnerability) (Isolation)

4 .รางกายออนแอ 3. ยากจน
( Physical Weakness) ( Poverty)

แผนภาพ ที่ 2 แสดงถึงโยงใยแหงการกีดกัน (Web of Deprivation )

ในขณะเดียวกันผูมีโอกาส ก็มีสายโยงใยที่เอื้ออํานวยใหกลายเปน ผูมีความสามารถ

( Web of Competency ) ไดเชนเดียวกัน กลาวคือผูมีโอกาสดีกวา จะกลายเปนผูมีความสามารถ ได
งายกวา โดยจะมีปจจัยหลายประการเอื้ออํานวยให อาทิ
1.มีขอมูลขาวสารและเขาใจความหมายของมันถูกตองกอนคนอื่น ( Correct Information )

11
 2. มีทักษะดี หลายอยาง(Adult Skills) เพียงพอที่จะทํางานใหสําเร็จลุลวงไปดวยดี ตั้งแต
ทักษะการรูจักฟง รูจักคิด รูจักพูดโนมนาว เจรจาตอรอง รูจักวางแผน การ
ติดตอสื่อสาร ตลอดจนถึงทักษะการจัดการ ฯ ล ฯ
3. มีสวนรวมในการตัดสินใจ ( Decision- Making Authority ) เพื่อทําใหเกิดความ
เปลี่ยนแปลง ในสิ่งที่ ตนเองปรารถนา หรือ อนุรักษในสิ่งที่ตองการใหดํารงอยูตอไป
4. มีความสามารถวิเคราะหสถานการณ ตาง ๆ ไดแมนยํา ( Critical Analysis ) และคาดการณผลที่
จะเกิดตามมาไดดวย
5. มักมีความเชื่อมั่น และสามารถแสวงหา ขุมพลังมาชวยใหงานสําเร็จได (Confidence &
Resource for Action) 6
ที่ผานมาในอดีตพบวา แบบแผนของการดําเนินงานของโครงการพัฒนาสุขภาพใน
ชุมชน ซึ่งดําเนินการโดยรัฐโดยใหชุมชนมีสวนรวมนั้น มีหลายรูปแบบและแตกตางกัน
แตก็มีความเหมือนกันอยูประการหนึ่ง นั่นคือ มีอํานาจรวมศูนยอยูที่สวนกลาง แตแตก
กระจายไปตามกรมกองตาง ๆ และมีการ”บริหารการมีสวนรวม” ของประชาชนไปตาม
ที่กรม กองตาง ๆ ตามแนวปฏิบัติ ที่มีการสั่งการจากเบื้องบน

1 มีขอมูลขาวสารถูกตอง
( Correct Information)

5.มีความเชื่อมั่นและมีขุมพลัง 2. มีทักษะของผูมีวุฒิภาวะ
( Confidence & Resource for Action ) ( Adult Skills)

4วิเคราะหสถานการณไดแมนยํา 3. มีอํานาจในการตัดสินใจ
( Critical Analysis) (Decision- Making Authority)

แผนภาพที่ 3. แสดงถึงโยงใยที่เอื้ออํานวยใหกลายเปนผูมี ความสามารถ (Web of Competency)

12
3. การตระหนักรูถึงความเปนจริงในขณะนั้น ( Realization of Reality ) เปนจุดเริ่มที่สําคัญที่สุด
การที่จะใหผูที่ตกอยูในพันธนาการแหงความดอยโอกาส สลัดตัวเองมาสูความเปนผูมีความ
สามารถได ก็ตอเมื่อ
1.เขาไดรับการปลุกจิตสํานึกอยางแรงกลา ( Development of Critical Consciousness) และ
2. เขา ไดรับขอเท็จจริงจากการศึกษารวมกัน แลว
ในชวง 4 ทศวรรษที่ผานมา ไดมีการวิพากษวิจารณถึงแนวทางการพัฒนาในอดีตวา
เปนการพัฒนาแบบไมยั่งยืน มนุษยเปนเพียงสวนประกอบของการพัฒนา มีการใชแรงงาน ที่กดขี่
มนุษยดวยกันเพื่อผลประโยชนทางวัตถุและเงินตรา ผลที่ตามมาก็คือเปาหมายทางสุขภาพ ที่วางไว
ตั้งแต ป พ.ศ.2520 ใหประชาชนมีสุขภาพดีถวนหนาในป พ.ศ. 2543 นั้นไดรับการพิสูจนแลววา
ยากที่จะไปใหถึงได หากยังใชมาตรการดังที่เคยทํามาในอดีต
ดังนั้นประเทศตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยิ่ง ประเทศโลกที่ 3 ไดพยายามเปลี่ยนแนวทางใน
การพัฒนาเสียใหมใหเปนกระบวนการ สรางความตระหนัก ในวิถีชีวิตที่เอื้ออํา นวย ตอการมี
คุณภาพชีวิตที่ดี และการพัฒนานั้นตองไมใชการพัฒนาทางวัตถุ แตใหคนเปนศูนยกลางแหงการ
พัฒนา มีความคิดที่จะพึ่งตนเอง และหาทางใหตนเองเขาไปมีสวนรวมอยางกวางขวาง ทั้งในทาง
เศรษฐกิจ และทางการเมือง แนวคิดในการพัฒนาสุขภาพชองปาก ก็ตองเปนไปในแนวเดียวกัน
กับแนวทางการพัฒนาแบบยั่งยืน กลาวคือ ใหความสําคัญกับตัวผูเปนเจาของสุขภาพ รวมทั้ง
ครอบครัว และชุมชนของเขา แนวทางในการพัฒนาสุขภาพจึงตองหันมาเนนหนักในเรื่องการ
สงเสริมสุขภาพ 7 และการปองกันโรคมากกวาการบําบัดรักษาใหความสําคัญกับการดูแลสุขภาพ
ชองปากของตนเอง มากกวาการหวังพึ่งนักวิชาชีพหรือผูเชี่ยวชาญดังที่เปนมาในอดีต และเหนือสิ่ง
อื่นใดก็คือ กระตุนใหประชาชนเขาไปมีสวนรวมในโครงการสงเสริมสุขภาพของชุมชนอยาง
แทจริง ซึ่งเปนการทําใหเกิดการปรับเปลี่ยนยุทธศาสตรการทํางาน มาเปนประชาชนมีอํานาจใน
การดําเนินการ ตั้งแต รวม คิดรวมวางแผน ดําเนินการ ตลอดจนตรวจสอบการใชอํานาจของผู
ดําเนินโครงการ ใหโปรงใส
ดังนั้นหากประชาชนสามารถจะหาทางเปลี่ยนแปลงสถานภาพที่เปนอยูเดิม ใหดีขึ้นได ทั้ง
ในดานเศรษฐกิจ สังคม การเมือง สิ่งแวดลอม ก็จะเปนผลนําไปสูการพัฒนาคุณภาพชีวิตและ
สุขภาพ ที่ดีขึ้นดวย

เกิดอะไรขึ้นกับการมีสวนรวมของประชาชนในโครงการพัฒนาสุขภาพของรัฐ ?

ที่ผานมาในอดีตพบวา แบบแผนของการดําเนินงานของโครงการพัฒนาสุขภาพใน
ชุมชน ซึ่งดําเนินการโดยรัฐโดยใหชุมชนมีสวนรวมนั้น มีหลายรูปแบบและแตกตางกันแตก็มีความ
เหมือนกันอยูประการหนึ่ง นั่นคือ มีอํานาจรวมศูนยอยูที่สวนกลาง แตแตกกระจายไปตามกรมกอง

13
ตาง ๆ และมีการ”บริหารการมีสวนรวม” ของประชาชนไปตามที่กรม กองตาง ๆ ตามแนว
ปฏิบัติ ที่มีการสั่งการจากเบื้องบน
ดังนั้นจึงเห็นไดชัดเจนวา ในชวงเวลากวา ๒ ทศวรรษที่ผานมา ประเทศไทยไดมี
แนวนโยบายแหงรัฐดานการพัฒนาสุขภาพของประชาชน อันไดแก สุขภาพดีถวนหนา ในป
พ.ศ. 2543 (HFA 2000) โดยยึดถือ การสาธารณสุขมูลฐานเปนกุญแจดอกสําคัญ ที่จะไขไปสูความ
มีสุขภาพดีของคนในชาติ และกลวิธีของการสาธารณสุขมูลฐานที่สําคัญประการหนึ่งคือ การมี
สวนรวมของประชาชน แตหลังจากที่โครงการพัฒนาสุขภาพดําเนินมา กวา 25 ป ก็พบวา ผูดําเนิน
โครงการพัฒนาสุขภาพไดใหทัศนะของการมีสวนรวมของประชาชน ในโครงการพัฒนาสุภาพของ
กรม กอง ตาง ๆ แตกตางกัน ซึ่ง ประสบการณของการมีสวนรวมของประชาชนในโครงการพัฒนา
สุขภาพดังกลาว มีหลากหลาย ตั้งแต มีนโยบายของการมีสวนรวมอยางชัดเจนแตในทางปฏิบัติกลับ
ไมไดเปดโอกาสใหมีสวนรวมเลย หรือ ไดมีเปดโอกาสใหประชาชนมีสวนรวมในเปนบางสวน
ตลอดจนถึง ประชาชนมีสวนรวมอยางแทจริงแตในประเด็นหลังสุดพบวามีนอยมากในเรื่องการมี
สวนรวมของประชาชนในโครงการพัฒนาสุขภาพที่ดําเนินการโตยรัฐ ไดมีผูอธิบายถึงพิสัย และ
ระดับการมีสวนรวมใหเขาใจไดอยางชัดเจน ดังที่ ปรากฏ ในแผนภาพที่ 5 โดย
อารนสไตน 8 ไดจัดระดับไว 3 ระดับ รวม 8 ขั้น กลาวคือ
ในระดับแรก ของการมีสวนรวม ที่ถือวาไมไดมีสวนรวมอยางแทจริง (non participation)
มีดังนี้
ขั้นที่ 1 ประชาชนถูกจัดแจงใหรวมมือกับโครงการพัฒนาสุขภาพของรัฐ (manipulation)
ตามความประสงคที่ทางราชการกําหนด หรือมาตามใบสั่ง ซึ่งมีการสั่งการลงมาจากหนวยงาน
ระดับสูง เชนเกณฑแรงงาน ขอบริจาค การเรี่ยไร ขอความรวมมือ หรือจัดตั้งกลุมเพื่อใหชวย
ปฏิบัติการทางจิตวิทยามวลชน จักขบวนตอนรับผูใหญในราชการสวนกลาง หรือรับรองแขกสําคัญ
เดินขบวนรณรงคในเรื่องสุขภาพเรื่องใดเรื่องหนึ่งในวันที่ทางราขการกําหนด ดวยความเกรงใจ
หรือตกอยูในฐานะที่ดอยกวา ประชาชนจึงไดใหความรวมมือสูง ทําใหทางราชการถือเปน
ความสําเร็จ และเปนเกียรติยศและศักดิ์ศรีที่สามารถวัดไดในรูปแบบของการมีสวนรวมอยางเปน
รูปธรรม

14
 ขั้นที่ 2 โครงการของรัฐเปดโอกาสใหประชาชนเขาไปเกี่ยวของเฉพาะในกลุมกิจกรรมสุข
ศึกษาโดยทางโครงการมีวัตถุประสงคจะควบคุม หรือทําใหเกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม
บางอยางในหมูประชาชน มีตั้งแตใหเขารับการอบรมบาง หรือมีการสอนสุขศึกษาเพื่อใหประชาชน
ทําตาม เมื่อหมดโครงการก็เลิกกิจกรรมไป จัดวาเปน “การเยียวยา” (therapy) กระบวนการอาศัย
สถานะของผูที่เหนือกวา ที่ในฐานะผูใหและผูดําเนินการที่มีความชอบธรรม
ทางกฎหมาย ทําใหอีกฝายหนึ่งไมกลาปฏิเสธ แตก็เปนไปในระยะเวลาอันสั้น ภายหลังจากที่
โครงการสิ้นสุดลง หรือไมมีงบประมาณสนับสนุน พฤติกรรมก็ยอนกลับสูรองรอยเดิมทําใหเกิด
ความสูญเปลาของการลงทุนอยางไมมีวันสิ้นสุด
กระบวนการทั้ง 2 ขั้นในระดับแรกนี้ แทจริงแลวไมถือวาประชาชนมีสวนรวมแตอยางได
แตอยูในลักษณะใหความรวมมือกับทางราชการมากกวา และมีใหพบเห็นมากที่สุดในบรรดาการ
โครงการทั้งหลายเปนสวนใหญ
ระดับที่ 2 เรียกวา การมีสวนรวมแบบพอเปนพิธี (tokenism) ไดแก
ขั้นที่ 3 ของการมีสวนรวม คือ การชี้แจงขอมูลขาวสาร (informing) หรือการทํา
ประชาสัมพันธโครงการ (public announcement) ใหประชาชนไดรับรู รับทราบ หรือทําความเขาใจ
รายละเอียดของโครงการ
ขั้นที่ 4 เปนเรื่องเกี่ยวกับโครงการสําคัญๆ ที่มีผลกระทบตอชุมชนและตองการใหชุมชน
ยอมรับ และรวมมือดวย การขอรับฟงความคิดเห็นเกี่ยวกับการดําเนินงานของเจาหนาที่ของรัฐ
(consulting) ซึ่งในเวลาตอมาไดถูกบรรจุไวเปนขอปฏิบัติของพระราชบัญญัติหรือกฎหมาย เชน
การทําประชาพิจารณ (public hearing )
และขั้นที่ 5 เปดโอกาสใหผูนําชุมชนบางคนเขารวมแสดงความคิดเห็นในเชิงปรึกษาหารือ
แตไมใหอํานาจในการตัดสินใจ โดยหวังผลที่จะใหผูนําชุมชนเหลานั้นชวยเปนปากเสียงใหในกรณี
ที่มีการตอตานโครงการ (placation) อารนสไตน อธิบายระดับการมีสวนรวมแบบนี้วา เปนการมี
สวนรวมแบบ “พระอันดับหรือแบบฉาบฉวย”
การมีสวนรวมในระดับที่ 3 ถือวาประชาชนมีสวนรวมอยางแทจริง (real participation)
เริ่มตั้งแตขั้นที่ 6 ประชาชนมีโอกาสไดเขาเปนภาคีรวม (co-partnership) ในการดําเนินงาน
รวมกับรัฐหรือไดเปนหุนสวนในฐานะผูมีสวนไดเสีย มีโอกาสไดรวมแลกเปลี่ยนความคิดเห็น และ
ทํางานรวมกันโดยทั้งประชาชนและเจาหนาที่ของรัฐตางก็เคารพในความคิดเห็นซึ่งกันและกัน
ตั้งแต ระยะกําหนดหาปญหา การจัดลําดับความสําคัญของปญหา การออกแบบทางเลือกในการ
พัฒนาหรือแกไขปญหาสุขภาพในชุมชนของตนเองในแตละทองถิ่นซึ่งแตกตางกัน
ขั้นที่ 7 เปนการมอบอํานาจใหดําเนินการ(delegation) ตามโครงการที่มีพันธสัญญา
รวมกันเนื่องจากเจาหนาที่ของรัฐมั่นใจในความสามารถของกลุม หรือองคกรประชาชนวามีความ
พรอมที่จะดําเนินการ เปนอยางดี โดยรัฐมีบทบาทเพียงเปนผูออกแบบกฏเกณฑและกํากับให

15
เปนไปตามผนงานหรือโครงการเทานั้น ประชาชนจะรวมจดทําแผนและโครงการนําเสนอ เมื่อ
ไดรับการพิจารณาอนุมัติแลว กลุมประชาชนก็นนําไปบรหารจัดการกันเองโดนเจาหนาที่ของรัฐ
เปนผูตรวจสอบหรือแนะนํา
ในขั้นที่ 8 มีการเปดโอกาสใหเขาไปรวมควบคุมดูแลในฐานะผูตรวจสอบ การดําเนินงาน
ของรัฐใน โครงการพัฒนา สุขภาพดวยวาสอดคลองกับนโยบายสาธารณะที่กําหนดไวแตแรก
ตรวจสอบความโปรงใสของการดําเนินงาน และดูแลในเรื่องความมีประสิทธิภาพหรือประสิทธิผล
ของโครงการรวมกัน การใหโอกาสดังกลาว ถือวา ประชาชนมีพลังสามารถเขาไปควบคุมดูแล
โครงการพัฒนาสุขภาพอยางจริงจัง และถือเปน การมีสวนรวมแบบอุดมคติ
บทบาทประชาสังคมในการพัฒนาชุมชนทองถิ่นเรื่องสุขภาพชองปากก็คือการเขาไปมีสวน
รวมอยางแทจริง ของประชาชน ใน3 ขั้นสุดทายดังกลาว

3.ระดับการมีสวน ประชาชนควบคุม(Control) เปนผูควบคุมโครงการไดอยางสมบูรณในฐานะคณะกรรมการ

รวมอยางแทจริง ไดรับมอบอํานาจ(Delegate) ประชาชนมีอํานาจตัดสินใจในโครงการหรือทําโครงการเอง
(Degree of ภาคประชาชน ไดเขารวมเปนภาคี ประชาชนอยูในฐานะหุนสวนและมีสวนไดเสีย มีโอกาสไดรวมคิด
Citizen Power) กับภาครัฐ (Partnership) รวมตัดสินใจ รวมกําหนดนโยบาย รวมทํางาน รวมประเมินผล
ผูนําชุมชนบางคนถูกดึงเขารวมโครงการในฐานะเปนตัวแทน
2.ระดับการมีสวน เปนตัวแทนแบบไมประดับ แตเพียงในนาม ไมมีสวนรวมวางแผน รวมตัดสินใจ
รวมแบบพอเปนพิธี (Placation) รัฐสอบถามความคิดเห็นจากประชาชนเพื่อใชเปนขอมูลในการ
(Degree of เปนผูใหคําปรึกษา(Consultation) ตัดสินใจ
Tokenism) ของรัฐในฐานะผูดําเนินโครงการ ประชาชนไมไดรวมตัดสินใจ
ไดรับขาวสาร (Informing)
1.ระดับการ ประชาชนไดรับขอมูลขาวสารใหรับรู / ใหปฏิบัติตามโครงการ
ไมถือวามีสวนรวม ไดรับการเยียวยา
(Degree of Non- (Therapy) ประชาชน ไดรับการสงเคราะห / อุปถัมภ / มีผูมาแกปญหาให
Participation) ประชาชนถูกเชิด ถูกจัดแจง มีการเขาถึงและสื่อสารทางเดียว เพื่อใหปรับเปลี่ยนเปลี่ยนพฤติกรรม
(Manipulation)
ประชาชนถูกเกณฑแรง / ถูกจัดตั้ง / ถูกเรี่ยไร / ถูกบังคับใหเขารวม
ถูกขอรองใหทําตาม / ขอความรวมมือ / ไดรับการจางวาน

แผนภาพที่ 4. บันได 8 ขั้น 3 ระดับของการมีสวนรวมของประชาชน ในการพัฒนาชุมชน

(ดัดแปลงจาก Arnstein 8, 1971)

ทําอยางไรภาคประชาชนจึงจะพรอมที่จะเขา ดวยเหตุนี้เอง หากรัฐจัด

ไปมีสวนรวมอยางแทจริง ? ความสัมพันธเสียใหม โดยการเปลี่ยน
บทบาทไปเปนผูกระตุน จุดประกายหรือ

16
สนับสนุน ใหองคกรชุมชนเขมแข็ง
เอื้ออํานวยใหมีการสรางเครือขายในการ
ทํางานรวมกันระหวางรัฐบาลทองถิ่น
องคกรพัฒนาเอกชน และองคกรประชาชน
รวมทั้ง เปดโอกาสใหประชาชนมีสวนรวม
ในการศึกษาโดย คิดและทําดวยกันกับอีก
หลายภาคีที่มีสวนรับผิดชอบ ในโครงการ
สงเสริมสุขภาพชองปาก ก็จะทําใหชุมชนมี
ความตระหนักรู ถึงปญหาและความเปนจริง
ดังกลาว และในเวลาตอมาก็จะเปลี่ยนไป
เปน กิจกรรม ทางสังคมและการเมืองรวมกัน
ที่เอื้ออํานวยใหผูคนในชุมชนมีการพัฒนา
คุณภาพชีวิตไดในที่สุด 9
วิธีการดังกลาวเปนการเพิ่มอํานาจ
(empowerment)ใหกับชุมชนเพื่อใหชุมชน
สามารถพัฒนาหรือแกปญหาของพวกเขาเอง
ได
การศึกษาโดยมีสวนรวมคิดทําดวยกันของ
คนในชุมชน มีลักษณะเปนเชนไร ?
1. ยืดหยุน และ ปรับได ( flexible
& adaptive )โครงการศึกษาอยางมีสวนรวม
ดังกลาว ทีมงานจะมีความสัมพันธใน
ลักษณะที่เปนพลวัตร กับการพัฒนาที่มี
มนุษยเปนศูนยกลางซึ่งจําเปนตองไปดวยกัน
หากขาดสิ่งใดสิ่งหนึ่งไปก็จะทําใหเกิดความ
ไมสมบูรณ โครงการศึกษาในรูปแบบ
ดังกลาว จะทําใหชุมชนมีความเคลื่อนไหว
ไปในทาง พัฒนามากขึ้น มีความเปนมนุษย
มากขึ้นและชวยใหเขาทั้งหลายมีความมั่นใจ
มากขึ้น และผันตัวเองเขาสูวงจรแหงการ
เรียนรูไดล้ําลึกยิ่งขึ้น
ภายหลังจากการคิดและทํารวมกัน
จะเห็นความเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้น ไดแก
ความสัมพันธกันในกลุม การเรียนรูถึงการ
ระบุถึงลําดับความสําคัญของปญหา การไต
สวน และการดําเนินการ กระบวนการกลุม
จะมีความสลับซับซอน เพราะประสบการณ
ของผูศึกษาแตละคนนั้นตางกัน
ดังนั้นจึงตองมีการปอนกลับขอมูลการทํางาน
(feedback on performance) มีการปรับตัวใน
ระหวางการคิดและทํางาน ในแตละชวง
ความทาทายอยูที่การแลกเปลี่ยน ในสิ่งที่ได
เรียนรูรวมกันอยางเปดเผย และตองมีการ
บอกกลาวกันถึงสิ่งเหลานี้ตั้งแตเริ่มตน และ
ตองใหทีมงานระลึกไวเสมอวาไมวาจะทํา
อยางไรก็ตาม จะไมมีสิ่งที่สมบูรณที่สุด
เกิดขึ้น ดังนั้นจําเปนตองมีความยืดหยุนและ
ปรับได
2. ไมสามารถอยูในกรอบเวลา ( time frame )
และกิจกรรมไดแนนอน
การศึกษาโดยรวมกันคิดและทํางาน
ดวยกันเปนกลุมในชุมชนนั้น ตองถือเอา
ความเหมาะสมกับสถานการณในชวงเวลา
นั้น ๆ เชน ตองคอยเปนคอยไป ให
โอกาสชาวบานเตรียมตัวเตรียมใจ ตอง
คํานึงถึงความสะดวกของคนในชุมชนนั้น
เปนหลัก ตองไมรบกวนเวลาทํางานของเขา
ตองดูกาละเทศะ ขนบธรรมเนียมประเพณี
ตลอดจนวิถีชีวิตของคนในทองถิ่นเปนสําคัญ
10. คุณคาของโครงการศึกษาและพัฒนา
ชุมชน อยูที่“ประชาชนเปนศูนยกลางของ
การพัฒนา”
17
การคนหาทางเลือกในการดํารงชีวิต การ
จัดการ และการมี ปฏิสัมพันธ จะเริ่มตนโดย
การนําเอาสิ่งที่เปนความเสียหาย หรือเปน
อันตราย ตอชีวิตและนิเวศนเปนตัวตั้ง
ประชาชนจะตองไมเปนเพียงแควัตถุที่ถูก
วิจัย ในโครงการพัฒนา หากแตเปน
ศูนยกลางของการพัฒนา และริเริ่มจากสิ่งที่
ประชาชนรูดีที่สุดกอนอื่น ผูศึกษา
จําเปนตองคํานึงถึงภูมิปญญาของทองถิ่น
และความสอดคลองกับวิถีชีวิต มากกวาการ
ชักนําสิ่งแปลกปลอมเขาสูวิถีชีวิตของเขา
รวมทั้งไมควรมีการกําหนดชะตาชีวิต การ
ชี้นําหรือครอบงําจากบุคคลภายนอก 10
ดังนั้น การดําเนินโครงการศึกษา จึง
จําเปนตองคํานึงถึงประชาชนเปนตัวตั้ง และ
การเคารพถึงสิทธิของเขาโดยไมมีการละเมิด
การทําใหชุมชนเกิดความตระหนัก เปนการ
เริ่มตนที่ดีในการเขาถึงทั้งในดานการพัฒนา
และการศึกษา
การศึกษาเรียนรูรวมกันนาจะเปนเชนไร ?
กุญแจดอกสําคัญที่จะไขไปสู
ความสําเร็จในเรื่องดังกลาวทั้งหมดขางตนอยู
ที่กระบวนการเรียนรูระหวาง ประชาชนดวย
กันเอง เจาหนาที่ของรัฐ ภาคเอกชน ที่จําเปน
อยางยิ่งจะตองปรับตัวกันขนานใหญ เพื่อทํา
ใหเกิดการเปลี่ยนแปลงโลกทัศน ทัศนคติ
และวัตรปฏิบัติในวัฒนธรรม
ขนบธรรมเนียมประเพณี ที่มีมาแตดั้งเดิม
และอยูภายใตการกลอมเกลาทางสังคมที่
ยาวนานหลายศตวรรษ ในลักษณะของ ผูมี
อํานาจกับผูดอยอํานาจ ผูสงเคราะหกับผูรับ
การสงเคราะห ผูอุปถัมภกับผูตกอยูภายใต
บวงอุปถัมภ นายกับบาว ผูมีศักดินากับไพร
ผูเชี่ยวชาญกับผูถูกถือวาไมรูอะไร
ขาราชการกับราษฎร อาจารยกับศิษยนัก
วิชาชีพ กับชาวบานหรือสามัญชน
สถานภาพที่เคยมีอยูดังกลาว ทําอยางไรจึงจะ
ปริวัติไปสูความเปนประชาธิปไตยที่เคารพ
สิทธิ ความเปนมนุษย และ ความเสมอภาค
ความเทาเทียม ซึ่งกันและกัน ความ
สลับซับซอนทั้งในความคิดและการปฏิบัติ
ทําใหเกิดความยากลําบากอยางยิ่งตอการ
เปลี่ยนแปลง
เหนือสิ่งอื่นใด มีจําเปนอยางยิ่งที่
จะตองมีการตรวจสอบอยางสม่ําเสมอ ถึง
บรรยากาศของกระบวนการการเรียนรู
เหลานั้น วามีพัฒนาการเปนเชนไร ดังนั้น
การศึกษาอยางมีสวนรวมจึงมี “หัวใจ” อยูที่
การเตรียมการในกระบวนการเรียนรูอยาง
พิถีพิถัน รอบคอบ และสรางบรรยากาศการที่
จะทําใหเกิดการกระตุน การเปลี่ยนแปลง
เกิดความมีชีวิตชาวาริเริ่มสรางสรรค การเพิ่ม
พลังอํานาจการตัดสินใจใหแกผูดวยอํานาจ
การฝกฝนที่จะอดทน รับฟงโดยไมดวนฆา
ความคิดของผูอื่น การเปดโอกาสใหมีการ
แดงความคิดเห็นที่แตกตางไปจากความคิด
ของตนเองซึ่งมีแนวทางการจัดการศึกษา
เรียนรูรวมกันอยางกวางดังตอไปนี้
1 .จัดการศึกษาแบบผูใหญ (Adult
Education ) มีกระบวนการการเรียนรูที่
กระตุนใหคนคิด ตัดสินใจ วินิจฉัย และ
แกปญหาเปน ไมใชนั่งเรียน สอนกันในชั้น
เรียน แตอยางเดียว ทั้งที่อาจเกิดนอก
18
หองเรียนปรกติ และที่อาจเกิดในวิถีชีวิต แต
ตองเปนกระบวนการเรียนรูโดยการเขาถึง
ปญหาชาวบานจริง และเชื่อมโยงกับชีวิตจริง
ในทองถิ่น โดยอาศัย การแลกเปลี่ยนเรียนรู
แบบมีสวนรวมของผูเรียน ที่หลากหลาย
(Participatory Learning ) 11 และ เนนให
ผูเรียนเปนศูนยกลาง (Student Centered
Learning)ซึ่งมีหลักการ 5 ประการ คือ
1.3 เปนการเรียนรูที่อาศัย
ประสบการณดั้งเดิมของผูเรียน
1.4 กระตุนใหผูเรียนเกิดการเรียนรู
ใหมอยางตอเนื่อง ทาทาย และ
แข็งขัน
1.5 มีการปฏิสัมพันธกันทั้งระหวาง
ผูเรียนตอผูเรียน และผูเรียนกับ
ผูสอน
1.6 ปฏิสัมพันธดังกลาวทําใหเกิด
การขยายตัวของเครือขายความรู
ที่ทุกคนมีอยูออกไปอยาง
กวางขวาง
1.7 มีการสื่อสาร 2 ทาง และใชทั้ง
การพูดและการเขียนเปน
เครื่องมือในการแลกเปลี่ยน
วิเคราะห และสังเคราะหความรู
ซึ่งอาจทําโดยกระบวนการกลุม
(Group Process) กลุมพลวัตร
(group Dynamics)หรือ การสราง
กลุม ( Group Building)
2. จัดการศึกษาในเชิงไตสวน และ
แลกเปลี่ยนเรียนรู
( Investigative study & Co-learning )
ไดแกการใหผูเรียนวิเคราะห และรวบรวม
ขอมูลตลอดจนการแสวงหาขอเท็จจริงและ
สานเสวนาในชุมชนรวมกัน ทั้งชาวบาน
ผูนําชุมชน นักวิชาการ นักพัฒนา และ
นักศึกษา ซึ่งจะตางจากการศึกษาคนควาที่มี
แตเพียงนักวิชาการ หรือนักพัฒนา เทานั้น
3. มีปฏิบัติการที่เปนกิจกรรมทาง
สังคมและ การเมือง ( Socio- political
Action ) รวมดวย การเพิ่มพลังอํานาจแก
ชุมชน ที่จะทําใหชุมชนนั้นดีขึ้น โดย
ภายหลังจากการศึกษา ในแตละชวงสิ้นสุดลง
ประชาชนในทองถิ่นจะตองสามารถบอก
กลาวไดวาพวกเขาทํากันเอง
ตัวอยางที่มีใหเห็นเปนการเรียกรอง
ใหมีปฏิบัติการทางสังคมไดแก กฎบัตรวา
ดวย การ กําหนดกลยุทธและดําเนินการเพื่อ
สงเสริมสุขภาพ “ออตตาวา” (Ottawa Charter
for Health Promotion) 12 ซึ่งมีกลยุทธที่
สําคัญในการสงเสริมสุขภาพคือ
3.1กอกระแสกลุมพลังทางสังคม
(ADVOCATE) โดยใหขอมูลขาวสารแก
สาธารณชน เพื่อสรางกระแสสังคมและสราง
แรงกดดัน ใหแกผูมีอํานาจ ตัดสินใจกําหนด
นโยบาย ในเรื่องการสงเสริมสุขภาพ โดย
การจุดประการความคิด ชักชวนใหเห็นถึง
ผลประโยชนที่จะไดรับ หากลงมือทําใน
ลักษณะรวมคิดรวมแรงแข็งขัน หรือ
ชี้ใหเห็นถึงผลเสีย หากเพิกเฉย ทอดธุระ
หรือไมใสใจ นั้นหมายถึงการสรางจิตสํานึก
ประชาชนรวมกันในดานสุขภาพ ดวย
19
ความหวังวาจะทําให เกิดปฏิบัติการทาง กระทรวงสาธารณสุขเทานั้น นั่นคือนโยบาย
สังคมเกิดขึ้นใหได(A call for social action) สาธารณะที่มีผลกระทบตอสุขภาพ ที่ทั้ง
3.2 สนับสนุนใหชาวบานใช ภาครัฐและภาคเอกชนจะตอง ขานรับและมี
ศักยภาพของตนเองและชุมชนอยางเต็มที่ การปฏิบัติอยางเปนจริง นโยบายสาธารณะ
(ENABLE) โดยกําหนดใหมีสิ่งแวดลอมที่ ใดก็ตาม ที่กอใหเกิดผลเสียตอสุขภาพก็
เอื้ออํานวยใหมีการสงเสริมสุขภาพชองปาก จะตองไดรับการแกไขเปลี่ยน แปลง
มีทักษะในการดําเนินชีวิต มีโอกาสที่จะเลือก เชนเดียวกัน ทั้งนี้เพื่อใหประชาชนมี
ทางเลือกที่มีคุณภาพ แทนที่จะถูกยัดเยียดให ทางเลือกที่ดีกวา
คิดและทําอยาง ไมมีทางปฏิเสธได นั่นคือ
ความสามารถในการดูแลตนเองไดอยางมี 2. สรางสรรคสิ่งแวดลอมที่เอื้อตอสุขภาพ
ประสิทธิภาพ ( self-efficacy ) ชองปากที่ดี (Create Supportive
3.2เปนสื่อกลางในการประสาน Environment) การจัดสิ่งแวดลอมที่
ระหวางกลุมหรือหนวยงานตางๆ สอดคลองกับวิถีชีวิต การทํางาน การใช
(MEDIATE) ทําใหเกิดความ เขาใจใน เวลาวางในการนันทนา การ โดยสรางสรรค
โครงการที่เกิดขึ้นในชุมชน อยางถองแท สังคมที่มีสุขภาพดี (Healthy Society )
หรือ ไกลเกลี่ยปญหาความขัดแยง ระหวาง สรางสรรคเมืองที่มีสุขภาพดี (Healthy City)
หนวยงานตาง ๆ ทั้งในภาครัฐ ภาคเอกชน จัดที่ทํางานใหเอื้อตอสุขภาพดี (Healthy
และภาคประชาชน Workplace) สรางสรรคครอบครัวที่มีสุขภาพ
ดี (Healthy Family) หรือสรางสรรค
โรงเรียนที่เอื้อตอสุขภาพดีของนักเรียนและ
ครูน(Healthy
ควรปรับระบบบริการ ที่จากเดิมเคยเปนยุทธวิธีเชิงรับ ใหมาเป School)
เชิงรุกและเชิ งบวกมากขึ้น และกําหนดบทบาท
ของทีมงานสุขภาพเสียใหม ใหดําเนินงานในฐานะ ผูสงเสริม ผูจุดประกาย ผูสนับสนุน ผูอํานวยความสะดวก
เพื่อใหประชาชนในฐานะเจาของสุขภาพมี ความสามารถในการตัดสินใจ ใชบริการที่มีในหลายทางเลือก และมี
ความรับผิดชอบในการดูแลตนเอง โดยพึ่งพิงผูใหบริการทางการแพทยและสาธารณสุขใหนอยลง

กลยุทธ ที่จะนําไปสูกิจกรรมที่สําคัญ
1. สรางนโยบายสาธารณะใหมีการสงเสริม
สุขภาพชองปาก (Build Healthy Public
Policy)
นโยบายสาธารณะ มีความหมาย
กวางไปกวา นโยบายที่มีการกําหนดในระดับ
3. ทําใหชุมชนสามารถดําเนินงานสงเสริม
สุขภาพไดอยางแข็งขัน (Strengthening
Community Action) โดยการเสริมสราง
ความเขมแข็งใหกับองคกรประชาชน และ
องคกรบริหารทองถิ่น ซึ่งเปนการเพิ่มพลัง
ชุมชน (community empowerment) เพิ่ม

20
อํานาจในการตัดสินใจใหกับกลุมแกนนําใน
ชุมชน เริ่มตั้งแต
3.1 เปดโอกาสใหชุมชน ไดรับ
ขอมูลขาวสารดานสุขภาพที่เปน
ประโยชน สรางสถานการณให
คนพบเองวาอะไรเปนสิ่งจําเปน
ตอสุขภาพของพวกเขา
3.2 ใหคําปรึกษาแนะนําวิธีการ
ไดมาซึ่งสิ่งสนองความจําเปน
เหลานั้น ใหโอกาสไดเรียนรู
แนวคิดเกี่ยวกับสุขภาพและ
ทางเลือกในการดูแลสุขภาพ
3.3 ใหเขาไดรับรูวา พวกเขามีสิทธิ์
ขั้นพื้นฐาน ที่จะตัดสินใจ
กําหนดชะตาชีวิตของตนเอง
และชุมชน
3.4 พัฒนาทักษะหรือความสามารถใน
การควบคุมการปฏิบัติงาน
3.5 พัฒนาความสามารถในการ
กําหนดวิสัยทัศน ขององคกร
กําหนด นโยบาย และ
เปาหมายการดําเนินงาน
3.6 เปดโอกาสใหมีสวนรวมคิดรวม
ดําเนินการตลอดจนประเมินผล
การทํางานไดดวยตนเอง
3.7 แนะนําชองทางที่จะไดรับการ
สนับสนุนดานการเง ินและ
ทรัพยากรอยางเพียงพอและ
ตอเนื่อง
ซึ่งกลาวโดยรวมก็คือ
เสริมสรางใหองคกรชุมชน
และองคการบริหารทองถิ่น
สามารถดําเนินการใน
โครงการสงเสริมสุขภาพใน
ชุมชนไดอยางแข็งขัน
4. ชวยพัฒนาทักษะสวนบุคคล (Helping
people develop their skills) เพื่อเขาจะมี
ความสามารถ คิดเปน ทําเปน แกปญหาเปน
และมีพลังในการควบคุมตนเอง ซึ่งเปนการ
เสริมสรางอํานาจใหแกตนเอง (self-
empowerment ) โครงการพัฒนาโดยใหคน
เปนศูนยกลางของการพัฒนานั้น จะสงเสริม
ใหคนพัฒนาความคิด มีวิจารณญาณ มี
ทักษะชีวิต (Life Skill ) รูจักคิด วิเคราะห
อยางมีวิจารณญาณ รูจักเลือกแนวทางที่
เหมาะสมสําหรับตัวเอง สามารถดูแล
สุขภาพอนามัยไดดวยตนเอง และควบคุม
สิ่งแวดลอม ซึ่งสงผลกระทบตอสุขภาพชอง
ปากของตนเองและผูคนในชุมชนนั้นได และ
การเปดโอกาสใหประชาชนมีสวนรวมใน
การศึกษา รวมคิดรวมทําจะชวยสงเสริม
ทักษะสวนตัวในการคิด และทํางานไดอยางมี
ประสิทธิภาพในเวลาอันรวดเร็ว
5. ปรับระบบบริการทันตสาธารณสุขเสียใหม
(Reorientation of Oral Health Service)
เพื่อใหมีดุลยภาพที่ดีขึ้นระหวางบริการ
สงเสริมสุขภาพชองปาก การปองกันโรค กับ
บริการรักษาพยาบาล ระบบบริการ
สาธารณสุขในปจจุบัน ภายหลังจากการ
ประกันสุขภาพ การกระจายอํานาจดาน
สุขภาพ ควรมีการปรับใหมีบริการสงเสริม
สุขภาพใหมากขึ้น อาทิ
21
 • สื่อสารกับหนวยงานภายนอกให
กวางขวางมากขึ้น
• ใหรางวัลแกผูทํางานสงเสริมสุขภาพ
ทัดเทียม ผูทํางานดานรักษาพยาบาล
• ปรับบทบาทเจาหนาที่ในหนวยงาน
เสียใหมแทนที่จะมีบทบาทเพียงแค
เปน ผูสงเคราะห
ผูอุปถัมภ (the giver) หรือ ผูดําเนินการ
(the doer) ดังที่เคยเปนมานมนาน ซึ่ง
จําเปนตองมีการปรับเปลี่ยนโลกทัศน
เจาหนาที่สาธารณสุข และ แนวปฏิบัติในการ
ทํางานใหกวางขวาง มากยิ่งขึ้น
บริการที่มีในหลายทางเลือก และมีความ
รับผิดชอบในการ ดูแลตนเองโดยพึ่งพิงผู
ใหบริการทางการแพทยและสาธารณสุขให
นอยลง ตลอดจนประชาชนก็มีความ
ภาคภูมิใจที่ไดมีโอกาส และมีความเพียร
พยายามเขาไปรวมจัดการ ในโครงการ
พัฒนาสุขภาพเหลานั้นดวย นั่นคือการให
อํานาจประชาชน ในการเขาไปดูแลควบคุม
โครงการสงเสริมสุขภาพชองปากดวยและไม
ปลอยใหเปนอํานาจหนาที่เฉพาะของนัก
วิชาชีพหรือเจาหนาที่สาธารณสุข ที่เกี่ยวของ
แตเพียงลําพังฝายเดียวอีกตอไป

หากรัฐจัดความสัมพันธเสียใหม โดยการเปลี่ยนบทบาทไปเปนผูกระตุน จุดประกายหรือสนับสนุน ใหองคกร

ชุมชนเขมแข็ง เอื้ออํานวยใหมีการสรางเครือขายในการทํางานรวมกันระหวางรัฐบาลทองถิ่น องคกรพัฒนา
เอกชน และองคกรประชาชน รวมทั้ง เปดโอกาสใหประชาชนมีสวนรวมในการศึกษาโดย คิดและทําดวยกันกับ
อีกหลายภาคีที่มีสวนรับผิดชอบ ในโครงการสงเสริมสุขภาพชองปาก ก็จะทําใหชุมชนมีความตระหนักรู ถึง
ปญหาและความเปนจริงดังกลาว และในเวลาตอมาก็จะเปลี่ยนไปเปน กิจกรรม ทางสังคมและการเมืองรวมกัน
ที่เอื้ออํานวยใหผูคนในชุมชนมีการพัฒนาคุณภาพชีวิตไดในที่สุด 9
่ ่

ผูบริหารที่มีวิสัยทัศนทั้งหลาย จะมี ดังนั้น การพัฒนาชุมชน โดยใช

ความคิดริเริ่มสรางสรรค ใหหนวยงานของ
ตนเองทําโครงการนํารอง หรือทํางานวิจัย
และพัฒนาควบคูกันไปเพื่อปรับระบบบริการ
ที่จากเดิมเคยเปนยุทธวิธีเชิงรับ (coping) ให
มาเปนเชิงรุก (striving) มากขึ้น และกําหนด
บทบาทของทีมงานสุขภาพเสียใหม ให
ดําเนินงานในฐานะผูสงเสริม (the promoter)
ผูจุดประกาย (the catalyst) ผูสนับสนุน
(the supporter) ผู อํานวยความสะดวก (the
facilitator) เพื่อใหประชาชนในฐานะเจาของ
สุขภาพ มี ความสามารถในการตัดสินใจ ใช
กลวิธีสงเสริมสุขภาพไมวาโดยเจาหนาที่
องคกรของภาครัฐหรือองคกรพัฒนาเอกชนก็
ตาม จุดเนนควรจะเปนการทํางานรวมกับ
ประชาชน และชวยสงเสริมใหประชาชนใน
ชุมชนมีบทบาทนําหรือ บทบาทภาวะผูนํา
ซึ่งจําเปนอยางยิ่งที่ นักพัฒนาทั้งหลาย
จะตองหันมาทบทวนบทบาทในการทํางานที่
ผานมา แลวปรับเปลี่ยนโลกทัศนเปนสิ่งแรก
และพัฒนาทักษะตาง ๆของตนเองในบทบาท
ใหม เพื่อใหเกิดความสําเร็จในทิศทางใหม

22
 อยางไรก็ตาม เนื่องจากวัฒนธรรม
อํานาจนิยมอุปถัมภ ไดฝงรากลึกในสังคม
ทองถิ่นไทยมาเปนเวลาชานาน การเขาไป
รวมทํางานพัฒนาชุมชนแนวใหม
จําเปนตองคํานึงถึงสภาพความเปนจริงตาม
ขอจํากัดของสังคมดังกลาว ตองมีความรูสึก
ไว และจําเปนตองมองโลกในแงดีดวย
เราจําเปนตองพัฒนาทักษะในการ
ปฏิบัติการทางสังคมทั้งหลาย ซึ่งแตเดิมเรามี
ความถนัดแตเฉพาะในบทบาทชี้นํา สองตอ
สอง เฉพาะผูปวยรายบุคคล มาเปนผูจัดวาง
สังคม (Social Installer) หรือผูนําการ
เปลี่ยนแปลงสังคม (Social change agent)
เพื่อจะชวยทําใหสังคมเปลี่ยนแปลงอยาง
กวางขวาง ไปในแนวทางที่เปนอุดมคติ ซึ่ง
จําเปนอยางที่จะตองมีความตระหนัก และ
ความบันดาลใจที่จะพัฒนาตนเองอยางสําคัญ
ดวยเชนกัน
นวัตกรสังคม : ทีมงานพัฒนารวมสมัย
ที่ผุดพรายจากผูนําธรรมชาติในทองถิ่น
กุญแจดอกสําคัญที่จะไขไปสูความสําเร็จใน
การสรางเสริมสุขภาพชุมชนอยางตอเนื่อง
และยั่งยืนในอนาคต
ปรัชญาการเสริมสรางพลังชุมชน
เริ่มจากความเชื่อที่วาการเปลี่ยนแปลงของ
ชุมชนอยางยั่งยืน และมีความหมาย ตองมา
จากภายในชุมชนเอง นั่นคือสมาชิกของ
ชุมชน ไดรวมกันจุดประกายขึ้นมา การ
พัฒนาชุมชนโดยอาศัยสินทรัพยชุมชนเปน
ฐาน(Asset Based Community Development:
ABCD) เปนแนวคิดหนึ่งของการเสริมสราง
พลังชุมชนที่เนนการนําขุมพลังและความ
สามารถของชุมชน การมองโลกในแงดีวา
สมาชิกชุมชนมีความสามารถและพรสวรรค
และใชความสามารถที่มีอยางมีคุณคา และ
สรางคุณคาตอผูอื่นดวย สามารถนํามาใชให
เกิดประโยชนตอชุมชน และสิ่งสําคัญคือ
ความเขมแข็งของชุมชน แปรผันโดยตรงกับ
จํานวนผูคนที่อุทิศตน เพื่อใหชุมชนเปนสุข
ฐานคิดเหลานี้นํามาใชในการพัฒนา มากกวา
การใชปญหาและความขาดแคลนของชุมชน
“นวัตกรสังคม” คือ ผูนําการ
เปลี่ยนแปลงไปสูสังคมใหมที่ดีกวาเดิม เขา
เหลานั้นคือ อาจเปนผูใหบริการสาธารณะ
หรือ ผูนําชุมชนตามธรรมชาติที่มีอยูแลวใน
ทองถิ่น ดวยจิตสํานึกดีที่มีตอชุมชนของตน
หากไดรับการสงเสริมศักยภาพ และกําหนด
บทบาทใหม ใหเปนผูรับใชชุมชน เพื่อ
อํานวยความสะดวกใหชุมชนเกิดการเรียนรู
ทางวัฒนธรรมจุดประกายใหชุมชนไดมีการ
สื่อสารทางวัฒนธรรมอยางสม่ําเสมอ
ตลอดจนชวยเกื้อหนุนใหชุมชนรวมกันคิด
รวมกันวางแผนการเรียนรูทางวัฒนธรรม
ชุมชน เพื่อนําเอาสินทรัพยชุมชนทั้งในดาน
ภูมิปญญาทองถิ่น ทุนทางสังคม ทุนทาง
เศรษฐกิจ และ ทุนทางวัฒนธรรม มา
กอใหเกิดคุณคาทางจิตใจ และเพิ่มมูลคาผลิต
ภัณทชุมชน ตลอดจนการนําไปสู คุณภาพ
ชีวิตที่ดี ของผูคนในชุมชน ก็จะทําใหเกิดการ
พัฒนาชุมชน และทําใหชุมชนเขมแข็งไดใน
ที่สุด
“สุนทรียสนทนา” คือ การ
23
สนทนาโดยใชมุมมองในทางบวกเพื่อคนหา
สิ่งที่ดีที่สุดในตัวคน องคกร หรือชุมชน และ
คนพบอยางเปนระบบในสิ่งที่เกี่ยวของกับ
ชีวิตในระบบของชีวิต ในขณะที่ยังมีชีวิตอยู
ทั้งที่ทําใหการทํางานที่มีประสิทธิผล การทํา
ใหสภาวะแวดลอมเอื้ออํานวยตอชีวิตและ
สุขภาพที่ดี โดยเริ่มจากคําถามที่ทรงพลัง ถาม
หาศักยภาพเชิงบวก ในสิ่งที่มีอยูในตัวตน
ของผูคนเปนรอยเปนพันทั้งหลาย ซึ่งมีวงจร
ของการสนทนา 4 ขั้นตอนคือ
(แผนภาพ ที่ 5 )
1) รวมคนพบสิ่งดีแลวชื่นชม
(Discovery: D1) เริ่มตนดวยการสนทนากัน
โดยผลัดกันสัมภาษณประสบการณชีวิตที่ดี
ในชวงแรกเปนการตั้งคําถามที่จุดประกายให
ผูตอบรื้อฟนความทรงจําถึงประสบการณ
ชีวิต การทํางานที่เคยผานมาในอดีต ในสวน
ที่เคยทําไดดี มีประสิทธิผล มีความภาคภูมิใจ
ดวยคําถามที่กอใหเกิดการเสริมสรางพลัง
นั้นเอง จะทําใหผูตอบมีโอกาสไดแสดง
ทัศนะตอชีวิต การงานของตนเองที่เลือกสรร
แลววาดีที่สุด ใหคูสนทนาฟง ดวยความ
ภาคภูมิใจ เปนการระเบิดจากภายในตัวของ
ผูตอบเอง ซึ่งผลดีที่ตามมาก็คือ การกอเกิด
ความบันดาลใจอยางไมรูตัว ที่จะริเริ่ม
สรางสรรคจากสิ่งที่ดีที่สุดเพื่อพบกับ
ประสบการณใหม ดังนั้นหากมีการสราง
บรรยากาศใหเกิดการชื่นชมผลงานของกัน
และกัน ที่ประชุมแหงนั้นก็จะเต็มไปดวย
ไมตรีจิตรมิตรภาพ และการแลกเปลี่ยนความ
คิดเห็นกันและกัน ก็จะทําใหเกิดการเรียนรู
ซึ่งกันและกัน เปนที่มาของการเกิดการ
คนพบและและการจุดประกายใหมีกําลังใจ
และเติมไฟชีวิตซึ่งกันและกัน การคนพบ
คุณคาของชีวิต ประเพณีวัฒนธรรม จาก
เรื่องราวที่บอกเลา ทําใหเกิดความมั่นใจ ที่จะ
สรางอนาคตรวมกันเพื่อนําไปสูการ
เปลี่ยนแปลงในทางที่ดียิ่งขึ้นไปอีก และผลที่
ไดรับจาการตอบคําถามที่สรางพลังใจก็คือ
การคนพบสิ่งที่ดีงาม การทํางานที่ไดผล
ความสามารถและพรสวรรคของผูคนทั้งใน
อดีตและปจจุบัน รวมทั้งขุมพลังและ
ทรัพยากร ที่มีอยูภายในตัวของผูคนและ
องคกรตลอดจนถึงชุมชน ซึ่งถือไดวาเปน
สินทรัพยแหงชุมชน (community assets)
โดยแท
2) รวมทอฝนอยางสมศักดิ์ศรี
(Dream:D2) คือการกําหนดวิสัยทรรศน
รวมกันระหวางผูทํางาน เพื่อใชเปนการใช
จินตนาการและความคิดริเริ่มสรางสรรคที่จะ
ทําใหเกิดสิ่งใหม ระบบใหม กระบวนการ
ใหม หรือกลไกใหม คําถามที่ทรงพลังใน
วาระนี้ก็คือ จากนี้ไปสูอนาคต เราอยากจะ
เห็นสิ่งดีงามอะไรบางเกิดกับตัวเรา ทีมงาน
ของเรา ครอบครัวของเรา องคกรของเรา
ชุมชนของเรา และสังคมของเรา แทนที่จะ
กระโจนเขาสูกับดักของปญหาและตามมา
ดวยการวิเคราะหถึงสาเหตุแหงปญหา ทําให
พบกับความออนแอ พายแพ ความรูสึกผิด
ของผูคนที่เกี่ยวของ และเปนชนวนใหเกิด
ความขัดแยง หรือการโยนกลองในที่สุด เรา
สามารถกระโจนขามกับดักเหลานั้น
อานิสงคของการคนพบสิ่งดี ทําให
เราสามารถกําหนดอนาคตที่ดีไวในเบื้องหนา
24
ตามอุดมคติของตน
3) รวมออกแบบทํางานอยางสุนทรียะ
(Design:D3) เปนการวางรูปแบบการทํางาน
อยางเปนกระบวนการรวมกันตั้งแตตน ของผู
ที่มีสวนเกี่ยวของในชุมชน อยางมีชีวิตชีวา
เพื่อตัวเอง เพื่อหมูคณะ เพื่อชุมชนและสังคม
ของทุกๆ คน ซึ่งการออกแบบดังกลาวอยูบน
พื้นฐานของแนวคิดในการเสียสละเพื่อชุมชน
ของตนเอง โดยมีสินทรัพยที่คนพบ เปนทุน
ทางสังคมที่จะนําออกมาใชในการออกแบบ
การทํางาน และสื่อสารระหวางกันเพื่อการ
เปลี่ยนสังคมไปสูสิ่งที่ดีงามและยั่งยืน
4) รวมสรางสรรคสิ่งที่ดีเพื่อสังคม
(Destiny:D4) เปนการตัดสินใจรวมกันวา
จะนําพาชุมชนของตนไปสูทิศทางใดโดย
อาศัยการวิธีการศึกษาชุมชนอยางมีสวนรวม
และมีเครื่องมือในการศึกษาวิถีชีวิตองคกร
ของตนเองและชุมชนในทางบวก ทําใหเห็น
ถึงความสามารถของคนในชุมชนที่จะเกิด
พลังสรางสรรคที่จะนําชุมชนไปสูการ
เปลี่ยนแปลงอยางมีคุณคา การวางแผน
สรางสรรคสิ่งดี เริ่มจากการมองเห็นคุณคา
ของสิ่งที่มี ไมวาของตนเอง ผูรวมงาน
องคกร หรือชุมชนแลวนําสิ่งนั้นมาใชอยางรู
คุณคาและสมประโยชน ทุกคนสามารถ
อํานวยความสะดวกใหกันและกันและทําให
ชุมชนสามารถวางแผนงานและดําเนิน
โครงการของตนเองไดอยางสมศักดิ์ศรีของ
ความเปนมนุษย
เอกสารอางอิง
1. Fals - Borda , O. : Knowledge and
people’s power: lessons with peasants
in Nicaragua ,Mexico and
Columbia. New Delhi, Indian Social
Institute .1988
2. Fals - Borda , O. & Rahman,M.A.,ed.
:Action and knowledge: breaking the
monopoly with participatory action
research. New York , Epex Press,1991.
3. Maguire, P.: Doing participatory
research ; a feminist approach.
Amherst, University of
Massachusetts,1987.
4. Tandon R. Participatory research in
the empowerment of people.
.Convergence,14(3): 20-27, 1981
5. Chamber R. : Rural development:
putting the last first. London,
Longman,1983.
6. Smith S. : Why no egg ? Building
competency and self - reliance: a
primary health care principle.
Canadian Journal of public
health,82(1):16-18 ,1991
7. Brown, V. Toward an epidemiology of
health : a basis of planning community
health program, Health Policy, 4,
331-40 , 1985.
8. Arnstein, S. Eight rungs on the ladder
of citizen participation, in Cahn, E.S.
25
 and Passett, B.A. (eds), Citizen
participation : effecting community
changes, Praeger publishers, New York,
1971
9. Ariyaratne, A.T.: Literacy and
sustainable development. .Proceeding
from the fourth world Assembly
on Adult Education, 8-18 January
Bangkok, International Council for
Adult Education 1990, pp.
10 Smith,S , Pyrch,T., Lizardi AO:
Participatory action - research for
health, World Health Forum, WHO,
Geneva . 14 :319-324,1993
11. สํานักพัฒนาสุขภาพจิต กรมสุขภาพจิต
กระทรวงสาธารณสุข หลักการฝกอบรม
แบบมีสวนรวม เอกสารประกอบการฝก
อบรม (ไมระบุ วันเดือน ป หรือสถานที่
พิมพ ) 36 หนา
12 World Health Organization. : Ottawa
Charter for Health Promotion,
An International Conference on Health
Promotion. The movement toward a new
public health. WHO, Ottawa , Canada ,
1:iii-v, 1986
13 พันทิพย รามสูต : การวิจัยอยางมีสวน
รวม , เยาวรัตน ปรปกษขาม สมใจ
ประมาณพลการ ([บรรณาธิการ) วิจัย
ปฏิบัติการแบบมีสวนรวมสถาบัน
พัฒนาการ สาธารณสุขอาเซียน
มหาวิทยาลัย มหิดล (เอกสารโรเนียว)
หนา 13-22, 1993
14 .สุชาดา ทวีสิทธิ์ : การสรางความเขมแข็ง
ใหกับองคกร ประชาชนดวยกลยุทธการ
วิจัยแบบมีสวนรวม,เยาวรัตน ปรปกษ
ขาม
สมใจ ประมาณพลการ (บรรณาธิการ)
วิจัยปฏิบัติการแบบมีสวนรวม สถาบัน
พัฒนาการสาธารณสุขอาเซียน
มหาวิทยาลัยมหิดล(เอกสาโรเนียว) หนา
23-40, 1993
26
 (แผนภาพ ที่ 5 )

การวางแผนยุทธศาสตร สรางเสริมสุขภาพชุมชน
โดยใชสุนทรียสนทนา

รวมคนพบ
สิ่งดีแลวชื่นชม
(Discovery)

รวมสรางสรรค
สิ่งดีเพื่อสังคม รวมทอฝน
(Destiny)
อยางสมศักดิ์ศรี
(Dream)

รวมออกแบบ
ทํางานอยางสุนทรีย
(Design)

วงจรแหงการรวมคิดและทํา
ดี อุทัยวรรณ กาญจนกามล /2548

27