Kristo Frasheri - Etnogjeneza e shqiptareve

Kur n shek. XI u shfaq emri alban (vo) dhe arvanit (v) nuk kishte vshtrim etnik, por ishte, sikurse u tha, emri i krahins Arbni/Arbri (Arbanon), q shtrihej n Shqiprin e Mesme me qendr Krujn. Pas shek. XI filloi prhapja e apelativit Arbni, Arbri, Albani edhe n viset e tjera ku banonin shqiptart. Faktori q prcaktoi shtrirjen e emrit ishte po ai q prcaktoi shfaqjen e tij n shek. XI n fillim bashksia politike dhe fetare dhe m von bashksia politike dhe gjuhsore. Sikurse u tha, emrtimi Arbanon ishte n origjin emri i trevs rreth e rrotull Krujs, e cila deri koht e vona e ruajti t paktn n Kurbin, emrin historik Arbni. Ishte pra, njsoj si emrat e krahinave t tjera t vendit Polati (Pulti), Kunavia (Martaneshi), Crnika (ermenika), Trafandena (Mirdita), Matia, Dibra, Skuria, Tamadea, Benda, Mokra, Skrapari, Malakas, Mazarek etj. Peshkopata e Krujs e krijuar sipas tradits n fillim t shek. VII194, ishte n shek. XII fqinje me peshkopatn e Lisit, q shtrihej n Mat e Mirdit, dhe me peshkopatn e Stefaniaks, q prfshinte krahinat e Tamadhes e t Bends. Pra, ishte krijuar bashksia fetare n shkall krahinore. M 1166 Arbanoni kishte nj prior (Andreas prior Arbanensis) dhe nj peshkop katolik (Lazarus episcopus Arbanensis). Titulli prior i qeveritarit tregon autonomin e krahins; mbiemri i primarit t dioqezs sqaron kufijt e saj. T dyja s bashku tregojn se konsolidimi dhe shtrirja e emrit Arbanon pr territorin dhe arbanit pr banorin, erdhi si pasoj e konsolidimit dhe e shtrirjes s komunitetit politik e fetar arbanit q ishte formuar n shekullin e mparshm. Dinamika e prhapjes n shekujt e mvonshm e emrit Arbanon, Arbanum, Albania sht me interes. Kjo duket sidomos gjat ekzistencs s Principats s Arbris q shfaqet n burimet historike t fundit t shek. XII. Gjat sundimit t arkondit Progon, emrtimi Arbanon u shtri n veri prtej Matit dhe Trafandens deri n krahinn e Pultit. Po ashtu gjat sundimit t arkondit t madh Dhimitr Progonatit u shtri nga ana jugore n viset e Kunavis e t Cernikut deri n luginn e Shkumbinit. Shtrirja e ktij emrtimi prtej kufijve t Arbanonit historik mund t shpjegohet fare mir me prfshirjen e ktyre krahinave n komunitetin politik e fetar t shtetit t arbanitve, i cili u formua nga shkrirja n t e katrmbdhjet bashksive krahinore. Ky fenomen vihet re edhe gjat gjysms s dyt t shek. XIII, kur Karli I Anzhu i grumbulloi n vitin 1271 territoret e pushtuara n Shqipri n nj formacion t vetm politik n Mbretrin e Albanis (Regnum Albaniae) me kufij m t gjer nga kishte principata arbanite n kohn e arkondit t madh Dhimitr Progonatit. Po n kt koh sovrani anzhuin i detyroi dioqezat kishtare t territoreve t pushtuara t kalonin n katolicizm. Pavarsisht se Mbretria e Albanis ishte nj pjell e dhuns s armatosur t feudalve anzhuin, pr shkrimtart dhe kancelart e shek. XIII ajo formonte nj komunitet politik e fetar m vete. Sipas mendsis mesjetare, banort katolik t ktij komuniteti politik u konsideruan antar t kombsis arbanite/ albanite.

Si pasoj, emrtimi Albanum, Albania u shtri n shek. XIII q nga lumi Drin i bashkuar n veri deri n Kanin n jug, q nga brigjet e Adriatikut n perndim deri n Drinin e Zi n lindje. Banort jokatolik t ksaj mbretrie nuk u prfshin n gjirin e kombsis arbanite, albanite. Pavarsisht nga gjuha amtare, shqiptari ortodoks ishte, pr shkak t tradits shumshekullore, romaios pr bizantint, graecus pr anzhuint. Kur Karli I DAnzhu shkruante: armiqt tan grek, e kishte fjaln pr bizantint. Por kur n 1274 shkruante se Durrsin e kishin rrethuar kryengritsit albanit dhe grek (albanenses et greci), ai nnkuptonte me kta dy apelativa shqiptart katolik e ortodoks, mbasi ekzistenca e fshatarve t gjuhs greke n zonn e Durrsit nuk vrtetohet dokumentarisht. N fillim t shek. XIV me arbanit/albanit, kuptohej gjithnj shqiptari katolik. Q n shek. XIII n qarqet e njerzve t ditur bizantin t Perandoris s Nikes u shfaqn shenjat e para t nj koncepti t ri mbi kombsin, i prcaktuar jo si m par nga komuniteti politik e fetar, por nga ai gjuhsor e fetar. Si pasoj e ktij koncepti t ri, nga gjiri i kombsis romaios filloi t shquhej heleni, shtetasi bizantin ortodoks greqishtfols. Me zhvillimin e mtejshm t ktij botkuptimi t ri, shqiptari ortodoks filloi t dallohej nga heleni ortodoks, sepse u takonin dy komuniteteve gjuhsore t ndryshme. Por, nga ana tjetr, shqiptari ortodoks mbeti prsri i dalluar nga shqiptari katolik, sepse bnin pjes n dy komunitete fetare t veanta. U krijua kshtu terreni pr daljen e nj emri t prbashkt pr gjith shqiptart ortodoks. Prodhimin e par t konceptit t ri duket se e ndeshim te shkrimtari bizantin i shek. XIV. G. Paclymeres, i cili duke folur pr banort e Eprit t Ri prdor n nj rast emrin albanit (vo), n nj rast tjetr emrin ilir ?. M von krahas apelativit albanit doli n shesh emri epirot. N disa raste, kundrejt epirotit q kishte tingull t lasht historik, emri i albanitit u zvendsua me at t makedonit, gjithashtu me tingull t lasht historik: pr analogji Makedonia u b emr i dyt i Albanis (Macedonia sive Albania). Ndikoi n kt mes fakti se n shekujt e par t ers son provinca e Epirit t Ri me qendr Durrsin, ku bnte pjes edhe krahina e Arbanonit, u quajt pr disa shekuj Provinca e Maqedonis s Dyt. N kt mnyr, banort e hapsirs gjuhsore shqipe u quajtn nga t huajt epirot dhe albanit (Epirotes et Albanenses) ose epirot dhe makedon (Epirote et Macedones). Por konsakrimi i dy emrtimeve t veanta etnike pr shqiptart e dy riteve fetare t ndryshme, nuk mori form t prer, si ndodhi te sllavt e jugut, midis kroatit katolik dhe serbit ortodoks. Pa dyshim ka luajtur rol, n masn e vet, fakti se n viset e banuara nga shqiptart ortodoks nuk u krijua ndonj komunitet politiko-fetar i veant q ti kundrvihej komunitetit politik-fetar katolik t Arbanonit. Arsyeja kryesore duhet krkuar te toleranca fetare, karakteristik e shqiptarve t t gjitha kohve. Kt e ka konstatuar M. ufflay kur thot: n Kohn e Mesme fanatizmit fetar t shqiptarve mezi i gjenden gjurmt. Shkurt, folsit e gjuhs shqipe t krahinave t ndryshme nuk bnin nga pikpamja etnike dallim midis bashkatdhetarve t feve t ndryshme. Kjo veori ndikoi n lindjen e nj emrtimi t prbashkt pr mbar shqiptart, pavarsisht nga ritet e tyre fetare. Shprehsit e par t ktij emrtimi t prbashkt jan prsri shkrimtart bizantin. Megjithat, zgjedhja e emrit t prbashkt nuk ishte q n fillim e njjt. Te shkrimtari i shek. XIV N. Gregoras, duket se ndikoi tendenca savante arkaizuese mbasi ai shqiptart pa dallim feje i quajti ilir. Bashkkohsi i tij, J. Kantakuzeni, i quajti alban, sepse, sipas tij, pasardhsit e ilirve qen tribalt (serbt). N shek. XV u quajtn alban nga Halkokondili, nga Duka, nga Sfrantzes, kurse ilir, si sht thn, nga Kritobuli. Megjithat, koncepti i ri i kombsis nuk triumfoi plotsisht as gjat shek. XV. Duken ende shkrimtar apo kancelar, kryesisht nga bota perndimore, t cilt shkuan pas konceptit gjuhsor-fetar. Duke mos u shkputur dot nga mendsia tradicionale mesjetare, ata e kishin vshtir ti konsideronin si gjymtyr t nj kombsie t vetme t gjith banort q flisnin n t njjtn gjuh, q jetonin n t njjtin territor, por q u takonin dy riteve t ndryshme fetare.

Kshtu shpjegohet prse n disa akte t huaja t shek. XV flitet ende pr albanit dhe epirot ose pr makedon dhe epirot, si pr dy etni t ndryshme. Pr shqiptart, t dyja kto emrtime u veshn me t njjtin kuptim etnik. Ata e identifikonin veten edhe me arbanit, edhe me epirot. Dshmitar i par sht vet Sknderbeu. N korrespondencn e vet me kancelarit e huaja, ai nnshkruante Zot i Arbris (Dominus Albaniae), bashkatdhetart e tij i quan alban/arbr (albanenses, albanesi). Prkundrazi, n letrn e prmendur q i drejtoi m 31 dhjetor 1460 princit t Tarentit, J. A. De Orsinis, ai shkruante: N qoft se kronikat tona nuk gnjejn, ne quhemi epirot (se le nostre croniche non mentino, noy in chiamamo Epiroti). Dshmitar i dyt sht Marin Barleti. Humanisti shkodran i prdor t dy emrtimet etnike, pa br dallim midis tyre. Ai i quan arbr (albanenses) si shqiptart q banonin n Arbri apo Epir, ashtu dhe ata q kishin zn vend n Peloponez. Njkohsisht i cilson epirot (epirotes) jo vetm krutant e dibrant, por edhe zotrit feudal t malsive veriore si Lek Dushmanin e Pjetr Spanin. Vet Sknderbeun e quan zakonisht epirot, n disa raste e cilson arbr, por preferon ti jap titullin Princ i Epirotve (Epirotarum Princeps). Nganjher M. Barleti flet pr arbr dhe epirot si pr dy grupe t ndryshme etnike, por kto raste t rralla duhen par si gjurm pa jet t koncepteve t vjetra q jetojn n mnyr t pandrgjegjshme edhe pr disa koh nga forca e tradits. Dshmitar i tret sht Gjon Muzaka, i cili gjithashtu i prfshin t gjith shqiptart pa dallim feje, n nj emr t prbashkt: i quan albanesi, gjuhn e tyre lingua albanese, kurse emrin epirot nuk e prdor asnjher. Mund t thuhet se n shek. XV me alban dhe epirot nnkuptoheshin banort e hapsirs gjuhsore shqipe; se prmbajtja e tyre gjuhsore-fetare e kishte humbur fuqin e saj; se pr vet shqiptart ato ishin veshur me t njjtin kuptim etnik; se n shumicn e rasteve shqiptart njiheshin edhe jasht Shqipris me nj emr t vetm etnik, pavarsisht se ekzistonin ende qarqe t huaja, t cilat e ruanin ende konceptin gjuhsor-fetar mbi kombsin, emrtimi albanit po fitonte vazhdimisht terren. N shek. XV emrtimi Arbri (Albanum, Albania) ishte shtrir n nj hapsir gjeografike m t gjer se ajo q pati arritur gjat Mbretris Anzhuine. Nga ana veriore m 1429 Tivari n bregdet, m 1430 Lushtica pran Kotorrit, m 1442 Podgorica, quhen qytete t Arbris, de Albania. Nga ana jugore Vlora cilsohet si dhe n kohn anzhuine qytet n Arbri (Valona in Albania). Nga juglindja, sipas nj akti raguzan t vitit 1390, Kosturi quhej pjes e Arbris, Castoria de partibus Albaniae. Shtrirja e emrtimit Albanum, Albania n kt hapsir gjeografike mund t shpjegohet me po ata faktor q prcaktuan shtrirjen e dikurshme t ktij emrtimi nga kufijt e ngusht t mesit t shek. XI n kufijt e gjer t fillimit t shek. XIV. Konkretisht, mund t shpjegohet me shtetin e Balshave q u formua gjat gjysms s dyt t shek. XIV. N fillim, brenda kufijve t ktij shteti u prfshin territore shqiptare e sllave. Pra, Balshat mbshtetjen kryesore politike e gjetn te popullsia shqiptare. M 1369, me kalimin e tyre n ann e Kishs Perndimore, lidhjet me sllavt ortodoks u dobsuan edhe m tepr, kurse komuniteti politik e fetar me shqiptart katolik u forcua edhe m tej. Si rrjedhim i ktyre lidhjeve, n vitet 70 Balshat filluan t shtriheshin n jug, drejt krahinave shqiptare, duke arritur m 1372 n vijn VlorBeratKostur. N veri humbn krahinat sllave, duke u trhequr afrsisht n vijn TivarPodgoricPrizren. N kt mnyr ky komunitet politik fetar mori dalngadal karakterin e nj komuniteti shqiptar e katolik. Rrjedhimisht, edhe titulli i sundimtarve Balsha u ndryshua nga sovran t Zets (Dei Gratia dominus Zetae), n sovran t Arbris Gjergj II Balsha Zot i Arbris (Arbanaskim Gospodinum), Princ i Arbris (Princeps Albaniae). Pra, Albanum, Albania u shtri n veri vetm n viset shqiptare dhe katolike q hyn n shtetin e tyre. Si prfundim, emrtimi Albanum, Albania, duke filluar nga shek. XI u zgjerua vazhdimisht duke shtyr m n jug emrat Epir dhe Romania dhe m n veri emrat Dioklea dhe Sklavonia dhe arriti n shek. XV atje ku e oi pruesi i vet historik faktori politik shtetror shqiptar dhe jo

ekspansioni i supozuar i shqiptarve, si mendojn pa t drejt disa historian, ndr t cilt J. G. von Hahni dhe G.Stadtmlleri. N lidhje me territoret q shtriheshin n jug, pika m delikate qndron te shtja nse emrtimi Epir kishte ose jo nj prmbajtje etniko-gjeografike. Sipas mendimit ton, shtja zgjidhet sapo t sqarohet prkatsia etnike e epirotit dhe n vshtrim m t gjer karakteri etnik i Epirit t Vjetr. Me epirot mund t nnkuptohej, t paktn n shek. XV, shqiptari q banonte n Epir. Pr t sqaruar prkatsin etnike t banorit t Epirit t Vjetr, mund tu referohemi drejtprdrejt shkrimtarve dhe kronistve greko-bizantin q nuk e prdorin fare termin epirot. J. Kantakuzeni gjat prshkrimit t ngjarjeve q ndodhn n territorin e Epirit gjat gjysms s par t shek. XIV quan alban banort q jetonin n afrsit e Beratit e t Kanins, n krahinat e Devollit e t Kolonave, n rrethet e Pogonianit e t Libisds, n afrsi t Ohrit dhe gjetk, t cilt dihet se praktikonin ritin bizantin. Nga Kronika e Janins msojm se banort e trevs s Prmetit ishin mazarakt; t Dropullit e t Delvins: zenevistt; n rrethin e Janins: malakast, t cilt sipas mendimit t prgjithshm t historianve, qen shqiptar. Q viset bregdetare t Jonit banoheshin nga shqiptar, na e thot shkoqur Kritobuli dhe na la t nnkuptojm Halkokondili. Prania e shqiptarve n krahinat lindore t Epirit t Vjetr provohet nga fakti se n vitin 1330 ata thyen nj et t kompanis s madhe katalane n Gardhiq t Janins q kishte kaluar Pindin dhe po plakiste Epirin. Nga njoftimet q jep Kantakuzeni dhe nga ato q ndeshen n Kronikn e Janins, mund t nxirret leht konkluzioni se banort e Epirit n shumicn drrmuese qen shqiptar, prderisa si vinte re me t drejt J. G. Hahni, fituan n luft kundr grekve dhe serbve. Ne do t shtojm me kt rast se formacionet shtetrore shqiptare q u krijuan n territoret e Epirit gjat gjysms s dyt t shek. XIV dhe n mnyr t veant ekzistenca pr nj koh t gjat e despotatit shqiptar t Gjin Bua Shpats, i cili u prmbys vetm nn goditjen e vrshimit osman, na japin n dor dy elemente t rndsishme n favor t problemit q kemi n diskutim. Nga njra an, provojn se shqiptart, t cilt u bn bartsit etnik t ktyre formacioneve shtetrore n luft kundr pushtetit bizantin dhe serb, prbnin masn kryesore t popullsis s Epirit. Nga ana tjetr, komuniteti politik-gjuhsor, q u formua nga kto formacione shtetrore shpjegon arsyen prse shqiptart dalin n Epir me emrin e tyre etnik pikrisht n burimet historike t ksaj periudhe dhe jo m par. Me kt prbrje etnike, emrtimi gjeografik Epir u vesh pr shumicn e shkrimtarve dhe kancelarve t Mesjets s mvonshme, me nj vshtrim etnik shqiptar. Pr shqiptart u sanksionuan kshtu n shek. XIVXV dy emrtime etnike: arbr dhe epirot. N kto dy emrtime nuk u prfshin viset e banuara nga shqiptart q ndodheshin jasht kufijve t emrtimeve Arbri dhe Epir. sht fjala kryesisht pr territoret e Kosovs, Rrafshit t Dukagjinit (Metohis) dhe t Maqedonis Perndimore, vendbanimet e dikurshme t dardanve, paionve dhe lunkestve ilir. Fakti q shqiptart nuk prmenden me emrin e tyre etnik si banor t ktyre viseve ose prmenden rastsisht n burimet historike mesjetare jo m par se n shek. XIV, mund t shpjegohet, si dhe pr pjest e tjera t Shqipris, jo me mosqenien e tyre n ato vise, por me konceptin mbi kombsin q kishin shkrimtart dhe kancelart mesjetar. Meqense kto vise qndruan n mnyr t pandrprer nn sundimin bizantin, dukljan, serb apo bullgar dhe nuk arritn t grumbullohen n ndonj formacion shtetror shqiptar, sht e teprt t pretendohet q ata t shfaqeshin n burimet historike me emrin e tyre etnik. Prpjekjet q jan br pr ti zbuluar shqiptart e ktyre viseve me ann e toponomastiks dhe onomastiks, as kan dhn, as mund t japin rezultat pr shkak t tendencs s theksuar q kan pasur sllavo-jugort mesjetar pr ti sllavizuar n mas jo vetm emrat e vendeve q pushtonin, por edhe emrat e vendeve q pretendonin. Emrin etnik t shqiptarit n trajtn arbanas ne do ta ndeshim si banor t ktyre viseve vetm ather kur ai nuk kishte njrin nga t dy komponentet e konceptit mesjetar mbi kombsin

ose bashksin politike ose bashksin fetare, me serbt ose bullgart, praktikisht vetm po t mos ishte m ortodoks. Nuk sht pra e rastit q arbanast prmenden pr t parn her n burimet mesjetare t shek. XIV pikrisht n ato zona (n rrethet e Shkupit e t Prizrenit), ku dihet se u prhap n nj mas t kufizuar katolicizmi si frekuentues n Pazarin e Manastirit t Shn Gjergjit pran Shkupit, si barinj, bujq e ushtar n krahinn e Tetovs, si fshatar n feudet e manastirit t Kryengjjve t Prizrenit, si bujq n analet e manastirit t madh t Deanit, kurse gjurmt e tyre i gjejm gjithnj n shek. XIV dhe jo m par, n Dalmaci, n Bosnj, Hercegovin. Fakti q shnojn L. Thalloczy, K. Jire?eku dhe M. ufflay se deri n koht e vona, n sllavt e Dalmacis e t Malit t Zi, me arbanas kuptohej vetm shqiptari katolik, ndihmon n konkluzionin ton se shqiptari ortodoks, i cili banonte n territoret e prfshira pr nj koh relativisht t gjat brenda kufijve t shteteve serbe ose bullgare, konsiderohej thjesht serb ose bullgar. N kto rrethana, problemi i prkatsis etnike t banorve mund t sqarohet vetm me deftert osman t shek. XVXVI q u prkasin sanxhakve t Kosovs, Metohis e Maqedonis, materiali i t cilve do t na ndihmoj pr t hedhur nj vshtrim retrospektiv. Me islamizimin n mas t shqiptarve n shek. XVII, folsit e gjuhs shqipe u ndan n tre besime fetare n katolik, ortodoks dhe mysliman. Pr konceptin mesjetar, ishte e vshtir q shqiptart mysliman t quheshin arbr apo epirot, prderisa ata nuk qen as katolik, as ortodoks. Qen vet qarqet qeveritare osmane, t cilt u dhan atyre emrin arnaut. Por prirja e shqiptarve pr t mos i dhn rndsi prkatsis fetare, e cila sillte diferencimin n radht e tyre, solli si pasoj nevojn pr nj emrtim t prbashkt etnik pr mbar folsit e gjuhs shqipe. Apelativi i ri lindi nga fjala shqip, t ciln e ndeshim q te Buzuku, nnkuptimin e gjuhs q e kuptonin t gjith banort shqipfols. Q ktej lindi apelativi shqiptar, ai q flet shqip, ai q e kupton gjuhn shqipe. Me sa dim, apelativi shqiptar zvendsoi pr t parn her n burimet e shkruara historike emrat arbr dhe epirot n shek. XVIII, kurse emri i vendit Shqipri n vend t Arbris dhe t Epirit u sanksionua n fushn e shkrimit n shek. XIX. Si apelativi pr banorin shqiptar, ashtu dhe ai pr atdheun Shqipri, u prhapn n mnyr t rrufeshme gjat Rilindjes Kombtare vetm n radht e shqiptarve q nga Mitrovica deri n Prevez. Pr qarqet e huaja u prhap apelativi Albanese pr banorin dhe Albania pr vendin, i cili zvendsoi gjithashtu n mnyr t rrufeshme apelativat historik arbanit, epirot dhe arnaut. Etnogjeneza e shqiptarve vshtrim historik Nj vepr e re studimore e akademikut kristo Frashri sapo sht botuar nn logon e botimeve M&B. Mografia Etnogjeneza e shqiptarve sht nj vshtrim historik, q trajton q n hyrje problemin e metodiks dhe metodologjis q kan ndjekur deri sot dijetart e ndryshm dhe, pasi vihen n dukje dobsit e disave prej tyre, sugjerohen kritere m shkencore n trajtimin e albanologjis dhe t ilirologjis. Pastaj kalohet n trajtimin e mirfillt t t dy problemeve. Bhen prpjekje pr t hedhur ndopak drit mbi popullatat e strlashta q kan banuar n koht parahistorike, n trojet e sotme shqiptare dhe t gjurmve q ato kan ln n formimin e etnosit shqiptar dhe t gjuhs shqipe. Flitet pr popullatat paraindoeuropiane q banonin n kto vise. Trajtohet e ashtuquajtura shtje pellazgjike. M tej trajtohet problemi i gjenezs s ilirve dhe prfundohet me etnogjenezn e shqiptarve. Monografia mbyllet me shfaqjen n vitin 1043 n fushn e dokumentacionit historik t emrave Arbr dhe Albani si apelativa krahinor dhe shndrrimin e tyre m von n emrtime kombtare. Me rastin e ktij botimi historiani Frashri ka deklaruar se pr kt trajtes sht mbshtetur n kronologjin historike q disa dijetar mendojn se i prshtatet parahistoris s Europs Juglindore: grupet njerzore q banonin n Europn Juglindore n Paleolitin e von quhen n mnyr konvencionale popullata t Cro- Magnon-it. Popullatat q ktu banonin gjat Neolitit t hershm dhe t mesm (70004000 p.e.r.) quhen popullata paleoballkanike. Ato t Neolitit t von, q nga fillimi i mijvjearit t katrt deri n mesin e mijvjearit t tret p.e.r. (40002500 p.e.s), popullata t grupit etnikogjuhsor alarodik ose mesdhetare. Ato t

epoks eneolitike (25002000 p.e.r.), popullata protoindoevropiane, ku bnin pjes edhe pellazgt. Pr banort e epoks s bronzit (e cila mbulon mijvjearin e dyt p.e.r.), nnkuptohet se sht fjala pr popullatat indoeuropiane grekt, trakt, protoilirt, dort, ilirt Nga ky libr me mjaft interes ne zgjodhm pr lexuesit tan me lejen e botuesit kapitullin ku trajtohet emri etnik i shqiptarve. /Shqiptarja.com/