Tarihi Yaplarda Kullanlan Horasan Harc ve Svalarnn zellikleri

Dr. Hasan Bke

Do. zmir Yksek Teknoloji Enstits Mimari Restorasyon Blm retim yesi

Giri
Tula kr ve kire kullanlarak hazrlanan horasan harc ve svalar tarihi yaplarn inasnda kullanlan en nemli balayc malzemelerdendir. Tarihi yaplarn korunmasna ynelik yaplacak mdahalelerden nce bunlarn zelliklerinin bilinmesi ve bu zelliklere sahip har ve sva retilerek koruma almalarnn yrtlmesi gerekmektedir. imento gibi bilinsizce seilen malzemelerle yaplan mdahaleler, tarihi yaplarn bozulma sorunlarn artrmaktadr. Bu nedenle, ok sayda aratrmac tarihi yaplarda kullanlan har ve svalarn zellikleri zerine almtr. Bu almalar Eric Hansen ve arkadalar (2003) tarafndan toplanm ve snflandrlmtr. Bu bibliyografya, konu ile ilgili aratrma yapanlar iin nemli bir kaynaktr. Burada sunacamz alma, tarihi horasan harc ve svalarnn en temel zelliklerini tanmlamaya yneliktir. Bilindii gibi, horasan harc ve svalar, kire harlar iinde tanmlanmaktadr. Bu nedenle, bu yazda ncelikle kire harc ve svalarnn hammadde kompozisyonlar ve elde edilmeleri konularnda zet bilgi verilecek daha sonra horasan harc ve svalarnn zellikleri tanmlanacaktr.

Dr. Sedat Akkurt

Yrd. Do. zmir Yksek Teknoloji Enstits Makina Mhendislii Blm retim yesi

Dr. Baak pekolu

Do. zmir Yksek Teknoloji Enstits Mimari Restorasyon Blm retim yesi

Kire Harc ve Svalar

Kire kullanlarak elde edilen har ve svalar, Eski Yunan, Roma ve onu izleyen dnemlerden, imentonun bulunmasna kadar geen srede yaplarn inalarnda kullanlmtr. Kire harc ve svalar, balayc olarak kire ve dolgu malzemesi olarak agregalarn kartrlmas ile elde edilir. Kire harlarnn hazrlanmasnda kirecin veya harcn zelliklerini gelitirmek amac ile kirece veya harca organik ve inorganik maddelerin katld da bilinmektedir. Aada kire har ve svalar oluturan bu hammaddeler tanmlanmaktadr. Kire: Kirecin hammaddesi, kalsiyum karbonat (CaCO3) minerallerinden oluan kire talardr. Bu talar s ile kalsine olup karbondioksit gaznn (CO2) yapdan ayrlmas sonucunda kalsiyum oksite (CaO) dnrler. Elde edilen bu rn snmemi kire olarak adlandrlr. Kalsiyum karbonatn kalsinasyon scakl, 100 % CO2 ortamnda ve 760 mm civa basncnda 900 C dr (Boynton, 1980). Bu scaklk, CO2 deriiminin azalmas ile birlikte dmektedir. Kalsinasyon sonucunda elde edilen snmemi kire (CaO), su veya havada bulunan

90

nem ile reaksiyona girerek kalsiyum hidroksite dnmektedir (Ca(OH)2). Bu rn, snm kire olarak adlandrlmaktadr. Kirecin snmesi iin havada % 15 orannda nisbi nemin olmas yeterlidir (Boynton, 1980; Oates, 1998). Kirecin kalitesini etkileyen birok etken bulunmaktadr. Kire talarnn, yumru bykl, gzeneklilii, gzeneklilik dalm gibi fiziksel zellikleri ve kalsiyum karbonat kristallerinin bykl snmemi kirecin reaktifliine etki eden en temel etkenlerdir (McClellan ve Eades, 1970). Bu etkenlerin yansra su/kire oranlar, snmemi kirecin safl, parack bykl, scaklk, kartrma, sndrmede kullanlan suyun safl da kirecin zellliklerini etkilemektedir. Gzenekli, saf ve ok yksek scaklklarda kalsine edilmemi kire tandan elde edilen snmemi kire, suyla daha abuk reaksiyona girmektedir (Boynton, 1980). tlm snmemi kire de su ile daha hzl bir ekilde snmektedir (Boynton, 1980). Sndrlme ileminde kullanlan suyun safl da sndrlme ilemine etki etmektedir (Cowper, 1998; Hassibi, 1999). Eer su iinde 500 mg/L slfat veya slfit iyonlar varsa, bu su sndrlme ilemi iin uygun deildir (Hassibi, 1999). Slfit veya slfat iyonlar kirecin yzeyini kaplayarak sndrlme ilemini geciktirmektedirler. Su iinde bulunan eker ve klorr iyonlar ise kirecin sndrlme ilemini hzlandrmaktadrlar. Deniz suyu, ierdii klorr iyonlarndan dolay kirecin daha abuk snmesini salamakla birlikte tuzlanmaya yol at iin kullanlmazlar. Sndrlme ilemi srasnda yaplan kartrma, sndrlme hzn artrarak daha yksek oranlarda snm kire elde edilmesini salamaktadr (Boynton, 1980). Sndrme ileminde kullanlan suyun scakl da elde edilen kirecin kalitesine etki etmektedir. Bu ilem, scaklk arttka hzlanmakta, ancak yksek scaklk kirecin topaklanmasna neden olmaktadr. Bu ise kirecin plastik olmasn engellemektedir (Cowper, 1998). Bundan kanmak iin soutma ilemini hzl bir ekilde gerekletirmek gerekmektedir (Hedin, 1963). Sndrlm kirecin uzun yllar hava ile temas etmeden bekletildikten sonra kullanlmas, Roma ve onu izleyen dnemlerden bu yana bilinmektedir. Roma dneminde kirecin en az yl bekletildikten sonra kullanlmas gerektii ileri srlmtr (Peter, 1850). Kirecin bekletilme sreci uzadka, plastik zellii ve su tutma kapasitesi artmaktadr (Cowper, 1998). Bu srete, kire kristallerinin (portlandit) boyutlar klmekte ve havann karbondioksiti ile reaksiyona girecek yzey alan artarak karbonatlama daha hzl gereklemektedir (Rodriquez ve dierleri, 1998). Agregalar: Kire harc ve svalarnn yapmnda dolgu malzemesi olarak agregalar kullanlmaktadr. Agregalar, kire ile reaksiyona

Yap 269 Nisan 2004

girmeyen (etkisiz) ve reaksiyona giren (puzolan) agregalar olarak snflandrlabilir (Lea, 1940). Etkisiz agregalar; ta oca, dere ve denizlerden elde edilen agregalardr. Puzolanik agregalar kire ile reaksiyona girerek har ve svalarn nemli ortamlarda hatt su altnda da sertlemesini salayan amorf silikatlar ve alminatlardan oluan agregalardr. Puzolanlar doal ve yapay olarak iki grupta incelenebilir (Lea, 1940). Doal puzolanlar (tf, tras, opal vb.) genelde volkanik kllerden olumaktadr (Lea, 1940). Tula, kiremit vb. piirilmi malzemeler ise yapay puzolan olarak birok tarihi yapnn har ve svalarnda kullanlmtr (Buna ilikin rnekler, Horasan Harc ve Svalar bal altnda verilecektir). Yapay puzolana bir baka rnek de, pirin kabuunun yaklmas ile elde edilen kllerdir (James ve Rao, 1986). Katk Malzemeleri: Kire harlarnn hazrlanmasnda kirecin veya harcn fiziksel zelliklerini gelitirmek, karbonatlamay hzlandrmak amacyla kirece veya harca organik ve inorganik maddelerin katld bilinmektedir. Bunlardan bazlar; kan, yumurta, peynir, gbre, arap zamk, hayvan tutkal, bitki sular, kazein gibi malzemelerdir (Sickels, 1981). Katk malzemelerinden arap zamk, hayvan tutkal ve incirin stl suyu yapkan olarak kullanlmtr. avdar hamuru, domuz ya, kesik st, kan ve yumurta beyaz kirecin daha abuk sertlemesini salamaktadr. Arpa, idrar ve hayvan tyleri dayankll artrmaktadr. eker, suyun donma erime periyodlarnda meydana getirdii bozulmalar yavalatmaktadr. Balmumu, hartaki bzlmeyi nlemektedir. Yumurta ak, hayvan tutkal, eker, st, mineral ve keten tohumu gibi yalar ise kirecin plastik zelliini artrp krlganl azaltarak, harcn allabilirliini artrmaktadrlar. Gnmz malzemelerinden polyaminophenoller de kirecin karbonatlamasn hzlandrarak daha abuk sertlemesini salamaktadr (Medici ve dierleri, 2000). Kire Har ve Svalarn Sertlemesi: Har ve svalarn sertlemesi, kirecin havada bulunan karbondioksit gaz ile karbonatlamas sonucu gereklemektedir. Karbonatlama, gaz-sv-kat reaksiyonu ile aklanabilir (Moorehead, 1986). Gaz halindeki karbondioksit (CO2) kirecin yzeyindeki veya gzeneklerindeki youmu su (H2O) iinde znr. Bu znmede, hidrojen iyonu (H+), bikarbonat (HCO3-) ve karbonat (CO3-2) iyonlar oluarak su asidik hale gelir. Oluan asidik suda kire (Ca(OH)2) znrek kalsiyum (Ca+2) iyonlar oluur. Ca+2 iyonlar ile CO3= iyonlar ile birleerek kalsiyum karbonat (CaCO3) oluturur. Kirecin karbonatlamasna etki eden birok etken bulunmaktadr. Bunlardan en nemlileri su miktar, karbondioksit gaznn deriimi ve kirecin gaz geirgenliidir (Van Balen ve Van Gemert, 1994). Karbondioksit deriiminin artmas ile karbonatlama art-

maktadr. Suyun yokluunda veya ar miktarda varlnda karbonatlama ok yava olmaktadr. Ortam bal nemi de karbonatlamaya etki eden baka bir etkendir. Bal nem arttka karbonatlama artmaktadr (Swenson ve Sereda, 1968). Karbonatlama kirecin d yzeyinden i yzeyine doru olmaktadr. Bu nedenle, kire harlarnn ve svalarnn kalnl, kire/agrega oranlar, agrega dalmlar, kartrma ve bunlarn sonucunda oluan gzenekli yap karbonatlamaya etki etmektedir.

ap: 3 cm

Tarihi Horasan Harc ve Svalar

Kire harlar hidrolik ve hidrolik olmayanlar olarak iki grupta tanmlanmaktadr (Lea 1940). Hidrolik olmayanlar, kire ile etkisiz agregalarn karmyla elde edilmektedir. Bu harlar; kirecin, havann karbondioksiti ile kalsiyum karbonata dnmesi sonucu sertlemektedir. Hidrolik harlar ise hidrolik kire kullanlarak veya saf kire ile puzolanlarn kartrlmasyla elde edilmektedir (Lea, 1940). Hidrolik kire kullanlarak elde edilen harlar, kirecin kalsiyum karbonata dnmesi ve iinde bulundurduu kalsiyum alminat silikatlarn su ile kalsiyum silikat hidrat ve kalsiyum alminat hidratlar oluturmas sonucu sertlemektedirler (Lea, 1940). Puzolan kullanlarak elde edilen hidrolik harlarda ise kire, puzolanlar ile reaksiyona girerek kalsiyum silikat hidrat, kalsiyum alminat hidrat, vb. rnleri oluturur (Lea, 1940). Hidrolik harlarn mukavemetleri, oluan bu rnlerden dolay hidrolik olmayanlardan daha byktr (Lea 1940; Akman ve dierleri, 1986; Tunoku, 2001). Kirecin puzolanlarla olan reaksiyonu iin ortamda suyun bulunmas gerekmektedir. Bu nedenle, hidrolik harlar su altnda da mukavemet kazanabilmektedir. Yzey alan byk puzolan kullanm (Shi ve Day, 2001), ortam scaklnn yksek olmas (Shi ve Day, 1993), karma al eklenmesi, bu harlarn sertleme srecini hzlandrarak daha byk basma dayanmnlarna sahip olmalarn salamaktadr (Lea, 1940). Tula, kiremit ve benzeri malzemeler, kire ile kartrlarak birok tarihi yapnn har ve sva malzemesinin hazrlanmasnda kullanlmtr. Bu har ve svalar hidrolik olup lkemizde, horasan harc ve svalar olarak bilinmektedir. Bu harlar Roma dneminde Cocciopesto (Massazza ve Pezzuoli, 1981), Hindistanda Surkhi (Spence, 1974), Arap lkelerinde Homra (Lea, 1940) olarak adlandrlmtr. Hidrolik zelliklerinden dolay bu har ve svalar Bizans, Roma, Seluklu ve Osmanl dnemi sarn, su kuyusu, su kemerleri ve hamam yaplarnda kullanlmtr (Akman ve dierleri, 1986; Gle ve Tulun, 1996; Bke ve dierleri, 1999; Moropoulou ve dierleri, 2000a; Moropoulou ve dierleri, 2002a).

ekil 1. rdekli Hamam scaklk meknnda kullanlan Horasan svann dokusu. Figure 1. The texture of the Horasan plaster used in the caldarium of rdekli Hamam.

2.5 cm
ekil 2. Horasan harcnn, tula ile yapt ba (T: Tula, H: Har). Figure 2. The bond between Horasan mortar and brick (T: Brick, H: Mortar).

91

Yap 269 Nisan 2004

Tula, kiremit ve benzeri malzemelerin hammaddesi kil (kaolin, illit vb.), kuvars ve feldspat minerallerinin karmndan olumaktadr. Bu karm 600-900 C larda stlrsa killer scaklk derecelerine ve sahip olduklar mineralojik yapya bal olarak farkl puzolanlk derecelerine sahip olmaktadr (He ve dierleri, 1995; Baronio ve Binda, 1997). Bu scaklklarda kil minerallerinin yaplar bozulmakta ve amorf almina silikatlar olumaktadr. Bu yapdan dolay kalsine edilen killer puzolan zelliine sahip olmaktadrlar. Eer kalsinasyon scaklklar 900 C n zerinde olursa mullit, kristobalit vb. kararl minerallerin olumas sonucunda bu zellik kaybolmaktadr (Lee ve dierleri, 1999). Tulalarn hammaddelerinden olan kaolinin stlmas ile elde edilen puzolanik aktivite, montmorillonit ve illitden daha fazladr (Ambroise ve dierleri, 1985). Feldspatlar ise mineralojik yaplarna bal olarak farkl puzolanik zellik gster-

almina hidratlarda bulunan su kaybndan ve 700-900 C da kalsitte bulunan karbondioksit kaybndan meydana gelen arlk azalmalarnn oranlarndan, harlarn hidrolik zellikleri hakknda bilgi edinilmektedir (Bakolas ve dierleri, 1998; Moropoulou ve dierleri, 2000b; Biscontin ve dierleri, 2002). Agrega olarak kullanlan tulalarn younluklar; kire ta, granit, bazalt vb. agregalardan daha dktr. Bu nedenle, horasan harlar daha hafif ve daha yksek ekme dayanmna sahiptir. Ayasofyann kubbesinde kullanlan horasan harlar bu durumu rneklemektedir (Livingston, 1993; Moropoulou ve dierleri, 2002a). Horasan harlarnn yansra kubbede kullanlan yap tulalarn da ok gzenekli ve dk younlukta olmas (Moropoulou ve dierleri, 2002b) kubbenin depreme daha dayankl olmasn salamaktadr. lkemizde horasan harlar ve svalar zerine yaplm almalar snrl saydadr.

larn doru seilememesinden dolay amacna ulatn sylemek gtr. Osmanl dneminde horasan harc hazrlamada kullanlacak tulalarn yeni ve iyi piirilmi olmas koulu artnamelerde belirtilmitir (Denel, 1982; Akman ve dierleri, 1986). Bize gre, buradaki iyi piirilme, tulann hammaddesi olan killerin tamamnn amorf hale dnmn salanmasnn gereklilii ile aklanabilir. En fazla amorf malzemenin elde edildii scakln 550-600 C da gerekletii bilinmektedir (Moropoulou ve dierleri, 2002a). Yeni piirilmi olmas ise tulann su ile temas etmeden kullanlarak reaktifliini yitirmemesinin gereklilii ile aklanabilir. nk, su ile aktif hale gelen amorf silikalar, silisik asit reterek tulada olmas muhtemel karbonatlarla reaksiyona girerek reaktifliklerini yitirmektedir (Lynch ve dierleri, 2002). Bu koullarn eski artnamelerde yer almas, horasan harc ve svas hazrlan-

K K C

C
ekil 3. Sva tabakasndan ayrlan katmanlarn (K) optik mikroskop grnts. / Figure 3. View of the layers (K) dividing from the plaster as seen through an optical microscope. ekil 4. Sva iindeki tulann gzeneklerinde kelen kalsit kristallerinin (C) optik mikroskop grnts. / Figure 4. Calcite crystals precipitated in the pores of the brick in the plaster as seen through an optical microscope.

mektedir. Bunlar, kire ile reaksiyona girerek tetrakalsiyum almina hidratlar oluturmaktadr (Aardt ve Visser, 1977). Kuvars mineralleri ise puzolanik aktiviteye sahip deildir. Horasan harlarnn zellikleri birok tarihi yapdan alnan rneklerde incelenmitir. Bunlardan Rodos, Venedik ve Giritteki baz Bizans ve daha ge dnem yaplar ile stanbulda Ayasofyada kullanlan horasan harlarnn, kire/tula tozu oranlarnn 1:4 ile 1:2 arasnda deitii saptanmtr (Livingston, 1993; Moropoulou ve dierleri, 1995 ve 2000b; Gle ve Tulun, 1996; Biscontin ve dierleri, 2002). Bu harlarn XRD analizlerinden balayc malzemenin, kirecin karbonatlamas sonucu oluan kalsit kristalleri ve tula tozu ile kirecin reaksiyonu sonucu oluan kalsiyum, silikat ve alminat hidratlardan olutuu gzlenmitir (Moropoulou ve dierleri, 1995 ve 1996). Bu 92 rneklerin 200-600 C da kalsiyum silika ve
Yap 269 Nisan 2004

Konu ile ilgili ilk alma, Sheyl Akman ve arkadalar tarafndan gerekletirilmitir (Akman ve dierleri, 1986). Bu almada, Bizans devrinden kalma bir sarnta kullanlan horasan harlarnn basma dayanm deerleri belirlenmi ve onarm amal horasan harlar retilerek bunlarn basma dayanm zellikleri incelenmitir. Bu alma, ayn zamanda horasan harlaryla ilgili eski yazl kaynaklar iermesi asndan da nemli bir almadr. Horasan harc ve svalar zerine daha sonra yaplan almalarda, baz tarihi yaplardan toplanan rneklerin fiziksel zellikleri, kullanlan hammadde oranlar belirlenmi ve laboratuvar koullarnda horasan harc retilmitir (Satongar, 1994; Gle ve Tulun, 1996; Bke ve dierleri, 1999). Onarm amal horasan harc hazrlamaya ynelik olan almalarn (Akman ve dierleri, 1986; Satongar, 1994) ksa sreli olmas ve kire ile kartrlan tula-

mas ile ilgili oluan yllarn deneyimini ve birikimini ifade etmektedir. Bu birikim, imentonun yap malzemesi olarak kullanlmaya balanmas ile birlikte yok olmutur. lkemizde yaplan almalarda, horasan harc ve svalarnda kullanlan tula, kiremit vb. malzemelerin puzolanik zellikleri aratrlmamtr. Yurtdnda ise konu ile ilgili ok az alma bulunmaktadr. Bu almalar, tarihi ve gnmz yaplarnda kullanlan tulalarn puzolanik zelliklerini belirlemeye yneliktir (Baronio ve Binda, 1997; Wild ve dierleri, 1997). Bu almalardan Baronio ve Bindann yaptklar almada (Baronio ve Binda, 1997), tarihi St. Lorenzo Kilisesinden (Milano) 600900 C aralarnda piirilmi farkl tulalar toplanm ve bunlarn puzolanik aktiviteleri incelenmitir. Bu rneklerde puzolanik etki gzlenmemitir. Bu sonu, gemite tarihi yaplarda kullanlan ve dk scaklklarda piiri-

len btn tulalarn puzolanik zellie sahip olduklar grn dorulamamaktadr. Yine bu almada kaolinitik kil ile yeni tula yapmnda kullanlan karmlar 650-750 C aralarnda stldktan sonra puzolanik zellikleri incelenmitir. Yeni tula yapmnda kullanlan rneklerde puzolanik zellik grlmezken, kaolinitik kilde bu zellik gzlenmitir. Bu gzlemlerin sonucunda, tulalarn puzolanik zellie sahip olmas iin piirilme scaklklarnn 900 C altnda olmas gerektii ve iinde puzolanik zellii salayacak miktarlarda kil minerallerinin olmas gerektii sonucuna varlmtr. Bu almadan kan sonularn tersine Avrupann eitli lkelerinden alnan ve piirilme scaklklar 900 C n stnde olan tulalarda puzolanik zellik saptanmtr (Wild ve dierleri, 1997). Bu sonular, horasan harc ve svas hazrlamada kullanlacak modern veya geleneksel yntemlerle retilen tulalarn puzolanik olup olmadklarnn kontrol edilmesi gerektiini gstermektedir. Har ve sva hazrlamada kullanlacak tulalarn puzolanik zellie sahip olmas gerekmektedir. Bu zellik, har ve svalarn hidrolik olmasn salayan en temel zelliktir. lkemizde yrtlen koruma almalarnda bu konu gz ard edilmekte, gnmzde retilen modern tula veya harman tulalarnn horasan harc ve svas yapm iin uygun olduu sanlmaktadr. Konuyla ilgili, zmir Yksek Teknoloji Enstitsnde TBTAK tarafndan desteklenen bir alma balatlmtr (Bke ve dierleri, 2002). Bu almada tarihi horasan harc ve svalarnda kullanlan tulalarn puzolanik zellikleri aratrlarak, onarmlar iin hazrlanacak yeni horasan harc ve svalarnda kullanlacak tula malzemelerin zellikleri belirlenecektir. alma kapsamnda, daha nce temel fiziksel zellikleri belirlenmi (Bke ve dierleri, 1999) tarihi hamam yapsndan toplanan har ve svalarda kullanlan tulalar incelenmektedir. Bu yaplar; 14. yzyl yaplarndan Bursada bulunan rdekli Hamam ile 15. yzyl yaplarndan Edirnede bulunan Saray ve Beylerbeyi Hamamlardr. ncelenen horasan harc ve svalarnda kullanlan kire ve tula krklar oranlar 1/1 ve 1/2 arasnda deimektedir. Harlarda kullanlan tula krklarnn boyutlarnn sva katmanlarnda kullanlandan daha byk olduu grlmtr. rneklerin dokular incelendiinde, kire ile tula krklarnn birbirine iyi balandklar gzlenmektedir (ekil 1). Bu, kire ile tula krklarnn ok iyi kartrldklarn gstermektedir. Ayn ekilde horasan harlar ile yapda kullanlan tulalar da birbirlerine iyi bir ekilde balanmtr (ekil 2). Horasan harc ve svalar hidrolik zelliklerinden dolay suya kar dayankldr. Hamam yaplarndaki svalar, su ile dorudan veya yksek nemin duvarlarda younlamas sonucunda srekli temas halindedir. Svann ya-

C C
0 5 10 15 20 25

C C

30

35

40

45

50

55

60

2 Theta
ekil 5. Horasan harlarnda gzlenen X-nlar krnm deseni (C: Kalsit, Q: Kuvars). Figure 5. Pattern of x-ray diffraction in Horasan mortars (C: Calcite, Q: Quartz).

psnda bulunan kalkerlemi kire (CaCO3), gzenek suyunun iinde zlmekte ve yeniden kelmektedir. Bu srete, sva tabakas bozulmaya urayarak tabakalara ayrmasna karn, ken kalsiyum karbonat sayesnde kopmamaktadr. ekil 3te sva yzeylerinde tabakalara ayran ancak, ken kalsiyum karbonatn tutmasyla svann yapsnda kalan katmanlar grlmektedir. Bu durum svalarn i ksmlarnda da gzlenmektedir. Yer yer, znen kalsiyum karbonat, har iindeki tulalarn gzeneklerinde yeniden kelip, svalarn dalmasn nleyerek onlar dayankl hale getirmektedir (ekil 4). Bu gzlemler, horasan harc ve svalarnn slak meknlar iin kullanlabilecek en uygun malzemeler olduunu gstermektedir. Har ve svalarn XRD ile yaplan mineralojik analizlerinden, kalsit ve kuvars mineralleri gzlenmitir (ekil 5). Kalsit, kirecin karbonatlamas sonucu oluan, kuvars ise kullanlan tulalarda var olan minerallerdir. Har ve sva iinde kullanlan tulalarn XRD analizlerinde ise, kuvars, feldspatlar ve amorf fazlar gzlenmitir (ekil 6). Tula krklar iinde bulunan amorf yaplar kire ile reaksiyona girerek kalsiyum silikat hidratlar ve kalsiyum alminat hidratlar oluturmaktadr. ncelenen rneklerde bu oluumlarn saptanmas (ekil 7) kullanlan tula krklarnn puzolanik zellie sahip ol-

duunu gstermektedir. Bu rnler harcn basma dayanmn artrmaktadrlar. Horasan harc ve svalar iinde kullanlan tula krklarnn ve tozlarnn EDX ile yaplan kimyasal kompozisyon analizlerinden yksek oranlarda silikat, alminat ve daha az oranlarda demir ve alkaliler saptanmtr. Bu kompozisyonlarn temel olarak alnmas ve SiO2-Al2O3-Na2O faz diagramlarnn kullanmyla (Lewin ve dierleri, 1956) tulalarn cams olma scaklnn 800-1000 C arasnda olduunu sylemek mmkndr. Tula rneklerinin taramal elektron mikroskop grntlerinden ise cams yapnn olumad saptanmtr (ekil 8). Bu durum, tulalarn dk scaklklarda piirildiklerini gstermektedir. XRD analizlerinde yksek scaklkta oluan mullit piklerinin grnmemesi scakln 900 C yi gemediini gstermektedir. alma srecinde Saray Hamamndan alnan baz ge dnem horasan sva rneklerinin daha fazla bozulmaya uradklar gzlenmitir. Bu bozulmann svalarda oluan etringit kristallerinden (ekil 9) kaynakland saptanmtr (Bke ve Akkurt, 2003). Etringit kristalleri, alnn varlnda yksek scaklklarda ve nemde tula iinde bulunan metakaolin ile kirecin reaksiyonu sonucu olumaktadr. Bu gzlem, al katlan horasan svalarn, hamam svas olarak kullanlmasnn uygun olmadn gstermektedir.

Q AF (20-30 derece) F A K
0 5 10 15

Q H
20 25

H A
30

H Q
35

Q Q Q
40 45

Q
50 55 60
Yap 269 Nisan 2004

2 Theta
ekil 6. Horasan harlarnda ve svalarnda kullanlan tulalarda gzlenen X-nlar krnm deseni (Q: Kuvars, F: Feldspat, H: Hematit, I: Illite, K: Kaolinit, A: Albit, AF: Amorf faz). Figure 6. Pattern of x-ray diffraction in the brick material in Horasan mortars and plasters (Q: Quartz, F: Feldspar, H: Hematite, I: Illite, K: Kaolinite, A: Albite, AF: Amorphous phase).

93

Acc.V Spot Magn 5.00 kV 3.0 250x

Det SE

WD 5.0

Exp 0

100 m

Acc.V Spot Magn 3.00 kV 3.0 4000x

Det WD TLD 6.2

10 m

Ca

Si Si C Al Mg Na K Al Mg

Fe

Fe

Na

Cl

ekil 7. Horasan har ve svalarda gzlenen kalsiyum silikat hidrat ve kalsiyum alminat hidrat kristallerinin elekton mikroskop grnts ve bunlarn EDX ile yaplan kimyasal kompozisyon analizleri. Figure 7. Crystals of calcium silicate hydrate and calcium aluminate hydrate seen in Horasan mortars and plasters through an electron microscope, and EDX analyses of their chemical composition.

ekil 8. Har iinde kullanlan tulann elektron mikroskop grnts ve kimyasal analiz spektrumu. Figure 8. The brick particles in the mortar as seen through an electron microscope and their chemical spectrum.

u ana kadar bulunan sonular, konu ile ilgili olarak halen yrtlmekte olan aratrma projemiz (Bke ve dierleri, 2002) kapsamnda elde edilmitir. alma tamamlandnda, gerekli onarmlarda, yeni horasan harc ve svalarnn hazrlanmasnda kullanlacak tulalarn sahip olmas gereken zellikler belirlenecektir.

Teekkr: Tarihi Yaplarn Onarmnda

Acc.V Spot Magn Det WD 20.0 kV 6.0 267x SE 10.9

100 m

Kullanlacak Horasan Harc ve Svalarndaki Puzolanik Malzemelerin zelliklerinin Aratrlmas, balkl aratrma projemizi (ITAG-I674) destekleyen TBTAKa teekkr ederiz.

KAYNAKLAR
Aardt, J.H.P.; Visser, S.; Calcium Hydroxide Attack on Feldspars and Clays: Possible Relevance to Cement - Aggregate Reactions, Cement and Concrete Research, 7, s.643-648, 1977. Akman, M.S.; Gner, A.; Aksoy, .H.; The History and Properties of Khorasan Mortar and Concrete, Turkish and Islamic Science and Technology in the 16th Century, Vol. I, s.101-112, I.T.U. Research Center of History of Science and Technology, stanbul, 1986. Ambroise, J.; Murat, M.; Pera, J.; Hydration Reaction and Hardening of Calcined Clays and Related Minerals, V. Extension of the Research and General Conclusions, Cement and Concrete Research, 15, s.261-268, 1985. Bakolas, A.; Biscontin, G.; Moropouluo, A.; Zendri, E.; Characterization of Structural Byzantine Mortars by Thermogravimetric Analysis, Thermochimica Acta, 321, s.151-160, 1998.

Yap 269 Nisan 2004

Acc.V Spot Magn Det WD Exp 8.0 kV 3.0 1500x TLD 5.0 0

20 m

94

ekil 9. Horasan svalarn bozulmasna yol aan etringit kristalleri. Figure 9. Etringit crystals which cause Horasan plasters to deteriorate.

Baronia, G.; Binda, L.; Study of the Pozzolanicity of Some Bricks and Clays, Construction and Building Materials, 11/1, s.41-46, 1997. Biscontin, G.; Birelli, M.P.; Zendri, E.; Characterization of Binders Employed in the Manufacture of Venetian Historical Mortars, Journal of Cultural Heritage, 3, s.31-37, 2002. Boynton, R.S.; Chemistry and Technology of Lime and Limestone, 2nd Edition, John Wiley & Sons, New York, 1980. Bke, H.; Saltk, E.N.; Ghan, N..; zgnl, N.; Osmanl Dnemi Yaplarnda Kullanlan Horasan Svalarn zelliklerinin Belirlenmesi, AFP projesi, 98.02.01.08, ODT, 1999. Bke, H.; Akkurt S.; pekolu B.; Uurlu E.; Tarihi Yaplarn Onarmlarnda Kullanlacak Horasan Har ve Svalardaki Puzolanik Malzemelerin zelliklerinin Aratrlmas, TBTAK Projesi, Kod: TAG-I674 (Proje sryor), 2002. Bke, H.; Akkurt, S.; Ettringite Formation in Historic Bath Brick Lime Plasters, Cement and Concrete Research, 33/9, s.1457-1464, 2003. Cowper, A.; Lime and Lime Mortars, Donhead Publishing Ltd, Dorset (first published in 1927 for the Building Research Station by HM Stationary Office, London), 1998. Denel, S.; Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, ODT Yayn, Ankara, s.XL-XLV, 1982 (Ebniye Beyannamesi, 28 Zilhicce 1264/1848). Gle, A.; Tulun, T.; Studies of Old Mortars and Plasters from the Roman, Byzantine and Ottoman period of Anatolia, Architectural Science Review, 39, s.3-13, 1996. Hansen, E.F.; Balen, K.V.; Elert, K.; RodriquezNavarro, C.; Simon, S.; Preservation of Lime Mortars and Plasters, The GCI Project Bibliographies Series, The Getty Conservation Institute, 2003. Hassibi, M.; An Overview of Lime Slaking and Factors that Affect the Process, presented to: 3rdInternational Sorbalit Symposium, November 3-5, New Orleans, LA, USA, 1999. He, C.; Bjarne, O.; Emil, M.; Pozzolanic reactions of six principal clay minerals: Activation, Reactivity Assessments and Technological Effects, Cement and Concrete Research, 28/8, s.1691-1702, 1995. Hedin, R.; Plasticity of Lime Mortars, Azbe Award No.3, National Lime Association Washington DC, 1963. James, J.; Rao, M.S.; Reactivity of Rice Husk Ash, Cement and Concrete Research, 16, s.296302, 1986. Lea, F.M.; Investigations on Pozzolanas, Building Research, Technical Paper No.27, s.1-63, 1940. Lee, S.; Youn, J.K.; Moon, H.S.; Phase Transformation Sequence from Kaolinite to Mullite Investigated by an Energy-Filtering Transmission Electron Microscope, Journal of American Ceramic Society, 82, (10) 5, s.2841-2848, 1999. Lewin, E.M; McMurdie, H.F.; Hall, F.P.; Phase Diagrams for Ceramists, American Ceramic Society, Columbus, 1956. Livingston, R.; Materials Analysis of the Masonry of the Hagia Sophia Basilica, Structural Repair and Maintenance of Historic Buildings, II, s.15-32. (ed. C.A. Brebbia, R.J.B Frewer), Computational Mechanics Publications, Southampton, U.K., 1993. Lynch, G.; Watt, D.; Colston, B.; The Conservation and Repair of Historic Decorative Brickwork, Proceedings of the RICS Foundation Construction and Building Research Conference, Nottingham Trent University, 5-6 September 2002. Massazza, F.; Pezzuoli, M.; Some Teachings of a Roman Concrete Mortars, Cement and Grouts Used in the Conservation of Historic Buildings, Proceedings of Symposium in Rome, s. 219-245, 1981. McClellan, G.H.; Eades, J.L.; The Texture Evolution of Limestone Calcines, ASTM Special Technical Publication 472, American Society for Testing and Materials, s.209-227, Philadelphia, 1970.

95

Yap 269 Nisan 2004

Medici, F.; Piga, L.; Rinaldi, G.; Behaviour of Polyaminophenolic Additives in the Granulation of Lime and Fly-Ash, Waste Management, 20, s.491-498, 2000. Moorehead, D.R.; Cementation by the Carbonation of Hydrated Lime, Cement and Concrete Research, 16, s.700-708, 1986. Moropoulou, A.; Bakolas, A.; Bisbikou, K.; Characterization of Ancient, Byzantine and Later Historic Mortars by Thermal and X-ray Diffraction Techniques, Thermochimica Acta, 269/270, s.779-795, 1995. Moropoulou, A.; Tsiourva, Th.; Bisbikou, K.; Biscontin, G.; Bakolas, A.; Zendri, E.; Hot Lime Technology Imparting High Strength to Historic Mortars, Construction and Buildings Materials, 10/2, s.151-159, 1996. Moropoulou, A.; Bakolas, A.; Bisbikou, K.; Invesatigation of the Technology of Historic Mortars, Journal of Cultural Heritage, 1, s.45-58, 2000a. Moropoulou, A.; Bakolas, A.; Bisbikou, K.; Physico-chemical and Cohesion Bonds in Joint Mortars Imparting Durability to the Historic Structures, Construction and Building Materials, 14, s.35-46, 2000b. Moropoulou, A.; Cakmak, A.; Biscontin, G.; Bakolas, A.; Zendri, E.; Advanced Byzantine Cement Based Composites Resisting Earthquake Stresses: The Crushed Brick-Lime Mortars of Justinians Hagia Sophia, Construction and Building Materials, 16, s.543-552, 2002a. Moropoulou, A.; Cakmak, A.; Polikreti, K.; Provenance and Technology Investigation of Agia Sophia Bricks, Istanbul, Turkey, Journal of American Ceramic Society, 85(2), s.366-372, 2002b. Oates, J.H.; Lime and Limestone Chemistry and Technology, Production and Uses, WileyVCH Publishers, Weinheim, 1998. Peter, N.; Encylopedia of Architecture, 2 Vol., Fry & Co., New York, 1850. Rodriquez-Navarro, C.; Hansen, E.; Ginell, W.S.; Calcium Hydroxide Crystal Evolution upon Ageing of Lime Putty, Journal of the American Ceramic Society, 81, s.3032-3034, 1998. Satongar, L..; stanbul ehir Surlar Horasan Harlar zerine Bir Aratrma, yaynlanmam yksek lisans tezi, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 1994. Shi, C.; Day, L.R.; Acceleration of Strenght Gain of Lime - Pozzolan Cements by Thermal Activation, Cement and Concrete Research, 23, s.824-832, 1993. Shi, C.; Day, L.R.; Comparison of Different Methods for Enhancing Reactivity of Pozzolans, Cement and Concrete Research, 31, s.813-818, 2001. Sickels, L.B.; Organics and Synthetics: Their Use as Additives in Mortars, Mortars, Cements and Grouts Used in the Conservation of Historic Buildings, Proceedings of Symposium in Rome, s.25-52, 1981. Spence, R.; Lime and Surkhi Manufacture in India, Appropriate Techonology, 1 (4), s.6-8, 1974. Swenson, E.G.; Sereda, P.J.; Mechanism of the Carbonation Shrinkage of Lime and Hydrated Cement, Journal of Applied Chemistry, 18, s.111-117, 1968. Tunoku, S.S.; Characterization of Masonary Mortars Used in Some Anatolian Seljuk Monuments in Konya, Beyehir and Akehir, yaynlanmam doktora tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2001. Van Balen, K.; Van Gemert, D.; Modelling Lime Mortar Carbonation, Materials and Structures, 27, s.393-398, 1994. Wild, S.; Gailius, A.; Hansen, H.; Pederson, L.; Szwabowski, J.; Pozzolanic Properties of a Variety of European Clay Bricks, Building Research and Information, 25/3, s.170-175, 1997.

The Characteristics of Brick Powder Mortars and Plasters Used in Historic Buildings
Mortars and plasters containing lime have been used since the time of the ancient Greeks, ancient Romans and their successors, until the discovery of cement. Lime mortar and plasters consist of a combination of lime as a binder and aggregates used as fill material. Organic and inorganic substances are added to the lime in order to enhance the properties of the lime or mortar. Lime mortars fall into two categories, hydraulic and non-hydraulic. Non-hydraulic mortars consist of lime mixed with inactive aggregates. Such mortars harden as a result of the lime combining with carbon dioxide in the air to form calcium carbonate. Hydraulic mortars are obtained by mixing hydraulic lime or pure lime with pozzolans. Mixing brick or tile dust, and similar materials with lime produced mortars and plasters were used in many historical buildings. Mortars and plasters of this type are hydraulic, and known in Turkey as horasan. Due to their hydraulic properties, these mortars and plasters were used for the construction of cisterns, wells, aqueducts and baths during the Byzantine, Roman, Seljuk and Ottoman periods. A study has now been launched at zmir Institute of High Technology with the support of the Turkish Institute of Scientific and Technological Research. In this study the pozzolanic attributes of the brick used in historical horasan mortar and plasters is being researched to determine the characteristics of the brick; the object being to make new horasan mortar and plasters to be used in the renovation of historic buildings. Samples of mortar and plaster from three historic baths are being used in the study. These are the 14th century rdekli Hamam in Bursa, and the 15th century Saray and Beylerbeyi baths in Edirne. The results obtained from analysis of the samples so far include the following: When the textures of the samples are examined, it is seen that the lime and pulverised brick are extremely well bonded. Due to the hydraulic properties of horasan mortar and plasters, they are the most appropriate materials for wet spaces. It has been found that the brick dust is pozzolanic, and that this ingredient increases the mortars durability under pressure. The addition of plaster to horasan renders it unsuitable for use in bath buildings.