AIKOCAK MADENCLNDE PATLATMA

Do. Dr. Deniz MAMUREKL5 Frat TEKN6 Erkan HAFIZOLU

ZET Akocak ve taocaklarnda, yeraltndaki cevherin iletilmesi rt tabakasn oluturan kayalarn ounlukla uygun patlatma ilemleri kullanlarak gevetilmesi yaplr. Arzu edilen patlatma sonularna eriimin, bu ilemi takip eden sreleri de dorudan etkilemesi beklenir. Bu nedenle, ou zaman kolay kontrol edilebilen ve blgeye zel patlatma program gereklidir. Bu sreler srasnda giderek artan patlayc tketimi patlatma-kaynakl evresel etkilerin kontroln nemli hale getirmektedir. Oluan rahatszlklar nedeni ile yaplan ikayetler, patlatma blgesi evresindeki yerleimlerin artmasna paralel olarak, fazlalaarak sorumlular bu yan etkiler zerinde daha sk tedbirler almaya zorlamaktadr. Bu ikayetler ani patlatma oku, toz ve ounlukla yer sarsntlar nedeni ile gelmektedir. Bu makalede, patlayclar hakknda zet bilgi, patlatma teorisi hakknda bilgi verilmektedir. Bunun yansra, patlatma tasarm zerinde etkili, gncel teorik ve pratik eitliklerle ilgili, birok faktr verilmektedir. Patlatmann sonu etkileri olarak, grlt, toz ve titreim problemleri ve bu problemlerin kontrolnde alnmas gerekli tedbirler zetlenmektedir. Anahtar kelimeler: Akocak, patlatma teorisi, patlatma tasarm.

ABSTRACT In open-pit mines and quarries, mining of ore beneath overlying burden is mostly performed by the help of appropriate blasting processes in easing of the excavation of adjacent rock. Reaching to required blast outcomes is expected to affect the succeeding processes, directly. Therefore an easy control and site specific blast program is necessary, most of the time. The control of blast-induced impacts on environment becomes important with ever-increasing consumption of explosives during these processes. The complaints against the disturbances increase with the same rate of urbanisation around the blast sites enforcing the responsible executives to take more stringent actions on these side-effects. These complaints come from instantaneous blast shock, dust and mostly subsequent ground vibration impacts. In this article, brief information on explosives, blasting theory and blast-induced impacts on environment are described. Besides, many effective factors on blast design related with theoretical and/or practical equations up to date are also given. As aftermaths of blasting, noise, dust and vibration problems and precautions to control these problems are summarized. Keywords: openpit, blast theory, blast design.
5 6

Do. Dr. Celal Bayar niversitesi, SMYO, Soma, 45500 Manisa r. Grv.Celal Bayar niversitesi, SMYO, Soma, 45500 Manisa

1. GR Btn sektrlerde olduu gibi madencilik sektrnde de talebi karlamak amac ile retim artna olan ihtiyacn bymesi tipik bir zellik olarak karmza kmaktadr. Bu retim artnn karlanmas iin ak-ocak madenciliinde gittike artan kapasiteli kaz makinelerinin kullanm tercih edilen bir yntem halini almtr. Bu malzemenin en ekonomik ekilde yklenmesi ve tanmas ilemleri ise, kaz makinelerinin ykleme ileminden nce yaplmas gerekli olan hazrlk ilerinin ok daha etkin ve ekonomik olarak yaplmasna ve bu almalardan en fazla yararn salanmasna baldr. Hazrlk aamasnda zellikle sert rt tabakalarnn kazlabilirlii iin kullanlan en temel yntem "Patlatma lemi" yardm ile kayacn paralanarak gevetilmesi ve kaz makineleri iin uygun boyutlu krlm kaya (pasa) hazrlanmasdr. Ayrca, patlatma ileminin temel bir ilem olmas nedeni ile, patlatma ekonomisini etkileyen her parametrenin ayn zamanda btn madencilik maliyetlerini de dorudan etkilemesidir. Bu nedenle patlatmaya ilikin yaplacak almalar, patlatma ileminden en fazla yarar salayarak en iyi paralanmay elde etmek ve patlatma sonucu evreye verilebilecek zararn minimum dzeye indirilmesi alanlarnda younlam durumdadr. Bu nedenle, ncelikle patlatma teorisinin iyi bilinmesinin yan sra patlatma tasarm ve uygulama konusunda yeterince deneyimin olmas ayrca nem tamaktadr. Bu almada ncelikle patlatma ilemi, patlayclar, ateleme sistemleri hakknda geriye ynelik bilgiler aktarlmaktadr.

2. PATLAYICI MADDELER Kimyasal patlayc maddeler, s, darbe veya srtnme sonucu evreden herhangi bir elemann, kimyasal katks olmadan ok hzl bir reaksiyona giren, genellikle gaz rnler vererek ortam basncnda ani ve yksek deiimlere neden olan (patlama), organik veya inorganik bileimlerdir. Kimyasal patlayc maddeleri 3 deiik grup iersinde snflandrmak mmkndr (Tablo 1).

Kimyasal Patlayc Madde Snflandrmas

Patlayc

Kimyasal Forml

Pat. Duyarllk Hz M/S PATLAMA EDNE GRE

Aklama

Dinamit, RDX, Yksek iddetli PETN, TNT, C-4 Aseton peroksit ok Dk

Orta iddetli

Amonyum Nitrat Nitroselloz

NH4NO3

Dk iddetli

Barut

KNO3 + odun kmr + S

Pamukbarutu

Ysek azot ierikli nitroselloz

Yanc Balistit nitroselloz + nitrogliserin + stabilizatr difenilamin Nitroguanidin+nitroselloz + nitrogliserin MATERYAL BLEMNE GRE KNO3 + odun kmr + S BR Amonal: OKSTLEYC LE BR YA ANFO: KARIIMLARI edit: Dinamit RDX C3H6N6O6 8500 Dk NH4NO3 + Al (toz) NH4NO3 + fuel oil ClO3 veya Cl2O5 ve ya

Kordit N Barut:

Bir ok veya s etkisi ile tetiklenerek spersonik hzlarla yanan, yksek paralama etkisine sahip patlayclar Genelde gbre olarak kullanlan ancak yksek oklarla tetiklenerek patlayc etkisi gsteren genelde gaz basnlar yksek patlayclar. Genelde patlama(detonasyon) dalgas eklinde yaylmayan fakat yanarak (deflagrasyon) kimyasal srecilerini tamamlayan patlayclar. Not edilmesi gereken bir durum da baz patlayc maddelerin heriki kategoriye birden dahil olabileceidir. rnek olarak, nitroselloz atelendiinde yanar, fakat kuvvetli bir balatc ile atelenirse patlar. Dier bir rnek, barut serbest halde atelendiinde yanarken, muhafaza altnda atelendiinde patlar Patlama dalgas eklinde yaylmayan fakat yanarak (deflagrasyon) srecilerini tamamlayan kimyasallar. (Dumansz yanclar) roket yakt olarak kullanlr, k ve duman karark yanar ve yksek hazimde artk gaz rn verir. Hava tat top mhimmat olarak kullanlr.

GENELDE BR DENGELEYC PETN LE KARIIK SAF KMYASAL BLEENLER TNT C-4 Aseton peroksit

C5H8N4O12

8300 Orta

C7H5N3O6

7028 ok Dk Dk 5300 ok yksek

Stabilizatr olarak SiO2 tozlar ve reine ile kark Nitrogliserin Cyclonite veya gerek kimyasal ismi cyclotrimethylenetrinitramin dir. RDX genellikle dier patlayclarla kartrlarak askeri veya sivil amal dier patlayclarn yapmnda, C-4 ve Semtex, kulanlr. pentaerythritol tetranitrate alevle ak havada yanarken kk bir ok darbei ile patlayan ve kapslerde ve booster olarak dier duyarll dk patlayclarla kartrlarak kullanlr. Trinitrotoluen, dier patlayclara temel tekil eder. Askeri amal Plastik patlayc Yksek ok ve s duyarl olup profesyonel kimyaclar iin bile yaralanma tehlikesi oluturur.

Aseton + H2O2 + H2SO4 C9H18O6

Birincil Patlayclar

MATERYAL HASSASYETNE GRE Son derece hassas olup patlatlmalar iin ok az enerjiye gereksinim vardr. Genellikle, ikincil patlayclarn atelenmesini salayan balatc olarak kullanlrlar.

7260 Orta Tetril C7H5N5O8

Trinitrophenylmethylnitramine, patlayc gc TNT den fazla olmasna ramen genelikle kararszdr, ancak patlayc kapsller iinde kullanlabilir. Patenti ilk olaraka Alfred Nobel tarafndan 1867 de patlatma kapsl olarak alnmtr. Kurun trinitroresorcinat olarak da isimlendirilir ve elektrik akm veya alev ile atelenmesini gelitirmek amac ile genelde Pb(N3)2 ile birletirilir. 1-guanyl-4nitrosoaminoguanyltetrazene, kapsller iin veya patlayc olarak tek bana kullanm uygun olmayp booster olarak veya capsllerde dier patlayc maddelerle kark olarak kullanlr.

Kurun azid Cva fulminate

Pb(N3)2 Hg(ONC)2

4500 Yksek 4000 ok yksek 4900 Yksek

Kurun stefenat

PbC6H(NO2)3O2

Yksek

Tetrazen

C2H8N10O

kincil Patlayclar

Heksanitromanitol (C6H2(NO2)3)2NH 6900 Dk DDNP C6H2N4O5 6900 Yksek Diazodinitrophenel Ksmen hassas olup patlatlabilmeleri iin nemli miktar balatma enerjisi veren detonatrler gereklidir. Birincil patlayclara gre daha fazla gce sahip olduklarndan ykm, paralama gibi ilemlerde kullanlrlar. Dinamit 7028 ok Trinitrotoluen, Amatol, pentolit, Dk tetritol, torpex, tritonal, pikratol, ednatol gibi birok patlaycnn TNT C7H5N3O6 ana maddesidir ve Triton, Trotyl, Trilit, Trinol ve Tritolo gibi isimlendirilir. 8500 Dk RDX birok dier patlayc bileenleri, hassaslk gidericiler veya plastiklik verici maddelerin RDX Cyclotrimethylenetrinitramin karmlarndan olumutur ve askeri amal patlayclar iin temel oluturur. 8300 Orta Bilinen en kuvvetli patlayclardan biridir. Srtnme ve oka kar TNT veya TETRL gre daha hassas olup asla tek bana PETN Pentaerythritoltetranitrat patlayc olarak kullanlmaz. eitli patlayclarn birincil patlaycs olarak ve PRIMAKORDun ekirdek patlaycs olarak kullanlr. HBX-1 ve HBX-3 olarak RDX, TNT, toz aluminyum, ve Kalsiyum Klorit karml patlayclar olup HBX askeri amal roket sava balklar ve sualt ordudonatm malzemesi kullanlr. ok Amonyum Nitrat NH4NO3 Dk 2,4,6-trinitrophenol Picric acid is 7480 Orta both a useful explosive compound Pikrik Asid C6H3N3O7 and a precursor to other explosives Today picric acid is more suited to detonators or booster charges Ysek azot ierikli Pamukbarutu nitroselloz Dk En ucuz patlayclardan biridir

Jelignit

nitroselloz un nitrogliserin iersinde znerek iersine aa

tozu ve NaNO3 veya KNO3

ilavesi ile oluur

ve byk apta inaat ve madencilik sektrnde kullanlmaktadr. Detanatrsz patlamaz sadece yanar. Bu nedenle emniyetle depolanr. 1875 de Alfred Nobel, tarafndan bulunmutur.

Materyal hassasiyetine gre (kimyasal reaksiyon balatlabilmesi gerekli olan en az enerji miktar); Birincil Patlayclar, (rnek:, (, , , ,). kincil Patlayclar, (rnek:, , , , , , tetril, , , jelignit) iersinde balca iki grupta snflandrabiliriz. Bu tip patlayclar aadaki gibi aklanabilir: 1 Dk patlatma sonras basnca sahip olan, yanma sonucu etki gsteren patlayclar 2 Yksek patlayclar, son derece hzl reaksiyon hzna, yksek delik ii basncna sahip patlayclar 2.1. Birincil patlayclar; Nitrogliserin, nitrotoluen gibi patlayclardr. Bunlar duraan olmayan bileikler ierirler ve patlatma duranll yksek olan maddelerdir. Kapsller, balatclar bu gruba girerler. 2.2. kincil patlayclar; Dinamit tr patlayclardr. Bu grupta yer alan patlayclar, birincil patlayclara ihtiya duyarlar. 2.3. ncl patlayclar; Kuru patlayc maddeler ve sv patlayc maddeler bu gruba girerler. Hem birincil hem de ikincil patlayclara ihtiya duyarlar. ANFO bu grupta yer alan patlayclara bir rnek olarak gsterilebilir. ANFO; %96 Amonyum nitrat, %4 Fuel-oil'den oluur. ANFO ok iyi uygulanrsa dinamitin %60' kadar bir etki yaratabilir. Emniyet ve ekonomi asndan tercih edilir. Normalde patlatldnda 927 kcal/kg'lk bir enerjiye ulalr. ine alminyum katlrsa sl deeri artar, 1470 kcal/kg'a kar.ANFO'nun younluu 0.9-1.0 arasnda deiir. ANFO'nun verimli bir patlayc madde olarak kullanlabilmesi iin; homojen bir mazot karm, optimum detonasyon hzn verecek bir younluk ve kesiksiz, akc granllerden oluan grnm zelliklerinin yerine gelmesi beklenebilir. Bu son zellik iin, patlatma amac ile kullanlacak amonyum nitrat, gerekli kimyasal maddeler ile kaplanm, poroz granller halinde retilmesi yoluna gidilmitir. Yani, amonyum nitrat prilleri kullanm gndeme gelmitir. Pril sisteminin oluturulmas amac ile amonyum nitrat, 25-30m. Ykseklikteki silindirik kulelerden su ile kartrlarak pskrtlr. Is ve dmenin etkisi ile buharlama sonucu amonyum nitrat zerinde delikli, gzenekli bir yap oluur. Bu yzey alan ok fazla olan yapya "pril yaps" denir. Bu yap sayesinde, reaksiyon miktar artar, kritik ap azalr. Slurry tip patlayc; ok verimli ve gvenli bir patlayc olan ANFO'nun tek zayf noktasnn suya kar olan dirensizlii nedeni ile bu dezavantaj ortadan kaldrmak iin kullanlan patlayc maddelerdir. Torba haline getirilmi, pompalanabilir haldedir. ine hava kabarc da katlabilir. zellikle sulu deliklerde kullanlan, etkin bir patlaycdr. Dezavantaj; pahal olmas ve kalori deerinin dk olmasdr (760 kcal/kg gibi). Reaksiyon mekanizmas daha yava olduu iin patlatma basnc bir anda gelip geici deil, daha duraandr. Ayrma gc ok daha etkindir. ok masif, salam kayalar iin deil, orta sertlikteki ortamlarda kullanlr. Slurry tip patlayclarda ana elemanlar; TNT ve sudur. Bu karma baz kimyasal maddeler ve hava kabarc da eklenebilir. Emlsiyon patlayclar; Suya dayankl amonyum nitrat esasl patlayc retebilme abalar sonucu gndeme gelmi olan patlayclardr. Bu tip patlayclarn ieriinde; %90 NH4NO3 + H2O solsyonunun %8 mineral-ya, wax ve dier katk maddelerinden oluan karma %2 orannda mikro-balon ilave edilerek patlayc zellik kazandrlmtr. Dorudan delie pompalanabilir yada kartular halinde kullanlabilir. Madencilik alannda, patlatma ileminde ilk olarak, barut kullanlm ve 1800 yllarn balarnda emniyet kapslleri ile barutun patlatlmas yoluna gidilmitir. Daha sonraki yllarda, kayacn krlmas, paralanmas iin ok daha gl patlayclara olan ihtiya nedeni ile bu alanda yeni almalar yaplm ve nitrogliserin'in patlayc olarak

kullanmna balanmtr. Bu maddenin duraganll ok dktr. Bu nedenle retimi kadar kullanm da ok tehlikeli olduundan 1864'te Alfred Nobel Dinamit icad ile ortadan kaldrlmtr. Dinamit iinde nitrogliserin yada nitrotoluen ve amonyum fosfat bulunur. Bu icadn ardndan, daha gl ve daha emniyetli olmas asndan daha pek ok patlayc madde kullanma sokulmutur.

2.1. Patlayc Maddelerin Karakteristikleri Bu karakteristiklerden en nemli olanlar unlardr: Detonasyon Hz (VOD): Patlamann, patlayc ierisinde saniyede metre olarak ilerleme hzdr. Bu hz ok byk deerlere sahiptir. 6000 m/sn'yi bulan patlamalar dahi mevcuttur. zellikle sert kayalarn paralanmasnda istenilen bir zelliktir. Patlaycnn detonasyon hz masif kayalarda gevek kayalardakinden daha yksektir. Detonasyon hz aadaki eitlikle hesaplanabilir:

VOD =

305( D 25) D: Kritik ap (mm) 0. 51 + 0. 071( D 25)

Patlayc Kuvveti: ls yapt faydal itir. Patlayc kuvveti u faktrlere baldr: Patlatma basnc; patlatma sonras oluan gaz miktarna bal Asl krma zellii; patlaycnn ok enerjisine bal Patlayc kuvveti: 1. Mutlak kuvvet: 100 gram patlaycnn, kimyasal koullara gre ortaya kard jule cinsinden enerji miktar 2. Bal kuvvet: patlaycnn, baka bir madde ile kyaslanmas gerekir. Daha ok ANFO karlatrma ls olarak kullanlr. Detonasyon Stabilitesi: Patlamann, patlatma delii boyunca kararl bir ekilde ilerleme zelliidir. Stabilitenin yksek oluu kolon ierisindeki dier patlayc arjlarnn da patlatlmasna yardmc olur. Kararlln dk olmas halinde, kolon boyunca varolan hava boluunun, patlamann yaylmasn engelleyerek patlatma deliinde detonasyonun kesilmesi sonucunu dourur. Duyarllk: Patlaycnn, patlatlabilmesi iin gerekli olan minimum enerji ihtiyacdr. Younluk: Patlayc maddenin, litresinin kg. Olarak veya cm3'nn gram olarak arldr. Patlaycnn younluu, delikteki arj konsantrasyonunu belirler. Patlatma dizaynlar iin gz nne alnacak en nemli parametredir. Suya Dayankllk: Patlaycnn suya dayanabilme yetenei veya normal olarak patlaycnn daha sonra patlamak art ile su altnda kalabilecei sre olarak ifade edilir. Kullanmda Emniyet: Patlayc maddelerin tanmas ve kullanm aamasnda hibir risk iermemesi gerekmektedir. Bu ama ile patlayclar zerinde eitli testler yaplarak emniyetlilik lm gerekletirilir. Patlama Basnc: Kayalarn ayrlmasnda en nemli parametredir. Younluk ile patlama hznn karesinin arpmna eittir.

Patlama Empedans: Patlayc empedans, younluk ile patlama hznn arpmna eittir. Patlayc ile kaya aras enerji transmisyonu salayan bir sabittir. Zep = e*VOD Elde Edilebilecek Enerji Miktar: Deliin bulunduu ortamn yaps enerji geiini engelleyecektir. Ayrca, gzenekler de enerji geiini engeller. Kaya masif ise, daha iyi bir enerji iletimi gzlenir. Fay ortam, evredeki krk- atlak yaplar nedeni ile enerji azalan bir oranda iletilir. Bu yaplara, ortama gre dzenleme yapmak gerekir. Kritik ap: zellikle , kuru patlayc maddeler iin geerli bir parametredir. Kritik ap etkileyen faktrler: Tanecik boyu Reaktiflik Younluk ANFO iin bu ap, 7.5 cm. kadar iner. Tane boyunun azaltlmas, toz haline getirilmesi ile 2.5 cm kadar azaltma yaplabilir. Dizayn almalar iin olduka nemli bir zelliktir. 2.2. Ateleme Sistemleri Patlatma ilemlerinin baars, uygulanacak ateleme elemanlar ile ateleme ynteminin doru seimi ile direkt ilikilidir. nceleri, ateleyici olarak emniyetli fitiller kullanlm ve kara barut bu fitiller ile atelenmitir. Dinamitin kullanlmaya balamas sonucu, dinamitin emniyetli fitil ile kullanlamamas, ok yaratc bir sisteme ihtiya duyulmas sonucu cva fulminatl kapsller kullanma girmitir. Bunlar gnmzn modern kapsllerinin temelini oluturmulardr. Balca ateleme yntemleri Tablo 2 de verilmektedir.

2.3. Ateleme Dzenekleri Ateleme dzenei en iyi zaman verecek ve en iyi paralanmay oluturacak ekilde seilmelidir. Balca kullanlan ateleme dzenekleri: Kegensel V-kesim Dikdrtgen 3. PATLATMA TASARIMINI ETKLEYEN PARAMETRELER Baarl bir patlatmann yaplabilmesi iin yukarda anlatlan btn ksmlar iin, yani; delik dzenekleri, patlayc tr, arj miktar, ateleme sistemi, ateleme dzenei ve mekanizmas ve sklama ilemleri iin amaca ve ortam koullarna en uygun seimler yaplarak, bu sonular nda dizayn gerekletirmek gerekir. yi yaplamayan bir tasarm; neden olur: Toz kayna Ar grlt Kaya frlamalar Titreim

Tablo 2 Balca ateleme yntemleri

Ateleme Yntemi Ateleyici eidi Aklama Emniyetli Fitil Eski bir ateleme yntemidir. lke olarak, kapsl iindeki birincil arj alevle patlatmaya dayanr. Bu adi kapsln (Adi kapsl) kullanmnda, deliklerin dzenli bir srada patlatlmasna olanak yoktur. Gecikme uygulanamaz.

Elektriksiz Ateleme

nfilakl Fitil

Elektriksiz kapsller

Dnyada ok yaygn olarak kullanlan ateleme sistemlerinden birisidir. Emniyetli fitilden farkl olarak PETN ierir ve kendiside kapslle atelenir. Srtnmeye ve arpmaya kar hassas deildir. Statik elektrikten etkilenmez. Bu zellii nedeni ile, elektrikli kapsl kullanmlarnn sakncal olduu ortamlarda ve uygun olmayan hava koullarnda emniyetle kullanlabilmektedir. nfilakl fitil ile atelemede, bu ateleyici iin zel gelitirilmi gecikme elemanlar kullanlr. Gecikme elemannn trne gre bu gecikme 5-50 msn. Arasnda deiebilir. nfilakl fitiller metresinde ierdii patlayc miktarna gre snflandrlr. Bu kapsller detonatr ile detonatre bal bir plastik tpten oluur. Kablo eklindeki plastik tp ierisinde bulunan reaktif madde ile iletilen ok aracl ile ateleme gerekletirilmektedir. Srtnme ve ateten etkilenmeyen bu kapsller zel manyeto ile atelenmektedir. Elektriksiz kapsl delie yerletirildikten sonra, yzeyde gecikme elemanlar kullanlabilir. Bu nedenle gecikme zaman aralklar deitirilebilir. Deiik zaman aralklar iin retilebilirler.

Gecikmesiz Adi kapsllerin yaratt zamanlama sorununu ortadan kaldrmak ve deliklerdeki patlayclar, istenilen zamanda elektrikli ve milisaniye mertebesinde aralklar ile patlatabilmek iin, elektrikli kapsller kullanma girmitir. kapsller Yarm saniye gecikmeli elektrikli kapsller Mili saniye gecikmeli elektrikli kapsller Nonel GT zellikle elektriksel kkenli yangnlarn ve tehlikelerin olas olduu durumlarda kullanlabilmesi nedeni ile byk bir avantaja sahiptir. NONEL ateleyicisinin fonksiyonu elektrikli-gecikmeli kapsllerin ilevine benzer ancak buradaki kablolarn ve kapsln yerini, iinde okun iletiminin yapld plastik bir tp almtr. Plastik tpn d ap 3mm.'dir. ksm reaktif bir madde ile kaplanmtr. Bu madde yardm ile ok dalgas yaklak 2000 m/sn hzla iletilebilir. En gvenli ve emniyetli atelemeler NONEL sistem patlatma makineleri ile gerekletirilir. Bu makineler: HN1; Basit ve elde tanabilir, sert metal alamdan yapl, PN1; Basnl hava ile alan aletlerdir. NONEL GT; Ksa gecikme aralklarnda ve saniyenin onda biri yada yarm saniyelik gecikme aralklarna sahip olabilirler. Ksa gecikme periyoduna sahip olanlar basamak patlatmada, dierleri tnel patlatmada kullanlr. Balant ve balatm ilemleri iin NONEL grubu balatclar UB O yada infilakl fitil kullanlabilir. NONEL UB O ateleyicileri, bir ucu kapal, dier ucunda kapsl bulunan bir NONEL tpnden oluur. nfilakl fitil ise az miktarda patlayc madde ierenlerinden (5 g/m gibi) seilmelidir. Basamak patlatmalarnda NONEL tp fitile bir multiclip ile balanr. Tnel patlatmalarnda ise bir NONEL Bunch Connector kullanlr. Standart tp uzunluklar 4.8, 7.8 ve 15 metredir.

NONEL

Elektrikli Ateleme

Nonel UNIDET

Bu sistem ile snrsz sayda gecikme periyodu salanabilir. Sistem, 500 msn'lik gecikmeli bir detonatr ve 17, 25 ve 42 msn. gecikmeli yzey NONEL balantlar ierir. Bu sistemin temel eleman, 500 msn. gecikmeli U500 olarak bilinen detonatrdr. Standart tp uzunluklar, 4.8, 6.0, 7.8 ve 15.0 m'dir. Sistem gaz ile almaktadr. Gaz; %60 hava + %40 gaz karm eklinde kullanlmaktadr. Gaz, CH ve H 'den 4 2 oluur. Kaaklarn nlenmesi amac ile bir koku mekanizmas kurulmutur. Sistem balca drt aama ierir: Balant aamas; Seri ve paralel balama yaplabilir. Nitrojen veya hava ile ak basnc (flow pressure) ve kaaklarn test edilmesi arj ilemi; Borulara gaz verme ilemi Ateleme; Gaz herhangi bir ateleyici ile atelenir. Detonasyon sonras 2400 m/sn'lik dalgalar iletiliyor. Gecikme doal olarak salanyor. Buraya kadar grlen sistemler, direkt olarak iletim mekanizmas ile patlatlan sistemlerdi. Yeni gelitirilen metotlar ise "Elektromanyetik Ateleme Metotlar" dr. Bunlardan bazlar: Elektromanyetik alan zelliklerinden yararlanlarak gelitirilen bir sistemdir. u birimlerden oluur: Osilatr (frekans yayc) Nissan RCB Mercek eklinde bir anten (frekans verici) Sistemi: Frekanslar alan sarmlar (coil) Sistemde, kapasitr ile 550 Hz.'lik bir manyetik alan yaratlyor. Bu alan frekans olarak patlatma yaplacak alana iletiliyor ve burada, elektrik akmna evriliyor. Bir diot yardm ile alternatif akm doru akma evrilerek kondansatrde salanr. Belirli bir deerden sonra patlatma gerekleir. Sistemin dezavantaj; gecikmenin uygulanamamasdr. Dolaysyla, vibrasyona dikkat edilmelidir. Magnedet Nissan RCB sistemine benzer ancak daha yksek frekanslar kullanlr (KHz dzeyinde). Doru akmla patlatma Sistemi: yaplmas nedeni ile kaaklara kar emniyetlidir. Bu sistem iin gecikme uygulanabilir.

Elektromanyetik

Hercudet

Hem evreye zarar vermeleri asndan hem de patlayc enerjisinin boa harcanmas bakmndan, bu problemlerin nne gemek gerekir. Patlatma tasarmnda etken olan nemli dier faktrlerden bazlar unlardr: stenilen Fragmantasyon ls: Kullanlan patlayc miktar ve dilim kalnlna baldr. Dizayn etkileyen parametrelerden birisidir. Fragmantasyon derecesi, ykleme-tama ekipmannn boyutlarna gre ayarlanr. Gc dk olan patlayclar iin, dilim kalnl ve delikler aras mesafe daha fazla olmaldr. Byk dilim kalnl ve delikler aras mesafe, daha byk kaya fragmantasyonu oluturur. Bu durumda delme maliyeti azalr. Ancak, daha byk bloklarn yklenme-tanmas gerekeceinden, ykleme ve tama ekipmanlarnn bakm-onarm maliyetleri artacaktr. Maliyetlerin optimizasyonu gerekir. Delik ap: Delik ap seiminde; jeolojik ortamn zellii, arzu edilen fragmantasyon derecesi ve delme maliyeti nemlidir. ok az sreksizlik ieren kaya ktlesini paralamak iin kk apl fakat daha kk delikler aras mesafeye sahip dzeneklerin kullanlmas halinde, daha kk kaya fragmantasyonu elde edilir. Yani, delik says artrlarak kaya fragmantasyon boyutu deitirilebilir. Patlatma dizayn yaplrken, serbest yzeyden en fazla yararlanmak amac ile sralar aras mesafe eit iken, ilk sra delikler ile ayna aras mesafe biraz daha fazla tutulur. Dzgn ayna oluturulabilmesi amac ile splitting ad verilen, daha kk delikler delinir. Bu delikler ayna snrlamas amac ile basaman en sonunda yer alr. Daha dzgn bir aynann oluturulabilmesi iin kullanlan bir dier yntem ise Hava Yastkl Patlatma (Air Cushion Blasting) yntemidir. Bu yntemde, havann sktrlmas prensibi kullanlarak daha az patlayc kullanlarak, daha iyi bir ayna stabilitesi salanmaya allr. 4. PATLATMA TEORS: Patlatma, ok hzl yanma ve yksek basnl gazlarn oluumu ile gerekleir. Patlatmann meydana geldii noktadan balayarak eitli zonlar oluur. Patlatmada ama; stres ortam yaratarak kayalarn ekme dayanmn artrp, mmkn olduunca azenerji harcayarak kayac krmaktr. Kayacn dayanm arttka atlak oluumu artar. Darbe miktar atlakla doru orantldr ve ime zelliine baldr. atlak yaplarnn oluumu gaz basncna deil, oka baldr. Kaya patlamadan balca aamada etkilenir: lk aama, patlatmann olduu noktadan balar ve delik duvarlarndaki krlmalar ile genileme oluur.Bu zona, Oluum blgesi yada patlatma boluu ad verilir. kinci aama, patlatma boluunun hemen etrafn saran ksmdr. Kompresyon gerilim dalgas, kaya iinde ses dalgalarn yaylma hzna eit hzda, delikten her yne doru yaylr. Bu dalga, serbest kaya yzeyine kar yansdnda, kaya ktlesi ile serbest yzey arasnda ekme gerilimlerine neden olurlar. Kayacn ekme mukavemeti geildiinde, kaya krlr. Bu zona, gei blgesi ad verilir. Bu blge iinde de baz alt-blgeler yer alr.

ekil 2. Delik evresindeki blgeler Bunlar; ufalanma ve atlak blgeleridir. Teoride, gei blgesi patlayc tarafndan yaratlan yksek dzeydeki basncn ani olarak dt noktada balar. Ani d enerjisinin ok dalgalar, plastik akma, ufalanma ve atlama gibi olaylara neden olur. atlaklar, nsal uzantlara sahiptir. nc aamada, serbest hale geen gaz byk bir basn ile atlak yaplarna girer ve atlaklar geniletir. Eer patlama delii ile serbest yzey arasndaki mesafe doru olarak hesaplanm ise, bu arada yer alan kaya ktlesi ileri doru hareket edecektir. Bu blgelerin bitiminde, kat ortamn sismik tahribattan sonra, orijinal yapsna dnd blge balar (Sismik blge). Asl gzlemler bu blgede yaplr. lmlerde; genlik ve frekans lmleri ve bu deerlerin patlatma yerinden itibaren nasl deitii saptanmaya allr. 4.1. Sismik Dalgalar ve zellikleri: Patlatma sonucu yer katman iinde, deliin hemen evresinde, basn dalgalar oluur. Bu dalgalar yaylmaya balar, patlatma noktasndan uzaklatka stabiliteye ular ve Sismik dalga (titreim dalgas) adn alr. Sismik dalga hareketi, kat, sv ve gaz ortamlarda dalgann birim zamana meydana getirdii sktrma etkisinin ortaya koyduu, yerdeitirme zelliidir. Dalga hareketi ile enerji iletimi salanr. Byle bir tanmn gerekletirilmesi, ortama uygulanan balatc ve ortamn tanecik yapsnn sapmasna neden olan kuvvetler ile salanr. Taneciklerin yerdeitirme hareketi, kohezyon kuvvetini aarsa elastik olmayan (geri dnsz), ba kuvvet snrlar arasnda kalyorsa elastik bir deformasyona neden olur. Elastik bir dalga hareketi sonunda ktlesel bir nakil yoktur. Sadece ortam oluturan hareketin denge durumundan sapmas ile oluan bir enerji gei hareketi szkonusudur. Byle bir geite iki tr hz rejimi vardr: Meydana gelen sismik dalgann, ortamn younluu ile ilgili olarak, ortamdan bal gei hz (dalgann kendi hz) Dalgann geii srasnda, dalga enerjisi ile oluan tanecik salnm (ppv; tanecik hz). Bu hz lokal olarak tespit edilir. Aadaki eitlik ile hesaplanabilir:

 D D ppv = K * * Empirik * e W
D : Mesafe, patlatma noktas ile alglayc aras uzaklk W: Bir anda patlayan deliklerdeki arj miktar (en az 9 ms altndaki patlama aralklar tek patlama kabul edilir) n: Blge jeolojisine bal sabit K: Enerji iletim sabiti (patlayc dizaynna bal sabit) , Jeolojik faktrlere bal bir saydr. Dalgann ortamdan geerken enerjisinin azldn gstermesi bakmndan negatif iaretlidir. Enerji yaynm iin etkin parametreler unlardr: Ortamn snmlenme katsays Jeolojik yap Dalga tr Ortamdaki sreksizlikler Frekans Dalga geli as Balatc kaynan kuvveti Sismik dalga ilerlemesinin iki tr vardr: Yzey dalgalar: Yer yzeyinden ilerleyen dalgalar Yapsal dalgalar: Yer katmanlarndan yaylan dalgalar Yapsal Dalgalar: Bnye dalgalar adn verdiimiz Primer ve Sekonder dalgalar (P ve S- dalgalar) bu grup iinde yeralr. P-Dalgalar: Her tr dalgann balangc primer dalgalardr. Bunlara kompresyon dalgalar ad da verilir. Frekanslar 50 Hz'in zerinde, hzlar ise 5000-6000 m/sn aralndadr. Taneciklerin sktrlmas ile oluurlar. Bu nedenle primer dalgalar adn alrlar. Kayt merkezlerine ilk olarak ulaan dalgalardr. Hz eitlikleri aadaki gibidir:

Vp =

4 B+ G 3

(m/sn)

B: Bulk modls :Younluk (kg/m3) G: Rijidite modl (Pa) P-dalgalar, her ortamda yaylabilir. S-Dalgalar: Frekanslar 30-40 Hz olan, hzlar P-dalga hzlarnn 2/3' orannda olan ve kayt merkezlerine ikincil olarak gelen dalgalardr. Yaylma dorultusuna dik dzlem zerinde hareket eden dalgalar olmalardr. Hz eitlikleri u ekildedir:

Vs =

Gevek molekler yapya sahip olan ortamlarda (hava ve su gibi) gzlenemezler. Kat cisimlerin dzlem ksmlarnda ilerlerler. Birbirinden uzaklatrc bir harekete sahip olmalar nedeni ile daha ok koparc, atlatc bir zellie sahiptir. Patlatmada serbest yzey braklmasnn sebebi de, P-dalgalarnn S-dalgalarna dnmnn salanmasdr. S-dalgalar kaya ierisinde her ynde ilerleyebilirler.

Yzey dalgalar: Rayleigh dalgalar (R-dalgalar) Love dalgalar: Yatay hareketin szkonusu olduu dalgalardr. Hidrodinamik dalgalar (H-dalgalar) Couple dalgalar (C- dalgalar) R-Dalgalar; Tanecik hareket ekline bal olarak, eik silindir eklinde bir dalga yaps oluur. Hzlar, ortamn zelliklerine bal olarak 800-1600 m/sn arasndadr. Frekanslar ok dktr. Bu nedenle , dk frekanslarda enerji daha iyi korunur prensibinden hareketle, enok zarara neden olan dalga trleridir. Doal frekans ile olduka uyumludur. Dalga enerjisi ok uzaklara kadar tanabilir. 5. SONULAR Ak ocak madencilik metotlarna olan talebin her geen gn artmasna bal olarak, patlatma sistem ve teorisi konusunda yaplan almalarda her geen gn artmaktadr. Bu almada da grdmz gibi zelikle ateleme yntemlerine ilikin ok nemli gelimeler elde edilmitir. Ayrca, patlatma teorisi tam olarak aklanamasa bile byk lde ortaya konulabilmitir.Gnmzde yaplan almalar daha ok, patlatmann evreye verebilecei hasarlar en aza indirmek ve ayn zamanda da bu yolla boa harcanan patlatma enerjisinden yararlanabilmek konusunda younlamtr. Yaplacak btn tasarm almalarnda, bu yeni gelimeler de gz nne alnarak, ortam koullarna, elde bulunan sermayeye yaplacak optimum bir seim yaplmaldr.

6. KAYNAKLAR

1. ERKO, .Y., Kaya Patlatma Teknii, Patlatma Teknikleri Seminer Notlar,

stanbul- M.K.E.K. Barutsan A.., 1990.

2. OLOFSON, S.O., Applied Explosives Technology for Costruction and

Mining, 1991.

3. MAMUREKL, D., Blast-Induced Ground Vibration Modelling in Open-Pit 4. 5.

Mines, Doktora Tezi, Nottingham-UK, 1993. MAMUREKL, D., Ak-ocak Madenciliinde Patlatma ve evresel Etkileri, Yksek Lisans Ders Notlar, 1996. TRKOLU, A.V., Patlatmann Yeralt ve Yerst Yaplar zerindeki Etkileri, Bitirme devi, H 1985.