Kitap Tanitan Kitap 5 PDF

Kitap tantan kitap 5
Kitap tantan kitap (5)

www.derindusunce.org Fikir Platformu
1
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Fikir Platformu
Fikir Platformu
indekiler
nsz ................................................................................................................................................................... 7 ktisadi Akln Eletirisi / Andr Gorz (Alper Grkan) ............................................................................................ 8 Ben byynce insan- kmil olucam! (Mehmet Ylmaz) ................................................................................. 11 Gelenein inde slm Sanat (Alper Grkan) .................................................................................................. 14 Aydnlanmann Diyalektii ve Kltr Endstrisi / Adorno Horkheimer (Alper Grkan) ................................ 18 lmn Evi / Dominique Lecompte (Mehmet Ylmaz)..................................................................................... 23 Attila lhann kinci Yeni le deolojik Sava (Alper Grkan) ............................................................................. 29 Son Konuma / Randy Pausch (essenza) ........................................................................................................... 32 Grme Biimleri / John Berger (Glsm Kavuncu Eryilmaz) ............................................................................. 37 Darda Kalanlar/ Braklanlar (Glsm Kavuncu Eryilmaz) .............................................................................. 41 Zarif Bir Yakar / Cahit Zarifolu (Mustafacan zdemir) .................................................................................. 44 Nietzsche Aladnda / Irvin Yalom (Esma Serra lhan) .................................................................................... 48 Psikolojik Sava (Gri Propaganda) / Nevzat Tarhan (essenza) ........................................................................... 53 Denemeler Montaigne (essenza).................................................................................................................... 58 Amerikan Mdahalecilii / Noam Chomsky (essenza) ...................................................................................... 75
Fikir Platformu
Kitap tantan kitap 5 Barbarlklar atmas / Gilbert Achcar (Mehmet Alaca)................................................................................... 86 Mesele / smet zel (Abdlkadir Hacarabolu) .......................................................................................... 93 Yeni Dnya Dzensizlii / Tzvetan Todorov (essenza)....................................................................................... 97 Ouz Atay Yeniden Tartmak (Alper Grkan) ............................................................................................... 100 Olmak, Sahip Olmak, Varolmak ve Varlk (Abdlkadir Hacarabolu) ............................................................. 103 slm Kavrayta ehir: el-Medinetl Fzla / Frb (Alper Grkan) ............................................................. 106 Mslman Roma: Kelimeler Masum Uygulama Kt (Mehmet Salih Demir) ............................................. 110 lmcl Kimlikler / Amin Maalouf (Azat zgr) ............................................................................................. 115 Kltr Deimesi ve Be ehir (Alper Grkan)................................................................................................. 118
Fikir Platformu
nsz
mknsz bir buluma dleyin: Nietzsche, Montaigne, Chomsky ile Frb ve Muhyiddin bn Arab Hazretleri bir arada. Ama yalnz deiller, hemen yan balarna John Berger, Cahit Zarifolu, Andr Gorz , Ouz Atay, smet zel, Amin Maalouf, Gilbert Achcar, Nevzat Tarhan, Randy Pausch ve daha bir ok aina olduumuz yazar, air, dnr gelip oturmu. Bu imknsz bulumay Derin Dnce sitesinin yazarlarna borluyuz. Sadk dostlarmz Alper Grkan, Mustafacan zdemir, Mehmet Alaca, Mehmet Salih Demir ve en az eskiler kadar alp didinen gen yetenekler: Essenza, Esma Serra lhan, Glsm Kavuncu Eryilmaz, Abdlkadir Hacarabolu, Azat zgr. Kitap tantan kitaplarn beincisini ilginize sunuyoruz, kitaplarn dnyasna alan 23 pencereden bakmak iin.
Fikir Platformu
ktisadi Akln Eletirisi / Andr Gorz (Alper Grkan)
*Ayra Dergisi'nde yaymland+ ktisadi amal almann adm adm azalmas zerk faaliyetlerin baskn kmasna imkn tanr; serbest zaman zorunlu zamana, bo vakit almaya egemen olacaktr; bo vakit sadece dinlenme veya telafi deil, temel zaman ve yaama nedeni olacak ve alma da ara dzeyine indirgenecektir. Bylece bu bo zaman ortak deerlerin taycs olacaktr. Yaratclk, birlikte yaama, estetik ve oyun, almaya bal etkinlik ve verimlilik deerleri zerinde egemen olduunda ortaya kacak karkl bir hayal edin Sartren evresinde nlenen Fransz gazeteci-yazar Andr Gorz, bugn iinde bulunduumuz ileri endstriyel toplum biimlerini eletirirken bir baka toplum imknnn peinden gider: Bu imkn, akln icbr edildii arasallktan arnm bir yaama sanat ve kefedilmesi gereken toplumsal yaratcln yenilenmi biimini ihtiv eder. Gorza gre nce modernleme sonra sanayileme sreciyle birlikte gerekleen deiim, tarih boyunca iktisad akln erevesinde var olan retim, tketim, ticret, mbdele, kr, mlkiyet gibi kavramlarn yeni boyutlar kazanmasna sebep oldu. Bu srete yceltilen ve tm hayatn dzenleyicisi hline getirilen akl da insann toplumsal varlnda ok farkl karlklar buldu. ktisadi Akln Eletirisi*nde akln ilevselletirilmesini tenkid ederken onun gibi almann da dntrlen anlamnn izini sren Gorzun ifadesiyle kapitalizmin ileri safhalarnda, amalarla aralar birbirine girdi ve alma ile ihtiyacn arasndaki ba koptu. En dorudan anlatmla, Ivan Illichin enlikli Toplumda yazd gibi: Soyut ve imknsz hedefler belirleyince, bunlara erimek iin kullanlacak aralar da ama durumuna gel*di+. (Illich, 1989:48-49) Akl bir makine hline getirildiinde bu ban kopmasnn anlam; artk retimin, insanlarn ihtiyclarn giderme gyesinde olmamas, bilakis ihtiyclarn retimin yaylmas iin bir ilev kazanmasdr. Kitap, bu noktadan hareketle, Berlin Duvarnn yklmasyla nihyet bulan reel sosyalizm ile kapitalizm arasndaki koutluun sarhatine odaklanyor: Reel sosyalizm de alma ideolojisini aynen kabl ederek
8
Kitap tantan kitap 5 insanlarn kleletirilmesi hussunda kapitalizmle bulumu ve Sovyet tecrbesi, sosyalistler iin hibir zaman sahici bir umuda dnememitir. alma olgusunun tarih ierisindeki dnmlerine odakland ilk blmde; bugnk gibi toplumsal kimlik, badaklk ve yurttaln zerinde temellendii alma ile maiet anlamndaki aln teriyle yaplan almay ayrr Gorz. Modernliin bir icd olduunu belirttii cretli almann daha nce hibir zaman bir toplumsal btnlk unsuru olarak grlmediini vurgular. Antikiteden beri emeini satmak anlamnda almann klece bir ura olduuna, alanlarn da zgr saylmayp kamusal ilere katlmadklarna deinir. Kendisi de bir sosyalist olan Gorzun bu yaklamdaki maksad emekilerin tahkri deil, aksine her eyin alnp satlabilir olduu kapitalist dnemde hayatn anlamnn ve mutluluun tketim ve almadan te, bo zaman yaratmada olduuna deinmektir. kinci blmde eletirisini daha ziyde akln ilevselletirilmesine, pazar ve toplum alakasna odaklayan Gorz, insanln bu bana yeter noktasndan fazla mal gz karmaza nasl geldii stne yazar. Bu noktaya gelite her eyi zetleyen ifade, geleneksel dzenin paralanmasdr: Ahlaki ve dini kuralkoyucu gerekliklerin k ve dini kurumlarn rmesiyle birlikte doru ve evrensel olann meruiyeti iin hibir otoriteye ihtiyc kalmam ve baar, kiisel takdir ve yaam kalitesi sorunu olmaktan kp kazanlan, biriktirilen servetle llr olmutur. Kapitalizmin ruhunun almayla ihtiyc arasndaki ba koparmasnn da anlam budur: htiyclarn snrl niteliinin telenmesi, yani tketim Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhunda, Avrupada sanayileme ncesine dair ilgin bir rnek verir: () Dnm bir Marktan, gnde 2,5 dnm ekin toplayan ve gnde 2 Mark kazanan bir ii, creti dnm bana 1,2 Mark ykseldiinde, beklendii gibi 3 dnm kaldrp 3,75 Mark kazanacana, her zaman ald 2,5 Mark kazanabilmek iin yine yalnzca 2 dnm bier ve ncilde dile geldii gibi ona yeter der ve bununla yetinir. (2011:65) Buna gre sanayilemenin balangcndaki ilk iiler, mmkn olan en fazla kapasiteyle altklarnda kazanlarn ne kadar artrabileceklerinin araynda deildirler. Bunun yerine, evvelden de ihtiyclarn karladklar miktarda kazanmak iin ne kadar sre almak gerektiini sorarlar kendilerine. Nitekim, iilerin tam gn almak istememeleri sonucunda ilk fabrikalar ker. Bunun zerine sanayiciler politikalarn deitirerek cretleri drmler ve bu durum iilerin kapasitelerini daha fazla kullanmalarna, eski gelir dzeylerine kavumak iin daha fazla almalarna yol amtr. Neticede retim denilen, tm ferd ve sosyal manalarndan tecrid edilmi ve alelde bir cret kazanma abas hline gelmitir. Yani, hayatn bir paras olmaktan kp, hayatn kazanmann arac ol*mutur+. Bylece, almak iin ayrlan zaman, yaamdan da kopmutur. ktisad aklsalln snrlarnn incelendii nc blmde, retici bir toplumdan veya bir alma toplumundan, kltrel veya toplumsal olann iktisadi olan zerinde egemen olduu serbestlemi zaman toplumuna geiin hayl olmadna deinir yazar. Bu sayede birey, alarak harcayaca aba dzeyini olduu gibi ihtiyclarnn dzeyini de sapmakta zgr bir hle gelecek ve bylece iktisad aklsalln da icra edilebilecei bir saha kalmayacaktr. Zamann serbestlemesiyle bireyselliklerin zgr geliimine imkn doacaktr. Serbest zaman ile aa kacak olan dolaysz kltrle de cemaati yaam, dnyann bysn yeniden kazanmasn ve duygularn yeniden douunu tevik edecektir. Kitabnn son blmn, sendikaclar ve ii rgtleri iin bir zet olarak tasarlam olan Gorz, artk Batda daha ok gndeme gelen esnek alma, az alma ya da kesintili alma gibi haklar syesinde toplumlarn, kltrel ve toplumsal olann iktisad olan zerinde hkim olduu serbestlemi zaman toplumuna dneceini ileri srer. Bu ereveden bakldnda iinde bulunduumuz toplumsal durumun gerekliinde; bireylerin geimlerini salamalar esnasnda alma/i/mesai zaman kavramlarnn dahi inansal, deere dnk ve kltrel yaplarn dejenere edilmesinde bir araca dntn sylemek mmkn. Hatta her eyin
9
Kitap tantan kitap 5 alt st edilerek doruland bu dzende, kudsiyetin de sadece akla yklenmesiyle zamann blmnde bir dengesizlik ortaya kt grlebilir. Meknsal olarak da, kamusal alan ad altnda igl edilen mntkalarda ahs hak ve hrriyetlerin inenmesinin gzlenmesi gibi her geen gn zamann giderek daralp, faturannsa ahs olana kesildii de rahatlkla gzlemlenebilir. Artk insanlar zel ilerine, kiisel geliimlerine ya da ailelerine ayrdklar zaman ksmaya zorlandklar gibi, meknsal olarak da zel olann soyutlanmasna maruz braklmaktalar. Bu ynden bizler bu eser sayesinde, modernlemeyi geriden takip etmenin de avantajyla Ivan Illich, Teodor Kaczinsky ve Andr Gorzun eletirileri zerinden imdiden sanayi toplumunun gelecei zerine daha salkl dnebilir ve bo zamann peinden gitme olanaklarn gzden geirebiliriz. * ktisadi Akln Eletirisi; Andr Gorz, (ev.:Ik Ergden),Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. Referanslar Illich, Ivan. (1989); enlikli Toplum, (ev.:Ahmet Kot), Ayrnt Yay., stanbul Weber, Max (2011); Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev.:Emir Aktan), Alter Yay., Ankara
Fikir Platformu
10
Ben byynce insan- kmil olucam! (Mehmet Ylmaz)

Roma mparatoru Caligula(1) bir gn fazla iyi giyinme suundan(!)valye Pastorun gen olunu zindana attrd. Baba koarak imparatorun huzuruna af dilemek iin gelince Caligula derhal olann idamn emretti. Acl babay ise yemee davet etti. Yemek srasnda imparator onun salna kadeh kaldrd ve adamcazn iip imediini kontrol etmek iin bana birini dikti. Zavall baba sanki arap deil olunun kann iiyordu. Caligula taklar ve gzel kokular getirtti. Adamn bunlar takp srmesini dikkatle izliyordu. Yasl baba Pastor olunun idam gnnde 100 davetli arasna uzanm, yana ve gut hastalna ramen kadehleri deviriyordu birbiri ardna. Ne bir ya geldi gznden ne de bir baka zdrap emaresi izhar etti. Neden biliyor musun? Pastorun bir olu daha vard! (Seneca, fke) En son ne zaman fkelendiniz? Otomobilin camn indirip tanmadnz bir insann annesine svdnz oluyor mu? Ya fkenizi gsterme imkn yokken? Ertelenen fkeleri kin defterine mi yazyorsunuz? Dar doru patlamas engellenen fke bazen de ieri doru da akabiliyor: Mide ars, migren, el titremesi, ar terleme Oysa sradan insanlar srad basklar altnda ok ilgin tavrlar sergileyebiliyorlar. nsann fkesini ve intikam arzusunu bastrmas kolay deil. Bunun iin fikr bir aba gerekiyor. Yani hislerimizin derhal yapmamz emrettii ey ile aklmza gre yaplmas gereken sey arasna bir mesafe koymak ve doru olan semek. Bir eyi yapmadan nce sonunu dnmek, nefse hakim olmak. Bir an iin farz edin ki fke, kskanlk, cimrilik vs btn cephelerde kalc zaferler elde ettiniz. Byk Cihad denilen savatan muzaffer ktnz. Mkemmel bir insan oldunuz. Ne olurdu? Hayatnz neye benzerdi? Pr erdem bir insan! kinci olunun hayatn kurtarmak isteyen Pastorun olaan st sabr elbette erdem deil taktik bir sabrd. Kim bilir ka kez iinden geirmi olmal: u pis herifin grtlan sksam acaba nbetiler gelene kadar iini bitiremez miyim? fke hissi ile eyleme dnen fke gsterisi arasna mesafe koymak derken kasdettiim tam da bu: Arzulamak ve yap(ma)mak.
11
Kitap tantan kitap 5 Acayip bir kitaptan bahsetmek istiyorum. Bir ka hafta nce okuduum bu kitap fke konusundaki iyimserliimi arttrd: Aslnda iki eser birlikte baslm; nsan- Kmil ve Ahlk Nasl Gzelleir? mellifi Muhyiddin bn Arabi Hazretleri. Tabi Fsus-l Hikem veya Ftuhat- Mekiyyenin kapan kaldrm baz okurlarmz eyh-l Ekberin adn grnce ooo bu ar bir kitaptr, bize uymaz diyebilirler. Garip gelecek ama gerek bunun tam tersi. zellikle ikinci ksm son derecede sade bir dille yazlm, azimli bir okuyucunun bir veya iki gecede bitirebilecei tarzda. Kitabn nemli bir zellii ise (slm mnda) mkemmelemenin yolunu gstermesi, nefs ile savamann akl ara gerelerini sunmas: Kpek havlarsa ona karlk vermenin gzel bir davran olmad bilinmez mi? Ayn durum fkelenmi insanlar iin geerlidir. fkeli bir insana verilen karln sonu beenilir mi? fkeli insan ne yaptn bilmez ki! Byle bir insana karlk veren cahilin tekidir. nk aklsz insanlar kendilerine saldrdnda vahi hayvanlara bile kzar *...+ Byle bir aklsz bazen tkezler ve bu kez tkezledii yere sver hatta o yeri tekmelemeye balar Tabi nefs ile mcadele fkeden ibaret deil. Mal veya mevki dknl, dedikodu, miskinlik, ar yemek eyh-l Ekber bu konulara da giriyor. Ancak akl uyaran baz hikmetli szler dikkatimi ekti, zellikle istenmeyen haller arasndaki ortaklklar grmeye yarayan ksmlar: insan nefsini terbiye amacnda drst olursa arzu ve hazlarn sadece onlar kulland esnada haz verici olduunu grr. Bu vakitten sonra ise hazlar geride kalr ve insana bir yarar salamaz. Hazlar geip gittikten sonra ise geriye sadece pimanlk ve eksiklik kaldn, insanlar arasnda konuulduunu, bu yzden ayplandn, irkinliklerin kendisine dndn grr. Ayn durum fkenin iddetlenmesi annda geerlidir. nsan kzd kimseden intikam almaya ve sayp svmeye koar. Hrs sakinleip yapt ii dndnde ise davrann irkin grr. Anlar ki yapt ne vgye layktr ne de yararldr. fke annda yaplan artk insann o ile tannd, ayplanmasna sebep olan bir eksiklik olur Burada insan ftratna aykr, idealist, topik bir aba yok. fke de korku gibi hayatn bir paras. Gerek bir tehdit karsnda bizi ayakta tutan, kendimizi savunmamz salayan bir g fke. Yani her zaman bir sorun olarak grlmemeli. Ancak kontrolden ktnda, fke ve intikam duygusu yreimizi kapladnda iler karyor. Tabi fke ve dier konularda insanlar yle diyebilirler: Evet, kusurlarm var ama ne yapaym? Ben byleyim, deiemem Bu tarz dncelere cevaben unlar yazm eyh-l Ekber: blisten secde emrine kar itiraz gereklemi ve kyamet gnne kadar dierlerine katlmtr. yleyse blis doas gerei dman, dolayl olarak da dosttur. Halife olan insandan meydana gelen emre itaatsizlik ise zat veya mertebesi bakmndan deil, uyumlu ve uyumsuz unsurlar iermesi ynnden meydana gelmiti. nsann yaps itaatkrl ve isyankrl kendinde barndrr. Bylelikle kendisinde aykr nispetler emre itaatsizlikle hareket etmitir. nk Cennet onun mekn deildi. Dolaysyla insan orada sknt ekti. Nitekim gl kokusu pislik bceini rahatsz eder. Bu durum insann halife olmasnn sebebiydi. nsann doasndaki iki ayr zellik karm diyarnda birbirinden ayrr. Ayrma sonucunda mutlu gurup Cennete, bedbaht gurup ise Cehenneme gider. yle ki cehennemlikler Cennete gitmek isteselerdi buna g yetiremezlerdi. Demirin mknatsa ekilmesi gibi sratle atee ekilirlerdi. *...+ Hz. Peygamber (S.A.V.) hassas bir ekilde buna dikkat ekmitir : Siz atee atlacaksnz, sizi engellemeye alacam ama siz direneceksiniz
12
Kitap tantan kitap 5 Sonsz Bat kkenli retilerin aksine slmn ideal insan topik, eriilmez bir varlk deil. Nasl bu kadar rahat konuuyorum? nk bu konuda verilmi ilh bir garanti var tabiri caizse: Kim benim vel kuluma dmanlk ederse, ben de ona harp ln ederim. Kulumu bana yaklatran eyler arasnda en ok houma gideni, ona farz kldm eyleri ed etmesidir. (Bununla birlikte) kulum, bana nfile ibdetlerle yaklamaya devam eder, neticede muhabbetime nil olur. Onu bir sevdim mi, artk ben onun iittii kula, grd gz, tuttuu eli, yrd aya (aklettii kalbi, konutuu dili) olurum. Benden bir ey isteyince onu veririm, benden snma talep etti mi onu himyeme alr, korurum. Ben, yapacam bir eyde, mmin kulumun rhunu kabzetmekteki teredddm kadar hi tereddde dmedim: O lm sevmez, ben de onun sevmedii eyi sevmem (Buhr, Rikk, 38) Burada anlatlanlar idrak etmek, daha bir ieriden anlamak iin Mesnevye balarken okunmas adet olmu olan u beyitlere bakalm: T meg mr bedan eh br nst, B kerman krh dvr nst. Tercmesi ve aklamas ise yle: Ben bu halleri yaayamam deme. Hibir zaman byle olamam, bunlar neymi efendim fezadan uzak haller deme. Bunlar yaanr. Neden? Yeter ki onlara meyl et. Onlarn. Sohbetinde bulun onlarn dertleriyle dertlenmeye al. nk onlar kazandrmak iin ticaret yapan insanlardr. Onlar ticaretlerini kardaki kazansn diye yapan pazara kurduklar tezgah gelsin de uradan alacan alsn diye kurulmu tezgahtr. Kazanaym alaym davasnda deildir. Cmertlerle i yapmak kolaydr. Huzura erien cenab hakka yakin olan Allah Telnn kurbiyyetini ihsan eyledii zatlar gibi olamam deme. Zira bu senin kendine iftiran deildir. Daha dorusu senin tevazu zannettiin bir ahlak deildir. Bu seni atalete sevk eder nk. Sen elinden gelen gayreti teksif et, kerimlerle i yapmaya gayret et, zira kerimler kazanmak iin deil, kendileri kazansnlar diye deil, bakas onlarla alveri yapan kii kazansn diye gayret ederler. Dolaysyla i sana kalsa tamam ama i sende deil ki. Kerimlere hrmet edip onlarn szn dinler, onlarn sana nasihatlerine kulak verir ve onlarn yoluna temessk eylersen (gayret edersen) muhakkak ki onlar gibi kerimlerden olur, Allah telann raz olduu ahlaka efendimiz sav. Ahlak- Muhammediyesine yani en byk keramete nail olursun. Bundan phe ettiin zaman bu tevazu kisvesinde kibirdir. Zira sen, sendeki bykle kkle deil vasl olmak istediin zatn, huzuruna erimek istediin zatn kerimliine bak. Dolaysyla kibir yapma. Gnahm oktur diyerek gnahlarn affedecek olan zata bbrlenip gnahnla kibirde bulunma. (Fatih tlak) Dipnotlar 1 Msriflii, ahlakszl ve acmaszlyla tannan Caligula Roma mparatorluunun drdnc mparatoru idi. Kendi muhafzlar tarafndan 41 ylnda ldrld.
Fikir Platformu
13
Gelenein inde slm Sanat (Alper Grkan) Fetihten elli yl kadar sonra stanbula gelen Mimar Sinan, Ayasofyay inceler ve slm mimarsinde bylesi byk llerde eser bulunmamasndan yaknr. Gnlnde yazdklarna gre, inceledii bu byk kilisenin, sadece niceliksel ynyle alakdar gibidir. Fakat konu sadece fiziksel byklk deildir. Burckhardtn yazd gibi, El yntemiyle, byle muazzam llerde bir bina in etmek, fiziki ihtiam asli niteliinin bir ireti klar; dolaysyla Sinan eserinin, Bizansl yap ustalarna kar teknik bir zafer elde etme ihtiyac iinde olduu kadar, ayn ekilde slmn ruhuna daha uygun bir mekn aray iindedir ki bunda hibir yanllk olamaz. (Burckhardt,2005:175) slm Sanat denildiinde en geni anlamyla Mslman sanatkrlarn slm klnm blgelerde ortaya koyduklar eserlerin btn anlalyor. slm sanat, bir anlamyla Mslmanlarca fethettikleri lkelere bir almet gibi dikilen eserler olmakla birlikte bundan ibret deildir. slmda mndemi olan medeniyet tasavvuru marifetiyle yeryznn her yerinde, zamana bal olmakszn oluturulan bu eserler, slmn kudsiyetini yahut tevhid inancn izhr eden bir sanatsal kavray ve retimle, btncl ve husus bir tarzda sadece geleneksel ilkelerle snrlandrlmtr. Bu snrlara dir detaylar ieren almalaryla tannan TitusBurckhardt (Mslman olduktan sonra Sidi brahim), slm Sanat adl eserinde; slm sanatnn ne olduu, kaynaklarnn neler olduu ve farkl corafve kltrel tesirlere maruz kalmasna ramen bir form birlii iinde kalnn hangi sebeplere bal olduu sorularnn cevaplarn arar. Aray tabi olarak, geleneksel sanatn bir rneine ilham veren slmn sanatsal derinliine eilir ve rnekler sunar. Bir medeniyet perspektifi ierisinde deerlendirilebilecek olan bu alma, slmn bugn evrensel sembol gibi grlen Kbeden balar ve eitli slm sanatlar rneklerini ele aldktan sonra sanatn rahmi saylabilecek ehir olgusuna yklenen geleneksel anlamn ifdesiyle son bulur. Burckhardtn slm Sanat kitabyla ortaya koyduu muazzam btnl anlayabilmek iin evvel salt slm deil, bir btn halinde gelenein sanata yaklamn, sanat denilince anlalan zetlemekte fayda var elbette. nk sanatadir bir tanm erevesi olutururken ncelikle bir ayrma bavurmak zorundayz ki bu ayrm, sanatn geleneksel ve modern anlamlarnn temelini oluturan bir kava tasvir etmektedir. Bu noktada, geleneksel olanla modern olann ynlerine iret eden farkllkta, hem muhteva hem de ekle ilikin bir zddiyetin varl sz konusudur.
Fikir Platformu
14
Kitap tantan kitap 5 yle ki muhteva itibariyle geleneksel sanat; sonsuza, snrsza, zaman-mekn itibariyle kavranamayacak olana, Hakikatedirdir. Sonsuz olann kavranmas ve aktarlmasnda onun sebep ve lke olarak, sonlu olanla ve dorudan sanatkrla arasndaki iliki de bu sanatn icrasndaki biimsellii belirler. Yani muhteva dorudan biime yansr ve bylece ekli ierik belirlemi olur. Bu aktarmda da tanmlanamaz olan iret eden bir sistem olarak sembolizm kullanlr. Modern sanatnsa en belirleyici etkeni, sanatnn bizzat kendisidir. Modern sanat, bireyselleme ve dorudan dnce ile ilgilidir. Aydnlanma ile birlikte akn (transandantal) olan reddedildiinden dolay anlalmaz olana iret eden sembole ihtiya kalmam ve onun yerine bir tr tercme demek olan alegori kullanlmaya balanmtr.P.Godetye gre sembol alegorinin tersidir: Alegori bir figre varmak iin bir fikirden yola kar; oysa sembol her eyden nce ve bizatihi bir figrdr ve bundan dolay da birok ey arasnda fikir kaynadr. (Durand,1998:7-10) Bunun bir neticesi olarak BurckhardtnAkln Aynasnda yazd gibi: Modern insan iin sanatsalsimgecili[k]; bireysel, psikolojik -hatta duygusal- bir temelden baka bir eye sahip deildir. (1997:18) Gelenein snrlarn belirledii bir sanat kavraynn tesinde bizatihi slm ile ortaya kan sanatsal anlaynn izinden gider Burckhardt. slm sanat zerine dnrken, Nebi (s.a.v.)in veftnn zerinden henz bir asr gemeden birdenbire ortaya kp, yz yllarca korunacak bir form birlii sergilenmesini mmkn klann ne olduunu sorgular. Nihyetinde slm sanat soyut olduu gibi, formlar da ne dorudan Kurandan ne de Nebiin szlerinden kmtr. (Burckhardt,2005:9) yleyse onu btnleyen nedir? Bunun cevabn fetihlere balayan Burckhardt, sanata elverili yer ve insanlarla dolu olan Arabistann almas ve savalarla beraber salanan siysve iktisdistikrrn, Emevler devrinin sonuna doru sanat gndeme tadna deinir. Burada Mimar Sinan ve dier Mslman sanat ehlini harekete geirecek olan ortak bir ilev ortaya kmtr: Fethedilen yerlere dikilen eserlerin birer iret kabul edilmesi, slmn yayld her yeri sanat ile damgalamas sz konusudur. Yine de bu ilev, ikincil bir sebep olmakla ve siys ve psikolojik bir anlam tamakla beraber, slm sanatnn hakik kayna olarak kabul edilemez. nk onun birincil kayna ve esstevhiddir: Tm tem, tevhidin bir yansmas ve eitliliine dayanr. Mslman bir sanat iin biim, tek olan zn sonsuz eitliliinin bir yansmasdr. Bu yansma, ahenk araclyla olur ki ahenk, oklukta birlik (el vahdet fil kesret) ve ayn ekilde birlikte okluk (el kesret fil vahdet)ten baka bir ey deildir. (a.g.e.:77) Fetihler sadece bu sanatn douuna imkn tanmlar ve btnln temsiline birer dayanak olmulardr. slm sanatifdesi, her biri ak bir ekilde fark edilebilen ve belirli bir etnik evreye tekbl eden btn sluplar dizisini iine alr; bu durum, birlikte eitlilik ya da eitlilikte birlik olgusunun bir rneidir ve dolayl bir ekilde, slmn insan tarafndan ortaya konmu bir terkip olmadn kantlar. (a.g.e.:139) Meknsal snrlama olmamasn slm sanatnn gelenekle ilikisi iinde deerlendiren Burckhardt, zamanla snrl olmamasnn izhn da Kbe ile rneklendirir: Kbe kp demektir ki bu onun ess itibariyle tarih boyunca deimemi olduu anlamna gelir. Kp biimi de geleneksel sanatlarda merkez fikriyle alakldr; zirve, taban nokta ve drt ana yn ile birlikte Kbenin derin bir anlam vardr. Zira onun kelerine tekbl eden ana ynler, Araplarn kadm evren tasavvurunda drt ke direi (erkn) anlamna gelme*ktedir.+ (a.g.e.:4-5) Bylece slm sanat, zamann ve meknn tesinden kinatn alt ynne doru alr. Kurnda da insanlar iin kurulan ilk ev (l-u mran,96) diye anlan Kbe, kadm tarih tarafndan Allhn arnn alt hizasnda, kozmik bir merkezi temsilen in edilmitir. Bu yap syesinde bir merkez tecessm etmi ve bylece cennetten arza inen dem, semdatavfettiklerini grd melekler gibi tavf edebilmitir. (Kksal,2005:42) Burckhardta gre, tavaf riteli ile lahGyeye teslimiyet ya da kendini verme demek olan slm arasndaki iliki aktr. (Burckhardt,2005:5) Ki Kbe, hakikatin tecessm ediine imkn salayan merkez fikrine bir karlk verir. slmn temeli olan tevhd, varln (vcd) birlii ile manev boyutu btnlerken, mandansudr eden kinat ise fizik boyutu oluturur. Bu merkez; kadm kozmolojide kinatn merkezinin gne (Schuon,1997:169) olmas, insann merkezininse ilh akl sembolize eden kalp olmas (Nasr,2001:165) gibi dnynn merkezinin de Kbe olmasyla aa kar.
15
Kitap tantan kitap 5 Belirli bir sembolizme dayanarak din kaynaklarca dile getirilen gereklikler dzeyini amayan slm sanat, lem tasavvuruyla irtibatl olarak bir btn halinde slmn metafizik erevesi syesinde bir dil kazanabilmitir. Bu dil olmakszn onun temel maksad olan hakikatin izhr edilmesi sz konusu olamaz. Nitekim Burckhardt, Varln Akn Birlii diye dilimize evrilebilecek olan VahdetlVcd fikrini dile getirmek, grnr klmak isteyen bir sanatkrn elinde vsta olduunu yazar. Bunlar; varoluun tek bir Varlktan kaynaklann tercme eden geometri, birlii zaman dzeyinde hissedilir klan ritm ve mevcdtn grnr klnmasn salayan ktr. Bu tespitle birlikte Nr suresinde, Allah semlarn ve arzn nrudur diye balayan 35. ayette, bu nrun eyay yokken var klna dirmteabih yorumu aktararak slmn geleneksel retisindeki metafizik gelerin sanatla birlikte nasl i ie durduunu gsterir. Eyann varln sadece Onun nrundan ald lde kazanabildiine deinerek lahi Birlik hakknda ktan daha mkemmel bir sembolnbulunmadna deinir. (Burchardt,2005:91) Burckhardt, slmn ska gz nne getirilen tevhid vurgusu zerinden oluturulan varln akn ve tek lkede bir oluu fikri etrafnda oluan sanatsal btnl bylece ele alrken, form ile z arasndaki ilikiden slm sanatnn metafizik derinliine eilir. Bunu, kre metaforu stnden yaparak krenin, form (mevcudat) ile formsuz ilkesi olan nokta (vcud) arasndaki eii temsil ettiini belirtir. Buna gre, Kre, ilke olan noktann merkezden evreye dalmnn sonucu olduu halde, dzenli formlar kreden niteliksel farkllamayla, dolaysyla dzensiz formlar ya da arzi formlar ise niceliksel bir paralanmayla akarlar. Bu dalmay varoluun tm dzeyleriyle beraber dndmzde, kre ile Varln kavranlmaz noktasndan taan/sudur eden Ruh (er-Ruh)un anlatldn, dzenli formlar ya da suretler ile de Ruhta bulunan ilk rneklerin veya sabit zlerin (el-ayans-sabite) anlatld grlr. Tm kapsamn lkesi olan noktann, zamansal ve meknsal olarak herhangi bir boyutu ve deiim hali yokken, en utaki her ey bir dalgalanma misli gelip geici ve fnidir. (a.g.e.:90) slm sanat, metafizie bal olarak ortaya konulmu olan slm medeniyeti perspektifinin de bir unsuru olarak kendine mahss bir saha var etmitir. brahim Kalnn gsterdii gibi medeniyet, birok kavram ve kavrayn bir araya gelmesiyle olumu merkez bir mefhmdur. Kalna gre, bir dnya grnn zaman ve mekn boyutunda tezhr ve tecessm etmesi demek olan medeniyet kavram altnda varlk tasavvuru, lem fikri, kozmoloji, ahlk, siyas ve sosyal dzen, ehir hayat, kltr ve dier kavram ve kurumlar ile beraber sanat anlay da ortak bir semantik alana sahiptir.(Kaln,2010:4-21) Bunun sebebi, tek bir hakikatten zuhur eden insan-din-kinat btnldr. Belli bir yaratma dzeni ierisinde var edilen kinatn iinde hayat bulan insann, hiret saadeti iin dine dayanmas zorunluluunun bulunmas gibi dny saadeti iin de dine dayanarak Allahn yaratma dzeni olan cosmosu kavramas ve dnyay da onun yasalarna uygun bir tarzda in etmesi gerekmektedir. Kinatn btnlkl dzeni demek olan makrokozmosa karlk, mikrokozmos olan insan da yeryznde medeniyeti in etmektedir. nsan tarafndan kurulan bu dzenliliin ileyii ierisinde sanat, dzenden ilham almasnn yan sra merkez bir rol de stlenmitir ki, geleneksel toplumlarda sanatn bilgi kavramndan ve zanaattan ayrlamamasnn sebebi de budur. Ki Burckhardt da modern zamandan nceki devirlerde geleneksel toplum ierisinde, bir ey reten her sanatya zanaatkr (croftman) denildiini, sadece nazar bilgi deil, amelbeceri de isteyen her disiplinin sanat olarak kabul edildiini yazar. Sanat ile zanaatkrlk arasndaki ayrlma, sanat ile bilgi arasndaki kopula birlikte Avrupaya zg bir olgudur. Nihyetinde geleneksel medeniyet iinde sanat vastasyla aktarlan bilginin (marifet), hakikatin kll ilkeleriyle bir irtibat tesis eden hikmeti de ierdii sylenmelidir. Bilgi, bir iin paralarnn uyumlu bir btnle kavuturulmasna imkn vermekle kalmaz; onun salad emalar ya da ana kalp ve modeller insan kavraynn da temelinde yatan grnmez birliin aynas gibi i grr. Sanat bu erevede, yaplan ilerin haricinde manev bir disiplin olarak da grlmektedir. Mslman sanatkr iin, eserin gzellii Allahn sfatnn bir yansmas olduu gibi kulland ve gelitirmeye hacet
16
Kitap tantan kitap 5 grmedii alet edevat da kul olarak onun yoksulluundan baka bir eye karlk gelmez. Bunu idrak edebilmek ve gzel bir gen (feta) olan Hz. Ali araclyla Resulullaha ulaan ruhani bir iliki iinde olmak iin sanatlar, bir zanaatkrlar birliine (craftcorparation) katlrlar. Bylece sanat -zanaat ve meslek olarak- ftvvet ile insan olgunlatrma iin bulumu olur. (Burckhardt,2005:225-226) Zaten medeniyetin kendisi gibi, onun izhrn salayan ilim, teknik, meslek/sanat mefhmlar da dorudan kutsal olana ilikin olup, bu syede birer seyrslk sistemini de ihtiv ederler. Meslekleri inisiyasyon (irad) ierisinde deerlendiren ve geleneksel toplumlarda sanat ile meslek arasnda bir ayrm olmadn yazan Gunonun deyiiyle, yet, meslek insann kendisine ait olan, onun zgn doasnn bir tezhr ve yansmas olan bir ey ise; () onun bir inisiyasyona temel oluturabilmesini ve hatta, genelde, bu amaca en uygun ey olduunu anlamak kolaydr. der. (Gunon,2000:65) TitusBurckhardt; cami, medrese, kmbet, trbe, minyatr, tezhip, tezyinat gibi muhtelif zamanlarda fakl corafyalarda yaplm sanat eserlerinin resimleriyle dolu kitab slm Sanatnda; slm sanatnn douu, grsel sanatlar, ortak dil, sanat ve ayin gibi birok konuyu bir btnn paralar olarak ele alr. Bu btnlkte, duygusal bir hedefi olmasa da slmla meydana gelmi onca eserin ayn hissi uyandrd ak, onun hikmete ve hakikate dayandnn da bir ireti olarak grlr. Yazarn bilim ve kozmoloji gibi konularla birlikte daha geni bir kapsamda yazd makalelerden oluan bir dier eseri olan Akln Aynas ile birlikte slm Sanat; okuyucuya geleneksel olann birlii ve btnlne dir aydnlatc bir seyir imknn da bu iret syesinde sunmaktadr. Kaynaka Burckhardt, Titus (1997); Akln Aynas -Geleneksel Bilim ve Kutsal zerine Denemeler-, nsan Yay., Terc.:Volkan Ersoy, 2.Bask, stanbul. Burckhardt, Titus (2005);slm Sanat -Dil ve Anlam-, Klasik Yay., Terc.: Turan Ko, stanbul. Durand, Gilbert (1998);Sembolik mgelem, nsan Yay., Terc.:Aye Meral, stanbul. Gunon, Ren (2000); Kadm Bilimler ve Baz Modern Yanlglar, nsan Yay., Terc.:Fevzi Topaolu, stabul. Kksal, M. Asm (2005); Peygamberler Tarihi, Yeni afak, stanbul. Nasr, Seyyid Hseyin (2001); Bilgi ve Kutsal, z Yay., 2.Bask, Terc.:Yusuf Yazar, stanbul. Schuon, Frithjof (1997); Varlk Bilgi ve Din, nsan Yay., Der. ve Terc.: ahabeddin Yaln, stanbul.
Fikir Platformu
17
Aydnlanmann Diyalektii ve Kltr Endstrisi / Adorno Horkheimer (Alper Grkan)

Sosyoloji Notlarnda Cemil Meri kltrn 161 mans olduunu yazar; 161 mns olan kelimenin hibir mns yoktur. diye ekler. (Meri,1997:304) Onu bu kadar keskin olmaya iten, mnevverlerin kelimeleri mikrop kapar gibi kapmasdr. Nihyetinde dilimize sonradan, Avrupadan ithl olan kltr, her eyle btnleik olarak kullanlabilecek, usuz bucaksz anlamlar yklenebilecek, her kalba sokulabilecek bir mefhumdur. Yine de onun sosyolojik balamda en geni anlam yaam tarzdr ki bu yaz boyunca kltrden bu anlam kast edilecektir. Yaam tarz anlamnda kltr, tabiatn mensuplarnn tabiatla kurduklar iliki tarzdr diyebiliriz ksaca. nsan anlamyla kltr iin, madd llere gre yeme-ime, barnma, iletiim gibi yaamsal ihtiyalarn karlanmasnda bavurulan yntemlerin biimlerinin tmdr. Daha geni bir erevede, sadece insan deil tm tabiatn varolu tarz/hayat slbu olarak da grmek mmkndr elbette. Bu yaklam ile kltr, medeniyet ve uygarlk kavramlarndan farkl olarak insan tabiat ile birletirir. Onu tabiatn bir uzanm yapar. Meden insann tm etkinliiyle tabiata hkmediine, onu bir nizma sokuuna ramen; kltrel insan edilgendir, doaya ve evreye hkmetmeye deil onlarla uyum iinde var olmaya abalar. Doann artlarnda yaantsn biimlendirmek iin urar. Toplumsal adan ele alndnda, bir topluluun yaam tarzn belirleyenin ortak bilinalt olduu dnldnde kltr; belirli bir yaam alannda belirli bir tarihsellik iinde ortaya kan bir toplumun norm, deer, inan, ideal ve dncelerinin mterek bir man etrafnda biim kazanarak yaam alanna yansmas olarak grlr. Bu ynden modern toplumlarda hegemonik g, iktidar veya sermye; insanlar ynlendirmek, insanlar zerinde bir denetim kurmak ve bu syede onlar kitleler haline getirmek adna kltre daima bavurmutur ve bavurmaktadr. Toplumun yaam tarznn motive edici bilinalt sreleri zerinde oluturulacak hkimiyet ile alkanlklar, tketim ve dncenin kendisi zerinde bir denetim imkn, iktidarlar kltr zerinde almaya itmitir. Temeli Aydnlanmaclarn ilerlemeci bakna, Comte ve Marxn evrimci dncelerine dayanan toplum mhendislii almalar ile, toplumun artk kendine mahss dinamiklerinin ve kurumlarnn oluumunda doalln kaybetmesinin, tepeden belirlenmi deer ve normlar iselletirmesinin ve bir kitleye dnmesinin temin edildii bilinmektedir. Buna gre sosyal bilimlerin rettii bilgi, toplumlara
18
Kitap tantan kitap 5 uygulanabilecek kesin aamalarn olduu varsaym ve bu varsayma dayanan determinizm, sosyal evrime yn verebilmek adna toplumun kitlelemesini, ideolojik dayatmalar, jakobenizmi ve sosyal denetimi merulatrmtr. Felsefe ve teolojinin birbirinden ayrlmas ve devamnda din ve devlet yaplarndaki ayrmaya dayanan laiklik prensibiyle boalan akn otoritenin yerine devlet olgusu oturtturulmutur. Bu syede kltr de ideolojilerin yanlsamalar reten bir makinesi haline getirilmitir. Propaganda ve maniplasyonlarla zihni karartlan dnya, dilenen biimde ekillendirilmeye balanmtr. Ksaca denilebilir ki kltrn ideolojik ara haline geliindeki temel maksat, toplumun kitleselletirilmesidir. Ki gemite ulusdevletlerle beraber ideolojilerin de bugn devletler-st diyebileceimiz hegemonik sermyenin de bir toplumdan ziyde kitleye daha ok ihtiyac olmutur. Kltrn kapitalist dzendeki youn ilevine odaklanan Frankfurt Okulu teorisyenleri, kapitalizmin totalletirici eilimlerini ve kltr tahakkm aleti haline getirmelerini kltr endstrisi kavramyla aarlar. Bu eilimin nedeniyse dnemin liberal lkelerindeki tekelci kapitalizmin ve Avrupada yaylan faizmin oluturduu menf tesir ile komnist ve sosyalist sistemlerdeki umutsuzluktu. Kltr endstrisinin kitle kltrnden farkl olduundan sz eden Adorno bu kavramla, kitlelerden kaynaklanan bir kltr anlaynn nne gemek istediklerinden bahseder. (Adorno,2003:76) Habermas tarafndan Adorno ve Horkheimern en karanlk kitaplar diye nitelenen Aydnlanmann Diyalektiinde (1947) dile getirildii gibi byk kltr acenteleri tarafndan retilen kltr endstrisi, kltrel rnlerin de birer meta haline getirilmesini dile getirmektedir. ki dnr, bu kavram XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln balarnda Amerika ve Avrupada yaylan elence endstrisinin kltrel biimlerinin metalamas anlamnda kullanmlardr. (an ve Hira,2007:286) Endstri teriminin ilk anlamyla alnmamas gerektiini yazan Adorno, bu terimle dorudan retim srecinin kastedilmesinden ziyde kltrel maln standardizasyonu ve datm tekniklerinin rasyonelletirilmesine iaret edildiini belirtir. (Adorno,2003:78) Frankfurt Okulu dnrlerinin kltre odaklanma sebeplerinin banda, kapitalizmin sadece ekonomi-politik ile aklanamayacak kadar karmak oluundan hareket etmeleri vardr. A.B.D.de bulunduklar dnemde Amerikan bakannn politik iknalar iin radyoyu kullanmasna, hkmetin siyasal propaganda iin kitle iletiimini kullanmasna, Amerikallarn sinema ve tiyatroya gidilerine; magazin, komik kitaplar, seks dergileriyle yeni kitlenin rettii kltrn rnlerine, ucuz kurgularn genileyen poplaritesine ahitlik etmilerdir. (Kzlelik,2000:220) Frankfurt Okulu teorisyenleri, kapitalizmle birlikte Aydnlanma ve modernlik paradigmasn da insana zgrlk vadederken yeni egemenlik biimleri ihdas ettii iin eletirirler. Formel veya arasal akl, en temel meselelerinden birisi haline getirirler. Aydnlanmann Diyalektiinde, totaliterlik olarak niteledikleri Aydnlanmann tasarsnn dnyann bysn bozmak olduunu yazan (Horkheimer ve Adorno,2010:19) dnrlerin de sezinledikleri zere ortaya kan bu yeni egemenlik biiminin temel karakterini homojen bir toplum yaratma ideali oluturmaktadr. (an ve Hira,2007:283) Homojen toplum yaratma idealinin vastas olarak da kltre, klasik Marksizmde sadece bir styap unsuru olarak baklrken ve iktisat tarafndan biimlendirildii ileri srlrken teorisyenlerce daha kritik bir deer atfedilmektedir. Bilindii zere kapitalist dzeni analiz ederek eletiren Marksist ynelimler, bir atma teorisi temelinden hareket ederler. Diyalektik materyalist bir felsefe olan Marksizm, toplumun yapsn da altyap-styap ikilii ve ayrmyla kurgulayarak madd bir temelden, iktisad merkeze alarak yorumlar. Buna gre retim ilikileri dhilindeki retim tarz veya iktisad rejim, toplumlarn sanat, hukuk, ahlak, kltr gibi soyut ya da dorudan maddi olmayan karakteristiklerinde belirleyici rol oynamaktadr. Ekonominin belirleyiciliine itiraz etmeyen Frankfurt Okulu teorisyenleriyse, kitle kltrnn rnleri syesinde statkonun yeniden retildiini savunurlar. Herkes statsne uygun tketim biimlerine motive edilerek sistem rasyonelletirilmekte ve sz edilen tahakkm dzeni bylece in edilmektedir.
Fikir Platformu
19
Kitap tantan kitap 5 Bylesi bir dzenin devamllnn salanmasyla birlikte hemen her eyin metalamas, ticarlemesi ve poplerletirilmesi ayn anlamlara gelmektedir. Tketimin bir sahas olarak kltrel retim, yksek ve popler diye ayrtrlmadan; her seviyeden insana, her beeniye gre tasarlanarak sunulur. Burjuva toplumlarnda yksek kltr ve elence kltr arasnda kesin izgilerle bir ayrm vard. Kitle toplumunda ise yksek kltr, elence kltrne ve popler kltre kartrlarak tmden kitlesel ve ticar bir hale dntrlmtr. (a.g.m.:288) Bu anlamyla bir dnem Ouz Atayn poplerletirilmesiyle, Serdar Ortan poplerletirilmesi arasnda bir fark yoktur. Her ikisi de sermye ve tketim ilikisi asndan ayn maksatlar etrafnda btnletirilmitir. Her eyin metalatrlmas yoluyla elde edilen yksek kltr-popler kltr denklii syesinde grnte toplumsal anlamda eitliki bir yap oluturuyor ve bireyselleme ne kyor gibidir. Oysa gerek byle deildir. Hatta bunun tam da kart bir gereklik sz konusudur: nk kltr endstrisi, bireyi de bir zne deil nesne konumuna yerletirmektedir. (Adorno,2003:76) Bilin ve bilinalt dzeylerinde bir bask ve denetime tabi tutulan bireylerin hayattan kap saklanabilecei bir snak olduuna dair bir yanlsama yaratlmasyla glendirilen ideoloji syesinde bilincin yerini uygitsincilik almtr. (a.g.m.:78-81) Kimse kaamasn diye herkes iin bir eyler ngrlmtr, farklar tesviye edilerek birbirine uydurulmu ve ekici klnmtr. Halkn ihtiyalar seri nitelii tayan bir hiyerariyle karlamak, zelliklerin srf matematiksel olarak yazya dklmesine yaramaktadr. Btn tketicileri kapsayacak apta bir takm kategorilendirmeler (level) yaplmakta, kimse de bunun neden byle olduuna ilikin bir soru soramamakta, olay olduu gibi kabullenmektedir. Halka den grev, kendi tipi iin seri halde retilen rnleri tketmektir. Birer istatistik malzemesi olarak tketiciler, propaganda meknlarndan artk bir fark kalmayan aratrma mekanlarnn haritalarnda gelir gruplarna gre ayrlmakta ve krmz, yeil, mavi alanlara dalmaktadr. (Horkheimer ve Adorno;1995:11-12) Ayn zamanda kltrel rnler de dier rnler gibi kullanm deerlerine ilveten gsterge deerleriyle fiyatlandrlr. Bylece klasik bir edebiyat eseri tm edeb yetkinliine ramen, grebilirse popler bir yazarn eseri kadar ancak kymet grr. Gsterge deerinin piyasadaki belirleyici vasfndan tr, kltrel rnlerde de eserin yetkinlii, kifayeti, gzellik deeri nemli olmamakla birlikte, reklam ve halkla ilikiler almalar ile trend olmas yani modalamas salanr. Bu syede kitleler, uluslararas konumlarna ramen ayn kitaplar okur, ayn mzikleri dinler, ayn filmleri seyrederek aralarndaki onca kltrel farklla ramen ayn eylerden haz duyarlar. Eskiden de kltrel eserlerde bir kr aray olduunu yazan Adorno, bunun eskiden dolayl ve eserin znden bamsz bir haldeyken artk kesin ve dolaysz olan faydann saklanmayan ncelii olduundan sz eder. (Adorno,2003:76) Modern dnemde baskn ideoloji olan kapitalizm asndan kltr ele almak gerektiinde sistem iin kltr iki sre itibariyle nem kazanmaktadr: retim ve tketim sreleri. lk olarak kapitalist sistem, retim srecinde kltr bir yeniden-retim vastas olarak deerlendirir. Yani alanlarn retim d zamanlarnn, retim iin harcayacaklar emei yenilemesi demek olan emein yeniden-retimi; insanlarn yaam biimlerine dorudan el atlp bireyi sisteme balayacak bir halde tutmay da ierir. Bu anlamyla kapitalizm iin kltr, retimin devamll iin reticileri daima verimli ve hazr tutmak gereine gre biimlendirilir. Zamann tam planl hale getirilmesi, niceliin n plana karlmas, faydann en byk deer olmas gibi biimlendirmeler syesinde rnein insanlar fast-food ya da hazr gdalara ynlendirilir; hikmet, felsefe, ilim, sanat yerine abuk ve kolay almlanabilecek eserlere, zaman ldrecek oyunlara, elenceli (komik ya da erotik) ieriklere ekilir. Popler olana zendirilen kitleler, zendikleri nesnelere eriebilmek adna klece bir alma dzenine boyun eerler ve sistemin ark iinde sadece emeklerini deil bo zamanlarn da satarak ezilmeye devam ederler. Tm kltrel alanlar bu syede ticarletirilmitirler.
Fikir Platformu
20
Kitap tantan kitap 5 Bu durum ayn zamanda kltrn kapitalist sistem iin ileyen ikinci sreci olan tketim boyutuna da karlk gelmektedir. Endstriyel toplumun iktisad dinamikleri asndan her retim ayn zamanda bir tketimdir. retim sreci dndaki alanlarn, in edilmi maddi deerler dizgesinde kendine bir karlk bulmak syesinde boluklar doldurmaya altklar bu yaam tarz, bir kltr modeli olarak tketimi tm hayatn odana yerletirir. Fight Clubda denildii gibi: Nasl bir koltuk takm beni en gzel ekilde ifade eder! trnden soru(n)lar, toplumsal olarak arlk kazanr ve genel bir eilimi yanstr. Bylece ortaya kan toplum tipi, sosyolojide tketim toplumu olarak anlmaktadr. Tketim toplumunun felsefi altyapsn oluturan postmodern sreci en iyi analiz eden yazarlardan birisi olan Baudrillardn gsterdii gibi, gnmzde iletiimin gc syesinde kamusal uzam bir gsteri olmaktan karken, zel uzam da bir sr olmaktan kmaktadr. Artk gerek diye nitelenen, dnyayla kurulan balant deil televizyon ekranlarndan verilendir: Televizyon dnyadr. (Sarup,1996:236) Gerekle gerek olmayann (sanal), modelle gerein birbirine kart bu dnya, Baudrillardn hiper-gerek dnyasdr: Haber sizsiniz, toplumsal sizsiniz, olay sizsiniz Baudrillard, konuyu ksmen baka bir dzlemde ele almsa da Yeni Medya ile iaret ettii alan, bugn bir dzen halinde ortada durmaktadr. Ki bu dzende her birey bal bana bir medya kanal olmutur adeta. Bireylerin, ka takipisi olduu, rettii ieriklerin ne kadar paylald gibi verilerin lmn yapan () birok site (bile) vardr. (Baudrillard,2010:53) Modern srecin tesinde postmodern srete, artk herkes kendine ait bir sayfada yazarlk yapyor, ucuzlatlm teknoloji syesinde fotoraf ekip, film kurgulayabilir, kendi atlyesinde hobilerini sanata dntrebilir. Bu syede kltr bal altnda sanat ve hobi birletirilir ki bu postmodern srete her eyin i ie gemiliiyle uyumlu bir durum var eder. Horkheimer ve Adornonun yazdklar gibi: Her eyin her eyle zde olmasnn bedeli hibir eyin kendiyle zde olmamasyla denir. (Horkheimer ve Adorno,2010:30)
Deerlendirme ve Eletiri Bu erevede Aydnlanmann Diyalektiinin yazarlarnn tespit ve deerlendirmelerinin baz noktalarda tenvir edici ynleri olduunu sylemek mmkn. Evvela eletirel teorisyenler, Aydnlanma ve moderniteye eletirel yaklamlardr. Aydnlanmann mitlere tepki ieren yaklamlarna ramen kendi bana bir mite/sylenceye dntn yazarlar. Nasl sylenceler aydnlanmay tamamlamadysa, aydnlanma da att her admla mitolojiye daha ok gmlr. Aydnlanma sylenceleri ykmak iin tm malzemesini sylencelerden alr; bu ekilde yarglanan konumunda sylencesel bynn etkisi altna girer. Yazg ve misilleme srecinden ona misillemede bulunarak uzaklamak ister. Sylencelerde olan biten her ey olup bitmi olmann kefaretini demek zorundadr. (a.g.e.:29) Moderniteyi kapitalizmle birlikte okuyarak insann doal varoluunun nasl bolua brakldna iret ederler. Aydnlanmann Diyalektiinin en dikkate deer vasfysa genel olarak Frankfurt Okulunun belirleyici yn olan kltr eletirisi zerine odaklanmasdr. Bu noktada Okulun her ne kadar maksist eletiride bir styap unsuru olarak kabul edilen kltr belirleyici bir tarzda incelemi olsalar da Marxn ideolojiyi, bir tr dnme hatas, yanl bilin olarak ele al ve bunu toplumsal tahakkmn vastas haline getirmesinden hareket ettikleri sylenebilir. Ki Marxa gre ideoloji, retim aralarna sahip olan egemen snfn gerei arptmas ve bylece rettikleri maddi koullara ait yanl bilgidir. Nitekim maddi retim aralarna sahip olan bu snf, zihinsel retim aralarn da elinde tutarak toplumun entelektel gcn de elinde bulundurmaktadr. (Temirkaynak,2008:32) Daha sonra Okulun bir yesi olan Marcuse, kltrn bu etkisini, sosyalizasyon srecinde ailenin yerini kitle iletiim aralarnn almas ile aklayacaktr. (Kzlelik,2000:221)
21
Kitap tantan kitap 5 Burada Frankfurt Okulunun, kltr ele alrken onun basknlna odaklanmalarna ramen Marksist hatada srar ettikleri sylenebilir. Kitle kltrnden hareketle kltr var klann ekonomi olduuna saplanp kalnrlar. ktisadn, kltrel bir tarz olabilecei stne gitmeyen yazarlar iin kltr, iktisadn bir aracndan ibarettir. Bu sebeple kapitalizm iin de bir tahakkm vastas olmaktan ileri gitmez. Nihyetinde Bat Marksizmi iinde de anlan Okul, Aydnlanmaya, moderniteye ynelttikleri sert tenkidi Marksist altyapstyap ayrmna tevcih etme noktasnda duraksamlardr denilebilir. Ayn ekilde zellikle Max Horkheimer ve Theodor Adorno, kltrn nemini kavram olmalarna ramen, onun ne olduunu doru tanmlayamadklar iin bocalamlardr. Bu bocalamada Marksist okumalarn kibrinden tr kltr, kltr endstrisine indirgemilerdir: Tek bir forml, tm tarihi, sosyal varoluu zmlemeye yetecektir onlara gre! Maniplasyona, kitleye, propagandaya (ve reklama) vurgu yaparken, tm bunlarn kltrn kuvvesi olan mterek uuraltyla alakasn doru bir tarzda tespit edememilerdir. Yaklamlar ve kavramsallatrmalar ynnden Frankfurt Okulunu anlamak iin bir anahtar olan Aydnlanmann Diyalektiini geni bir adan eletirmek mmkn. Yine de bir sosyalizasyon aracna dntrlerek statkonun devamn salayan ve bir endstriye dntrlerek smrnn devamlln salayan kltrn kapitalist anlam stne yazan yazarlarn bugn, kltrel eserleri ve gndelik hayat anlamlandrmada dnce zerinde her halkarda kesin bir etkilerinin olduunu yadsmak sz konusu deildir. Bu sebeple Aydnlanmann Diyalektii, sadece kltr meselesi asndan deil, Aydnlanma, modernite ve kapitalizmin doum, geliim ve ilerlemesini, birok ynden ele alarak dncenin ufkunu genileten kymetdr bir eser olarak deerlendirilmektedir.
Kaynaka Adorno, T. (2003); Kltr Endstrisini Yeniden Dnrken, Cogito, s:36, Yaz 2003, st. Baudrillard, J.(2010). Simulakrlar ve Simlasyon, Doubat Yay.,5.Basm., Terc.: O.Adanr, Ank. Horkheimer ve Adorno (1995); Aydnlanmann Diyalektii-Felsefi Fragmanlar II, Kabalc Yay., Terc.: O.zgl, st. Horkheimer, M. ve Adorno, T. (2010); Aydnlanmann Diyalektii, Kabalc Yay., Terc.: N.lner,E..Karadoan, st. Kzlelik, S. (2000). Frankfurt Okulu, An Yay.,Ank. Meri, C. (1997); Sosyoloji Notlar ve Konferanslar, letiim Yay., 4.Bask,st. Sarup, M. (1996). Postyapsalclk ve Postmodernizm, Bilim ve Sanat Yay.,Terc.:A.Gl, Ank. an, M.K. ve Hira, . (2007). Frankfurt Okulu ve Kltr Endstrisi Eletirisi. Sosyoloji Yazlar 1., Kzlelma Yay. (s:281-295). st. Temirkaynak, M. (2008). Yanl Bilinten Sona Giden Yolda deolojinin Serveni. http://www.belgeler.com, Eriim: 14.11.2011.
Fikir Platformu
22
lmn Evi / Dominique Lecompte (Mehmet Ylmaz)

pte buldum bu kitab, oturduumuz binann plne atlm kitap cesetlerinin arasnda. ocukluumdan beri byle pis bir huyum vardr, pe atlan kitap llerini toplarm, tek tek bakp bir hayat belirtisi ararm Korku romanlarn hatrlatan bu kitab elime alr almaz sayfalarn kprdadn, harflerin nefes aldn fark ettim: Annemin lmesi bitince eve geri gelecek deil mi? Kk ocuklar lmn uykudan farkl olduunu anlyorlar ama dn yolunu ak sanyorlar. *...+ Bir gn yine aadaki salona inmitim, ailelerin tabut kapanmadan nce son bir veda iin toplandklar yere. Herkes sessizce srasn beklerken koridorun banda telal bir kadn belirdi. Ter iinde, koarcasna girdi salona. 9-10 yalarnda bir kz bir de olan vard yannda. Gen kadn kzkardeimi grmeye geldim, ocuklarla deil tabi, bunun annesi dedi olan gstererek. ocuklarla darda kaldm. Olann dik baklar beni delip geiyordu. Senin annen mi? diye sordum. Yzme bakt, cevap vermedi. Annen ok gzel, onu grdm biliyor musun? dedim. Arkadan yasl ailenin alama sesleri geliyordu. O yine seni korumaya devam edecek, eer grmek istiyorsan teyzene sylemen yeterli. Bayla istemediini iaret etti, iki eli birbirine yapm, parmaklar dm olmutu. Al benim elimi sk btn kuvvetinle, sonra ben de gidip annenin elini skacam senin iin dedim. Hafife glmsedi, sonra elimi skt var gcyle. Teyze olann bir de kk kz kardei olduunu sylemiti. Ben annesinin tabutuna kadar gidip elini sktm ve olann yanna dnp elini tuttum. Sonra Eve gidince sen de kardeinin elini skarsn unutma.
23
Kitap tantan kitap 5 diye fsldadm. Gzleri yalarla doldu. zgn olunca alamak normaldir, annenin tabutunu kapatmak iin sen iaret vereceksin tamam m? Msade ediyor musun? Kapatalm m? diye sordum. Bayla onaylad. Teyze ile uzaklarken bana dnp glmsedi. Annenin dosyasna baktm, baba olann gzleri nnde anneyi gsnden 6 kez baklam, kadn kendini evden dar atm ve yola dp lmt. Baba hapisteydi. Hi unutmadm o ocuu, krlgan olduu kadar glyd. Gnlk dertlerim ise o gn gzme ufack grnd Tantmak istediim kitapta Paris morgunu 22 yldr yneten adl tp doktoru Dominique Lecompte hatralarn ve lm (=Hayat) hakkndaki dncelerini anlatyor. Hayatn morgda geirmi, lenler kadar geride kalanlarla da uram bu doktor hanmn kitabn okurken doktorluk mesleine bakmzn haddinden fazla modernletiini fark ettim. lm doktorun baarszl gibi kabul ediyor modern insan. Baarsz doktorlara dava alyor hatta bazen tekme tokat giriiyor insanlar! Oysa hastalklarla savaan doktorlarn mevtaya ve yaknlarna kar oynayacaklar bir rol daha var. Bir insan lmden kurtarmak nasl bir baar ise huzurlu bir lm ve huu iinde yaplan bir cenaze de baar olarak grlebilir, grlmelidir: llerin iinde yayorum; ve tabi sevilen bir insan aniden kaybetmekle balayan duygu frtnalarnn: syan, pimanlklar, sululuk duygusu, nefret, umutsuzluk len yaknlarn grmeye gelenler iin bu ok buluma ayn zamanda benzersiz bir tecrbe: Kh kesif bir tefekkr an oluyor kh youn bir zdrap Arkadalarmn gznde llerin doktoruyum. Ama ayn zamanda yaayanlarn da doktoruyum, lm ile ilk kez karlaan insanlarn. Evet, modern kent yaam lleri ve lmleri halledilmesi gereken bir sorunmu gibi gz nnden uzaklatrd. Devlet dairelerinde pasaport, ikmetgh gibi sradanlaan, prosedrleen birer masa artk doum ve lm. Sertifikalaan, seri numaralaan Hayat (=lm) dnmek ne zor! Ulus-devlet tpk kapitalist irketler gibi hereye istatistik penceresinden bakyor. Hani diyorlar ya insan kaynaklar diye. Hatralar ve cesetler de acilen derine gmlmesi (=unutulmas) gereken nkleer atklar gibi. Endstrilemek, sradanlamak, anonimlemek Evlerimizin ve ehirlerimizin dna ittiimiz o sessiz nasihat artk duyulmaz, dinlenilmez oldu. lm dnmeyen insanlar topluluu kendine haz verecek her eyi hemen istiyor. Agzllk ve acelecilik zannediyorum bu yzden bir ideoloji haline geldi. Totaliter rejimlerde Stalini, Atatrk ya da Hitleri sevmek mecburiyeti vard. Bugn biyolojik yaam sevmek ve lm unutmak mecburiyeti var, totaliter propaganda yle istiyor: Siz zelsiniz, siz daha iyisine layksnz! Hemen aln sonra deyin, hi lmeyecekmi gibi yaayn, varlnz armaan olsun Ekonomik varlklara! lm artk gzden rak, gnlden rak Hastahanelerde doduumuz gibi yine orada lyoruz. Kaza, cinayet, intihar sonucu meydana gelen lmlerin de yolu morgdan geiyor. in iine su ihtimali girince cesetler brokrasinin eyi oluyorlar, savclar, polisler, otopsi raporlar, insanlarn mahremiyetine mecburen(?) tecavz ediliyor ve ailelerin adam gibi yas tutmalar mmkn olmuyor. Hele rk ve militarist bir gazeteci gruhu insanlar meze yapmaya balamsa! (Bkz. Mptezel Basn Dibe Vurmu Dediler, arrrdm! ve Terrist evlatlarmz ve Anzak lelerimiz(!) isimli iki makale)
Fikir Platformu
24
Kitap tantan kitap 5 Fakat lm ile salkl bir iliki kuramyorsak btn su modernitenin deil tabi. Lisan da buna engel olabiliyor. Konuurken ve yazarken lm sebebi olan olay ile lmn yaanmasn yani gerekten lmeyi birbirine kartryoruz: Babamn lmnden sonra ok sknt ektik diyen birine bakn mesel. Biyolojik hayatn bitmesine sebep olan trafik kazas ya da kalp krizi gibi anlk, noktasal bir olay ile lm srecini bir tutuyor. Oysa doduumuz andan itibaren balayan yaam sresi ayn zamanda lme srecimiz deil mi? Her gn bat kum saatimize den ve geri getiremeyeceimiz kumlara tekabl etmiyor mu? Jack Kerouacn dedii gibi: Ruhumu takdis edin, lm konuulmaya deer tek mevzudur. Zira oras vehimin ve hatalarn bittii yerdir. lm adna hayat dediimiz madalyonun teki yzdr (Visions de Grard, 1972) Senin lmn Sevdiimiz bir insan ldnde ilk defa Senin lmnle tanrz. O gne kadar insanlar doar byr ve lr. Ama anne, baba ya da bir karde ldnde byle deildir. Bize yakn, senli benli olduumuz, ayn sofray paylatmz insan lnce ilk defa srann bize geleceine inanmaya balarz. Herkesin lmnden Benin lmne giden yolda ilk duraktr Senin lm: lklar ve inlemeler hergn morgun duvarlarnda yanklanr. Sevilen insandan kesin ve geri dndrlemez biimde ayrlmann idrak edilmesidir bu. Bazen lklardan duvarlar titrer adeta. Kimse kaytsz kalamaz bu seslere *...+ Acnn da vurulmas kadar boluk hissinin dourduu korku da vardr bu lklarda. Tandk birinin lerek brakt boluk Kadn yazarlara has duyarllkla yazyor Lecomte. Peki insanlar korkutan nedir? Sadece sevileni yitirmek, zlem/hasret gibi bir boluk mudur? Yoksa ? Ruhun llmez, blnmez sonsuzluu ile onun zarf, kutusu olan beden arasndaki uurum mudur bizi korkutan? Ama her zaman grmeyiz, mahede etmeyiz bu uurumu. Gnlk hayatn koturmas, geim derdi, para biriktirmek, kariyer yapmak derken gnler geip gider. air Ahmet Erhann msralarndaki gibi grnmez bir el hayatn sesini boan o anlara birdenbire dokunur ve lm gelir, dalar yzn, salarn, bir kt torba yrtlr, portakallar salr sokaa, lm gelir, doum tarihlerine ve dlere aldrmaz. te byle zamanlarda anlarz ki deliler ve sanatlar aslnda o kadar da deli deildir, sadece bize perdeli olan baz eyler onlara gsterilmitir. rmcek korkusu ya da isizlik korkusuna benzemeyen, objesi olmayan bir korkuyla tanr insan. Ba harfi byk yazlmaz zere Sayn Korku bir matkap gibi gerkeklerden rl duvar deler, Hakikatin gzleri kamatrr. (Bkz. korku matkab bahsi, Derin nsan kitab) Fakat bazen insan kalbi ar doldurulmu ve zorla kapanm bir valiz gibidir. Ar yklenmi olma hali almaya mni olur. Sradan insanlar srad basklar altnda ngrlemez biimde davranrlar: Seine nehrine bakan bekleme salonu gne iinde. Yelkenliler suyun zerinde kayyor. Saatlerdir sessisce duran ve kznn cesedini grmeyi reddeden yal adama dnp Sizi bir ka dakika bekleteceim, kznzn vcudunu hazrlamamz gerekiyor diyorum. Tek kelime yok. Beyefendi, kznzn ok gzel bir yz var. Adamcaz birden bire konumaya balyor: Annesi ldnde 14 yandayd, erkek kardei kanserli Konuuyor, konuuyor. Artk tayamad, onu ezen, grtlan skan bir antay boaltmak istercesine konuuyor. Sonra birden sessizlik. Kznn yanna gtryorum babay. Bir sre yalnz kalyorlar. Geri dndnde gznde bir damla ya. Alayamyor bu insan. Dopdolu, fazla dolu, yamay beceremeyen bir sanak ya bulutu gibi
25
ntihar Kendilerini ldren insanlarn bu fiilde aradklar lm deil belki de, dayanlmaz hale gelen bir zdrab ldrmek istiyorlar. Geride braktklar kh uzun kh ksack mesajlardan mellifin kard sonu bu. Aile bazen grmyor bu zdrab, ou kez grmek istemiyor. Sorunlu bir evlad olduunu anlamak istemiyor aile: Nerede hata yaptm? Herey yolundayd, bir sevgilisi vard, i bulmutu, neden yapt bunu? Morg mdiresi Dominque Lecompte bazen ocuu intihar eden annelerin aka onu ben ldrdm, dertlerine are olamadm dediine bile tank oluyormu. Ne ok insan var kendi kaderini yazma vehmiyle yayor. nsan tabiatndan gelen bir zellik bu. Kendimiz ve sevdiklerimiz iin hereyi kontrol edebileceimizi zannetmek aslnda ok ar bir yk deil mi? Bu yzden yaknlar intihar eden insanlar byk bir sululuk duygusuna kaplyorlar. Fakat bir gerek daha var: nsan yeme-imeden ibaret olmad gibi ocuklarn ihtiyalar da gda-giysi ile bitmiyor. cabnda yoksul bir annebaba ocuklarna bo bir tencereyi aklayabilir ama sevgisiz braklm bir ocuk iin herey yolundayd, neden intihar etti? demek kanaatimce yanl olur. Bo bir kalp bo tencere gibi deildir, ok ama ok ardr. Kelimelerin bo brakt her saha iddetle, kinle, intikamla doluverir: Bir kar-koca oullarn grmek iin geldi, yanlarnda bir de gen kz vard. Yakasnda bir stn hizmet madalyas tayan baba kendini yksek memur olarak tantt. la kutular arasnda l bulunan olunun vcudunu o sabah incelemitim. Ayak parmaklarndaki siyah oje dikkatimi ekmiti; yznde ve gbeinde piercing vard. Polis dosyasna gre dolabnda gotik kyafetler ve yerde babann yazd bir mektup bulundu. Anlalan baba-oul diyalou ok iyi deildi. Olan bilgisayar ekranna ksa bir mesaj brakmt: Size yalan sylemekten bktm!. Bu eref madalyal baba iin morga gelmek zorunlu bir imtihan oldu. Bu dram kabul edilemezdi. Tekrar edip duruyordu bunu. Yksek memur baba olunun zdrabn fark etmemiti. Olunun cesedine doru yrmeye baladk, tra olmad iin zr diledi benden. Cevap vermedim. Anne ve kz balar ne eik, sessiz bir dayanma iindeydiler. Baba etrafnda hi bir hiss tecelliye yer brakmyordu. *...+ Byle sessiz ailelerde kendini tutmak, grn kurtarmak hereyin stnde. Ne bir glk ne bir inleme. Izdraplar stste ylyor lm yaamak yeniden Aileden biri vefat ettii zaman insanlar daha zor katlanyorlar eskisine kyasla. Hele bu vefat ani bir ekilde mesel bir trafik kazasyla gelmise. Mslman dahi olsa insanlar lme fikrini daha zor kabulleniyorlar. Neden byle oluyor? nternet kafelerde genlerin konumalarna dikkat ettiniz mi? Ooolum 7 kere ldrdn lan beni, 2 canm kald Oyunlardaki sanal lm ve medyann show-latrd lmler gnlk hayat dolduruyor ama gerek lm fikri nerede? Belki bilimsel almalarn srekli ilerlemesi, doktorlarn hastalklara are bulmas ve insan mrnn uzamas da etkiliyor lm algsn. lme (zahiren) sebep olan hastalklar malup edilebiliyorsa lm de malup edilemez mi bir gn? Byle bir alg seziyorum insanlarda. Ortalama insan mrnn 40-50 yl olduu asrlardaki lm fikri nerde, 100 veya 120 yl yaanabilecek bir dnyadaki lm fikri nerede? Bir de
26
Kitap tantan kitap 5 ar kesicileri ekleyin bu listeye. nsana lml olduunu, shhatinin daimi olmadn hatrlatan aclar, arlar da kp gitti gnlk hayatmzdan. Bunun yannda lm unutmak iin gsterilen byk aba, hi lmeyecekmi gibi yaama arzusu gsteren insanlar var her yerde. TVde elence programlar, kutlamalar, enlikler sterseniz deneyin, i arkadalarnz ya da aile fertlerinizle bu konuyu konumaya aln, lmden bahsedin biraz. nsanlar yznze tuhaf tuhaf bakacaktr deil mi? Ama lm fikrinden toplum olarak kamann ar bir bedeli var: bana yle geliyor ki bireylerdeki yaama sancs gittike artyor ve akln ilemesine engel olacak bir seviyeye geliyor. yleki sevdikleri birinin lm ile karlamak tam bir trajedi oluyor. ntiharlarn arttna tank oluyoruz, aileler aras intikam amal cinayetler artyor, alkol komasndan ve ar dozda uyuuturucudan lenler artyor. Su rgtlerince ilenen cinayetler de deiti. Meslee ilk baladm yllara kyasla genler arasndaki hesaplama cinayetleri ok artt. nsanlar mihenk noktalarn kaybediyorlar. Herey giderek hzlanmakta, insanlarn beklentileri de yle. Hereyi hemen isteyen bu toplum iin ne imdiden baka zaman var ne de lm dnmeye vakit. Btn bu faktrler lm reddetme durumuna getirdi bizi. lm reddetmek ise insan kavramna bakmz etkiledi. Bir asrdr ksknz lme. Hayatn anlamn, varoluumuzu sorgulama imknn da kaybettik. Birey iin tek nemli olan ey yaamn gcne nfuz etmek ve snrsz bir iyimserlik iinde olmak. Sonlu / lml olduumuz fikri yerine snrsz haz alma fikrini koyduk. Bulac bir hastalk gibi llerden kayor artk insanlar. Onu iyi hatrlamak istiyorum bahanesiyle len kiiyi grmek istemiyorlar. Tabutlar aceleyle kapatlyor ve arkasndan hzl bir cenaze Piman olmadm pten bulduum bu kitap sayesinde bilmek ve inanmak kelimelerinin mnlar zerine yeniden dnme frsat buldum: Gnlk dilde inanmak zayf bir bilgi. Bir st derecesi bilmek. Sana inanyorum, kontrol etmeme gerek yok Ne? Benzine zam m geldi? nanmyorum! yleyse gazeteye bak! . nanmak insann akln birine eMaNet etmesidir, ama bunun iin eMiN bir bilgi kayna lzmdr. Emniyet yoksa deney ve gzlemle, ampirik olarak, ispat etmek gerekir: Su 100Cde kaynar, inanmyorsan kaynat suyu, termometre ile lver. Ama insan kendi lmne inanamyor. (Bkz. Tolstoyda lm dncesi) Gerekten lecek miyim? Herkes lm. Ya ben? - nsanlar lmldr,(1) - Sokrat insandr. - Demek ki Sokrat lmldr. - Ama bu Sokrat iin sylenmi. Sokrat bilir mi annemin stlann tadn? Dibi yanm tencerenin nasl koktuunu? Benim gibi Boazda ay iti mi O? Ya Bebekte yediim sarmsakl kfteleri? Galatasarayn ampiyon olduu sene sokaklarda bard m benim gibi Sokrat? Kendi hayat hikyemizin barol oyuncusu olan Ben figranlarn lmesine armyor. nsanlar lr. Herkes lr. Ama Ben herkes deil ki! zel biri o! Hayattaki hi bir ey lm kadar kesin olmad halde inanmak neden bu kadar g? Herkesin bildii fakat inanmad bir ey lm. Normal bilgilerin aksine benim lmm kesin bir bilgiyse bile bu yaamsal
27
Kitap tantan kitap 5 bilgilerden deil. Zannediyorum bizzat tecrbe ettiimiz Ruhun lmszl dnyev mnda bitmez tkenmez bir sreye tekabl etmiyor. Ruhun lmszl Ruhun zaman-d oluuna iaret ediyor. Zaman d derken Dnyev zamanlarn dnda ama muhtemelen ilh bir zaman tarafndan iHaTa edilen bir MuHiT iinde (Bkz. Derin Zaman Kitab) lm akletmek Zaman d olma halini de tecrbe etme imkn veriyor. Empirik olmayan, saylmayan, llmeyen ve bu dnyadan olmayan lm bize hem bu dnya hem de Ahiret zerine bilgi veren bir kitap gibi. Ne mutlu lm Kitabn okuyabilenlere!
Dipnotlar 1 van lyiin lm, Tolstoydan yazya uyarlama
Fikir Platformu
28
Attila lhann kinci Yeni le deolojik Sava (Alper Grkan)

Attila lhan, mthi bir yanlg iindeydi dedii Menderesi ve politikalarn eletirerek yazd nsz ile farkl dergilerde yaymlanm yazlarnn muhtevasna ilikin ipular vererek balar kinci Yeni Savana. iirin kendiliinden ortaya kan bir duygu seli olmadn, dier kltrel rnler gibi iktisad bir altyapnn toplumsal bilin ile oluturduu diyalektik sonucu ortaya ktn deerlendirdii iin kendi metoduyla bir saptamaya giriir: Birinci Yeni (Garip) nn Diktasnn iiridir, kinci Yeni ise Menderes Diktasnn! (lhan,1996:7) Bu saptamay kronolojik olarak ele aldmzda Garip iirine bakmal nce: 1936dan itibaren muhtelif dergilerde iirleri yaymlanan Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rifat ile birlikte ortaya kan bu akm adn, mevzubahis airlerin 1941de beraber yaymladklar Garip isimli kitaptan alr. Eski iiri reddedip yeni olduklar iddias, onlarn gelecekte Birinci Yeni diye de anlmalarna sebeptir. Bilindii zere Garipilerin iirlerinin temel zellii geleneksel iirin reddedilmesi, sz ve estetii belirli biimsel kalplarn dnda var etme gayreti ve sz sanatlarn gereksiz bulduklar iin aruz, hece ve kafiyenin dnda bir iir sylemek istemeleridir. Bunu yaparken amalar Orhan Velinin ifadesiyle bir iirde takdir edilmesi lazm gelen ahengin ne vezinle ne de kafiyeyle temin edilemeyeceidir ki O ahenk vezinle kafiyenin dnda da vezinle kafiyeye ramen de mevcuttur. (Kank,1991:24) Ksaca, akmn tm temsilcileriyle beraber Orhan Veli; zkrmlnn deyiiyle, kendisinden nce iir ne deilse onu yazmaya (zkrml,1975:5) alan bir airdi. lhan, Avrupada ortaya kan srrealist ayaklanmann etkisinde eski iiri ykp yeni bir iir oluturma gayretinde olan Cahit Stk, Ahmet Muhib gibi airlerin yan sra gerek bir hrriyet ve toplum iiri bileimi aratrp duran toplumcu airlerin de atlanarak ncln tek parti, tek ef, tek millet devrinin resm airleri dedii Garipilere verilmesini de ayrca eletirir. (1996:237) Bu noktada Attila lhann onlara ynelttii eletiriyi iki boyutuyla ele alabiliriz. lhan, Garipilerin nn Diktasnn iirini yazdklarn sylerken ilk olarak onlarn scak sava yllarnn (1914-1945) bir rn olduklarn, ikinci olaraksa resm edebiyat mahsul olduklarn dile getirmektedir. (lhan,1996:7-11) Bu ynden lhann diyalektik dzlemi Garip iirini; iktisad ve politik referanslarla ele almaktadr. Garip iirinin eklen ve muhteva ynnden kendi anlam izgisini Avrupadaki iir gelimeleri iine dhil etmesi ynnden modernist bir karakter tamas, lhan iin Orhan Veli ve arkadalarn Batllama hevesindeki siyset ve brokrat kadrolarla birletiriyordu denilebilir. Siysi olarak antiemperyalist olan lhann iirde toplumsall ne karmas; onun Garipilerin dildeki kar-sekinci tutumlaryla uzlamasna da imkn tanmamaktadr.
29
Kitap tantan kitap 5 Bilkis iir bu haliyle halka inmek adna estetiini yitirecektir ona gre. nk lhan biim-z tartmalarnda asl tayin edici unsurun z olduunu dnse de sanat eserinin, biim ve z elerinden karlm sbjektif bir bileim olduunu, z eleri ile biim eleri arasnda baarl bir denge kurulabilirse ortaya bir sanat yaptnn kabileceini dile getirmektedir; nk sanat, dorunun gzellikle birliidir, gzel olarak sylenmi dorudur. (lhan,1996:38) lhann Birinci Yeniye ynelttii resm sanat itham, tabi olarak kinci Yeniciler tarafndan da dile getirilmitir. zellikle sivil air sylemini ne sren Ece Ayhan tarafndan tretilen sosyalbrokrat kavram bu eletiriyi zetler bir mahiyet kazanmtr. Ancak iki eletiri niteliksel olarak fakl mecralarda yer almaktadr. Ki Attila lhann nn Diktas olarak niteledii dnemin sonrasnda gelien liberal yaklamlarn sanat olarak ele ald kinci Yeni iiri de tpk Birinci Yeni gibi Batc bir tutum ve iktisada yaslanmaktadr. Attila lhana gre Menderesin grlmemi kalknmasnn temeli udur: Bir yandan tarm gelitirilirken, bir yandan ticaret burjuvazisi semirtilecek; tarm fazlas ihra edilip, elde edilen dvizle gelimilerin rettii sanayi rnleri bol bol satn alnacak! (lhan,1996:38) lhann da bir dnem yazd Yn dergisini yneten Doan Avcolunun, Trkiyenin Dzeninde Menderes dnemine dair yapt baz deerlendirmeleri yledir: Kamuoyunun dikkatini ekmeyen ufak bir nokta, 1950 seimlerinden nce Amerikan Haberler Merkezinin Halk Tarafndan Kurulan Bir Hkmet adl bir bror yaynlamasdr () ABDnin Trkiyede demokrasi deil, her eyden nce bir ileri karakol istedii bandan beri bellidir. (Avcolu, 1969:249) Toprak Reformu yerine tarm reformu, devletilik yerine zel teebbs ve yabanc sermaye, bamsz d politika yerine uydu d politika, Ky Enstitleri yerine mam-Hatip Okullar, hrriyet yerine 141. ve 142. maddeler1946daki ok partili hayatn kimler yararna bir hareket olduunu aka gstermeye yeterlidir. (a.g.e.:250) Ksaca, kitleleri vatanda olma duygusuyla tantran ok partili hayatn toplumsal anlamyla ileri bir hareket olduunu yazan Avcolu, DP iktidar ile birlikte Batllam burjuvazi ve toprak aalarnn ittifak sonucu () prekapitalist dzenin kalntlarn tayan bir toplumsal yapda genel oy, bey, aa, eyh, tefeci tccar v.b. gibi hakim snflar tasfiye edecek yerde, onlar glendirmitir. (a.g.e.:254-255) zetle Menderes dneminde, liberal demokrasi anlaynn iktisad gereklilii anlamna gelen serbest piyasa ekonomisi bir Amerikan ibirlikilii olarak ortaya kmtr. Tarmda makinalama adna yaplan d yardmlarn gyesi de II.Savatan sonra yklan Avrupann sanayileme olanaklarnn gelitirilmesi adna Trkiyenin bir tarm lkesi haline getirilerek Avrupann tarm ambar yaplmak istenmesidir. Bu ama dorultusunda Toprak reformu adndan umulan bir reform olma niteliine sahip olmayp, Menderesin kendisi gibi byk toprak sahipleri iin zengin imkn var etmi; sanayileme ise devletilik ilkesi dna klarak yabanc sermayenin kontrolne braklmtr. kinci Yeniyi bu balamda Souk Savan ve liberal bir sanatn temsilcisi olarak gren Attila lhan, kinci Yenicilerin yazd Pazar Postasnda Muzaffer Erdostun iirin tekniinin ilerledii alarda giderek siyasi ilevini yitirdii szn, Cemal Sreyann ayn dergide kan iirleri ve iir stne yazdklar ile eliir bulur. lhan, Sreyann iire hareketini salayann toplumsal deimeler olduunu yazmasyla zencilere ilikin Bun adl iirinde herhangi bir gereki airin deindii temalara deindiini gsterir. Cemal Sreya, Turgut Uyar, lhan Berk ve Sezai Karakoun ortak metod ve ana ilkeler etrafnda birleemediklerini vurgular. (lhan,1996:42) Toplumcu bir iir damar arayan ve Tanzimattan beri her iyi eyin kkn mutlaka darya balayanlar srekli tenkid eden lhann kinci Yeninin kapallk adna toplumdan radn ve soyutlandn da bu noktada ele alr. lhana gre bu durum, apolitik iirin ifrelerini ierir: Oktay Rifat ve lhan Berk, Trk iirinin bu iki byk eyyamcs, kasla kasla iirin amac hibir zaman belirli bir ey anlatmak deildir, ya da iir bir ey anlatmaz, gzellik bir ey anlatmaz nk diyebiliyorlar. Toplumsal esthetique anlaynn imge kuram ve mekanizmas iyice yozlatrlarak tam da menderes diktasnn istedii politika d (apolitique) bir iir yenilii klna sokulmu. (a.g.e.:121)
30
Kitap tantan kitap 5 Deerlendirme Edebiyatn, hakikatle olan ilikisini ve zne dair manev anlamlln yitirmesi demek olan modern sylemi, metinleri bir toplumsallk zindanna hapsetmitir denilebilir. Bununsa bize gre sebebi, toplumsalln iktisad varoluu demek olan ideolojik duruudur. Dnyann anlamna ilikin tasavvurun, manann younlamas fikrinden uzaklaarak madde ile zmlenmesi ve kltrn bir btn halinde bu zmlemede arasallatrlmas, modern edebiyatn da rolne ilikin bir belirleme oluturmutur. Bu ynden Attila lhan da kendi perspektifinden baktnda modern Trk iirindeki amaz iktisad bir temele oturtarak yapmakta ve iirin gelenekselliinden yahut hakikatinden ayr olarak toplumsal mevcudiyeti, z-biim diyalektii ile okumaktadr. Ne var ki baz noktalarda bir tkanma da yaad gzlemlenmektedir: rnein Ece Ayhann syleminde grlen sivil karakter bir liberal temayl olarak addedilebilirse de bunu da aan ve postmodernist syleme dayanabilecek; byk anlatlar hedef alabilecek bir noktadaki duruu yan sra, devlet karsndaki tutumunda liberalliin de tesinde anarist bir ykcla dayanabilecek tutumu gzden kam gibi durmaktadr. Bu ynden zellikle Ece Ayhan iirini Attila lhan perspektifinden okumann doru bir neticeye ulatrmas mmkn grnmemektedir. Yine benzer bir yaklamla ele aldmzda lhann eletirdii bir dier air Sezai Karako ile -her ne kadar lhan onu yazmadysa da- Cahit Zarifolunun da kinci Yeni iinde deerlendirilen iirlerinin kapallk ynnden, ayn adan tenkid edilecei muhakkaktr. Ne var ki her iki air de iirin modernist karakterinden yola kmlarsa da muhteva ynnden byk bir farkllama ile din sylemin zorunlu basknlna yaslanarak psikolojik alana deil manev alana ynelmilerdir. Bu sebeple Zarifolu ve Karakoun da Ece Ayhan gibi, kinci Yeninin iktisad dzlemi iinde deerlendirilme imknlar yoktur. Attila lhan iir kitaplarnn arkasna ilave ettii Merakls in Notlarda iirlerinin yazlna, anlamsal balamlarna ve geri planlarndaki olgulara deinmesi yan sra iire ve edebiyata ilikin notlarn da paylaan bir airdir. Bu notlarnda ze ilikin olarak ideolojik ve toplumsal zmleri, biime ilikin olaraksa iir anlayn ak eden deinileri vardr. Bu deinilerinden de yaplacak karsamalar nda lhann z-biim diyalektiinde imgenin rolne ilikin yapt vurgulardan onun tm modern edebiyatta olduu gibi bireysellik ve psikolojik uyarlmalar ile yazd sonucu da ortaya kmaktadr. Bu erevede Attila lhann modern iir iin merkeze ald toplumsal yaklam dikkate alndnda; nn Diktasnn iiri dedii Garip akmn ve Menderes Diktasnn iiri dedii kinci Yeniyi genel olarak doru okuduu deerlendirilebilir. Ancak kendi iirindeki modern amazlar amak hususunda bu okumann kendisini de daraltt ve toplumsala ait manev ve ruhsal dalgalanmalardan uzaklatrd da gerein dier yzn oluturmaktadr. KAYNAKA lhan, Attila (1996); kinci Yeni Sava, Bilgi Yay., 3.Basm,Ankara. zkrml, Atilla (1975); lmnn 25.Ylnda Orhan Veli, Milliyet Sanat Dergisi,S:158,stanbul. Kank, Orhan Veli (1991); Btn iirleri, Adam Yay., 13.Basm, stanbul. Avcolu, Doan (1969); Trkiyenin Dzeni Dn-Bugn-Yarn, Bilgi Yay., 2.Bask.,Ankara.
Fikir Platformu
31
Son Konuma / Randy Pausch (essenza)

leriye bakarak, yaamdaki noktalarn birletiremezsiniz. O noktalar ancak, geriye baktnzda birletirebilirsiniz. Bu yzden noktalarn gelecekte bir biimde birleeceine imdiden inanmanz gerekir. Bir eylere inanmak, gvenmek zorundasnz. Kadere, yaama, karma retime, neye olursa olsun, bir eye kesinlikle inanmalsnz. Bu yaklamm beni hi bir zaman d krklna uratmad; yaammdaki tm farkllklar, bu inanlarm sayesinde gerekleti Eninde sonunda leceimi dnmek, yaamda byk seimler yapmama yardmc olan en nemli etkendir. nk yaadmz dnyaya ait tm beklentilerimiz, gurur, kibir, baar, baarszlk gibi bu dnyann szm ona nemli ileri, lm sz konusu olduunda bir anda tm nemini yitiriyor, tam anlamyla kocaman bir hi oluveriyor. (Steve Jobs) Deerli Mehmet Ali Birandn vefatn renince, nedendir bilmem aklma Randy Pausch geldi. Sanrm hayata bak alarnda, ortak bir eyler buldum. Pausch, eer bilginin sistematik halinde sunumunu salayan bir bireyse, o zaman kiiden yansyanlarn toplamna baktmda; Birand da yle. Elbette Pausch ile ortak yan, sadece bu deil. alkan, sorgulayc, atak, bir ey konuurken aklnda birok dnce beliren ve belki bu anlamda sevimli yann ortaya karan, mtevaz, erdemli, mutlu, ocuksu ruhunu kaybetmeyen, renmeye ak-retmeyi seven, umutlu, hayran braktran, iini-ailesini seven, iten, cesaretli, bilge Aklma ilk gelenleri sraladm. ki ismin bende brakt izler bunlar. Gzellik kategorisinde yer alan birok blmn, kendilerinde hayat bulduu bireyler/gzel insanlar; Sevgili Birand ve Pausch. Onlar byle anarken, oumuzun son konuma adndaki videoyu izledikten sonra, kefettii Pauschtan yani son konuma adl kitaptan bahsetmek istiyorum. Bir insan, lecei zaman bilse ne yapar? sorusunu, dnmek durumunda kalan, zamann ne kadar deerli olduunu anlayan/anlatan ve bu zamana sdrabileceklerini-sevdikleri iin- dnen/tasarlayan bir kii; Pausch. Pausch, Ne yapmalym? sorusu etrafnda, titizlikle dnr. Son Konuma olarak adlandrd bir konuma ve konumann geniletilmi halini barndran bir kitap, hazrlamaya karar verir. Yaamn sona erme durumu, bilinen bir gerektir. Ancak yaamn ne zaman sonlanacan bilmek, sanrm olduka zor bir durum.
32
Kitap tantan kitap 5 Pausch bu zorluu yaad andan itibaren, hayatna dair anlatt ykleri Jeffrey Zaslowa (dnemin bilinen gazetecilerinden) telefonla aktarr. Bylece ykler, bu gzel kitaba dnr. Aslnda son konuma karar bir teklif zerine dnld. Carnegie Mellonun (Pensilvanyada yer alan bir niversitedir-Pausch bu niversitede profesrd) son konuma serileri adnda, yllardr dzenledii bir organizasyonu vard. Bu kez bu seride, Pauschn da olmas istendi. Serinin ad yolculuklar olarak deitirildi. Seilmi profesrlere kiisel ve profesyonel yolculuklarndan dnceler sunmalarn istediler (s.11). Ve Pausch, teklifi kabul etti. O dnem zarfnda, Pauscha pankreas kanseri tehisi konmutu. Pausch, bu konuda iyimserdi/ bu durumu aacana inanyordu. tede, yolculuklar serisinde yapaca konumas iin; tedavi olduu srada, konumalar dzenleyenler e postalar gndermeye balad:Ne hakknda konuacaksnz? diye sordular. (s.12) nk Pausch akademi dnyasnda, gz ard edilmeyecek bir resmiyetin olduunu biliyordu (kiinin meguliyetinin nemi yoktu). Pausch, o hafta kanserle olan mcadelesinde, sona gelindiini rendi Artk birka aylk mr kalmt Ve bu konuma, son konumas olacakt Aslnda bu konumay iptal edebilirdi Herkes bunu anlayla karlard lgilenmek durumunda olduu birok ey vard Ailesi, sevdikleri Ancak her eye ramen, son konuma fikri parlakln koruyordu Bu konumann gerekten de son konuma olmas belki de zel bir sunuma davetti Neden olmasn! Bu konuma, nemsediim pek ok insann, beni bir bedende grebilecekleri son frsat olacak diye dnd (s.15). Pausch, geride brakaca sevdiklerine, bir armaan brakmak istedi Bu konuma, onun iin anlamlyd Bu durumda, konumadaki performans da nemliydi Performansa anlam katan ilk parlt, konu bal nk ekim gc anlatlan zneyle ilintili
Fikir Platformu
33
Kitap tantan kitap 5 Ve Pausch kararn verdi: Sahip olduum tm baarlarm, sevdiim her ey, ocukken sahip olduum hayallere ve hedeflere dayanyordu ve ounu gerekletirmeyi baarm olmama. O halde, konu bal yle diyelim: Gerekten ocukluk Hayallerinizi Gerekletirebilmek. (s.18). Son konumann zel olmas iin detayl olarak dnd Hayatn yanstan ocukluk hayallerini, kendi olmasn salayan nemli noktalar/ isimleri Yani hayatta inand deerlerin, olumasna katk salayan unsurlar Her eyi son konumaya aktarmalyd Pausch, bu konumay niin yapmas gerektiini biliyordu. ocuklarnn, yalar ufakt. Bu durum, anlarn hatrlanabilmesini zorlatran bir faktrd. Meslei paralelinde, yapaca en belirgin iin, zel bir konuma olacan dnmt. Zati Pausch bir konumacyd. Yaam ne kadar sevdiini ve yaamda nem kld deerlerin neler olduu hakknda konuabilirdi Pausch kendisini bekleyen yzlerce davetli arasnda, yaadklarn ve yaadklarnn kendisine katt anlam, grsel etkilerle btnletirdi ve sevimli bir hatibe dnt Aktarm gereklemiti Bylece ocuklarna hediyesi hazrlanmt-ve dnyaya (hazrlanan son konuma ve bu konumann geniletilmi hali olan kitap, byk beeni kazand) Pausch n hayat hikayesi, Zaslowun yardmyla gzel bir kitap haline geldi Kitapta birok ana balk ve bala ait blmler yer alyor. Kitaba btnyle baktmzda 4 ana balk sz konusu. -Gerekten ocukluk Hayallerinizi Gerekletirmek -Maceralar ve Alnan Dersler -Bakalarnn Hayallerine Olanak Vermek -Her ey Yaamnz Nasl Yaadnza Bal Konu balklar ana temayla btnlk arz ediyor. Temaya uygun her hikaye, bizleri de iine dahil eden/ yaayanla ayn hisleri paylamamz salayan, iten yazlm anlatlar Ortak nokta u: hayal dediimiz kavram, ou zaman yaanlacak ana tekabl eder. ans+zaman var olduu srece, hayallerimizi gerekletirme oran yksektir. Pek tabii yaamn her an nem tar ve an, anszn olumlu ya da olumsuz gidiata ynelebilir. Anlk izgi deiimine tabi yaam izelgesi; merkezinden yakalanmazsa kiiye emekli hzn yaatr -ki bu belirginlemede snr tanmayan hissiyatn dourganldr. Oysa yaamda belirlenen ama ve bu amaca ynelik denge nem tar. tede zaman ile umut birlikte raks eder. Ve her etkileim bir btnlemeye yolculuktur. aa be yukar Pauschn da bizlerle paylam bu ynde
34
Kitap tantan kitap 5 Dilerseniz, kitaptan baz cmlelere yer verelim (Pausch, anlatt her hikayede gzel nerilerde bulunuyor). Sen hata yaptnda ve kimse sana bir ey sylemediinde bu senden vazgetikleri anlamna gelir. (s.44) nsanlara bir takm eyleri fark etmeden reten, srecin sonunda farkna vardklardr. Eer bir ba numaras uzmanysanz, gizli hedefiniz, onlara renmelerini istediiniz eyi renmelerini salamak olacaktr.(s.47) Kazanlamayacak hibir senaryo yoktur.(s.56) Tula duvarlarnn orada olmalarnn bir sebebi var. Amalar bizi darda tutmak deil, bir eyi ne kadar ok istediimizi anlamamz iin bize bir ans vermektir. (s.62) Zeki insanlar taklit edip omlar gibi konutuunuzda zeki grnmek kolaydr. (s.63) nsanlar eyalardan daha nemlidir. Bir araba, yepyeni st ak arabam gibi kullanlmam bir cevher bile, sadece nesnedir. (s.80) Gerek sizi serbest brakabilir.(s.113) Zaman, bilinli bir ekilde ynetilmelidir, para gibi. (s.118) Ben rencilerin, kendilerini yarglamay renmelerine yardm etmek isterim.(s.121) Her ey yaam nasl yaadnza bal(s.141) Kararl olmak akgzl olmaktan iyidir. (s.145) ikayet etme, sadece daha ok al(s.151) Hastalkla ilgilen, semptomlarla deil(s.153) Eer kimse, bakalarnn aklndan geenleri umursamasayd, yaammzda ve iimizde yzde 33 daha verimli olurduk( s.155) nsanlarn iyi ynlerine bakn.(s.161) Deneyim, istediinizi elde edemediinizde, elde ettiiniz eydir. (s.167) Minnet duymak, insanlarn birbirleri iin yapabilecekleri en basit, ama en gl eylerden biridir.(s.171) Kurabiyelerin, harika birer iletiim aralar olduunu grdm. (s.181) Tm sahip olduunuz, yannzda getirdiinizdir.(s.183) Kt bir zr, zr dilemekten daha ktdr. (s.187)
35
Kitap tantan kitap 5 Eer sadece iki kelimelik bir tavsiye vermem gerekseydi, -doruyu syleyin- derdim. ki kelime daha ekleme ansm olsayd, bunlar her zaman- olurdu.(s.189) Sonu olarak; Pausch, Son Konuma adl kitabna, hayatyla yzlemesini/iten-samimi diliyle i hesaplamasn yanstm. Kitap ilk planda, bir bireyin yaam paralarn anlatyor gibi grnyor. Ancak her bireyin, -dndndetm insanlarla (anlkta olsa) ruh ei olduu sylenebilir. Aslnda yaamda her iz, tek bir bireye ait deil dnyada birok insann, izlerinin kopyas Ve Pausch amansz diye betimlenen hastalktan yaama veda etti Peki ya bizler Bizler ancak tarih verildiinde, zaman deerlendirmeyi dnyoruz Oysa zaman kymetli, ak hzl Her an farklla gebe Takvime hapsolmann ne anlam var! Randy Pauschn hayat: http://tr.wikipedia.org/wiki/Randy_Pausch http://www.cs.cmu.edu/~pausch/news/index.html http://www.thelastlecture.com/aboutr.htm
Son konuma videosu iin tklayalm: http://www.youtube.com/watch?v=5qRRKEcHfnM http://www.youtube.com/watch?v=ji5_MqicxSo Dip not: Kitab aldnz zaman yannda Son Konuma DVD'si de veriliyor. Pausch, R. and Zaslow, J. 2008. Son Konuma, eviren: Merve Durgun, Butik Yay. , 240s.
36
Grme Biimleri / John Berger (Glsm Kavuncu Eryilmaz)

Hepimizin iinde olduu toplumu etkileyen, ynlendiren ve yaam algsn ciddi anlamda deitirmeyi baaran bir ara olarak grsel kltrn incelenmesi gnmzde git gide daha nemli bir hale geldi. nk artk hemen hemen tm yaantmz abartl ve yzeysel bir grselliin etkisiyle kuruluyor, bozuluyor ve yeniden ina ediliyor. Grsel dili, farkl amalar iin kullanlabilen nesnel bir ara olarak dnebiliriz. nk kimi zaman egemen glerin srekli kendini merulatrma ve bulunduu yeri muhafaza etme baarsna katk salyor, kimi zaman da tam tersine onlarn konumunu sorgulayarak, bastrlan, ezilen ya da bir ekilde kenarda tutulanlarn sesine dnyor. Bazen yepyeni bir sz sylyor, bazen olan daha da sabitletiriyor. John Bergern Grme Biimleri kitab, tarihten bugne ortaya kan farkl grsel temsillerin analizini yaparken daha nce sorulmam sorular gndeme getirerek, gzmz eserlerin farkl ynlerine ekmeye alyor. Bu nedenle kitap, zellikle grsel sanatlarla ilgilenen ve bu alanda bireyler retenler iin son derece nemli. ncelikle, hereyin bana gidip, grme eyleminin kendisi zerine dndryor bizi yazar ve diyor ki; Grme konumadan nce gelmitir. ocuk konumaya balamadan nce bakp tanmay renir. O halde grme, yaadmz dnyay alglarken bizi etkileyen en nemli eylerden birisi. Bunun yannda szcklerle grdklerimizi anlatrz ama anlattklarmz grdklerimizle ilgili dndklerimizdir ve evremizi saran gereklikle dndklerimiz arasnda bir mesafe olabilir. Tam bu noktada imgelerin grdmz eylerin kendisinden ok daha baskn olduundan bahsediyor John Berger. Burada Magrittenin szcklerle nesneler arasndaki mesafeyi anlatan, Dlerin Anahtar adl resmini rnek gsteriyor kitapta.
Bergera gre dndmz ve inandmz eyler, grme biimimizi etkiler. Yani aslnda hibirimiz etrafmzdaki eyleri tamamen objektif bir gzle grp alglamyoruz. Bu nedenle grdmz eyi bakalarna anlatrken orada sunduumuz ey, tamamen kiisel bir yaklamn rnn oluyor. Ben ne grdysem onu sylyorum, dolaysyla benim anlattklarm objektif gerekliktir demek aslnda kendi alglama biimini dier herkesinkinden stn ve mutlak gerek pozisyonunda grmektir. Oysa demin de sylediimiz gibi, kiisel olmayan bir grme biimi yoktur. Bir kere en banda neyi grdmz, neye
37
Kitap tantan kitap 5 bakmay setiimizle dorudan ilikili, yani grme bir seimle beraber gerekleen birey. Seme ise yine sahip olduumuz dnce ve inanlarn etkisiyle ortaya kyor. Grme aslnda gren ve grlen arasnda tek tarafl gerekleen bir eylem deil, Berger bunu yle anlatyor kitapta: Bir eyi grdkten sonra, ayn zamanda kendimizin grlebileceini de fark ederiz. Karmzdakinin gzleri bizimkilerle birleerek grnenler dnyasnn bir paras olduumuza btnyle inandrr bizi. ve yle devam ediyor: Kardaki tepeyi grdmz kabul edersek o tepeden grldmz de kabul etmemiz gerekir. Grn iki yanll konumalarn iki yanllndan daha baskndr. ou zaman karlkl konuma bu grme-grlme ilemini dille getirme abasdr. Sizin her eyi nasl grdnz benzetmeyle ya da dorudan aklama abanzla, onun her eyi nasl grdn anlama abanzdr. Bergern burada bahsettii ey, insanlar arasndaki imge alveriidir. Baz sanatlar grdklerini olduu gibi yansttklarn ve ona yorum katmadan insanla sunduklarn dnrler. Bu yaklam iki farkl problemi ortaya karr; birincisi, kendi gsterdii eyin tartmasz bir gerek olduu iddias, ikincisi de imgelerden arnm birey yapma hevesiyle tamamen kiiliksiz bir rn ortaya kmas. nk bir eser ne kadar imge ykl olursa, izleyici sanatnn alglama biimini o kadar derinden anlam olur. Ayn zamanda tarihsel deiim iinde, eskiden yaplm bireye dnp baktmzda, orada gsterilen nesnelerin gemite nasl alglandn grmemizi salayarak onu imdiyle karlatrmamz kolaylatrr. Eer sz konusu eser bunun yerine yalnzca belli bir biimi olduu gibi yanstma eilimindeyse ne yazk ki Bergern da dedii gibi, o zamana ait baskn olan belli bir dnceyi merulatrarak bugne tamaktan teye gidemez. Yani yle bir durumda, gemie baktmzda grdmz ey, o zamann egemen syleminin grmemizi istedii ey olur. Bazen sanat eserini hi o niyetle yapmam olsa bile, baskn bir dil tarafndan biimsel zellikleriyle vlerek, eserin bize anlatt asl eyin st rtlyor, Berger bunu kitapta bulandrma olarak adlandrm. Gemite kullanlan ve u an geleneksel olarak adlandrlan baz grsel tekniklerin de aslnda masum olmadndan bahsediyor Berger. rnein perspektif kullanarak oluturulan grsellerin gerek olarak kabul edilmesine kar kyor. Geleneksel anlaya gre, perspektif dnyay gzn grd gibi, en doru ekilde gstermenin yoluydu fakat bu yntem, aslnda tek bir gz merkez olarak kabul ediyor. Yani buna gre grme tek tarafl birey olarak dnlm ve karlkllk meselesi gzard edilmitir. Perspektif hereyi tek bir seyircinin grne gre dizmi ve bunun gerek olduunu iddia etmitir. Oysa seyirciler ayn anda farkl yerlerde olabilirler ve bulunduklar yere gre grdkleri deiebilir. Fotoraf makinasnn bulunmas, bu elikiyi daha fazla ortaya kard ve farkl farkl alardan, son derece hareketli bir biimde dnyay gstermeye balayarak aslnda daha nce kurulan grsel dzenin ne kadar hiyerarik ve dayatmac bir yaps olduunu seyirciye gsterdi. Berger bunu yle anlatyor: zlenimcilere gre grnen nesneler kendilerini bize grlmek iin sunmuyorlard artk. Tersine, grnenler birbirleriyle srekli alveri iinde bulunduklarndan yakalanmas g, hareketli eylerdi. Kbistlere gre grnenler tek bir gzn karsna kan eyler deildi artk; verilen bir nesnenin (ya da insann) evresindeki tm noktalardan alnabilecek grnmlerin toplamyd. Fotorafn bulunmasyla beraber, resmin tek bir anlamla kendini temsil etme durumu da ortadan kalm oldu. nk resim, sergilendii yere gre yeni anlamlar kazanmaya balad ve farkl yerlerde karmza karak paralara blnd. Burada Berger, resmin biricikliinin artk neye gre belirlendii konusunu gndeme getiriyor kitapta. nl bir resmin binlerce kopyas artk her yere yaylm durumda fakat orjinali hala tek bir yerde duruyor. Bergera gre, resmin orjinal halini biricik yapan ey, biimi ya da ierii deil artk. Onu herkes iin zel yapan tek ey dierleri gibi kopya olmay. nk onun karsna geen seyircinin dnd ey, baka yerlerde yzlerce defa grd resmin gereini gryor oluu. Bergern u cmleleri bu sreci ok gzel zetlemi: ada yeniden canlandrma aralarnn yapt, sanatn yetkesini krmak ve onu -ya da bu aralarn yeniden canlandrd imgeleri- koruyucu kabuklardan kurtarmakt. Tarihte ilk kez
38
Kitap tantan kitap 5 sanat imgeleri gelip geici, her yere tanabilen, deeri maddesine bal olmayan, kolayca bulunabilen, deersiz, bedava eyler oldular. Dilin bizi sarp sarmalad gibi sardlar evremizi. Yaamn genel akna kartlar; bu ak zerinde kendi balarna hibir etkileyici gleri kalmad artk. Grsel alanda kadn ve erkein temsil ekilleri de Bergern kitapta geni yer verdii konulardan bir tanesi. Ona gre, kadn hemen hemen her toplumda erkek tarafndan bask altnda tutulan ve kendi kiiliini ancak bu basky aralayacak stratejiler reterek oluturabilen bir varlk. nk dnyann genelinde erkek, hereyi kendi bak asna gre dizerken, kadn da kendi istedii snrlarn iine yerletirmeye almtr. Fakat bunun tesinde Berger, kadnlarla ilgili ok arpc tespitler yapyor kitabnda. rnein patriarkal dzen ierisinde kadnlarn iinde iki ayr karakter olutuunu yle anlatyor: Kadn olarak domak, erkeklerin mlkiyetinde olan zel, evrelenmi bir yerde domak demektir. Kadnlarn toplumsal kiilikleri, bylesine snrl, bylesine koullandrlm bir yerde yaayabilme ustalklarndan dolay gelimitir. Ne var ki bu, kadnn z varlnn ikiye blnmesi pahasna olmutur. Kadn hi durmadan kendisini seyretmek zorundadr. Hemen hemen her zaman kendi imgesiyle birlikte dolar. Bir odada yrrken ya da babasnn lsnn baucunda alarken bile ister istemez kendisini yrrken ya da alarken grr. ocukluunun ilk yllarndan balayarak hep kendi kendini gzlemesi, bunun gerekli olduu retilmitir ona. ve devamnda yle diyor: Bylece kadn iindeki gzleyen ve gzlenen kiilikleri, kadn olarak onun kimliini oluturan ama birbirinden ayr iki ge olarak grmeye balar. Burada en nemli nokta bence u cmlede gizli: Kadnn iindeki gzlemci erkek, gzlenense kadndr. Bergern tm bu analizlerini resimde, fotorafta ve dier farkl grsel mecralarda yeniden dndmzde kadnn gerekten de byle bir pozisyona itildiini grmemiz hi de zor deil.
Kadnlarn genellikle plak ve izlenen durumda olduu rnesans dnemi tablolarnda ou zaman kadn ya izlendiini biliyor ve izleyiciye bakyor ya da kendisi de izleyicilere katlp kendini bir aynada izlerken resmediliyordu. Bu tip tablolarn hepsinde de Bergern bahsettii o ikili karakteri, gzleyen ve gzleneni grebiliriz. Bergern bu konudaki ilgin tespitlerinden birisi de, kadnn bu pasif konumunun daha ok batl eserlerde grld, douya doru gittike kadn ve erkein resimlerde eit ekilde gsterildiiyle ilgili. Yine kadn bedeninin sergilendii tablolarn ileviyle ilgili yle bir analiz yapyor Berger; Devlet adamlar, iadamlar byle resimlerin altnda yapyorlard i tartmalarn. lerinden birisi yenik dtn hissettii zaman avunmak iin ban kaldrp resimlere bakyordu. Resimde grdkleri ona erkek olduunu bir kez daha
39
Kitap tantan kitap 5 anmsatyordu. Aslnda erkekler belki de hi sahip olamayacaklar kadnlarn resimlerini satn alarak, onlara sahip olduklarn dnyorlard bir anlamda. Bergern kitapta sahip olma duygusuyla yalboya resimler arasndaki iliikiyi kurmas bence ok nemli. nk aslnda yalboya resimlerin bir bakma ilk reklam rnleri olduu sylenebilir. Yalboya resimlerde gsterilen nesnelerin, neredeyse dokunma istei uyandracak kadar gereki bir ekilde resmedilmesi, u an git gide daha fazla byyen reklam sektrnn de kulland yntemlerden birisi. Hatta artk etrafmz saran reklamlarda, afiin iinden kan boyutlu nesnelerle insanlar kkrtmaya alyor reticiler. Berger yalboya slubu ve reklamclk arasndaki benzerlii yle anlatyor: Mlke ve alverie kar edinilen yeni tutumlarla belirlenen dnyay grme biimleri grsel anlatmn yalboya resimde bulmutur. ve yle devam ediyor: Kapitalin toplumsal ilikilerde yapt etkiyi, yalboya resim grnlerde yapmtr. Resim, hereyi nesnelerin eitliine indirgedi. Herey alnp satlabilir oldu nk herey mala dnt. Tm gereklik, hi dnlmeden onun tad maddesel deerle llr oldu. Berger, kitapta bunlar anlatrken yanyana koyduu yalboya ve reklam afileriyle, bu benzerlii somut bir ekilde ortaya koymu. Fakat reklamlarn hitap ettii kitleyle, yalboya tablolalarn izleyicileri arasnda yle bir fark olduunu sylyor: Yalboya resim sahibin mlkleri arasnda, onun yaam iinde, zaten tadn karmakta olduu nesneleri gsteriyordu. Zaten iinde bulunduu durumda kendi gznde kendi imgesini glendiriyordu. Gereklerden, onun yaamnn gereklerinden yola kyordu. Sonra, sahibin gerekten iinde yaad yaplarn i duvarlarn sslyordu bu resimler. Reklamn amacysa, seyircide iinde bulunduu yaamdan bir lde memnun olmad duygusunu kamlamaktr. Toplumun yaamnda deil, kendi zel yaamnda bir eksiklik duymaldr seyirci. Reklam seyirciye, sunulan nesneyi aldnda yaamn daha iyi olacan syler; ona iinde bulunduu yaamdan daha iyi bir yaam nerir. Kitap boyunca yapm olduu tm analizler ve bunlar destekleyen grseller son derece arpc. Gemi ve gnmzn grsel algsn birlikte analiz ederek, bunlar arasndaki benzerlik ve farkllklar ortaya karan John Berger, zellikle kullanlan eitli grsel tekniklerin yalnzca estetik kayglarla ortaya kmadn, tam tersine belli bir ideolojinin temsili olduklarnn altn iziyor Grme Biimlerinde.
Fikir Platformu
40
Darda Kalanlar/ Braklanlar (Glsm Kavuncu Eryilmaz)

Darda Kalanlar/ Braklanlar kitab tamamen tesadf eseri elime geti. Bu tesadfn ba karakteri olan Asm Gltekinin ismini burada mutlaka anmam gerek. Asm Abi, evine gelen herkese ayrlk vakti geldiinde kitap hediye eder. Kitaplar genelde rastgele seilir ve bir anda nnze konuverir. Bu kez masaya koyduu kitaplar arasnda Darda Kalanlar / Braklanlar adn tayan kitap bir anda dikkatimi ekti. Sanki kendimi tanmlayan kitab grmtm dier kitaplarn arasnda. Darda kalmak, braklmak, ve hemen arkasndan aklma gelen nc kelime tekiletirilmek. Evet bu benim kitabmd. Elime alp baktmda beni hayal krklna uratmayan bir dolu isim grdm kapanda. Darda Kalanlar / Braklanlar ortak bir almann sonucunda ortaya kmt. nszn okuduumda kitabn 1998 ylnda Bilgi niversitesinde gerekletirilen Outsiders balkl konferanstan alnan konumalardan olutuunu rendim. Outsiders trkeye tam olarak evrilemeyen bir kavram olduu iin darda kalanlar/braklanlar olarak yazmay tercih etmiler. Konferansn temel sorular da zaten bu kavramn ierdii farkl anlamlar etrafnda ekilleniyor. Kitap, dars ve ierisi arasndaki krlgan izgiyi, farkl ierikler zerinden anlamaya alan konumaclarn metinlerinden oluturulmu. nszde geen u cmle aslnda kitabn genel konusunu aklyor: Bu kitaba dahil edilen seslerin eitlilii de marjinalletirme pratiklerinin ok deiik kriterlere dayandn gstermekte ve marjinalliin de kendi iinde farkllatna dikkat ekmektedir. Bana kalrsa kitapta yer alan her metin bir dierini tamamlam. nk karmak ilikilerden oluan outsider olma durumu ancak bu ekilde, farkl konseptler zerinden anlatldnda oulcu anlamn koruyabilirdi. Kendi lkesinde yaarken outsider konumuna itilen bartl bir kadn olarak tm okuduklarm, iinde olduum durumu yeniden analiz etmeme yardmc oldu. zellikle Chris Rumfordun Darda Kalmann mkanszl: Ernesto Laclaunun almasndaki Toplumun mkanszl, Rfat N.Balinin Trkiyede Yahudi Aznl inde Farkl Olmaya almak, Ceylan Orhunun Kadns Deerlerin Dlanmas, Duygun Erimin Nefret, Eylem Kaftann Gz Cinselletiren Sinema ve ktidar zerine balkl konumalarndan etkilendim.
Fikir Platformu
41
Kitap tantan kitap 5 lk olarak Chris Rumfordun konuma metninden balamak istiyorum. Chris Rumford imkansz bir toplum tanmndan yola karak darda kalmann imkanszln anlatyor makalesinde. Darda kalan olmak iin, darda brakan bir topluma ihtiya vardr, fakat eer toplum diye birey yoksa darda kalan farkl bir ekilde kavramsallatrmamz gerekiyor diyor. Bu dnceleri olutururken Ernosto Laclaunun Toplumun mkanszl almasndan esinlenmi. Laclauya gre toplum ucu ak ve tamamlanmam bireydir, nk ayn ekilde tamamlanmam bireylerden olumaktadr. Bu nedenle toplum dediimiz snrlar somut bir ekilde belli olan bireyden bahsedemeyeceimiz gibi bunun tamamen dnda kalma durumundan da bahsedemeyiz. Konumasnda zellikle unu vurguluyor Chris Rumford: Laclau toplumsal, bir btnlk olarak deil fakat ideolojik, ekonomik ve politik olann birbirinden ayr nesneler olarak kurumsallatrma yetisinden uzak dengesiz ilikilere girdikleri ilikili yar-kimlikler sahas olarak grr. Dolaysyla darda olan her zaman bir yanyla ieridedir, ve ieride olann her zaman darda olma ihtimali vardr. Makalenin son cmlesi: Bizi tehtid eden ise aslnda dlanan, dardaki deildir, btnleyici darsnn yaratabilecei anlam fazlaldr. Bu cmle benim amdan pek ok eyin aklamas niteliinde oldu. nk ne zaman anlam fazlal yarattysam o zaman tehtid olarak alglandm hissettim bu lkede. Eer kategorilere smayp, hem orada hem burada bulunuyorsanz, sizden yalnzca sizi tekiletirerek kurtulamayacaklarn anlyorlar. Tanmlayamadklar bir varlk olarak onlar korkutuyor, sizinle mcadele edecekleri alan yokediyorsunuz. Bunu babas ya da kocas tarafndan zorla rtlmeyen, bir adamn drt karsndan birisi olmak gibi bir plan asla olmayan, kendini evin iinde tanmlamayan, zellikle kamusal alanda yer alan ve marjinalletirilmeyi reddeden bartl kadnlar her an hissediyor olmal. nk bunlar reddettiiniz iin sizi neyle tekiletireceklerini bilemiyorlar, sizi tanmlayamyorlar. Rfat N.Balinin Trkiyede Yahudi Aznl inde Farkl Olmaya almak balkl metni ise bir mslman olarak zaman zaman ayn eyleri yaadm farkettiim iin ilgimi ekti. Bir cemaat tarafndan srekli ayn eyleri dnmeye, ayn ekilde davranmaya, belli kalplar iinde yaamaya zorlanmann, aksi halde ayn inanlar tamanza ramen dlanmann nasl birey olduunu anlatyor Rfat N.Bali. Ki bu da benim gibi farkl dndn syleyen her mslmann deneyimledii bir duygu olsa gerek. Ne zaman azmz ap yle de olamaz m desek hemen bu fikrimizin mslmanlar temsil etmedii yalnzca kendi yorumumuz olduu ileri srlr. Buna diyeceim birey yok, fakat belli kalplarla konuan ve ounlukla gelenei savunan mslmanlar nedense herkesi temsil eden bir slupla konuuyorlar. Asl mesele de burada zaten. Farkl olan dnce cemaatler tarafndan dlanp marjinalletirilirken, cemaatin dncesi evrenselletiriliyor. Cemaatin dncesi derken aslnda cemaatteki herkesin itenlikle kabullendii bir dnceden bahsetmiyoruz. Cemaat iindeki kabulleni pek ok farkl nedenin birlemesiyle oluuyor aslnda. Kitapta Duygun Erime ait blm okurken hep Duygun Hocann bunlar anlatrken ki heyecan geldi gzmn nne. Benim gibi Bilgi niversitesinde kendisinden ders alma ans olanlar, onun bir konuyu ele alrken karsndakini unuturcasna nasl konunun derinlerine indiini iyi bilirler. Metinde Outsiders meselesini La Haine isimli film zerinden kendine zg yorumlaryla anlatyor Duygun Erim. Filmde geen bir hikayeyle ilgili unlar sylyor: Benim bu hikayeyle ilgili yorumum ise yle, hi durmadan giden ve asla kimseyi beklemeyen tren aslnda sistemin ta kendisi ve eer ona uyum gstermezseniz olan size oluyor. Sistemi beenmeniz ya da onaylamanz gerekmiyor, ama bir ekilde onun iinde ve ona tabi olduunuz iin ona uyum gstermek sizin karnza oluyor ve kendinizden dn vermediiniz noktada zararl kyorsunuz. Bu cmleler iinde olduumuz durumu zetlemi oluyor. Bir outsider iin durum aslnda bundan ibaret. Ceylan Orhun ve Eylem Kaftann metinleri ise daha ok cinsiyet meselesi zerinden ierisi ve darsn tartmaya ayor. Eylem Kaftan sinemada cinselliin nasl erkek gz tarafndan ekillendiini anlatrken, Ceylan Orhun kadns deerlerin erkein benliinden dlandnda ortaya kan eksiklik zerinde duruyor.
42
Kitap tantan kitap 5 Aslnda cinsiyet konusu outsider olma durumunu pek ok ekilde anlatabilir. nk kadnlk ve erkeklik hep ieride ve darda olmayla beraber tanmlanan eyler toplumda. Hatta yle ki kadnlar kendilerinin dnda kalarak varolabiliyorlar bu sistemde, br trl varlklar erkekler tarafndan grmezden geliniyor. Kadn srekli kendine dardan bir gz olarak bakmak zorunda kalyor, ve bu dardaki gz aslnda erkein gz olarak karmza kyor. Bence Darda alanlar/Braklanlar kitab pek ok farkl alanda ve konunun iinde outsider kavramn tartt iin ok nemli. Bylece ieride veya darda olmann, ya da hem ieride hem darda olmann farkl koullarda nasl gerekletiini anlamamza katkda bulunuyor. zellikle de benim gibi toplumun belli noktalarda darda brakmaya alt pek ok kii iin bu kitap durduumuz yeri yeniden gzden geirmeye yardmc oluyor. Aslnda kendimi outsider olarak tanmlarken darda kalmaktan ya da braklmaktan daha te bireyden bahsediyorum. Yazmda da belirttiim ve Chirs Rumfordun da anlatt gibi, aslnda ierisi ve dars birbirinden o kadar kopuk yerler deil. Her an hem ieride hem de darda olabiliriz ve sanrm outsider kavram tam da bu durumu anlatyor. Darda Kalanlar/Braklanlar Balam Yaynlar Yayna Hazrlayanlar: Nabi Avc, Deniz Derman, Sheyla Krca, Arus Yumul
Fikir Platformu
43
Zarif Bir Yakar / Cahit Zarifolu (Mustafacan zdemir)

Nihayet nefsi onu, kardeini ldrmeye itti ve onu ldrd: bu yzden de kaybedenlerden oldu. (Maide 31) Yazya balamak iin setiim surenin nedenini Zarifolu okumu olanlar ok iyi anlamlardr. Zarifolu, adnn ba harflerinin acz tuttuunu sylyordu bir msrasnda. Ne dehetengiz bir anlatm. Bal da bu yzden zarif bir yakar olarak semeyi uygun grdm. Kronolojik biyografisini anlatmaktansa msralarn, cmlelerini, kitaplarnn muhtevalarn yazmay daha faydal buluyorum. Daha evvel de bir yazmda belirttiim gibi entelektellere ilmihal okumay tleyen bir mnevverden bahsediyoruz. kinci Yeni ierisine genelde katk edilen fakat dili ne Sezai Karako ne Ece Ayhan, Turgut Uyar, Cemal Sreyaya benzeyen bir air-i maderzat.( Akif nandan alntdr, anadan doma air) Farkl farkl saptamalar olsa bile son derece kendine ait bir iir yazd kanaatindeyim. Kulland imgeler, yapt metaforlar phesiz ok etkilidir fakat demek istediim tam olarak bu deil. Tm bu bahsettiklerimi cmle ierisinde yle yerlere dizer ve o cmleleri o kadar mahir bir ekilde paraya katk eder ki bu yzden sayfalarca uzunlukta iirlerini hi sklmadan okursunuz. Cemal Sreya Ece Ayhan ile bu konu zerine konumu ve iirde yap sorununu en iyi kavram airlerden biridir. cmlelerini iitmitir. Cahit Zarifolunun elinden tutan olmam pek. Maratan gelmi, Alman Filolojisine kayt olmu. iirlerini Memet Fuata getirmi gstermi. Memet Fuat de beenmemi, beenseydi belki de solda kalabilirdi Cahit Zarifolu, saa kaymazd. (kz, Temmuz 2000) Bu cmleler de Ece Ayhana aittir. Fakat Zarifolunun hibir zaman sol ile ilikili olmamas ve kendini Mslman bir air olarak tanmlamasn burada atlamtr Ece Ayhan. Aslnda bu bir nevi zaferdir. Mslman bir air yle iirler kuruyor ki aslna rcu ediyor adeta yazn. arkn zaferi bir nevi erefli malubiyetleri heyulasndan bertaraf eyliyor. Yukarda belirttiim gibi fazlasyla kapal ve imgeli beyitleri olduu gibi ki nedenini belirttim ok znel bir iirdir yazd son derece berrak anlatmla yazd iirleri de vardr. Benim en sevdiim dizelerden biriyle rnek verelim;
Fikir Platformu
44
Kitap tantan kitap 5 Beyaz haberlerim iin hazr olun kardelerim! Son derece yaln anlatml ve fakat zihinlerde herkese farkl armlar yapabilen bir dize. Sanrm iir kurmak zerine en meakkatli i bu olsa gerek. Bir baka sevdiimiz airden, Ah Muhsin nlnn bir rportajndan alntyla szlerimize dayanak bulalm: Benim yazdm iir Zarifolu irinin yanndan bile geemez. nk benim yazdm iir zaman zaman fazla entelektel. Fazla zihni yerleri var. Zarifolu bu entelektaliteyi kendi iinde dntrp insani bir ey kard ortaya. Benim yaptm ey onun belki duygusunu artran bir ey. Zarifolunun maketi diyelim benim yaptm eye. Ama ne teknik olarak ne iire yaklam olarak ne iirden umulan ey olarak benim Zarifoluyla bir balantm yok. O baka bir adam. O baka bir yerden bakyor meseleye. Ama yle diyebiliriz: Zarifolundaki samimiyetin, gerei kendinden karma abasnn, iiri kendinden skp alma gayretinin bir kk modelinin benim yazdm iirde olduu var saylabilir. Bunu Zarifolunu kutsamak iin de sylemiyorum. O Zarifolu. Yntem farkmz var. Ah Muhsin nlnn tam olarak demek istediini bir dzyazsnda buluruz Cahit Zarifolunun. Gnlk olarak tuttuu Yaamak kitab yle balar: SARIKAMI 1979. ne ok ac var. Son derece insani bir cmle. nsaniden kastm Ece Ayhandan mlhem sivil iir manasna da gelebilir. Gelsin, fakat demem o ki Zarifolu iirini iirin poetikas zerine kafa yormam insanlar da anlayabilir ve hislenebilir. Sekinci bir anlatmdan ziyade ruhsal acziyetlerin ifade bulmu halidir Zarifolu yazn. Sivilliinden dem vurmamn nedenini de en iyi zetleyen Bir Deirmendir Bu Dnya kitab. Mavera dergisinin kurucusunun hem kendi dergisi hem de eitli matbuatlar ierisinde olan yazlarndan oluur kitap. Balklar zamanna gre fazla sivildir, rnekleyelim: Siyer Okumann nemi, slamda Ordu ve Sosyal Hayat, Cihad ve Arnma, Allah Dostlar, slam Mnazara Mevzuu Deildir Kitap ierisinde ho olmayan bir tesadfte barndryor. Hama katliam zaman Zarifolu her Mslman gibi, hakkyla olanndan bahsediyoruz burada, tepkisini ortaya koyuyor. Yaznn ierisinden kck bir blm ayrca alntlamak istiyorum: Sosyalist Nusayri rejimi, slam izgisinden ayrmakta aciz kald bu ehri yerle bir etmekten baka kar yol bulamamt. Sadece bir air, yazar deil bir mnevver olarak Zarifolu corafyasndaki zalimliklere sessiz kalnmamasn haykryordu, her an, her saniye ve fakat sloganlam bir anlatmdan uzak durarak. Ne ok ac var yer ve zaman olarak birebir oturmasa da bahis zerine bir dolmuluun yalnkat da vuruudur phesiz. Dnya edebiyat zerinden bir paralellik yaratmaya abalarsak eer Samuel Beckett ve Zarifolu birbirini andrr. ki yazarda insan zerine, insann acizlii zerine, insann bu dnyadaki varl zerine dnmler ve bir yaz metodu gelitirmilerdir. Tabi ki Cahit Zarifolu Maral air zelliini hibir vakit yitirmemitir Cemal Sreyann dedii gibi. Mahallesini seven ocuk her zaman iirinde mevcuttur. lk Tamerle ayn yolu izlemeseler de ayn benzinci de vakit vakit durduklarn sylersek doru saptama yapm oluruz. Fakat Beckettin insan alglay Mslman Zarifolundan farkldr. O
45
Kitap tantan kitap 5 daha sorumsuzca yaklar olaya ve daha anlamsz bulur bu durumu. Elimizden olmayanla olduk, elimizden gelmeyenle gidiyoruz madem yaayalm, nasl olursa olsun der gibidir. Beckett Godotyu Beklemek, Zarifolu ise brahime su tayan karnca olmak gibidir. mmeti gzetmem gerekli diyordu air Yedi Gzel Adam adl iirinde. Bugn zerine yeni slamc yazarlarn dnmesi gereken bir konudur diye dnyorum. mmeti gzetmek, mmetin terakkiye ulamas amacyla ne yapyoruz? Zarifolunu zetlemek iin ise bulduum kelime ilgin gelebilir fakat AT. iirlerinde zellikle kulland bir kelimedir ki gnmze baktmz vakit birok( lkemiz elverdiince hala) mzik grubu, air, yazar, senarist vs. bu imgeyi, metaforu, kelimeyi kullanr. ahsi kanaatim Zarifolunun Trk iirine bir armaandr at. Bazen sadece at, bazen atl karnca olarak kullanr. yle dncelerinizden syrlp bir iirde grdnz vakit ok ocuksu, ok maziden gelen fakat bir o kadar hatrda, bir o kadar zlenen bir kelime at. Zarifolu iiri tam olarak bu manada ATtr. lde Gizli Bezginler bir iek bahesinde geceye durgun kaln yamur sca gibi ptm sonsuz gidiinden. Salarnn seyriyle seni yollar aklara davul alp arlm yalnzlarla dolduran akrepleridir duygunun. Karanlk ordulara gnesiz sokulan bunlar canlannca ne ate kirli talar ne bcek akaklarn scanda kuytu bir bzlp lecek sabahsz kulara koarsa durur mu evreni omuzlarnda bahar enlikleriyle. Srdren ellerini yangn borularnda aknlkla balad bu atlar bu savalar insan bulularndan burda biter dn. Gidilir mi evin souuna ln scandan gemilerimiz saklanr. Azmzda bir ak ka vardr bulumalarn saplandk tadna. Durduk alnnda yree vurularn yollar sellere gider. Alr parklar artk kular dalr bir ak gzyalaryla bulvara armak hi keseye mi kalr izildi yalnzlar. Senin geliin ne de svari kprnn diplerinde geer stmzden yamur alan donanmalar. Krek sesleriyle kou bitince ak bir yorulmadr kalmaz krbacndan
46
Kitap tantan kitap 5 saylr gn gemi anlar boalan hangi tfein arkasndan oturur iki bak ormanndan gerilip bir masaya kollar uzayp uzaya giden akrebe katlanp zincire gelmeyen yolcular bu bizim sesimiz denizlere ate gibi eller alr ortasndan su konumaz toplanmaz kular. Ne kazandk yaamamzdan biz harcandk anam hem kelimesiz kapandk sevgi ektik. Sonsuz setik. Beendik. Ama topra kazandk sevinle kan kurtulun lmlerinizle. Yalnzlkla ben kaldm sevindiniz ite aln koturun. Aha size son atm
Fikir Platformu
47
Nietzsche Aladnda / Irvin Yalom (Esma Serra lhan)

ki Ayna: Nietzsche ve Breuer Kendi alevinle yakmaya hazr olmalsn kendini: Kl olmadan nasl yeni olabilirsin ki?(Zerdt Byle Buyurdu[1]) -Nietzsche: Bazen yaamn o kadar iini grebiliyorum ki birden dorulup evreme baktmda kimsenin yanmda olmadn, bana elik eden tek eyin zaman olduunu gryorum. (syf:280) -Breuer:Sk sk yolumu ardm dnyorum: Eski hedefler artk ie yaramyor ve yenilerini de bulacak halde deilim. Hayatmn nasl aktn dndke kendimi ihanete uram veya oyuna gelmi gibi hissediyorum; sanki gklerdeki birileri bana bir oyun oynuyor, sanki btn hayatm boyunca yanl melodiyle dans edip durmuum. (syf:231) Breeur ve Nietzsche farkl dnyalarn ama ayn korkularn, yanlsamalarn ve anlamsz anlamlarn heybesini yklenmi iki insan. Breur, Nietszchein aynas olmak isterken Nietzsche kendisine ayna olur ve nihayet bu aynada Nietzsche kendisini grr; bylece balar hikayeleri Hayat, anlam verme ve yeniden anlam verme zerine kurgulanm gidi ve dnlerden ibaret nemli olan anlam verilenin, gerei ne kadar yanstt. Gerekle ilgisi olmayan imgeler ve zlemlerle rl yanlsamalarla gidilen yollar hep kmaz sokak olmu insanlk iin. Susayan serap grr; aslnda grlen ey su deildir. Yani Arzu edilenden ok arzu etmeye azdr. (syf:280) Ademolunun bakt, iaret parma olmu ve fakat ok az iaret edilen yn grebilmi Bertha; gizemin, kol kanat germenin ve kurtuluun simgesi. Breuer buna ak diyor. Ama bunun asl ad dua. (syf:286) Breuer, btn anlamlarndan syrldnda o kadnn da yalnzca bir insan olduunu grecektir; insanca pek insanca. (syf:287) nsann imgelerle iilikisi gerek d olmasa da, gerekle hibir ilgisi olmayan zlemler ve arzularla kr dm atlm bir yanlg iinde yayor insan. Mesela Breuer, Bertha zerinden yaad Berthay
48
Kitap tantan kitap 5 gerek sanyor. Gerek d anlam yklemeler, insann korkularnn ve saplantlarnn birer yansmas oluyor. Yanlsamalardan kurtulmann tek aresi ise, kr dm kknden kesebilmek ve asl gerekliklerle yzletirecek olan ufuklara doru yelken aabilmek zgrce. -Bureuer: O gn rendiim eyler arasnda en gl olan belki de benim Berthaya deil, ona yklediim zel anlamlara, onunla hibir ilgisi olmayan anlamlara bal olmamd. (syf:364) Neden yanlsamalarla dolu anlamlar dnyas iinde yaarz? Karmlar bileeni olan acnn imbikten szlen bir bal erbeti olduunu anlamak iin mi? Sras gelen herkes kendi kader sahnesinde oynar. Senaryo farkl olsa da roller ayndr. Giyilen elbise bazen skar bazen bol gelir ama dnerek, deneyerek oynamaya devam etmek gerekir; kendin olmak iin acya sanclanmaktr aslolan Rolle btnlemek gerekir; yalnz, melodi ve dansn birbirine uyum salamas gerektii unutulmadan nemli olan hangi rol kime oynadmz deil mi? Girilen iliki biiminde bir kap yemek, scak bir ev, ikin bir cep, ehvet, an, hret, genlik ve gzellik yanlsamalar elik etmez mi bize ou zaman? Bizler birbirimizin gereini gremeyen ve ayn aclar paylaan insanlarz.(syf:365) Bir yanlsamay brakp henz bilinmeyen baka bir yanlsamaya tutunmak iin atmaya devam ederiz kk admlarmz ou zaman m gibi hayatlarn addr yaam Beklersin yle aresiz ve sessiz kuytu kelerde; sihirli bir el dokunacak ve deitirecektir hayatn ama nafile Derler ve desinler diye yaamak skar bir gn insanolunu ve ilerinden birka dmeni krar o mehule doru. Neyle karlaacan bilmeksizin bekledii limandan bir kap alr. Tecrbe ederek grecektir nndeki kapnn hangi kaplar aacan Dnmek istersen bir yol bulursun dncelere kendinden. Dnmek istemezsen konuulacak bir ey yoktur senden. Sen suya sabuna dokunmadan mutluca yaarsn ylece, Kirin kalr sadece senden geriye Dnmek lazm yine dnceyi, yazmak lazm en kayda deer cmleyi. Yoksa sana maske olan hayatnn makyaj akar ve herkesleiverirsin ani. Hibir yere ait olmayan Nietzsche ve aitler dnyasndan olan Breuernin yollarn kesitiren arayn nihayeti, amor fati / yazgn se, yazgn sev ile bitiyor. Yani nce zorunlu olan istemek, sonra da istenileni sevmek; byle olduyu byle istedime dntrmek. (syf:345) Nietzsche gidendi, hi gelmemiti, gelemezdi Breur ise eve dnendi, zaten ait oluu evine Breur, Bertha yanlsamasn dostu Nietzschenin, Nietzsche de Lou Salome saplantsn dostu Breuerin gzlerinde grm oldu. Birbirlerine tuttuklar bu aynann yansmas, bu sefer yanlsamalarnn gerek
49
Kitap tantan kitap 5 yzyd Kader onlar byle bir yol ayrmnda buluturmutu. Senin yanlsamalarn, dnemelerin, yol ayrmn ne? Esas soru bu ite Benim gzmdeki Nietzscheden bir yansma/yanlsama: Hayat bir soluk alma ve verme arasnda bir zaman. lm kaldrm kelerindeki soluk benizlere fleyecek soluunu kimi zaman usulca. Belki bazen kuytu kedeki krmz vcutlarda strabn son imzas olacak son nefes. lmn her renginde, bitip gideni grenin boluktan den baklar olacak. Sanc ekeni arar gzlerim, lmlerinden sonra szleriyle doanlardr grdklerim. Yaad gnlerde ektii sancyla, yarndan sonraki gnlerde doan tm bilge yzller beni aydnlatr ve gzlerimi ldatan k, gerein ta kendisidir! Baba adam Nietzsche vesselam Velhasl, Soruturulmayan, zerinde dnlmeyen bir hayat yaamaya demez. (Sokrates) Nietzschenin aforizmalarndan: lmn son iyilii, bir daha lmemektir. (syf:91) Ruhunda skunete kavumak ve mutlu olmak isteyenler inanmal ve iman etmelidir, ama hakikatn peindeki insanlar i huzurundan vazgeip yaamlarn bu sorgulamaya adamak zorundadr. (syf:222) Kimler daha rahat, kimler sonsuza dek mutludur? Yalnzca s zihinli olanlar, yani sradan insanlar ve ocuklar! (syf: 223) Eer sizi kimse dinlemiyorsa, barmak en doal eydir. (sayf:242) Semptomlar yalnzca, ta derinlerdeki korkunun patlamakta olduunu haber veren ulaklardan ibarettir. (syf:285) Benim gnlerim yarndan sonraki gnler. Baz filozoflar lmlerinden sonra doarlar. (syf:301) En ok iy damlas, en sessiz gecede der. (syf:311) Hibir ey her ey demektir! Glenmek istiyorsan, nce kklerini hiliin derinlerine gmmeli ve en yalnz yalnzlnla yz yze gelmeyi renmelisin. (syf:329) Toprak ne kadar zengin olursa, orada bir ey yetitirememen de o kadar affedilmez olur. (syf: 335) Yazgmzdan kaamasak da onun karsna dikilebilmeliyiz, alnyazmz kendi irademizle yaamalyz. Yazgmz sevmeliyiz. (syf: 335) Dmann doru se. (syf: 339) Biriyle tam bir iliki kurabilmen iin nce kendinle iliki kurabilmelisin. (syf: 342) Kaybetmek iin sahip olmak gerekir. (syf:360)
50
Kitap tantan kitap 5 Bizler yalnzca varlan son uzlamadan sorumlu tutulabiliriz, her parann sahip olduu karmak drtlerinden deil. (syf:367) KTABI YORUMLAYANIN NOTU: Bu kitab okumam, insan olarak hepimizin anlam dnyamz aslnda ne kadar da dar bir ereve zerine oturtmu olduumuza dair bir farkndaln uyanmasn salad bende. Dar bir ereveyle kendisini ve dnyay seyre daldnn farkna varabilen her insan, isterse kendisini byk ve gerek deiimlere hazrlayacak olan o kapdan admn dar atmasyla, dnyasn, korkular ve kendisine ykledii anlamlarla nasl da prangaladnn farkna varacak; att her adm, kendisinin kendisine vurduu zincirin birer halkasn kracaktr. Sonra gnein bugne kadar aslnda gzlerine her gn yeniden domu olduunu fark edebilmi olmann huzuruyla, zincirin son halkasn da kracak ve yeniden kendisine, zne doacaktr insan tm inancyla Bu kitabn, her yeni gnde, insann insanla douunun bir mutucusu olmas dileiyle, herkese iyi okumalar diliyorum. YAZARIN NOTU: Friedrich Nietzsche ve Josef Breuer hi karlamadlar. Yine de, romann ba karakterlerinin yaamlarndaki kesitler ve romann rgsne giren nemli olaylar; Breuerin zihinsel acs, Nietzchenin mitsizlii, embriyo halindeki psikoterapinin nabznn hzlanmaya balad dnem olan 1882 ylnda yaanmtr. (syf:370) Psikanaliz retisini gelitirmi olanYahudi kkenli Avusturyal nrolog Sigmud Freud da bu dnemde yaamtr. 1895li yllarda Freud, Breuer ile birlikte histeri zerine almalar yapmtr. Friedrich Nietzsche 1882 baharnda gen Lou Salome ile arkada Paul Ree araclyla tanm, Nietzsche birka ay boyunca onunla ksa, youn ve lekesiz bir ak yaamtr. Nietzschenin Lou Salome ile ilikisi, Paul Reenin devrede olmasyla karmaklam ve ablas Elisabeth tarafndan sabote edilerek onun iin ac bir sonla noktalanmtr; yllarca yitirilmi bir akn ve uradn dnd ihanetin acsn duymutur Nietzche. (syf:370) Gerek Josef Breuerin de Bertha Pappenheima dnk erotik bir saplants olmu muydu? Breurin zel yaam hakknda pek az ey bilinmektedir, ama bu ihtimali imkansz klan bir ey de yoktur. Birbiriyle elikili tarihsel bilgilere bavurulunca kesin gzyle baklabilien tek ey Breuerin Betha Pappenheimi tedavi ettii sralarda, her ikisi tarafndan da ok karmak ve gl duygularn yaanm olduudur. (syf:371) Breuerin psikoterapiye byk bir etkide bulunmasna ramen, yaamnn yalnzca kk bir blmnde psikolojiye ilgi gstermi olduunu grmek hayli artcdr. Tp dnyas Breueri yalnzca solunum ve denge fizyolojisindeki aratrmalaryla deil, yzyl sonu Viyanasnda bir nesil boyunca nemli adlara doktorluk yapm parlak bir tan uzman olarak da hatrlayacaktr. Nietzsche hayat boyunca salk sorunlar ekmitir. 189O ylnda, iyice km ve paresisten (nc evredeki frengi) kaynaklanan iddetli bir fel geirerek akln kaybetmitir, bu hastalk 1900 ylnda lmne sebep olmutur; ancak hayatnn byk bir ksmnda iddetli migren arlar ektii sanlmaktadr. Nietzsche migreni yznden Avrupann nde gelen ok saydaki doktoruna bavurmutur, bu yzden tannm bir doktor olan Breuere de uramas kuvvetli bir ihtimaldi. (syf:372-373) 1882de, Psikoterapi henz domamt ve tabii ki Nietzsche de asla bu konuyla resmi olarak ilgilenmemitir. Ancak Nietzsche de okumalarndan anladm kadaryla kendini anlama ve kiilerin deiimi konusuna ok yakn ve derin bir ilgi duymutur. (syf:373)
Fikir Platformu
51
Kitap tantan kitap 5 YAZAR HAKKINDA: Birinci Dnya Savandan sonra 1931de Washingtonda dnyaya gelen Irvn D. Yalom kendisini Tolstoya ve Dostoyevskiye daha ok yaklatracan dnd iin tp fakltesine gitmeye karar vermiti. Bu yzden meslek olarak doktorluu, uzmanlk olarak da psikiyatriyi seti. Psikiyatr olarak tm hastalarna, hikayeleri ortaya ktka bir aknlk duygusuyla yaklat. Her hastann benzersiz bir hikayesi olduuna, bu yzden hepsi iin farkl bir terapi uygulamak gerektiine inand. Bu tutumu, yllar getike onu bugn ekonomik gler tarafndan farkl ynlere ekilen profesyonel psikiyatriden, semptomlara dayal tan ve herkes iin tek tip, ksa sreli tedaviden uzaklatrd. Irvn D. Yalom, yoksul bir mahallede byrken tek avuntusu kitaplar, zellikle de kendisine gereinden daha mutluluk verici bir dnya sunan kurmaca yaptlard. Roman yazmann bir insann yapabilecei en iyi ey olduu dncesi kk yata aklna yerleti ve bu dnceden bir daha hi vazgemedi. Romanlarnn genel bir okura ulap epey ilgi grmesine ve edebi llere tabi tutularak deerlendirilmesine karn, Yalom onlar pedagojik eserler olarak dnm, romanlarn retici roman adn verdii yeni bir trn rnekleri olarak tasarladn sylemitir. lk basmnn 1993 ylnda yapld Nietzsche Aladnda kitabnn orijinal ismi When Nietzche Wepttir. Nietzsche araclyla varoluun kader, inan, hakikat, huzur, mutluluk, ac, zgrlk, irade ve neden, nasl gibi nemli duraklarndan sz eden Nietzsche Aladnda roman byk bir ilgi grd. Kitap, drt yl akn bir sre srailde ok satanlar listesinde yer ald. Dier romanlar gibi yirmi kadar dile evrilerek dnyann drt bir yanndaki okurlara ulaan bu kitap, Trkiyede Ayrnt Yaynlar tarafndan 1996 ylnda, Aysun Babacann evirisiyle yaymlanm, 2011 ylna gelindiinde ise krk nc basmna ulamtr.
Irvn D.Yalom, Nietzsche Aladnda, ev.: Aysun Babacan, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1996
[1] Friedrich Nietzsche, Zerdt Byle Diyordu, ev.: Osman Derinsu, Varlk Yay., 1996
Fikir Platformu
52
Psikolojik Sava (Gri Propaganda) / Nevzat Tarhan (essenza)

Toplumun grnmeyen mekanizmasn ileten kiiler, grnmeyen hkmeti oluturuyorlar. Adn hi duymadmz kiiler tarafndan zihinlerimize ekil verildi, zevklerimiz biimlendirildi. (Walter Berneis) Sava, zihinlerde meguliyetini tm soukluuyla devam ettirirken, yeni olana sempatiyle yaklaan tavrn, kendi erevesine eklemledi. Sebep, artk scak savalarn souk sava yntemlerine dnmesi ve kefedilmite, zamann+sermayenin daha az olmas bylece zihin yeni kodlar retti; savaa katk sunmak adna. Birok insann, ate amaya meyilli souk aleti artk bilgiye- sramt. Ayn paralellikte, psikolojik snrmz belirlemeye/ihlal etmeye alan -d etkilerin isellie uzants- belirdi. Prof. Dr. Nevzat Tarhann Psikolojik Sava adndaki kitab, bu balamda bizlere sesleniyor. Sistematize edilmi ierii ve zengin kaynak kullanmyla sanki aranan tm tablolar karmzda. Kitap 9 ayr blm ve blme ait, alt balklar ile youn bir ierik barndryor. Birok blm, ierie uygun szlerle sslenirken, baz tarihi olaylar ve tarihe yansyan isimler de analiz edilmi. Karlatrma, rneklendirme yntemi ve betimlemenin yer bulduu satrlarn haricinde, genel olarak bir tanmlamaaklama havas sz konusu. Kitabn birde sevimli yan var. Ortaokul ve lise yllarnda, test zmekten kaan ruhumuz, dergilerde yer bulan -kendini len testleri- zmeye meyilli olur. Testin sonunda, evet/ hayr ya da seenei bol klardan biri belirlenip, sonu okunur. Ayn ekilde, kitabn baz blmlerinde test verilip, renklilik kazandrlm. Geri, psikoloji arlkl kitaplarn bir ksmnda, bunu grebiliriz. Evrenin grnmez yasalarnn, bir sava perdesiyle rtldn ve frtnal bir havada artistik tavrlara yer verilmemesini anmsatan kitap belki de daha kalnca giyinip, bol telli bir emsiye almamz neriyor. Hazrsanz balayalm (sunum evresine gei= yazarla sylei yapma hayali:)
Fikir Platformu
53
Kitap tantan kitap 5 essenza: Dilerseniz syleimize, kitabn ad yani Psikolojik Sava terimiyle balayalm. Psikolojik sava nedir? Nevzat Tarhan:Psikolojik sava; klasik anlamdaki savan kazanlmas veya kaybedilmesinde, savatan sonra da stnln devam etmesinde yahut sorunlarn zlmesinde insanlarn ruh haline etki ederek sonu almaktr (s.15) e. Peki, okuyucu bu kitab neden okumal? N.T. Hile ve aldatmalarn etkili olabilmesi iin, gizli kalmas gerekir. Amacmz hile ve aldatma yntemlerinin bilinmesini salamakla toplumsal ahlaka hizmet etmektir. Psikolojik savata yenilen taraf, bilgi gc zayf olan taraftr. Doru insanlarn ayakta kalmak, toplumun geleceinde sz sahibi olmak gibi bir kayglar varsa bu kitab okumalar nemlidir. (s.12) e. nsann hkim olma drts, dn olduu gibi bugnde gncelliini koruyor. Bugn, bu arzu nasl bir dnemsel farkllklara iaret? N.T. nsanlk tarihinde dnem vardr. Bunlar klelik dnemi, iilik dnemi ve bugn yaanan zgrlk dnemidir. zgrlk dneminde g odaklar, denetimi ellerinde tutabilmek iin, bask, tehdit ve korkutma yntemleri yerine, daha ok propaganday kullanmaya baladlar. (s.21) e. Bu savaa hazrlk yapanlar kimler? G kimden yana? N.T. Yksek teknolojilere sahip olan ABD ve dier Batl lkelerin askeri karargahlar, gelecein savalar iin hazrlanyorlar. Bu savalarda kurun yerine bilgi kullanlacaktr. Savan kimin kazanacan teknoloji belirleyecektir. (s.21) e. Gelecein savalarnda, bilgi ana merkez ise asker saysnda bir azalma olduu sylenebilir mi? N.T.Bu tabloda grlecei gibi, teknoloji ilerledike bilgi ak hzlanyor, kilometreyi koruyan asker says ise azalyor. (s.23)
10 Km koruyanasker says
Bilgi k
Yllar
ABD i sava
38.830
Telgraf, dk. 30 kelime
1861-1865
1.Dnya sava
4.040
Telgraf, dk. 30 kelime
1914-1918
2.Dnya sava
360
(Telg. Telefon) dk. 66 kelime
1939-1945
Krfez sava
23-24
Bilgisayar dk. 192 bin kelime
1991
Fikir Platformu
54
Kitap tantan kitap 5 e. Bu savan taktiksel hedefleri hangi unsurlar barndryor? N.T. Psikolojik savan be taktik hedefi vardr: toplumda itaat duygusunu arttrmak, uluslar aras kamuoyunu yanltmak, halkla ynetim arasn amak, komutanlar yanltmak ve kltr deiimini salamak (s.24) e.Toplumda itaat duygusunu arttrmak dediniz. Bu durumu tarihten bir rnekle aklayabilir miyiz? N.T. Bu duyguyla, korku duygusunu uyandrarak doabilecek tepkileri nlemek amalanr Nitekim yaanan souk savalarla Rus toplumu, Bat deerlerine kar sempati duymaya balad. Kendine olan gveni azald. ernobil gibi olaylar abartlmak suretiyle kamuoyunun sisteme olan ball zayflatld. Souk sava; youn film, radyo ve dier basnn yapt propaganda etkisi Sovyetler toplumunda amacna ulam oldu. Bu silaha bavurmadan kazanlan bir savat (s.24) e. O zaman bilinli olarak hazrlanan projelerden bahsediyoruz. Olaya bak asn daha net bir rnekle karlarsak; dnyaya hazrlanan bir proje gerekletirildi mi? N.T. Kltr ihrac yoluyla yaplan psikolojik savan rneini bugn btn dnya yayor. Birok kltrler yok olmak zereyken Amerika kltr dnyada tek kltr olma yolunda. Hollywood yapm filmler, blucin, kola ve fast foodlarda insanlarn yzyllara dayanan kltrel dokular, yaama biimleri ve damak zevkleri deitirilmeye allyor. Fransa ve talya bu durumun farknda olan lkeler olarak ngilizceyi gnlk yaamda kullanmyor, kendi mutfak, sanat ve dillerini byle koruyabiliyorlar Kltrel deiim projesinin bilinli bir proje olduunu ispat eden olay 1980li yllarda lkemizde yaand. O tarihlerde Kltr Bakan (Gkhan Mara)Meclise, ABD filmlerinin kstlanmas ve Trk filmlerinin tevik edilmesi iin bir yasa teklifi verdi. Bunun zerine ABD Bakan (G. Bush) bizzat telefonla T. zal arayarak yasa teklifinin Meclisten geri ekilmesini salad. Bylece bol Amerikan filmi seyredilecek, ardndan Amerikan hayran insanlarn says oalacak ve tabii olarak da para ak ABDye gidecekti. (s.26) e. Belli bir kuvvet zerine, bu durumu tetikleyen olaylar da mevcut. rnein lkemizde bir dnem, dini deerlere kar tutum vard. Belki hala var. N.T. Bu daha ok uzun vadeli bir plann gereidir. Toplumun kltre dayal yaad inan sistemini deitirerek, ancak toplumu istedii gibi smrmek mmkn olacaktr Dmann dini deerlerini, geleneklerini ve kltrel zelliklerini gln hale getirecek biimde propaganda yapmak nemli bir taktiktir. mam, aban, akir, Abdi, Krt, eriat, ahlak gibi millet nazarnda kabul gren ve gnlk dilde kullanlan kelimeleri, sinsi propagandalarla ypratmak ve toplumsal iletiimde uyumazlklarn dorulmas ve kavga alan oluturulmas bu duruma bir rnek olarak gsterilebilir. (s.27) e. Barts meselesi, bu anlamda psikolojik savan detaylarndan deil mi? N.T. Asrlardr sregelen kltrel inan sisteminin bir gelenei olan ba rtmeye, bu alann dna klarak siyasi bir anlam yklenildi Sakncal insanlar konumuna oturtuldu nanlar ve ii arasnda tercihe zorlanan bu insanlar psikolojik sorunlar yaamaya baladlar Ancak dini deerlere kar yaplan savalar uzun vadede hep dini deerlerin lehine sonulanmtr. (s.28) e. Psikolojik savata, zihin kontrol el deitiriyor diyebilir miyiz?
55
Kitap tantan kitap 5 N.T.Psikolojik savan yntemi beyin ykamadr stihbarat rgtleri beyin kontrol konusuna bilimsel olarak eilmektedirler. Srekli alarak bu konuda yeni yollar aratrmaktadrlar. (s.35, s.65) e. En sk kullanlan yntem hangisidir? N.T. Kimyasal maddeler yardmyla kiinin dncesinin etki altna alnmasdr. (s.66) e. Bu maddeyi alan kiide ne tarz deiiklikler grlr? N.T. Zihin kontrol deneylerinde ilk kullanlan madde LSD idi. LSD psikokimyasal bir maddedir. Bu maddeyi alan kiide, olaanst psikolojik deiimler olur. Halsinasyonlar grmeye balar, canl ve neeli olur, gl olma duygusu tar, ardndan farkl dnce ve davranlar ierisine girer. Bu madde beynin n blgesinde, Dopamin ad verilen zevk maddesini ar salglamaktadr. Bu maddeyi alan bir kii, inandrld konuda olaanst eylemler gerekletirebilmektedir kisine LSD veya uyuturucu katan kiilerin kolay intihar etikleri ve kolay adam ldrdkleri bilinen gereklerdir. (s.67) e. Bu anlamda Hitleri rnek verebiliriz. N.T. Hitler, milyonlarca psikoaktif maddeyi kullanarak ordusunu hareket kabiliyeti asndan ok hzl hale getirmitir. (s.67) e. Psikolojik sava yntemlerini kullanan kiilerin ruh halleri nasl? N.T.Belli ruh halleri ve kiilik yaplar vardr. Bunlara kar korunabilmek ve kar fikir gelitirebilmek iin bu ruh hallerini iyi tanmak gerekir Kitapta bu ruh hallerinin psikiyatrik analizleri yer alyor rnein, pritenler: bask, ceza, korkutma, tehdit ve sindirme gibi unsurlar uygulayarak, dnyay doru, adaletli, sevgi dolu yapmaya alrlar. Bu priten eer baskn kltre mensup biri ise, dier kltrleri yok etmekten zevk alr. Bunlarn -ya sev, ya terk et- tarzndaki ovenizmi sloganlatrdklar grlr. (s.129, s.150, s.151) e. Ayn rnek zerinden ilersek, priten kii eer bir yneticiyse ne olur? N.T. Bu kii birinci adam olursa vay onun yannda alanlarn haline demek gerekecektir. kinci adam olurlarsa byk bir boluu doldururlar. (s.151) e. Baskc kiilikten bahsetmiken insanlk tarihi belki bu tarz ya da buna yakn kiilerle dolu. Birok olay yaand ve ou zaman kaderine raz hayat seildi. Basksal manyetik durumlarn, glgesinde olma hissiyat neye tekabl ediyor? Bu yzylda bir deiiklik var m? N.T. nsanlk tarihinde hep adaletsizlikler oldu Bu yzylda insanlk uyand, sade insanlar da her eyi grebilir oldular. Bylece toplumsal talep artt. nsanlk uyanmken ve insaniyetin getirdii nimetleri tatmken bunu gzel yaamak iin adaletli bir global dzene ihtiya vardr.(s.89) e. amzn evrensel deerleri nelerdir? N.T. zgrlklk, oulculuk, aklk ve uzlama ( s.209)
Fikir Platformu
56
Kitap tantan kitap 5 e. Bu kla yola karsak, kresel bar gerekleir mi? N.T.yi insanlar-kt insanlar mcadelelerinde kresel ahlak, iddet iermeyen kltr, insanlk bilinci, adil ekonomik dzen ve paylama ahlak ounluun kabul ettii altn standart haline gelmezse, ne yazk ki kresel bar olamayacaktr. (s.89)
e. Son olarak, kitap kapsamnda ana merkez neyi iaret ediyor? Yaplmas gerekenler neler olabilir? N.T.Kitapta kapsanan konularn ou sevgi, sayg, gven duygusunun nemine iaret eder. Baskc yaklamlarn insan ahlakszlatrd, ikiyzlle, samimiyetsizlie ittii vurgulanr. Siyasi ve askeri otoritenin kltrel inan sistemini gz nne almasna uyar nitelii tar Bar ve huzurun yaygnlamas iin insan psikolojisini merkez alan politikalar retmek n planda yer alacaktr. Post-modernizm byle diyor. (s.210) e. Peki, ok teekkrler.
http://www.nevzattarhan.com/hakkinda Tarhan, N. 2003. Psikolojik Sava, Tima Yay. , 216s. Nasl bir besteden notay karmak btnl bozarsa, bu kitap iin de nemli kldm szckler, zincire tabi bu balamda sylei hayali kurmak belki de en iyisi.
Fikir Platformu
57
Denemeler Montaigne (essenza)

Herkes dnyay deitirmeyi dnr, ama kimse kendini deitirmeyi dnmez. (Tolstoy) Lise yllarnda (belki daha ncesinde), okuyup tekrar okusam iyi olur dediiniz ya da ara sra baktnz kitaplar vardr. Denemelerde, onlardan biri deil mi? te Montaigne ve denemeler. Montaigne, okuyucuya seslenir: bu kitapta yalan dolan yok. Sana batan syleyeyim ki, ben burada yaknlarm ve kendim dnda hibir ama gtmedim Bu kitab yaknlarm iin bir kolaylk olsun diye yazdm Okuyucu, kitabmn z benim: Bo zamanlarn bu kadar sudan ve anlamsz bir konuya harcaman akl kar olmaz (s.26) Ben/kendim evresinde dnen anlat, neredeyse her dnte ayn yansmaya tekabl ediyorMontaignele zleme. Montaigne, kendini maskesiz anlattn ve herhangi bir kayg tamad izlenimini, tekerrrle verir. Kiisellikten te, hayat; rnekler ve szlerle yorumlayan/anlamaya alan ve kendini tanma abasyla hareket eden -deneme trnn atas- Montaigne, ruh-beden-yaam sarmaln, sizi de iine alan enisiyle aktaryor. Antik Yunan ve Latin arlkl alntlarla bezenen denemeler, okuyucuya hem samimiyetin dilini hem de dnmenin/gzlemlenen olgunun, ilevini ortaya koyuyor. Montaigne bu ii yaparken belki de bizlere ben tccar deilim, sadece kendine yaknlama abal fakr kyn dilencisiyim esintisini veriyor. Peki, Montaigne acaba bu denemeleri yazarken nasl bir evrenin/dnyann etkisi altndayd ya da nasl bir yzylda dodu?
58
Kitap tantan kitap 5 Ortaan karanlk olarak kabul edildii/komn yap, akln zgrle kavuaca dncesiyle, hareketlenmenin geni erevede bir alan, belki de dnem sonras iin dnyay da etkileyecei bir dnme tabiydi. Bir yeniliin ya da uyann anlam kazanaca sre, durumun sisli bir perdeyle btnletii ve bu perdenin kaldrlaca bir zamana iaretti. Gzle grlen ya da sunulann aksine, baka bir kapnn olduunu fark eden insan kendine merhaba diyordu. Radikal deiimlerin yaanaca bir aa giri balamt. Bylelikle Rnesansn, bireysellii n plana karan ak hali birok alanda kendini gstermeye balad. Tarih sayfalarndan aklmda kalan klieler bunlar. Aslnda bakaldrsz bir dzen vard. Dogma ve sekler yap ayr korunakl haliyle dzenin paralar haline gelmiti, diyebiliriz-ilk planda- (Montaigne ise 16. yy.da domu). Montaigne, ocukluunu atoda geiren, daha drt yanda Latince renen (belki bu yzden bu dile yaknlk besleyen), mzikle uyanan, zgr bir ocukluk geiren ve bu zgr haliyle, hayatnn her sayfasn, zgr klmaya adayan te yandan adanmalara da kar duran bir bilgin. lerleyen yalarda, gnderildii okulda; yaplanmann otoriter hali, Montaignein kalplamgillerin yansmalarn-korunakl klan- gl yanyla, belki de telenmiti. Geni kapsaml hayat yksnden bahsetmeyeceim. Ancak Montaignein yaam olduu birok olayn (toplumsal kaosa sebep savalar (dinsel) v.s.) etkisi belki de dine ka soutucu grevini ilevselletirdi. Hayata belki daha kukulu daha farkl bir adan bakmasna sebebiyet verdi. Bilemeyiz. Ancak dncelerini belirttii denemelerde, gzlemledii olaylara anlam ykleyiinin arka plannda, inandklarnn nn kaybolmas olabilir. Byle dnebiliriz ya da daha farkl. Yaam kendi diliyle/dncesiyle, nasl yaadn/yaanlacan anlatan denemelerini olutururken, yllarca kendini bir anlamda izole edip okuyan-dnen-yazan bir dnr Montaigne. Yazdklarnn bundan nce olduu gibi bundan sonras iinde okunaca aikar. Msy Montaignei ksaca tanmaya altktan sonra (belki daha iyi tanmak iin) hayatn yanstt kitabn baz detaylarna geelim. nce kitabn serbest dncenin ndaki ana odann kendini tanmak olduunu syleyelim. Sokrates ne diyordu: Kendini bil! Hindistann byk mutasavvf Munddn-i etyedi gnde bir, be miskal kuru ekmei suya batrr ve yle yerdi.Bildiim kadaryla az yiyince daha az serbest radikal oluacandan immnite daha etkili olur. rnein ok sevdiiniz herhangi bir eyden vazgemeyi deneyin, bir sre yemeyin/kullanmaynuzak durun bylece iradenizi test edin. Olur mu?
59
Kitap tantan kitap 5 Sanrm bir filmde duymutum, not almm: kendini tanmak denen o daa trmanmaya bala! Sen test ettin mi? derseniz. radenizi kontrol etme drts enteresan. Evet, benim de hayatmda ballk derecesini atm durumlar grdmde ya da uyarlara kulak verdiimde, ballktan uzak duruum bir sreliine ya da tamamen oldu. Belki geleneksellemi yeme kltrne dair belki ok sevdiin bir durumun olmayn tatmak babnda yani hibir durumun/materyalin klesi olmama arzusu. Yemek deyince, aklma ngilizlerin kulland bir deyim geldi: You are what you eat (Siz ne yerseniz osunuz). Aslnda detayyla dnmek gerekiyor. imdilik bunu erteleyelim. Peki, gl dediimiz unsurdan/hayatmzdaki adanmlklardan uzak halimiz sadece yemek deil elbette birok unsur iin geerli. Gl duygular. Mesela, Montaigne -romantik akn- kendilie aykr olduunu dnenlerden biri/zgrln elinde tutmak ve bu zgrln ierisinde klelemeye gidecek olan her bir yaplanmaya, kukuyla bakmakta (en azndan bana yle hissettirdi). Birde kendini tanmak kavramnn, bu yzylda savrulan zamann monotonluuyla daha ok yabanclamaya yaklatn syleyebiliriz. Denemelere dnersek; Montaigne, her insanda, insanln btn halleri vardr. der. yle ya her dn aslnda iimizdeki ben-lerin yolculukta glgesi. Hangi yolculua kacamz belirleyen de ben deil mi? , Yunus Emreyi hatrlayalm Bir ben vardr bende benden ieri yleyse, klan yolculukta hangi kavramn yanss var? Montaigne, yolculukta her yan hatta her ann farkl olduunu ve geilerde ana merkezinin doruluk olduunu syler. Grebildiklerimizin, kendimizle snrl olduunu ve algladklarmzn bizi ancak en st mertebede bilgin- yapacan hatrlatr. Ancak kendi aklmzla akll olabiliriz. (s.29) Her ann farkll bunlar aslnda sihirli kelimeler. Dnsenize, ksa bir zaman nce -yeni bir yla geiin- kutlanmasna ahit olduk. Neden insanlar kutlama yapyor? Yeni bir yl, balang olarak grdkleri iin mi? Yeni kavram, eskiden uzaklamak isteyenler/yenilie ihtiya duyanlar iin umut balayacaklar bir geii mi temsil ediyor? Oysaki Montaigne ne demi Az sonra deiebilirim. Yalnz halim deil, amacm da deiebilir.(s.28) Dorusuda bu deil mi! Her an, olduumuzdan farkl bir yere gei olabilir. Yeni yl kutlamas, yeni ay kutlamas ya da yeni bir gne gei hatta yeni bir saate Sonuta nefes aldmz her an aslnda mutlu olmamza sebep. Yapacaklarmz iin her an aslnda deerli deil mi?
60
Kitap tantan kitap 5 Peki, Montaigne akll olmakla-bilgin olmak meselesinde, robotlaan bireylere mi seslenmi? Dnmeden/sorgulamadan direkt alnan bilgiler, olgunlamadan koparlan bir meyveye benzemez mi? unu soralm: dnceleri tekselleen bir birey mi, dnceleri hr bir birey mi? Hangisi? Yazk ki eitim sistemimiz, rencinin dili darda not almasyla rten bir dzen. Oysaki istenen/beklenen bu olmamal. nsann ufkunu aan, dnmeyi-sorgulamay reten bireyler yetitirilmeli. Hangi renci, sistemin klesi olmay ister ki? Tercih edilen, anlaml-renkli-relax renme/retme sistemi deil midir? Yaam deerli, her an ileyite ve bu dzenin gerek anlamda ilevini korumas, anlarn da oalmasna sebep. Keke-siz bir yaam mmkn deil mi? Neden hep imkan geri sayfalarda aryoruz. Bizler yaamyor muyuz? stediimizi yapabilecek anlar oaltamaz myz? Bakalm Montaigne yaamak ve almak denemesinde ne demi:bugn hibir ey yapmadm ne demek? Yaadnz ya! Bu sizin yalnz balca iiniz deil, en parlak, en onurlu iinizdir. -Bana byk iler evirmek olanan verselerdi, neler yapmaya gcm olduunu gsterirdim. Deriz. nce siz kendi hayatnz dnmeyi, evirmeyi bildiniz mi? Bildinizse btn ilerin en byn grmek iin byk frsatlara ihtiya yoktur; hangi mevkide olursa olsun, perde arkasnda da, perde nnde de insan kendini gsterir. Bizim iimiz kitap doldurmak deil, ahlakmz yapmaktr; savamak lke kazanmak deil, yaaymza dirlik dzenlik getirmektir; En byk en onurlu eserimiz doru drst yaamaktr(s.44) Son cmleye dikkat!Bu ada bunu tam anlamyla yaayan var m acaba? Onurlu maskesini takp, saa-sola saldrgan bir tavrla yaklamak sanki standart bir meslek oldu. Kiminle konusan hep doruluktan bahsediyor ama kimse doru merkezli dnemiyor. Nasl bir ereveye hapsolmusak, dinlemekten/anlamaktan yorulmular oynuyoruz. Frekanslarmz deitirmekten aciziz. Sanki ucuz bir kahramanln iinde, kendimizi kandran ocuklar gibiyiz. Oysa gerek devrim zmzde olmal. nk bu dnyada brakabilecein en byk miras drstlktr.( Xsentius) Peki, bu durumda birey kendiyle- srprizsiz bir parametre ekseninde mi? Yoksa deiken bir grafii mi temsil ediyor? Aslnda ne kendimiz gibi davranyoruz ne de kar tarafa gstermi olduumuz tip gibi (gelgitler yayoruz/bukalemun muyuz neyiz anlayamadm). Montaigne, bu noktada kiinin olduu gibi grnmesi gerekliliini vurguluyor. Hayal kurmamza neden oluyor-byle bir toplum/dnya. Ne gzel sylemi Aristo hibir iyilik sahtelikle bir arada gitmez; doru hibir zaman yanla yer vermez. (s.33)
61
Kitap tantan kitap 5 Bu balamda dnnce, eletirel kltrn gelenekselliiyle davranrsam; bulunduum toplumun kabul ettii inan (dini) ile uygulama arasnda grdm u noktadaki farkllklar hep beni artmtr. Nasl olur dedim nasl inand deerler olduunu syleyen kiiler ona gre davranmaz, en azndan ahlaki duruunun olmas gerekmez mi ki benim iin ilk planda nemli olan kiinin karsndakine zarar vermemesi durumudur. Sonuta klieler aslyd belleimde- her farkllk zenginliktir- ancak farkllklarn da sinerjisi sayghogr noktas olmal. Bu arada bumerang misali her szn/her dncenin yaylmnn olaca mantna inanrken bu durumu telemeye altm (mevcut duruma alkanlk). Elbette yine kap, bak asyla ilintili bir duruma kyor. Kiilerin neyi/neye gre yaptklarn yine kendi iselliiyle bilmek olduka zor, eletirel gcmzn her durumda olduu gibi bu durumda da ileyiini koruduu aikr. Peki, maskeler dedik, dorunun yannda yanln esamesinin okunmayacan belirttik. Bu durumda, kendi olmak kolay m? Metropole uzanan g dalgas, binalarn hakimiyetiyle doadan-insandan uzak ve anlarn tazelemeyenlerin/nce ve sonray birletiremeyenlerin, gittike kendine yabanclat bir duruma sebep. Kavramlar kargaas belki de bu noktada balyor. Bize retilen/dayatlan birok kavram, aslnda dnemsel mimarlarn eserleri deil mi? Misal gzel konuma/yazma snrnn da belirlendii bir dnyann bireyleriyiz. Neredeyse her ey snrlarla evrili. Ya ylesin ya byle! Sanki tesi yok. Bakn Montaigne, kendi olduunu ve byle bir grsellikten kopuk olmann rahatln nasl anlatyor: Yazarken rastgele gittiim iin bol bol hatalara derim. Bunlar pekala dzeltebilirdim. Ama o zaman, benim adetim, malm olmu kusurlar dzeltmekle kendi kendimi yanl tantm olurdum Dikkatsizlikten gelen hatalarm dzeltsem bile, bende adet haline gelmi olanlar dzeltemem. Ben hep byle konumuyor muyum?Herkes kitabmda beni, bende kitabm grsn.(s.36) Kendi olmak/kendini dinlemek farkndaym yoluna giri mi? Bir eylerin farkna varabilmek/farkndalk. Dorusu kendimizi aldatmaktan teye gidemiyoruz. Hareketin ismi: farknda olabilme edas. Bu duruma vakf deil gibiyiz? Ne dersiniz? Bilmenin esasen uygulamak olduunu belki de gzden karyoruz. yle ki tam terside mmkn, acaba duruma gre uyguladklarmz/uygulamamay setiklerimiz bildiklerimizden mi ibaret? i, koku takibi olan zihnin, nlamasna m maruzuz (bu durumu seen kim)? Yansmalar zincirinin, halkalarndan oluan bir yaplamann, modernize halinin yarysa sregelen, neden genelde sonu
62
Kitap tantan kitap 5 deimez. Galip gelen, yine egosal manyetik durumlarn sisli perdesi olmal. Baka oyuncu yok mu? Gzellik yerinde bekler. Arada glmser belki fark ederiz snrl esaretimizle. Oysa dank bir puzzle misali, oyunu tamamlamaya alan bireyler deil miyiz? Hayat bizi farkndaym, ne ho realitesizliinin tnsna gtrr. Haklsnz hayata su attm-ancak srdrdmz hayat, kendinin hayat/tercih ettiimiz hayat yani ne kadar oyun hayatn karelerini olutursa da kareleri renklendiren bizleriz, bir bakma hayat biziz. Peki, yle diyelim iimizde vuku bulan oluumun da yanss elikili deilse sanrm kendi farkndalmza ulatmzn gstergesi. Yalnz i-d uyumun hangi klavuza tabi olduunu da dnmek gerek! Farknda olmak/durumun bilincine varmak/bilmek = olayn farkllna istinaden uygulama (ma)k (art=egonun devre d hali) Formlize etmek ne kadar kolay deil mi? Peki, oyunlarla devam edelim. ocukken sos oyunu oynardk. Bilirsiniz. sos kelimesini en ok oluturan kazanr (yeni versiyonu xox). Sosu yapmak iin de bir tarafn hata yapmas beklenir imdi taraflar kim siz belirleyin. Sizce sos yapp, kazanan hangi taraf? Onu da hayata dair seimlerimizde -taraf olduklarmzn- oyunda mevcudiyetini dnerek grelim. Oyunun en nemli yan ilk sosu yapan tarafn, sonraki hamlelerde sosu yapabilirliinin artma durumu (bazen de sos yaplmasna izin verilir ancak bu darbenin ayak sesleridir-houna giden durumlarn farkl sonular dourma ihtimali-). Yani olayn farknda olabilmek gerekiyor. Oyunu alglayamayan kiiler ne yapar hemen teslimiyete brnr. Yaptklarndan baka alternatif yokmuasna/sessizce malzemeyi kullanabilirsin der! (Dip not: sos u yapan ya sevincini bararak gsterir ya da aktrmadan yoluna devam eder nk yeni bir sos yapma drts onu beklemektedir) O zaman yle dnelim; hani bazen elimizi verip, kolumuzu kaptrdmz durumlar sz konusudur. imdi ilk puzzle oyununda ne olmutu? Kazanan hep sisli perdeydi. Acaba biz hayatn ayarlaryla oynarsak, hamleleri bir oyuncuya verirsek dier oyuncu olan gzellik bizden uzaklamaz m/onu kstrmez miyiz en nemlisi nemi sisli perdeye ykledike, tanrlatrdmz bir eilimin bizi kleletirmesine izin vermez miyiz? Belki de farknda olmadan teslimiyeti, olmas gerekenden uzak tavrlara veriyoruz.
63
Kitap tantan kitap 5 te yandan her detayn ince yaps mevcut, peki yanlglarmz ya da isabet kldmz minimallikten maksimizeye her oluum, kmenin bir eleman deil midir? Hayatta oynanan bir saliselik srecin yaptrmlarnda bile, dnm kavram adna layk davranyorsa, o zaman her bir teorinin oyunun iinde olduunu ve etkisiz eleman nitelii tamadn bilmemiz. Belki daha da detay, diyaloglarn etkileiminin bu teorinin bakahraman olduunu bilerek edalanmamz gerekmez mi? Hayat bir strateji oyunu, kurallar izelgesinde silsilelerin etkisinin farkna varmak ve teyi kavramaya almak Peki, denemelere geri dnelim. Akas Montaigne her denemesinde neye nem verdiini, neden holanmadn, neyin olmas gerektiini gzelce belirtmi. Yazd sade+samimi dille Montaignei tanmamak mmkn deil! Oysa evremizdeki insanlar ne kadar tanyoruz? Dncelerini kem km etmeden, dosdoru syleyen ka kii var? Herkes cesaretli olsa, korkmasa da inand ne ise syleyebilse; olduu gibi grnse kendi dorusu ne ise haykrabilse ama biz insanlarn byk ounluu maalesef korkak oysaki doruyu istiyorsak dorular paylamayla asl doruya varlr. Korkaklardan olmaktan korkalm! Peki, bu durumda ruh ve beden btnselliimiz sekteye mi uruyor? Montaigne, ruh ve beden btnselliinin gerekliliini yle aktaryor: ikisinin hareketleri arasnda bakalk ve kartlk deil, uygunluk ve benzerlik olsun. (s.45) Yazk ki bedenimizin -ruhumuzun efendisi- olmasna izin veriyoruz. Oysa efendilii ruhumuza verebilsek, bedeni disipline edecek. Bylece her ey kolaylaacak. Seim bizim, mahkumiyet ya da serbesiyetlik hangisi? Sartre bu durumda ne der nsan seim yapmaya mahkumdur. Hayata yansyanlar, neyi ne kadar grebildiimizin belki de neyin nelere yol aabilecei tahlilini yapmaktan uzak, bilinmezliin dngsel yaklamlar. Srprizin kt ya da yeni olmasndan te var olan harikuladelik nefes almz deil mi? Zincirin halkalarna her an btn honutluuyla anlaml ykleniler, belki de glmsemeye sebebiyet.
Fikir Platformu
64
Kitap tantan kitap 5 te yandan tutunmuluumuz, hangi deer kalbyla rtlyse, bizi bizden almaya paralel halleri yaamaya balar. Belki deryann boucu havasylayz ve esaretine kurban gidilerimizin kaynan, irade noksanlmza balayacak apta gstergelerden bihaberiz. Peki ya ruh ve beden bamsz bir ileyi mi yoksa hareket beraberlii mi? Merkez ss, her beden ve ruh kompleksinde deien ancak benzerliklerden oluabilecek halkalarn da oluturduu bir zincirin tabiat. Farkl tabiatlar olan tek bir bnye mi? Kiinin bnyesinin notalar farkl namelere iaret edebilir mi? Her name farkl tnlarla ayrlr. Peki, hangi nameyi hangi zamana denk drmeliyiz ya da zamana uydurmal myz? Sanrm hissiyatn ykseldii akm, basknln ruhun elinde grntsn veriyor. Ruhi ve hayata dair tutumlarn birbiriyle farkl olarak gsterilmesi bence mtalaa edilmemeli aslnda her alanda zati birbirlerine tesirleri sz konusu deil mi? Yani, ruhun derinliine ilenen her oluum-her trl faaliyet aslnda birbirleriyle balantl diyebiliriz. Hayata yansyan olaylar farkllk gsterse de btnselliin temelinde, yansmalarn balantsz olmadn ve her ann kiinin hakikatiyle bir zincir oluturduunu ve ana metann hep ayn merkezden tebarz edildiini dnyorum. Yaklamlarmzn neyi iaret ettiini ve btnsellii hangi ama iin kullandmz irdeleyerek belki de hareket etmeliyiz. Belki de dost edinemeyiimizin ya da dost saymzn az olmasnn nedenleri de bunlar ,Aristoteles:Ey dostlarm, dnyada dost yoktur (s.54) -. Yani Montaignein belirttii gibibakalk *ikisinin hareketleri arasnda bakalk ve kartlk deil, uygunluk ve benzerlik olsun. (s.45)+. Bakalk/kartlk, belli bir zaman sonra yzn gsteriyor ve sonra ses yaylyor: tamam da benim tandm kii bu deil. Alnan yaralar arttka dostluk balar da geviyor. Oysa sevgi temelli duruta, sevginin alm hep gzelden yana deil mi? rnein yanl yolda ilerlerken doru yoldan sana sinyal veren/hatrlatmada bulunan birine teekkr m edilir yoksa (teekkr=dnm) Sizler iin nemlimi bilmiyorum ama sizi seviyorum; kendinizi sevdiiniz kadar (kii gerei grd kadar kendini sever ancak kendini sevmesi gerei grd anlamna gelmez).
65
Kitap tantan kitap 5 Peki, dost seimimiz/dost oluumuz hangi durumlar barndryor? nanann dostluu sonsuz, inanana- inanma istei son bulmayana nsan dost sayyorsun, erdem diyorsun Kandrmak kolaydr insan, biliyorsun! Ama yine de ktyle ynetmiyorsun Negatifliin bile pozitiflik iin, dostluun sonsuzluu iin Ama hayr diyor insan Ve inanan inanmayan herkesin ben hata yapmadm dostlarm hatalym o beni etkiledi v.s. diye zrvalad- o gnde dman diye niteleyecein insanlarla, bugnn seiyorsun! Yz eviriler /doruya uzaklk rpertici deil mi? Peki neden? Bence uzun sre kendimizi gizleriz nk ego empati roln ok gzel yapmamz syler. Doruyu veya dorumuzu deil, kar tarafn duymak istediini syletir bize. Bu da yalanclktr bencillikle kullanmadr dnlen Dostunu hep yannda istemek Bu nedenle bence sen ben olmadka deil sen sen olmadka uzam demeliyiz! Hayr diyebilirsin. Ne hayr-? Aslnda sen ancak sen olmaya hayr diyebilirsin! nk esas tavr gerei hie sayan dnceye olmal. Zevzek egosal gurur izin vermiyor, diyemiyorsun. Egomuzu yenemeyiimizin etkisiyle hayr kyor/dnmeden kyor kelimeler. Egoyu mikro bile grsen cmlelerin ne kadar farkllar! Bugn olmas gerekeni yapmsak; gemiten ders karmay ancak o zaman renmiizdir. Unutuyoruz!
66
Kitap tantan kitap 5 z eletiriyi engelleyen egomuz olduunu unutuyoruz! Empati sonras grebileceimiz ciddi zr dileme gerekliliini unutuyoruz! Birbirimize unutmamay/unutmama gerekliliini hatrlatmamz kadar doal bir ey olmayacan buna verilecek cevabn negatif olmamas gerektiini unutuyoruz! Bugnmzn gemi olduunda telafisinin olmadn ve gelecein selametine de etki yapacan unutuyoruz! ahs deil dnceyi grelim! Ltfen tm insanlar iin bir kez daha iyiyi dileyelim! Siz, ben bu dnceye sahip olabilecek her insan iin Sanrm Nietzschenin Byle Buyurdu Zerdt kitabndan dostlua dair bir szd (anmsadm): bana yaptklarn affedebilirim ama kendine yaptn nasl affedebilirim yle ya duygularn inili-kl olmas kadar normal bir durum yoktur. Yeter ki sebepler sonras snrlar almasn! Anita Brooknern muhteem bir sz var, yle; Gerek sevgi saftr. Taktik olmayan ortamlarda gerekleir. Bu sebepten enderdir. nk hemen hepimiz taktikiyiz. Nasl, gereki bir anlatm deil mi? Bakn Montaigne dostluk denemesinde, dostunu niin setiini nasl anlatm: nk o, o idi; ben de bendim. (s.53) Dostum dediim kiiye/ gerek dostuma, iyilik etmeyi onun bana iyilik etmesinden daha ok istemekle kalmam; kendine her edecei iyiliin bana da iyilik olmasn isterim. Bana en byk iyilii kendine iyilik ettii zaman etmi olur. (s.56) Dostluklar zedeleyen unsurlardan biride, sanrm duydun mu szyle balanp dedikoduya malzeme karan unsurlarn younluu. -duydun mu komu Ali Bey ne demi Hayat hep birilerinin birileri hakknda syledii fsltlarla geiyor. Brakamadmz eilimlerden biri de bakasna dair sylevlerin aa taklmas. Snr dediimiz unsur, kendini balamayanlarla ilgileniyor brakn ilgilenmeyi btnleiyor ( ve ses nlar: zgrln de bir snr var): Mzmz, drdrc insanlar hi sevmem slkler gibi kara kan ier, kanla beslenirler. (s.58)
67
Kitap tantan kitap 5 Montaigne, birok denemede bireylerin neyle yaamna renk kattnn/aldatmacasnn analizini yapyor. Belki de bizlere gerek rengin henz ou insan tarafndan kefedilmediini syleyip, bu balamda rengin ipularn veriyor. Aslnda-kefedilmeyi bekleyen hayat- diyalog krntlaryla doldurmuyor muyuz? Belki de yaamn grnmn, perspektifiyle/sade bir anlatmla yakalamada ge kalyoruz Ge kaldmz hissettiimiz an yeni yollarn farkndalna ulaamyor, kestirme yollar da es geiyoruz Aslnda yol her zaman mevzu bahis yeter ki kendimizi dinleme an olsun! nk yol var YOL var Montaigne, yer deiikliinin, ruhun iyilemesinde ie yaramayacan Horatiusdan bir alntyla belirtir: Dertlerimizi avutan akl ve hikmettir. O engin denizlerin tesindeki yerler deil. (s.59) Her kelime, kendi koduna kaytl hormonu salglatr yle ki oluumun olumsuz yan varsa, beyinde yok olarak kabul etmek gerekir adm adm, belli bir zaman sonra, sanki gerekten yle bir ey yokmu gibi alglanma olur. O yok say dediim; uan ki tbbn sistemik ilala, kemoterapiyle yapt, her hcreye etki meselesi Belki sfrlanmas gerekeni eksiye ekiyor, yukarda olmas gerekeni ise sfrlyor! Beyne yklenen olumluluk, var olanla mcadelede kazanan taraf olur bylece olumsuzun yok oluunu izleriz Unutup gidersin sanki hi yaanmamasna Biliriz ki gecenin en karanl sonras gnein doduunu Sabr ve egonun gr dediini grmemekle/ gnei yakalamann zor olmadn belki de bunu unutmamal! Olmas gerekeni yapmadan, sabretmeden, tabiri caizse egomuza tkrmeden, karanl karanlk klp baka diyarlarda gnei aryoruz. Oysa gnei kstryoruz.
68
Kitap tantan kitap 5 Karanlk sevici miyiz, mazoist miyiz neyiz biz? Yoksa sadist mi, bilemiyorum! Horatius mu bence hakl, *Dertlerimizi avutan akl ve hikmettir. O engin denizlerin tesindeki yerler deil. (s.59)+ ancak farkna varamadan baka bir yol seebiliriz ve bu yol aylak ruhun setii yolda olabilir. O zaman ruhun dizginlerinin tutulmas gerekmez mi? Montaigne, bu durumun gerekliliini vurgular. Hatrlarsanz bir zamanlar dillerde pelesenk olan bir kavram vard: detoks. Ruhu tazelemek/detokslamak. Bunun iin farkl reeteler denenirdi. Tabi trl cretlere! Sanrm bazen oyun kurmacsnn ekim alannda kalyoruz. Buna istinaden bir video izlemitim. yle bir bilgi hatrlyorum. Beynimizdeki bilgi saatte 268 mil kadar seyahat eder. Bu yzden beynimizin her bir saniyede, bir hcresinin yok olmasn istemiyorsak, beynimizi doru bir ekilde korumalyz. Peki, koruyamazsak ne olur? Ee o zaman ortalama hesap yaplrsa 85.000 beyin hcresini kaybedebiliriz. Beynimizin odak noktas, ruhun etkileimiyle harekete geer. Yani ruhsal zekann ilevi ne kadar doru alrsa o kadar korunakl. Bu durumda, onurlu bir ruha sahip olmay istemeliyiz. Elbette bu ruha sahip olmak, hayatn kemekeinde belki kolay deil. En basitinden, bir tartma ortamnda doabileceklere kar hazrlkl olmal. Oto kontrol-savunma erdemi-savunman kime yaptn, sanrm bunlar nemli. Montaigne yememi imemi bu konuda da yazm. (imrenmemek elde deil:) Gzel bir analiz sunmu. yle ki tartmann da bir adab var ( geri bunu herkes syler ama uygulamaz). Bireyin dncesine zt bir kulvarda, kendini/dncesini savunmas, kar taraf tanmakla -olmas gerekene- yaklar. Sunuyu alamayanla, alabilecek olan arasndaki snr iyi bilinmeli. Onun iin Platon, Devletinde aklca ve ruha zayf olanlara tartmay yasak etmitir. (s.174) Bir insann, kendi yorumunu stn tutan hali, filtre misali baka bir geie izin vermeyen bir dourganla aktr ki bu durum ak grlle geit vermeyen bir anlay. Daha genel olarak bakarsak; Yeni bir dnceye izin vermeyen yap, insan kendi doasna mahkum ediyor. Bu mahkumiyet ak alan snrlayan ve grnmezin bilinaltnda yeermesine sebebiyet veriyor. Kurtulamadmz snrlarn bizi koruyacan dnp, istikrardan medet uman ancak honut olmad bir dzeni devam ettirenle
69
Kitap tantan kitap 5 buluuyor. Bu kez bu snrlar geniletecek unsurlara kap aralanyor. Bari bu olsun dncesiyle ktnn iinde iyiyi bulma abas ya da iyiye yneltici durumlara kap aralanmak isteniyor. Ancak zaman kazanmlarn olmad srece girince, yenilemenin imkanszl/umutsuzluu istenen profilin ortaya kmasn salyor. Maalesef dnemez /pasifize edilmi, paparazzilerle sanal taklanlara, sarslmadan uyanamyoruz. Tartmann adab demitik, buradan devam edersek; ou zaman tartma programlarnda iki kiinin, bazen sunucuyla beraber kiinin ayn anda konutuunu gryoruz. ou dnceler basmakalp bilgilerden oluuyor. Sanrm orta yoldan habersiz olmak ya da benim istediim olsun/ben en doruyu dnrm durumu mevzu bahis. Anlamak zor. Tembelleen bireyler olarak bytlp hayata endeksleniyoruz. Bylece tembellik alkanlk haline dnyor. Sanki oluturulan dzen, bilinli olarak bizleri tembelletiriyor. Oysa herhangi bir olay hakknda konuulan yorumlarn tamam( peki belli bir yzdesi) o olay balamnda hareketine devam eder yani bir ballk sz konusudur. Bu durumda her yorumun olabilme ihtimali hayatn paradoksunda mmkndr diyebiliriz. Doru/yanl kavramlar, yorum zerine denirken belki de farkna varmadan bir taraf semi belki de taraf halimizle, beyne yklenilmesi istenilen durumlara nayak oluruz (belki etken: ne kan/nemsenen yorumun gll, olabilir). Ancak kii deerlendirmesini eit uzaklkta srdrd srece, olmas gerekli izelgede yerini alr. Dorusu Democritusu anmamak olmaz: Biz hibir ey bilemeyiz. Doru ancak gerein derinliinde bulunabilir. Dn-bugn ve gelecek, bize retilenlerin evresinde yaylm gsteriyor. ou zaman tabular ykmaya alyoruz -ykma bilincini ina etmekte, iin zor taraf. Oysakendimiz sandmzdan ok daha zenginiz; ama bizi ordan buradan alarak, dilenerek yaamaya altrmlar: Kendimizden ok bakalarndan yararlanmaya zorlamlar bizi. (s.184) Bir baka alkanlk drts de kendini acndrmak Peki, bir insan neden kendini acndrr? Telefon alar, aarsn. lk dinlediin ses tonu ile konuma ortasndaki ses tonu farkllar. Neden mi? nk ahizenin dier ucundaki kii, hasta olduunu sylemitir sonrasnda sohbet bakalar ses bakalarMontaigne bu tarz durumlar ocuka, yakksz bir duyu olarak grr ve genel bir bakla gzel bir karsama yapar: insan sevincini bylterek anlatmal, zntlerini ksaltarak.(s.182)
70
Kitap tantan kitap 5 Peki, sizin hayatnzda bu karsamay dnselliinde yaatan birileri var m? Ya da size byk insan sayn dersem kimleri sylersiniz? Montaigne kendi kendine sormu ve cevaplam. Bildii insanlar arasndan seme yaplmas istenirse, 3 kiinin adn vereceini belirtmi ve bu kiileri, neden dierlerinden stn tuttuunu detayyla aklam. Bu isim: Homeros, skender ve Epaminondas. Montaigne, birok denemesinde ve bu kiinin sevdii ynlerini aklarken, hep gzel olandan yanaevrenin neresinde olursak olalm, ahlak kavramnn deimeyen isellii sz konusu; doruluk, cmertlik, sevgi, vicdan, affetmek, Montaignein gzele yakn olan hallerini sevmemek mmkn m? Evrensel anlamda, doru ve yanl dahilindeki durumlarn prensibe dnt, birok inanta vuku bulan ve kalplam ahlaki retileri zerine hayatn ina eden, te yandan da geliime ak retilerin her yerden (in ya da Cin fark etmez) alnmas gerektiini savunan bireylerin, ats altnda bymek belki geni bir baka/gre hakim olmaya sebebiyet.
Dilerseniz sz Montaignee brakalm ve alntlarla devam edelim. fke ve kin doruluun snrlar dndadr; bu tutkular yalnz ilerine akllaryla balanmayan insanlarn iine yarar. (s.242) Kzdmz zaman baran, konuan biz deil, hrsmzdr. (s.285) Bizi dzeltmek isteyene kollarmz aacak yerde, yumruklarmz skyoruz. (s.305) Her onurlu insan, vicdann yitirmektense, onurunu yitirmeyi ye grr. (s.313) Sava, en azgn annda, kran krana, kan gvdeyi gtrrken iyi duygularla dizginlemesini bilen kii, savaa komutanlk yapmasn gerekten en iyi bilen kiidir. (s.318) Bir eylemi yararl olduu iin drst ve gzel saymak yanltr; herkesi o eyleme zorlamak, yararl diye herkes iin onurlu olaca sonucuna varmak doru deildir.(s.321) Doruluk temelli, sreklidir; insann ondan grecei karlk deimez. Yararllk yiter, elden kaar kolayca, anmsamas da ne uzun srer, ne de ho gelir insana. (s.322) Ruhlarn deeri ykseklere kmasnda deil, dzenli olmasndadr. (s.341) Gidecei liman bilmeyene hibir rzgardan hayr gelmez. (s.351) Her iyi cilalanm deri pabu deil, ama her iyi yaplm pabu iindeki ayan biimini belli eder. (s.353)
71
Kitap tantan kitap 5 Frtna ne kadar set olursa olsun, yiit olan amaz yolundan yordamndan.(s.360) Baka dertlerden kamaktr en ok bizi lmeye iten; o kadar ki, lmden kamak kimi zaman lme koturur bizi.(s.360) kt insan budala da olmayp ktln edep altnda saklamasn beceriyor. (s.365) biz dncenin doruluundan ok, rneklerin gsterii peindeyiz (s.366) Hibir ey kendiliinden ne o kadar zcdr, ne de zor. Bizim gevekliimiz, gszlmzdr ona bu nitelii veren. (s.368) Bu anlaml alntlardan sonra, evremize baktmzda birbirine benzemeyen ruhlarn, hayat hangi gzle grdklerini dndm. Acaba hangi gzle? Bir bakasnn gzyle mi, pembe bir gzlkle, yoksa boyutlu bir gzlkle mi? nsanlarn nasl/nerede durduunu gsteren gz- sadece kendi gzyle asn belirliyor. Herkes kendisiyle uyuan seiyor. Mutlu, mutsuz, bilinli, acayip, v.b. kavramlar insann gzyle anlamlanyor. Bazen giyim stili bazen konumas/yazmas bazen nereli olduu, bazen de endam lk esnada kalplarmzn seslenii hakim Trban, pou, mini etek, piercing, dvme rk, yobaz, Tm grsel+duyumsama- tik yaktrmalar, bireyin kendi dnyasyla ilintili bir yoruma gebe. Yaanan kltr/gelenek/tre-yani ne yaanyorsa hep kendi-nin bilincini oluturuyor. Montaigne, bu durumu dnce ayrlklarnn nedeni olarak grr: baka gzler baka dnceler (s.129) Herkese gre farkllaan kavramlar elbette Montaignee gre de kendi doru bildikleriyle donatl. nk her birey, bildikleriyle snrl! Hayatmzn sayfalarna dnp de baktmzda, herkesin en az bir kez yaad skntl duyulan haller, sknt duyulabilecek olan herhangi bir konuya tank olmak, bu konu hakknda dnmek, konumak, yazmak mmkn. Ve yine biliriz ki her hikye birebir ayn olmad gibi, karakterlerdir hikyeleri farkl klan, elbet de istenilen karaktere sahip olma serbesiyetimiz vardr. Ancak, seimimizin sonucuna katlanmak gene bizliktir. yleyse; seilmesi gereken pozitife giden yol ne menem bir eydir! Dnememe kamsnn, dnen herkesin sadece (yzdesini bilmedii) mutlak skntl karanlk mahallede, yanl atna deh demesi, mahalle turunun yalnzca bir sokakla balangcdr. Aydnlk istense dahi, saplacak yol ayn mahallenin dier sokadr sadece.
72
Kitap tantan kitap 5 Skntl olma hali mi kim sknt duymaz? Biliriz ancak tuvaleti tuvaletin kokusunu duymaz, belki bir de sinei. Karanlk mahkumluu adaptasyondur. Aslnda bu bizi serbest klann, istediimiz serbesiyeti tepe tepe kullanmza OL! Demesidir. Sanrm herkesin, dndnde bulduu doru olan pratize etmek, skntl olaylara konu olmay brakn, sknty konu etmeyi bile gereksiz klar. Dnmeyi, konumay, yazmay Bizlerin birok sknts, belki de skntl olmamzdan kaynaklanr. Konu dhili anlalr; kadnlar+erkekler kendi hatalarnn cezasn ekiyorlar. Kulalarmz, kendi hata havuzumuzda tekerrrle holuk kalorisini yakyoruz. Erkekler kt deil, kadnlarda. Sakat olan dnmezlik. Bizi dier canllardan ayr klan en nemli yetimiz aklmz deil mi? Dnsenize dier canllar katk, grev veya ne derseniz deyin pozitif hareketteler. Negatifin hareketi bile pozitifin getirisi. Biz ise teolojinin, doann her ey sizler iin dedii bizler ise; akl edemediimizde kavgalar, grltler, gereksizler v.s. ot kadar faydal myz? Ot demem ota hakaret olur misaliyle; akll- itenlikle deil! Aklsz duygusallkla yaam sryor. Ak tanmn deitiren de belki budur! Belki de; tm negatifliklerin, savalarn sebebi de bugn ilediimiz konulardaki ciddiyetsiz yaamdr. Ne dersiniz? ok uzattm. Emin olun Ak-, mutluluu ve ilikinin en gzelini bulmak mmkn, dnelim yeter! Paylamlarmz dnsel ve nce dnmede doruyu bulma amal ise; sonraki paylamlar inanyorum ki hibir zaman sknt dourmuyor. Evet, paylamlar basit. Oysa yok olacaklara anlam yklyoruz. Ten mi? Elbet de yok olacak olan! Sevgidir sonsuz olan. Ve sanyorum biz dnen canllara da yakan bu ve balangta tabiri caizse raconu inemediysek, basit olan paylamlarda laykyla emrimize amade deil mi? Neyse, kalbimizi karartmayalm ee duygusallk baa bela! Ancak art eksiye kaynaklk yapyorsa objektif sbjektivizm baka Tm objektif sbjektifliimle sevgiler Dnyann kimseye kalmayacandan ve sevginin sahibinden tr
73
Kitap tantan kitap 5 Bu arada, geni yelpazede hayat gzlemleyen/dnen ve dile getiri ynteminin rahatlyla, okuduka doru dediimiz konulara yer veren ancak belki btnleemediimiz noktalar da olan bilge Montaignee teekkrler. Yazdm satrlar elbette Montaignei /Montaignein hayata bakn anlamaya yeterli deil. Kitab sanrm ar ar/ altn izerek okumak gerek. O zaman kitaplar yakn arkadalarmdandr diyenlerdenseniz, sanrm Montaignee (merhaba da geciktiysek/ zlediysek) koca bir merhaba zaman
Montaigne, M. 1999. Denemeler, eviren: Sabahattin Eyubolu, Cem Yay., 375s.
Montaigne zgemii iin: http://tr.wikipedia.org/wiki/Michel_de_Montaigne http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_de_Montaigne
Fikir Platformu
74
Amerikan Mdahalecilii / Noam Chomsky (essenza)

Hakikati bulan, bakalar farkl dnyor diye, onu haykrmaktan ekiniyorsa, hem budala hem de alaktr. (Daniel De Feo) Kitap ABDli nl dnr/en nemli dilbilimcilerden Noam Chomskynin bir internet sitesi iin yazm olduu (1998-2001) makalelerden (konumalar+rportajlar) oluuyor. Her eye muktedir -olduuna inanan- gcn, ayn paralellikte ruhuna selam akmasnn mmkn olmadn anlatan bir derleme. Eletirel tutumun bonkrce kullanld metinler, durumu genele alp sorgulamadan te, tarih kaytlar+sylevlerle izlenim aktarmakta. Aykr ses, birok olaya deinerek geni kapsaml bir rgy sunuyor. Olaylarn halka sunum ekillerinin, yzeysel ya da kendi karlar dorultusunda ilenebileceine inanan Chomsky, alternatif dnme sistemine ynelii salyor. Kitap Amerikan mdahaleciliinin etkileri zerine 16 farkl balktan (ayn isimlerin geniletilmi hallerini saymazsak) oluurken, dnemin gelimelerini farkl bir durula aktaryor. Ortadou, Balkanlar ve Dou Tmr gibi blgelerde yaanan gelimeleri, bilgilenmede izgi takibini, ahlaki ilkeler-uluslar aras hukuk nizam, milenyum grleri, beklentileri gibi birok konuda, deerlendirmelerde bulunuyor. Dnemi sorgulamak ve bugne k tutma babnda okunabilir kitaplardan olan Amerikan mdahalecilii, 198 sayfa. Her makalede altn izdiim birok satr var. Bu balamda baz satrlara yer veriyorum (baz satrlar Trkiyenin izdm zerine yorumlayalm).
75
Kitap tantan kitap 5 Bir soruyla balayalm. Dzenin hileli kavram olan iine gelebilirlik, tercihlerde st raflarda m ya da hukuk gz ardm ediliyor? Chomskyye gre; Hukuk dzeninin hor grlmesi, ABDnin pratiinde ve entelektel kltrnde derin kklere sahiptir. rnein. (s.17) Makalelerin birok blmnde olduu gibi rneklerle detaylanan sunum, bilgiye (halka yansyan) klflar giydirilmesiyle balanr. Dnyorum da hukuk denen sistem nedir? Genel olarak bireylerin yaamn, dier bireylerle beraber srdrebilmesi iin gerekli olan, kurallar izelgesinden oluan bir dzen deil mi? Peki, globalleen dnyada, yazdn bir tweetin yansmasnn lkeyi aaca ve kitlesel durua neden olaca biliniyorsa, neden tm lkeler bir araya gelip, ayn yasalar erevesinde anlaamyor. Tuhaf bir konu balamas oldu. Haklsnz lakin gerekten bu tarz bir neride bulunan var m? Yoksa patenti bana m aitJ Kantn, Ebedi Bar eserinde, tm uluslar birletiren ideal bir dnya cumhuriyetinden bahseder. Belki topik bir duru, ancak tek bir yasa etrafnda btnleen uluslarn olmas, aslnda tek bir sistemin ana hattndan kan yolculuun, daha dzenli bir duruma geiini salamaz m? Tabi toplumsal szlemelere imkan tanyacak bilincin olumas, bu anlamda biraz zor gibi grnyor (ises: keyfi hareketlerin btnsellii zedeleyecei) . Ama yinede enerjiyi gzele evirmek adna, umut parlakln korumal. yle deil mi? Chomskynin Haydut Devletler makalesine baktmzda; ABDnin anlayn sorgulayc tavr yine barolde. Makaleden bir alnt yaparsak;Temel anlay udur: Souk Savan bitmesine karn, ABDnin yine de dnyay koruma sorumluluu vardr -ama kimden koruyacak? Aktr ki bu, radikal milliyetilikten, yani kudretlinin iradesine boyun emek istenmemesinden koruma olamaz. Bu tr dnceler genel kamuoyu iin deil, ancak dahili planlama belgeleri iin uygun olacaktr. (s.19) Haydut devletin tanm, ii boaltlan szck dizelerinden biridir. Sanrm ABDnin kendince kurgulad nizamn dnda kalanlar, haydut devlet yaftasyla iaretlenir. Elbette Irak (bir zamanlar), ran,v.b. lkeler, haydut devlet tanmna uygun ama srail deil. Babo dncenin tezahr bu olsa gerek! yle ya tutarszlk abidesi, kendini her alanda gstermeli! Fotoraf: Irak igali srasnda, sava esirlerinin tutulduu blgede bir baba, ocuunu sakinletirmeye alrken (Bouju, J.M. 2003) Demokrasiyi ben gtrrm/ ben ihra ederim bu esintiler bir seraptan m ibaret? Sanrm Suudi Arabistana bakarak bu mantn elikili olduunu syleyebiliriz. ABD ile Suudi Arabistann aras iyidir. Neden? nk Suudi Arabistan, genelde kolaylkla ABDnin ulusal karna hizmet edebilir/bu tarz bir oluuma destek verebilir (tutumu proporsiyonun varln g addeden statkocu duru). ABD yarn ne olacan zemedii durumlarla karlamak istemez. Yani -kendine zgr bir tutum- mevzu bahis, tesi deil.
Fikir Platformu
76
Kitap tantan kitap 5 Bakalarna dayatlan unsurlarn ierisinde, nasl bir zgrlk anlay salanabilir ki? Demokrasi bir dayatma sistemiyle gelecekse/getirilecekse, muhtevasyla ztlk barndrr. Diktatrlerin olduu ve onlarn ynetiminde lkelerin olduu bir gerektir. Ancak askeri mdahale yanls olmak-bizim karlarmza ters rejim-zgrlk palavralar v.b durumlarla yolculua kmak, riya perdesinin kalcln salamaktan teye gemez. Ayrca kimse Spermen deil/olamaz! Ortadouya baktmzda, sisli perdeler aralanyor diyebilir miyiz yoksa g kendini rahatlatmak m istiyor? Dnyada koruma sorumluluu adyla, yeni bir kavramn olduunu ve bu kavramn yeni dzeni ina etmekte kullanldn kolaylkla syleyebiliriz. rnein Suriyede yaanan olaya baktmzda; Rusyann ve inin bu konuda dndkleri ayn dorultuda yani iilerine karlmamas dahilinde ancak artk koruma sorumluluu baznda, lkede yer alabilecek atmalarn kzmas ve olayn gerek kendi halkna zarar vermesi gerekse blgesel bir tehdit oluturabilecek pozisyona gelmesi ( olaylarn kontroln dna kabilecek yansmalarnn olmas) yine bu kavram harekete geirecek unsurlar. Aslnda yaplmas gereken belki de siyasi-ekonomik ve askeri hedeflerin nasl bir btnsellikte altn grmek olmal. Sanrm rotay belirleyen eksen, alternatifli dnme sisteminin yansmalar olduu zaman, sorun denen kavramn zmne de yaklam oluruz. nk nemli olan; neyin, ne zaman olacan tahmin etmek/ bilmek deil (geri gzel de olurdu) olayn olaca zaman, nasl bir strateji (elbette ilkesel duru nezdinde) sunacaz. Bence risklerin de olabilecei durumunu gz ard etmeden, olaya bak amzn yelpazesini geniletmek gerekir. Tabi dnrken, fonda gzel bir ses iyi gider. O zaman Goetheyi dinleyelim: En gl silah, zaman gelmi fikirdir. Chomsky, yeni dmanlara ihtiya olduunu dnenlerin haydut devlet bulmasnn zor olmadn, Sula lgili Ulusal Adalet Komisyonunun sonularn deerlendirmede bulunarak yorumluyor. u sonulara varmt: Su korkusu -zellikle uyuturucu korkusu- suun kendisiyle ilgisi olmayan eitli faktrler tarafndan tevik ediliyordu. Komisyona gre bu faktrler arasnda, medya uygulamalar da dahil, politik amalar iin gizli rksal gerilimi smren hkmet ve zel sektrn tutumu yer alyordu; yle ki hkmet ve zel sektr kendi amalar iin yurttan korkusunu krkleyen bir rol oynuyordu. (s.20) Yasalarn uygulanmasnda ve karar verilmesinde etkin olan rksal nyarglar, siyah topluluklar ykma uratyor, rksal bir uurum yaratyor ve ulusu sosyal bir felaket riskine sokuyordu. imdi ABD tarihinde ilk kez, Afrikal Amerikallar mahkumlarn ounluunu oluturuyordu ve beyazlara gre yedi kattan daha fazla bir oranda hapse atlyorlard. ok yksek bir oranda uyuturucu kullanm ya da kaakl sulamasyla siyahlar hedefliyordu. (s.20) ABDnin tanrtanmaz hallerine ilikin Chomsky, dnyay byk bir sorunun bekledii izlenimini verir. Farkl denen kavramn, nasl bir alm gsterdiini, neye nem verip tanrlatrldn yazk ki gremiyoruz. Dnemsel durumlarda, basknlk farkl kesimlerde toplansa da deimeyen zihniyetin
77
Kitap tantan kitap 5 yaplanmalar, mevcudiyetini halen koruyor. Siyah-beyaz ten ayrm/yoksul-zengin/st-alt mevki ayrm/dou-bat/Snni-Alevi/Trk-Krt/sac-solcu/ rnekleri oaltabiliriz ortak nokta ayrmclk. Bir eyleri paralayp blme drts. Hafzalarmza kaznan, ayrmc zihniyetin yaplanmalar o kadar fazla ki. Yazk ki yaammzda nem verdiimiz deerler, faizanla uzanyor. Bunun farkna bile varamadan hareket ediyoruz. Kendimiz gibi olmayan hor gren ya da bizi bizden uzaklatran hallerimizle irkinleiyor. Gittike kirlenen toplumlara dnyoruz. Haksz mym? Chomskynin baka bir makalesi, ayn paralellikte -uyuturucu ile savan- yoksul kylleri/insanlar hedeflediini anlatmakta. Chomsky yle sorar: Uyuturucu trafiine kartklar bir sr olmad halde, neden ABD bankalar ve kimya irketlerine Delta Force basknlar yaplmyor? VeDaniel Patrick Moynihann (senatr) gzlemine yer verir: aznlklar arasnda younlam iddetli bir su sorununa sahip olmay seiyoruz (s.99) Chomskynin yazlarnda, her yaplann aslnda bir proje aksan ierisinde ilerlediini ve her risk oluturacak durumun, alternatif bir plan douraca hissi veriliyor. Ancak, gidilen yolculukta bunu anlamann g olduunu Sanrm bireysel dncelerde de bunu grmek mmkn. Herhangi bir diyalogda, honut olmadnz bir edayla karlarsanz karlk vermek adna yzeysel yannz harekete geer. Kiinin zaaf hangi konudaysa, ksa bir sre sonunda kendinizden utanacanz harekete imza atarsnz. yle ya, gerek bireyler aras gerek toplumlar aras atmalar, hep ayn ereveden n almaz m? ,ereve=yzeysel dnce (egonun/nefsin yansmalar) Chomsky, Bilgilenmek ve entelektel zsavunma makalesinde ise bireyin herhangi bir olay hakknda bilgilenmesinin, iki izgi arasnda olduunu hatrlatr. Yaltlm bir birey iin, bu iin mthi zor olmakla hepten umutsuz olmak arasnda bir yerlerde olduu dorudur Tek banza bir konum almak byk lde zgven, belki de birinin sahip olmas gerektiinden daha fazla zgven gerektirir; nk size doru gelen grdnz ve duyduunuz her eyle kartlk iindedir. (s.41) Chomsky bu grn Solomon Aschin sosyal psikolojideki klasik deneyleriyle sarmalar. Bu deneyleri ksaca hatrlayalm. Ama acaba birey sr psikolojisi dediimiz durumla rten bir davran m sergiliyor yani bir uyum ya da grup basks olduunda nasl bir stile brnyor, bunu anlamak. Asch, deneyi bir grupla (niversite rencileriyle) yapar ve her bir rencinin ieri giriinde odada mevcut 5 kii belirir. Bir masann etrafnda toplanan gruba, ubuklar sunulur (4 adet ve bu ubuklardan sadece bir tanesi gerek ubuk, dierleri karlatrma ubuklar). Srayla herkesin, ubuklarn boyu hakknda yorum yapmas istenir. Gerek ve karlatrma ubuunun da bulunmas istenir. Her sorulan kii, nceki duyduu cevaba istinaden (neredeyse te birinden fazlas) ayn cevab verir yani yanl cevab (uyum gdsyle) verir. Bireyin yanl ya da doru olarak belirledii durumun, iinde bulunduu ortama gre ekillendii sonucu kyor. Tabi bu durumun reflekssel anla gerekletii-dnemeden hareket eden yaklamntemellerinde, filizlendiini sylemek mmkn.
78
Kitap tantan kitap 5 Kitapta neredeyse, her paragrafta genel tema; hafza raflarmzn, bakalarnn bak asyla dolu olduu ve kalplam dncelerden syrlp, zgr bir tutumla seslenmemizin gereklilii. Herhangi bir birey, dncesini dile getirirken acaba nasl bir yol seiyor? Birey, dikkat edersek uzun soluklu ve zararn minimale indii bir sreci deil en ksa yolla nasl bir duraanlk yakalayabilirimin peinde! Hafzam yoklarken, bu duruma istinaden anmsadm bir ey var. Bir yerden farkl bir duruma/konuma geite, yaanan gelgitlerin nasl bir boyut kazandn bilmek gerekiyor. Bildiim kadaryla, arada yaanan skmalarn sonucu, hep ayn noktay gsterir yani en ksa yolu. Bu, tercihin psikomotor davrantan ileri geldiini, bu balamda iki nokta arasnda setiimiz en ksa yolun, gereklilikten (elbette bu sinyal, sistemin kurallarna istinaden bir seim) kaynaklandn syleyebiliriz. Yani eylemler, kurallara gre snrlanyor ve bu kurallara uyma zorunluluu, sistemin derinliinde (geleneksellemi tutumlar), bu derinlie inmeden bir zm yaratmak olasm? Bilemiyorum. Sanrm kolaya kaan bir tutum/sunulan kabul etme drts, her an ileyite. Peki, mevcut bilgi sunumunda, bilgiyi olduu gibi kabul edenlerden deilsek, rnein bir haber metni rengini belli etmiyorsa ne yapmalyz? Chomsky, u ibarelere yer vermi:Drst bir haber, urada burada ipularn gizlemek ve bandan beri ok farkl bir hikayeyi anlatmak yerine, yalnzca btn bunlar vurgulamakla kalmazd, ayn zamanda gncel konularla ilgili ak sonular kartrd Ciddi bir aba gsteren birisi, mevcut basnda kendisini doru resme gtrecek ipularn ayrt edebilir. (s.46-47) Dorusu bir habercinin yazd metni, neyi dnerek yaptn bilmek zor (en azndan baz zamanlarda). Acaba metni olduu gibi mi verdi, doru olduunu belgeleyecek bir aratrmaya m imza att belki de bir yanlgyla ya da bilinmezlik tavryla hareket etti. Hizmet ettii evre mi var? Sanrm, lkemizde gazetelerin ounda, bu tarz bir yansma sz konusu. Neredeyse her gazetenin belli bir kesime hitap eden yan var. Belki de hi bir ey okumayan birisi sadece gazete okuyan birisine gre daha eitimlidir. (Thomas Jefferson) Ne dersiniz? Chomsky, yazd baz makalelerde Trkiyeye de yer ayrm. Modern Trk devletinin btn tarihi boyunca Krtler fena halde ezilmitiler, ama iler 1984de deiti.1984de Trk hkmeti Gneydouda Krt nfusuna kar byk bir sava balatt. Ve bu devam etti ldrlen on binlerce insan, iki ya da milyon gmen, 3.500 civarnda kyn ykld youn bir etnik temizlik.(s.149) Paragrafta etnik temizlik ya da Krt nfusuna kar byk bir sava olduka keskin/iddial szler ancak byle bir durumun olmadn syleyebiliriz. te yandan belki de Chomsky, o zamanlar bunun yaplmasn isteyen ve ona gre hareket eden bir zihniyeti sorguluyor olabilir. Peki, bu mmkn m? u anda bile etnik temizlikten bahseden birok insann olduunu dnrsek, o zaman diliminde dnsel
79
Kitap tantan kitap 5 olarak mmkn ve hatta yaptrmn bu ynde kullanm olan kiilerde olabilir. Lakin bunu bilemeyiz/basknn katmerletii bir dnem olsa da. Bir de unu eklemek lazm: 90l yllar Krtler iin zorlu yllard ve bu duruma tanklk eden birok isim var. Yaadklarn kitaplara aktaran isimlerden, okuduumuz zere insan haklar ihlalinin en st boyutta olduunu syleyebiliriz. Bastrlm duygularn bilinaltna ilenmi olmas, bir zaman sonra su stne kmasna engel deil ve travmaya dnerek st bilince yansmas belki de kanlmaz. Bizim de bildiimiz ancak dnemi anlatan kitaplar/yaayan insanlar ve sezgilerimiz. Chomsky, Krtlerin youn olarak yaad blgelerde, basklarn arttn ve silah almnda Trkiyenin ba ektiini belirtmi. 1990l yllarn Krtler iin nasl bir ac ileyie tabi olduunu bakalm nasl anlatyor: Trkiyenin Krtleri iddetle bastrmas yllardr byk bir skandald. Bu skandal 1990larda zirveye ulat. Gstergelerden birisi, Trk ordusu krsal blgeleri yakp yktka,1990-1994 arasnda bir milyondan fazla Krdn buralardan gayr resmi bakenti Diyarbakra kadr. Trkiyenin insan haklarndan sorumlu devlet bakanna gre iki milyon kii evsiz brakld ve Bakan bunun ksmen devlet terrnn sonucu olduunu kabul etti. kence, binlerce kyn yklmas, napalmlarla bombalamalar ve genellikle on binlerce olduu tahmin edilen, says bilinmeyen sava kayplarnn (hi kimse lenleri saymyordu)yan sra, yalnzca Krtlerin ldrld esrarengiz cinayetler (zel timlerin neden olduu sanlmaktadr.) 1993 ve 1994te 3.200e ulamt. ( sayfa 57)
nde gelen bir ABD karakolu olarak, souk savan balangcndan bu yana nemli dzeyde askeri yardm ald. Ancak silah teslimatlar souk savala bir balants olmakszn, 1984te hzla artmaya balad. Aslnda bu yl, Trkiyenin byk lde Krtlerin yaad Gneydouda byk lekli kar ayaklanma balatt yld. Silah teslimatlar btn 1950-1983 (mali yllar) dneminin toplamn at ve ar silahlar (sava uaklar, tanklar vs.) dahil, Trkiyenin askeri donanmnn yaklak yzde 80inine ulaarak 1997de dorua kt. (sayfa 92) Ardndan Krt vatandalarn minimallikten yoksun haklar olduunu sylemekte.
Chomskynin bu konudaki deerlendirmeleri, kimine gre doru kimine gre yanl belki de abartl . Okuyanlar, savunmalarn ya resmi azlarn tekraryla btnletirir ya da keskin durularn belli edecek argmanlara snr. Sonuta Chomsky, gvendii kii ya da kurumlardan ald bilgiyi tartm ve her konuda olduu gibi kendince deerlendirme yapm. Sava ya da atma dediimiz sre, yllardr devam etmekte ve bu durumun sonlandrlmas iin samimi olmak gerekiyor. atma ve iddet ortamnn, gndemi en aclsyla ekillendirmeye almas houmuza gidebilir mi? Elbette ki hayr. Ancak mevcut durumdan honutluk duyanlar olabilir lakin halk baz alarak dnrsek, barn ulviyetini daha ne kadar grmezden geleceiz? Yazk ki Krt sorununa dair kalc zmler ben buradaym derken, hep bunu teleme durumunu setik/seiyoruz. Dn ile bugn arasnda (en azndan sylemler dahilinde) ok fazla deiikliin
80
Kitap tantan kitap 5 olduunu syleyemeyiz. Hala kurtulamadmz birok durum mevzubahis. rnein; dillere pelesenk olmu sylev ve grmeme/duymama hastal; Nedir bu Krtlerin istei, zaten eit artlar altnda yayoruz/ Krt sorunu diye bir eyi reddediyoruz, sorun terr sorunudur/Habur-Oslo-MzakereAlm v.b. oluumlar bizi blmeye gtren zihniyetlerin tezahrdr./ nce terr rgtn kna! Sonrasna bakarz!/ ematizmadan ibaret enstantaneler Oysaki yaplmas gereken; genellemelerden/ dayatmalardan uzak, samimi ve sadece sylenen szler zerine yrtlen bir iletiim olmal. Dnelim Bu savata/atmada ne kanlar, grmezden gelinenler ya da zme ynelik yaplmas gerekenler, ilk esintide neler olabilir?
Savata ne kanlar? Gstergeler; savan bilanosu nedir? Sivil/askeri kayplar neye tekabl ediyor? Ka PKKl ele geirildi ya da etkisiz hale getirildi? Dncenin ilevini yitirmesi Tek seslilik; tekerrrl olarak, akan kann zerinden yaplacak olan tm argmanlarn ayn dorultuda olmas. Yaplmas gerekenler-yaplamazclarn kalplamlklar ve ikircikliklerden syrlamama halimiz. Sessizlik; herkesin az birlii yapmasna/rutin bir olay olmuasna edalanmas.
Savata grmezden gelinenler? Duyarl ses; Bu gidiatn hibir olur yan olmadn, gl bir sesle betimleyip dur diyebilmeyi seenler (nadir de olsa bu seslerin varl, umudun varlyla e) Masumiyet; bu topraklarda erkek olmann en zor yanlarndan biri de sanrm askerliktir. Bedelliyetorpile gc yetemeyen, vatan borcu olarak beyinlere ilenen ve lmenin ehitlik mertebesiyle sslendii bir vatanda, lme riskini tm boyutuyla yklenerek, askerlie souk bir merhaba der. Batya giden askerler genelde biraz da olsa rahat ve arkalarnda braktklar aileleriyle scak bir ayrlk yaarlar (douya gidenlerle ruh ztl yaayarak). Karlarnda gerilla-militan-terrist ismin nemi olmakszn kiiler durmakta. Ama onlarn fark; bilerek/isteyerek, lmeye/ldrmeye doru bir yolculuk yapyor olmalar. Oysaki askerliin gnll ya da profesyonele doru kayd bir zeminde, nasl bir tabloyla karlardk? Dnelim! atmalarn-lmn yer belirlemedii bir ortamda, hangi anne evladn askere gndermeyi (gnll olarak) ister ki? (Bu dnce tarz bireyi koruyamayan zihniyete eletiridir) *Askerlerini sevgili ocuklarn gibi gr onlar da senin iin lmeye hazr olacaklar. (Sun Tzu)+ Yanlg; Olaylar karsnda yaplan hatalarn, hata olarak kabul edilmeyii ve kiinin inandn belirttii deerlerle ztlamas hangi durumun tezahrdr? Oysaki Yanldn asla kabul etmeyenler, en ok yanlandr. (La Rochefoucauld)
Fikir Platformu
81
Kitap tantan kitap 5 Umursamama hali; Yaanan olaylarn uzun bir sre devam etmesi, olaylar kanksamaya sebebiyet veriyor. Sanrm bana dokunmayan ylan bin yl yaasn tarz bir alt yap (az da olsa) toplumda etkinliini koruyor ve bu isese sahip olanlar belki de gittike oalyor. Travmatik durumlar; Suriye olaylarnn yaylm hzlanrken gazetede yle bir haber vard (anmsadklarm); Suriyeli mltecilerden bir ocukla yaplan syleide, Snni bir ocuun iilere kar intikam szleriyle bezenen duygusal travmas denmiti (tabi tam terside mmkndr). Kaosun/savan belki de en nemli yan olan, duygusal betimlemelerin arlnn, ne kadar abartl yaand ve insanlmz kaybetmeye varacak bir boyuta tanma hali, gze arpyor. Bu rnekle yola karsak sanrm dier olaylarda da ayn paralel mant dnebiliriz. Sava nerede olursa olsun /kartlklarn iinde barndrd durum neye iaret ederse etsin, sanrm kan-ac-nefret temalar hep sregeliyor. Sorunsal baklar; Teksellie indirgenmi yaplanmalar/dnselliin boyutunu dar bir erevede srdrmeye ant ienler. Anlalmayan bir ey var ki bir sorun, onun retildii andaki zihin dzeyinde kalnarak zlemez. (Einstein) Bocalama; Stratejisini tek boyutuyla ele alan zihniyetin, grmezden geldii durumlarla kar karya kaldnda; eksik olan stratejisini daimi haliyle devam ettirmesi ve yine/yeniden bocalamaya devam etmesi Dourganlk oran en yksek olan davran; iddet iddeti dourur. Eliminasyon; Arln mzakereden yana olma dsturunun -baz zamanlar- elemine edilii Meruiyet; Kayplar gzergahnda gn getike yer bulmas Bedel; Biz hem kurtlarn doymasn, hem de koyunlarn sa kalmasn istiyoruz. (Tolstoy) Bu mmkn m? Peki, denmesi gereken bir bedel olmal m?
htiyacmz olan nedir? Otokontrol; Gl adam bir ehri fetheden adam deil, kendi iradesine hakim olan adamdr. (Emerson) Bak yntemini deitirecek izelge Kitlesel bir duru; Her trl savan tm samimiyetimizle olmamas gerektiini /yaplmas gerekenlerin acilen yrrle konmasn belirten, anlaml seslerin btnlemesi. Siyaset; siyasi arenada szlerin gcne bavurulmas ve mzakere nda zmler retebilmek effaflk; olaylar karsnda kullanlan dilin/yaptrmn samimiyetinin sorgulanmasna gerek olmamas ( akn doall) Gerek bir lider; oto didaktik bir yapya sahip olmann erdemi dururken neden zihinlere kelepe taklr? Gerek liderlik, g kullanmak deildir. Bakalarn gl klmaktr. (Bennis ve Nanus)
82
Kitap tantan kitap 5 Bu perspektiften bakldnda, kltrel ve siyasi haklarn Krtleri bamszla gtrecei endiesini tamak/durumu bu bak asyla ele almak, hatay beraberinde getirir. Olaslklar zerine sisteme keskin biimler kazandramayz/kazandrmamalyz. erevede yansyan/yanstlacak oluumlar, elbette risklerinde esnekliini kontrol edecek fakat bir yandan da mevcut tannmas gereken haklarn dalmn da, eit izgide olacak ekilde muhafaza etmeli. Hareketin fikriyatta btnlemesi, belki biraz zaman alacak. Ancak ilk esintinin ardndan gelecek olan yeni scaklk dalgas, sanrm iklimin giderek daha anlalr hale gelmesini salayacak. Peki, ya biz zerimize deni yapyor muyuz? Olaylar karsndaki duruumuz, kendi- mize/bireyce gl/gsz yanlarmz betimleyen bir otobiyografi deil midir? stenmeyen olaylar, kapak alt etmeyi seen bir klt-rm seiyoruz? Chomsky, entelektellerin grevinin hep ayn durumu sergilediini, olaylar belli bir erevede grpyanstma ve baz durumlar karsnda, kamufle etme yntemini tercih ettiklerini belirtir (birok olay farkl argmanlarla hakl kartlmaya allmakta). Chomsky, bu balamda -ahlaki ilkeler ve uluslar aras hukuk alannda- baz psikolojik dorular da anmsatyor: Yapmas en g eylerden birisi aynaya bakmaktr Dikkatlerin bakalarnn sular zerinde odaklanmas genellikle bize -iyi insanlar- olmann, o -kt insanlardan- bu kadar farkl olmann ho ve scak duygusunu tattrr. Bu zellikle belli bir mesafeden, bakalarnn sularnn daha kt hale gelmesine yardmc olmak dnda yaplabilecek pek fazla ey olmadnda dorudur. Bu durumda herhangi bir bedel demeden yalnzca feryat figan edebiliriz. Kendi sularmza bakmak ok daha gtr ve bunu yapmak isteyenler ekseri bedeller, bazen ok ciddi bedeller demek zorunda kalrlar Bu bildik dorularn uygulanma alan son derece genitir.(s.70) Chomskynin makalesini okuyunca aklma sihirli aynalar geldi. Geen gn bir alveri merkezine, biz byklerin bile bakmaktan alkoyamad, sihirli aynalar yerletirmilerdi. Baktm birinde olduka uzun, bir dierinde fazlasyla iman grnyorum yani ben, ben deilim tabi fiziksel olarak, geri o halimle olduumu varsayarsam, iselliimde her an deiebilir, sanrmJ (ilk dn) Brakn bir kiiyi bir lkenin ynetimini yrten topluluun, bu aynalardan birine baktn dnrsek, hatta dnmeyelim nk zati mevcut durum buna tekabl etmiyor mu? Her biri bambaka bir aynaya bakyor. Tabi baktka gerei gremeyen zihniyete brnyor. Kendi yalanna inanp, zne yalann doru kldrttran znelere dnyor. imiz zor! Chomsky, bir makalesinde arm yaptrd klasik bir soruyla (gl olan m hakldr/hakl olan m gldr?) beraber, Rus yazar Alexander Soljenitsinden bir alnt yapar. NATO btn dnyaya ve gelecek yzyla eski bir yasay dayatmaktadr gl olan hakldr. (s.73) Bence herkese gre farkllaan kavramlardan biri; g kavram. Lgatlerin bakalat dnyada, g temelli unsurlar, bireyin kendi duruuyla ilintili. Gl bir insan tanm birisi iin kasadaki rakamsal bykl (hayatn para-matie dnt bir kulvarda kanlmaz son) bir dieri iin znden gelen
83
Kitap tantan kitap 5 yaklam younluuna bakyor. Bouna dememiler gnlm zenginJ Tabi lkeler btnlne baktmz da sermaye dalmnn her boyutta st raflarda olmas, gce iaret ancak haklla iaret olduunun sadece ayaklarn ba olduu bir zaman dilimi iin geerli olduunu dnyorum. Chomsky, hatrlatmalarna devam ediyor. Tercihlerin ounun bazen ekonomik bazen farkl bir alana dahil edildiini aslnda birounun da ideolojik olduunu sylyor (uluslar aras ekonomik dzenlemeler v.b.). Ve ou zaman ayn karsamayla karlanyoruz. Bazen olaylara bakarken, durumu tahlil etmek (eklektik yapsyla) zor olabilir. Ancak bireylerin ya da kurumlarn, neyi muhafaza ettiklerini bilmek ve belki de ortaya karlan tasarm, zmeye alma gereklilii Chomskyye gre ABD sorunlarla baa kmasn sessizliine borlu: Sorun zaman zaman uyumsuz insanlar tarafndan gndeme getirilmitir. Ve gndeme getirildiinde ve grmezden gelinemediinde, istikrarl bir tepki gsterilir. (s.150) Bu durum, siyasette sklkla ilenen bir motif deil mi? lkemizin siyaset anlayna baktmzda, baz olaylarn sremete kald gzlemlenip bu olaylarn zmlenmesi istendiinde, farkl tepkilerle karlamak mmkn. Bombalar zerine balkl makaleye bakarsak; 11 Eyll 2001de gerekleen saldrlarn ardndan yazlm. Chomsky, bu olayn bir kesime yaplan zulm perinletireceini dnp, kurbanlarn her olayda olduu gibi, emeki insanlar olduunu belirtir. Asl darbenin, istence ortam hazrlayacan dndrr. Sanrm bahane dediimiz oluum, siyasetin olmazsa olmaz olarak devam etmekte. Sivil/askeri kayplara (bu ayrm aslnda sevmem) neden olan saldr politikasnda, nefret duygusunun ilk planda ortaya kmas normal gibi grnse de aslnda bence fotorafa bakp, yorum yapan gzlerin tesine geemeyiimizden- kaynakl bir duru sz konusu. lkemize baktmzda, iddet denen kavramn ok basite indirgendiini dnyorum. Durumlar olaan klp gzmzde farkllatryoruz bu balamda beyne girdiimiz kod ileyiine devam ederken yeni/deiik bir kodla yzleemeyecek kadar kkleiyor. Yenilie kapal olan biz, eski kodlarla yeniyi anlamaya alyoruz. Bunu yapabilmek mmkn m? Yazar, bu balamda kiinin tepkisini seim yapmaya itekleyen unsuru, bakalm nasl aktaryor: Hakl bir nefret duyabiliriz ya da ilenen sulara neyin yol am olabileceini anlamaya alabiliriz ki bu faillerin ne dndklerini anlamak iin aba sarf etmek anlamna gelir. Bu seimin deerlendirmesini, Ortadouyu iyi bilen gazetecilerden Robert Fiskden bir alntyla ssler. nmzdeki gnlerde, dnyadan inanmas istenecek olan, sadece demokrasinin terre kar sava deildir. Ayn zamanda Filistinlerin evlerini vuran Amerikan fzelerine, 1996da bir Lbnan amblansna fze frlatan ABD helikopterlerine, Kana adl bir kye den Amerika top mermilerine,
84
Kitap tantan kitap 5 Amerikann mttefiki srailin maa balad ve giydirip kuatt Lbnanl milislerin mlteci kamplarnda gerekletirdii krm, tecavz ve cinayetlere de inanmas istenecektir. (s.198) iddet mekanizmasn ileten bireyler topluluu/kurumlar enstits olduu srece, sanrm olayn perde arkas psikolojik bir propagandaya dnecek. lk cmleye dnersek elbette bir eylemin neden yapld ve bu eyleme katlmda artn hangi olaylar balamnda arttn bilmek-sorgulamak ve zme ynelik admlar atmak gerekir. Ortamn getirileri+bilin farkllklar, hayatn gidiatnda yer deiikliine sebebiyet verebilir. zm susmaktan yana kullanan zmszle katkda bulunurken, iddeti temel alanla belki de ayn nokta da buluuyor. Bir sorun varsa (hem de bu yzylda), sorunun temelini demokratik yollara bavurarak zmeye almak ilk dnce (bence son dnce de) olmal. Chomsky, anlamaya ak haliyle gzel bir tasvir yapmakta. Sonu olarak; Belli bir sreci anlatan derlemede; yazar deerlendirmeyi zgr bir yorumla/titiz bir tutarllkla seslendiriyor. Kitabn arlk merkezi, birok olayn bilinli bir ekilde bloke edildii dncesinde ilerliyor. Kitap, birok kurumun aslnda tanmna binaen ilevsellemedii, tamamen ideolojik bir kurgulama olduunu belirtiyor. Bugne baktmzda da tekrara dlen olaylarn olduunu grmekteyiz. Bu durumda unu sylemek mmkn m? Tabiri caizse, alemin krallar bak alarnda bir arpa boyu yol almakta. Belki de tutunmuluun glgesinden kmak/ izmli bir yolculua ters dmek, bir korku emberi oluturuyor. Dnyorum da sorun iimizdeki putlar, darda aramakta m? Ne dersiniz? Son cmle aykr/dnen sesin olsun (malum dnmek, bu devirde ou zaman aykr diye nitelendiriliyor). Eer nefret ettiimiz insanlarn da ifade zgrl olmas gerektiine inanmyorsak ifade zgrlne hi inanmyoruz demektir.
Chomsky kim acaba, hatrlayamadm diyorsanz, o zaman buyurun tklayn. http://tr.wikipedia.org/wiki/Noam_Chomsky http://web.mit.edu/linguistics/people/faculty/chomsky/index.html http://chomsky.info/
Chomsky, N. 2001. Amerikan Mdahalecilii, eviren: Taylan Doan, Bar Zeren, Aram Yay. , 198s.
Fikir Platformu
85
Barbarlklar atmas / Gilbert Achcar (Mehmet Alaca)

Bir 11 Eyllden Dierine 11 Eyll 1990 gn, ABDnin 41. Bakan George Herbert Walker Bush, Kongrenin birleik oturumu nnde tarihsel nem tayan bir konuma yapyordu. Bu konumann ayns 11 yl sonra yine yaplacakt bu kez olu tarafndan Casper Weinbergerin, ABD adna d lkelere birlikler gndermeden nce daima Amerikan halknn ve onun Kongrede seilmi temsilcilerinin desteini aldmzdan emin olmalyz. () Kendi iimizde Kongreye ramen bir atma mevcutsa, birliklerimizden deniz tesi bir sava kazanamalarn talep edemeyiz. [1] bu ifadelerini George Bush titizlikle benimsedi. 2 Austos 1990da Kuveytin Irak diktatr Saddam Hseyin tarafndan igal edilmesi, Amerikaya sava girme konusundaki ekingenliini amak iin ideal bir frsat sundu. Bakan Bush, uluslararas hukuk asndan bakldnda son derece meru olan Birlemi Milletlerin tarihinde ilk defa Gvenlik Konseyinin be yesinin tamamyla Genel Kurul yelerinin byk bir ounluunun aktif veya pasif oylarn alan- bir askeri eylemin faydalarn annda kavrad. Ve yapt konumada hem idealistlere hem realistlere hitap ediyordu: Bugn bu yeni dnya, doabilmek iin rpnyor. nsan adaletinin, orman kanunlarnn yerini ald bir dnya. Uluslarn, adaletin ve zgrln sorumluluunu paylamay kabul ettikleri bir dnya. Gllerin, zayflarn haklarna sayg gsterdikleri bir dnya.[2] (idealistler iin) Hayati ekonomik karlarmz tehlikeye girmi durumdadr. Irak, bilinen petrol rezervlerinin yzde 10una yaknn kontrol ediyor. Kuveyti ele geirmi bir Irak ise bunun iki kat azlasn kontrol edecektir. Kuveyti yutmasna izin vereceimiz bir Irak, ayn zamanda dnyadaki petrol rzervlerinin aslan payn elinde bulunduran komularn zorlayacak ve rktecek bir kibre sahip olur. [3](realistler iin)
86
Kitap tantan kitap 5 Bylece idealizmin bu en lirik, realizmin en yavan iki sylemi tek bir konumada birletirilmi oluyordu ve bunlardan kazan salayan da hi kukusuz reel politikayd; aldatma ve ikiyzlln, Makyavelist erdemin temel yapsal zellikleri olduu yerde, saduyu ve samimiyet de idealizmin temel zellikleriydi. 11 Eyll 2001, 11 Eyll 1990dan beri geen on bir ylda, saylan koullardan giderek uzaklamann doal sonucu olan bir terrist sapmann geici ykselii olarak deerlendirilebilir. Eitsizliin sosyal snflar arasnda olduu kadar uluslararasnda da acmaszca artt, orman kanunlar ve en gllerin karlarnn hkm srd bir dnyada, birilerinin barbarl dierlerinin barbarln dourmakta ve terr tehdidi eitli trleriyle herkesin zerine kmektedir. Narsisist merhamet ve kresel gsteri toplumu 11 Eyll terrizmi her ne kadar dehet verici bir vahet olarak lanse edilse de ki bunda phe yok- ABDnin de Ortadouda yaptklar bilinmekte. stelik ABD maktul ailelerine tazminat deyerek bunun sorumluluunu kabullenmitir. Zira baka saldrlarda kurban ailelerine tazminat denmemitir. George W. Bush, Souk Savan bitiminden bu yana ve kinci Dnya Savann ardndan nc kez, kah Saddam Hseyin kah Slobodan Milosevi grnm altnda yeniden glenen Hitlere gnderme yaparak, Washingtonn haydut devletler (rogue states) snflandrmasna uyan devletin; Irak, ran ve Kuzey Korenin adn verdi ve onlarn terrist ittifakn ise er mihveri olarak nitelendirdi. Bu nitelendirmeyi 29 Ocak 2002de Kongredeki ulusa sesleni konumasnda yapt ve bu konumada tam be kere kt (evil) kavramn kulland. Bu kavramn kullanm skl ve ona halk arasnda yklenen anlamlar zerine yaplacak bir inceleme, muhakkak kanmz dondurabilecek sonular elde edilmesine neden olacaktr. eytan (the evil one): Bay Bush bu terimi sk sk Usame bin Ladini tarif etmek iin kulland. Fakat mutlak metafizik anlamyla ktlk, Bush ve Bin Ladinin paylat gerici ve fundamentalist din anlaynn ortak kavramdr. Bay Bush, Anglikan gibi yetitirilmi, ancak evliliinden sonra Methodist olmutur. Ardndan 1986da yreini yeniden saya atn beyan etmitir. Her ne kadar bakan kendini tarif etmek iin bu terimi kullanmam olsa da, bu, Evanjelistlerin anlayna gre bir yeniden dou deneyimidir. Evanjelistler eytan terminolojisini kendilerininmi gibi benimserlerken, aralarndan bazlar bu terimin kullanlmasn eletirmitir. 11 Eyllde yaklak 3.300 kiiyi ldren kitlesel katliam terrizmini bu kadar olaanst yapan nedir peki? ABD hkmetinin bugne kadar dorudan sorumlu olduu ve hibir pimanlk ifade etmedii kymlarn miktar yannda, bu say olduka sradan kalyor. Mesela Hiroima ve Nagasaki Mesela Vietnam Mesela Irak Naom Chomskynin iaret ettii gibi: 11 Eyll katliam gerekten de tarihte bir dnm noktasdr. Bunun nedeni ise kayp says deil, seilen hedefin niteliidir. [4]
Fikir Platformu
87
Kitap tantan kitap 5 Gerekten de acaba, bylesi bir kitlesel kym ABD dndaki bir baka lkede, rnein bir Afrika lkesinde olsayd veya hedef olarak Kuala Lumpurun dev Petrona Kuleleri seilmi olsayd dnyann buna tepkisi ne olurdu? 11 Eyll saldrlarnn, dnyay Amerikanlatrma politikasnda Amerikan kltr ile sosyo-ekonomik modelinin yaylmasn salayan ve kresellemenin iki bakenti olan New York ve Washington vurmu olmas, Amerikallarn ve dnyann geri kalannn bu olaydan neden bu kadar etkilenmi ve hayrete dm olduklarn aklamaya yeterlidir. Gerekte, Manhattann ikiz kulelerinin yklmasnn dnya apnda yaratt zntdeki benzersiz younluun ncelikli nedenini narsisist merhamet olarak adlandrabiliriz: bir anlamda bu, benzerlerinin bana gelen felaketlere, farkl halklarn bana gelenlerden daha fazla zlmektedir; hal byleyken New Yorklularn lm Irakllarn, Ruandallarn, hatta Afganlarn lmlerinden daha fazla etki yaratyor.[5] Kapitalist kozmopolit metropolnn tam gbeinde bulunan Dnya Ticaret Merkezi kuleleri, bir yanyla cosmopolitan bourgies way of life taraftarlarnn dnya zerindeki totemlerini oluturuyorlar ve bu insanlar o kulelerde kendi ifadelerini buluyorlard. 11 Eyll terrizmini lanetleyen ayn Avrupa Birlii, Srebrenicada yaamn yitiren ve hepsi kendileri gibi Avrupal olan 7 bin kii iin hibir zaman sayg duruunda bulunmam, Rusyann eenistanda yrtt kirli savata bile kimi erdemli noktalar yakalamay baarmtr. Ruandada lm olan yz binlerce insan Avrupallar ok az etkilemi, Irakta her yl yaamn yitiren on binlerce insan iin hi etkilenmemitir. 11 Eyll saldrlarnn ar dramatikletirilmesinin en nemli nedeni, Guy Debordun iaret ettii gibi, dnya pazarnn geldii noktann doal bir sonucu olan kresel gsteri toplumunda medya aktrnn olay yaratma becerisidir.[6] Petrol, Din, Fanatizm ve Acemi Bycler El Kaide rgtnn ve onun hem para kayna hem de yce lideri Usame bin Ladinin, Afganistanda on yl boyunca Sovyetler Birliine kar srdrlen savata, ABD tarafndan vekaleten kullanlan eski bir mttefik olduu gerei bugn artk herkes tarafndan biliniyor. El Kaide ebekesi, uluslararas slam fundamentalizminin en fanatik ve en iddetli ayan oluturuyor. Bu ayak ki, on yl boyunca kendisi de aman dinlemeyen bir dman olan Sovyetler Birliine kar Afganistanda acmasz bir mcadele yrtm ve bu mcadelesinde ABD tarafndan kaytsz artsz desteklenmitir. Gnmzn Franketayn (ABD), eitli Mslman toplumlarnn ayrmasndan doan unsurlar birletirerek bir canavar yaratp onu beslediinin aka bilincindedir. Onu yaratmasnn nedeni ise yarata, yaratcsnn kendi bana yapmasnn mmkn olmad adi iler yaptrmaktadr. eytan, nihayetinde, daima kendi yaratcsna dman kesilmitir. Ve bu, onun 11 Eyll 2001de, ABD hkmetinin politikalarnda hibir sorumluluu olmayan binlerce kadn ve erkei ldrmesine yol amtr. ABD, yalnzca slami fundamentalizmin yaylmasna bizzat katkda bulunduu iin deil, ayn zamanda Mslman dnyasndaki solun ve ilerici ulusalcln yenilmesi ve ezilmesinde dorudan yardm olduu iin de gelinen noktadan iki defa sorumludur. Onun bu politikas, meydan siyasal slama brakarak, onun halkn hislerinin tek ideolojik ve kurumsal arac gibi grnmesine yol amtr. Oysa tpk doa
88
Kitap tantan kitap 5 gibi, halkn aclar da boluktan nefret eder. slam fundamentalizminin ykselii, Mslman halklarn radikallemesinin kltrel yansmasnn kanlmaz sonucu deil, bir ideolojinin, rakipleri ortak dman tarafndan safd brakld iin dorudan baarya ulamasn temsil etmektedir. Gerekten de ABD, her ne kadar bununla ok vnmese de , bir dnem Pinochet benzeri otoriter olarak nitelendirilen diktatrlkleri, sunulan dier seenee tercih edildii bahanesiyle desteklemesine neden olan savunmann aynsn, bugn slami fundamentalizme kar da kullanmaktadr, yle ki dntrlemez ya da zor dntrlebilir olan ve totaliter diye nitelenen Marksist rejimlere doru demokratik yollardan bile olsa bir kay sz konusudur.[7] Batnn demokratik kurumlarnn, Batl olmayan toplumlar tarafndan benimsenmesi, Bat-kart ve milliyeti siyasal hareketleri glendirip iktidar yolunu aabiliyor.[8] Bush bu durumu konumasnda ifade etmitir: Bu terristler () 20. Yzyln btn kyc ideolojilerinin mirassdrlar. Radikal dnya grlerine hizmet etmesi iin iktidar hevesi hari btn deerleri bir kenara brakp- insan hayatn kurban ederek, faizmin, Nazizmin ve totalitarizmin yolundan gitmektedirler.[9] Fukuyama da bunu u ekilde ifade etmitir: Terristlerin iinde yzdkleri slami faizm denizi, kimi ynlerden, kimi ynlerden, komnizmin ortaya koyduundan ok daha derin bir ideolojik meydan okuma tekil ediyor.[10] slamclk ve faizm arasndaki benzetirmenin siyasal adan deersizlii, hibir yerde, Bin Ladinin ba aktr haline geldii, Suudi monarisindeki radikal slami muhalefet rneinde olduu kadar aikar deildir. Gerekten de, hkmdar aileye kar olan bu keskin muhalefeti en fazla harekete geiren eyin totaliter bir rejime duyulan zlem olduuna inanmak, Suudi kralln demokratik niteliklere sahip grmekle ayn anlama geliyor. Oysa, her ne kadar rejimle olan ba ailesinden geliyor ve Riyad ile Washington arasndaki ba uzun zamandan beri eletiriyor olsa da, Bin Ladin, kendisinin de bizzat belirttii gibi, 1990a kadar Suudi-Vehhabi rejiminin yannda yer almtr. Onun beklenmedik dnne neden olan ey, rejimin hi var olmam bir ekilde demokratiklemesi deil, vatannn topraklarna Amerikan glerinin yerletirilmesidir. Megalomanlk ve yabanc dmanlyla bezenmi onuru derinden yaralanan Bin Ladin, o anda Suudi monarisinin ve onun Batl koruyucularnn yeminli dman haline geldi: Bizim erkekliimizi yok etmek istiyorlar ve bizler erkek olduumuza ve kainatn en kutsal yerini, kutsal Kabeyi Amerikal, Yahudi ve Hristiyan kadn askerlerden korumak zorunda olan, koruma erefine sahip olan Mslman erkekler olduumuza inanyoruz.[11] Usame Bin Ladinin kendi hkmetine, dolaysyla onun Amerikal efendisine (Afganistandan dndkten sonra 1991 ylnda temelli kamasna neden olan) kar k, dorudan Suudi monarisini hedef alan ar banaz ikinci muhalif dalgann bir parasdr. O gnlerde, slami fundamentalizm ile ABD hkmeti arasnda kimi zaman gizli, kimi zaman grnr bir sava, btn iddetiyle hkm srmeye balamt bile: Bin Ladinin ebekesine mal edilen saldrlar, ilk nce 1992 ylnda Yemende, ardndan1993te Amerikan askerlerine kar Somalide oldu. Dnya Ticaret Merkezi kulelerini 1993teki ilk ykma denemesi de, operasyonun dzenleyicisi Remzi Yusuf yakalandktan sonra, Bin Ladinden bilinecekti. Bunlar, bazlar Suudi krall topraklarnda gerekleen baka eylemler takip edecekti. Nefret, Barbarlk, Asimetri ve mitsizlik
89
Kitap tantan kitap 5 Bin Ladin kesinlikle btn kurumlarn sistematik olarak ykmn savunmad gibi, Dostoyevskinin kahramanlarnn yapt gibi herkesi yldrp sindirmeyi de amalamyordu. O, aka ifade edilmi taleplerine boyun emeleri iin ABD hkmetini ve halkn terrize etmeyi, bu yolla kendi koyu ve fanatik inancn yayarak Mslman halklar kkrtmay amalyordu: Amerikaya kar sava ars yaptk, nk Amerika iki kutsal caminin bulunduu lkelere on binlerce askerini gndererek, bu da yetmiyormu gibi onun i ileri ve politiklarna mdahale ederek onu yneten baskc, kokumu ve zorba rejimi destekleyerek slam milletine kar dzenlenen Hal Seferinin ban ekmitir. Amerikann hedef seilmesinin nedenleri bunlardr.[12] Her medeniyetin barbarl kendine zgdr. New Yorkta bir sabah dorudan katledilen binlerce sivil; Irakta ise on yldan beri dolayl yollardan katledilen on binlerce sivil. Her iki barbarln da sebep olduu lmlerin karlatrma lt budur: Bir medeniyet ne kadar glenip zenginleirse, barbarl da o kadar lmcl oluyor. Gl Almanyann Nazileri, endstriyel soykrm kefetmilerdi. Zengin lkelerin, Kara Afrikallara ve biyolojik soykrma maruz kalan dier AIDS kurbanlarna endstriyel katkda bulunmayarak takndklar tavr, medeniyetin gelimesi anlamna m gelmektedir? Bundan olduka kukuluyuz. Kar karya kaldmz durum medeniyetler atmas deil, Medeniyetin uzun, tarihsel ve diyalektik sreci boyunca, bu uygarlklardan domu toplumlar oburlatka onlarn atklar eklinde ortaya kan ve bugn bir kez daha Medeniyetin kazanmlarn genel bir Barbarlk iinde yutmakla tehdit eden- farkl boyutlardaki barbarlklarn atmasdr. ABD ynetimlerinin slamn Texasnda onlar korumann karl olarak yerletirdii 5 bin askeri geri ekmeme konusundaki inatl, daha imdiden, neredeyse o asker saysna yakn miktarda kayp vermi olan Amerikan vatandalarnn gvendiklerine kar yaplm bir seimdir. Amerikan kartln esas alan, siyasal slami terrizmin ikinci temel gerekesini Irak meselesi oluturur. ABD, yllar boyunca, ortaklar ve mttefiklerinin bir ksmna ramen, Irak yneten zorbaya terr yoluyla zarar vermek yerine, Arap dnyasnn tmnn fkeli merhametinin simgesi haline gelen bu lkenin halkn zayflatarak, tirann iini kolaylatran lmcl bir ambargo uygulamtr. Bu tutum, ayn olgudan dolay, dnyann bu blgesindeki Amerikan kart duygularn kzmasna da yardmc olmutur. Bu duygular, Bin Ladinin kendisini onlarn en yetkili savunucusu gibi kabul ettirmesine katkda bulunmutur. Amerikan kartln esas alan siyasal slami terrizmin nc temel gerekesi srail-Filistin atmasdr. Clinton ynetiminin mdahale etmeyi denedii tek mesele de budur ve bu mdahalenin, her ne kadar yeterli olmadysa da, Bush ynetiminin 11 Eyll ncesi ve sonrasndaki tutumuyla karlatrldnda ok daha ak grl olduunun hakkn vermek gerekir. 11 Eyll olaynda halkn olaydan hkmeti sorumlu tutmamas, hatta ba sorumlu George W. Busha anket verilerine gre destek veriyor olmas, bize halkn, bu almann ilk blmnde de bahsedildii gibi medya tarafndan yukarda da anlatld biimde, gerekirse bilgi saklayarak- alklatrldn gsteriyor. Taliban glerinin tek yapt, ABDden Bin Ladinin 11 Eylldeki sorumluluunu gsteren kantlar talep etmekti. Washington ise ona cevap niyetine bir ltimatom verdi: Ya Bin Ladini teslim edersiniz ya da sizi bombalarz! Saldrlarn zerinden bir ay bile gememiken, Amerikan Silahl Kuvvetleri, sefil durumundaki ve lm deindeki Afganistann zerine, Saddam Hseyinin megalomanik
90
Kitap tantan kitap 5 davranlarndan Irakl ocuklar ne kadar sorumluysa, 11 Eyllden o kadar sorumlu olan kayda deer orandaki Afgan sivilin ayakst lmne yol aan, demirden ve ateten bir yamur yadrmaya balad. Takviye NATO gleri, tpk Balkanlarda olduu gibi, BMnin himayesi altnda harekete getiler: Washington, Talibanlara kar savan dnda braklm olmann d krkln yaayan iki rgt de iin iine katarak, bir tala iki ku vurmutu. Bylece Washington, Krfez ve Kosova savalarndan beri nc kez BMyle kurduu ar karc ilikiyi ortaya koymu oldu. Souk Savan bitiminden bu yana uygulad askeri-siyasal yntemlerle savatn ileri srd terrizmi asl reten Amerikan hkmetidir. George W. Bushun terrizm kar sava, kanlmaz olarak, 11 Eyll 2001den ok daha lmcl sonulara yol aacak ve Washingtonun ayn sava adna askeri mdahalelerini corafi adan ok daha geni bir kesime yayacak, Amerikan vatandalarn hedef alan baka terrist saldrlara neden olacaktr. Neoliberal kreselleme tarafndan retilen sosyo-ekonomik faktrlerden kaynaklanan gnmzdeki mitsizlie, tarihsel adan ok byk nem tayan bir baka siyasal faktr de eklendi. Bu reel sosyalizmin k ve onunla birlikte rastlayabileceimiz birbirinden haksz tanmlarla sosyalizm fikrinin gzden drlmesiydi. Sonu: Leviathan ve Bakanlar Dnya apnda Medeniyet, bugne dek grlmemi bir olgunun resmini izerek barbarln nnde boyun emie benziyor, bu belki de insanln zerine ken bir Karanlklar adr. Dnya apnda dzenin ve hukukun k, devletlerin iflas ve dnyann pek ok yerinde anarinin ykselii, su ileme oranlarndaki patlama, snr tesi mafyalar ve uyuturucu tekelerinin oluumu, birok toplumda uyuturucu kullanmnda art, aile kurumunun zayflamas, birok lkede gven ve toplumsal dayanmann azalmas, dnyann byk bir blmnde uygarlklar ve devletler arasnda dini, etnik iddetin yaanmaya balamas, dnyann byk ounluunun silah zoruyla ynetimi.[13] Souk Sava ok doru bir tabirle dehet dengesi olarak adlandrlm olan dnem, dnya apnda sren, galibi olmayan bir oyunda, karlkl olarak srekli birbirini dengeleyen iki dman Leviathann arenasyd. Baka bir deyile dnya Max Weberin modern devleti tanmlamak iin kulland mehur tabire bavurarak syleyebileceimiz gibi, meru fiziksel iddetin bir duopol tarafndan ynetiliyordu. Leviathan, ya da daha dorusu blgesel Leviathanlardan ABD, bat yar kresinde, kinci dnya Sava sonrasnda hr dnyann btnnde bu rol stlendi. Souk Sava sonrasnda da bu roln btn dnyaya yayd. Birlemi Milletlerin eitsizliki yaps, byk gler arasndaki anlamazlklarn gvenlik ve bara ilikin ilevlerini engellememesi iin, denmesi gereken bir bedeldi. Ve grevini baaryla ifa ediyor Bilinen efsanedeki gibi; Rus dman Hektoru yenmi olan Kibirli Amerikal Akhilleus, onu gszle itmekten ve aalamaktan vazgemedi. Sonra ok daha nemsiz bir dman, ona, onu en zayf noktasndan ciddi biimde yaralayan oklar gnderdi. Snrsz gururu ban dndrm olan Akhilleus, asker botlar giyerek topuunu koruyacana inand ve dmanlarna saldrya geti. Onun kibri (hubris) Tanrlarn intikam Tanras Nemesisin fkesini zerine ekmitir ve ekmeye devam edecektir.[14]
Fikir Platformu
91
[1] Casper Weinberger, The Uses of Military Power: Excerpts from Remarks by Secretary of defense Caspar Weinberger to the National Press Club, Washington, DC, 28 Kasm 1984. [2] Konuman bu blm iin bkz. George Bush ve Brenda Scowcroft, A World Transformed, Knopf, New York, 1998, s.370. [3] A.g.y [4] Noam Chomsky, Lakdawala Memorial Lecture (Delhi), 3 Kasm 2001. Yazn Franszcas 22 Kasm 2001de Le Mondeun ekinde Cette Amerique qui napprend rien adyla yaynlanmtr. [5] Tark Ali, A Political Solution is Required, The National Online, 17 Eyll 2001. [6] Tony Blairin Galler lkesinin ulusal meclisi nnde yapt Babakann Afganistan Meselesi zerine Konumasndan alnt, 30 Ekim 2001. [7] Bu konuda zellikle otoriter ve totaliter rejimler arasndaki farklar iin Jeane Kirkpatrick tarafndan hazrlanan Jeff McMahann almasna bkz, Reagan and the World: Imperial Policy in the New Cold War, Pluto, Londra, 1984, s.78-9 [8] Samuel Huntington, The Clash of Civilizations and the Remarking of World Order, Touchstone, New york, 1998, s.94 [9] George W. Bush, Adress to a Joint Session of Congress and the American People [10] Fukuyama, The End of History and the Last Man, s.236-7. [11] Usame ben Laden yatahaddah [12] Interview Ossama bin Laden (May 1998), Hunting bin Laden, Bin Ladin, birka ay sonra El Cezire televizyonunun yapt rportajda, Bin Ladin Ne stiyor? sorusuna ayn ekilde yant veriyor ve slamn kutsal yerlerinin kurtuluu ve Allah kelamnn hkm srmesi iin mcadele verdiini sylyordu (Usame ben Laden yatahaddeh, a.g.y). [13] Hungtigton, The Clash of Civilizations and The Remaking of World Order, s.321. [14] Hubris ve Nemesis, Ian Kershaw tarafndan yazlan nl hitler biyografisinin iki blmnn alt balklardr.
Fikir Platformu
92
Mesele / smet zel (Abdlkadir Hacarabolu)

smet zelin 1978 ylnda Mslmanca Dnmeye Balang adyla hazrlad ama sonra ismini deitirdii Mesele; teknik, medeniyet ve yabanclama zerine yazd makalelerinden mrekkeptir. lk basmndan beri kitabn okunurluunun art bir yana, zerinde yrtlen tartmalar ve kitaptan hareketle oluturulan fikriyat iin kaynak eser olma vasfyla; smet zelin belki de en ne km eseridir. Dnce dnyamz her halkarda tedirgin etme alkanlna sahip olan zelin, ilk nesir eseri olmas ynnden de fikr yolculuunun grece balangcndan izler tar. Bu izler, rahatszlk verici hatralar, artk yatandan beslenemeyen fikirler yahut kabuunu beenmeyen kuun bugne braktklar deil elbette. Yaynevinin taleplerine ramen yazarnn be yl boyunca ikinci basksna yanamad Mesele, adeta mayn tarlasndan henz dnm birinin izdii bir harita kadar net, ak ve bu netlikte renk younluu sebebiyle oluabilecek grme kayplarnn farknda olarak okuyucusundan zen isteyen bir kitap. Bu zene bal olarak ilk yaymland gnden beri tartlan Mesele neden mhimdir? nsznde zelin de yazd gibi teknoloji, medeniyet ve yabanclama konular, modern dnyann tezahryle ortaya kan hemen her eyi iine alabilecek bir genilikte konuludur. Kaba bir tasnifle okuyucuya meden bir dzenin gerei olarak mevzubahis olacak teknik ve onunla aa kan yabanclama konusunda bir farkndalk vermek istemektedir zel. Bunun en gvenilir yolu olarak da slmn tecrid safhas diye and safhada aratrma yapmasdr. Bugnn dnyasnda, tuzaklarn, dalmann ve yok olmann eiinde yaarken neyim, ne yapyorum, ne ile yapyorum sorularyla kendine ynelen herkesin yzlemesinin icap edecei sorunlardr Meselenin z. Bu z gerei de yolunu arayan her insan iin -verdii cevaplardan ziyde,- soru sorma tarznn shhati ve uurumdan korunmann gvenirlii ile seslenir.
Fikir Platformu
93
Kitap tantan kitap 5 Soru tarzndaki shhatten kastettiimize deinmeden evvel, zelin tecrid diye niteledii gvenlikten sz amakta fayda var. nk smet zel iin felsef anlamda en nemli soruna karlk gelen kayg gvenlikle ilgilidir. Kendisiyle yaplan bir mlakatta ileri srd securite ontologique sorununu slm ile zmleyebildiine, yalnzlktan kurtulduuna deinir. Kendisi iin bir if olduunu syledii slmla ve Kurana balanmak sayesinde kazand varolusal gvenliin, ayn zamanda dsal olarak zgrlemesinin de yolunu atndan bahseder. Mesele benim slm tecrid safhasnda kavraymn rndr. diye yazan zel, bu irtifada Kurann muhkem yetlerinin birinci derecede gvenilir kaynak oluunu vurgularken kendisine dir de anlalmas istenen bir konumlandrma yapmtr: slm sayesinde bulduu gvenliin ilk admnda Kurann ak hkmlerini nne sermi, yoruma ve tebihe mesfeli durmutur. Belki bunu emniyet supab olacak bir tavr olarak benimsemitir. Nitekim kendi yazdklarnda da ihtidasn takip eden uzun bir mddette slm kesimden birileriyle de herhangi bir iletiime geme arzusu hissetmedii anlalmaktadr. zelin Meselede soru sorma tarznda grlen shhat de bununla paralel olarak izah edilebilecektir: Her ne kadar yazar, makaleleri yeni bir bak as ihtiyac ile aklasa da ki bu zgrle karlk gelirtekniin ok fazla ilerledii gnmzde insann varoluunu dorudan alkadar eden sorularn en gl belirlenimi madd bir yaplanma ve eyya dir bir nicelikle rtlm durumdadr. Bu rtlme de doal olarak hakikati arayan ya da hakikatle rbtasn gzetenler ve yani zelde Mslmanlar iin kaygan bir zemin haline getirir zaman. Bu sebeple Meselenin asl konusunun bu oynak zeminde ayakta kalabilmek iin gerekli olan sorular ve bu sorularla korunan inan olduunu sylemek abart olmayacaktr. Nitekim zel bu mevzuu ele alrken evvela bu meselelerin doru formle edilmeleri ve varsa bunlara zm getirilmesi imtiyaz sanrm Mslmanlara mahsustur. diyerek yeni bir kavrama ve yaama tarznn da ncl olarak inanc gsterir. Nihyetinde teknik, medeniyet ve yabanclama konular; gayr-i Mslim bir kavray ve yaam biiminden arta kalan sorunlar olarak ele alnmaktadr. slmn bir medeniyet erevesinde kavranmasn, Bat tarz dnmenin bir neticesi olarak grd iin reddeden smet zel, medeniyeti bir tepkime, Batya kar alnan bir tavr olarak deerlendirmektedir. XVI. asrda Avrupada yalnzca toplumun tarihi grnmn hesaba katarak deil, ayn zamanda iyimser bir yorumla insanlarn kafaca ve yreke yetkinlemesinin (mkemmelemesinin) tavr ve geleneklerde incelmenin ireti anlamnda belirginlemeye balar medeniyet (civilisation). zel, bn Haldundan yola ktn kaydederek medeniyetin baz zelliklerini sralarken aslnda medeniyete neden kar olduunun da ipularn vermektedir. Medeniyet, snflamay ve insann insan smrmesini ngrr ve elbette snflama ve smr medeniyeti dourur () medeniyetin insanlara sunduu toplum yaps Kurana muhaliftir () insanlarn madde karsnda zaaflarnn ve madd gelimeye mahkm olmalarnn somutlanm halidir. zetle, diyebiliriz ki smet zel iin medeniyet; slmdan uzaklam, madd ve kula kulluu gerektiren bir dzendir. Byle bir dzenin ortaya kard teknoloji de doal olarak akl ile varlk arasndaki balar koparmak misyonuyla kuatlacaktr. Bu misyondan tr tekniin masumiyetini sorgulayan zel, onu kulluk haddinin almasnn bir belirtisi (deyim yerinde olursa bir taut) olarak gryoruz der. Bat medeniyetinin bilimini ate hrszl olarak nitelerken Prometenin tavrn benimsemeyi de kendini tanrlatrmak anlayna dhil eder. Buradan hareket ettiimizde, Batnn ilmini alalm, ahlkn deil biiminde zetlenecek gre yazarn kar kaca da bellidir: lk bakta son derece yerinde bir zm yolu gibi grnen ve birok insann samimiyetle gerekleeceine bel baladklar bu yaklam, aslnda meseleyi hi anlamamaktan doan bir ifadedir. Bugnk Bat teknii, Baty var eden bir zihniyetin uzantsdr ve inanc, felsefesi, bilimi ve tekniiyle Bat bir btndr. Mslmanlar iin gerekli
94
Kitap tantan kitap 5 olan teknik de Mslmanca yaamann var edecei dinamikler neticesinde ortaya kacaktr ve phesiz ki Batnn silahlarn tesirsiz klacak zelliklere [de] sahip olacaktr. Batdaki uygarln tezahr Katolik inancndaki ruh ve beden ayrm ile varlk ve bilin arasndaki bakalktan ileri gelir zel iin. Bunun bir devam niteliindeki diyalektik alg ve Marksist altyap-styap ayrmlar da bu teolojinin birer uzantsdrlar. Bu ayn zamanda yabanclama kavramnn da neden gayr-i mslim bir dncenin yaam biimi olacann da izahn ierir: Marxn tarihi snf atmas olarak okumas ya da Heideggern insann dnyaya braklml fikri ve nihyet postmodern dncenin bilinci paralayc tavr, yabanclamaya da gebe olan bir zihin yapsnn kodlarn if eden dn biimleridir. Genel olarak deerlendirildiinde zelin meselesinin ilki olan tekniin, belirli bir meden var olma halinden sudr etmesi noktasnda hakl olduu grlr. Teknik, her halkarda bir medeniyet dairesinin iinde ve bu medeniyetin dnyay kavray tarzna bal olarak gelien bilimselliin bir rn olarak ortaya kar. nsann tabiat ile kurduu ilikilerde aa karken tabiatn ilerliine katlma ya da zerinde bir tahakkm oluturma gyesine hizmet eden teknii, bugnk modern uygarlklara kadar doa ile uyumlu grrken, bugn doann istismarna dayal olarak srdrlebilir bulmaktayz. Bu ynden Avro-Amerikan teknolojisinin, kendi uygar anlaylar dhilinde zorlayc, zarar verici, smrc ve hatta yok edici olduu aktr. Bylesi vasflara sahip bir teknii ve buna kaynaklk eden bilimsel verileri alrken, her ikisine de zemin tekil eden zihniyetten bamsz kalmak, bu zihniyetin dier uzanmnda ortaya kan ahlk reddetmek mmkn grnmemektedir. Kald ki bugn dnyay virs gibi saran Amerikan kltr bile artk trendler yoluyla srekli kendini yenileyebilme zellii kazanmtr. zelin bu konularda bir takm skntlara iret etmekle yetindii, zm retmedii eletirisine kar ksaca u sylenebilir ki; onun zm olarak yaam tarzndan doacak teknolojiyi bekleme tavsiyesi bizce makalelerin yazld tarih iin- en uygun cevaptr. slm hkmleri, en yksek dzeyden en sfli ayrntlara kadar bir btn halinde ve tmden gelerek icra edebilmek, bugnk uygarlk krizinin temel problemlerinden olan tekniin de karln douracak ve Mslmanca bir teknolojinin gelimesinin kapsn aralayacaktr. Nihyetinde zelin, Nuh (a.s.)un teknolojisinden de Sleyman (a.s.)n tekniinden de bihaber olduunu dnmek abes olacaktr. zelin 1980den nce kaleme ald makalelerinde ve kitabnda yabanclama konusunda kalem oynatmas, her eyden ziyde onun hkim durumuyla alkaldr. zellikle sanayilemi toplumsalln bir meselesi olarak yabanclamay Trkiyede tartmaya amas, zelin her ey olup bittikten sonra yorumlamak yerine bir n alma gayreti olarak okunabilir. Nitekim 1993te yapt konumasndan kitaplatrlan Kaln Trkte ele ald konularn 2000li yllarn Trkiyesi iin ne kadar dikkate deer bir basknlkta olduu da buna bir misl olarak verilebilir. zel yabanclamay Bat uygarl iinde tartr ve gayr-i Mslim bir yaam tarznn rn olarak grr. Ne var ki onun yabanclamay Marksist perspektifin bir sorunsal olarak sanayileme iinde deerlendirmesi bir yarm brakma olarak grlebilir. Yabanclama olgusu salt modern toplumsal ynyle kavrand takdirde bugn iin baat olan artlara gre tartlabilirken, farkl bir olabilirlikte yetersiz kalmaktadr. rnein Marxn anlaynda, dorudan teknikle ortaya kan yabanclama insann insan olmasnn bir koulu olarak ele alnrken; teknii doann istismar dnda deerlendirmemesi gibi zel de modern toplumsal hayatn ortaya kard yabanclamay tarihsel bir zeminde deil bugnn znel artlar iinde ele alr. Oysa kendisinin de tesbit ettii ve gayr-i meden grd dnemlerde rnein devr-i saadette- bireysel ve toplumsal anlamda yabanclamay gerektirmeyecek durum ve gelimeleri ne karmamas ve bu olguyu sadece gayr-i slm olarak nitelemekle yetinmesi salt eletirel yaklam olarak durmaktadr.
95
Kitap tantan kitap 5 Belki de eletirelliiyle mahdut bu deerlendirmesini zel; tekniin nasl slm olabilecei ve yabanclamann toplumsall kuatmasnn nne nasl geilecei sorularna daha kesin cevaplar arasayd kendisinin de sonraki basmlarnn nsznde belirttii gibi Mesele genileyecek, dallanp budaklanacak ve ortaya neticede baka bir eser kacakt. Ne var ki zel bunu yapmad iin bugn yrrlkte olan kavram kargaasna bir katk salamaktadr: Medeniyetin ne olduundan ok, ne olmad stne giden zel, onu tmden reddetmenin rahatlna da kavumu grnr. Fakat byle bir yorumda da gzden kaabilecek olan husus, zelin medeniyet ile kastettiidir ki bu sorgulanmad takdirde medeniyet tartmas muallakta kalabilecei gibi smet zelin syledikleri de yine anlalmazlk hanesine dhil edilecektir. zelin medeniyet olgusunu Bat dncesinin bir uzanm saymas, eklen bir yere yerleiyorsa da tam anlamyla bir arlk tamyor. Batnn medeniyet diye and uygarlk, kendisinin de ok gzel bir ekilde yakalad gibi bir tahakkm aracdr: Bat, bugn dahi medeniyet kavram yerine demokrasiyi oturtarak, uygar bulmad, demokrasi tanrsna tapnmayan tm topraklara bomba yadrmaya devam ediyor. Sosyal darwinizmin bir vetiresi olarak uygarlama ilkel adamn, azgelimi toplumlarn Batllamasndan fazla bir anlama karlk gelmiyor. zel de zaten bu sebeple ben snnete uygun olarak parmamla yemek yiyeceim demenin dn iin fundamentalizm, -bugn de terrizmle edeer A.H.- olduuna iret ediyor. yleyse smet zel bir medeniyet kart deil uygarlk kartdr diyerek onun Kuran ve snnetin boyad toplumsallk zlemini de karlayacak bir tasnife gitmek gerekmektedir. Zaten bylece boyanmadnda ya da boyas kalktnda zel iin toplum deerini yitirmektedir ki sadece kelime farkllyla o bu durumu medeniyetle tanmlamaktadr. Neticede zel iin Teknoloji bir azgnlk, medeniyet rme ve yabanclama dncesi bir gururdan ibarettir. Bunlarn tedavisi de kendi ahs tecrbesinin bir sonucu olarak ona if verdiini syledii slmiyettir. Gayr-i slm bir varolu algs ile yaam tarznn ortaya kard bu skntlar amann yegne yolu da slm ahlknn savunmasyla olacaktr. Son sz olarak; evet, smet zel kuvvete kar ahlk savunur Meselede ve bu ynyle bile bugn daha etkin olan sanayi toplumlarnn temel sorunlarna, zamann dndan girdii bir tartmayla yollar gsterir.
Fikir Platformu
96
Yeni Dnya Dzensizlii / Tzvetan Todorov (essenza)

Adalet ancak hakikatten, mutluluk ancak adaletten doabilir.(Anatole France) Bir Avrupalnn bakyla imzasn tayan kitap(1), Bulgar asll dnrn analitik gcn sade bir dille btnletirmi. nsz deerli bir ismin; Harvard niversitesinden Stanley Hoffmann. Hoffmann tabiriyle: az sayfada, o kadar ok bilgi. Kaln kitaplara uzaktan bakanlar iin ideal/tam 120 sayfa. Kitapta eletirel gcn hak babnda yerini koruduu kanaatindeyim. Misal, Ortadouda igallerin grnen/grnmeyen yz, BMnin faaliyetlerinde grmezden gelme politikasnn ilenmesi, ABDnin demokrasi anlayndaki tutarszlklar ve zerklemesini istedii dzene atflar Todorov, hiper g nitelemesinin karsnda sakin g diye tanmlad Avrupay, barl birlik modeli zerine kurgulam. ABDnin karsnda, sz sahibi olabilmek ve yanl yaplanmalara farkl bir duru sergilemek iin daha gl bir btnselliin, AB ile mmkn olabileceini belirtmi.
Terazinin kefelerinde katmerleen g ve arka raflara itilen hukuk bu balamda elikileri aktaran dnceler Sayfalar evirdiimde, stnkr bir geiin temsili sz konusu olmamakla beraber, kelimelerin kodlar zlmekte ve sade bir gzergah izlenmekte. Herkesin gznde erdem dili, kuvvet dilinden stndr diyen yazar, bu szn nasl kullanlabilecei zerine cmleler aktaryor. Asl ideallerin ok tehlikeli retorik bir silah olduunu belirtip, tutarlln devam ettiriyor. Eer bir politikann ilkelerini tartmak istiyorsak, yaldzl kelimelerle formle edilmi ifadeler yerine hadiselerin adn tam koymamz ve gerek hiyerariler kurmamz daha yerinde olacaktr (s.26-27). Peki, dayatmann yanl yol olduunu vurgulayan Todorov, demokratik tutumun nasl bir ereve izmesi gerektiini dnyor?
97
Kitap tantan kitap 5 Yazar Demokratik dnce teolojik ve politik btnln hayata getii lde kabul edilir. der ve dncesini beraber sorgulamamza izin verir. Misal, eitliliin varoluuna izin verecei yerde btnl dayatmaktadr. Buna demokratik denilebilir mi?. Buna dair bir sylev daha/belki de sarsc darbe: Bakalarna zgrlk dayatld zaman, onlar hkmranl altna almak, kleletirmek demektir; onlara eitlii dayatmak ise, onlar aalamak veya kendinden aa grmek demektir (s.34). Todorov, bireysellikten te/herhangi bir kalbn iine dahil olmayan, st formda bak asyla bir ok isme ve biz okuyucularna davetsiz giri sunuyor. Arlad isimlerden biri, Vasili Grossman. Rus yazar Grossmann Hayat ve Kader (Yaam ve Yazg) eserinden bir sz eklenmi ki stnde dnlesiHer nerede iyinin afa skerse, orada ocuklar ve yallar lr ve kan akar. Alnt yle srer: yleyse, neden iyiyi hala zorla dayatmaktan vazgemek gerekmektedir? nk sonu, sevinten ok ac ektiren tehlikelerle doludur. Asil son iren vastalar mesru klmaz. Ve bir nokta Todorovdan ; Hayran olunacak idealler insanolunun mutluluunu salamaya yetmezler: Bu idealler gelitike ocuklar lr, yallar lr ve hep kan akar. (s.37) Dnce ikliminin en sert/donuk hali, tm damarlaryla hat zerinde kurulu ve bu eksen savan en scak haliyle sembolize. Mzakere nda zmler retebilmek varken, alan daraltanlara siyaset dersi : Sava bir baarszlk itiraf olup btn siyasi yollar tkenince kaba kuvvete bavurmaktan baka aresi kalmamasnn iaretidir. Silahlar konuunca sz biter; oysa siyaset aslnda bir sz syleme iidir; grme yapma, uzlama arama ve mtekabiliyet salama iidir. (s.62) Her ey ok net/ gz var nizam var dedirten bir olaya-BMnin sorguland satrlara- katlmamak mmkn deil! O zaman gelin bu satrlara bakalm. Birlemi Milletler Tekilatna verilmi olan meruiyet bir g kamuflajdr; ok da gerekli deildir. Uluslararas ilikilerde oulcu ideale kar sk sk hukuka ve kurallara sayg ve riayetin sadece zayflara hatrlatld sylenir. ayet sadece kuvvetli olmak sz konusu olunca bu antlamalar umursamadan ihlal edip arzular tatmin edilebilirdi. (s.65) Hayat, yaptrmlarna nasl bir konsenss dahilinde ses veriyor. Sanki srete ilenenler, tek bir hikayenin kopyas gibi/bir klieden ibaret. Uluslar aras yasalar-ynetmelikler-dzenlemeler kendine zg bir tutuma gebeyse, bu kurumlarn aslnda ie yaramaz olduunu sylemek mmkn mdr? Todorov, bu duruma yle bakmakta; Gerei yanl bir biimde aryoruz. Hukukun gce hakim olmas gerek midir, yoksa u an iin ekici ama tercihlerimizi saptayabilecek olan bir kandrmaca m? Uluslar aras meruiyet ve dnya demokrasisi hukuki kurgulardan baka bir ey midir acaba? (s.70). BM Gvenlik Konseyi veto hakkn 5 daimi yeyle snrlyor. Bizler en iyiyi dnrz! tekselliine, yazar 73. sayfada Gl bir devlet yanlr m hi? tavryla yaklar. Todorov, sayfalarn bir ksmn da sakin g adn verdii ABye ayrm. Gcn tek bir lke babnda ie yaramadn/yaramayacan, daha kapsaml bir btnlemenin olmas gerektiini dnen Todorov, Avrupa ordusunda olmas gerekli zellikleri de sralam. Bu zellikler arasnda BMye atfn yer ald madde yle: Dnyann herhangi bir yerinde dost bir hkmetin arsna cevap verebilecek acil askeri mdahale gc oluturmak veya soykrm (Birlemi Milletlerinkinden daha hzl mdahaleyle) nlemek. Bu duruma ilikin olmas gereken notu ararken, yeni bir maddenin ardndan
98
Kitap tantan kitap 5 grdm. te sade/gzel bir, bu arada k; Bu arada, sper g emperyalist g olma zelliklerine sahip olabilecek her trl giriimden kanmaldr. (s.90).
Resim: Gney Vietnam, ABD bombalarndan ka (Sawada, K. 1965) Yazar, bir Avrupa modelinin nasl olmas gerektiini aklamalaryla sralam. Detaylar okuyucuya brakrken, dilerseniz sralama balklarna gz atalm. Akla uygunluk veya aklilik (rasyonalite), adalet, demokrasi, bireysel zgrlk, laiklik ve hogr Kitabn sonlarna yaklarken, Todorov kendi modeline uyarlad birok unsurdan bahsetmeye devam etmekte. Yalnz aklma taklan bir ey var. Sayfalarda zgr bir tutumla beslenen dnceler ve eletirel izginin yerinde olduunu dnyor olmam, farkl bir pencereye yneldi. Gnmz ABnin sralad tekerrrlerle ba baa kaldm hissettim. Nasl m? O zaman yolculuk, sayfa 115e. Avrupa Birliini tekil eden devletler benzer lde kalmaldrlar. te bu yzden, siyasi rejimi ne olursa olsun ve dier Avrupa lkeleriyle olan kltrel snr ne olursa olsun Rusya asla Avrupa Birliinin yesi olmayacaktr. lke ok byk, nfusu alabildiine fazla ve kapsam, bir istikrarszlk unsuru dourabilecek durumdadr. Ayn sebeple Kuzey Afrika lkeleri de Birlik lkesi olamayacaklardr. Byle bir snrlamaya cevaben tamam da onlar zaten Avrupa lkesi deil eletirisini getirenlere, u noktay eklemeliyim. Todorov, Rusya iin uygun grmedii durumu, daha kk lkeler olarak niteledii Belarus ve Ukrayna iin uygun gryor. Ancak ekleme yapmay ihmal etmiyor. Fas veya Cezayir veya bir baka birinin birlie alnmas da mmkn gzkmemektedir. nsann ne yaptn Todorov diyesi geliyor. Lakin yazar -klasik bir tavrla- yeni bir ekleme daha yapar. Mevcut ilikilerin devamnn salanmas gerektiini syler. Sonu olarak yazar sorgulamaya tabii tuttuu oluumlar, farkl kavramlar eliinde temellendiriyor. Genel olarak sistemin arpk hallerine gnderme yaparak, belki de eri dzenin akt okyanusa, bir damla da benden edasna bir dakika, bu durum neye tekabl ediyor dedirttiriyor! Zaman, bir dakika demenin oalmasn umduumuz evreye dnyor. Todorov, T. 2005. Yeni Dnya Dzensizlii, eviren: Dr. mer Faruk Turan, Babali Kltr Yay. , 120s.
Fikir Platformu
99
Ouz Atay Yeniden Tartmak (Alper Grkan)

Son dnemin belki de en mhim ve dikkate deer edebiyat dergilerinden olan Notosun son says bir dergi iin kapsaml saylabilecek bir Ouz Atay dosyasyla kt. Saygn edebiyatlardan Semih Gmn titizliiyle yayna hazrlanan Notosun en az ncekiler kadar ok ilgi gren sz konusu dosyas -Atayn Demiryolu Hikyecileri yksnn son cmlesi olan- Ben buradaym sevgili okuyucum, sen neredesin acaba? ismiyle sunuldu. Cumhuriyet gazetesinin gedikli izeri Semih Poroyun izimleriyle, mer Trke, Handan nci, kk skender, Cevat apan, Enis Batur, Yldz Ecevit, Murat Belge, Selim leri gibi yazarlarn yaz ve yorumlaryla Atayn yaad dnemde vermi olduu birka rportajla olduka besleyici ve tatmin edici bir dosya hazrlanm dorusu. Elbette isimleri saylan, saylmayan tm yazarlarn yaz ve szleri dikkate deerdir. Ama zellikle yaz dierlerine nazaran olduka ilgi ekici ve ne kan yorum ve tesbitlerle dolu. Yanl okumalarla kefedildi Tutunamayanlar. Selim Ikta kendisini bulanlar, aslnda tam da Ouz Atayn eletirisini ynelttii kesimdendiler. diyen ve roman tahlilleri konusunda kendisini zellikle takip ettiim A.mer Trkein Ouz Atayn Oyunlar yazs bunlarn ilkidir. Trke yazsnda edebiyat keyfi vaat ettiini syledii Atay romanlarnda Selim, Turgut ve Hikmet karakterlerinin kk burjuva aydn olmalarnn ksa zmlemesini yapyor ve yazarn Joyce, Faulkner, Musil gibi isimlerce kullanlan modernist tekniklerle oluturduu anlatm diline vurgular yapyor. ne kan ikinci yaz olan Beyaz Mantolu Adam Oyunun Dndakindeyse Murat Glsoy, Atayla yaratt karakterlerinin zdeletirilmesinden hareketle Beyaz Mantolu Adam hikyesini inceliyor. Bunu yaparken modern birok edebiyatmzn tezghna koyduu Dou-Bat meselesini merkeze alarak Atayn dnsel seyrine gz atyor. Ekrem Inn Ouz Atay Dncesi: Kapal Sistem yazs da Yaad toplumun kltrel ykntlar arasnda gezinir dedii Atayn fikirlerine odaklanyor. Onun Tutunamayanlar yazd dnemde rabtasn kopard sol kemalizmi, neredeyse tm aydnlarmza sirayet etmi olan yabanclamay, Batya kyasen Trk toplumunun yapsal sorunlarna eilmeyi planlad ama yazmaya vaktinin yetmedii Trkiyenin Ruhu projesine deiniyor.
100
Kitap tantan kitap 5 Trkiyenin Ruhu, tamamlanmam bir proje olmas itibariyle; hem Ouz Atayn mizah kullanarak sert bir dille eletirdii kk burjuva aydnlarna hem de onun eserlerindeki karakterlerin kaderine bire bir uymaktadr. nk hep bir trl tamamlanmam oyunlar, yarm braklm iirler, birka maddesi yazlm ansiklopediler ve ksa ksa yazlm biyografilerle dolu olan Tutunamayanlar ve Tehlikeli Oyunlar zaten bu trden baarszlklar sk sk yineler. Bu ynyle Ouz Atayn edebi anlamda zgn bir yazar olduu su gtrmezdir. zellikle Tutunamayanlarn yaymland 1972de Trkiyede kan dier romanlarda aydn bylece merkeze alp eletiren kurgular yazlmazken Yldz Ecevitin de vurgulad gibi Ellili yllarn ky roman dneminden ve altmlarn toplumsal sorunlara zm arayan eiliminden sonra Atay, yeni bir dnemin balangc olmutur. Ancak her yeniliki gibi o da kolay kolay anlalmaz. Belki de sindirilemez. Ki bugne kadar onun yapmak istediklerini ve yaptklarn birbirinden ayrp salkl bir tahlile ulamak da mmkn olmamtr. Bunda belki imknszlklardan sz edilebilir ama biraz da Atayn yerellii sorunu vardr. nk kitaplarnda kulland dil yaps, ironi ve Trkiyeli vurgularn sklyla zgnleen yazarmz, Batda tannmamakta ve incelenme olanandan yoksun kalmaktadr. Bu da doal olarak ona dardan bakma frsatmz kaybetmemize yol amaktadr. Orhan Pamukun -sanrm kzde- adn anarak yaayan en iyi Trk airi nitelemesiyle varlndan daha ok insann haberdar ettii avkar Altnelin sz konusu dosyada yapt eletirinin bu balamda kymetlendirilmesi gereken bir yorum olduu kanaatindeyim. nk air Altnel, yksek renimini Glasgow niversitesinde yapm ve uzun yllardr Britanyada yaayp ngiliz Edebiyat konusunda uzmanlam bir isim. Notosun Ouz Atay Ad Aklnza lkin Neler Getiriyor? sorusuna verdii yantta, Ouz Atay denince aklma ilk gelen baarszlk oluyor. Yaratt kahramanlarn tutunmak konusundaki dillere destan baarszlndan deil, Atay (ya da, daha dorusu, okuduum tek yapt Tutunamayanlar) sevmeyi baaramam olmamdan sz ediyorum. Diyerek tek aykr cevabn sahibi olmu air. Bu cevabna dayanak olaraksa Atayn kendisi olamamasna, yani zgn olmadna iaret ediyor Altnel. Bana gre Tutunamayanlar bir kk burjuva krizinin, mhendis olmann, salon salamanjelerde yaamann, bir kadnla iki ocuun sorumlu saymanln yapmann hikyesi. Bunda bir sorun yok: Bir Flaubert bu malzemeden byk bir roman karabilirdi. Ama Atay, Flaubert deil, ok etkilendii belli olan modernistlerden biri de deil, her eyden nce de kendisi deil. Bakahramanna zben soyadn vermi, ama iinde romann arkasnda elle tutulabilir bir benlik olduu, yazarn anlattklarn gerekten grp yaad duygusu yok. Daha ok, bunlar bir yerlerden duymu, renmi, doru olann dnyaya byle bakmak olduuna karar vermi gibi Tezer zlnn benzer krizlerden yola karak yazdklarn otantik bulup severek okumama ramen Atay gzme s ve yapay grnyor. Bunlar sylerken Altnel, bir tr kendini sorgulama cesareti de gsterebiliyor ve Trkiyede onca insann baucu kitab olan bir roman neden benim iin neredeyse itici? Atay adn duyduumda bende okur, hatta insan olarak eksiklik olabilecei kukusuna kaplmadan edemiyorum. diyor. avkar Altnelin bu yaklam, kukusuz ki Handan ncinin Ouz Atayn Paltosu yazsnda da dipnot olarak verilen Enis Batura ait Tutunamayanlardaki Nobokov etkisinin grmezden gelinemeyecei eletirisiyle rtyor. Sz konusu eletirisinde -daha nce daha nce bu kitaba nsz yazm olanBatur da yle bir tespitte bulunuyor: Tutunamayanlarn zmnn birebir Pale Firedan gelmesi, kitabn zgnln enikonu zedeliyordu benim gzmde; bunca yl aradan sonra daha da yle geliyor bana. Monolog hadi neyse, miri mal yan olmutur zamanla ama Nabokovun formln Nabokova brakmak gerekirdi.
101
Bu tr eletirilerin kayna olarak iaret edilen zgn olmama meselesi, -zellikle Altnelin okuduu tek Atay kitab olan ve Baturun da eletirdii roman olan Tutunamayanlar iin geerli- bir eklektisizmdir. Yani, eitli kaynaklara ait elerin bir araya getirilerek yeni bir tarz ve btn oluturulmas. Peki, durum gerektenden de byle midir? Buna hem evet hem hayr diyebiliriz sanrm. nk Ouz Atay, Y. Ecevitin belirttii gibi 34 yana dein hi eser vermemi ve ilk kitabn yazmann cokusu, kalabalkl ve acelesiyle kaleme almtr Tutunamayanlar. Buna eklemlenen tabu ykcl, onu mevcut dnemde yazlm/yazlan romanlarla bir hesaplamaya da srklemiti anlalan. Bir yandan Trkiye aydnlaryla sylemsel olarak hesaplarken buna ilaveten gelitirdii edebiyat hesaplamas Atay olduka zorlam olmalyd ki onu Tutunamayanlar gibi tam anlamyla avangart bir biimcilie srklenmiti. Mektuplar, oyunlar, parodiler, ironi, rahatsz bir bilincin serbeste ak Atayn ele ald esas karakter olan ve olay rgsnde intiharndan sonra tanma imkn bulduumuz Selim Ikn ksaca tutunamama hali diye betimlenen tercih edilmi baarszl, merkezinde bir aydn hesaplamas olmas sebebiyle eitli katmanlara blnmek ve her katmanda farkl bir ifade bulmak zorunda braklmt. Bunun iinse Dostoyevsky ve Kafka gibi modern edebiyatn byk anlat ustalarnn bavurduu ekilde, esas konuyu kurban etmek pahasna belirlenmi bir ayrntnn etrafnda dolap durmay semiti mellif. 163 sayfay bulan arklarda, Selim Ikn hayatna dair ok eyi bylece verebilecekti. Zaten Baturun iaret ettii blm de bu arklar olacakt. Edebiyatta intihal ya da ar esinlenme veya etkilenme tamamen bir yorum meselesidir ve ok zaman nesnel deil kiisel bir grtr. zellikle modernist/postmodernist eserlerle ilgili olarak ska yaplan bir eletiridir de ayn zamanda. Simyac, Beyaz Kale gibi poplerlemi romanlardan nce de sonra da bu yorum sklkla yaplmtr. Ancak bunun -Enis Batur gibi bir ismi tenzih ederek syleyeyim ki- sebebi oka dnya edebiyatnn doru dzgn takip edilmemesidir: zellikle postmodern edebiyat anlaynda kullanlan metinleraraslk, stkurmaca, oulculuk, parodi, kolaj gibi teknikler bu edebi sahaya hakim olmayanlarca intihal biiminde deerlendirilip kolayca yaftalanmaktadr. Her kitabnda farkl bir anlatm tarz ve teknii gelitirmeye zen gstermi olan Ouz Atayn ilk kitabnda yer alan sylem okluunu zgn olmama diye nitelenmesindeki sebep de olsa olsa byle bir yanlgya dayanmaktadr. Nitekim bunun da kkeninde, klt bir kitap olan Tutunamayanlarn yazarn nne geen n vardr. Bu ynden de daha derli toplu, daha zgn ve daha ak bir roman olan Tehlikeli Oyunlarn edebiyatlarmz ve eletirmenlerimiz tarafndan n plana alnarak daha fazla incelenmesinde yarar vardr. Bu incelemeler neticesinde grlecektir ki Ouz Atay da, kitaplar da, bu kitaplardaki karakterleri de ok zaman yanl yere oturtulmakta ve haksz bir saldryla haksz bir mdafaaya kurban edilmektedir.
Fikir Platformu
102
Olmak, Sahip Olmak, Varolmak ve Varlk (Abdlkadir Hacarabolu)

Yapmaya giden yol, olmaktan geer. (Lao Tzu) nsan ne olduuyla deil, neye sahip olduuyla megl bugn. Toplumsal statlerin ve rollerin bireydeki karlklar dnldnde bu daha iyi anlalacaktr. Ben neyim? sorusuna postmodern dnyada hangi kalplar iinde bir cevap verilebiliyor? nsan olmak, anne-baba-evlat olmak, bir ile megl olmak gibi en ok dillendirilen yantlarn tamam bir aidiyetten ok, sahiplenmeyle vurgulanyor: nsanln bir paras deil haklara sahip bir birey, ailenin mensubundan ok dzene sahip ebeveyn ya da ocuk, bir meglenin icracsndan ok bir ie sahip alanlarn dnyas bu. Trk, Krt, Acem bile deiliz; evrenseliz ama belirli bir kltre, dile, etkileime sahibiz. Bugn sahiplenme gdsnn en temel varlk meselesine kadar gtrlebilmi olmas ve insann kendini bir aidiyetle deil mlkiyetle izah edebilmesi, tersyz edilmiliinin en briz delilidir. ster Bilgi a, ister postmodernite, ister postendstriyal a diyelim, zamanmza ne ad verirsek verelim onu, sz konusu temel varlk sorunsal iinde ele aldmzda zneye ilikin anlamlandrma gayretinin hkmne saplanyoruz. Zaman ben ya da biz ile tanmlyoruz. Bildiklerimiz hayatmzda kritik bir yer tuttuu iin, bilgisiz bir hi olacamz iin Bilgi a diyoruz. Mevct artlarmz, imknlarmz salayan bir modernitenin uzanmnda yaadmz iin postmodernlikten sz ediyoruz. Tm yaantmz seri retime bamllkla anlam kazanp ekillendii, bunun dnda yok olacamz iin postendstriyal dnemde yayoruz. Yerellik, kyerel btnlk, znellik ve kiisel geliim en nemli hllerimiz. Yaadmz dneme ait baskn ve mer iktisd dzenin ferdiyetilii ne karmas, kamuya ait iletmelerin ad diye nitelenip zelletirilmesi, siyasal sistemde aznln ounluktan daha ok vurgulanmas, insann kendiliinden zel olmasnn yetmeyerek tercihleriyle zellemesi gibi sosyal vakalar, bu znellie ilikin varlk duyumsamalarnn eitlemeleridir. Sradan olmak ve alelde bir hayat tarz en byk korkumuz. zel gnlerimiz, zel ilikilerimizin, zel hayatmzn ve belli bir dalda uzmanlam zel kiiliimiz doyumsuz bir g salyor bize. Biz deil de zel olmak vasf daha zelleiyor. Bunu salayabilmenin yolu da soyut yahut somut bir eylere sahip olabilmekten geiyor: Bir yaam tarzna, bir eynnya, bir dzene, bir inanca, bir fikre sahip olmak Peki ne olduumuza,
103
Kitap tantan kitap 5 neye sahip olduumuzla m karar verebiliriz? Kimliimiz, kim olduumuz eynn bizle beraber yansyan izleniminde mi gizlidir? Sar Mercedes mesel, kim olduumuzu rtebilir ya da bize bir kiilik atfedebilir mi? Erich Fromm, modernitenin byk vaadinin gereklememesini sorgularken sunduu Sahip Olmak ya da Olmak kitabnn giriine epigraftaki sz yerletirir: Yapmaya giden yol olmaktan geer. Fromma gre en nemli varolusal problem olan sahip olmak ve olmak eylemlilikleri arasndaki ayrmda belirginleir. Bu ayrm, niceliksel farktan ok tede, bireyler ve toplumlarn yaantlarnn temel iki esidir. Birinin ya da tekinin stnl karakter farkllklarnn da kaynan tekil etmektedir. Modern Batnn brnd tketim odakl yaam tarz ile Taocu reti arasnda direkt bir kartlk analizine gitmek yerine, odak noktas insan olan toplumlar ile temel amac maddeler olan toplumlar ayrmnn daha salkl olacan vurgular. Bunun sebebiyse Batnn tarihsel kkleri iinde Hristiyanln bizatihi kendisinin, Ortaada Meister Eckhard gibi mistik yorumcularn ve hatta materyalist dncenin en gl temsilcisi Marxn fikirlerinde de bu ayrmda Douya yakn deinilerinin Mevcdiyetidir. (Artan Yay.,1982) Geleneksel dnyann hayat, varoluu irdelerken bir inan erevesinde bavurduu olmak fiili, Varln etkinlii iinde bir anndan ibarettir. Bir ey olmak, bir eyin olmas ze ilikin bir durum deil, bir szdr sadece. Ol denilir, oluverilir. Esas olan Varlktr. Bu, olmann; bir szn neticesi olarak gereklenmesiyle ilgilidir. Olmaklk, potansiyel olarak Varla ikinse de fiilen Varln bir etkinlii, Varln kendi hlinin dardaki bir neticesidir. Olmak ile varlk arasndaki iliki bir eitlik deildir: Olan her ey vardr diyemeyiz ama olan, varla aittir diyebiliriz. Yani olmak, dorudan Varlk sahiplii deil, Varlkn bir iidir: nsann insan olmas, kalemin kalem olmas; Varlk dediimiz bir cevhere sahip oluu deil, Varlkn kendini bir olua indirgemesi, tevecchdr. Olmak, edilgen bir gereklemedir: Varlkn aktif mdhalesi hricinde bir eyin kendi kendine olmas sz konusu edilemeyecei gibi, olan bir eyin de olmamasndan sz edilemez. Her ey olmas gerektii kadaryla olur ki eynn dediimiz, bu szn srrna erilemedii iin ey ile tesmiye edilir. Metafiziin temel konusu olan Varlk, sadece kendi kendini bilebilecek bir btnle sahip olduundan onunla eynny vasfetmek fikren bir sapmaya yol aar. Bu sebeple slm inancnda Varlk (Vcd) ile varolu (Mevcd) birbirinden ayrlm; Bilen (lim) ve Bilinen (malm) ayrm kinatn yaratlmasnda bir metafora dayanlarak izah edilmitir. Gizli bir hazineydim, bilinmek istedim. Kuds Hadisi ayn dzlemde Varlkn olmak istemesi edimiyle ilgilidir ki yine olann edilgenliine balanr. nk olmak isteyen, olan deil Varlktr; olan ise Varlk deil bir imkndr. Allah dilemedike siz dileyemezsiniz. (nsan,30) ve (Oku) attnda sen atmadn, atan Allht! (Enfal,17) yetleri farkl anlamlarla birlikte Vcud-Mevcd bahsine iaret etmektedir. (Abdulgani en-Nablusi; Gerek Varlk, z Yay.,2009, st.) lh bir inanca dayanmadan yola ktn yazan Sartren Varlk ile olmak arasnda kurduu bantya baktmzda bugn biimlendirme de varoluuluun ne denli etkin bir dn vasf tadn syleyebiliriz. Nietzschede muazzam bir genilik yakalayan birey felsefesi, Varoluuluk ile sivrilmi ve bunalm alarnn akabinde dnyann postmodern krlmalarna bir zemin hazrlamtr. Ortak bir nokta olarak Nietzsche ve Sartre iin insan, idealize vasflar tayan bir gereklik deil kendini yaratan bir zne konumuna getirilmektedir. Bu mterek sylemlerine ramen her iki dnrn de ayn at varoluuluk- altnda birletirilemeyeceini yazan Walter Kaufmann yle bir sarmal izer: Nietzschesiz varoluuluk hemen hemen Aristotalessiz Thomism gibi bir ey olur; ama Nietzscheye varoluu demek, Aristotalese Thomist demeye benzer biraz. (Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk; YKY, 2002, st.)
Fikir Platformu
104
Kitap tantan kitap 5 Varoluuluu; Nietzsche, Kierkegaard, Jaspers, Dostoyevsky, Camus gibi geni bir torba eklinde dizayn edilmi biimde deil de bugnn biimleniinde en derin krlmann yaand II. Paylam Sava ile olan badam sebebiyle Sartre zerinden ele almak istiyoruz. Varoluuluu sahiplenmesi, kendini bununla nitelemesi ve bu felsefeyi savunusu da bunu daha gerekli klyor. Onun eletirilere ynelik bir cevap olarak yazd Varoluuluk Bir Hmanizmdir balkl yazsnda Varlk ve olmak ilikisini zetle yle tanmlar: Sadece insana mahss olmak zere olu, Varlktan nce gelir. Burada temel sav; insan dnda her ey nce varlk kazanr, mteakiben olur. Sandalye, bir ustann zihninde belirlenmi bir sandalye zne gre biimlendirilerek var klnr. nsan ise yle deildir: nsan, Tanrnn ya da baka bir irdenin tasarm olarak var klnmad iin nce dnyaya gelerek olur, sonrasnda tanmlanp belirir ve zn Varln- ortaya karr. nsan kendini nasl yaparsa yledir; o, kendi kendini tasarlayan ve bunu yaayan bir tasarmcdr. Dostoyevskynin Tanr olmasayd her ey mubah olurdu. szn Varoluuluun k noktas olarak gren Sartre, Tanr yoksa insan kendi bana braklmtr, kader olamayaca iin insan balayan esas kurallar, deerler de olamaz ve insan tam anlamyla bamsz ve zgrdr der. (Varoluuluk, 1997, st.) Ak ki olmay zden, Varlktan soyutlayan ve nceleyen her dnce insana yklenen sonsuz irde fikrini de besliyor; tasarm insann kendine brakyor ve onun kendini yaratmasn tlyor. Byle bir benlik insnn bugnk insana, kendi snrlarn izme zgrl ve olmak istedii kii olmann yolunu at, insanlarn kendini gerekletirmeleri iin imknlar yaratt sylenebilir. Ama tm bunlarn olabilmesi iin Dostoyevskynin Tanr olmasayd artnn Mevcdiyeti gerekmektedir. nsan babo braklacan sanmaya meyyal bir canl ve bu sebeple Gelenein kanunlarn, imknlarn ve snrlarn amak ve hatta ters evirmek konusunda olduka pervsz davrand. Bunu yaparken, kim olduu sorusunu sormak istemedi ve bugn de sormamas iin ona sahip olduklarn hatrlatan, sahip olmadklarna ulamann yollarn gsteren, sahip olacaklaryla onu avutan bir kemirgen dzen iine hapsedildi. Artk insann gerek bir eyler yapmamasyla kar karyayz: Bu sadece ilikiler sanal oldu, dostluklar yalan oldu demek deil ya da gerek bir armut yemeyeli, gerek bir ekmein kokusunu iine ekmeyeli ok oldu demekle snrl deil. Gerein kendisiyle olan ilikimizde bir eyler kknden deiti demek; kapitalistlemi lkelerde hizmet snfnn dier snflardan daha kalabalk bir yer edinmesinden balayp bayram ziyaretlerinin czibesine siryet eden, bir paraya bile dokunamamakla byyp fotorafn ekmeden seyrettiimiz son gnbatmnn haylinde dalm bir gereklik problemimiz var. Sahici iler yapmak, aln teri, iten bir arzuyla gerekleen bir ziyret, mal veya hizmet aldm diye dnmeden denen para, milim milim ve ufku boyayarak batan gne yani bir btn hlinde varolmann o iten hafiflii! Gnei seyretmek yerine fotoraf ekiyorsanz ondan etkilenmi birisi olmadnz, bir mucizeyi gremediiniz ya da nemsemediiniz anlamna gelir bu: Sadece manzaraya sahip olmak istediiniz ve ona sahip olarak bir kimlik edineceinizin hayalindesinizdir. nsan neyle meglse odur; nk onu bir megleye iten ey, zdr. Yapmaya giden yol, olmaktan geiyor bu yzden: Bir fiili gerekletirebilmek iin o fiili gerekletirebilir birisi olmak gerei var. Nasl yayorsan ylesin. Kabil, cni olduu iin cinyet iler, babo bulunduu iin deil, melekler irdesiz ve masumdurlar ve nebiler ismettirler. nsan yeryzne braklm deildir; Varln semboldr. Bu yzden olmak isteyen Varln kelimesi ve bu kelimelerin retildii, kendisiyle yz yze braklm bir kalbin dilidir. O kalbe, sahip bile deildir
Fikir Platformu
105
slm Kavrayta ehir: el-Medinetl Fzla / Frb (Alper Grkan)

Madd gcn ruhan gten stn olabilecei dncesi, yalnzca Hindu geleneinin Kali Yuga ya da karanlk a olarak adlandrd ve bulunduumuz aa tekabl eden dnemde ortaya kmtr Ren Gunona gre. Dnr, moderniteyi de M.. VI. yz ylda balayan bu srecin son evresi olarak niteler. (Gunon,1997:18) Onun niceliin egemenlii diye tesmiye ettii bu srete tersyz edilmi olan gelenein krntlar ile in edilen din d ve analitik dnce, her konuyu mnharif bir bakla okumaktadr. Bu bak, bugn gnlk hayatmzda hisse sahibi olan tm eyaya sindii gibi hayata yklenen anlamdan, bu anlamla ilikili davran, dnce ve yaam biimimize dek tm mevcdtmz da zaptetmi durumdadr. Mezkr asrda ortaya kan doa filozoflarnn ortak meselesi bu ynden ilgintir: Zamann aratrcfilozoflar, her eyin kaynan tespit etmek gayretindeydiler. Toprak, Su, Hava, Ate gibi baka baka elemanlar deerlendiren bu dnrler, modern felsefeye gelinceye kadar eyann tabiatna ilikin esas sorunun etrafnda dolaacaklara yollar atlar. Bununla gyeleri, tm kinat ve tabi var oluu izh edecek, anlamlandracak bir perspektife ulaabilmekti. Bu ynden antik felsefenin metafiziin ilke kavramnn bir taklidi ya da anlalamam znn kabuu peinde olduunu sylemek mmkn: Ansr- erbaaya byle bakm grnyorlar. Zaten bu aratrmann muhtemel sebebi, sembolizmin yitirilmesidir ki bugn bunu hikmetin kaybedilmesiyle de izh etmek mmkn. Ki Gunon da farkl gereklik dzeyleri arasndaki ilikilerdeki hiyerariye iret ederek bu z kavrayamadklar iin ilk sebep aratrmasna girien doac yaklam yle tecrid eder: henk (armoni)() tezahuri lemin iindeki prensip birliinin yansmasndan baka bir ey deilken, bu henk de sembolizmin asl temelini oluturur. te bu nedenle, alttaki bir alann yasalar, bu yasalarn hem prensibinin hem de sonlu olan mantnn ait olduu st bir dzenin gereklerini simgeleyebilir. (Gunon,1997:19)
Fikir Platformu
106
Kitap tantan kitap 5 Sembolizm bugn, Avrupada bilhassa iirde- ortaya km olan bir sanatsal akmdan ibret sayld ve hazr gdalar gibi hazr hazlara, dondurulmu dnceye talipler, saysal ve oransal olarak oald iin hakkyla bilinen bir kavram deildir. Modern bir sanatsal tepki olan sembolizm akm; merkezine algy alan, d dnyaya ait gerekliin insan iin salt algyla ilgili birer semboller dnyasn olduu fikrine dayanr. Bu ynyle sanatta sembolizm znel idealist bir tavrdr. (Hanerliolu,1993:372-373) Gelenekselci ekoln kurucusu Gunonun kulland sembolizm mefhumuysa phesiz onun kadm anlam, hayata yklenen deer iin aklayc olan tarafdr, yani din anlamdr. Gilbert Durand bu anlam ierisinde sembol yle tanmlar: *A+nlatlamaz ve grnmez bir gsterilene gnderen ve bundan dolay da anmsayamad bu denklii somut olarak tecessm etmek zorunda olan ve bunu da uygunsuzluu tkenmez bir biimde dzelten ve tamamlayan ikonografik, ritel, mitik yinelemeler oyunu araclyla yapan irettir.(Durand,1998:13) yleyse yksek, tanmsz ve grnmsz bir hakikatin somut bir nesne vastasyla tecessm olarak zetlenebilecek olan kadm sembolizmin, modern e seslisiyle aralarnda hibir ba olmad ortadadr. Bugn sembol, ziydesiyle alegori ile kartrlan, aralarndaki dzey farkll grlmeyen bir iret sistemidir. Bunu vurguluyoruz, nk geleneksel slm dncesinde varolu, birbirinin sembol olagelen farkl gereklik dzeylerinin hiyerarisiyle izh edilmektedir. Frbnin mehur eseri el-Medinetl Fzla da mahut hiyerarinin izhat ile balar zaten. Bu izhatn, btnlk iinde okunabilmesi iin, yani yksek Hakikat ile sfl nesnel dnyann gereklii arasndaki mtekabiliyetin anlalabilmesi iin de ancak sembolizmin diline bavurmak gerekmektedir. Nitekim bylesi bir btncl okumadan uzak durulduu takdirde ve sembol dili yerine alegorik dil ile zmlendii takdirde modern bir fecaat ile eser, bir topya olarak deerlendirilmektedir. Ki bu yanltr. Semboln belli bir toplulukta anlalabilen bir dil olduunu, bunun sembol tayann durumunu, toplumla ve kozmosla ilikisini aa vurduunu ifade eden Mircae Eliaden belirttii gibi hangi balamda olursa olsun bir sembol daima gerein birka alannn birliini aa karr. (Eliade,2003) u halde Frbnin ehir konusunu ele ald el-Medinetl Fzla adl eserine neden varoluun inkifna dair uzun bir giri yazd anlalmaktadr. Frb evvel ilk sebep olan Vcdun ve ondan hsl olan mevcdtn ne olduklarnn tarifine giriir ve kinat ayakta tutan dzeni ilk sebepten aaya doru mtekabiliyete uygun olarak izh eder. lk sayfasnda lk mevcud dier mevcudlarn sebebidir. O btn eksiklerden mnezzehtir. (s.15) ifadesiyle balayan eser, znde ontik bir aratrmadr. Frb, geleneksel slm fikriyat erevesinde Varlkn ilkesel tezhr olarak ele ald kinatn oluunu izh etmek maksadna binen, Allahn sfatlar ve isimlerine ilikin temel bilgileri yanstarak yola karken varaca kesretin kaynan gstermek gerei hissetmitir. Bu syede hibir eyin bir dier eyden bamsz, ayr bir gereklii olamayacana da iret etmitir. Tm varoluu birbirine balayan bir kavray, tabi olarak ehir olgusunu da kendi bana sosyolojik bir vaka olarak grmeyecektir. Fzl ehirin de slmla ortaya konulan varolu hiyerarisinde bir konumu vardr. Tm mevcdtn, mertebelerine gre Hakikatten tamakla varlktan payn alarak hsl olduunu yazan Frb; bu syede oluan kinat, devr olarak dnen krelerle aklar. Bu kreler, says bilinmeyen alt dnyalar ihtiva ederler. nsann geleneksel anlayta yeri de zaten bu krelerin arasndadr: nsan, bn Sinann dedii gibi kendini bir hi zanneder ama lem ondadr! Geleneksel anlayta evrenin sureti, zeti olarak kabul edilen insan, merkez rol gerei mikrokozmos olarak vasfedilmitir. Bu ynden insann varoluu da tm kozmos iin bir orta noktadr: Aadakiler ve yukardakiler ile beraber insan, tpk evrenin bir gnee sahip olmas gibi ilh akl sembolize eden bir kalbe sahiptir. nsann bir kalbe sahip olmas, ayn sembolizm erevesinde onun halfetl arz olmasna da iret eder: Kuranda halfe olarak nitelenen insan, ilh akln yansmas olarak yeryznde dzen in etmek ve arz ynetmekle mkellef durumdadr. Biyolojik varoluu tebihlerine konu edinen Frbnin kalb bnyenin hkim uzvudur demesi gibi insan da kinatn hkim uzvudur. bn Arabnin deyiiyle lem, insanla keml bulur.
107
Kitap tantan kitap 5 Varolua ilikin bu kritik deerlendirmenin tm kinata yaylmas, her eyi ieren btn anlamna da gelen kozmos (cosmos) kelimesinin muhtevasndaki dzen ideasyla da dorudan alkaldr. Ayn zamanda lem fikrini de ierdiinden bu kelimenin Trkeye nizm- lem olarak tercme edilebileceini yazan brahim Kaln, kozmolojinin niha noktada evrende kaos yerine dzen olmasnn sebeplerini aratrdn yazar. hvn- Saf, Gazzl, bn Arab, Shreverd ve Erzurumlu brahim Hakk gibi Frb de kozmoloji almtr. Arapada kevniyyat olarak geen kozmoloji; cosmos (dzen shibi lem) ve logos (dzenleyici akl, ilke) kelimelerinden oluur ve varoluun dzenliliini, cevherinde bulunan dzenleyici ilkelere (logos, hikmet, snnet) balar. Tm kinata bir btn halinde hkim olan bu akl ilkelerin ihlli, ahenk ve dengeyi bozarak varl kaosa srkler. Kozmoloji ayn zamanda bu dengenin muhfaza ediliiyle de megldr. (Kaln,2010:32-45) Bu noktada sembolizm konusunda ifade edildii zere daha yksek bir hakikat ile onu temsil eden semboller arasndaki ilikinin dayana olan mtekabiliyet ile gereklik dzeyleri ve somutlama hatrlanrsa; insann merkezine yerletii kozmosu dzenlemesinin de somutlamas gerektii fark edilecektir. ehir kavram ite bu noktada Frb felsefesinde mhim bir yer tutmaktadr. nk ehir onun iin, lemi kemlata erdirecek olan insann, hayrin efdline ve kemlin lsna ulamasnn tek yoludur. Topluluklarn kmil olanlar ksmdr: Yeryzndeki tm insanlarn oluturduu byk topluluk, milletlerden teekkl eden ortanca topluluk, ehir halkndan ibret kk topluluk. (s.79) ehir, kemlatn vesilesidir. el-Medinetl Fzlada Frb, insanlarn bir araya gelmelerini ihtiyaca balar. Bu ihtiya madd erevede yaamsal olabildii gibi mnen de mkemmelliyete ulamakla ilgilidir. Bu sebeple ehirleri temelde ikiye ayran Frb, Fzl (erdemli) ehri, erdemli olmayan cahil, fask, deimi ve akn ehirlerden ayrr. Kitabn son blmnde tek tek bu ehirleri ve trevleri ile sahip olduklar kt nitelikleri inceler. rnein cahil ehirde ne kan vasf, adlet olduu zannedilen eitlikle, bir zmrenin dier zmre zerindeki hile ve sahtekrlklardr. Modern dnemde allagelen bu ilgin tespitin yan sra Fzl ehrin en nemli zellii olaraksa Frb, sakinlerinin ancak saadete erimek maksadyla yardmlamalarn gsterir. (s.80) Fzl ehrin yaplanmasysa Frbnin ilk bata aktarlan ontik vizyonuna gredir. ehrin ortaya k madd olarak karlkl ihtiyalarla ilgiliyken mnevyatta da ehir kemlatla ilgilidir. Mkemmellii ulamann yolu ehirden geer. Frb iin hakik fazilet de saadete ulama amacyla yaplan fiillerden sdr olan davran ve melekelerdir; saadet ise hayr iin yaplan hayrdr. (s.70) Bu amac paylaan bir topluluun yaad ehir de Fzl ehir olma vasfna sahiptir. Fzl ehir, ilk sebepten kesrete uzanan btnl kalp ve vcut sembolizmi ile verirken, doal olarak en byk vurgusu da Cundiolunun sonularn sonucu dedii olan adlet zerinedir. Neticede, Bu sonucun ortaya kmasnda cihan madd neden/material cause, devlet sr neden/formel cause, padiah- lem fil neden/efficient cause, salh- cihan ise ga neden/final causedir. Arada ise hukuk, siyas, asker, iktisad, ictima kuvvetler rol oynar. Hepsinin yerini bilmesi, yani olmalar gereken yerde bulunmalar adletle, aksi ise zulmle sonulanr. (Cundiolu,2005) Adleti, varoluta Varlktan alnan pay ile aklayan ve insanlarn ou hizmet etmek iin yaratlmlardr. diyen Frbnin topluluun iblmne ilikin yazdklar da yaplanmada ne kan adlet fikrini btnler niteliktedir. Btn czler, derece ve mevkilerine gre, ilk sebebin maksadn gdecek yolda yrmelidirler. (s.84) ehir iin ilk sebep ise onu kuracak reistir: ehir reisinin ilk nce vcut bulmas lazm gelir ki *bizzat+ ehrin ve ehir czlerinin teekklne sebep olsun. (s.82) Bu ynden Frb ayn sembolizme geri dner ve ehir reisini ehrin kalbi olarak niteler ve bu yzden onu gelii gzel birisi deil, fevkinde kimsenin bulunmad stn birisi olarak tanmlar. nk ehrin kalbi olan reis ayn zamanda yeryznn de reisidir. Bu dzende lem, mnnn kesfeti lsne dayanan bir sralamayla kaimdir; mn, Tek Varlk olan Hakikatten gelir, kesretin madd eitliliine uzanr. Buna bal olarak mikrokozmik varolu olan insan da makrokozmik boyutun bir zeti olmas hasebiyle ayn dzene gre tertiplenir. Bu tasnifin madd dzen iin en st noktasn Hkmdar/Reis oluturur.
108
Kitap tantan kitap 5 el-Medinetl Fzla, kozmosun ortasnda yer alan insann, dier insanlarla bir arada yaama gerekliliinin temel prensibi olan dzene dair iretler barndrr. Bu ynden medne, yani ehir, yeryznde halfe olan insann kuraca btnlkl yap olan medeniyetin de ekirdeidir. Frbnin gsterdii dzeni salayacak olan failin sahip olmas gereken vasflar da nsan- Kmile iret eder. Bu ynden filozofun, Medneden yola karak slmn ilk ehri ve nebev dzenin arketipini sistemli bir dile yaklatrd deerlendirmesini yapabiliriz. Ki riysetin sahibi olarak Raslullah (s.a.v)n mahut vasflara malikiyeti de bu fikri tamamlayacaktr. Kaynaka Cundiolu, Dcane (2005); Adlet Dairesine Dair; http://yenisafak.com.tr/arsiv/2005/nisan/09/dcundioglu.html, Eriim: 20.12.2021 Durand, Gilbert (1998);Sembolik mgelem, nsan Yay., Terc.:Aye Meral,st. Eliade, Mircea (2003); Dinler Tarihine Giri, Kabalc Yay., Terc.:Lale Arslan, st. Frbi (1990); el-Medinetl Fzla, M.E.B. Yay., Terc.:Nafiz Danman,st. Gunon, Ren (1997); Maddi ktidar Manevi Otorite, z Yay.,2.Bask,Terc.:Birsel Uzma,st. Hanerliolu,Orhan (1993); Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, 8.Basm, st. Kaln, brahim (2010); Dnya Gr, Varlk Tasavvuru ve Dzen Fikri: Medeniyet Kavramna Giri; Divan Dergisi, c:15,s:29 (1-61),stanbul.
Fikir Platformu
109
Mslman Roma: Kelimeler Masum Uygulama Kt (Mehmet Salih Demir)

Tarihin aknda kritik dnemeler vardr. Bu zaman dilimlerinde hemen herkes yzyllarca sregelen mevcut tarihsel dzenin farkl bir ynde seyredecei/seyretmesi gerektiini inancndadr. nsanlarn zihinlerinde ve gnllerinde bir devinim balamtr. Yeni durum hakknda belli belirsiz fikirler havada uuur, grler danktr. Meseleyi btnyle kavrayp salam bir zemine oturtacak, yeni vizyonun ve paradigmann teorik temellerini ortaya koyacak kafalarn gelmesi ve tm bunlar toparlayacak eserlerin verilmesi gerekir/beklenir. Hayr, Mslman Roma byle bir kitap deil. Ancak yazarn twitter hesabndan yazdklarna baklrsa fikirlerine, gelecekteki Trkiye tasarmnn ifreleri gibi bakt ve yle de muamele grmesini istedii ok ak. Esasnda A. Bayarn Mslman Romasnda yeni bir ey yok, yepyeniyse hibir ey yok. Tabi byle olmas kitab kymetsizletirmiyor. Tm tezleri tek tek tartacak deiliz. Onun iin oturup herhalde ayr bir kitabn yazlmas gerekir. Hem ayrca bizim de paylatmz ve katldmz fikirler de var. Ama ben ksa bir yntem eletirisi ve katlmadm, hatta tehlikeli bulduum bir iki teze deinmek istiyorum. Yazarn dncelerinin btnne bakldnda eklektik bir yapsnn olduunu syleyebiliriz. Osmanlnn son dnemlerinden balayarak Cumhuriyet Trkiyesine intikal eden ve gnmzde hala tartlan, zellikle laik/ulusalc kesim bata olmak zere milliyeti, muhafazakr kesimlerin en temel kavramlarn/dncelerini, onlarn dahi yanl bildiini ve kullandn ne srerek aklamaya ve badatrmaya alm. Bunu Trkiyede gerginlik ve atma konusu olan kavramlara takla attrarak, eip bkerek ve onlara kendi gnlnce yeni anlamlar ykleyerek yapmaya almas tezlerinin en zayf yn. Bu gayreti iyi niyetlerle yaplan bir uzlatrma abas gibi grebiliriz. Lakin bu iyi niyetli kabul ettiimiz aba kanlmaz olarak fikirlerinin tutarl bir btnsellik arz etmesine engel olmu. Ayrca izledii yntem de sorunlu. Kafasndaki iddiay kantlamak
110
Kitap tantan kitap 5 iin tarihin ambarndan kendi savn destekleyecek olay, olgu ve belgeleri seip keyfince yorumlam. Argmanlar ok zayf. Twitterdaki tartmalardan sonra merakla elime aldm kitapta yaadm ilk hayal krkl da bu hususta oldu. nternetten yaklak drt yz elli sayfa olduunu rendiim kitapta, pek ok kaynaktan karlatrmal yapm olduu okuma ve deerlendirmelerin, salam bir tarihi arka plan eliinde, sosyolojik, antropolojik, felsefi zemin zerine ina edilen uzun ve derin ilenen gl tezlere dnm olduunu greceimi ummutum. Oysa kitabn bir rportaj, twitter tartmalar ve eski yazlarndan mrekkep (kitabn drtte ) bktran tekrarlarla sayfa says iirilmi bir alma olduunu grdm. O mesele yle deil aslnda byle, u konu bildiiniz gibi deil asl udur kvamnda iddia edilen tezlerle srp gidiyor. ine geldiinde kelimenin etimolojik kkenine inip oradan bir yarg retmeye alyor, bazen tarihsel bir durumundan zorlama bir karmla iddialarna dayanak aryor, bazen de Kuran ayetlerine bavuruyor. Ve bu amala yola kan herkes gibi istedii kant bulmakta zorlanmyor. Ortaya da krk yamal bir boha kyor. *** Grlerinin ana eksenine koyduu Kurulu Felsefesini bir tabu haline getirmi grnyor, yazar. Kurulu Felsefesinin sanki toplum iin sonsuz saadeti temin edecek mkemmel bir program olarak tasarlandn ifade ediyor. Dorudur, Birinci Meclis ve 1921 Anayasasndaki konsenss, birlik ve dayanma duygusu u anda bulunduumuz noktadan ok ilerideydi. (Tabii Kurtulu Mcadelesinin hala sryor olduunu hatrmzdan karmayalm) Fakat ok deil birka yl sonrasndan itibaren bu lke yle bir cendereye sokuldu ki vesayete yaslanan bir takm elitler dnda onlarca yl kimse rahat yz grmedi. Hem zaten bugn kimi kesimlerde Kurulu Felsefesi olarak zerine balk ekilen ve Kurtulu Sava yllarnda ve Cumhuriyet ilk kurulduunda zerinde tm toplumun mutabk kald ilkeler btn yoktu. Bugn kurulu felsefesi diye kutsanan deerler, Cumhuriyetin ilanndan sonra farkl dnemlerde eitli ihtiyalara binaen ortaya km dar bir zmrenin ilke ve politikalaryd. Tam birinci meclisteki eitliin gerekletii esnada tmyle ortaya km ve kabul grm ilkeler deildi. Ama yazar bu gerei grmezden geldii iin, Atatrklk iyiydi, Kemalizm gzeldi, laiklik sperdi, ulus devlet ahaneydi diyor ve ardndan da, baz i ve d fitnecilerin zaman iinde bu kavramlar esas anlamlarndan saptrdklarn ekliyor. Sinir bozucu olan ise bu kutsallar adna yaklak seksen ylda bu lkede hibir ac yaanmam gibi davranyor. *** Kitapta ilk oku u cmleleri okuduumda yaadm: Trkiyedeki laiklik, dini kurumlar ya da sylemleri ele geirip onu baka maksatlar iin kullanmak isteyenlere engel oldu. Milletin dinini bir anlamda korumu oldu. (s. 24) Gler misiniz, alar msnz? Trkiyede Kemalist ideolojiye dayanan vesayet anlaynn on yllarca bu lkenin dindarlarna, dinini hayatnn her alannda yaama isteinde olanlara yaptklarn hi bilmesek yukardaki iddiay zerinde dnmeye deer bulabilirdik. Laiklik, Trkiyede dindar, muhafazakr halk tedip etmek iin icap ettiinde dvmek maksadyla vesayeti odaklarn ellerinde bir sopa gibi kullanld. ok yakn gemiimizde cereyan eden ve bugn hesab sorulmaya allan 28 ubat zulmlerinin aktrleri bile yarm az da olsa bu gerei kabul ettikleri bir ortamda, A. Bayarn iddias ok temelsiz kalyor. Laiklik-irtica kartl zerinden son bir asrda memleketin dini liderlerine, limlerine eyhlerine neler yapld, tarikatlara, cemaatlere, slami hareketlerin bana neler geldii herkesin malumu.
111
Kitap tantan kitap 5 Laiklii, adalete katks olmasn salamak ve lkenin tm insanlarnn refah, mutluluu ve zgrl iin yeniden tanmlayp formle etme abasna, yakn siyasi tarihimizdeki baskc uygulamalarn grmezden gelip hi inandrc olmayan bir klfa sokup merulatrarak balamak yanl bir yntem. Bu lkenin halk laiklii, siyasi literatrde zaman iinde kazand anlam ve bu anlamn zerlerine yadrd aclardan m tanyor yoksa etimolojisinden mi? Laiklik ne zaman bu lkede halkn deerleri olarak anlald? Laiklik elitist bir ideoloji olarak altrlmad m bu lkede? imdi kelimenin etimolojinden yola karak laikliin elde krba gibi kullanldn grmezden mi gelelim? Yazar kelimenin kkenine inip aklamalarda bulunmuyor sadece; orda kalsa iyi, yle bir akl yrtme yapyor ki, sonunda gelip vard yerde laiklii irkin karsna konumlandrdn gryoruz aknlkla. Allahn Yasas, Allahn emrettii alanlar dnda uygulanmasn diyen insandr laik insan. Allah o eriat din kavray iinde vazetmitir. Dolaysyla, Allahn iradesini almaya yeltenen insana kar, irke kar laik olunur.(s. 61) Syleyecek hibir ey kalmyor size. Szn bittii yer. Bartl kadn ile laiklik arasnda kurduu ilikiye dair sylediklerini aktardmda eminim okuduunuzda siz de benim gibi hayretler iinde kalacaksnz. Bartl dediimiz kadn Trkiyede laikliin sembol, motoru ve taycs. niversiteye girmek istiyor, sosyal hayatn iinde olmak istiyor, eit haklar istiyor. Btn bu zellikleriyle, bartl kadn laik demektir Trkiyede. ( s. 59) Laiklie aykr olduu gerekesiyle barts yznden eitim haklar gasp edilen hanmlar neler hissettiler acaba bu satrlar okuduklarnda? Kitabnn bir yerinde (sayfa 27 ) Bir mezhep tercihinde bulunmayacak bir devletten bahsediyoruz. kincisi ve daha nemlisi, bir din tercihinde de bulunmayacak. Devletin bir din tercihi de olmayacak bir dnemden bahsediyoruz diyen yazar, bir dier yerinde (sayfa 63) Devletin btn dinlere eit mesafede durmas da benim iin anlaml bir ifade biimi deil. Trkiye gibi bir lkede devlet btn dinlere eit mesafede durmaz. diyebiliyor. Bu elikili ifadelere bakarak yazara hangi laiklik? diye sormadan edemiyoruz. Bu savlardan birine veya tekine katlmak ya da katlmamak bir yana, bu elikiyi yazarn kavramlar eip bkmeye alrken kendi iinde tutarl bir fikri btnl yakalamakta nasl zorlandnn rnei olarak grebiliriz. *** Tarihsel olaylar arpk yorumlamasna bir rnek olarak u cmlesine bakalm: Cumhuriyetin Kurulu Felsefesi milletin dinini korudu. ( s. 25) diye yazyor. Cumhuriyeti kuran kadronun dinden kp kmama tartmas yaptktan sonra hayr kmayalm seeneinde karar klmasndan cumhuriyetin kurulu felsefesinin milletin dinini koruduu karmnda bulunuyor. Bu nasl bir okuma biimidir? yle bir okumadr: Kafanzda ileri srmek istediiniz bir ekilde olumu baz yarglarnz vardr, bunlar temellendirmek iin yukarda da belirttiimiz gibi tarihten sizi hakl karacak deliller ararsnz. Ve herkes gibi siz de bulursunuz. Trkiyede din ve halkn kendi iinde yaatt dini kurumlar kurulu felsefesi sayesinde deil, bu kurulu felsefesinin gerei olarak onlarca yl uygulanan bask ve zorbalklara ramen hayatiyetini idame ettirebilmitir. Bu hakikatler ortada dururken yukar da iddialar gerekten ok komik oluyor. Kuran hakikatlerini de arkasna alarak zorlama yorumlarndan biri olarak milliyeti sylemdeki tek din anlayna nasl takla attrdn rnek verebiliriz. nce Allah indinde tek din slamdr ayetinden
112
Kitap tantan kitap 5 yola karak Yahudilik ve Hristiyanl da tek din olarak yani slam olarak dndn sylyor. Evet, doru, slam inancnda ilk peygamberden son peygambere kadar gelen tm inanlar da slamdr, Mslmandr. Museviliin ve Hristiyanln bozulmam hallerinin de aslnda slam olduuna inanyoruz zaten. Ama bu gerei, milliyeti bir slogan masum ve kabul edilebilir klmak iin kullanmak nasl bir kurnazlktr, hayret ettim dorusu. Tek din ibaresini hi kimse bu lkede A. Bayarn ne srdklerini dnerek ifade etmi deildir. *** Gelelim kitapta defalarca tekrar ettii en problemli ve tehlikeli bulduum iddiasna: Trk bir milletin addr, Krt ise bir rktr, millet deildir. Geri bu yazarn kendi orijinal tezi deil. Son yllarda, eski slamc, eski muhafazakr/dindar, eski milliyeti taifesinden olup da bugn iine zamann ruhu fazladan kam baz aydn ve gazetecilerin de benzer iddiay yksek sesle dillendirdiklerine zaman zaman ahit oluyoruz. nceden hem ayrlk fikirlere ve terre kar hem de davalarnn z gerei samimi ve dindar Krtlere hitaben ila niyetine Trk Krt kardetir diyenler, son yllarda byk bir zgvenle aslnda kibirle- bu kardelik vurgusundan daha az sz eder oldular. Seksen ylda vesayet ideolojinin bask ve zorbalkla yapamadn farkl bir yntemle bu yeni taife baarmaya alyor. Neden byle diye sorduumda baka balamda dndm bir sonuca yeniden varyorum. Bu lkenin sacsndan solcusuna, dindarndan laikine, milliyetisinden ulusalcsna hemen hepimiz bir para ttihat ve Terakki virs yutmu durumdayz. ttihat ve Terakki Cemiyetini genellikle askeri vesayet ve darbelerle zdeletirip o zihniyetin tasfiyesi gerektiini syleriz, ancak hepimiz bu cemiyetin kurduu ve her darbede biraz daha tahkim edilen ideoloji ile malulz. Yeterli zgvene sahip olan ve uygun atmosferi de yakalayan gruplarda bu virs aktive oluyor ve kendi fikirlerini syletebiliyor; bir asr sonra bile. Trklk de ite bunlardan biri. Trk bir milletin addr, Krt ise bir rktr, millet deildir syleminin negatif sonular, Krt diye bir rk/millet yoktur, onlar esasnda da Trkleridir safsatasnn bu lkeye verdii zarardan daha az olmaz. Terr besleyen insan kaynann temelinde kibirli ve stten bakan bu dlayc dilin psikolojik etkisi olduu hi mi grlemiyor? A. Bayarn tabulatrd Kurulu Felsefesi gerei uzun zaman tamamen inkr edilen bir halk ve onlarn sorunlar, vesayetin gerilemesi ve Ak Partinin ciddi abalaryla biraz hal yoluna girmiken, imdi birilerinin, tamam rksnz ama biz de milletiz diyerek onlar kendileriyle eitlememe konusundaki abalarn anlamak mmkn deil. Bir ihsan gibi rk olduu kabul ediliyor ama yine de aa mertebede braklyor. Tarihi, sosyolojik ve antropolojik hibir temeli olmayan bu iddiann hem kendisi hem de seslendirili biiminde kullanlan dilin, ayrlk ve blclk aklnn ucundan kenarndan bile gemeyen ounluk Krtleri de yaraladnn farknda deiller sanrm. Trk bir milletin addr, Krt ise rktr, millet deildir iddiasnn tehlikelerinin neler olabileceini dnrken, yazarn Trk kelimesini bir rk adna indirgemeye alan iki gruptan biri ayrlk Krtlerdir (s. 50) cmlesine rastladm. Yani yazara gre Trk bir rk addr diyen her Krt ayrlk damgasn hak ediyor. Allah korusun, yazarn bu iddiasnn tm lkede yaygnlk kazandn dnnz. Ayrlk olmayan ounluk Krtleri de blclerin saflarna itmez mi byle bir yaklam? En azndan bir arada kalmlk hissine sevk etmez mi onlar? *** Trk neden bir rkn ad deildir de Krt bir rkn addr; tarihi, antropolojik hibir temeli olmadan ne srlyor. Btn dnya, 11. yzyldan bu yana Anadoluda yaayan insanlara Trkler adn vermitir
113
Kitap tantan kitap 5 diyerek iddiasn glendirmeye alyor, yazar. Yani houmuza gittiinde Avrupann bize verdii ismi memnuniyetle kabul ediyoruz. Ama ayn Avrupa bize barbar da diyor, bunu kabul edecek miyiz peki? Meselenin nemli bir aya da kim ne derse desin isimlendirmededir. Trk de, Krt de, Arap da birer rk/kavim isimleridir. Trk ismini pek ok kavmi de iine alacak biimde tarif etmeye almak gerei deitirmez. Benim naizane dncem, Trk veya Krt gibi rk/kavim isimleriyle oynanacana, millet kavramn inan ekseninde yeniden tanmlayarak daha gl bir duygudal ve birliktelii tesis etmenin yollarn aramak. Millet kavram zerinde yaplacak bir onarma ile ie koyulmak daha hayrl sonular verir kanaatindeyim. Mbarek Kitabmz bize bu imkn veriyor. Millet kelimesi her yerde din/inan anlamnda kullanlmtr Kuranda. Hatta yle ki, bir surede Allah (cc.) kavim ve millet kelimesini ayn ayette art arda kullanmtr ( Yusuf-37). Sadece bu ayetteki sz konusu kelimelerin kullanl biimleri bile kavimden ne anlamamz gerektii, milletten ne anlamamz gerektii konusunda nmz aydnlatmakta. Mnevverlerimiz bu ynde fikir retir, kalem oynatrlarsa daha hayrl bir i yapm olurlar. Tabi iimizde bir yerlere gizlenmi milliyeti tutkularmz ve emperyal hrslarmz bizi baka kelimelerin peinde srklenmeye itiyorsa, o baka. Evet, bu i aydnlarmza dyor, devlete deil. Hem devlet bir millet tanm da yapmak zorunda deil. Devlet hazr yeni bir anayasa da yazyorken, hibir kavme, rka, millete referans vermeden, hukuksal bir ba olarak Trkiye Cumhuriyeti Devleti ats altnda yaayan insanlarn vatandalndan sz etse, kanaatimce yeterli olur. Braknz sosyal hayatta kim kendisini nasl tarif ediyorsa, nasl hissediyorsa yle ifade etsin. Kltrel zenginliimiz ve etkileimler de kendi tabii seyrinde akp gitsin. *** Son sz de kitabn adyla ilgili olsun. Mslman Roma isimlendirmesini kullanmasndaki gerekeleri pek salam ve yerinde bulmadm. Sadece baarl bir jenerik almas. Tabi Mslman Roma jenerii altnda izmeye allan vizyonun tarihsel ve jeopolitik temelleri yok deil, bu hususlar baka tarihiler, stratejisiler ve analistler de zaman zaman dille getiriyorlar zaten. Gl ve byk bir lke, nce kendisinde sonra da blgesinde adalet ve refahn ncs olmaya baarabilen bir Trkiye hepimizin arzusu. Ama bunun teorik temellerinin ortaya konmas noktasnda yazarn yanl bir yol izlediini dnyorum. Benim iin hibir farkllk sorun deil ya da o mesele bildiiniz gibi deil aslnda yle diyerek toplumdaki tm atma ve gerilim hatlarnn zme kavuacan beklemek hayalcilik olur. Herkes tpatp aynen sizin gibi dnrse belki o zaman hibir prz kalmaz toplumda. Ama dnyann en absrt nerileri ile ortaya atldnzda dahi, herkes sizinle hemfikir olursa yine toplumda hibir atma domaz; mantkl ve doru konumasanz da olur. Yazarn hakl olmas iin tm toplumun onun gibi dnmesi gerekiyor ve bu da hi gereki deil. Eer doru bir yol izlenirse Romann geleneksel etki alannda deil yalnzca, Trkiye neden daha geni bir corafyada adaletin ve refahn ncs olmasn? Ancak bu, kendi i meselelerimizi doru ve gereki bir zeminde, hakkaniyet ve vicdanla zersek mmkn olur.
Fikir Platformu
114
lmcl Kimlikler / Amin Maalouf (Azat zgr)

Sunu: Terr belki krk bin can ald, hl almakta. Unutulan u ki silahlarla deil kelimelerle kaybettik biz huzurumuzu. Kurun gibi sloganlarla, bomba gibi manetlerle yitirdik Bar. Bu aclarn bitmesi (olursa) yine kelimelerle olacak. Ama ssl nutuklar, atafatl trenlerle deil, yrekten gelen kelimelerle. nk Howard Zinnin dedii gibi hi bir bayrak masum insanlar ldrmenin utancn rtecek kadar byk deildir. Amin Maaloufun nl kitab lmcl Kimliklerini seviyoruz ve sitemizde bahsediyoruz her frsatta. Bu kitab tantan bir ka yaz yaynladk daha nce, Zeynep Sude akr ve Emre Paksoy yazmlard. (Bu konuda okunmas gereken bir baka kitap tantm ise yine Emre Paksoy tarafndan yazld: Birlikte Yaayabilecek miyiz? / Alain Touraine) Kimlik gibi hassas bir konuda yazlm bu kymetli kitab tantan her makale zgn bir eser oluyor. Zira her yazar esere kendi prizmasndan bakyor, kadn-erkek, Krt-Trk, Alev-Snn Yazarlar kendi gemileriyle renklendiriyorlar yazdklarn. Bu sebeple aramza yeni katlan gen yazar Azat zgr lmcl Kimlikleri yazmak istediinde hi tereddt etmeden evet dedim. Makalesini okuyunca da gerekten sevindim nk kitabn zne nfuz etmi bir Azat zgr buldum. Hem buram buram Maalouf kokan hem de Azatn kimliini, hislerini, i dnyasn grnr klan bir makaleydi bu. Potansiyeli olan gen bir yazarn Derin Dncenin kapsn almas ayrca bir mutluluk kayna oldu elbette. Kalbiyle konuan Trkler ve Krtler oalrsa silahlar susabilir. yimserim. (MY) lmcl Kimlikler (Amin Maalouf), Yazan : Azat zgr Tm yaammn elikiler yuma zerine kurulmu olduunu dnmeye balamtm. nk dilleri, etnik kkenleri, siyasi grleri, ekonomik durumlar, kltrleri farkl hatta inanlar ayn olmasna ramen inanlarn yaama biimleri bile yer yer farkllk gsteren insanlar ve topluluklar arasnda yetitim. Bazen byle yaamaktansa tek bir tarafa yaslanan tikel, yanlta olsa bir tek eden oluan bir benlie sahip olamadmdan dolay hayflandm. Beni byle dnmeye ynelten phesiz evresel etkenlerdi. Ama ou zaman bu kadar farkl eyden nasl kendime ait, zgn bir benlii yani benin
115
Kitap tantan kitap 5 lkesinimeydana getirebileceimi dnp durdum. Brakn zgn bir ben lkesini bu kadar farkllktan olumu taklit edilecek bir benliin olmasna bile ihtimal veremedim hi. Ve ok sonralar anladm ki bu kadar farklln hepsinden belirli miktarlarda alnm -kimisinden ok kimisinden az ama hepsinden bir miktar alan -bu bileimin kimsede olmayan zgn beni; yani zgn benlik lkemi oluturmu olduunu grdm. imdiyse ilki kadar zor olmasa da yeni bir problemle kar karyaydm. Herkesi anlayan bir benlik lkesi iken ou kimsenin anlamad bir yabanclar lkesine dnmtm. Bu ikinci durumdan kurtulmann ilkine nazaran daha kolay olacan biliyordum. nk benimle tpa tp ayn olan birilerini bulamasam da ki bu imknsz etrafndaki farkllklar benimki gibi ve her birinden benim etkilendiim dozda etkilenen biri nasl bulunabilir- yine evresindeki farkllklardan etkilenen kendisine zg benlik lkesini oluturmu insanlarn var olduunu biliyordum. Yani benlii benim gibi olmayan ama benliinin oluumunun benimkisi ile ayn olan insanlar. imdi artk onlar aryordum her yerde. Bazlar ile karlamtm da. Ama onlar da tpk benim ilk dnemlerim gibi henz buhranl dnemlerinin balangcnda yer alyorlard. inde bulunduklar durumu anlamlandramayanlarn ounluu dier tm farkllklar dlayarak kendilerinde baskn kan ya da kendilerine dayatlan farklla sarlyordu. Geriye kalanlarn ounluu ise bu elikiler yuma eklinde grlen ama aslnda kendine has yeni bir benlik durumunu kavrayamadklarndan ne kendilerini gerekletirebiliyorlard ne de birilerine yaranabiliyorlard. Benim gibi kendi benlik lkesini oluturan sayl aznlk ise- tpk benim gibi- iinde bulunduklar durumu dar anlatma konusunda sorunlar yayordu. nk her biri benlik lkesinin evresindeki tm farkllklarn bir sentezi olduunu anlatmann glln yayordu. Ta ki Amin Maalouf un lmcl Kimlikler adl eserini okuyuncaya kadar ben de bunu yaadm. Amin Maalouf hayat da tpk benimkisine benziyordu. Daha dorusu benim hayatm onun hayatna benziyordu. Tek fark onun sanrm benden byk olmasyd. 1949 ylnda Lbnanda doan Maalouf Arap asll bir Hristiyan. Hem Arap olup ayn zamanda Hristiyan olmak bal bana bir farkllk. Ama onu ilgin klan yalnz bu deil. Yaamnn 27 yln Lbnanda geirdikten sonra 1976 ylnda Fransa ya yerlemi. Arapa yani anadilinin yannda Franszca eserler yazmaya balam. Ayrca anne ve baba taraf farkl Hristiyan mezheplerine dhil. Yaamnn geri kalann Fransada yayor. Yani yllarca iinde yer ald ve beslendii dou medeniyetini geride brakarak bat medeniyetine giriyor. Tm bunlar onun yaam zerin de derin izler brakm ve o bu bilgi birikimi ile tecrbelerini onun gibi olan insanlar ve benlik meselesini anlatabilmek adna lmcl Kimlikler adl eseri bizlere sunmu. Maalouf eserini niin kaleme aldn kitabnn bir blmnde ok ksa ve net bir ekilde ifade ediyor. O bu eseri ele alrken amacnn neden bugn bunca insann dinsel, etnik, ulusal ya da baka kimlikleri adna cinayet ilediini anlamaya almak olduunu belirtiyor. Aslnda onun gayreti yine kendi deyimiyle gayet mtevazi. Ama gelin grn ki bugn insanln iinde bulunduu durumun veya gemite yaam olduu byk felaketlerin nedeninin net bir ekilde ortaya konulamamas bu mtevazi gayretin anlalamam olmamasndan kaynaklanyor. Yine Maalouf a gre kimlik meselesinin tek bir eden olutuu anlay neredeyse tm problemlerin temelini tekil etmekte. Elbette bir bireyin birden fazla kimlii olamaz. Maaloufun anlatmaya alt ey her kiinin kimliinin, resmi kaytlarda grnenlerle snrl olmayan bir yn eden olumu olmas. Ancak kimliin ok eitli aidiyetlerden olumu olmas birden fazla kimliin varl anlamna gelmiyor. Zira bir insann kimlii bana buyruk aidiyetlerin bir araya geldii yamal bir boha deil. Her bir aidiyet bir tuval zerine izilen bir desen gibi. Yine Maaloufa gre bu aidiyetler yle bir btnlk arz ederler ki tek birine dokunulursa sarslan btn bir kiilik olacaktr. Ksacas bir sr aidiyet tek bir unsurun varln meydana getirmek iin vardr. nsanln yaad ve yaam olduu btn ykmlarn nedeni Maalouf un kendince mtevazi bir gayret olarak anlamaya alt kimlik meselesinin tam olarak anlalamamasndan kaynaklanyor. Ona
116
Kitap tantan kitap 5 gre eer bugn her lkede, her durumda, her inantan insan bu kadar kolayca kyc katillere dnebiliyorsa kimlik kavramnn hala btn dnyada ar basan kabile kavramyla e deer tutulmasdr. Yani gnmzde halen kimlik kavram denilince salt bir kabileye ait olma anlamna gelen bir eymi gibi alglanmas temelde yatan problemdir. Stalin in Rusyas, Hitler in Nazi Almanyas veya Pol Pot un Vietnam ve daha sayamadm onlarca trajedinin yaand yerlere bakn hepsinde kimlik meselesine bakn ilkel kabilecilik anlayna dayandn greceksiniz. Salt etnik aidiyete dayanan bir kabilecilik anlayn btn problemlerin temeli olarak grmek yanl olur phesiz. Bunun yanna dinsel bir takm aidiyetleri de ekleyebilirsiniz. Dinsel aidiyet meselesinin yanl anlalmas ve tekiletirme yine problemlere temel tekil eder. rnein Maaloufa gre slamiyet, znde Hristiyanla gre uzlamaya daha yakndr. nk bu iki dinin ilk dnemlerine gidildiinde bugne gre tam tersi bir durum sz konusudur. Szde Hristiyanlk adna tarihte neler yapldn unutmak ok g olsa gerek. Oysa bugn slam denilince ok da ho olmayan farkl anlamlarn yklenilmesi sz konusudur. Peki, bunun sebebi nedir diye sorulduunda Maaloufun cevab olduka tatminkr: dinlerin halklar zerindeki etkisi fazlaca abartlrken halklarn dinler zerindeki etkisinin dikkate alnmamas gereinde gizli bu sorunun cevab. Burada kimlik kavramn oluturan bir aidiyet olarak inancn alglay biiminin dourduu sonular yine ortaya kyor. Maalouf kimlik meselesini anlatmaya alrken salt soyut bir takm varsaym veya olabilecek olgulardan daha ok yaanm ve yaanmakta olan olay veya durumlardan hareket etmi. Onun zerinde durduu ve gnmz toplumunda gittike belirginleen bir durum da farkllklarn giderek yok olup tek tiplemesidir. Ona gre bu evrenselliin bir sonucudur. nk bugn dnyann dier bir ucunda yer alan biri bizim ile ayn mzii dinliyor, benzer giyiniyor, benzer yerlerden besleniyor ve onlarca ortak ey yapyor. lk bakta kulaa ho gelen tek tipleme kavramnn farkllklarn trplendii ya da sindii ya da eridii bir durum- renksiz bir yaamn ilk habercisi olaca hi kuku duyulmayan bir gerek. lmcl Kimlikler kitab hayatn iindeki gereklerden yola karak insann bugn anlamlandrmaya alt en byk problemlerden biri olan kimlik meselesine k tutma aray. Bu eseri okuyacak olan okuyucunun kimlik kavramna ilikin fikirlerinin deieceini iddia etmek ok byk bir sz olmasa gerek
Fikir Platformu
117
Kltr Deimesi ve Be ehir (Alper Grkan)
(Ayra dergisine yaymland) -Kardeim, dedi bu gece ben Mbareki ok deimi grdm. Nasl Diyeyim, fazla ssl gibi geldi bana! Elimdeki viski kadehini ona tututurdum: -Doru! diye cevap verdim. Para, refah, fazla kazanmak hrs hepimiz gibi onu da deitirdi. Saatleri Ayarlama Enstits Tanpnar nsznde Be ehir[1]in asl konusunun eskiye kar znt ve yeniye kar duyulan itiyak olduunu yazar. Gemi devrin mrekkebiyle kaznm harita zerinde, zaman kavramn bir byte gibi dolatrarak kendi penceresinden gelecein hissedilerine uzanr. Ahlkn dnmnden trelerin alglanna, savalarda yklanlardan binlerce yldr kalanlara, ovalardan taan anlamlardan aalarn toplum iin tad kymete kadar upuzun bir sathta dalgalanan zamann nabzn yoklar her yerde. Bu itibarla, onlarn arkasnda kendi insanmz ve hayatmz (s.23) grebilmeyi umar. Bu ifade bize bu denemelerin, ayn sathtaki be noktada kltrn zamana bal kalarak farkllamasn gzlemleme imkn sunduunu gstermektedir. 1960da yaymlanan ikinciye kysen daha dar olan 1946 basm Be ehir, yazarn belirledii tasnife gre Ankara ile balar. Mill Mcadelenin tesiriyle muharip bulduu Ankaray bir k noktas olarak ele almas yazarn kastyla olsun veya olmasn kitabn btn asndan manidrdr: Tanpnar, bir uygarlk deiimi iinde grd Trkiyenin yenilik eliyle ykselebilecei inancyla, bu imknn merkezi denilebilecek Ankaradan bir vazife icab yola karak dier ehirlere gittike yazacaktr denemelerini. Mill Eitim mfettii olarak yurdu dolaacak ve raporlar yazarak brokrat kimlii ile Anadolu insanna yaklaacak bir kalp adaml sfatlarnn farkndalyla yola koyulmutur. Bu sebepten tr onun Be ehirde, bir taraftan mhendis-brokrat-modernlemeci-ideolojik bir bakla gelecee dair
118
Kitap tantan kitap 5 karmlar grlebilecei gibi dier taraftan da mziye bal-slm-muhafazakr bir kltrel kimlikle gemie dnk tespitlerini bir arada okuma gerei ortaya kmaktadr. Fakat belki de az sayda yazara nasip olacak bir btnlkle Tanpnar, bu iki boyutu esiz bir slub iinde harmanlayarak okuyucuya panoramik bir manzara sunmaktadr. Bu iki karakteri, yani modern ve muhafazakr kimlii zaman kavram etrafnda ele alarak, onun bir kltr deimesinin izini srd de dile getirilebilir. Kayp Mznin zinde: Tanpnar ve Zaman Trk edebiytyla ilgili herkesin grebilecei bir Proust etkisi altnda olan Tanpnar, zaman gereini, farkl trlerdeki eserlerinde tematik dzeyde ele almtr. En mehuruyla Ne indeyim Zamann iirinde zamann paralanamaz mavi btnlyle, Eski Zaman Elbiseleri hikyesinde yaam dnyasn geniletip daraltan bir zamansallkla, Huzur romannda Mmtazn musiki suretinde dolaan hatralarnn peinde ama en esasl biimde de Saatleri Ayarlama Enstitsnde zamann bizzat kendisiyle hemhal olur. Bu durum Tanpnarn yalnz sanatnda deil genel dnya gr iinde zamana atfettii kymetle alakldr. Bursann Osmanl tarafndan ileniine bakarken dile getirdii Bursada ikinci bir zaman algs Tanpnar; takvimlerin, saatlerin dnda velut ve yekpare bir zaman algsna gtrr. (s.121) Zaman yorumlamak hususunda, kendi kiiliine kout bir izgide duran Bergsonun izlerinin grlmesi de doaldr. Hatta Tanpnarn airane slubu, mezkr filozofun ak tesiri olmakszn izha kavuamaz bile denilebilir. Karmak bir filozof olan Bergsonun yaptlarndaki benzetmelerin airlerin iirlerindeki benzetmelerden ok olduunu yazan Bertnard Russell onun zamana ilikin grlerinden unlar karr: Gemi, mutlak olan imdiyle srede birleir () imdiye doru yaar ve ona etkir () Gemii ve gelecei, onlarla iliki arzusuyla gerek duruma getiren, bylece, gerek sreyi ve gerek zaman yaratan bellektir. Gemile gelecein bu karmn sadece bellek anlayabilir.[2] Bylece zamann var oluuna ilikin olarak zihne ve hatrlamaya iaret eden Bergsondan etkilenen Proust gibi Tanpnar da bu etki altnda bilinak tekniine ynelmitir. Bu yneli, onun hakikati dillendirme konusunda bir tr paralanm zihin gerekliinden hareket etmesinin bir gerei olarak okunabilir. Tanpnar, kendi dnemsel buhranlar sebebiyle yaad us-gnl ikilemini kahramanlar stnden de bu sebeple birer paralanmlk biiminde temsil etmektedir. Necip Tosun, bu kahramanlar bir eikte tutan ikili kimliklerini ve paral hayatlarn bu balamda bir sentezcilikle aklar: (Y)eniyle birlikte zaman ve btnlk paralanm, bilin yaralanmtr. Onun kahramanlar sentezci olduklar iin paralanm bir ruha sahiptirler ve buhranlarnn kaynaklar bu ikiliktir, seimsizliktir.[3] Tanpnarn kahramanlaryla dile getirdii senteze zorlayc bu ikilik, esasen kendi ahsiyetinde ve fikriyatnda inkiaf eden bir atmann kodlarn ihtiva eder: Yaral bilincin asl sahibi olan Tanpnar yazdklaryla bir tekillii deil, toplumsal hayatn adeta zn simgelemekte, bylece kendisi de Trkiyenin Ruhunu sahneleyen bir kahramana dnmektedir. Bu rolyle gemi zamann izinde dolarken, sadece ahsnn ya da ferd tekmlnn bir seyrini deil, tm cemiyetin gemile gelecek arasnda hissettii bir gerilimi bulup sergilediini de sylemek gerekiyor. Onun zaman olgusuyla bu kadar ili dl olmas, zaman bir gerilim olarak kurgulamas; bir slup meselesi olmann tesinde toplumsal dnmn kodlarn aratrmas sebebiyledir. Ki eserlerinin btn ynnden maksad, bu gerilimin kklerini tahkikatla megul olmasdr denilebilecektir. Bergsonun hafza bilintir sz asl olarak unutmak ve hatrlamakla yakndan ilikilidir. Bireysel ve toplumsal hafza da bu bilincin srekli ve yeniden inas ile meguldr. Dolaysyla toplumsal yaamn devinimi gemi ve onun krntlaryla srekli temas halindedir. Gemii tam anlamyla incelemeden bugn hakknda sz sahibi olmak bir hayli g.[4]
Fikir Platformu
119
Kitap tantan kitap 5 Tanpnar ve Kltr Deimesi Nihyetinde Tanpnar, yaad devir itibariyle eski olanla yeni olann, gelenekle modernitenin, Dou ile Batnn arpmalar arasnda kalm ve buna bal olarak hayatn anlamlandrlmasndan sanat hakkndaki grlerine, toplumsal nizm hakkndaki fikirlerinden tarihe bakna kadar hemen her alanda bunun gerilimini yaam ve eserlerine de yanstm bir kuaa tbidir. Toplumsal bir gereklilik gibi alglanan Batllama erevesinde kendinden nceki dncelerden etkilenmi, sonrakiler zerinde de muhakkak bir iz brakabilmitir. Trkiyede kltr deimesi zerindeki tartmalara ksaca deinirsek, bu konuda iki ana yaklam bulunduunu sylemek mmkndr. lk olarak XVII. asrdan itibaren hissedilen malubiyete kar refleksif bir tarzda gelitii deerlendirilebilecek bir modern sylem olarak anlabilir. Bu sylem, toplumumuzun madd ilerlemeye muhta olduu fikrinden hareketle, Avro-Amerikan tekniinin lkeye sokulmas ve biliminin tahkik edilmesi ile bir ilerleme mefkresine dayanmaktadr. Buna gre Osmanlnn asker, siyas ve sosyal olarak geri kalmas; Avrupada ykselen bilimsellik ruhu ile domu teknie yabanc olunmasndan dolaydr; zmse mill, kltrel, din ve sosyal mevcudiyetin yaatlrken bu yabancln giderilmesidir. rnein bu konuda alm bilim adamlarndan Erol Gngr kltr formel dzeyde yeterli derecede yle tanmlayarak ie giriir: Bir topluluun ihtiyalarn karlamak zere benimsenmi bulunduu hayat tarz btn madd ve mnev unsurlaryla birlikte onun kltrn tekil etmektedir.[5] Gngr kltr btnletirici bir boyutta ele alarak milllik zerine vurgu yapar ve bu balamda slm ile btnlemi olan toplumumuzun bununla eliecek bir nizamla atacan vurgular. Ancak son tahlilde, Ziya Gkalpin Avrupada kurgulanm bulunan pozitivist sosyolojinin zaviyesine hapsolmu telakkisini aamad sylenebilir. Medeniyetin iinde hayat bulacak bir kltr anlayna ulaamad iin Batllama ya da Avrupallamak yerine kendince tanmlad modernleme ile toplumun ykseleceini, mill kltrn de bu srete kendini koruyabilecei zannna kaplmtr. O da Ziya Gkalp, Mmtaz Turhan, Mehmed Akif gibi slm olmalarna ramen modernite ile yeniden dirilinebilineceini savunmutur. Gngrn bu noktada mill kltr gemie hasret duymak ya da gemii diriltmek gibi bir gelenekilik istikametinde telakki edildiini tespit ediini aktaran zakpnar, bunun yeni bir ey olduunu belirtir ve mill kltrle toplumun arasnda neredeyse tek ban da bu zlem olduuna deinir.[6] Gngrn kltr konusunda nemli olann madd tezahrler deil bunlarn arkasndaki zihniyet olduu vurgusunu aktaran zakpnar, ona gre halkn dilinin reddedilmesi, toptan bir kltr deitirme arzusunun ifadesi olduunu aktarr. Bir milletin tarihi, inanlar ve kltryle ekillenmi olan dil; yalnz bir dnme vastas deil, inan, deer, tutum, dnme, duygulanma ve hatrlamann da nesilden nesle aktarcsdr.[7] Bu erevede kltr deimesinin topluma ait tm srelerle beraber bir zihniyet deiimini tahrik ettiini dnmek doaldr. Ki bu kltr konusunda ikinci yaklamn da temel izleidir: Kltr, onu besleyen bir membadan ortaya kmaktadr ve ayet bu kaynak deiirse kltr de deiir ki iaret edilen husus medeniyettir. Medeniyet ve uygarln, kltr ekillendirdiini ve yani bir toplumun yaam tarzn belirleyecek lde hayat bir neme sahip olduunu iaret eden bu yaklam, Said Halim Paadan Sezai Karakoa, brahim Kalndan Ltfi Bergene muhtelif nanslarla dile getirilmitir. Ylmaz zakpnarn u yorumu mezkr fikir adamlarmzn kltre yaklamn zetler: Trkiyenin meselesi, slm medeniyeti bilincine sahip karak, kendi medeniyet kaynana uygun kltr deimesini baarmaktr.[8] Tanpnar Be ehirde, aktan byle bir tartmaya girmese de denemelerin muhtevasnda ve dier eserlerinde, yukarda deinildii gibi sentezci bir tutuma sahip olmutur. Onun, eski-yeni ya da geleneksel-modern ikiliklerini birer atma biiminde okuduu sylenemez. Tanpnar yaznnda bu gerilim, mnev yapnn bugne ve yarna aktarlmasyla alakldr. Madd yapnn her tarafnda kendini
120
Kitap tantan kitap 5 belli eden yksek mnevyat ya da onun deyiiyle vatann mnev ehresi olan kltr (s.23) zamanla dorudan alakaldr. Hatta her eyden ok zamanla beraber ve i ie bir yolculuk zerindedir. Bursa iin yazd gibi, modas gemi, artk lzumsuz sanlan duygularn ve gzelliklerin mal olan bu zaman, hatralarna kapanm olan ehrin nabznda kendiliinden atmaktadr. (s.121) zetle Tanpnar, madd dzlemde medeniyet deimesine yaslanrken mnev dzlemde kltr ve kltrel varl zlemek, bugne tamak, gncellemek temelinde bir yaklama sahiptir. Bu ise atmann deil, zamana bal sentezin ne karlmas anlamna gelmektedir. Tanpnar karakterlerinde grlen gerilim ve buhrann kaynann da bu olduunu deerlendirmekteyiz. Bir baka rnekle, stanbulun hayl ehresinin kiiden kiiye deiebildii gibi nesilden nesile de farkl oluunu ele alr. ehrin fetihten nce ve sonra tad anlamlar, Tanzimat dnemindeki ilevini ve kendi dnemindeki stanbulu karlatrr. Onun bir sanat eseri gibi duruunun ya da din erevesinden nasl grndnn artk nemsiz oluuna deinerek, stanbulu hatralarn ve hasretlerin aydnl ile anar. Bu hasret ise gemile bugnn bir atmas olmaktan ziyde, gndelik hayata ve hlyalara uzanarak bir anlam tamaktadr. Ki onun gemie duyduu zlem, yeni olana veya bugne bir kar k deildir, bu sebeple stanbulu tm byk ehirler gibi yaprak yaprak alan bir gle benzetir. (s.150-153) u halde Tanpnarda gelenek-modernite farkllklarnn toplum iinde yaratt elikileri, felsef bir amaz ya da siys bir tartma olarak deil, kltrel deime olgusuyla ile ilgili olarak su yzne karabiliriz. Yitirilen zaman, artk kullanlmayan eyalarn depoya kaldrlmas gibi deildir onda, hala gnlk hayatmzda var olan bir eyin anlamsal arkaplan gibi durmaktadr. Bu anlamda zaman, Saatleri Ayarlama Enstits romann sessiz kahraman, -ayakl bir saat olan- Mbarek gibi, bizimle yaamaya mecbur edilmi bir eyadr adeta.[9] Tanpnar, eyay ve genel olarak madd olan her eyi, mnev bir kuvvenin alm, uzanm olarak ele alrken ona zamansallk hususunda bir kiilik atfeder. Ancak bu sadece hatralardan ya da tarihten ileri gelmez, Tanpnarda eya ve kltrn madd tezahrleri, bir anlamllk erevesinde kymet kazanr: Cedlerimiz ina etmiyorlar, ibd ediyorlard. Maddeye sindirmesini ihtirasla aradklar bir ruh ve imanlar vard. Ta, ellerinde canlanyor, bir ruh paras kesiliyordu. Duvar, kubbe, kemer, mihrap, ini, hepsi Yeilde dua eder, Muradiyede dnr ve Yldrmda harekete mheyya gklerin derinliine susam bir kartal hamlesiyle ovann stnde bekler. Hepsinde tek bir ruh terennm eder. Bu ruh, milletimizin ve harsmzn zaman yenmekten holanan yaamak akdr. (s.286) Be ehir, Tanpnarn Trkiyenin tarihine ait derin izler tayan sokaklarnda dolarken en byk meselemiz olarak grd gemi ve gelecek arasnda skm benliin buhrann hafifletme abasdr diyebiliriz. Bu sebeple ehirlerin kltrel mirasna tarihin tm canlln katmaya zen gsteren bir dil kullanr. Bu topraklarda yaam eski insanlar tarafndan retilip kullanlan tm ey da bugn biimlendiren bir ruhun nurunu arar onda. rnein Bursada zihinlerde Anadolu ile zdeletirilmi oban-kaval-kuzu lemesi ile karlat srada yaad bir vuzuh anna deinmektedir: Uludada grd bu manzara onu Trk iir ve musikisindeki gl belirlenime gtrr. Tanpnar, yeni olan her eyin ba tac edildii, eskinin ktlendii bir zaman diliminde bu furyaya katlmam, yeniyi benimsemekle birlikte, mzyle, eskiyle balantsn srdrm, koputan deil devamdan yana bir tavr koymutur. Herkesin gzn Batya evirdii bir zamanda o Douyu, onun birikimlerini de savunmu, Dounun yaayan dinamiklerini bulmaya, aydnlatmaya almtr.[10] Osman Beyin Edebalinin derghnda uyuduu gece, M.Kemal ve nnnn Byk Taarruzdan, Alparslann Malazgirt gzsndan ve Ftihin fetihten bir gece nce grdkleri ryalar, mbarek birer arya benzetir Tanpnar. Onlar vesilesiyle Anadolunun drt bucana yaylm bir yaam biimiyle beraber her ey, zamann karadeliiyle oluan bolukta bzp kalmtr. Elimizde sadece hatrlar ve rylar vardr. Rylar da gemiin izinde bize yarn in edeceklerimizin malzemesini vermektedirler
121
Kitap tantan kitap 5 sadece: Muhakkak ki () eski eyleri kendileri iin sevmiyoruz. Bizi onlara eken, braktklar boluun kendisidir. Ortada izi bulunsun veya bulunmasn, iimizdeki didimede kayp olduunu sandmz bir tarafmz onlarda aryoruz. () En byk meselemiz budur; mz ile nerede ve nasl balanacaz; hepimiz bir uur ve benlik buhrannn ocuklaryz; hepimiz Hamletten daha keskin bir olmak veya olmamak davas yayoruz. Onu benimsedike hayatmza ve eserimize daha yakndan sahip olacaz. Belki de sadece aramak ve btn kaplar almak kfidir. (s.235)
[1] Tanpnar,A.H. (2003); Be ehir,Yap Kredi Yay.,Haz.:M.F.And, 6.Basm [2] Russel,B. (2002) Bat Felsefesi Tarihi-III,Say Yay., Terc.:M.Sencer, st.; s.401-404 [3] Tosun, N. (2005); Yaral Bilinte Mzik, Zaman ve Rya Estetii: Ahmet Hamdi Tanpnar ykcl; Hece yk, Say: 10 [4] Yazl, A. (2012); Tanpnarda Muhafazakarlk ve Modernleme; http://www.edebiyathaber.net/tanpinarda-muhafazakarlik-ve-modernlesme/, Eriim:07.09.2012 [5] Gngr, E. (1990); Trk Kltr ve Millyetilik, tken Yay., st.,s.76 [6] zakpnar, Y.(1998); Kltr ve Medeniyet zerine Denemeler, tken Neriyat, st.,s.58-59 [7] a.g.e.:42-43 [8] a.g.e.:77 [9] Tanpnar, A.H. (1998);Saatleri Ayarlama Enstits, Dergah Yay., st. [10] Tosun,2005
Fikir Platformu
122

Kitap Tanitan Kitap 5 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitap Tanitan Kitap 5 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kitap tantan kitap 5

Kitap tantan kitap (5)

Kitap tantan kitap 5

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Kitap tantan kitap 5

Kitap tantan kitap 5

Kitap tantan kitap 5

Kitap tantan kitap 5

Kitap tantan kitap 5

ktisadi Akln Eletirisi / Andr Gorz (Alper Grkan)

Kitap tantan kitap 5

Ben byynce insan- kmil olucam! (Mehmet Ylmaz)

Kitap tantan kitap 5

Kitap tantan kitap 5

Aydnlanmann Diyalektii ve Kltr Endstrisi / Adorno Horkheimer (Alper Grkan)

Kitap tantan kitap 5

lmn Evi / Dominique Lecompte (Mehmet Ylmaz)

Kitap tantan kitap 5

Dipnotlar 1 van lyiin lm, Tolstoydan yazya uyarlama

Kitap tantan kitap 5

Attila lhann kinci Yeni le deolojik Sava (Alper Grkan)

Kitap tantan kitap 5

Son Konuma / Randy Pausch (essenza)

Kitap tantan kitap 5

Grme Biimleri / John Berger (Glsm Kavuncu Eryilmaz)

Kitap tantan kitap 5

Darda Kalanlar/ Braklanlar (Glsm Kavuncu Eryilmaz)

Kitap tantan kitap 5

Zarif Bir Yakar / Cahit Zarifolu (Mustafacan zdemir)

Kitap tantan kitap 5

Nietzsche Aladnda / Irvin Yalom (Esma Serra lhan)

Kitap tantan kitap 5

Psikolojik Sava (Gri Propaganda) / Nevzat Tarhan (essenza)

Telgraf, dk. 30 kelime

Telgraf, dk. 30 kelime

(Telg. Telefon) dk. 66 kelime

Bilgisayar dk. 192 bin kelime

Kitap tantan kitap 5

Denemeler Montaigne (essenza)

Montaigne, M. 1999. Denemeler, eviren: Sabahattin Eyubolu, Cem Yay., 375s.

Montaigne zgemii iin: http://tr.wikipedia.org/wiki/Michel_de_Montaigne http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_de_Montaigne

Kitap tantan kitap 5

Amerikan Mdahalecilii / Noam Chomsky (essenza)

Kitap tantan kitap 5

Barbarlklar atmas / Gilbert Achcar (Mehmet Alaca)

Kitap tantan kitap 5

Kitap tantan kitap 5

Mesele / smet zel (Abdlkadir Hacarabolu)

Kitap tantan kitap 5

Yeni Dnya Dzensizlii / Tzvetan Todorov (essenza)

Kitap tantan kitap 5

Ouz Atay Yeniden Tartmak (Alper Grkan)

Kitap tantan kitap 5

Kitap tantan kitap 5

Olmak, Sahip Olmak, Varolmak ve Varlk (Abdlkadir Hacarabolu)

Kitap tantan kitap 5

slm Kavrayta ehir: el-Medinetl Fzla / Frb (Alper Grkan)

Kitap tantan kitap 5

Mslman Roma: Kelimeler Masum Uygulama Kt (Mehmet Salih Demir)

Kitap tantan kitap 5

lmcl Kimlikler / Amin Maalouf (Azat zgr)

Kitap tantan kitap 5

Kltr Deimesi ve Be ehir (Alper Grkan)