Baigiangtmlhcchuynngnhsinhvien 120304213608 Phpapp02

BI GING
TM L HC CHUYN NGNH
MC TIU MN HC
Sau khi hc xong mn hc ny, sinh vin c kh nng: 1. Hiu c im tm sinh l la tui hc sinh hc ngh, c s tm l hc ca vic t chc hot ng dy v hc, phm cht v nng lc c bn ca ngi gio vin. 2. Hiu c c s tm l hc ca vic t chc qu trnh lao ng hp l v nhng vn c bn ca hot ng dy ngh. 3. Bc u vn dng nhng hiu bit trn vo hot ng ging dy ti cc trng dy ngh.
MC LC
PHN I. TM L HC LA TUI ................................................................................................ 4 CHNG I. NHP MN TM L HC LA TUI V ........................................................ 4 TM L HC S PHM ............................................................................................................ 4 1. VI NT V LCH S HNH THNH V PHT TRIN CA TM L HC LA TUI V TM L HC S PHM ....................................................................................... 4 2. I TNG, NHIM V V PHNG PHP NGHIN CU CA TM L HC LA TUI V TM L HC S PHM ............................................................................. 6 3. MI QUAN H GIA TM L HC LA TUI, TM LHC ................................ 13 4. NGHA CA TM L HC LA TUI V TM L HC S PHM ........................ 14 5. L LUN V S PHT TRIN TM L THEO LA TUI ....................................... 15 CU HI N TP .......................................................................................................................... 31 CHNG II. TM L HC LA TUI HC SINH .............................................................. 32 TRUNG HC PH THNG ...................................................................................................... 32 1. NHNG YU T NH HNG TI S PHT TRIN TM L LA TUI HC SINH TRUNG HC PH THNG ........................................................................................ 32 2. S PHT TRIN TR TU CA HC SINH TRUNG HC PH THNG .................. 35 3. NHNG C IM NHN CCH CH YU CA LA TUI HC SINH TRUNG HC PH THNG ................................................................................................................. 38 CU HI N TP .......................................................................................................................... 43 CHNG III. TM L HC LA TUI SINH VIN ............................................................ 44 1. NHNG IU KIN HH HNG TI S PHT TRIN TM L CA LA TUI SINH VIN .............................................................................................................................. 44 2. C IM TM L C BN CA LA TUI SINH VIN ....................................... 48 3. NHNG C IM NHN CCH CH YU CA LA TUI SINH VIN .................. 52 CU HI N TP .......................................................................................................................... 61 PHN II. TM L HC S PHM .............................................................................................. 62 CHNG I. TM L HC DY HC .................................................................................... 62 1. BN CHT CA HOT NG DY V HC ............................................................. 62 2. HNH THNH HOT NG HC .................................................................................. 65 3. C S TM L HC CA VIC LNH HI TRI THC, CC PHNG THC HNH NG V PHNG THC T DUY .................................................................... 68 CU HI N TP .......................................................................................................................... 73 CHNG II. TM L HC NHN CCH NGI GIO VIN .......................................... 74 1. C IM LAO NG CA NGH DY HC ........................................................... 74 2. CU TRC NHN CCH CA NGI GIO VIN .................................................... 77 3. MT S PHM CHT NHN CCH CA NGI GIO VIN ................................ 78 4. NNG LC CA NGI GIO VIN ............................................................................ 81 5. UY TN CA NGI GIO VIN ................................................................................... 92 6. CON NG HNH THNH PHM CHT V NNG LC CA NGI GIO VIN ........................................................................................................................................ 93 CU HI N TP .......................................................................................................................... 95 TI LIU THAM KHO ............................................................................................................... 96
PHN I. TM L HC LA TUI
CHNG I. NHP MN TM L HC LA TUI V TM L HC S PHM Trong h thng cc khoa hc s phm, cng vi Tm l hc i cng, Tm l hc la tui v Tm l hc s phm l hai chuyn ngnh tm l hc trc tip gp phn hnh thnh quan im s phm v bi dng trnh k nng nghip v s phm cho sinh vin cc trng s phm cng nh cc trng c khoa s phm. Hai chuyn ngnh tm l hc ny gn b mt thit vi nhau, trong Tm l hc la tui (nay cn gi l Tm l hc pht trin) l c s khng th thiu c ca Tm l hc s phm. Chnh v vy, nh gio dc Nga K.D.Usinxki vit: Cc bn hy nghin cu nhng quy lut ca cc hin tng tm l m cc bn mun iu khin, cc bn hy hnh ng cn c trn nhng quy lut ny v nhng hon cnh m cc bn mun vn dng nhng quy lut ny vo 1. 1. VI NT V LCH S HNH THNH V PHT TRIN CA TM L HC LA TUI V TM L HC S PHM Trong lch s cc khoa hc v con ngi, Tm l hc tr thnh mt khoa hc c lp, tch ra khi Trit hc t nm 1879. Cng t , Tm l hc la tui v Tm l hc s phm ra i gn lin vi s thm nhp ca cc t tng di truyn hc. Cng vi hc thuyt tin ha, nhng thnh tu trong vic nghin cu hot ng phn x ca con ngi do I.M.Xtrnp tin hnh khng nh mi lin h qua li gia cc hin tng tm l v sinh l, ch ra s pht trin tm l gn lin vi c s sinh l thn kinh v no b con ngi. C th ni, t tng ca S.Darwin, I.M.Xtrnp gp phn lm r vn v ngun gc pht trin tm l con ngi; cc con ng, quy lut, iu kin v ng lc ca s pht trin tm l; vai tr ca dy hc, gio dc i vi s hnh thnh v pht trin tm l con ngi, qua gp
1
K.D.Usinxki. Tuyn tp. tp 8. Nh xut bn vin khoa hc gio dc nc cng ha lin bang Nga. 1950. trang 55 (ting Nga).
phn thc y hai chuyn ngnh Tm l hc la tui v Tm l hc s phm ti thi im lc pht trin mnh m hn. Cng vi nhng thnh tu trn, cc cng trnh nghin cu da trn s tch ly v tng kt kinh nghim ca nhng quan st v s pht trin tm l tr em v tm l hc gio dc tr t nn mng c s thc tin cho Tm l hc la tui v Tm l hc s phm lc by gi. Nhng kt qu nghin cu trong Tm l hc i cng nh Quy lut tm l ca Weber v Feisner, nghin cu Tr nh ca Ebbinhauz, nghin cu cm gic v vn ng trong tm l hc ca W.Wundt.... bt u thm nhp vo Tm l hc la tui v Tm l hc s phm. Ngoi ra, nhng tc phm u tin v Tm l hc s phm nh Tm l hc s phm ca nh gio dc, nh tm l hc Nga P.P.Karterev, Ni chuyn vi cc gio vin v Tm l hc ca nh tm l hc M W.James.... m ra trin vng cho s pht trin ca chuyn ngnh ny. Nm 1906, Nga t chc Hi ngh Tm l hc s phm ln th nht ti Peterburg. Ti hi ngh ny, ngi ta kch lit ph phn tnh l lun so rng trong Tm l hc s phm v khng nh phi c nghin cu thc nghim v Tm l hc la tui v Tm l hc s phm. Cc nh tm l hc v gio dc hc cng cho rng, cn phi ch ra ngun gc pht trin tm l trong quan h ca n vi qu trnh dy hc. Trong lch s hnh thnh v pht trin ca Tm l hc s phm v Tm l hc la tui phi k n s ra i ca trng phi Nhi ng hc vo cui th k XIX u th k XX. Trng phi ny l s kt hp my mc nhng quan im Tm l hc, Sinh l hc, Sinh vt hc v s pht trin tm l ca tr em. Lin X vo nhng nm 20-30 ca th k XX, trng phi Nhi ng hc c tham vng gi vai tr ca khoa hc duy nht macxit v tr em, coi s tc ng ca hai nhn t l mi trng v di truyn quyt nh trc tip s pht trin tm l tr em. H coi Tm l hc l khoa hc v cc yu t ch quan, cn Gio dc hc l kinh nghim ch ngha. Nhng quan im trn ca trng phi Nhi ng hc c nh hng khng tt ti Tm l hc, Gio dc hc v hot ng ging dy trong nh trng ni chung. iu ny c nu ln trong cc ph phn c tnh nguyn tc nhiu lun im ca trng phi Nhi ng hc.
Quan im ng n ca N.K.Crupxcaia, A.X.Macarenc t c s cho vic nghin cu cc vn hnh thnh, pht trin nhn cch tr em trong gio dc v hot ng tp th. A.X.Macarenc khng nh: Nh gio dc hiu bit hc sinh khng phi trong qu trnh nghin cu hc sinh mt cch th m trong chnh qu trnh cng lm vic vi hc sinh v trong chnh s gip hc sinh mt cch tch cc. Nh gio dc phi xem xt hc sinh khng phi nh l i tng nghin cu, m l i tng gio dc1. L lun v s pht trin cc chc nng tm l bc cao ca L.X.Vgtxki c ngha cc k quan trng i vi s pht trin ca Tm l hc la tui v Tm l hc s phm. ng cho rng: Mi chc nng trong s pht trin vn ha ca tr c b l hai ln, trong hai phng din: ln u tin trong phng din x hi, sau l phng din tm l, u tin gia ngi ny vi ngi kia nh l mt phm tr tm giao, ri n bn trong tr nh mt phm tr tm l2. Lun im ny ca L.X.Vgtxki c cc nh tm l hc tha nhn v c th ha trong cc cng trnh nghin cu l lun v thc nghim, gp phn xy dng v pht trin Tm l hc la tui, Tm l hc s phm c kt qu. S trng thnh ca Tm l hc la tui v Tm l hc s phm gn lin vi tn tui ca nhiu nh tm l hc nhiu nc, c bit l cc nh tm l hc nh A.N.Lnchiev, .B.Encnhin, A.A.Liublinxcaia, J.Bruner, J.Piaget, H.Wallon, P.Janet... Ngy nay, Tm l hc la tui c nghin cu vi nhng quan im mi v tm l hc pht trin, nghin cu s hnh thnh con ngi t trong bo thai cho n sut cuc i, gn lin vi nn vn ha x hi lch s v cc tin b x hi ca nn vn minh nhn loi, ca gio dc hin i. 2. I TNG, NHIM V V PHNG PHP NGHIN CU CA TM L HC LA TUI V TM L HC S PHM 2.1. i tng nghin cu ca Tm l hc la tui v Tm l hc s phm
A.X.Macarenc. Ton tp. Tp V. Trang 91 (Ting Nga) L.X.Vgtxki. S pht trin chc nng tm l bc cao. Ting Nga. M. 196 0. Trang 197-198
Tm l hc la tui v Tm l hc s phm l hai lnh vc tm l hc gn b cht ch vi nhau trong hot ng s phm, hot ng gio dc. y l hai chuyn ngnh c bn, pht trin sm nht ca khoa hc tm l. Chng c i tng nghin cu xc nh mc d chng c chung khch th l con ngi tr ong s pht trin tm l cc giai on pht trin ca n. 2.1.1. i tng nghin cu ca Tm l hc la tui Tm l hc la tui l khoa hc nghin cu nhng c im tm l, cc quy lut, cc iu kin, ng lc pht trin tm l theo la tui, nhng bin i ca cc qu trnh tm l, cc phm cht tm l trong s hnh thnh, pht trin nhn cch con ngi. Tm l hc la tui khng ch ch nghin cu c im tm l ca c nhn cc la tui khc nhau, cc c im khc bit v tm l con ngi trong phm vi cng mt la tui m cn nghin cu kh nng la tui trong vic lnh hi tri thc, phng thc hnh ng, cc dng hot ng khc nhau ca c nhn ang c pht trin. Cc du hiu c trng cho s pht trin tm l con ngi t vic ny sinh ci mi, s chuyn bin t nhng phn ng n gin n nhng hnh ng phc tp, t vic nm ngn ng n s hnh thnh thc, t thc nhn cch ca con ngi l nhng c liu t rt ra nhng c im tm l theo cc giai on la tui khc nhau v rt ra nhng quy lut c bn v s pht trin tm l con ngi. Tm l hc la tui bao gm nhiu lnh vc nghin cu c th vi t cch l phn ngnh ca Tm l hc pht trin. C th: - Tm l hc v i sng thai nhi trng bng m. - Tm l hc tui hi nhi. - Tm l hc tui mm non. - Tm l hc la tui hc sinh tiu hc. - Tm l hc la tui hc sinh trung hc c s. - Tm l hc la tui hc sinh trung hc ph thng. - Tm l hc la tui sinh vin. - Tm l hc ngi trng thnh. - Tm l hc ngi gi.
- Tm l hc tr em pht trin khng bnh thng (pht trin sm hoc ch m pht trin .... ). 2.1.2. i tng nghin cu ca Tm l hc s phm Tm l hc s phm nghin cu cc c im tm l, cc quy lut tm l ca vic dy hc v gio dc, nghin cu c s tm l ca qu trnh lnh hi tri thc, k nng, k xo, cc phm cht tr tu v nhn cch ngi hc. ng thi, tm l hc s phm cng nghin cu cc yu t tm l v pha ngi lm cng tc gio dc, nhng vn tm l ca mi quan h gia gio vin v hc sinh cng nh quan h qua li gia hc sinh vi nhau. Ngoi ra, vic vch ra ni dung tm l, c s tm l ca qu trnh dy hc v gio dc ca Tm l hc la tui v s phm cn to ra c s khoa hc cho vic xc nh nguyn tc, h thng phng php, bin php tin hnh iu khin qu trnh dy hc, gio dc nhm hnh thnh v pht trin tr tu, nhn cch ngi hc ti mc cao nht, em li hiu qu trong dy hc v gio dc. 2.2. Nhim v nghin cu ca Tm l hc la tui v Tm l hc s phm 2.2.1. Nhim v nghin cu ca Tm l hc la tui - Tm l hc la tui ch ra cc c im tm l ca con ngi c hnh thnh v pht trin trong tng giai on la tui v trong sut cuc i, nhng quy lut hnh thnh v biu hin tm l ca con ngi trong mi giai on pht trin tm l, ch ra cc iu kin, ng lc ca s pht trin tm l. - Tm l hc la tui cung cp c s tm l la tui ca vic vn dng cc nguyn tc, phng php, bin php dy hc v gio dc ph hp vi c im v quy lut tm l la tui, t chc hp l qu trnh s phm nhm mc ch nng cao hiu qu ca hot ng dy hc v gio dc. - Tm l hc la tui khng nhng cung cp c s tm l cho gio vin trong hot ng s phm m cn gip gio vin, cc nh gio dc c phng php i x kho lo vi ng nghip, hc sinh v t rn luyn, t hon thin bn thn. 2.2.2. Nhim v nghin cu ca Tm l hc s phm Nhim v chung ca Tm l hc s phm l da trn nhng thnh tu ca Tm l hc i cng, Tm l hc la tui vch ra c s tm l hc s phm cho
8
hot ng dy hc, hot ng gio dc v vic rn luyn cc phm cht, nng lc cn thit ca ngi gio vin. C th l: - Ch ra cc quy lut tm l ca vic dy hc v gio dc. - Nghin cu nhng vn tm l hc ca vic hnh thnh tri thc khoa hc, hnh thnh v pht trin k nng, k xo v cc phm cht o c, nhn cch ca hc sinh. - Ch ra c s tm l ca vic iu khin qu trnh dy hc v gio dc, t chc hat ng cho hc sinh trn lp v ngoi gi hc cng nh xy dng mi quan h gia gio vin vi hc sinh, gia cc hc sinh vi nhau, gia nh trng vi gia nh v cc lc lng gio dc khc. - Tm l hc s phm nghin cu c trng lao ng s phm ca gio vin, h thng phm cht, nng lc ca ngi gio vin, vic t rn luyn v hon thin nhn cch, nng lc ngh nghip ca ngi gio vin. 2.3. Phng php nghin cu ca Tm l hc la tui v Tm l hc s phm nghin cu cc c im tm l v s pht trin tm l ca con ngi trong cuc sng, trong dy hc v gio dc cn phi s dng ng b nhiu phng php nghin cu khc nhau ca khoa hc tm l. Cc phng php nghin cu ca Tm l hc la tui v Tm l hc s phm khng nm ngoi cc phng php nghin cu ni chung ca Tm l hc, trong c cc phng php nghin cu c bn sau: - Phng php quan st. - Phng php nghin cu sn phm hot ng. - Phng php trc nghim. - Phng php thc nghim. - Cc phng php iu tra vit. - Phng php tr chuyn. - ...... Trong cc phng php trn, phng php nghin cu c bn ca Tm l hc la tui v Tm l hc s phm l phng php quan st v phng php thc nghim. 2.3.1. Phng php quan st.
9
Xut pht t vic nhng biu hin tm l ca con ngi thng c th hin qua li ni, c ch, hnh vi v hot ng nn trong Tm l hc la tui v Tm l hc s phm quan st c coi l phng php nghin cu c bn, u tin. Quan st l qu trnh tri gic, theo di c mc ch, c k hoch s ny sinh, din bin v th hin tm l ca tr qua hnh vi bn ngoi trong iu kin t nhin. Nh nghin cu cn ghi li mt cch nghim tc, khch quan nhng s kin thu c. Kt qu quan st ty thuc vo vic xc nh r rng mc ch, ni dung quan st v chun b chu o v mi mt cho s quan st. Cn t chc vic quan st p ng c cc yu cu v cc nguyn tc c bn sau y: - Quan st nhng biu hin tm l ca hc sinh trong iu kin t nhin ca cuc sng, nht l trong hot ng vui chi, hc tp, lao ng v quan h giao tip. Vic s dng kt qu ca phng php quan st khng ch gio dc hc sinh m quan trng hn l chnh trong qu trnh dy hc v gio dc hc sinh, gio vin va gio dc, va nghin cu, va nghin cu va gio dc , hng hc sinh vo vng pht trin gn nht. - Cn quan st mt cch c h thng xut pht t nguyn tc v tnh ton vn ca nhn cch. Xem xt nhng biu hin tm l c th ca hc sinh trong nhng hon cnh c th, ring bit ca nhn cch ang pht trin cng nh nhng biu hin tm l c th trong mi quan h vi cc mt khc ca nhn cch. - Quan st phi m bo tnh khch quan. Vic ghi chp v rt ra nhng nhn xt thu c t nhng s kin quan st c cn m bo tnh khch quan v thn trng, cn xc nh nhng nguyn nhn gy ra nhng s kin quan st c, d on xu th bin i ca chng. Chng hn, nh tm l hc ngi c V.Stern dng nht k quan st v tr em xy dng gi thuyt ca mnh v nhng nguyn nhn nh hng n s pht trin tm l ca tr. Hay nh tm l hc Thy S J.Piaget da trn nhng ti liu quan st tr em, trong c ba ngi con ca ng nu ln s phn chia cc giai on pht trin tr tu ca tr ...
10
Phng php quan st c cc u im sau:Tin hnh nhanh; Khu chun b khng mt nhiu thi gian; Ti liu thu c trc quan, a dng v tm l con ngi... song phng php ny ch cho bit nhn biu hin tm l ra hnh vi bn ngoi, nh nghin cu kh hiu chng mt cch chnh xc, cc ti liu quan st ch c ghi li di hnh thc miu t. V vy, khi s dng phng php quan st, nh nghin cu phi phi hp nhiu phng php nghin cu khc nghin cu tm l con ngi. C nh vy, phng php quan st mi c hiu qu cao. 2.3.2. Phng php thc nghim Trong Tm l hc la tui v Tm l hc s phm, phng php thc nghim c vai tr c bit quan trng. Thc nghim l qu trnh tc ng vo con ngi mt cch ch ng trong nhng iu kin c khng ch gy ra i tng nhng biu hin cn nghin cu mt cch khch quan. Trong Tm l hc la tui v Tm l hc s phm, ngi ta thng s dng cc hnh thc thc nghim t nhin v thc nghim trong phng th nghim. Thc nghim t nhin l loi thc nghim c din ra trong iu kin bnh thng ca cuc sng, trong nh nghin cu c th ch ng gy ra cc nhn t tc ng thc nghim gip cho vic khai thc, tm hiu cc ni dung cn thc nghim. Ty theo mc ch v nhim v nghin cu, ngi ta chia thc nghim t nhin thnh thc nghim t nhin nhn nh (nu ln thc trng ca vn nghin cu mt thi im c th) v thc nghim t nhin hnh thnh cn gi l thc nghim gio dc (nh nghin cu ch ng tin hnh cc tc ng gio dc nhm hnh thnh mt s phm cht tm l no ngi c thc nghim). Thc nghim trong phng th nghim l loi thc nghim c tin hnh di iu kin khng ch mt cch nghim khc cc nh hng bn ngoi. Ngi lm th nghim t to ra cc iu kin lm ny sinh hay pht trin mt ni dung tm l cn nghin cu. V th c th tin hnh nghin cu tng i ch ng hn so vi quan st v thc nghim t nhin. Tuy nhin, d thc nghim c tin hnh trong phng th nghim hay trong iu kin t nhin cng kh c th khng ch hon ton nh hng ca cc yu t
11
ch quan ca ngi b thc nghim, v th phi tin hnh thc nghim mt s ln v phi kt hp ng b vi nhiu phng php nghin cu khc. 2.3.3. Phng php trc nghim tm l (test) Trong Tm l hc la tui v Tm l hc s phm, ngi ta thng dng test o nghim cc mc , trnh pht trin tm l ca con ngi. Test l mt php o lung tm l c chun ha trn mt s lng ngi l i din tiu biu. Khoa hc tm l s dng mt s test v tr tu, nng lc, nhn cch ... nh: - Test o kh nng tm vn ng (Test Denver). - Cc test v tr tu: Gille, Binet-Simon, Wechsler, Raven ... - Test v nhn cch: Eysenck, Murray, Rorschach .... Test tm l c u im l o trc tip cc biu hin tm l qua vic gii cc bi test, tin hnh nhanh, m bo lng ha, chun ha vic o c. Song test tm l ch cho bit kt qu, t bc l qu trnh suy ngh ca nghim th i n kt qu. Test i hi phi chun b cng phu, m bo cc yu cu k thut ca mt b test. V vy, cn s dng test nh l mt trong nhng phng php chn on tm l con ngi mt thi im nht nh. 2.3.4. Phng php iu tra L phng php dng mt s cu hi nht lot t ra cho mt s ln i tng nghin cu nhm thu thp kin ch quan ca h v mt vn no , c th tr li vit (thng l nh vy), nhng cng c th tr li ming v c ngi ghi li. Cu hi dng d iu tra c th l cu hi ng (c nhiu p nh sn i tng la chn) hay cu hi m h t tr li iu tra thm d chung hau iu tra chuyn i su vo mt kha cnh. Dng phng php quan st c th trong mt thi gian ngn thu thp c mt s kin ln nhng l kin ch quan. c ti liu tng i chnh xc, cn son k bn hng dn iu tra vin (ngi s ph bin bn cu hi cho cc i tng). C nh vy, kt qu thu c s c gi tr khoa hc cao. 2.3.5. Phng php nghin cu sn phm hot ng y l phng php da vo cc kt qu, sn phm (vt cht hay tinh thn) ca hot ng do con ngi lm ra nghin cu cc chc nng tm l ca con
12
ngi, bi v trong sn phm do con ngi lm ra c cha ng du vt tm l, thc, nhn cch ca con ngi. Tuy nhin, khi s dng phng php ny cn ch ti cc kt qu hot ng v cc kt qu hot ng ny phi c xem xt trong mi lin h vi nhng iu kin tin hnh hot ng. 2.3.6. Phng php m thoi ( tr chuyn) y l phng php t ra cc cu hi cho i tng v da vo tr li ca h trao i, hi thm nhm thu thp thng tin v vn cn nghin cu. Phng php m thoi c th tin hnh trc tip hay gin tip ty s lin quan ca i tng vi iu ta cn bit. C th t cu hi thng hay hi ng vng. Mun phng php m thoi c kt qu tt, nh nghin cu nn: 1. Xc nh r mc ch, yu cu (vn cn tm hiu). 2. Tm hiu trc mt s c im v i tng m thoi. 3. C k hoch trc iu chnh cu chuyn theo mc ch d nh. 4. Nn linh hot trong vic iu chnh cu chuyn vn gi c lgic, va p ng c yu cu ca ngi nghin cu. Trn y l mt s phng php c bn thng c dng trong nghin cu ca Tm l hc la tui v Tm l hc s phm. Mi phng php nghin cu u c u im v hn ch ca n, v vy mun nghin cu chc nng tm l no mt cch khch quan v khoa hc i hi nh nghin cu phi: - S dng phng php nghin cu ph hp vi vn nghin cu. - S dng phi hp, ng b cc phng php nghin cu c c kt qu ton din, khch quan. 3. MI QUAN H GIA TM L HC LA TUI, TM LHC S PHM VI CC KHOA HC KHC Khi nghin cu Tm l hc la tui v Tm l hc s phm, cn s dng cc thnh tu ca nhiu khoa hc khc v n lt mnh Tm l hc la tui v Tm l hc s phm li cung cp nhng ti liu c ngha quan trng cho nhiu khoa hc khc.
13
Vi Trit hc: Cc lun im ca Trit hc duy vt bin chng v Duy vt lch s cung cp c s l lun v phng php lun cho vic nghin cu s pht trin tm l, thc, nhn cch ca con ngi trong hot ng, giao tip v trong cc mi quan h x hi. Ngc li, cc thnh tu trong vic ngh in cu tm l con ngi ng gp khng nh cho trit hc. Cc nh trit hc khng nh: Lch s pht trin tr tu ca tr em l mt trong nhng lnh vc tri thc hp thnh l lun nhn thc chung v php bin chng. Vi sinh l hc ngi: Tm l hc la tui v Tm l hc s phm thng s dng cc kt qu nghin cu v gii phu sinh l ngi v hot ng thn kinh cp cao vi t cch l c s khoa hc t nhin ca tm l hc. Vi Tm l hc i cng: Tm l hc i cng cung cp cc khi nim c bn, cc quy lut c bn ca vic hnh thnh v pht trin tm l con ngi cho vic nghin cu Tm l hc la tui v Tm l hc s phm. Ngc li, nh nhng thnh tu ca hai chuyn ngnh tm l hc ny m nhng khi nim ca Tm l hc i cng tr nn phong ph, su sc hn. Tm l hc la tui v Tm l hc s phm gn b cht ch vi nhau, quy nh ln nhau, b sung cho nhau mt cch bin chng. Hai chuyn ngnh Tm l hc ny to thnh mt th thng nht, kh tch bch. Vic phn ranh gii gia hai chuyn ngnh ny c tnh tng i. C Tm l hc la tui v Tm l hc s phm u nghin cu s hnh thnh v pht trin tm l hc trong hot ng sng, trong qu trnh dy hc v gio dc, cng phc v c lc cho s pht trin ca con ngi. Tm l hc la tui v Tm l hc s phm cung cp c s l lun cho cc khoa hc gio dc, c bit l cho hot ng dy hc v gio dc hc sinh.
4. NGHA CA TM L HC LA TUI V TM L HC S PHM Tm l hc la tui v Tm l hc s phm c ngha c bit quan trng v mt l lun, gp phn tch cc vo vic u tranh chng li nhng quan im duy tm, phn khoa hc v s ny sinh, pht trin tm l con ngi, v ngun gc, ng
14
lc, cc iu kin hnh thnh v pht trin tm l, khng nh quan im duy vt bin chng v duy vt lch s v s pht trin tm l con ngi. Tm l hc la tui cung cp c s khoa hc cho Tm l hc s phm cng nh cc ngnh Tm l hc khc trong vic t chc qu trnh dy hc, gio dc, qu trnh hot ng ph hp vi cc c im tm l la tui, tun theo cc quy lut hnh thnh, biu hin tm l, pht huy vai tr ca cc yu t tm l cho ph hp vi mc ch, ni dung, phng php t chc hot ng, em li hiu qu v mt cng vic v v quan h con ngi. Trong lnh vc gio dc con ngi, Tm l hc la tui v Tm l hc s phm c vai tr c bit quan trng. Nhng hiu bit v c im tm l la tui, v quy lut hnh thnh, pht trin tm l trong dy hc v gio dc gip hc sinh, gio vin v mi ngi mi la tui khc nhau c c s trong vic kho lo ng x, t rn luyn, t hon thin nhn cch, xy dng tt cc mi quan h giao lu, quan h lin nhn cch, quan h x hi. Ngoi ra, Tm l hc la tui v Tm l hc s phm cn c nhiu ngha thc tin i vi cc mt hot ng khc ca i sng x hi nh qun s, an ninh, th thao, y t, sn xut, kinh doanh ...
5. L LUN V S PHT TRIN TM L THEO LA TUI 5.1. Vn pht trin tm l Trong tm l hc, vn pht trin tm l c xem xt theo nhiu phng din khc nhau. C th khi qut vn pht trin tm l theo ba phng din c bn sau: - S pht trin tm l trong gii ng vt. - S pht trin tm l trong lch s loi ngi v trong s pht sinh c th con ngi (t trong bo thai cho n khi tui gi, trc khi cht). - S pht trin tm l th h tr (t tui s sinh n tui thanh nin). Trong ba phng din trn, phng din th ba c nghin cu rng ri hn. Vy th no l s pht trin tm l ? 5.1.1. Pht trin l g?
15
Pht trin l qu trnh bin i ca s vt, hin tng t thp n cao, t n gin ti phc tp. Pht trin l qu trnh tch ly dn v s lng dn n s thay i v cht lng, l qu trnh ny sinh ci mi trn c s ci c, do s u tranh gia cc mt i lp nm ngay trong bn thn s vt, hin tng. Ni n s pht trin l ni n s thay i chuyn ha v cht, to nn mt trnh , mt mc mi cao hn v cht so vi ci c. Khi nim pht trin lin quan v c s phn bit vi cc khi nim tng trng, chn mui. C th: - Tng trng ch yu l s gia tng v mt s lng ca s vt, hin tng nh chiu cao, cn nng.... - Chn mui c dng ch s tng trng t ti mt nht nh. Chng hn, trc y, khi ni ti s chn mui v mt sinh hc ca nam v n, cha ng ta thng ni n thp tam, nam thp lc (tui dy th n thng l 13 tr i, nam thng k 16 tr i). Tuy nhin, ngy nay chn mui sinh dc n v nam c th sm hn do iu kin sng v s pht trin v mt c th thiu nin din ra sm hn. Mi quan h gia tng trng, chn mui v trng thnh l mi quan h bin chng c tnh nhn qu: S tng trng, chn mui dn n s bin i v cht (pht trin), cht lng mi li to tin cho s tng trng v chn mui mc cao hn. 5.1.2. Quan im duy vt bin chng v s pht trin tm l Da trn quan im trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s, cc nh tm l hc khoa hc coi s pht trin tm l gn lin vi s xut hin nhng c im tm l mi v cht, nhng cu to tm l mi nhng giai on la tui khc nhau. Bt c mc no ca trnh pht trin tm l i trc cng l s chun b v chuyn ha cho trnh sau cao hn. S pht trin tm l din ra t thp ti cao, theo tng giai on nh mt qu trnh, trong c nhng bc nhy, nhng khng hong v nhng t bin. S pht trin tm l trong tng giai on la tui ph thuc vo hot ng ch o ca la tui . Khi cp ti s pht trin tm l, nh tm l hc Nga A.N.Lnchiev nu ln ba nguyn tc c bn sau:
16
- S pht trin tm l l qu trnh lnh hi kinh nghim ca loi ngi. - S pht trin tm l l qu trnh hnh thnh h thng cc chc nng ca no. - S pht trin tm l trc tin l s pht trin tr tu, thc cht l s hnh thnh cc hnh ng tr tu. C th ha ba nguyn tc v s pht trin tm l trn y, A.N.Lnchiev xem xt s pht trin tm l ca con ngi nh l: - Qu trnh con ngi lnh hi kinh nghim x hi lch s, th hin qua vic tip thu tri thc cng nh phng thc hot ng. y l mt c bn, ch yu c tnh cht quyt nh i vi s pht trin tm l. - Qu trnh pht trin cc c ch tm l ca vic vn dng cc phng thc hot ng v vn tri thc tip thu c vo cc hot ng c th trong cuc sng. - S pht trin nhng thuc tnh chung ca nhn cch, trong c cc thuc tnh chung c tc dng quyt nh nht, l: o Nhng thuc tnh chung ca xu hng nhn cch. o Nhng c im, cu trc tm l trong hot ng. o S pht trin cc c ch ca thc. Cc ch s c bn ca s pht trin tm l: Theo quan im truyn thng, s pht trin tm l con ngi c nh gi qua ba ch s c bn th hin ba mt ca i sng tm l con ngi. l: - S pht trin nhn thc: Chuyn t s phn nh b mt ca s vt, hin tng ring l ti nhn thc bn cht ca chng, vch ra mi lin h, quan h c tnh quy lut, ti nhng tri thc c h thng. - S pht trin tnh cm: Tnh cm ngy cng m rng phm vi, phn ha phc tp, c ni dung x hi cao hn, c c s l tnh y hn. - Nm vng h thng nhng hnh ng, hot ng: S pht trin tm l con ngi biu hin trong nhng bin i v cht lng ca hnh ng, hot ng, t khng ch nh ln ch nh, t khng c thc ln c thc. Cc dng hot ng ngy cng phong ph v ni dung, trnh , cu trc v phng hng.
17
Ngy nay, theo quan im hin i, ngi ta c cch nhn mi m v s pht trin tm l ca tr, xem xt hnh vi, hot ng ca tr xut hin nh th no, c th d on c chiu hng bin i v s hnh thnh pht trin cc hnh vi, hot ng c tnh quy lut theo s bin i ca thi gian. l s bin i v cht con ngi. Lin quan cht ch vi khi nim bin i v cht l vic t chc li hnh vi, hot ng trong s phi hp cht ch gia s t chc v s dng kh nng pht trin ca tr. Qu trnh pht trin bao gm nhng bin i v cht v s t chc li hnh vi theo tui, din ra theo trnh t, mang tnh cht tch ly v c s nh hng. C th: - C trnh t tc l cc bin i din ra theo mt trnh t lgc. - C tch ly tc l mt phn no bao gm tt c nhng g c trc , cng thm vi mc cao hn. - C nh hng tc l s pht trin lun hng ti mt trnh mi, cao hn. S pht trin tm l tr em khng mang tnh ngu nhin m din ra c quy lut. Trong qu trnh pht trin tm l ca tng a tr c nhng im khc bit, song bao gi cng c nt chung, thng nht cho mi tr em. Tt c tr em u tri qua nhng bc hoc nhng giai on pht trin nht nh. Trong mt s trng hp c bit, tr em c th pht trin sm, pht trin mun hoc pht trin khng bnh thng, l nhng trng hp c nhng sai lch trong s pht trin tm l. V nhiu phng din, tr em ngy nay pht trin nhanh hn so vi trc y. iu ny l do s tin b ca cc phng tin thng tin i chng, cc phng tin k thut hin i, ngi ln ch nhiu hn ti vic dy d v to iu kin cho tr em tip xc vi cuc sng mi. 5.1.3. Mt s quan nim cha ng v s pht trin tm l Quan im duy tm ni chung xem s pht trin tm l ch l s chn mui, trng thnh ca cc yu t sinh vt nh sn t trc trong gen di truyn. S pht trin tm l ch l s tng ln hay gim i v mt cht lng ca cc hin tng tm l nh s lng t ng, kh nng nh, ch , tc hnh thnh k xo ... ch khng phi l s chuyn bin v cht lng. S pht trin tm l din ra mt cch t pht,
18
khng tun theo quy lut v cng khng th iu khin c. Quan im cha ng ny c th hin c th mt s hc thuyt sau: Thuyt tin nh: Nhng ngi theo thuyt tin nh xem s pht trin tm l l do cc tim nng sinh vt gy ra v con ngi c tim nng ngay t khi mi ra i. Mi c im tm l chung v c tnh cht c th u l tin nh (c quyt nh trc), u c sn trong cc cu trc sinh vt v s pht trin ch l qu trnh trng thnh, chn mui ca nhng thuc tnh c sn ngay t u v c quyt nh trc bng con ng di truyn ny. Chng hn, S.Freud coi ng lc ca s pht trin tm l l cc bn nng; J. iUy xem nhu cu v cc thuc tnh tm l c sp t sn trong gen. Hc thuyt ny cng cho rng, cc yu t di truyn quyt nh gii hn ca gio dc. Mi trng ch l yu t iu chnh, yu t th hin, mt nhn t bt bin no tr. Nh Tm l hc ngi M E.Thorndike cho rng: T nhin bn cho mi ngi mt vn nht nh, gio dc cn phi lm bc l vn l vn g v phi s dng n bng phng tin tt nht v vn t nhin t ra gii hn cho s pht trin, cho nn mt b phn hc sinh t ra khng t c kt qu no d c ging dy tt, s khc li to ra c thnh tch d ging dy ti1. Nh vy, vi quan nim nh trn, vai tr ca yu t gio dc b h thp. Gio dc ch l nhn t bn ngoi c kh nng tng nhanh hoc km hm qu trnh bc l nhng phm cht t nhin, b ch c bi tnh di truyn. V vy, thuyt tin nh c kt lun s phm sai lm khi xem mi s can thip vo qu trnh t nhin ca tr u l s tu tin khng th tha th c. Khoa hc hin i chng minh rng nhng quan im ca thuyt tin nh v ngun gc ca s pht trin tm l cn c nhiu hn ch. Kt qu nghin cu thc nghim trn tr sinh i t mt trng do cc nh tm l hc Lin X (trc y) nh V.V.Cnbannpxki, A.R.Luria, A.N.Mirnva v nh tm l hc ngi Php R.Razj ch ra rng vi c s bm sinh ging nhau, tu thuc vo phng php dy hc, cc tr sinh i t mt trng th hin nhng kh nng khc nhau v nng lc.
1
Theo V.A. Cruchetxki, Nhng c s tm l hc s phm. Nxb gio dc H Ni. T1. Tr31. 1980
19
Trn thc t, yu t bm sinh c vai tr quan trng, c xem nh tin vt cht ca s pht trin tm l con ngi, chng khng hon ton nh sn t trc mi kh nng pht trin tm l. Trong cng tin vt cht nh nhau, nhng do s tc ng ca gio dc, s rn luyn v mc tch cc hot ng khc nhau, con ngi khc nhau v s pht trin tm l. Thuyt mi trng i lp vi thuyt tin nh, nhng ngi theo thuyt mi trng gii thch s pht trin tm l bng tc ng ca mi trng t nhin, hon cnh sng xung quan con ngi. H xem mi trng l nhn t quyt nh s pht trin tm l con ngi. Thuyt mi trng bt ngun t nc Anh, h coi tr em sinh ra nh t giy trng, nh tm g mc hoc tm bng sch s, s pht trin tm l hon ton ph thuc vo tc ng bn ngoi, do vy ngi ln mun v ln t giy ci g th n nn th Ch ngha Mac-Lnin khng nh vai tr tch cc, ch ng, sng to ca con ngi vi t cch l ch th hot ng, coi hon cnh, mi trng c vai tr nht inh i vi s pht trin tm l con ngi v con ngi khng hon ton l thuc vo hon cnh. C.Mc ni: Hon cnh c tc dng ci to con ngi trong chng mc, con ngi tc ng n hon cnh. Hot ng ca con ngi m c bn l hot ng lao ng ci to th gii, sng to ra th gii v ci to chnh bn thn con ngi. Thuyt hi t hai yu t Khi nghin cu s pht trin tm l tr em, cc nh tm l hc theo thuyt hi t hai yu t tnh ti tc ng ca c hai yu t mi trng v di truyn. V d nh nh di truyn hc ngi Anh S.Auerbac cho rng: Trnh pht trin tr tu, nhng nng lc chuyn bit, nhng phm cht c nhn, tt c nhng ci l kt qu ca s tc ng qua li gia yu t di truyn v yu t mi trng. Nh tm l hc ngi c V.Stecn v nh tm l hc ngi M Anataxi coi c hai yu t di truyn v mi trng cng quyt nh s pht trin tm l con ngi. H quan nim rng, c hai yu t ny hi t li cng quyt nh mt cch my mc s pht trin tm l,
20
trong yu t di truyn gi vai tr quyt nh, mi trng ch l iu kin bin nhng c im tm l c nh sn trong gen di truyn thnh hin thc. Thuyt hi t hai yu t cng sai lm khng km thuyt tin nh v thuyt mi trng. Tnh cht my mc v siu hnh ca cc quan im trn u b ph phn. Tm li, mc d quan nim ca nhng ngi i din cho cc thuyt trn c v khc nhau nhng thc cht quan im ca cc tc gi u c nhng sai lm ging nhau. C th: - Cc quan im trn u tha nhn c im tm l ca con ngi hoc l bt bin, hoc l tin nh, hoc l do tim nng sinh vt di truyn quyt nh, hoc l do nh hng ca mi trng bt bin. Vi quan nim nh vy th trong trng hp no con em ca tng lp c c quyn c li u c trnh ph trin tm l hn hn con em giai cp b bc lt. Do vy, s bt bnh ng trong x hi l tt nhin v hp l. - Cc tc gi ny nh gi khng ng vai tr ca yu t gio dc. H xem xt s pht trin ca tr em mt cch tc ri v khng ph thuc vo nhng iu kin c th m trong qu trnh y din ra. Do vy, h u nh gi thp vai tr ca yu t gio dc, xem nh nhn t x hi lch s. - C ba trng phi trn u ph nhn tnh tch cc hot ng ca tng c nhn, coi thng nhng mu thun bin chng c hnh thnh trong qu trnh pht trin ca c nhn. H coi tr em nh l mt thc th th ng, t nhin, cam chu nh hng c tnh cht quyt nh ca nhn t di truyn v mi trng. H khng thy c, con ngi l mt thc th x hi tch cc, ch ng trc t nhin, c th ci to t nhin, x hi v bn thn pht trin nhn cch. V ph nhn tnh tch cc hot ng ca con ngi nn h khng th gii thch ti sao trong nhng iu kin ca cng mt mi trng x hi li hnh thnh nn nhng nhn cch khc nhau v nhiu ch s, hoc v sao nhng ngi ging nhau v ngoi hnh nhng th gii ni tm, ni dung v hnh thc hnh vi li c hnh thnh trong nhng mi trng x hi khc nhau. Khoa hc hin i chng minh rng, yu t bm sinh di truyn l nhng yu t th cht - tin vt cht ca tm l, khng nh sn tm l. Hon cnh sng c vai
21
tr quan trng, nhng hon cnh x hi, nn vn ho x hi quyt nh tm l con ngi, trong gio dc l yu t ch o, hot ng ca c nhn mi ngi l yu t trc tip quyt nh s pht trin tm l con ngi. 5.2. iu kin, quy lut v ng lc ca pht trin tm l 5.2.1. iu kin pht trin tm l 5.2.1.1. iu kin th cht c im c th, c im ca cc gic quan ca h thn kinh c xem l tin vt cht, iu kin thun li hoc gy kh khn cho vic hnh thnh mt hot ng no . Song cc c im th cht ca con ngi khng phi l nhn t quyt nh, khng phi l ng lc ca s pht trin tm l. 5.2.1.2. Cc iu kin sng Cc iu kin sng c nh hng n s pht trin tm l ca con ngi, nhng chng khng quyt nh trc tip n s pht trin tm l m chng tc ng thng qua mi quan h qua li gia con ngi vi hon cnh. Cc nh hng bn ngoi tc ng gin tip n s pht trin tm l c nhn thng qua nhng iu kin bn trong ca con ngi, trong c kinh nghim ring v vai tr ch th ca c nhn. Trong cc nhn t ca cuc sng, trc ht phi ni ti vai tr ca vn kinh nghim x hi, nn vn ho x hi, cc mi quan h x hi. C.Mc ch r: Bn cht ca con ngi l s tng ho cc mi quan h x hi . iu c ngha l nhng c im tm l ca c nhn c quyt nh bi c im cc mi quan h x hi m c nhn con ngi gia nhp vo vi t cch l thnh vin ca x hi. Qu trnh pht trin tm l l qu trnh con ngi lnh hi nn vn ha x hi, vn kinh nghim x hi, qu trnh con ngi tip nhn nn vn ho theo con ng t pht v t gic. Con ng t gic c th hin qua gio dc, l s tc ng c mc ch, c k hoch, c phng php nhm hnh thnh con ngi nhng phm cht nhn cch, p ng cc yu cu ca x hi. V vy, gio dc l nhn t ch o, quyt nh s pht trin tm l ca con ngi. 5.2.1.3. Tnh tch cc hot ng ca con ngi Tnh tch cc hot ng ca con ngi l nhn t quyt nh trc tip s pht trin tm l. Qu trnh tc ng qua li gia con ngi v mi trng c tin hnh
22
thng qua chnh hot ng ca con ngi trong mi trng . Hot ng ca con ngi c tnh mc ch, tnh x hi c xem l iu kin quyt nh s pht trin tm l. 5.2.2. Quy lut chung ca s pht trin tm l 5.2.2.1. Tnh khng ng u ca s pht trin tm l Trong nhng iu kin, thm ch ngay trong nhng iu kin thun li nht ca vic gio dc th nhng biu hin tm l, nhng chc nng tm l khc nhau cng khng th pht trin mc nh nhau. C nhng thi k ti u i vi s pht trin mt hnh thc hot ng tm l no . Chng hn, giai on thun li cho s pht trin ngn ng l thi k t 1 n 5 tui, cho s hnh thnh nhiu k xo vn ng l khong t 6 n 11 tui, cho s hnh thnh t duy ton hc l giai on t 15 - 20 tui. Ngay trong s pht trin c th tr cng th hin tnh khng ng u. V d, chiu cao v trng lng ca tr tng nhanh trong 2 nm u sau khi sinh v trong thi k pht dc. Tnh khng ng u ca s pht trin tm l cn th hin ch c s khc bit v s pht trin tm l gia cc c nhn ngay trong cng mt tui. Cc chc nng tm l v ngay c cc nt tm l c nhn ca tr em khc nhau cng khng t mt mc nh nhau (d chng cng mt tui). 5.2.2.2. Tnh ton vn ca tm l Cng vi s pht trin, tm l con ngi c tnh ton vn, thng nht v bn vng. S pht trin tm l l s chuyn bin dn cc trng thi tm l thnh cc c im tm l c nhn. Tm l tr nh phn ln l mt t hp thiu h thng, nhng tm trng ri rc khc nhau. S pht trin th hin ch nhng tm trng dn chuyn thnh cc nt nhn cch. Chng hn, tm trng vui v, thoi mi ny sinh trong qu trnh lao ng chung, ph hp vi la tui nu c lp li thng xuyn s chuyn thnh lng yu lao ng. Tnh ton vn ca tm l ph thuc kh nhiu vo ng c ch o hnh vi ca tr. Cng vi gio dc, cng vi s m rng kinh nghim sng, nhng ng c hnh vi ca tr ngy cng tr nn t gic, c ngha x hi v ngy cng b l r trong nhn cch ca tr. Tr mu gio thng hnh ng v mun tho mn mt iu
23
g v ng c thay i lun trong mt ngy. Nhng thiu nin v thanh nin thng hnh ng do ng c x hi, do tinh thn ngha v, do s pht trin ton din ca bn thn thc y. 5.2.2.3. Tnh mm do v kh nng b tr H thn kinh ca tr em rt mm do. V th, da trn tnh mm do ca h thn kinh m tc ng ca gio dc c th lm thay i tm l tr em. Tnh mm do cng to ra kh nng b tr. Khi mi chc nng tm l hoc sinh l no yu hoc thiu th nhng chc nng tm l khc c tng cng pht trin mnh hn b p hot ng khng y ca chc nng b yu hoc b hng . V d, khuyt tt th gic c b p bng s pht trin mnh m hot ng thnh gic, khu gic; tr nh km c th c b tr bng tnh t chc cao, tnh chnh xc trong hot ng. Trn y l mt s quy lut c bn ca s pht trin tm l tr em. Nhng quy lut ny ch m mt xu th m s pht trin tm l ca tr c th xy ra v chng c sau so vi nh hng ca mi trng (trong c gio dc). S pht trin v ngay c tnh c o ca nhng xu th cng ph thuc vo iu kin sng ca tr (trc ht l gio dc). S pht trin tm l ca tr khng tun theo quy lut sinh hc, m tun theo quy lut x hi. D b c c tinh vi n u i chng na nhng khng sng trong x hi loi ngi, khng c hng s gio dc v dy d ca th h trc th tr cng khng th tr thnh nhn cch. Do vy, nm c cc quy lut ni trn, ngi ln v cc nh gio dc cn to iu kin tt nht cho s pht trin tm l ca tr. 5.2.3. ng lc ca s pht trin tm l S pht trin l s u tranh gia cc mt i lp, gia cc mu thun bn trong. V vy, ng lc ca s pht trin l s ny sinh mu thun v gii quyt cc mu thun . Trong s pht trin tm l tr em th l cc mu thun bin chng gia ci mi v ci c; gia ci ang c ny sinh, ang c khc phc trong qu trnh dy hc v gio dc; mu thun gia nhu cu mi ny sinh do hot ng v kh nng tho mn chng; mu thun gia kh nng ca tr ang c pht trin trong nhng hnh thc ca cc mi quan h c hnh thnh v cc hnh thc hot ng
24
c; mu thun gia nhng yu cu ngy cng tng ca x hi, ca tp th, ca ngi ln vi trnh pht trin tm l hin ti ca tr . Vic ny sinh cc mu thun v vic tr em tch cc gii quyt cc mu thun di s hng dn ca ngi ln lm cho tm l ca tr c hnh thnh v pht trin. Tt nhin,s pht trin tm l ca tr khng phng lng m y bin ng trong c nhng cuc khng hong v t bin to ra s nhy vt v cht trong qu trnh pht trin tm l ca tr (khng hong la tui ln ba, tui thiu nin 14-15 tui ). 5.3. Dy hc v s pht trin tm l Quan nim cho rng dy hc c tc dng pht trin hc sinh c th hin nhiu nh gio dc kit xut nh J.J.Rutx, I.G.Pextalzi, A. ixtecvec, K. . Usinxki Chng hn, K.D. Usinxki cho rng c hai cch tc ng n s pht trin tr tu hc sinh, l: - Qua qu trnh thu nhn tri thc m tr tu c rn luyn. - Hng nhiu hn vo chnh bn thn s pht trin, hc sinh phi lnh hi mt ti liu hc tp nht nh. Con ng ny dn n hnh thnh t duy lgic. Trong cc quan im v mi quan h gia dy hc v s pht trin tr tu, c nhiu quan im khc nhau, nh tu chung li c ba loi quan im c bn sau: - Pht trin tr tu l qu trnh c lp, c nhng quy lut ring, khng ph thuc vo dy hc (Jmx, J.Piaget ). - S pht trin tr tu l kt qu tc ng ca nhiu yu t. Dy hc c vai tr iu chnh mi lin h gia cc chc nng tm l (B.G.Ananhiev) - Dy hc l hnh thc tt yu bn trong v chung nht quyt nh s pht trin tr tu. S pht trin tr tu l qa trnh c bn cht x hi lch s. Cc giai on pht trin v cc c im tm l c nhn b quy nh bi h thng t chc v cch thc truyn t cho c nhn kinh nghim x hi (L.X.Vgtxki, A.N.Lnchiev). Quan im c bn ca L.X.Vgtxki l: - S pht trin tm l ca con ngi mang bn cht x hi. S pht trin khng ch quy vo vic nm tri thc, k nng v s pht trin din ra trong q u trnh
25
dy hc m cn em li nhng c im mi v cu to li cc chc nng tm l. - c im ni bt ca tui i hc l xut hin v pht trin tnh c thc, tnh c ch nh ca cc qu trnh tm l ang xut hin v pht trin. - Dy hc v gio dc i trc s pht trin; pht trin va l kt qu, va l chc nng ca dy hc v gio dc. Dy hc phi hng vo vng pht trin gn nht, hng vo s hnh thnh nhng cu to tm l mi s c ngi hc. Mt mt, L.X.Vgtxki ch r gia dy hc v pht trin tr tu c mi quan h cht ch, mt khc ng cng khng b qua quy lut ni ti ca bn thn s pht trin tm l tr em. Cc qu trnh ni ti ca s pht trin do dy hc sn sinh ra l lgic ca chng. Sau L.X.Vgtxki, nhiu nh tm l hc Lin X (trc y) c bit ch n mi quan h gia dy hc v s pht trin tm l. Cc nh khoa hc ch r vai tr ch o ca dy hc v gio dc i vi s pht trin tm l. Tuy nhin, h cng nhn mnh vai tr ch ng, tch cc ca bn thn tr. mt mc nht nh, con ngi c kh nng t gio dc di s ch o ca, hng dn ca nh gio dc v nhng ngi xung quanh. gi c vai tr ch o, gio dc v dy hc phi kch thch, dn dt s pht trin ch khng ch i s pht trin. Gio dc phi i trc mt bc, n trc s pht trin, to iu kin cho tr tch cc, ch ng gii quyt mi mu thun, thc y s pht trin ca tr ti mc cao hn. 5.4. S phn chia cc giai on pht trin tm l 5.4.1. Quan nim v s phn chia cc giai on pht trin tm l S phn chia cc giai on pht trin tm l l mt trong nhng vn quan trng ca Tm l hc la tui. Trong thc t, khi xem xt s pht trin ca con ngi di kha cnh ngun gc pht sinh c th, cc nh tm l hc pht trin cho rng, s ny sin h, hnh thnh nhng mm mng tm l ca con ngi c t trong thi k bo thai. T ny sinh vn thai gio, tip cn thai nhi t trong bng m. Tuy nhin, vic nghin cu vn ny cn nhiu tranh lun, vn cha c th khi qut nhng c im tm l thai
26
nhi. V vy, trong bi ging ny ch bn n s phn chia giai on pht trin tm l t khi con ngi sinh ra cho n tui gi. Tun theo nguyn l chung ca mi s pht trin, s pht trin tm l ca con ngi t khi sinh ra cho n khi qua i tri qua nhiu giai on (cn gi l giai on la tui). Vic xc nh chnh xc cc giai on pht trin tm l, tm ra cc quy lut c th ca s pht trin tm l trong tng giai on cng nh quy lut v c ch chuyn t giai on la tui ny sang giai on la tui khc c ngha to ln v mt l lun v thc tin. S pht trin tm l ca con ngi v phng din c th l mt qu trnh chuyn i lin tc t cp , mc ny sang cp , mc khc. mi cp la tui, s pht trin tm l t ti cht lng mi v din ra theo cc quy lut c th. Xung quanh vic phn chia giai on pht trin tm l c nhiu quan im khc nhau nh: Quan im sinh vt ho coi s pht trin tm l tun theo cc quy lut t nhin ca sinh vt, mang tnh bt bin v c chia ra mt cch tuyt i v cc giai on la tui. Ch ngha hnh vi khng tha nhn khi nim la tui. H coi s pht trin tm l ch l tnh k xo hnh vi, v vy khng c s phn chia pht trin tm l theo giai on la tui. Tri li, cc nh tm l hc Macxit c quan nim ng n v la tui v s pht trin tm l theo giai on la tui. Chng hn: L.X.Vgtxki coi la tui nh l mt thi k, mt mc pht trin nht nh, c ngha i vi s pht trin chung ca con ngi. L.X.Vgtxki cn c vo nhng thi im m s pht trin tm l c nhng t bin xc nh thi k pht trin tm l theo quan im x hi lch s. c im tm l mi giai on la tui c quyt nh bi mt t hp nhiu yu t nh cc c im ca hon cnh sng, cc c im c th, c im ca cc yu cu ra cho tr giai on , do mi quan h ca tr vi th gii xung quanh, trnh tm l m tr t c giai on trc
27
Cc nh tm l hc Macxit cng ch r mi lin h gia trnh pht trin ca quan h quan h vi th gii xung quanh, trnh pht trin ca cc tri thc, cc phng thc, cc nng lc quyt nh thi k la tui. S bin i cc iu kin sng ca tr, s bin i cc hnh thc dy hc v gio dc l nhn t c bn quyt nh c im la tui. Nh tm l hc A.N.Lnchiev ch ra rng, s pht trin tm l ca con ngi gn lin vi s pht trin hot ng, trong hot ng ch o mi giai on la tui c tnh quyt nh. La tui ch c ngha nh l yu t thi gian trong qu trnh pht trin ca tr. Tui khng quyt nh trc tip s pht trin nhn cch. Nhng c im la tui l c im chung, c trng, in hnh cho la tui , ni ln xu hng pht trin chung. La tui khng phi l phm tr tuyt i, bt bin. Giai on la tui ch c ngha tng i. Tui c th ph hp vi trnh pht trin ca tr, c th i trc hoc chm hn s pht trin. Dy hc v gio dc phi hng tr vo vng pht trin gn nht ca tr. Gip tr t mc pht trin cao hn. 5.4.2. Cc gia on pht trin tm l theo la tui C nhiu cch phn chia giai on pht trin tm l theo la tui. 5.4.2.1. Cn c theo s pht trin t duy ca tr t lc sinh ra n tui thiu nin Theo cch phn chia ny, J.Piaget chia s pht trin ca tr em thnh 4 giai on: - Giai on cm gic vn ng (gic ng): t s sinh n 2 tui - Giai on t duy tin thao tc: t 2 tui n 7 tui - Giai on thao tc c th: t 7,8 tui n 11,12 tui - Giai on thao tc hnh thc: t 11,12 tui n 14,15 tui 5.4.2.2. Cn c vo nhng thay i trong cu trc tm l ca con ngi, s trng thnh v c th, nhng thay i c bn trong iu kin sng v hot ng ca con ngi. Theo cch phn chia ny th s pht trin tm l ca con ngi theo cc giai on la tui sau: Giai on s sinh v hi nhi (t 0-1 tui): Hot ng giao lu cm xc trc tip vi ngi ln, trc ht l ngi m chim v tr hng u, quyt nh s hnh thnh v pht trin tm l ca tr. Giai on ny gm hai thi k:
28
Giai gio -
Thi k s sinh: 2 thng u tin sau khi sinh Thi k tui hi nhi: t 2 thng n 1 nm on trc tui hc (1 tui n 6 tui), gm tui vn tr v tui mu
Tui vn tr (t 1 tui n 3 tui): hot ng vi vt gi vai tr ch o, s pht trin ngn ng ca tr em la tui ny l thnh tu ni bt, xut hin nhng tin ca s hnh thnh nhn cch. - Tui mu gio (t 3 tui n 6 tui): vui chi tr thnh hot ng ch o la tui ny, tr c s pht trin mnh v tr lc, nhn cch. Giai on tui i hc, c th chia thnh 4 thi k sau: - Thi k u tui hc (t 6 tui n 11 tui - nhi ng hoc hc sinh tiu hc): Hot ng hc tp l hot ng ch o ca hc sinh nh. Thi k ny tr pht trin mnh v nhn thc, tnh cm, ch, thc v nhn cch. - Thi k gia tui hc (t 12 tui n 15 tui - thiu nin hoc hc sinh trung hc c s): y l qung i din ra nhng bin c rt c bit, xut hin nhng khng hong, xu hng vn ln lm ngi ln. la tui ny, hot ng ch o l hc tp v quan h giao tip vi bn. La tui ny c s pht trin mnh v nhn thc tr tu, tnh cm, ch v cc phm cht nhn cch. - Thi k cui tui hc sinh (t 15 tui n 17,18 tui - u tui thanh nin hoc hc sinh trung hc ph thng): S pht trin th cht ang hon chnh, c s trng thnh v gii tnh, vai tr x hi ca tr thay i r rt; hot ng hc tp gn lin vi xu hng hc ln, xu hng chn ngh, vo i; s pht trin tr tu mc cao, c s pht trin mnh v t thc, t nh gi, th hin r thc ngh nghip v s chun b cho cuc sng tng lai; th hin r tnh tch cc x hi, hnh thnh mnh m th gii quan; i sng tnh cm phong ph, a dng, tnh bn c c s l tr v kh bn vng, ny sinh tnh yu nam n. - Thi k sinh vin (t 18,19 tui n 24,25 tui): S pht trin th cht mc hon thin, vai tr x hi ca sinh vin th hin r nt, hot
29
ng ca sinh vin mang tnh ngh nghip, chnh tr x hi, vn ho, ngh thut, th dc th thao th hin r nng lc t nh gi, t thc, t gio dc, pht trin nh hng gi tr nhn cch v nh hng gi tr x hi. Giai on tui trng thnh (t 24,25 tui n 45,50 tui) Cuc sng lao ng ngh nghip v cuc sng gia nh, ngha v gia nh v ngha v x hi nng n hn. Giai on ngi c tui (t 50-55 tui tr i) L tui con ngi giu kinh nghim sng v cng hin nhiu nht cho x hi, bt u xut hin du hiu khng hong gia i, th hin s chm chp. T 60 tui tr i xut hin s thoi ho dn cc c quan ni tng nh h thn kinh. Xut hin mt s bnh tui gi nh gim tr nh, phn ng chm chp, c hi chng v hu Nh vy, mi thi k, mi giai on la tui ni trn c nhng c im tm l c trng. S chuyn t thi k ny, giai on ny sang thi k khc, giai on khc gn lin vi s xut hin nhng cu to tm l mi ca nhn cch.
30
CU HI N TP
1. Phn tch quan im ca thuyt tin nh v s pht trin tm l. Thuyt tin nh c im g cn ph phn ? 2. Nhng ngi theo thuyt mi trng quan nim nh th no v s pht trin tm l ? H c sai lm im no trong hc thuyt ca mnh ? 3. T vic phn tch quan im ca thuyt hi t hai yu t v s pht trin tm l, hy rt ra nhng kt lun s phm phn thit cho hot ng dy hc v gio dc. 4. Phn tch nhng sai lm c bn ca thuyt tin nh, thuyt mi trng v thuyt hi t hai yu t v s pht trin tm l, t rt ra nhng kt lun s phm cn thit cho hot ng dy hc v gio dc. 5. Phn tch lun im c bn ca tm l hc duy vt bin chng v s pht trin tm l con ngi, t hy rt ra nhng kt lun s phm cn thit cho hot ng dy hc v gio dc. 6. Phn tch vai tr ca yu t bm sinh di truyn, gio dc, hot ng ca c nhn i vi s pht trin tm l theo quan im ca tm l hc duy vt bin chng, t hy rt ra nhng kt lun s phm cn thit cho hot ng dy hc v gio dc. 7. Trnh by quy lut chung ca s pht trin tm l tr em. 8. Phn tch mi quan h gia dy hc v s pht trin tm l. 9. Trnh by s phn chia cc giai on pht trin tm l tr em v cc hot ng ch o ng vi cc giai on pht trin . 10. Ti sao ni giai on pht trin tm l ch c ngha tng i? Cho v d minh ho.
31
CHNG II. TM L HC LA TUI HC SINH TRUNG HC PH THNG 1. NHNG YU T NH HNG TI S PHT TRIN TM L LA TUI HC SINH TRUNG HC PH THNG La tui hc sinh trung hc ph thng (14,15 tui n 17,18 tui) thuc thi k u ca tui thanh nin. Hc sinh trung hc ph thng cn c gi l tui thanh xun, thanh nin mi ln hay thanh nin hc sinh. Trong qu trnh sng, c nhiu yu t nh hng ti s pht trin tm l ca la tui ny. Di y, chng ta cng nghin cu cc yu t nh hng ti s pht trin tm l la tui hc sinh trung hc ph thng. 1.1.S pht trin th cht Thanh nin mi ln l thi k t c s trng thnh v mt c th. S khc bit gia c th ca cc em v ngi ln khng ng k. y l thi k m s pht trin th cht ca con ngi ang i vo giai on hon chnh. C th: - S pht trin ca h xng c hon thin, c bp tip tc pht trin. Lc c ca em trai 16 tui vt ln gp 2 ln so vi lc c ca chnh em lc 12 tui. - Nhp tng trng v chiu cao v cn nng chm li. Cc em gi t c s tng trng y ca mnh trung bnh vo khong 16-17 tui ( 13 thng), cc em trai vo khong 17-18 tui ( 10 thng). Chiu cao, trng lng ca cc em trai ui kp cc em gi v cn tip tc vt ln. - Cc t cht th lc nh sc mnh, sc bn, s do dai c tng cng. - Hot ng ca cc tuyn ni tit tr nn bnh thng. S khng cn i gia trng thi ca cc mch mu vi hot ng ca tim cng mt dn. tui ny, cc em cc em vn cn tnh d b kch thch v s th hin ca n ni chung ging nh tui thiu nin. Tuy nhin, tnh d b kch thch tui ny khng phi ch do nguyn nhn sinh l m cn do cch sng ca cc em nh khng gi iu trong hc tp, vui chi, lao ng, s dng cc cht kch thch
32
- y l thi k trng thnh v mt gii tnh. a s cc em qua thi k pht dc v chm dt s khng hong ca thi k pht dc chuyn sang thi k n nh hn. - S pht trin ca h thn kinh c nhng thay i quan trng do cu trc bn trong ca no phc tp v cc chc nng ca no pht trin. Cu trc ca t bo bn cu i no c nhng c im nh trong cu trc t bo no ca ngi ln. S lng dy thn kinh lin hp, lin kt cc phn khc nhau ca v no tng ln. iu ny to tin cn thit cho s phc tp ho hot ng phn tch, tng hp ca v bn cu i no trong qu trnh lao ng v hc tp. Nhng c im nu ra trn y to iu kin cho cc em c mt c th cn i, kho mnh. 1.2.iu kin x hi ca s pht trin Bn cnh s trng thnh v th cht, iu kin x hi l ni dung c ngha quan trng i vi s pht trin ca thanh nin mi ln. Di y l nhng yu t x hi c th nh hng ti s pht trin tm l la tui hc sinh trung hc ph thng: - Hot ng ca thanh nin mi ln ngy cng phong ph, phc tp nn vai tr v hng th x hi ca thanh nin khng ch m rng v phm vi m cn bin i v cht lng. Trong thanh nin mi ln ngy cng xut hin nhiu vai tr ca ngi ln v cc em thc hin vai tr c tnh c lp, tinh thn trch nhim hn. Nhim v x hi ch yu ca la tui ny l chn ngh. - Trong gia nh, thanh nin mi ln c nhiu quyn li v trch nhim ca ngi ln. Cha m bt u trao i vi cc em v mt s vn quan trng trong gia nh. V pha mnh, cc em bit quan tm mt cch thc s ti nhiu mt sinh hot trong gia nh. - Quyn li x hi ca thanh nin mi ln c hin php quy nh nh quyn bu c, quyn cng dn, c trch nhim thc s trc x hi nh vic thc hin ngha c qun s, ngha v lao ng. Thanh nin mi ln c hnh dng ngi ln, c nhng nt ca ngi ln, nhng cha phi l ngi ln. Hu ht thanh nin mi ln vn cn i hc. Cc em cn ph thuc vo ngi ln, ngi ln quyt nh ni dung v xu hng chnh hot ng ca h. C ngi ln v thanh nin mi ln u thy rng, cc vai tr m thanh nin
33
mi ln thc hin khc v cht so vi vai tr ca ngi ln. Cc em vn n trng hc tp di s lnh o ca ngi ln, vn ph thuc vo cha m v vt cht. trng v ngoi x hi, thi ca ngi ln i vi cc em thng th hin tnh cht hai mt: mt mt nhc nh cc em l ngi ln v i hi cc em tnh c lp, thc trch nhim v thi hp l, mt khc li i hi cc em phi thch ng vi cha m, gio vin, phc tng cha m, gio vin . Trong x hi hin i, do hot ng lao ng ngy cng i hi s phc tp v c tnh k thut nn thi gian o to ko di ng k. iu ny dn n tnh trng ko di giai on trng thnh nn vai tr x hi ca thanh nin cn ph thuc vo nhng yu t khc. Bi vy, tnh khng xc nh v a v x hi ca thanh nin thng xy ra: trong hon cnh ny thanh nin c coi nh mt ngi ln, trong hon cnh khc h vn b coi l tr con. iu ny lm cho s nh gi v thanh nin mi ln c s phc tp v thiu ng nht. Do vy, ngi ln nn tm cch to iu kin cho vic xy dng phng thc sng ph hp vi mc pht trin chung ca thanh nin, khuyn khch cc hnh ng c thc, trch nhim ring ca thanh nin v s t gio dc ln nhau trong tp th thanh nin mi ln. Nh vy, iu kin x hi ca s pht trin la tui hc sinh trung hc ph thng c s thay i v cht. Vai tr trch nhim v quyn hn x hi ca cc em c x hi tha nhn mt cch chnh thc lm tng cng cc hot ng x hi, chi phi v quyt nh s pht trin ca cc em v mi mt. Do vy, nh tm l hc Erik Erikxn cho rng, y l giai on ngi thanh nin tr ang hnh thnh, tm kim ci bn sc ring c mc ch x hi ca mnh. 1.3.Cc hot ng ca la tui hc sinh trung hc ph thng Hot ng hc tp - Ni dung v tnh cht hot ng hc tp ca hc sinh trung hc ph thng khc rt nhiu so vi hot ng hc tp ca la tui trc . Hot ng hc tp ca cc em i hi cao v tnh nng ng, tnh c lp gn lin vi xu hng hc ln cao hay chn ngh, vo i Hot ng hc tp i hi s pht trin kh nng nhn thc cao, t duy l lun, s suy on lgic, kh nng tru tng v khi qut pht trin.
34
- Hc sinh trung hc ph thng ngy cng trng thnh, kinh nghim sng phong ph, cc em ngy cng c thc mnh ang ng trc ngng ca cuc i. Do , thi c thc ca cc em i vi hot ng hc tp ngy cng pht trin. - Tnh phn ho trong hot ng hc tp cc em th hin r hn, cao hn so vi thiu nin do xu hng chn ngh, vo i chi phi. Thi ca cc em i vi cc mn hc tr nn c la chn hn. iu ny thc y s pht trin tnh c ch nh ca cc qu trnh nhn thc v nng lc iu khin bn thn ca cc em trong hot ng hc tp. Hot ng lin quan ti vic chn ngh Bn cnh hot ng hc tp, thanh nin mi ln xut hin nhu cu, nguyn vng v nhng i hi trc tip i vi hot ng lin quan ti vic chn ngh. Cc em ang ng trc mt s thc bch i vi vic chn cho mnh mt ngh c th, mt chuyn ngnh nht nh cho tng lai gn sau khi tt nghip trung hc ph thng. iu ny nh hng khng nh ti i sng tm l ca cc em. Hot ng x hi Tu thuc vo hng th, s trng v iu kin ca c nhn, la tui ny cc em cng tham gia vo cc hot ng x hi nht nh. Vic tham gia vo cc hot ng x hi nh hng tch cc ti s pht trin tm l, nhn cch ca hc sinh, gip cc em c i sng ni tm phong ph v thu lm c nhiu kinh nghim x hi hn. 2. S PHT TRIN TR TU CA HC SINH TRUNG HC PH THNG La tui hc sinh trung hc ph thng l giai on quan trng trong vic pht trin cc nng lc tr tu. hc sinh trung hc ph thng, tnh ch nh c pht trin mnh tt c cc qa trnh nhn thc. Tri gic thi k ny con ngi c nhy cm cao nht v nhn v nghe, c s phi hp nhp nhng nht gia cc c quan vn ng. Tri gic c mc ch t ti mc rt cao. Quan st tr nn c mc ch, c h thng v ton din hn. Qu trnh quan st chu s iu khin ca h thng tn hiu th hai nhiu hn v khng tch di
35
khi t duy ngn ng. Cc em c th iu khin c hot ng ca mnh theo k hoch chung v ch n tt c mi khu. Tuy vy, quan st ca cc em kh c hiu qu nu thiu s ch o ca gio vin. Gio vin cn quan tm hng quan st ca cc em vo mt nhim v nht nh, khng vi vng kt lun khi cha tch lu y cc s kin cn quan st. Tr nh Ghi nh c ch nh gi vai tr ch o trong hot ng tr tu ca hc sinh trung hc ph thng. Loi tr nh ny c hon thin dn trong qu trnh rn luyn c th thng ca c nhn: cng hc tp v rn luyn tch cc, tr nh cng tt v cng d nh nhng kin thc mi. ng thi, vai tr ca ghi nh lgic tru tng, ghi nh ngha ngy mt tng r rt. c bit, cc em to c tm th phn ho trong ghi nh. Cc em bit ti liu no cn ghi ghi nh mt cch my mc, ti liu no cn hiu m khng cn nh. Song mt s em cn ghi nh i khi, chung chung, cng c em cn nh gi thp vic n tp ti liu. Ch Ch ca hc sinh trung hc ph thng cng c nhng thay i nh tr nh ca cc em. Thi c la chn ca hc sinh i vi cc mn hc quyt nh tnh la chn ca ch . Khi tip thu ti liu hc tp, bao gi cc em cng c nh gi ngha ca n, tip thu n thng qua kin ch quan v ngha thc tin ca ti liu. Ti liu no c cho l quan trng th hc sinh s tch cc tip thu v t ch n phn ti liu b xem l khng quan trng. Thi c la chn i vi cc mn hc cng lm thay i vai tr ca ch khng ch nh. Do c hng th n nh i vi mn hc v lnh vc hot ng no nn ch khng ch nh ca cc em c th tr thnh thng xuyn hn. Bn cnh , ch c ch nh ca cc em cng c tng ln. Cc em vn c th tp trung ch vo c nhng ti liu cc em khng hng th v hiu c ngha quan trng ca n. Nng lc di chuyn v phn phi ch cng c pht trin v hon thin mt cch r rt. Cc em c k nng va nghe ging, va ghi chp bi, va theo di cu tr li ca bn C th thy tnh c la chn ca ch v tnh n nh c tui ny pht trin cao hn hn so vi la tui khc.
36
T duy Do cu trc no phc tp v chc nng ca no pht trin, do s pht trin ca cc qu trnh nhn thc ni chung, do nh hng ca hot ng hc tp m hot ng t duy ca hc sinh trung hc ph thng c thay i quan trng v cht. Hot ng t duy ca cc em tch cc, c lp hn. Cc em c kh nng t duy l lun, t duy tru tng mt cch c lp, sng to trong nhng i tng quen bit c hc trng hoc cha c hc trng. Cc em thch khi qut ho, thch tm hiu nhng quy lut, nguyn tc chung ca cc hin tng hng ngy, ca nhng tri thc phi tip thu. T duy ca cc em cht ch hn, c cn c v nht qun hn. ng thi tnh ph phn ca t duy cng pht trin. Nhng c im trn to iu kin cho cc em thc hin cc thao tc t duy lgic, t duy ton hc phc tp, phn tch ni dung c bn cakhi nim tru tng v nm c mi quan h nhn qu trong t nhin, x hi Cu trc tr tu ca cc em c tnh phc tp v phn ho r rt so vi la tui trc. Cc kt qu nghin cu cho thy qu trnh phn ho cc nng lc tr tu ca cc em trai Cu trc tr tu ca cc em c tnh phc tp v phn ho r rt so vi la tui trc. Cc kt qu nghin cu cho thy qu trnh phn ho cc nng lc tr tu ca cc em trai c bt u sm hn, b l r hn so vi cc em gi. Cc em trai thng hc gii cc mn khoa hc t nhin hn cc em gi, cn cc em gi hc tt cc mn khoa hc x hi v nhn vn, ngn ng hn cc em trai. Hc sinh la tui ny c k nng suy ngh c lp v bc u hnh thnh kh nng t hc. y l bc pht trin hn so vi cc la tui trc. Tm li, s pht trin tr tu ca hc sinh trung hc ph thng t mc cao v ang c hon thin dn trong qu trnh hc tp. Cng ln cc lp cui cp, nng lc tr tu ngy cng pht trin. iu ny to c hi cho kh nng t duy c lp, t duy khi qut ho, t duy sng to, chun b cho vic hc ln cao, hc ngh v vo i ca cc em.
37
3. NHNG C IM NHN CCH CH YU CA LA TUI HC SINH TRUNG HC PH THNG Do s pht trin th lc, s hon thin v tr tu cng nh tnh x hi ho ngy cng cao, nhn cch ca la tui hc sinh trung hc ph thng c nhng nt pht trin mi, khc v cht so vi trc. Sau y l nhng c im nhn cch ni bt ca la tui ny. 3.1. S pht trin ca t thc S pht trin t thc l mt c im ni bt trong s pht trin nhn cch ca thanh nin mi ln, n c ngha to ln i vi s pht trin tm l ca la tui thanh nin. S pht trin t thc ca thanh nin mi ln c nhng c im c bn sau: - Hnh nh v thn th l mt thnh t quan trng ca s t thc thanh nin mi ln. T tui thiu nin, cc em bt u tri gic nhng c im c th bn thn, nhng sang tui u thanh nin cc em nh gi v nhng c im mt cch t m v nghim khc. Cc em thng khng hi lng v chiu cao (qu cao hay qu thp) v vc dng c th (qu gy hay qu bo). Cc em thng m c c c hnh nh bn ngoi ging nh nhng thn tng ca mnh. iu ny khin khng t thanh nin mi ln gp nhng bi kch v tiu chun hnh thc m ngi ln xung quanh t quan tm. - S pht trin t thc ca thanh nin mi ln din ra mnh m, si ni v c c th ring. Cc em c nhu cu tm hiu v nh gi nhng c im tm l ca mnh theo quan im v mc ch cuc sng v hoi bo ca mnh. iu ny khin cc em quan tm su sc ti i sng tm l, phm cht nhn cch v nng lc ring. - S t thc ca thanh nin mi ln xut pht t yu cu cuc sng v hot ng hng ngy. Chnh a v mi m trong tp th v nhng quan h mi vi th gii xung quanh buc thanh nin mi ln phi thc c nhng c im nhn cch ca mnh. - Ni dung t thc ca la tui ny cng kh phc tp. Cc em khng ch nhn thc v ci ti hin ti ca mnh nh thiu nin m cn nhn thc v v
38
tr ca mnh trong x hi v tng lai. Phm vi ca t thc cng c m rng, cc phm cht bn trong c nhn thc chm hn nhng c im bn ngoi v cc em coi trng nhng phm cht bn trong. - La tui ny thc r rng hn v c tnh ca mnh, v nhng khc bit ca mnh so vi ngi khc. Cc em c th hiu r nhng phm cht phc tp biu hin mi quan h nhiu mt ca nhn cch nh lng t trng, tnh cm ngha v, tinh thn trch nhim - Thanh nin mi ln khng ch c khuynh hng c lp khi nh gi nhng c ch, hnh vi ring l, phm cht nhn cch ca c nhn m cn ca ngi khc. - Tuy nhin, thanh nin mi ln thng cng iu khi t nh gi. Hoc cc em nh gi thp ci tch cc, tp trung ph phn ci tiu cc; hoc nh gi qu cao nhn cch ca mnh, t cao, t i coi thng nhn cch ca ngi khc. - thanh nin mi ln, nhu cu t gio dc cng c pht trin. T gio dc cc em khng ch hng vo vic khc phc mt s thiu st trong hnh vi hay pht huy ht nhng nt tt p no , m cn hng vo vic hnh thnh nhn cch ni chung ph hp vi quan im khi qut ang c hnh thnh cc em. T gio dc l thc s cn thit i vi thanh nin mi ln, n lm cho v tr ca cc em thay i: cc en t ch l i tng ca gio dc dn tr thnh va l i tng, va l ch th ca gio dc. Nhng c im trn y cho thy la tui thanh nin mi ln c s pht trin manh v s t thc. Biu hin c trng l thanh nin nhn thc c nhng c im v nhng phm cht ca mnh trong x hi, trong cng ng. mc cao hn, l kh nng t nh gi, t gio dc bn thn theo nhng chun mc ca x hi trn bnh din th cht, tm l v o c. 3.2. S hnh thnh th gii quan Th gii quan l h thng quan im v t nhin, x hi, cc nguyn tc quy tc c x v nh hng gi tr ca con ngi. N c ngha ch o i vi hot ng, hnh ng, cch ng x ca c nhn trong nhng hon cnh v iu kin c th.
39
la tui ny, do c s tch lu mt h thng kin thc, k nng, li sng, hnh vi , do c s pht trin tng i cao v mt tr tu nn cc em hiu c v h thng ho nhng khi nim tru tng, nhng quy lut trong t nhin, x hi. Ngoi ra, cc em cn c nhu cu a nhng tiu chun, nhng nguyn tc hnh vi vo mt h thng hon chnh t hnh thnh h thng quan im ring. Trn c s h thng quan im ring ny, thanh nin mi ln khng ch hiu v th gii khch quan m cn nh gi c n, xc nh c thi ca mnh i vi th gii. S hnh thnh th gii quan la tui hc sinh trung hc ph thng c th hin tnh tch cc nhn thc. Hc sinh trung hc c s pht trin hng th nhn thc i vi nhng vn thuc nguyn tc chung nht ca v tr, nhng quy lut ph bin ca t nhin, x hi v s tn ti x hi loi ngi Cc em cng xy dng cho mnh quan im ring i vi vn x hi, chnh tr, t tng, khoa hc. Bn cnh , la tui ny cng quan tm ti mi quan h gia con ngi vi con ngi, vai tr ca con ngi trong lch s, quan h gia ngha v v tnh cm Vn ngha ca cuc sng chim v tr trung tm trong suy ngh ca cc em. Nhn chung, cc em c khuynh hng sng mt cuc sng tch cc v x hi, mun mang li li ch cho ngi khc. y, cc mn hc trong trng ph thng gip cc em xy dng c th gii quan tch cc v t nhin, x hi. Mt vn quan trng cn bn ti trong th gii quan ca hc sinh trung hc ph thng l vic chn v tr x hi tng lai cho bn thn v phng thc t n v tr x hi y. Cc em c nhim v quan trng l xc nh ng i, m trc ht l vic la chn ngh mt cch c thc. Vic la chn ngh bao gm hai thnh t ch yu l la chn mt ngh c th v xc nh trnh chuyn mn ca lao ng tng lai. Cch nhn nhn v t nhin, x hi, con ngi ca thanh nin mi ln gip cc em c nhng l gii i vi cc hin tng trong cuc sng cng nh bn thn mnh. Song c kh nhiu cu hi trong thc t vt qu kh nng thm ch i ngc li nhng hiu bit hin c ca cc em. Gp nhng trng hp nh vy, cc em thng lng tng, hoang mang, tht vng khi tm li gii p. Vi la tui ny, cha m v gio vin ging dy b mn nn l nhng ngi bn ln tui gip cc em
40
c c h thng quan im ng n v bn lnh vng vng vt qua nhng tr ngi kh khn m cc em gp phi trn con ng hon thin nhn cch ca mnh. 3.3. Giao tip v i sng tnh cm i sng tnh cm ca thanh nin mi ln rt phong ph v a dng. iu ny c quy nh bi cc mi quan h giao tip ca thanh nin ngy cng c m rng v phm vi v c bit c pht trin v mt cht lng. Trong ni bt nht l mc ngy cng bnh ng, c lp trong giao tip vi ngi ln v bn b cng tui. y l mt trong nhng yu t rt quan trng to nn s pht trin nhn cch ca thanh nin mi ln. 3.3.1. Giao tip trong nhm bn Tui hc sinh trung hc ph thng l la tui mang tnh cht tp th nht. iu quan trng i vi cc em l c sinh hot vi cc bn cng tui, l cm thy mnh cn cho nhm, c uy tn, c v tr nht nh trong nhm. la tui ny, quan h vi bn cng tui chim v tr hn hn so vi quan h vi ngi ln tui hn hoc t tui hn. iu ny l do cc em mong mun c c v tr bnh ng hn trong cuc sng ch phi. Cng vi s trng thnh v nhiu mt, quan h da dm, ph thuc vo cha m dn dn c thay th bng quan h bnh ng, t lp. Trong quan h giao tip vi bn b v cha m, la tui ny hng vo bn b nhiu hn l vo cha m. Song, khi bn ti vic chn ngh, th gii quan, gi tr o c th nh hng ca cha m i vi cc em li mnh hn r rt. Do m rng cc mi quan h, la tui ny cng tham gia vo nhiu nhm bn khc nhau. Trong qu trnh tham gia cc nhm bn , cc em s hnh thnh cho mnh h thng quan im, nh hng gi tr, vai tr ca bn thn trong x hi khc nhau. V vy, gia nh v nh trng cn lu ti cc mi quan h ny kp thi c s nh hng ng n i vi s pht trin ca cc em. 3.3.2. i sng tnh cm i sng tnh cm ca hc sinh trung hc ph thng rt phong ph v a dng, c thi xc cm i vi cc mt khc nhau ca i sng. c im ny c th hin r nht trong tnh bn ca cc em. Vi hc sinh trung hc ph thng nhu cu tnh bn tm tnh c nhn c tng ln r rt. Cc em c yu cu cao hn i vi bn (c s chn tht, lng v tha, s tin
41
tng, sn sng gip nhau ). La tui ny xem tnh bn l mi quan h quan trng nht ca con ngi. Tnh bn ca cc em mang mu sc xc cm nhiu hn v cc em nhy cm hn trong quan h vi bn. Vic chn bn ca cc em thng khng dng li mc cm tnh, b ngoi m c cn c v hng th, s ng cm, li sng, iu kin, hon cnh Tnh bn la tui ny rt bn vng v c khi ko di n sut cuc i. la tui thanh nin mi ln cc em cng bt u bc l r nhng tnh cm o c nh khm phc, knh trng nhng con ngi dng cm, kin cng, coi trng gii tr o c cng nh lng tm. Cc em c mong mun lm c nhng iu c ch cho bn b, gia nh v thy c gio. Nhng tnh cm cao p khc v tr tu, thm m cng c hnh thnh mt cch kh su sc. Mt loi tnh cm rt c trng cng xut hin tui ny l tnh yu nam n. Rt d quan st thy nhng biu hin ca s phi lng, thm ch xut hin nhng mi tnh u lng mng. Nhng biu hin ca loi tnh cm ny nhn chung rt phc tp v khng ng u. Nhng nghin cu v gii tnh cho thy, cc em gi bc l tnh cm ny sm hn, t lng hn, t gp xung t hn so vi cc em trai. S khng ng u cn th hin ch trong khi mt s em bc l mnh m nhu cu i vi ngi khc gii th nhiu em vn t ra th . iu ny khng ch ph thuc vo yu t pht dc, trng thnh m cn ph thuc vo k hoch ng i ca mi c nhn, ph thuc vo iu kin gio dc ca gia nh, nh trng v x hi. Cc nghin cu khoa hc ch ra rng, s pht trin y v mt sinh l, tnh dc la tui ny i trc mt bc so vi s trng thnh v tm l, x hi v kinh nghim sng. Do , nhng iu kin cn v cho vic i vo cuc sng tnh yu nam n tui ny cha c hi t. iu ny cng gii thch ti sao nhiu mi tnh u giai on ny d b tan v. Trc nhng tnh cm ny ca cc em, cha m v thy c gio nn thy rng y l hin tng ph hp vi quy lut pht trin tm l la tui. Trong bt c trng hp no ngi ln cng khng nn can thip th bo m nn c thi t nh, trn trng vi tnh cm ny, ng thi hng ngh lc, s ch ca cc em ti hot ng hc tp v cc hot ng tp th khc.
42
CU HI N TP
1. T vic phn tch nhng c im c bn v s pht trin th cht ca la tui hc sinh trung hc ph thng, hy nu ln s nh hng ca n i vi s pht trin tm l ca la tui ny. 2. V tr ca thanh nin mi ln trong gia nh v x hi c thay i nh th no so vi cc la tui trc ? 3. Trnh by nhng c im ni bt trong s pht trin tr tu ca hc sinh trung hc ph thng. 4. Phn tch nhng c im ni bt ca s pht trin t thc la tui hc sinh trung hc ph thng . 5. S hnh thnh th gii quan ca la tui hc sinh trung hc ph thng din ra nh th no? 6. Ti sao ni tui u thanh nin l la tui mang tnh cht tp th nht ? 7. Bn b c vai tr nh th no i vi la tui hc sinh trung hc ph thng? 8. Trnh by nhng c im ni bt trong i sng tnh cm ca la tui hc sinh trung hc ph thng ? 9. Mi tnh u ca la tui u thanh nin c c im g ? Cha m vi gio vin cn c thi nh th no khi tnh yu xut hin la tui ny ? 10. S la chn ngh nghip ca hc sinh trung hc ph thng c nhng c im g? Cha m v gio vin c vai tr nhng th no i vi vic nh hng chn ngh cho la tui ny ?
43
CHNG III. TM L HC LA TUI SINH VIN Theo tn gi v cch phn chia giai on pht trin la tui th tui thanh nin gm 2 thi k: - T 14,15 tui n 16,17tui: Tui thanh xun. tui thanh nin mi ln, tui u thanh nin, tui hc sinh trung hc ph thng ( trnh by chng 2). - T 17,18 tui n 24,25 tui: Tui thanh nin V vy, theo s pht trin la tui th chng III s cp ti c im pht trin tm l ca ton b la tui thanh nin. Song do nhng thnh tu nghin cu v i tng ny khng tp trung, tn mn nn cha th khi qut c nhng c im chung i vi ton b la tui ny. Do vy, trong chng III s trnh b a nhng c im pht trin tm l la tui ca nhng thanh nin ang ngi trn gh nh trng i hc, cao ng, dy ngh . nhm cung cp nhng hiu bit ban u i vi vic dy v hc h thng o to ny. 1. NHNG IU KIN HH HNG TI S PHT TRIN TM L CA LA TUI SINH VIN 1.1. S pht trin th cht S pht trin v th cht ca thanh nin sinh vin trong thi k ny hon thnh v n nh sau nhng bin ng su sc ca tui dy th. n tui 25 th s pht trin v th cht ca con ngi t n mc hon thin. iu ny c th hin nhng im c bn sau: V mt hnh th, cc em la tui ny t c s hon chnh v cu trc v s phi hp gia cc chc nng ca c th. C th nh sau: - Sinh vin t c 9/10 chiu cao v 2/3 trng lng c th ca ngi trng thnh. - L giai on pht trin n nh, ng u v h xng v c bp . iu ny gp phn to nn nt p hon m ngi thanh nin sinh vin.
44
- Cc t cht v th lc nh sc nhanh, sc bn b, do dai, linh hot u pht trin mnh nh s pht trin ca cc tuyn ni tit cng nh s tng trng ca cc hoocmn nam v n. - Giai on ny c s hon chnh v mt gii tnh do hoocmn sinh trng ca nam v n tng ln 10-15 ln v s tng ny s gip cho hoocmn sinh trng ca nam p o tc dng mt phn hoocmn sinh trng n cn st li trong c th v hoocmn sinh trng ca n s p o li tc dng mt phn hoocmn sinh trng nam cn st li trong c th. V vy, gii tnh la tui ny c phn bit r v pht trin y mi gii, c v biu hin ngoi hnh ln biu hin ni tit t. Hot ng thn kinh cp cao t n mc trng thnh. - Trng lng no t mc ti a (trung bnh no c trng lng l 1400gram), s lng nron thn kinh t mc cao nht vi cht lng hon ho nh qu trnh mylin ho cao . thi k ny, cc t bo thn kinh khng c kh nng sn sinh thm m ch mt dn i m thi. - S lng xi np ca cc t bo thn kinh m bo cho mt s lin lc rng khp, chi tit, tinh t v linh hot gia v s cc knh lm cho hot ng ca no b tr nn nhanh, nhy, chnh xc c bit so vi cc la tui khc. Nh sinh l hc thn kinh S-ly-ben nghin cu v tnh ton c rng nhiu t bo thn kinh la tui sinh vin c th nhn tin t 1200 n-ron trc v gi i t 1200 n-ron sau. Vi s pht trin hon ho ca h thn kinh sinh vin nh trn th theo GS. L Quang Long c tnh c ti 2/3 kin thch ca cuc i c tch lu trong thi gian 6-7 nm hc i hc. Nh vy, s pht trin hon thin v mt th cht ca la tui thanh nin sinh vin to iu kin cho cc em c s thnh cng trong hc tp, ngh thut v th thao. 1.2. Vai tr x hi ca sinh vin Sinh vin l mt tng lp x hi, mt t chc x hi quan trng i vi mi th ch chnh tr. H l nhm ngi c v tr chuyn tip, chun b cho mt i ng tri thc c trnh v ngh nghip tng i cao trong x hi. H s l ngun d tr
45
ch yu cho i ng nhng chuyn gia theo cc ngh nghip khc nhau trong cu trc tng lp tri thc x hi. Cc t chc chnh tr, x hi, gia nh u t nhiu k vng vo sinh vin. iu ny lm cho thanh nin sinh vin c vai tr x hi r rt. Sinh vin l cng dn thc th ca mt t nc vi y quyn hn v ngha v trc php lut. H c quyn bu c, ng c, phi chu trch nhim v mi hnh vi v vic lm trc B lut hnh s, Lut ngha v qun s, Lut hn nhn gia nh Vi ngha trn th x hi coi sinh vin l mt thnh vin chnh thc, mt ngi trng thnh. Tuy nhin, do ang ngi trn gh nh trng, cha tham gia trc tip sn xut ra ca ci vt cht nn cc em cha hon ton l ngi t lp v mi mt so vi nhng thanh nin cng tui khng hc i hc, phi tham gia lao ng kim sng sm. V vy, tnh cht trng thnh ca thanh nin sinh vin c nhng nt c trng ring. Nh tm l hc ngi Php Bianka Zazzo nghin cu tui trng thnh ca thanh nin sinh vin v i n kt lun: trnh hc vn v v tr x hi ca con ngi c nh hng n s trng thnh ca h. Nhng nghin cu ca ng cho thy, thanh nin nng thn trng thnh v mt x hi sm hn thanh nin cng nhn; thanh nin sinh vin trng thnh v mt x hi mun nht. iu ny l do cng tham gia lao ng sn xut sm th tnh cm trch nhim, tnh cm ngha v cng hnh thnh sm, h nhanh chng sng c lp v tch khi s ph thuc vo cha m. 1.3. Cc hot ng c bn ca thanh nin sinh vin Hot ng hc tp C th thy rng, hot ng hc tp ca sinh vin c tnh cht v sc thi khc vi hot ng hc tp trng ph thng. Hot ng hc tp trng i hc mang tnh cht chuyn ngnh, phm vi hp hn, su sc hn v gn lin vi mt ngh nht nh. Do , cch dy v hc trng i hc cng khc so vi trng ph thng. hc tp c kt qu sinh vin phi c s thch ng vi phng php dy v hc trng i hc. S thnh cng ch n vi nhng sinh vin khi h tip tc coi vic hc l quan trng nht trong qung i sinh vin ca mnh. Bn cht hot ng hc tp ca sinh vin l i su tm hiu nhng mn hc, nhng chuyn ngnh khoa hc c th mt cch chuyn su nm c i tng, nhim v, phng php, quy lut ca cc khoa hc . Hot ng hc tp ca cc
46
em mt mt phi k tha c h thng nhng thnh tu c, mt khc phi tim cn vi nhng thnh tu ca khoa hc ng i v c tnh cp nht, thi s. V vy, nt c trng cho hot ng hc tp ca sinh vin l s cng thng v tr tu, s phi hp nhiu thao tc t duy nh phn tch, so snh, tng hp, tru tng ho, khi qut ho. Di y l nhng c im c th trong hot ng hc tp ca sinh vin: - Sinh vin hc tp nhm lnh hi cc tri thc, h thng khi nim khoa hc, k nng, k xo ngh nghip, pht trin phm cht nhn cch ngh nghip tng lai. Hot ng nhn thc ca sinh vin va gn kt cht ch vi nghin cu khoa hc, va khng tch khi hot ng ngh nghip. - Hot ng hc tp ca sinh vin din ra mt cch c k hoch, c mc ch, ni dung, chng trnh, phng thc, phng php o to theo thi gian mt cch cht ch, ng thi khng qu b khp kn, qu cu n m li c tnh cht m rng kh nng theo nng lc, s trng sinh vin pht huy c ti a nng lc nhn thc ca cc em trong nhiu lnh vc. - Phng tin hot ng nhn thc ca sinh vin c m rng v phong ph vi cc th vin, phng c, phng thc nghim, phng b mn vi cc thit b khoa hc cn thit cho tng ngnh o to. Do , phm vi hot ng nhn thc ca sinh vin a dng: va rn luyn k nng, k xo ngh nghip, va pht huy vic hc ngh mt cch r rt. - Hot ng hc tp ca sinh vin mang tnh c lp, t ch, sng to cao. Hot ng t duy ca sinh vin trong qu trnh hc tp ch yu l theo hng phn tch, din gii, chng minh cc nh khoa hc. t kt qu cao trong hot ng hc tp, sinh vin phi c cch hc ph hp vi chuyn ngnh khoa hc m h theo ui. C nh vy, sinh vin mi c th lnh hi c khi lng ln kin thc chuyn ngnh v hnh thnh c k nng, k xo ngh nghip tng lai. Hot ng nghin cu khoa hc y l hot ng rt c trng ca la tui sinh vin . Hot ng ny lm pht trin ti u t duy sng to v kh nng lm vic nhm, hnh thnh tnh c lp ngh nghip v kh nng gii quyt mt cch sng to nhng nhim v thc tin khi bt
47
u lao ng. Nghin cu khoa hc gip sinh vin t th hin v khng nh c bn thn mnh qua rn luyn c nhng phm cht ngh nghip tng lai. Hot ng chnh tr - x hi Sinh vin l mt t chc x hi quan trng ca t nc. H l nhng ngi c tr tu nhy bn, mn cm vi tnh hnh kinh t chnh tr ca t nc v quc t. H c chnh kin i vi ch trng, ng li, chnh sch ca ng chnh tr v t chc cm quyn. Do vy, hot ng chnh tr - x hi l nhu cu v nguyn vng ca thanh nin sinh vin. Vic tham gia vo cc t chc chnh tr v on th x hi nh Hi sinh vin, on thanh nin c ngha quan trng i vi s pht trin nhn cch la tui ny. Hot ng x hi v giao lu bn b Hot ng x hi v giao lu bn b l mt phn khng th thiu c trong i sng ca sinh vin. Chnh thng qua cc hot ng ny, sinh vin hc hi c t bn b nhng kinh nghim trong hc tp, giao tip v lm vic cng nhau thch ng vi cuc sng mi ang m rng trc cc em. ng thi cc hot ng trn cn lm tho mn nhu cu giao tip bn b ca la tui ny. Nh vy, s pht trin hon chnh v th cht v vai tr x hi c tng cng c ngha to ln i vi s pht trin tm l ca la tui ny. 2. C IM TM L C BN CA LA TUI SINH VIN Nhng c im tm l ca thanh nin sinh vin b chi phi bi nhng c im v th cht, mi trng, vai tr x hi c th m trong h sng v hot ng. y l mt nhm x hi c bit ang chun b trc tip cho vic tham gia vo cuc sng tinh thn ca x hi. La tui ny c c im tm l rt phong ph v a dng. Di y l mt s c im c bn v s pht trin tm l la tui thanh nin sinh vin. 2.1. S thch nghi ca sinh vin vi cuc sng v hot ng mi Bc chn vo trng i hc, mt cuc sng hc tp v x hi mi ngy cng m rng ra trc mt sinh vin. Trong mi trng mi ny, hot ng hc tp c kt qu i hi cc em phi c s thch nghi vi cc hot ng din ra trong trng i hc. Qu trnh thch nghi ny ch yu tp trung cc mt:
48
Ni dung hc tp mang tnh chuyn ngnh. Phng php hc tp mi mang tnh nghin cu khoa hc. Mi trng sinh hot m rng. Ni dung v cch thc giao tip phong ph v a dng. . Cc cng trnh nghin cu ch ra rng, sinh vin cn c thi gian nht nh thch ng vi tt c nhng vn trn. S thch ng ny mi sinh vin khng hon ton nh nhau, tu thuc vo c im tm l c nhn v mi trng sng c th ca cc em quy nh. C nhng sinh vin d dng v nhanh chng ho nhp vi mi trng x hi mi, nhng li gp kh khn trong vic thch ng vi phng php v cch thc hc mi. C ngi cm thy t kh khn trong vic tip thu tri thc, d vt qua cch hc chuyn su i hc nhng li lng tng, thiu t tin trong vic ho nhp vi bn b v cc nhm hot ng trong lp, trong trng. Mt s sinh vin ho ng, ci m cn mt s khc li thn trng, khp kn. Kt qu nghin cu khoa hc cng cho thy, sau mt thi gian hc tp trng i hc a s sinh vin thch ng kh nhanh chng vi mi trng x hi mi. Kh khn c tnh cht bao trm hn c l vic thch nghi c vi ni dung, phng php hc tp mi c tnh cht nghin cu khoa hc v hc ngh i vi nhng chuyn gia tng lai. Mc thch nghi ny c nh hng trc tip ti thnh cng trong hc tp ca sinh vin. y, bn thn ngi sinh vin gp phi mt lot cc mu thun cn gii quyt nh: - Mu thun gia c m, mong mun ca sinh sinh vi kh nng thc hin c m . - Mu thun gia mong mun hc tp, nghin cu su mn hc m mnh yu thch vi yu cu phi thc hin ton b chng trnh hc theo thi gian biu nht nh. - Mu thun gia lng thng tin nhiu trong x hi vi kh nng v thi gian c hn. Vic gii quyt cc mu thun trn mt cch hp l to iu kin thun li cho s pht trin ca thanh nin sinh vin. 2.2. S pht trin hot ng nhn thc ca sinh vin
49
Mt trong nhng qu trnh tm l cao cp din ra trong hot ng hc tp ca sinh vin v ni ln c trng cng thng, mnh m ca hot ng tr c l qu trnh nhn thc. Trong hot ng hc tp ca sinh vin cc qu trnh nhn thc lun din ra t mc n gin n phc tp. iu ny th hin s pht trin, tnh c chn lc cao v c lp sng to trong nhn thc ca cc em. Hot ng nhn thc ca sinh vin thc s l loi hot ng tr tu ch thc, cng cao v c tnh la chn r rt. Hot ng tr tu ny ly nhng s kin ca qu trnh nhn thc cm tnh lm c s, song cc thao tc tr tu pht trin trnh cao v c bit c s phi hp nhp nhng, tinh t, uyn chuyn v linh hot theo tng tnh hung c vn . Do vy, a s sinh vin lnh hi nhanh nhy, sc bn nhng vn m gio vin trnh by. H thng t tho mn vi nhng g bit, lun mong mun o su suy ngh nm vng vn hn. Trong qu trnh tin hnh hot ng hc tp, tnh cht chn lc ca tri gic sinh vin rt cao. Sinh vin thng tri gic nhng ti liu hc tp lin quan ti hng th nhn thc v c ch cho hot ng ngh nghip. Bn cnh , cc qu trnh tr nh thng din ra trong sut qu trnh hc tp ca sinh vin. Nh c tr nh, sinh vin tch lu c tri thc, kinh nghim, k nng k xo ngh nghip tng lai. Qu trnh t duy din ra rt cng thng trong sut qu trnh hc tp ca sinh vin. T duy sinh vin gn lin vi cc phm cht nhn cch c lp. Qu trnh t duy ca sinh vin khc v cht so vi cc la tui trc. Cc em bit t t ra vn , t tm cch gii quyt vn theo nhiu phng hng khc nhau, c ch theo ui mc ch n cng v c kh nng t nh gi kt qu tm c. Phm cht t duy sng to cng c bc l trong hot ng hc tp ca sinh vin. Cc em bit vt ra khi gii hn nhng ti liu c bn, tm thy mi lin h mi gia cc i tng. Sinh vin bit huy ng hp l, rng ri cc tri thc v kinh nghim gii quyt vn . Nhng c im nu cho thy s pht trin v cht trong hot ng nhn thc ca sinh vin. iu ny gp phn quan trng trong vic lnh hi kin thc, k nng, k xo ngh nghip tng lai v gip sinh vin thch ng vi mi trng x hi mi ang rng r trc mt.
50
2.3. S pht trin ng c hc tp ca sinh vin ng c hc tp l ni dung tm l ca hot ng hc tp. ng c hc tp b chi phi bi nhiu yu t khc nhau. C th l nhng yu t tm l ca chnh bn thn mnh nh hng th, l tng, nim tin hay l nhng yu t nm bn ngoi bn thn ch th nh ni dung, phng php dy hc, bn b Lnh vc ng c hc tp ca sinh vin i hc rt phong ph , a dng v thng bc l r tnh h thng. Trong , vic hc tp ca h khng ch b chi phi bi mt ng c m thng l mt s ng c no . Da vo mc ch hc tp, ngi ta chia ng c hc tp ca sinh vin thnh 5 loi: ng c x hi, ng c nhn thc khoa hc, ng c ngh nghip, ng c t khng nh mnh v ng c v li. Ngoi ra cn c nhng ng c mang tnh cht ng nht x hi do nh hng trc tip ca b m hay bn b. C th l: - ng c x hi th hin thc v nhu cu, cc li ch x hi, cc chun mc v mc ch x hi. V d, sinh vin tin vo s cn thit c hc vn cao tham gia vo i sng x hi ca t nc, mong mun tham gia tch cc v c kt qu t vo s pht trin ca khoa hc k thut - ng c nhn thc khoa hc biu hin thi i vi chnh qu trnh nhn thc, vi ni dung cc vn c nghin cu. V d, sinh vin hng th vi cc vn l lun khoa hc, hng th vi qu trnh nhn thc, khao kht tip nhn tri thc mi - ng c ngh nghip th hin trnh hc vn cao l c s chun b cho ngh nghip. V d, sinh vin mun nm vng ngh chn, hng th vi ngh nghip v c kh nng sng to ngh nghip - ng c t khng nh mnh l thc v nhng nng lc v mong mun c th hin cc nng lc . - ng c v li hay nhng ng c tri v ci li cho c nhn. Cc nhm ng c trn c tc dng thc y hot ng hc tp ca sinh vin nhng khng phi ng u m s gy nn tnh trng th bc cc ng c u th. Nhng nghin cu v ng c hc tp ca sinh vin cho thy trong cu trc th bc ng c, sinh vin thng biu hin nh sau: - ng c nhn thc khoa hc xp v tr th 1.
51
ng c ngh nghip xp v tr th 2. ng c x hi xp v tr th 3. ng c t khng nh xp v tr th 4. ng c v li (c tnh c nhn) xp v tr th 5. Th bc cc ng c ny thng khng phi c nh m cng bin i trong qu trnh hc tp i hc. Th bc ny cng khng ging nhau nhng sinh vin c hc lc v trnh nghin cu khoa hc khc nhau. Nghin cu ca tc gi A.N.Ghebx cho thy, vic hnh thnh ng c hc tp ca sinh vin ph thuc vo mt s cc yu t sau: - thc v mc ch gn v mc ch xa ca hot ng hc tp. - Nm vng ngha l lun v ngha thc tin ca cc tri thc do sinh vin lnh hi. - Ni dung mi ca nhng ti liu v thng tin khoa hc c trnh by. - Tnh cht hp dn, s xc cm ca thng tin. - Tnh cht ngh nghip c th hin r trong ti liu hc tp. - La chn c nhng bi tp ph hp, to ra c nhng tnh hung c vn v cc mu thun trong dy hc. - Thng xuyn duy tr c khng kh tm l nhn thc trong hot ng hc tp. Nh vy, vic hnh thnh ng c hc tp sinh vin b nh hng kh ln bi vai tr ca gio vin. Vic t chc vic dy hc theo hng pht huy tnh tch cc, ch ng trong hc tp ca sinh vin s gp phn hnh thnh v pht trin h ng c nhn thc v hn ch ng c tiu cc trong hc tp sinh vin. 3. NHNG C IM NHN CCH CH YU CA LA TUI SINH VIN 3.1. Xu hng pht trin nhn cch sinh vin Mi con ngi l thnh vin ca mt cng ng, mt x hi c th, tn ti trong khng gian v thi gian nht nh. Khi xem xt con ngi vi t cch l mt thnh vin ca x hi, l ch th ca cc mi quan h v hot ng th ta ni n nhn cch ca h.
52
Nhn cch sinh vin l nhn cch ca con ngi tr ang c chun b thc hin chc nng ngi lao ng c trnh nghip v cao trong mt lnh vc hot ng no ca x hi. S pht trin nhn cch ngi sinh vin c din ra theo cc hng c bn sau: - Nim tin, xu hng ngh nghip v cc nng lc cn thit c cng c v pht trin. - Cc qu trnh tm l, c bit l qu trnh nhn thc c ngh nghip ho. - Tnh cm ngha v, tinh thn trch nhim, tnh c lp c nng cao, c tnh v lp trng sng ca cc thnh vin c bc l r rt. - Mong c i vi ngh nghip tng lai c pht trin. - S trng thnh v mt x hi, cc phm cht ngh nghip v s n nh chung v nhn cch c pht trin. - Kh nng t gio dc ca sinh vin c nng cao. - Tnh c lp v tinh thn sn sng hot ng ngh nghip tng lai c cng c. Ta c th hnh dung qu trnh pht trin nhn cch sinh vin trong qu trnh hc tp trng i hc, cao ng v dy ngh nh sau: Nm th nht Sinh vin cha c c nhng phm cht ngh nghip thuc mt ngnh nht nh. H l con em thuc cc dn tc, cc tng lp x hi khc nhau nng thn v thnh th. Do , cc yu t bm sinh di truyn c bin i di nh hng ca gio dc gia nh, ca trng ph thng, cc phong tc tp qun a phng, cc iu kin sng Khi vo trng i hc sinh vin c mt s phm cht tng i n nh i biu cho li sng ca tng lp, giai cp v ca a phng mnh. Cho nn, trong tp th sinh vin nm th nht thng c s va chm mnh do tnh c lp ca nhn cch con ngi tr. Trong qu trnh lm quen vi cuc sng tp th u tin trng i hc, sinh vin thng c hnh vi bt chc ln nhau th hin bc u s ng nht x hi. y sinh vin cha c quan im phn ho i vi vai tr ca mnh. Nm th hai
53
Sinh vin quen vi hu ht cc hnh thc ging dy v gio dc trng i hc. Qu trnh thch ng vi hot ng hc tp c bn hon thnh. Do tch lu c tri thc chung m cc nhu cu vn ho rng ri c hnh thnh. Nm th ba Hng th vi hot ng khoa hc v hc tp chuyn mn c pht trin theo chiu hp v su ca ngh nghip chn. Nhng phm cht c lin quan v ph hp vi ngh nghip tng lai c pht trin mnh. Nm cui cng ( nm hc th IV -VI) Sinh vin thc s tp lm cng vic ca ngi lao ng tng lai khi i thc tp cc c s thuc lnh vc ngh nghip ca mnh. Khi i thc tp, sinh vin c th nghim mnh trong i sng, i chiu, nh gi li cc gi tr c lin quan ti ngh nghip ca mnh, tch cc tm ti cc thng tin lin quan ti ngh nghip va rn luyn cc k nng cn thit. Nh vy, qua vic tm hiu xu hng pht trin nhn cch ca ngi sinh vin chng ta thy, nhn cch sinh vin c bc l, hnh thnh v pht trin trong hot ng v thng qua hot ng. 3.2. c im kiu nhn cch sinh vin Da trn c s o cc nh hng gi tr, hng th, mc ch hc tp ca sinh vin, cc nh nghin cu nu ra cch phn loi kiu nh n cch sinh vin khc nhau. Cn c vo thi ca sinh vin i vi hot ng hc tp ngi ta chia nhn cch sinh vin thnh 4 loi nh sau: Kiu W: Sinh vin thuc kiu ny hc tp chun b cho ngh nghip tng lai, h khng quan tm ti lnh vc tri thc v x hi trng i hc cho d thnh thong c tham gia vo cc hot ng ca trng. Sinh vin ch thc hin nhng bi tp theo yu cu, ch cn t im trung bnh sao cho khng b lu ban. Ngoi nhng ti liu bt buc, h ch c sch theo hng th v s thch ch khng lin quan ti vic hc. Sinh vin kiu X hc v ngh nghip. Kiu X: Vi kiu sinh vin ny, h thch tm ti nhng mn hc lin quan ti tri thc cuc sng ni chung da trn c s la chn ring ca c nhn. H rt quan tm ti th gii t tng v sch, thng c mt th vin. Ngoi gi hc bt buc,
54
sinh vin t nguyn tham gia vo cc kho hc chuyn t chn, nhng gi hc phc o, vn ho, th thao Sinh vin thng c ti liu ngoi chng trnh m h cho rng nhng ti liu l cn thit v c th b xung cho vic hc. Sinh vin kiu X khng tham gia vo cc t chc sinh vin, tp th, cu lc b v cc cng vic x hi khng lin quan trc tip ti vic hc. Vi h, vic hc i hc l tho mn lng khao kht tri thc v kinh nghim sng. Kiu Y: Sinh vin kiu Y gn ging vi kiu X song h khng tch di khi cc hnh thc khc ca i sng tp th. H c gng t im cao nht trong cc k thi. H xem tp th c nh hng chung ti s pht trin ca c nhn mnh. Kiu Z: Sinh vin kiu Z ch ti cc hnh thc x hi ca trng i hc hn l bn thn cc khoa hc. H gn b vi trng v c gng trong cc hot ng th dc, th thao. H cng mun nhn c tm bng i hc nhng t khi vt ra khi yu cu ti thiu ca chng trnh hc. Cn c vo 4 tiu chun di y, cc nh nghin cu nu ra 6 kiu nhn cch sinh vin: - Thi ca sinh vin i vi hot ng hc tp. - Tnh tch cc chnh tr x hi v khoa hc. - Trnh vn ho chung. - Tinh thn tp th. Kiu 1: Sinh vin hc xut sc c v chuyn mn ring ln nhng mn l lun chung v cc mn x hi, c nim tin chnh tr r rng, tham gia nghin cu khoa hc, c vn ho chung cao, tham gia tch cc vo cng tc x hi, gn b vi tp th bng nhng hng th a dng. Kiu 2: Sinh vin hc kh, coi vic thu nhn ly mt chuyn mn no l mc ch suy nht ca vic hc tp trng i hc, quan tm ti khoa hc trong khun kh chng trnh, nhit tnh tham gia cng tc x hi v quan h tt vi b n b, gn b vi tp th bng cc hng th hc tp v ngh nghip. Kiu 3: Sinh vin hc xut sc, xem khoa hc l phm vi ch yu ca hng th v hot ng. Sinh vin kiu ny th hin s hng th vi khoa hc x hi nh l phng tin gii thch hin thc v hnh vi. H c vn ho chung cao, tch cc
55
tham gia vo cc hot ng vn ho x hi v gn b vi tp th bng cc hng th khoa hc. H khng t nguyn tham gia cc hot ng qun chng nh hi, hp. Kiu 4: Sinh vin hc trung bnh v kh, quan tm tch cc ti khoa hc x hi ngoi chng trnh. H thng khng t nguyn tham gia nghin cu khoa hc, vn ho chung c hn ch cc hng th ngh nghip. c bit, h tch cc tham gia cng tc x hi v coi hng th ca tp th l hng th ca c nhn. Kiu 5: Sinh vin hc trung bnh v kh, khng tham gia nghin cu khoa hc. H xem chuyn mn v vn ho l lnh vc ch yu ca hng th v hot ng ca mnh. H c tham gia vo cc hot ng x hi song khng tch cc. H gn b vi tp th bi cc hng th c tnh cht gii tr v vn ho. Sinh vin kiu ny c kh nng sng to trong lnh vc vn ho ngh thut. Kiu 6: Sinh vin hc yu, khng tham gia nghin cu khoa hc. H hc v mt, khng yu ngh. H tham gia cng tc x hi mt cch th ng. H coi ngh ngi v gii tr l lnh vc ch yu ca hng th v hot ng. H gn b vi tp th bi hng th cng c ngh ngi l ch yu (tham quan, cm tri ). Vic nghin cu nhng kiu loi nhn cch sinh vin c ngha thc tin to ln, gp phn gip cc nh gio dc tm ra cc bin php c th vic dy v hc trng i hc t kt qu cao hn. 3.3. c im nhn cch la tui sinh vin 3.3.1. S pht trin t nh gi, t thc v t gio dc ca sinh vin T nh gi l mt trong nhng phm cht quan trng, mt trnh pht trin cao ca nhn cch. T nh gi c ngha nh hng, iu chnh hot ng, hnh vi ca ch th nhm t mc ch, l tng sng mt cch t gic. N gip con ngi khng ch bit ngi m cn bit mnh. T nh gi ny sinh rt sm con ngi, t khong 3 tui, khi ci ti s gin c hnh thnh. N tip tc c pht trin v n tui thiu nin th kh nng t nh gi pht trin n mc c tnh t bin vi biu hin ca ci ti x hi khc v cht so vi ci ti s gin. tui thanh nin, nht l thi k sinh vin, t nh gi pht trin mnh vi nhng biu hin phong ph v su sc. T nh gi tui sinh vin l mt dng hot ng nhn thc, trong i tng nhn thc chnh l bn thn ch th, l qu trnh ch th thu thp, x l thng
56
tin v chnh mnh, ch ra c mc nhn cch tn ti bn thn, t c thi , hnh vi, hot ng ph hp nhm t iu chnh, t gio dc hon thin v pht trin. c im t nh gi sinh vin mang tnh cht ton din v su sc. Biu hin c th ca n l sinh vin khng ch nh gi hnh nh bn thn mnh c tnh cht bn ngoi, hnh thc m cn i su vo c phm cht, cc gi tr nhn cch. T nh gi ca sinh vin khng ch tr li cu hi Ti l ai? m cn Ti l ngi nh th no? Ti c nhng phm cht g?. La tui ny cn c kh nng l gii cu hi Ti sao ti l ngi nh th? Nhng cp nh gi tn mang yu t ph phn, phn tnh r rt. V vy, t nh gi sinh vin cn mang ngha t thc, t gio dc. T thc l mt trnh pht trin cao ca thc, n gip sinh vin c hiu bit v thi , hnh vi, c ch ca mnh ch ng hng hot ng ca mnh theo nhng yu cu i hi ca tp th, ca cng ng x hi. Cc cng trnh nghin cu v t thc, t nh gi sinh vin cho thy, mc pht trin ca nhng phm cht nhn cch ny c lin quan ti hc lc cng nh k hoch sng tng lai ca sinh vin. Nhng sinh vin c kt qu hc tp cao thng ch ng, tch cc trong vic t nhn nhn, t nh gi, t kim tra hnh ng, thi c x, c ch giao tip hng ti nhng thnh tu khoc hc, lp k hoch hc tp, nghin cu khoa hc mt cch c th nhm t hon thin bn thn. Nhng sinh vin c kt qu hc tp thp d t nh gi bn thn khng ph hp. C nhng sinh vin t nh gi bn thn mnh qu cao, thng b ng trong hc tp, nhu cu giao tip mnh hn nhu cu nhn thc v hot ng ca h hng ch yu vo cc mi quan h. Ngc li, c mt s sinh vin li nh gi mnh qu thp, thng bi quan trc kt qu hot ng, th ng trong quan h giao tip vi bn b, h t phn u vn ln trong hc tp nn vic t gio dc, t hon thin t mc thp. T nh gi v mc tr tu l thnh phn quan trng trong t thc, t gio dc sinh vin. Nhng sinh vin t nh gi mnh qu thp v mt ny thng gy kh khn cho h trong qu trnh hc tp. V vy, cn gip nhng sinh vin ny thay i s t nh gi mc lc quan, t tin hn. iu ny s lm thay i thi
57
chung i vi bn thn ngi sinh vin, nh s t tin, tnh t trng ca sinh vin pht trin theo chiu hng tt, to iu kin cho s vn ln trong hc tp, phn u, rn luyn nhn cch. Tm li, nhng phm cht nhn cch nh t nh gi, s t thc pht trin mnh m la tui sinh vin. Nhng phm cht nhn cch ny c ngha rt ln i vi vic t gio dc, t hon thin bn thn theo hng tch cc ca sinh vin. 3.3.2. S pht trin v nh hng gi tr sinh vin nh hng gi tr l mt trong nhng lnh vc rt c bn, quan trng i vi i sng tm l ca sinh vin. N l nhng gi tr c ch th nhn thc, thc v nh gi cao, c ngha nh hng, iu chnh thi , hnh vi, li sng ca ch th nhm vn ti nhng gi tr . nh hng gi tr l mt khi nim ng, c tnh bn vng tng i v c th thay i tu theo hon cnh, iu kin kinh t, chnh tr, x hi. V nhng nh hng gi tr i vi nhn cch a s sinh vin chn v nhn mnh cc phm cht sau ngoi nhng gi tr chung khc: - C t duy kinh t, bit tnh ton hiu qu. - Nng ng, thch nghi nhanh vi hon cnh. - S dng thnh tho ngoi ng. - Dm ngh, dm lm, chp nhn mo him. Nhng nh hng gi tr ngh nghip c sinh vin la chn l: - Bit xy dng cuc sng gia nh ho thun. - Ngh c thu nhp cao. - Ngh ph hp vi sc kho v trnh . - Ngh ph hp vi s thch, hng th. - Ngh c iu kin chm lo gia nh. - Ngh c iu kin pht trin nng lc. - Ngh c x hi coi trng. - Ngh m bo yn tm sut i. - Ngh lm vic bng tr c. - Ngh c th gip ch cho nhiu ngi. - Ngh c iu kin tip tc hc ln cao.
58
nh hng gi tr ca sinh vin lin quan mt thit vi xu hng nhn cch v k hoch ng i. Vi sinh vin, c m, hoi bo, l tng ca tui thanh xun dn dn c hin thc, c iu chnh trong qu trnh hc tp trng i hc. Tnh vin vng, huyn tng nhng ch cho k hoch ng i c th do vic hc tr thnh ngi c ngh nghip c xc nh r rng. Sinh vin khng ch t ra k hoch ng i cho mnh m cn tm cch thc hin k hoch theo nhng giai on nht nh. Sinh vin l nhng ngi giu ngh lc, giu c m v hoi bo. Tuy nhin, do quy lut pht trin khng ng u v tm l, do iu kin, hon cnh sng v gio dc khc nhau nn khng pht bt c sinh vin no cng c pht trin mc ti u. iu ny ph thuc rt nhiu vo nh hng ng n cng nh tnh tch cc hot ng ca bn thn mi sinh vin. giai on ny, s chi phi ca th gii quan v nhn sinh quan i vi hot ng ca sinh vin th hin r rt. Nhng sinh vin c s nhn nhn ng n, khoa hc v s pht trin ca th gii t nhin, x hi v con ngi s c nhng k hoch ng i ph hp, c mc tiu phn u r rng v thng tr thnh nhng ngi c ch cho bn thn, gia nh v x hi. 3.3.3. i sng xc cm tnh cm ca sinh vin Theo B.G.Ananhep v cc nh tm l hc khc, tui sinh vin l thi k pht trin tch cc nht ca nhng loi tnh cm cao cp nh tnh cm tr tu, tnh cm o c, tnh cm thm m. Nhng tnh cm ny biu hin rt phong ph trong hot ng v trong i sng sinh vin. c im ca n l tnh c h thng v bn vng so vi thi k trc . Hu ht sinh vin biu l s chm ch, say m ca mnh vi chuyn ngnh v ngh nghip chn. tho mn tnh cm tr tu, h hc tp khng ch ging ng v th vin trng i hc m cn t hc thm, tham gia cc kho hc khc Chnh tnh cm tr tu ny lm cho lng tri thc m sinh vin tch lu c thng rt ln, vt xa nhng nhng vin khng c loi tnh cm ny v mi mt. Hn ai ht sinh vin l ngi yu v p th hin hnh vi, phong thi, o c cng nh v p thm m cc s vt, hin tng ca thin nhin do con ngi to ra. Khc vi nhng la tui trc, tnh cm o c, tnh cm thm m la tui sinh vin biu l mt chiu su r rt.
59
Tnh bn cng gii v khc gii tui sinh vin tip tc pht trin theo chiu su. Nhng bn b thi trung hc ph thng tip tc chim v tr quan trng trong i sng sinh vin. Bn cnh , vic hnh thnh nhng tnh bn mi trng i hc cng khng km phn bn vng. Tnh bn tui sinh vin lm phong ph thm tm hn, nhn cch ca sinh vin. Bn cnh tnh bn, tnh yu nam n tui sinh vin l mt lnh vc rt c trng. Loi tnh cm ny c mm mng giai on dy th, c s th nghim giai on u tui thanh nin v n thi k ny th pht trin vi mt sc thi mi. Nhn chung, tnh yu nam n la tui sinh vin rt p v lng mng. Song loi tnh cm ny cng khng th hin ng u sinh vin do hon cnh, iu kin v k hoch ng i ca mi ngi khc nhau. Trong tnh yu, sinh vin gp phi nhng mu thun ni ti nh mu thun gia nhng i hi ca tnh yu vi mi trng sng ca tp th kh biu hin iu , mu thun gia khi lng tri thc nhiu, a dng vi thi gian c hn trong hc tp, mu thun gia vic cn ph thuc kinh t gia nh vi mt tnh yu say m, mun thnh v chng v sng c lp Trong khi gii quyt nhng mu thun ny, sinh vin gp khng t kh khn v cng khng t tnh yu dn ti b tc. Do vy, nhiu sinh vin chn cho mnh con ng tp trung hc tp, hc ngh trong thi gian hc i hc. Cch ny mang li hiu qu trong hc tp i vi sinh vin v gip cc em vng vng v chn chn hn trong cuc sng.
60
CU HI N TP
1. Yu t th cht, vai tr x hi v hot ng x hi c nh hng n s pht trin tm l la tui sinh vin nh th no? 2. Hot ng hc tp ca sinh vin c im g khc so vi hot ng hc tp ca la tui trc? 3. Phn tch nhng mu thun ni ti ca sinh vin trong qu trnh thch ng vi hot ng trng i hc. Vic gii quyt nhng mu thun c ngha nh th no i vi s pht trin tm l la tui sinh vin? 4. Trnh by nhng nt c bn trong s pht trin ng c hc tp ca sinh vin. 5. Phn tch xu hng nhn cch c bn ca la tui sinh vin. 6. Nhng c im nhn cch c nh hng nh th no ti kt qu hc tp v nghin cu khoa hc ca sinh vin ?
61
PHN II. TM L HC S PHM

CHNG I. TM L HC DY HC 1. BN CHT CA HOT NG DY V HC 1.1. Hot ng dy Hot ng dy l hot ng ca ngi c o to ngh dy hc (gio vin) t chc v iu khin hot ng ca ngi hc nhm gip h lnh hi nn vn ho x hi, to ra s pht trin tm l, hnh thnh nhn cch . Xt v bn cht ca hot ng dy hc, L.X.Vgtxki cho rng c hai kiu dy hc ng vi hai kiu nh hng khc nhau: - Dy hc hng vo mc hin c ca ngi hc. l vng pht trin hin c, ngi hc c tri thc, k nng v phng php nht nh. Dy hc hng vo vng pht trin hin c l dy hc hng vo tri thc, phng php hc m hc sinh bit, nm vng. Kiu dy hc ny khng em li ci mi cho ngi hc, m ch nhm cng c nhng ci c cc em, ngha l khng to c s pht trin. - Dy hc hng vo vng pht trin gn nht. l vng ca nhng iu m hc sinh cha bit, nhng cc em c th t c nh s gip ca gio vin v c th bng con ng khc (do ngi khc gip , t hc, t tm hiu). Dy hc theo kiu ny l cung cp cho ngi hc tri thc, hnh thnh k nng v phng php mi, l dy hc pht trin, hay l dy hc dn dt v ko theo s pht trin ca ngi hc. Theo quan nim ny th dy hc l t chc qu trnh pht trin ca ngi hc, dn dt h t ti vng pht trin gn nht, ng thi li hnh thnh vng pht trin gn nht k tip, v c th hc sinh ln ln, tip tc c s pht trin. cng chnh l mc ch ca dy hc, l tnh quy lut ca hot ng dy ca gio vin v hot ng ca hc sinh. Nhn mt cch khi qut th hot ng dy ca gio vin c cu thnh bi ba yu t chnh l ni dung, phng php v t chc. Ba yu t ny chi phi hot ng dy ca gio vin, trong ni dung chng trnh l yu t c tnh php quy,
62
khng c php thay i, cn gio vin c th ch ng iu khin phng php v hnh thc t chc dy hc sao cho hot ng dy t hiu qu cao nht. tin hnh hot ng dy, gio vin thc hin nhng cng vic c th sau: - a ra mc ch, yu cu, ngha l xc nh sn phm hc tp v tiu chun (mu) ca sn phm (thng gi l yu cu c th v kin thc, k nng, thi ) i vi mi tit hc, bi hc (nay cn gi l mc tiu ca tit hc, bi hc. Mi tit hc l mt n v thi gian s phm, thng c quy nh khong 40 hoc 45 pht, cn bi hc l mt n v kin thc tgn i hon chnh v c th thc hin trong mt tit hoc vi ba tit hc). - Cung cp phng tin, iu kin ngi hc thc hin hot ng hc. chnh l hc liu bao gm sch v, giy bt, dng hc tp, thit b th nghim, thc hnh ph hp vi ni dung hc tp. - Vch ra trnh t thc hin cc hnh ng, cc thao tc v nhng quy nh cht ch phi tun theo khi thc hin cc hnh ng, cc thao tc theo quy trnh . - Ch dn ngi hc lm theo quy trnh, quy phm ng thi trong qu trnh , gio vin theo di, gip ngi hc trong trng hp h gp kh khn. - nh gi v hng dn hc sinh t nh gi kt qu hc tp. l 5 vic chnh trong qu trnh thc hin hot ng dy c th ca gio vin. Song trn thc t, khng phi mn hc no, tit hc no cng u din ra nh vy, m tu thuc vo ni dung v phng tin c th, gio vin s s dng nhng phng php dy hc khc nhau. 1.2. Hot ng hc Hc theo ngha nguyn thu l bn tnh ca con ngi (c c con vt) hng vo vic tip thu kinh nghim, s hiu bit v k nng ca ging loi gip cho c th tn ti trong cuc sng. Hc i vi con ngi ni chung l thu thp kin thc, rn luyn k nng bng nhng cch thc, nhng phng php khc nhau. lnh hi kin thc, k nng, k xo (kinh nghim x hi) nht nh, con ngi c cc cch hc khc nhau. C th: - Hc nh tri nghim trong cuc sng, qua con ngi tch lu c kinh nghim v nhng hiu bit nht nh. Cch hc ny ch gip con ngi lnh hi c nhng kinh nghim khng trng hp vi nhng mc ch trc tip
63
ca hot ng hay hnh vi; lin quan trc tip ti nhu cu, hng th c nh, cc nhim v trc mt, cn nhng ci khc th b qua; ch a li nhng tri thc tin khoa hc, c tnh cht ngu nhin, ri rc, khng h thng; ch hnh thnh nhng nng lc thc tin do kinh nghim hng ngy trc tip mang li. Hc theo phng php nh trng, c t chc t gic t nh nc v x hi, c thchin trong trng hc. Phng php nh trng y c dng hm cha trong ni dung, phng php dy - hc, c phng thc t chc dy - hc. y l mt dng hot ng c th ca con ngi. N ch c th thc hin mt trnh khi m con ngi c c kh nng iu chnh nhng hnh ng ca mnh bi mc ch c thc. Kh nng ny ch c hnh thnh vo lc 5-6 tui. Ch c thng qua hot ng hc theo phng thc nh trng mi hnh thnh c nhn nhng tri thc khoa hc cng nh nhng cu trc tng ng ca hot ng tm l v s pht trin ton din nhn cch ngi hc. Hc theo phng php t hc c nhiu ngi quan tm, song hc theo phng php ny i hi tnh c lp v tnh kin tr rt cao ngi hc. Trong iu kin hin nay th vic t hc kt hp vi phng php nh trng l phng thc hc tp em li hiu qu cao. Bn cht ca hot ng hc c th hin qua cc c im sau: Hot ng hc l hot ng chim lnh, hay ni cc khc l hot ng lnh hi tri thc, k nng, k xo tng ng vi tri thc . iu ny c ngha tri thc, k nng, k xo l i tng ca hot ng hc. Nh vy, hc sinh thc hin hot ng hc cng chnh l lnh hi tri thc, k nng, k xo mi. Khi mt hc sinh thc hin hot ng hc th chnh hc sinh tr thnh ch th chim lnh ni dung hc tp mi, ch th hnh ng tch cc c tr c v tay chn. Trong qu trnh ny cc chc nng tm l ca hc sinh c vn hnh tch cc. Hot ng hc lm thay i chnh ch th. Bng hot ng hc, mi ch th (ngi hc) lnh hi c tri thc, k nng, k xo mi, nh vy m to c s pht trin v tm l ca ngi hc (s pht trin v nhn thc l tnh, v cc phm cht nhn cch). Nh hot ng hc v cc hot ng gio dc
64
khc m hc sinh c s phong ph v tm hn, hnh thnh nhn cch. C th ni rng, hot ng hc to ra s bin i chnh ngi hc, hnh thnh nhn cch hc sinh. - Hot ng hc l hot ng khng ch hng vo vic lnh hi tri thc, k nng, k xo m cn hng vo vic tip thu c nhng tri thc ca chnh bn thn hot ng, hay ni cch khc l lnh hi c cch hc. Mun cho hot ng hc din ra c kt qu cao, ngi hc phi bit cch hc, ngha l phi c tri thc v bn thn hot ng hc. S tip thuc tri thc ny khng din ra mt cch c lp vi vic tip thu tri thc, k nng, k xo. Do , trong khi t chc hot ng cho ngi hc, gio vin va phi thc c nhng tri thc, k nng, k xo no cn c hnh thnh ngi hc, va phi c mt quan nim r rng l thng qua t chc s tip thu tri thc, k nng, k xo th ngi hc s lnh hi c cch hc g? con ng ginh tri thc, k nng, k xo nh th no? 2. HNH THNH HOT NG HC T khi nim v bn cht ca hot ng hc, ta thy rng vic hnh thnh hot ng hc l mc tiu quan trng ca hot ng dy. Hot ng dy phi c t chc sao cho thng qua , hc sinh t chc c hot ng hc mt cch tt nht, gip cc em tip thu kin thc mt cch ch ng v c hiu qu. 2.1. Hnh thnh ng c hc tp ng c hc tp ca hc sinh chnh l nhu cu c mi hc sinh nhn thc, tr thnh ng lc thi thc cc em hc, hay ni cch khc ng c hc tp l ci m v n hc sinh thc hin hot ng hc. Hc sinh trong cng mt lp hc c cng i tng hc tp, nhng trn thc t, mi thi im khc nhau v nhng hc sinh khc nhau c th c ng c khc nhau, hoc mt hc sinh c th c vi ba ng c khc nhau, hoc c s chuyn ho gia cc ng c. Trong thc t, c nhng hc sinh chm ch hc tp, hc mt cch t gic l do mong mun lnh hi ni dung hc tp, v h qu ca hot ng chm ch l kt qu hc tp cao; song c nhng hc sinh chm hc l do sc p ca gia nh v nh
65
trng v nhng em ny thng cng t kt qu cao; c nhng em c gng hc tp l do mun nhn phn thng ca gia nh hoc nh trng cho thnh tch hc tp ca mnh Nhn chung, mi hc sinh ng thi c vi ba ng c hc tp khc nhau, nhng ch c mt ng c hc tp chim u th, ng c ch thc, ng c chn chnh l ng c xut pht t chnh i tng ca hot ng hc, t chnh vic lnh hi ni dung hc tp, v l ng c ng n. Trong qu trnh dy hc, gio vin nn ch hnh thnh cho hc sinh ng c hc tp ng n bi chnh l ng lc gip cc em thc hin hot ng hc tp mt cch hng th v c hiu qu. 2.2. Hnh thnh nhim v hc tp Nhim v hc tp l hnh thc c th ho ni dung hc tp thnh vic hc c th m mi hc sinh phi thc hin c c sn phm nht nh. chnh l cc n v kin thc v k nng c th (mc tiu) cng vi phng tin cn thit tng ng hc sinh c th thc hin cc hnh ng hc bng h thng thao tc tng ng t sn phm hc tp theo quy nh. Nh vy, mi tit hc, mi bi hc c th c mt hay nhiu nhim v hc tp c th. Nhim v hc tp khc vi nhim v trong cc loi hnh hot ng khc (v d nhim v trong lao ng sn xut). S khc bit l ch, nhim v trong lao ng sn xut cng lm ra sn phm nhng khng to ra nng lc mi, nhim v hc tp hng vo vic to ra nng lc mi th hin kt qu hc tp. Nhim v hc tp l nhn t quan trng ca hot ng hc v khng c nhim v hc tp th hot ng hc khng th thc hin cc hnh ng, cc thao tc hc, v nh vy s khng th t ti kt qu . 2.3. Hnh thnh hnh ng hc Hnh ng hc l cch din ra hot ng hc (cch thc hin nhim v hc tp), gm cc hnh ng: hnh ng phn tch, hnh ng m hnh ho, hnh ng c th ho, hnh ng kim tra nh gi. Hnh ng phn tch y l hnh ng tin quyt trong hot ng lnh hi tri thc, k nng, k xo. l cch tip cn ti liu hc tp v qua y ngi hc pht hin c i
66
tng cn chim lnh trong cc mi quan h ni ti ca n. S tm kim, pht hin lgic, mi quan h chung to nn ni dung hot ng t duy v l im xut pht trong qu trnh hnh thnh tri thc, khi nim ca hc sinh. Hnh ng m hnh ho y l cch thc ngi hc ghi li qu trnh v kt qu thc hin hnh ng phn tch trn di dng m hnh v k hiu. M hnh l s din t lgic khi nim mt cch trc qua, nh m khi nim c chuyn t bn ngoi vo bn trong u ngi hc. Qu trnh din ra theo tin trnh sau: i tng (khi nim bn ngoi) M hnh Khi nim (trong u) Trong qu trnh hc tp, ngi hc thng s dng hai loi m hnh: - M hnh vt cht gm m hnh tnh v m hnh ng. - M hnh t tng gm m hnh hnh nh, m hnh k hiu v m hnh t duy. Gia m hnh v i tng c quan h vi nhau theo hai tnh cht sau: - M hnh ging i tng ch n thay th i tng v mt s thuc tnh v mt s mt no , nn c gi l tnh cht nhn thc ca m hnh. - M hnh khc i tng ch n ch cha ng nhng thuc tnh ca i tng m ngi hc cn xem xt, lnh hi, cn nhng thuc tnh khc ca i tng m ngi hc khng cn xem xt, khng cn lnh hi th khng a vo m hnh. Trn thc t, hot ng dy ca gio vin v hot ng hc ca hc sinh thng t c iu kin tip cn vi i tng tht (vt tht), m thng tip cn vi i tng thay th (vt thay th hay m hnh). Do vy, m hnh l sn phm ca mt cng on trong qu trnh hc tp ca ngi hc, nhng m hnh cng c th l phng tin, l vt thay th qua ngi hc tip cn, nghin cu v i tng. Hnh ng c th ho Qua hnh ng phn tch v hnh ng m hnh, ngi hc bc u lnh hi c tri thc l lun v phng php khi qut tng ng c nh trc trong nhim v hc c tnh cht nh mu mi, v nh vy cng to ra c ci mi ngi hc. Nhng nhim v thc tin c th v nhim v cng loi phong ph, a dng nn ngi hc phi dng phng php chung c hnh thnh qua cc hnh
67
ng trn gii quyt nhng nhim v ti nht inh th mi c c kin thc v k nng tng ng mt cch chc chn. Hnh ng c th ho ch nh l khu hnh trong hc - hnh, hay khu luyn tp trong hc - tp. Hnh ng kim tra v nh gi Qu trnh ngi hc thc hin cc hnh ng hc tp nu trn l qu trnh ngi hc t lm ra sn phm hc tp ca mnh. Sn phm ny mt mt th hin qu trnh thc hin cc hnh ng hc (cch hc) v kt qu tng ng cng nh snr phm cui cng, mt khc l ci ng li trong mi ngi hc nh l nhn t gp phn to nn nng lc mi ca cc em. V vy, vic kim tra, nh gi v trn c s iu chnh, khc phc kp thi nhng sai st trong qu trnh thc hin cc hnh ng hc nhm gii quyt nhim v c th t ra cng c coi nh thnh t quan trng khng th thiu c trong cu trc hot ng hc. Hnh ng kim tra v nh gi c chc nng nh hng v iu chnh hot ng hc ca hc sinh. Hnh ng ny i km cc hnh ng khc trong qu tr nh hc tp ca ngi hc t khi khi u n khi t kt qu cui cng. Do vy, vic nh gi kt qu ca ngi hc theo ng quy lut v t hiu qu phi kt hp c nh gi qu trnh v nh gi kt qu cui cng, kt hp cch nh gi t lun v nh gi kiu tc nghim, tu thuc vo mc ch v iu kin kim tra nh gi xc nh. ng thi hnh ng kim tra nh gi ny cng c th to nn ng lc hc tp cho ngi hc. Nh vy, hnh thnh hot ng hc cho ngi hc chnh l thc hin hot ng dy ca gio vin vi mc tiu v nhng vic lm c th c xc nh trc. Trong qu trnh dy hc, vic gio vin hnh thnh hot ng hc cho ngi hc l rt quan trng, c tnh quyt nh cht lng v hiu qu dy v hc. 3. C S TM L HC CA VIC LNH HI TRI THC, CC PHNG THC HNH NG V PHNG THC T DUY Lnh hi (thng hiu, nm vng) l s ho nhp kinh nghim mi vi kinh nghim c trc y, ho nhp thng tin mi vi thng tin bit. N l s
68
chuyn ho kinh nghim x hi tch lu c thnh ti sn ca c nhn, ngha l thnh thuc tch ca c nhn. Lnh hi c th l t pht hay t gic. S lnh hi t gic c th do t hc hay do qu trnh dy hc c mc ch em li. Ngi ta phn bit cc loi lnh hi tu theo ni dung c lnh hi. Trong Tm l hc s phm, lnh hi thng c phn chia thnh s lnh hi tri thc, s lnh hi cc phng thc hnh ng (k nng, k xo) v phng thc t duy. Mi loi hot ng i hi nhng phng thc lnh hi c trng ring bit. 3.1. Lnh hi khi nim Khi nim l ton b nhng hiu bit ca con ngi c khi qut v mt loi s vt, hin tng no . S lnh hi khi nim l s phn nh vo trong thc ca mi ngi ton b nhng hiu bit m loi ngi xc nh c v mt khi nim no . S lnh hi khi nim ca cc mn hc khc nhau c cc c trng khc nhau. Qu trnh xy dng khi nim ca loi ngi l qu trnh sng to ra khi nim cn qu trnh lnh hi khi nim l qu trnh mi c nhn tip thu nhng khi nim di dng c sn c xc nh. Song nh th khng c ngha lnh hi l qu trnh chuyn ti gin n, th ng t gio vin sang ngi hc m thc s n l mt qu trnh t duy tch cc v ngi hc lnh hi kinh nghim ca loi bng kinh nghim ca mnh. Qu trnh lnh hi khi nim c biu hin hai thnh phn sau: Hiu khi nim: L qu trnh ho nhp khi nim vo h thng khi nim c ca bn thn theo mt lgic nht nh. Vn dng c khi nim: Qu trnh lnh hi khi nim ca mi c nhn din ra theo 4 mc sau: - Lnh hi khi nim thng qua vic hiu c nhng du hiu khng bn cht, nhng kinh nghim ring l ca bn thn. - Lnh hi khi nim thng qua du hin bn cht nhng khng ng vi khi nim c lnh hi.
69
- Lnh hi khi nim thng qua vic phn nh c du hin bn cht ca khi nim nhng khng da trn nhng kinh nghim cm tnh, phong ph ca c nhn. - Lnh hi khi nim thng qua vic va nm c du hin bn cht ca khi nim, va vn dng c chng vo trong thc tin. 3.2. Lnh hi cc phng thc hnh ng S lnh hi cc phng thc hnh ng l mt lnh vc c bit ca hot ng hc. Cc phng thc hot ng c ngi hc lnh hi s tr thnh knng, k xo ca h. Hc thuyt hnh thnh hnh ng tr tu theo giai on ca P.Ia.Ganpri c gi tr v mt nghin cu s lnh hi cc phng thc hnh ng. Theo thuyt ny, mun hnh thnh mt hnh ng tr tu hon ho, nht nhit phi tin hnh cc giai on xc nh sau y: - Giai on lm quen s b vi mc ch ca hnh ng, to ra ng c cn thit ngi hc. - Giai on thit lp s ca c s nh hng hnh ng. C s nh hng hnh ng l mt h thng cc vt nh hng v li ch dn gip con ngi thc hin hnh ng . H thng cc li ch dn v vt nh hng ny c th c cung cp cho ngi hc vi nhng tnh cht khc nhau v di nhng dng khc nhau, hoc do bn thn hc sinh t thit lp ly, nhng vn ch l mt biu tng v hnh ng sp ti, v phng thc thc hin n, ch cha phi l bn thn hnh ng. - Giai on thc hin hnh ng di dng vt cht hay vt cht ho. giai on ny, hnh ng cn lnh hi c thc hin nh l mt hnh ng thc t, bn ngoi, vi cc vt tht (hnh ng vt cht) hay vi cc m hnh nh s , bn v (hnh ng vt cht ha). - Giai on hnh thnh hnh ng ngn ng bn ngoi (ni hoc vit) m khng da vo cc phng tin vt cht hay vt cht ho . giai on ny, hc sinh phi ni bng t ca mnh (thnh ting hay vit) tt c cc thao tc m n thc hin theo ng c s nh hng hnh ng.
70
- Giai on hnh thnh hnh ng ni thm bn ngo i. Hnh ng khng din ra cng vi s ni to hay ch vit, m ni thm cho mnh v cc thao tc c tin hnh. - Giai on thc hin hnh ng trong c, ngha l hnh ng tr tu c hnh thnh. Quan nim v s lnh hi theo giai on vch ra c c ch pht sinh cc hnh ng tr tu nh l s phn nh cc hnh ng vt cht. C th ngh rng, mi hnh ng mi v nguyn tc i vi ch th u bt u c lnh hi ng nh quan nim ny. Nhng tu theo mc tch lu kinh nghim, vn tri thc v k nng m s lnh hi cc phng thc hot ng mi, cc hnh ng mi c th din ra m b qua mt s giai on, c bit l hnh ng vt cht hay hnh ng ni thm bn ngoi v bn trong. Hn na, hot ng tm l bn trong sau c th c th hin ra bn ngoi - mt cch vt cht. iu ny cn c th c gy nn bi ch, cc yu t hnh ng mi c gi gn trong ngi hc v mi giai on u tri qua trc y ri. Cho nn, khng phi bt c ai v bt c trng hp no cng u phi tri qua 6 giai on hnh thnh hnh ng tr tu trn y. 3.3. S lnh hi phng thc t duy T duy c vai tr quan trng trog vic vn dng cc tri thc nh l mt iu kin, mt thnh phn tt yu ca hot ng. V vy, vic lnh hi cc phng thc t duy cng l mt lnh vc quan trng trong hot ng hc. Cc kt qu nghin cu tm l hc khng nh s cn thit phi lnh hi cc hnh ng tr tu (t duy) khi qut v c trng vi tng mn hc ring l. S lnh hi cc hnh ng ny din ra theo 3 cch: - Hc thuc lng cc phng thc hnh ng c th v nguyn tc ca chng do gio vin vch ra. - Da vo kinh nghim ca nhiu v d c th v vic thc hin cc hnh ng . - Lnh hi cc vt nh hng c a ra v nh chng m ngi hc nhn thc c cu trc ca hnh ng. C ba cch trn u c hiu lc trong nhng iu kin nht nh, nhng vi mc pht trin y ca ngi hc th cch lnh hi th 3 l c hiu qu nht.
71
S lnh hi cc hnh ng tr tu i hi phi c s thu nhn thng tn v mt trong cc phng thc nu trn, luyn tp v di chuyn sang cc tnh hung khc. Nh vy, s lnh hi cc phng thc t duy i hi ngi hc phi tham gia thc hin cc cu trc thao tc, thc hin cc hnh ng tr tu hay t duy nhng mc phc tp v c lp khc nhau. Vic lnh hi cc phng thc t duy c lin quan cht ch vi cc tri thc c xy dng trn c s cc phng thc . Cho nn s khng ng nu cho rng cc phng thc t n s dy cch t duy mc cn thit v trong nhng th hin cn thit.
72
CU HI N TP
1. Phn tch bn cht ca hot ng dy v hot ng hc. 2. C bao nhiu cch hc trong thc tin cuc sng? Phn tch u im v hn ch ca cc cch hc . 3. Qu trnh hnh thnh hot ng hc din ra nh th no? 4. Qu trnh lnh hi khi nim din ra nh th no? 5. Trnh by hc thuyt hnh thnh hnh ng tr tu ca P.Ia.Ganprin. Hc thuyt ny c ngha nh th no i vi hot ng dy hc?
73
CHNG II. TM L HC NHN CCH NGI GIO VIN 1. C IM LAO NG CA NGH DY HC 1.1. Vai tr v v tr ca ngi gio vin trong x hi hin i - Trong x hi phong kin, ngi gio vin c xp vo v tr cao trong x hi, ch ng sau nh Vua (Qun, S, Ph). Cng t thi xa, nhn dn ta vn quan nim Khng thy my lm nn. T khi thnh lp Nh nc Vit Nam mi, vi nn gio dc Cch mng ca nc ta, ngi lm cng tc dy hc li cng c x hi coi trng v tn vinh l ngi lm ngh cao qu trong nhng ngh cao qu. - Trong x hi hin i, ngi gio vin cng l ngi lao ng, m loi hnh lao ng ny c c th ring so vi nhiu loi hnh lao ng khc. Gio dc o to c chc nng to ngun nhn lc v o to nhn lc p ng nhu cu ca x hi. Ngi gio vin tham gia, gi v tr then cht v quyt nh cht lng ca qu trnh to ra ngun nhn lc cho x hi. 1.2. c im lao ng s phm ca ngh dy hc Nh gio dc K.D. Usinxki ni: Trong vic gio dc, tt c phi da vo nhn cch ngi gio dc. iu ny ni ln c im lao ng ca ngh dy hc. 1.2.1. Ngh m i tng quan h trc tip l con ngi Ngh no cng c i tng quan h trc tip ring ca mnh. Chng hn: - Ngh quan h vi k thut nh th ch to v lp rp cc loi my, sa cha cc loi my - Ngh quan h vi ng vt v thin nhin nh ngh chn nui, th - Ngh quan h trc tip vi con ngi nh nhn vin bn hng, bc s, gio vin - Nhng ngh c i tng quan h trc tip l con ngi u i hi ngi hot ng trong ngh phi c nhng phm cht nht nh khi thc hin mi quan h gia con ngi vi con ngi nh s tn trng v lng tin con ngi, tnh thng, s i x cng bng, thi n cn, lch s, t nh.
74
Cng c i tng quan h trc tip l con ngi nhng con ngi vi t cch l i tng ca ngh dy hc khng hon ton ging con ngi trong quan h vi ngh y hay ngh kinh doanh. l nhng con ngi ang trong thi k chun b tr thnh nhng cng dn tng lai c phm cht v nng lc p ng nhu cu i hi ca x hi. to ra nhng cng dn tng lai c phm cht v nng lc ph hp vi s pht trin ca x hi th ngi gio vin phi l ngi t chc v iu khin qu trnh lnh hi kin thc, hnh thnh k nng, k xo tng ng ngi hc. Qua , ngi hc dn dn bin c kinh nghim ca loi thnh kinh nghim ca c nhn v nhn cch dn c pht trin. c im ny ca ngh dy hc c th hin r trong qu trnh hnh ngh ca mi gio vin v c Nh nc quy nh thnh nhim v ca nh gio. iu 63 Lut Gio dc quy nh nh gio c nhim v nh sau: 1. Gio dc, ging dy theo mc tiu, nguyn l, chng trnh gio dc; 2. Gng mu thc hin ngha v cng dn, cc quy nh ca php lut v iu l nh trng. 3. Gi gn phm cht, uy tn, danh d ca nh gio, tn trng nhn cch ngi hc, i x cng bng vi ngi hc, bo v cc quyn v li ch chnh ng ca ngi hc; 4. Khng ngng hc tp, rn luyn nng cao phm cht o c, trnh chuyn mn, nghip v, nu gng tt cho ngi hc; 5. Cc nhim v khc theo quy nh ca php lut. T nm nhim v ca ngi gio vin nh trn, Nh nc v nhn dn i hi cao ngi lm ngh dy hc v phm cht v nng lc. 1.2.2. Ngh c cng c ch yu l nhn cch ca chnh ngi gio vin Trong dy hc v gio dc, ngi gio vin phi dng nhn cch ca mnh tc ng ti ngi hc. l phm cht chnh tr, li sng, trnh hc vn, k nng giao tip y cng chnh l l do m K.D. Usinxki khng nh dng nhn cch gio dc nhn cch. Hn na, ngh dy hc l ngh lao ng nghim tc, khng c php to ra th phm ch cha ni ti ph phm nh mt s ngh khc. C ngi tng ni lm hng mt vng ta c th nu li, mt vin ngc qu ta c th b i nhng lm
75
hng mt con ngi l mt ti ln, mt li lm khng th chuc li c. Vng, ngc, kim cng u qu nhng khng th so snh chng vi tm hn, nhn cch mt tr th, mt con ngi. Nh gio tc ng n ngi hc bng nhn cch ca mnh nn nh gio cn sng m phm. Nhng nh gio cng l con ngi bnh thng nn h cng cn c cuc sng bnh thng. Thc t i hi ngi lm ngh dy hc phi cng phu rn luyn mi c th p ng c nhng yu cu, i hi ngy cng cao ca x hi. 1.2.3. Ngh o to ngun nhn lc (hay ni cch l l ngh ti sn xut, m rng sc lao ng x hi) Gio dc c chc nng l to ngun nhn lc cho x hi. Ngun nhn lc chnh l ton b sc mnh vt cht v tinh thn trong c nhn mi hc sinh, trong th h tr ca chng ta ngy hm nay. Trong thin nin k trc, ngun nhn lc nng nghip c o to n gin bng con ng truyn khu (truyn kinh nghim qua ngn ng ni) v truyn tay ngh. Hin nay, t nc ta ang thc hin qu trnh cng nghip ho, hin i ho v hi nhp kinh t quc t th ngun nhn lc cn c o to t trnh quc t. Gio dc v dy hc v ang tham gia mt cch c hiu qu vo qu trnh to ra ngun nhn lc c cht lng cho x hi. Ngun nhn lc ny va c trnh chuyn mn, va c nhng phm cht ca ngi lao ng thi k mi nh c t chc, c k lut, tnh sng to cao trong cng vic Gio vin cc bc hc l ngi tham gia trc tip v quyt nh cht lng ca ngun nhn lc tng lai. V vy, hn ai ht chnh ngi gio vin phi l ngun nhn lc c o to chun c th thc hin tt vai tr to ngun nhn lc c cht lng cho x hi. 1.2.4. Ngh i hi tnh khoa hc, tnh ngh thut v tnh sng to cao Nh s phm hc ngi c vit: Ngi thy gio ti l ngi mang chn l n sn, cn ngi thy gio gii l ngi bit dy hc sinh i tm chn l . thc hin cng vic dy hc theo tinh thn th gio vin phi da trn nhng nn tng khoa hc xc nh, khoa hc b mn cng nh khoa hc gio dc, c k nng s dng chng vo tng tnh hung s phm c th, sinh ng, thch ng vi tng c nhn. Cho nn cng vic ca ngi gio vin tuy phi da trn nn tng
76
khoa hc nhng i hi tnh sng to cao. V thc hin c chc nng ca mnh theo yu cu ca x hi th gio vin cn phi c tnh khoa hc v tnh sng to cao ti mc nh l mt ngi th c lnh ngh, mt ngh s ca qu trnh s phm. 1.2.5. Ngh lao ng tr c chuyn nghip Lao ng ca ngi gio vin l loi lao ng tr c chuyn nghip. Loi lao ng ny c 2 c im ni bt sau: - C mt thi k khi ng (l thi k lao ng i vo n np). thi k ny, hiu qu lao ng thp hoc cha c hiu qu nht l khi phi gii quyt nhng tnh hung s phm phc tp v c tnh cht quyt nh. - C qun tnh tr tu. Nhng din bin trong gi hc, nhng vn hc tp cha c gii quyt u khng mt i khi gi hc kt thc. Vi hai c im ni bt trn nn cng vic ca ngi gio vin khng ng khung trong khng gian lp hc v thi gian xc nh m n th hin khi lng, cht lng v tnh sng to trong cng vic. 2. CU TRC NHN CCH CA NGI GIO VIN Nhn cch l tng th nhng phm cht v nng lc to nn bn sc v gi tr tinh thn ca mi ngi. Ngy nay, vic nh gi con ngi cng cn c vo phm cht v nng lc (hay cn gi l c v ti) ca h. Phm cht v nng lc to thnh th thng nht trong nhn cch con ngi c th. Hai yu t ny thng nht v tc ng qua li vi nhau, nhng cng c th phn bit tng i xem xt, nh gi. Con ngi vi loi hnh hot ng chuyn bit khc nhau, ngh nghip khc nhau th phm cht v nng lc ca h c ni dung, tnh cht v yu cu khc nhau. Ngi gio vin c mt s phm cht nhn cch chnh sau: - Th gii quan khoa hc. - L tng ngh nghip. - Lng tin v yu mn ngi hc. - Lng yu ngh. - o c - li sng. Nng lc s phm ca gio vin gm:
77
Nng lc hiu hc sinh. Nng lc khoa hc (tm hiu bit). Nng lc t chc. Nng lc ngn ng. Nng lc giao tip. Nng lc x l cc tnh hung s phm.
3. MT S PHM CHT NHN CCH CA NGI GIO VIN 3.1. Th gii quan khoa hc Trong phm cht nhn cch ca ngi gio vin, yu t trc tin l th gii quan khoa hc. y l yu t quan trng trong cu trc nhn cch, n khng nhng quyt nh nim tin chnh tr, m cn quyt nh ton b hnh vi cng nh nh hng ca gio vin ti ngi hc. Th gii quan ca ngi gio vin l th gii quan duy vt bin chng bao hm nhng quan im duy vt bin chng v cc quy lut pht trin ca t nhin, x hi v t duy. N chi phi thi v cch thc hot ng ca gio vin i vi vic la chn ni dung v phng php dy hc - gio dc, vic kt hp gio dc v nhim v chnh tr x hi, gn ni dung ging dy vi thc tin cuc sng cng nh cch nhn nhn v nh gi mi biu hin tm l ca ngi. Th gii quan khoa hc khng phi l bn tnh t nhin ca nh gio, n c hnh thnh trong qu trnh hc tp ca h v di nhiu nh hng khc nhau. l qu trnh hc tp trong trng ph thng, trng s phm v t hc sut i; hc trong trng hc v hc trong trng i; trong qu trnh hc cc mn khoa hc thuc lnh vc khoa hc t nhin v cng ngh, khoa hc x hi v nhn vn, c bit l Trit hc. C th ni, th gii quan khoa hc l kim ch nan gip nh gio i ng hng, l si ch xuyn sut mi hot ng ging dy v gio dc ca ngi gio vin. iu ny c th thy r trong iu 16, Lut Gio dc: Khng truyn b tn gio, tin hnh cc nghi thc tn gio trong cc trng, c s gio dc khc ca h thng gio dc quc dn, ca c quan hnh chnh nh nc, t chc chnh tr-x hi, ca lc lng v trang nhn dn. 3.2. L tng ngh nghip
78
Gio vin khng phi l th dy m phi l nh gio thc th. Nu ch l th dy th trong chng mc no c th dng my mc, cc phng tin k thut hin i thay th, nhng nh gio thc th th ch c th thay th bng nh gio khc v h u t chun nh gio cp hc, bc hc c th. Nh gio c nhng tiu chun chung, trc ht h u l nhng ngi c l tng ngh nghip. L tng nh gio l l tng v s nghip quc sch hnh u, l l tng v s nghip trng ngi, l ht nhn trong nhn cch ngi gio vin. L tng ngh nghip ca gio vin ni chung l em li hnh phc cho ngi i hc. N l ci hn, l ht nhn trong cu trc nhn cch ca ngi gio vin. L tng ngh nghip biu hin nim say m ngh nghip, tn tu hy sinh v cng vic, cn c, c trch nhim, c li sng gin d v thn tnh . L tng ngh nghip khng c sn m c hnh thnh v pht trin trong qu trnh hot ng tch cc ca ngi gio vin. Chnh trong qu trnh , nhn thc v ngh ngy cng c nng cao, tnh cm ngh nghip ngy cng c su sc. V tc dng to ln ca l tng ngh nghip cho nn mi vic lm trong trng s phm phi nhm xy dng l tng ngh nghip cho gio sinh. Nu trng s phm khng gio dc l tng ngh nghip cho gio sinh th cng nh A.X.Makarenc nh gi l khng gio dc g ht. 3.3. Lng tin yu hc sinh v lng yu ngh Yu qu v tin yu con ngi l mt trong nhng phm cht o c cao qu ca con ngi, ring i vi ngi gio vin th y l phm cht c trng trong nhn cch ca h. C phm cht c trng ny, ngi gio vin s nhn ra ng nhng u im v hn ch ca ngi hc t c nhng bin php dy hc v gio dc ph hp vi cc em. Lng tin yu hc sinh v lng yu ngh gn b vi nhau v to thnh ng lc hot ng ca ngi gio vin. Phm cht ny mt khi hnh thnh ngi gio vin s thi thc h hnh ng v mc tiu gio dc hc sinh. H u t sc lc v thi gian trau di chuyn mn, nng lc s phm nhm p ng c nhng yu cu, i hi ca x hi. Lng tin yu hc sinh v lng yu ngh to nim vui hnh phc ngh nghip cho ngi gio vin. Lao ng s phm ca ngi gio vin khng em li li
79
nhun cho bn thn ngi gio vin nhng li c li ch ln hn nhiu v l loi hnh lao ng lun hng ti cht lng - hiu qu gio dc v s pht trin nhn cch ngi hc. Chnh v vy, cng tin yu hc sinh th ngi gio vin cng c lng yu ngh v cng yu mn hc sinh, cng yu ngh th chnh ngi gio vin cng c hng nim vui, hnh phc t cng vic, t ngh nghip ca mnh. Lng tin yu hc sinh v lng yu ngh ca ngi gio vin c biu hin nhng im c bn sau: - Say sa, lm vic ht mnh, khi cn sn sng hy sinh c li ch c nhn cho cng vic dy hc v gio dc. - C nhng bin php c th khc phc kh khn, quyt tm thc hin bng c k hoch gio dc ca trng, ca lp mnh ph trch. - Gn gi, yu thng hc sinh, c s quan tm, chm sc c th i vi nhng hc sinh c hon cnh kh khn, nhng hc sinh tt nguyn v tin tng v o kh nng v s tin b ca hc sinh. - Sng v lm vic theo tinh thn Tt c v hc sinh thn yu. V hc sinh, v ngh dy hc, ngi gio vin lun hc tp tu dng nng cao trnh ngh gio ca mnh, ng thi quan tm gip , hp tc vi ng nghip trong vic thc hin mc tiu gio dc. 3.4. o c - li sng Khc vi cc ngnh ngh khc, ngh dy hc c cng c hnh ngh l nhn cch ca ngi gio vin, l phm cht v nng lc, hay l o c - li sng v nng lc ca ngi gio vin. Gio vin tc ng n ngi hc khng nhng bng nhng hnh ng trc tip ca mnh m cn bng s mu mc, bng thi v hnh vi ca chnh mnh i vi th gii xung quanh. lm c iu , gio vin phi bit ly cc quy lut khch quan lm chun mc cho mi tc ng s phm ca mnh, mt khc phi c nhng phm cht o c v phm cht ch cn thit. Nhng phm cht o c v phm cht ch l tinh thn ngha v; tinh thn mnh v mi ngi; tinh thn nhn o; lng tn trng con ngi; thi cng bng; tnh ngay thng, gin d, khim tn; tnh mc ch, tnh nguyn tc, tnh kin nhn, tnh t kim ch, bit
80
chin thng thi h tt xu; k nng iu khin tnh cm, tm trng ca bn thn cho ph hp vi tnh hung s phm. Trong thi i mi, mt s phm cht nhn cch di y khng nhng cn thit i vi gio vin m cn cn c hnh thnh ngi hc: - L tng ngh nghip. - Tnh trung thc trong cuc sng v trong hot ng ngh nghip. - Lng tin, trc ht l tin vo o hc v tin vo chnh mnh. 4. NNG LC CA NGI GIO VIN Nng lc l t hp nhng thuc tnh tm l c o ca c nhn, ph hp vi nhng yu cu c trng ca mt hot ng nht nh nhm m bo hon thnh c kt qu hot ng y. Vy nng lc ca ngi gio vin l t hp (tng hp) nhng thuc tnh c o ca c nhn ph hp vi yu cu c trng ca ngh dy hc, nhm m bo cho gio vin thc hin c kt qu nhim v ging dy v gio dc hc sinh. Khi bn v nng lc ca ngi gio vin, cn ch mt s im c bn sau: - Nng lc ca ngi gio vin khng phi l mt thuc tnh ring l hoc nhng thuc tnh ri rc ca c nhn, m l t hp nhng thuc tnh c o ca c nhn. Nhng thuc tnh c quan h qua li, b tr cho nhau, kt hp cht ch vi nhau. - Ni ti nng lc ca ngi gio vin khng phi l cch ni chung chung, m bao gi cng xem xt, nhn nhn n qua hot ng c th no (nng lc v mt loi hnh ging dy v gio dc c th no ). Khng phi bt c mt thuc tnh no ca c nhn cng ph hp vi yu cu ca bt k loi hnh hot ng c th c xc nh, cho nn khi ni ti ngi gio vin c nng lc hay khng c nng lc v mt hot ng c th l phi xem xt gia mt bn l yu cu ca hot ng v mt bn l cc thuc tnh c nhn. - Nhng thuc tnh c nhn to nn nng lc ca ngi gio vin bao gm c nhng c im tm l(nh cc phm cht t duy, cc c im tr nh, s ch, tng tng ...) v nhng c im gii phu sinh l (nhng c
81
im ca h thn kinh). Tng hp cc thuc tnh ca c nhn c cu trc nht nh v trong qu trnh pht trin ca nng lc, cu trc ny ngy cng pht trin v hon thin hn. - Nng lc ca ngi gio vin c th phn chia thnh ba mc : - Nng lc bnh thng. - Nng lc kh. - Nng lc tt (ti nng)\ (Khng cp ti nng lc yu v l gio vin th khng th c gio vin yu km v nng lc.) Cn c vo chc nng c trng ca ngh dy hc, ngi ta phn nng lc ca ngui gio vin thnh cc nhm c bn l nhm nng lc dy hc, nhm nng lc gio dc v nhm nng lc t chc cc hot ng s phm. 4.1. Nhm nng lc dy hc 4.1.1. Nng lc hiu hc sinh trong qu trnh dy hc Dy hc l mt qu trnh thun nghch (t gio vin ti hc sinh v ngi li ), thng nht gia hai hot ng dy (ca gio vin) v hc (ca hc sinh) . Trong qu trnh , chc nng ca ngi gio vin l t chc v iu khin hot ng ca hc sinh, chc nng ca ngi hc l chim lnh nn vn h x hi. Dy hc ch c hiu qu cao khi qu trnh thc s l qu trnh iu khin c. Kt qu ca s iu khin ph thuc rt nhiu vo vic gio vin hiu hc sinh. V vy, nng lc hiu hc sinh trong qu trnh dy hc v gio dc c xem l ch s c bn ca nng lc s phm. Nng lc hiu hc sinh l nng lc thm nhp vo th gii bn trong ca ngi hc, c th hiu bit tng tn v nhn cch v bit quan st tinh t nhng biu hin tm l ca cc em trong qu trnh dy hc v gio dc. Nng lc hiu hc sinh c biu hin: - Khi ch bin v trnh by ti liu hc tp, gio vin bit t mnh vo a v ngi hc, xc nh c khi lng, ni dung bi hc, mc kh khn v hnh thc trnh by sao cho thun li nht i vi hc sinh.
82
- Cn c vo mt lot du hiu quan st c trong gi hc, gio vin c th hiu c nhng bin i nh nht trong tm hn hc sinh, d on c mc hiu bi v pht hin c mc hiu sai lch ca chng. - Gio vin c th d on c nhng thun li v kh khn thi thc hin cc nhim v nhn thc. Nng lc hiu hc sinh trong qu trnh dy hc l kt qu ca mt qu trnh lao ng y trch nhim, thng yu v i su tm hiu hc sinh, nm vng mn hc mnh dy, am hiu tm l hc sinh, tm l hc s phm, c cc phm cht tm l cn thit nh s tinh s phm (quan st), c tng tng, kh nng phn tch tng hp 4.1.2. Tri thc v tm hiu bit ca ngi gio vin Nhim v c bn ca gio vin l pht trin nhn cch ngi hc nh mt phng tin c bit l tri thcm li ngi tch lu c, nht l nhng tri thc khoa hc thuc lnh vc ging dy ca mnh. Gio vin phi nm vng ni dung, bn cht cng nh con ng nghin cu khoa hc m loi ngi i qua. Ch c trong iu kin y, gio vin mi c th t chc cho ngi hc ti to v ly li nhng g cn thit cho s pht trin tm l v nhn cch ca mnh, to ra nhng c s trng yu hnh thnh phm cht v nng lc ca con ngi mi. V cng vic ca ngi gio vin ng thi cng l cng vic nh nh gio dc nn l mt dng lao ng phong ph v a dng. H va dy mt mn hc, li va bi dng cho th h tr mt nhn quan rng ri, nhng hng th v thin hng thch hp. Do , gio vin cn c mt tm hiu bit rng, cha ng vn tinh hoa vn ho ca dn tc, ca cuc sng v ca khoa hc. Tri thc v tm hiu bit ca ngi gio vin c th hin : - Nm vng v hiu bit mn hc mnh ging dy. - Thng xuyn theo di nhng xu hng, nhng pht minh trong khoa hc lin quan ti mn dy, bit tin hnh nghin cu khoa hc v c nhng hng th ln lao i vi hot ng ny. - C nng lc t hc, t bi dng b tc v hon thin tri thc ca mnh. c tri thc v tm hiu bit, ngi gio vin cn c hai yu t c bn:
83
- C nhu cu v s m rng tri thc v tm hiu bit (y l ngun gc ca tnh tch cc v l ng lc ca vic t hc). - C nhng k nng lm tho mn nhu cu (phng php t hc). Tri thc v tm hiu bit c tc dng mnh m to ra uy tn cho ngi gio vin. V vy, y l yu t ht sc quan trng ngi thy gio thc hin vai tr ca nh gio dc. 4.1.3. Nng lc ch bin ti liu hc tp Nng lc ch bin ti liu hc tp l nng lc gia cng v mt s phm ca gio vin i vi ti liu hc tp nhm lm cho n ph hp ti a vi c im la tui, c im c nhn hc sinh, trnh kinh nghim ca cc em v m bo lgic s phm. Nng lc ch bin ti liu hc tp c th hin: - Gio vin bit nh gi ng ti liu hc tp. Vic nh gi ng ny s gip gio vin xc lp c mi quan h gia yu cu kin thc ca chng trnh vi trnh nhn thc ca hc sinh va m bo yu cu chung v kin thc ca chng trnh, va lm cho ti liu hc tp tr nn va sc vi s tip thc ca ngi hc. - Gio vin bit ch bin ti liu hc tp nhm lm cho n va m bo lgic ca s pht trin khoa hc, va ph hp vi lgic s phm v thch hp vi trnh nhn thc ca ngi hc. c c nng lc ny, gio vin phi: - C tri thc v tm hiu bit tt. - C kh nng phn tch - tng hp, h thng ho kin thc. - C c sng to. C th: o Gio vin bit trnh by ti liu theo suy ngh v lp lun ca mnh, cung cp cho hc sinh nhng kin thc c ng, chnh xc, lin h c nhiu mt gia kin thc c v kin thc mi, kin thc b mn ny vi kin thc b mn khc, bit lin h vn dng vo thc tin cuc sng. o Tm ra nhng phng php mi, hiu nghim lm cho bi ging c sc li cun v giu cm xc tch cc.
84
o Nhy cm vi ci mi v giu cm hng sng to cng l yu t gp phn thc y nng lc ch bin ti liu hc tp. 4.1.4. Nm vng k thut dy hc Kt qa ca s lnh hi tri thc v chim lnh i tng hc tp ph thuc vo ca yu t: - Trnh nhn thc ca hc sinh. - Ni dung bi ging. - Phng php v cch thc t chc hot ng dy hc. iu ny cho thy, ngi gio vin khi tin hnh hot ng dy hc phi bit cch dy v nng dn trnh ging dy ln mc nng lc. Nm vng k thut dy hc l nm vng cch t chc v iu khin hot ng nhn thc ca ngi hc qua bi ging. iu ny c th hin nhng im c bn sau: - Nm vng k thut dy hc mi, to cho ngi hc c v tr l ngi pht minh trong qu trnh dy hc. - Truyn t ti liu r rng, d hiu, lm cho n tr nn va sc i vi ngi hc. - Gy hng th, kch thch ngi hc t tm ti, suy ngh mt cch tch cc v c lp. - To ra tm th c li cho vic hc tp lnh hi kin thc. Trong qu trnh dy hc, vic hnh thnh nng lc ny khng d dng, n l kt qu ca mt qu trnh hc tp nghim tc (c l lun c bn v l lun nghip v) v rn luyn tay ngh cng phu. 4.1.5. Nng lc ngn ng C th khng nh rng, gio vin khng th c nng lc dy hc nu khng c nng lc s dng ngn ng. Trong dy hc v gio dc, ngn ng ca gio vin thng hng vo vic gii quyt mt nhim v nht nh no nh truyn t kin thc mi, kim tra kin thc c, biu th s ng tnh hay khng ng tnh Nng lc ngn ng l nng lc biu t r rng v mch lc ngh v tnh cm ca mnh bng li ni cng nh bng hnh vi c ch, nt mt v iu b.
85
Nng lc ngn ng ca ngi gio vin c biu hin c ni dung v hnh thc, do ngn ng ca gio vin phi su sc v ni dung, gin d v hnh thc. V ni dung - T mi n v biu t n ton bi ging, ngn ng phi cha ng mt thng tin ln. - Li ni phn nh c tnh k tc v tnh lun chng m bo thng tin c lin tc, lgic. - Ni dung v hnh thc ngn ng phi thch hp vi cc nhim v nhn thc khc nhau. - Nhn cch ca ngi gio vin l hu thun vng chc v duy nht cho li ni ca mnh. V hnh thc Ngn ng ca ngi gio vin c nng lc thng gin d, sinh ng, giu hnh nh, c ng iu, sng sa, biu cm vi cch pht m mch lc, trong khng c nhng sai phm vmt tu t hc, v ng php, v ng m. V th gio vin nn trnh by d hiu, c chiu su v t tng, c sc lay ng tm hn ngi hc. Nhng li ni cu k thng khng gy c n tng tt vi ngi hc. M.I.Calinin vit: Ci tm trng bn trong ca con ngi bn, bn hy c gng dng li l thng thng din t. Bng li l gin d, khng dng cng thc c sn th li ni ca b s i thng vo tm hn tr em . Nng lc ngn ng ca ngi gio vin cn th hin ch n thc y mt cch ti a s suy ngh v hng s ch ca ngi hc vo bi ging. V th, gio vin nn trnh nhng cu di, c cu trc phc tp, nhng thut ng v cch trnh by kh hiu. Ngc li, gio vin cng nn cn nhc khng ni nhng li qu ngn, qu vn tt lm cho hc sinh kh hiu. Ngoi ra, ngi ta cn thy rng s khi hi ng ch, s pha tr nh nhng, s chm bim d dm, c thin s c tc dng gip hc sinh tch cc suy ngh, hc tp si ni v tip thu tt. Nhp ngn ng ca gio vin cng c mt ngha nht nh. Nu ngn ng ca gio vin u u, n iu s gy mt mi rt nhanh chng, lm cho hc sinh chn chng, u oi, th . Nhp qu gp cng gy kh khn cho cc em trong vic lnh hi kin thc, cng thng thn kinh. Ngc li, nhp qu chm cng gy
86
ra nhm chn, t nht. Ngoi ra, chng ta cn thy, ni qu to, qu mnh hoc ngc li qu yu cng gy nh hng khng tt. Cho nn, nhp ti u i vi s lnh hi ca hc sinh l nhp trung bnh, hot bt. 4.2. Nhm nng lc gio dc 4.2.1. Nng lc vch d n pht trin nhn cch hc sinh Hnh thnh nhn cch cho hc sinh l mc ch ch yu ca gio dc, m nhn cch l t hp nhng phm cht v nng lc theo mt cu trc nht nh, do mi hot ng s phm phi nhm hnh thnh nn nhng yu t . Nng lc vch d n pht trin nhn cch hc sinh l nng lc bit da vo mc ch gio dc v yu cu o to hnh dung trc cn phi gio dc cho tng hc sinh nhng phm cht nhn cch no v hng hot ng ca mnh ti u t c hnh mu trn vn ca con ngi mi. Nng lc ny thng c biu hin ch: - Gio vin phi va c k nng tin on s pht trin ca nhng thuc tnh ny hay thuc tnh khc tng hc sinh, va phi nm c nguyn nhn sinh ra cng nh mc pht trin ca tng thuc tnh . - C hnh mu r rng v biu tng nhn cch ca nhng hc sinh khc nhau s thu c trong tng lai di nh hng ca nhng d n pht trin nhn cch do mnh xy dng. - Hnh dung c hiu qu ca cc tc ng gio dc nhm hnh thnh nhn cch theo d n. Nng lc vch d n pht trin nhn cch hc sinh c to nn bi nhiu yu t tm l nh c tng tng s phm, tnh lc quan s phm, c quan st s phm, nim tin vo sc mnh gio dc v nim tin vo con ngi. Nh c nng lc ny m cng vic ca ngi gio vin tr nn c k hoch, ch ng v sng to.
4.2.2. Nng lc giao tip s phm Giao tip l thnh phn c bn ca hot ng s phm. Nhng hnh thc ch yu ca cng tc gio dc v hc tp u din ra trong nhng iu kin ca giao
87
tip. Khng c giao tip th hot ng ca gio vin v hc sinh khng th din ra. V vy, ngi gio vin phi c nng lc giao tip s phm. Nng lc giao tip s phm l nng lc nhn thc nhanh chng nhng biu hin bn ngoi v nhng din bin tm l bn trong ca hc sinh v bn thn, bit s dng hp l cc phng tin ngn ng v phi ngn ng, ng thi bit cch t chc, iu khin v iu chnh qu trnh giao tip nhm t mc ch giao tip. Nng lc giao tip s phm thng c biu hin cc k nng chnh nh: K nng nh hng giao tip: K nng ny c biu hin kh nng da vo s biu l bn ngoi no nh sc thi biu cm, ng iu, thanh iu ca ngn ng, c ch, ng tc, thi gian v khng gian giao tip m phn on chnh xc v nhn cch cng nh mi quan h gia ch th giao tip v i tng giao tip. K nng nh v: Mt iu kin quan trng hiu bit ln nhau trong qu trnh giao tip l s ng cm gia ch th v i tng giao tip. K nng nh v m bo cho vic c c s ng cm ny v y l kh nng bit xc nh v tr trong giao tip, bit t v tr ca mnh vo v tr ca i tng to ra iu kin cho i tng ch ng, thoi mi giao tip vi mnh. K nng iu khin qu trnh giao tip: K nng ny th hin ch bit thu ht i tng, tm ra ti giao tip ph hp duy tr n v xc nh c hng th, nguyn vng ca i tng. K nng ny cn th hin cc kh nng bit lm ch trng thi cm xc ca bn thn v bit s dng ton b cc phng tin giao tip. C th l: - K nng lm ch trng thi cm xc ca bn thn: K nng ny biu hin ch bit kim ch trng thi cm xc mnh, khc phc nhng tm trng c hi, khi cn thit ch bc l nhng tnh cm c li cho vic gio dc hc sinh, ni cch khc l bit iu khin v iu chnh cc din bin tm l ca mnh cho ph hp vi hon cnh giao tip. A.X.Macarenc nhn xt: Mt s bc cha m v nh gio thng khng bit kim ch, h cho ging ni ca h phn nh tm trng ca bn thn. iu hon ton khng c php Mi nh gio dc
88
trc khi ni chuyn vi tr cn phi un li vi ln cho mi tm trng ca mnh lng xung. - K nng s dng phng tin giao tip: Phng tin giao tip c trng ca con ngi l li ni (ngn ng). Cc cng trnh nghin cu khoa hc ch ra rng: nu ni dung ca li ni tc ng vo thc th ng iu ca n tc ng mnh m ti tnh cm ca con ngi.V iu ny, V.A.Xukhmlinxki vit: T l s tc ng mnh m nht n tri tim, n c th tr nn mm mi nh bng hoa ang n chuyn t nim tin v s n hu Mt t thng minh v hin ho to ra nim vui, mt t ngu xun hay tn c, khng suy ngh v khng lch s em li iu tai ho, t c th git cht nim tin v l gim sc mnh ca tm hn . Do , vic la chn cc t ng mt cch c vn ho, c gio dc ht sc quan trng trong giao tip. Mt khc, ng iu pht ra t cc t cng c ngha khng km thm ch n c th lm tng hay gim tnh su sc ca t. C th ni vi ging ni du dng hay nghim khc , ra mnh lnh hay biu l s phn n nhng phi ph hp vi nhng tnh hung giao tip nht nh. Ngoi ngn ng din t, cc phng tin phi ngn ng nh c ch, iu b, nt mt, n ci, nh mt c th b sung, h tr cho thi ca ngi gio v in trong quan h tip xc vi hc sinh. Nng lc giao tip s phm cn c th hin trong giao tip vi ng nghip, vi ph huynh hc sinh, vi cc t chc x hi. Thng qua s giao tip ny, gio vin ng gp cng sc ca mnh vo vic gn gio dc nh trng vi gio dc gia nh v x hi, lm cho gio dc x hi tin trin cng chiu vi gio dc nh trng, to nn sc mnh tng hp trong s nghip o to th h tr. 4.2.3. Nng lc cm ho hc sinh Mun hiu c i tng gio dc v lm cho hot ng s phm c ngha i vi s hnh thnh nhn cch ngi hc, gio vin cn c nng lc cm ho hc sinh.
89
Nng lc cm ho hc sinh l nng lc gy c nh hng trc tip ca mnh i vi hc sinh v mt tnh cm v ch. Ni cch khc, l kh nng lm cho hc sinh nghe, tin v lm theo mnh bng tnh cm, bng nim tin . Nng lc cm ho hc sinh ph thuc vo mt t hp cc phm cht nhn cch ca ngi gio vin nh tinh thn trch nhim i vi cng vic, nim tin vo s chnh ngha, kh nng truyn t nim tin, s tn trng hc sinh, s chu o v i x kho lo s phm, lng v tha v cc phm cht ca ch. c nng lc ny, ngi gio vin phi phn u v tu dng c vn vn ha chung cao, mt phong cch mu mc nhm to ra uy tn chn chnh. Ngoi ra, ngi gio vin cn xy dng mi quan h thy tr tt p: va nghim tc, va thn mt; c thi yu thng v tin tng vo ngi hc; bit i x dn ch v cng bng, chn thnh v gin d; bit pht huy tnh tch cc, ch ng v sng to ca ngi hc. Gio vin phi c t th, tc phong gng mu, n ni lch s, nh nhn, tn trng mi ngi, lun c c ch p, phong thi ng hong. Tm li, sc ht ca s cm ho hon ton bt ngun v hin thn t chnh phm cht chnh tr o c v ngh thut s phm ca ngi gio vin. 4.2.3. Nng lc kho lo i x s phm Trong qu trnh gio dc, gio vin thng gp nhiu tnh hung s phm khc nhau. iu , mt mt i hi gio vin phi c s hiu bit tm l ngi hc, mt khc phi bit gii quyt linh hot v sng to cc tnh hung s phm . Do vy, mun ng x tt cn c ti ng x s phm. I.V.Xtrakhp cho rng: Ci ch yu trong s kho lo i x s phm l k nng tm ra phng thc tc ng n hc sinh mt cch hiu qu nht, l s cn nhc ng n nhng nhim v s phm c th ph hp vi nhng c im v kh nng ca c nhn cng nh tp th hc sinh trong tng tnh hung s phm c th . Ni cch khc, s kho lo i x s phm l k nng trong bt k trng hp no cng tm ra c nhng tc ng s phm ng n nht. Theo I.V.Xtrakhp, cc yu t tm l ca kho lo i x s phm l: - S thng nht gia tnh yu thng hp l ca gio vin i vi hc sinh v nhng hnh thc i x hon thin v mt s phm.
90
- S thng nht gia tn trng nhn cch hc sinh v tnh yu cu cao (trn c s xc ng) v mt s phm. - S thng nht gia nim tin v vic kim tra s phm. - S cn bng gia ch khi giao tip vi tnh gin d, t nhin, chn tht v c thin ca nhng hnh thc i x. Trong thc tin hot ng s phm, nng lc kho lo i x s phm c biu hin nh sau: - S nhy bn v mc s dng bt c mt tc ng s phm nh khuyn khch, trch pht hay ra lnh Nhng tc ng ny nu qu mc u c th dn n tc ng phn s phm. - Nhanh chng xc nh c vn xy ra v kp thi p dng nhng bin php thch hp. - Bit pht hin kp thi v gii quyt kho lo nhng vn xy ra bt ng, khng nng vi, khng th bo. - Bit bin ci b ng thnh ci ch ng, gii quyt mt cch mau l nhng vn phc tp trong cng tc dy hc v gio dc. - Hiu y v cc c im tm l ca hc sinh. Tm li, nng lc kho lo ng x s pham l mt thnh phn ca ngh thut s phm. hnh thnh nng lc ny cn c lng tm ngh nghip, nim tin yu v s tn trng nhn cch ngi hc. 4.3. Nhm nng lc t chc hot ng s phm Gio vin va l ngi t chc lao ng cho c nhn v tp th hc sinh trong nhng iu kin s phm khc nhau, va l ht nhn gn kt hc sinh thnh mt tp th, va l ngi tuyn truyn v lin kt, phi hp vi cc lc lng gio dc khc. V vy, gio vin cn c nng lc t chc hot ng s phm. Nng lc t chc hot ng s phm c cc biu hin c th sau: - Bit t chc v c v hc sinh thc hin cc nhim v khc nhau ca cng tc dy hc v gio dc. - Bit on kt hc sinh thnh mt tp th thng nht, lnh mnh, c k lut, c n np, m bo cho mi hot ng ca lp din ra mt cch thun li, to dng tp th hc sinh thnh mt thy gio thng trc (thy gio th hai).
91
c nng lc trn, gio vin cn phi c cc yu t tm l sau: - Bit vch k hoch: Gio vin bit vch k hoch thng suy ngh mt cch chn chn, su sc v cc tnh hung gio dc v c im ca i tng gio dc nn trong k hoch vch ra bit kt hp yu cu trc mt v lu di, m bo tnh nguyn tc v tnh linh hot ca k hoch, bit vch k hoch i i vi kim tra k hoch nh gi hiu qu ca vic thc hin k hoch v sn sng b sung cc hot ng h tr khi cn thit. - Bit s dng ng n cc hnh thc v phng php dy hc v gio dc khc nhau nhm t chc tt vic hc tp v c tc ng su sc n t tng v tnh cm ca hc sinh. - Bit xc nh mc v gii hn ca nhng bin php dy hc v gio dc khc nhau. - C ngh lc, dng cm tin vo s ng n ca k hoch v bin php gio dc. Tm li, chng ta va phn tch xong ton b cu trc nhn cch ca ngi gio vin, trong c hai thnh phn c bn l cc phm cht v nng lc cn thit. T hp cc phm cht v nng lc nu trn s gip ngi gio vin hon thnh cng tc trng ngi nhiu ngha ny. 5. UY TN CA NGI GIO VIN Trong gio dc, uy tn ca ngi gio vin c tc dng gio dc c bit. Uy tn ca ngi gio vin l nhng phm cht nhn cch, l nhng nt ring bit c kt tinh dn trong qu trnh tin hnh hot ng dy hc v gio dc. Uy tn ca ngi gio vin c hc sinh, ng nghip cm nhn v tin tng, n tr thnh sc mnh, thnh cng c gio dc v hnh gip gio vin t c hiu qu gio dc v dy hc. Gio vin c uy tn thng c nh hng mnh m ti t tng, tnh cm ca ngi hc, c cc em knh trng, yu mn, sn sng nghe theo v lm theo. C s hnh thnh uy tn ca ngi gio vin l phm cht v nng lc ca h hay ni cch khc l tm lng v ti nng.V c tm lng nn gio vin mi c tnh yu thng ngi hc, tn ty vi cng vic, c o c - li sng trong sng,
92
chun mc. V c ti nng nn gio vin t c hiu qu cao trong hot ng dy hc v gio dc. l uy tn chn chnh. Khc vi uy tn chn chnh l uy tn gi, l quyn uy. l trng hp gio vin dng th thut to lp uy tn cho mnh bng nhng nhn t nm ngoi nhn cch ca mnh nh dng quyn ca gio vin trn p lm cho ngi hc phi phc tng mnh, hoc bng li sng gi to, ng kch. Gio vin no da vo ci mnh khng c trong nhn cch to quyn uy i vi ngi hc nh quyn thng pht, cho im, nh gi ngi hc s khng th c c uy tn ch thc. Uy tn ca ngi gio vin khng t nhin xut hin m n c hnh thnh trong qu trnh hc tp, tu dng v hot ng ngh nghip cng phu, nghim tc. Di y l nhng yu t gp phn to uy tn cho ngi gio vin: - Thng yu ngi hc, tn ty vi ngh. - Cng bng trong i x vi ngi hc, khng thin v, khng thnh kin, khng cm tnh trong ng x kiu yu nn tt, ght nn xu. - T hc, t tu dng hon thin nhn cch, nng cao trnh tay ngh. - Nm vng v s dng thch hp cc phng php dy hc v gio dc. - Mu mc trong cc hot ng dy hc v gio dc cng nh trong cuc sng, nhng vn m bo c s gin d i thng. 6. CON NG HNH THNH PHM CHT V NNG LC CA NGI GIO VIN 6.1. Hnh thnh trong trng s phm C nhng quan im khc nhau v vic o to gio vin song tu ching li c 2 quan im chnh: - o to trng s phm theo phng thc truyn thng, ngha l o to vi h thng cc mn hc, cc chuyn thuc: o Nhng mn hc c s. o Nhng mn hc c bn. o Nhng mn hc chuyn ngnh. - o to chuyn su v mn hc m gio vin s ging dy, khng cn o to kiu nh trng s phm hin nay. Nhng ngi theo quan nim ny cho
93
rng, dy hc mn hc no th ch cn gii v mn hc hc m thi. H cho rng, c gio vin gii th mi c tr gii. Cho d theo quan im no i chng na th khi cn trong trng s phm gio sinh cn tn dung c hi tu dng, lnh hi ton b chng trnh hc v khoa hc cng ngh, chuyn mn nghip v, hnh thnh v pht trin nhn cch nh gio tng lai. V y l nhng c s quan trng cho s pht trin trnh ngh sau ny. 6.2. Hnh thnh trong qu trnh hnh ngh 6.2.1. T hc, t bi dng trong qu trnh hnh ngh T hc, t bi dng thng xuyn l con ng thun li v c hiu qu nht nng cao trnh tay ngh v hon thin nhn cch. Ngoi ra, hot ng ny cn gip gio vin lun p ng c nhng yu cu, nhim v ca x hi. 6.2.2. o to tip (o to nng cao trnh ) Trong xu th chun ha v hin i ha ca nn gio dc th ngi gio vin l nhn t c quan tm c bit v h c v tr quan trong v l ngi quyt nh cht lng gio dc. Theo quy lut , Nh nc ta c ch trng, chnh sch v o to v bi dng i ng gio vin. Ch trng ny c c th ha v c quy nh r trong iu 70 Lut Gio dc: Nh nc c chnh sch bi dng nh gio v chuyn mn, nghip v nng cao trnh v chun ha nh gio. Nh gio c c i hc nng cao trnh , bi dng chuyn mn, nghip v, c hng lng v ph cp theo quy nh ca Chnh ph. Ch trng ny c ngnh gio dc trin khai thc hin t nhiu nm nay bng cch to iu kin gio vin c hc tp nng cao trnh , p ng yu cu ngy cng cao v trnh o to i vi gio vin. Ngnh gio dc m ra nhiu phng thc o to ci m, linh hat dnh cho nhng gio vin c nhu cu, c iu kin nht nh hc tp t trnh cao hn. Hin nay c cc loi hnh o to nh: - Theo hc cc kha o to chnh quy ti cc trng i hc hoc cao ng. - Hc chnh quy ti chc hoc hc ti chc, hc t xa, to iu kin gio vin c th theo hc c thun li v phng thc ny kt hp mt phn chnh quy vi mt phn t hc.
94
CU HI N TP
1. Trnh by vai tr v v tr ca ngi gio vin trong x hi hin i. 2. Phn tch nhng c im lao ng s phm ca ngh dy hc. 3. Phm cht th gii quan c ngha nh th no i vi ngi gio vin trong qu trnh dy hc v gio dc? 4. Phn tch vai tr ca lng tin yu hc sinh v lng yu ngh trong lao ng s phm ca ngi gio vin. 5. Th no l nng lc hiu hc sinh trong qu trnh dy hc v gio dc? Theo bn, cn rn luyn nh th no c c nng lc trn? 6. Tri thc v tm hiu bit ca ngi gio vin c vai tr nh th no trong hot ng dy hc v gio dc ? Nu cc cch thc hnh thnh tri thc v tm hiu bit ca ngi gio vin. 7. Nng lc nm vng k thut dy hc c ngha nh th no i vi hot ng dy hc? 8. Nng lc ngn ng c vai tr nh th no trong hot ng s phm ca ngi gio vin? 9. Phn tch nhng biu hin c th ca nng lc ngn ng. 10.Phn tch vai tr ca nng lc giao tip s phm trong hot ng dy hc v gio dc. 11.Th no l nng lc cm ho hc sinh? 12.Trong dy hc v gio dc, nng lc kho lo i x s phm c th hin nh th no ? Trnh by vai tr ca nng lc kho lo i x s phm i vi hot ng dy hc v gio dc. 13.Trnh by nhng biu hin ca nhm nng lc t chc cc hot ng s phm. Nu cc bin php hnh thnh nng lc t chc cc hot ng s phm. 14. Uy tn ca ngi gio vin c vai tr nh th no trong hot ng dy hc v gio dc? Nu cc bin php hnh thnh uy tn thc ca ngi gio vin. 15. Phn tch cc con ng hnh thnh phm cht v nng lc ca ngi gio vin.
95
TI LIU THAM KHO

1. V.A.Cruchetxki. Nhng c s ca tm l hc s phm. Tp 1. Ti liu dch t ting Nga. Nh xut bn gio dc. 1980 2. A.V.Ptrvxki (Ch bin). Tm l hc la tui v tm l hc s phm. Ti liu dch t ting Nga. Nh xut bn gio dc. 1982 3. L Vn Hng, L Ngc Lan, Nguyn Vn Thng. Tm l hc la tui v tm l hc s phm. Nxb i hc quc gia H Ni. 1997 4. V Th Nho. Tm l hc pht trin. Nxb i hc quc gia H Ni. 1998 5. Phan Trng Ngc (Ch bin). Cc l thuyt pht trin tm l ngi. Nxb HSP H Ni. 2003 6. Ng Cng Hon. Mt s vn giao tip s phm. Nxb i hc quc gia H Ni. 1996 7. Trn Trng Thu. Tm l hc lao ng. Ti liu dng cho hc vin cao hc. Vin KHGD. 1997 8. o Th Oanh. Tm l hc lao ng. Nxb i hc quc gia H Ni. 1999
96

Baigiangtmlhcchuynngnhsinhvien 120304213608 Phpapp02

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Baigiangtmlhcchuynngnhsinhvien 120304213608 Phpapp02

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BI GING

PHN II. TM L HC S PHM

TI LIU THAM KHO

You might also like