Sadrzaj

REC AUTORA UVOD SEOBE SRBA KROZ VEKOVE

o o o o o o o

Geneza seobe Srba Velika seoba Srba 1690. godine Put na Istok Otvaranje puteva za prekookeanske seobe Ratne i poratne seobe Srba Novi talas migracije Srba na Zapad Osnovna obelezja u devedesetim godinama

GDE ZIVE SRBI I KOLIKO IH IMA ? SRBI - ISELJENICI U PREKOMORSKIM ZEMLJAMA

o

Doseljavanje Srba u SAD Najranija iseljavanja Prvi masovniji talas srpskih doseljenika u SAD (1880-1914) Prvi svetski rat i period izmedju dva svetska rata Doseljavanje Srba iz Evrope (1945-1965) i njihove politicke organizacije Novija iseljavanja u SAD (period posle 1965) Izgledi daljeg useljavanja Srba u SAD

o o

Srbi u Kanadi Juzna Amerika Argentina Cile Brazil Bolivija Urugvaj Peru Venecuela Meksiko Paragvaj

o o o o

Srbi u Australiji Novi Zeland Velika Britanija Juzna Afrika

SRBI - GOSTUJUI RADNICI ILI NOVI ISELJENICI ?

o o o o

Nemacka Austrija Francuska Svajcarska

Zemlje Beneluksa Belgija Holandija Luksemburg

Nordijske zemlje Svedska Norveska Danska Finska

Italija

SRBI - NACIONALNE MANJINE U STARIM I NOVIM SUSEDNIM ZEMLJAMA

o o o o o o

Rumunija Madjarska Albanija Hrvatska Makedonija Slovenija

SRBI - VISOKI STRUCNJACI U DIJASPORI NEGOVANJE ETNICKOG IDENTITETA I SARADNJA S OTADZBINOM

o o o o o

Srpska pravoslavna crkva - raskol i ujedinjenje Iseljenicke asocijacije Klubovi i organizacije Srpska stampa Izdavacke kue Srba u dijaspori

OTADZBINSKA POLITIKA PREMA SRBIMA U DIJASPORI ZAKLJUCNA RAZMATRANJA BIBLIOGRAFIJA

o o

Knjige Poglavlja u zbornicima radova

o o o o

Almanasi, enciklopedije, kalendari, spomenice i statisticki godisnjaci Clanci u casopisima Neobjavljeni radovi Stampa

ALL SERBS OF THE WORLD PRILOZI ADRESE SRPSKIH INSTITUCIJA U DIJASPORI

REC AUTORA
Srbi danas zive u devedesetak drzava na svih pet kontinenata. Kako je to ve istorijska sudbina odlucila, oni su podeljeni na Srbe u Otadzbini i Srbe u rasejanju. Najnoviji gradjanski rat na balkanskom prostoru, cini se, prvi put posle pedeset godina, priblizio je srpsku maticu i dijasporu. Duhovno objedinjenje medju Srbima je ve oglaseno, patriotske veze su uspostavljene, a ideoloska netrpeljivost je smanjena. Stoga, Srbi danas sebe dozivljavaju kao jedno nacionalno bie. Cinjenica je, medjutim, da Srbi u Otadzbini malo znaju i malo brinu o Srbima u rasejanju. O njima nije bilo reci u udzbenicima istorije, a vrlo malo u naucnim studijama. Pominjani su u referatima na naucnim skupovima, ali i u policijskim izvestajima. Bez obzira na to, iseljeni Srbi su uvek, kad god je trebalo, pruzali otadzbinskim Srbima pomo. Retki su bili obrnuti slucajevi. Ovo je prvi celovit prikaz Srba u dijaspori. Ali, kako nema srpske dijaspore bez srpske matice, ovo je knjiga i o Srbima u Otadzbini. Rezultat je visegodisnjeg istrazivackog rada u zemlji i inostranstvu. Delove knjige koji se odnose na Srbe gostujue radnike ili nove iseljenike u Evropi, izuzimajui Francusku i Italiju, Srbe - nacionalne manjine u susednim zemljama, bez Rumunije i Madjarske, a ukljucujui nezavisne drzave koje su se otcepile iz bivse SFRJ, zatim Veliku Britaniju i Juznu Afriku, kao i srpske organizacije, klubove, asocijacije i izdavacke kue u dijaspori napisao je Marko Lopusina. Ostale delove knjige napisao je dr Vladimir Greci. Autori izrazavaju posebnu zahvalnost izdavacu, gospodinu Predragu Jeremiu i recenzentima, prof. dr Blagoju Babiu i dr Predragu Simiu za sugestije koje su dali radi dopune i poboljsanja teksta u toku pripreme ove knjige za stampu. A posebno se zahvaljuju na podrsci svojim suprugama, gospodjama LJupki i Jeleni. Isto tako, autori duguju veliku zahvalnost Srbima u dijaspori za predusretljivost i saradnju. Od velike koristi su bili saveti, primedbe, razmena literature i druga pomo ljudi kao sto su profesori Milka i Djordje Luki, Biljana Sljivi-Simsi, Djordje Tomasevi, Nikola Kosanovi, Milenko Karanovi, Majkl Boro Petrovi, Vladislav Tomovi, Miroslav i Dragoslav Djordjevi, Slobodan Pavlovi, Pavle Topalovi, Djordje Knezevi, Vojkan Gavrilovi, zatim ljudi koji rade u bibliotekama i dokumentacionim centrima - Robert

Gakovi, Milan Radovi, Sofija Skori, Aleksandar Solovljev, Ruzica Popovi; ljudi angazovani u etnickim, politickim i privrednim organizacijama - Bob Ston, Nikola Trklja, Djordje Bogdani, Danijela Sremac, Milos Radovi, Ilija Glisi, Aleksandar Stamatovi i drugi. Beograd, jun 1994.

UVOD
"Mi Srbi koji smo na strani i uspeli da privucemo paznju stranog sveta na sebe, treba da govorimo o nasem narodu kad god nam se za to ukaze prilika... Ko se ponosi svojim selom, porodicom i svojim narodom, taj je na dobrom putu da se ceo svet ponosi njime, jer nista nije uzvisenije od covekove ljubavi prema svemu onome sto sacinjava njegov narod." Mihailo I. Pupin (1928) Knjiga Svi Srbi sveta treba da pruzi odgovor na nekoliko kljucnih pitanja o srpskom narodu: ko su Srbi, koliko ih ima, gde zive, kako su organizovani, kakav im je politicki i drustveni status, sta su ucinili i sta cine na ocuvanju nacionalnog identiteta i na zblizavanju s maticom Srbijom i Crnom Gorom. Bosna i Hercegovina, odnosno Republika Srpska, a i Republika Srpska Krajina u ovoj studiji imaju tretman otadzbinskih zemalja, iako status ovih republika medjunarodno jos nije priznat. Medjutim, i u njima su Srbi bili konstitutivni narod koji je stvorio i prvu i drugu Jugoslaviju. S jedne strane, autonomne srpske oblasti, pocetkom devedesetih godina, koristei pravo svog naroda na samoopredeljenje, prvo su stvorile vlastitu drzavu. Takav autonoman status ove srpske zemlje ve imaju i u nekim medjunarodnim forumima i dokumentima, zbog cega se ne mogu smatrati srpskom dijasporom. S druge strane, srpski narod s ovih geografskih prostora, kako onaj deo koji tamo zivi tako i onaj koji zivi u dijaspori, status svoj e teritorije upravo tako deklarise. Pored toga, postoji izrazena volja tog dela srpskog naroda za ulazak tih teritorija u sastav SR Jugoslavije. Srbi su se selili u sest velikih talasa na pet kontinenata. Strane, ali i domaa administracija, shodno njihovom statusu, delila ih je na tri grupe: iseljenici, "gostujui" radnici i clanovi njihovih porodica i, manjine. U nekim zemljama, medjutim, Srbi su samo etnicka grupa svrstana u kategoriju "ostali" narodi. Ova knjiga je svedocanstvo o pretnji nacionalnog odumiranja srpskog naroda u rasejanju, ali i upozorenje matici da je nastupio poslednji trenutak da Srbe u dijaspori, zajedno sa Srbima u Otadzbini, spase tihog nestajanja. Na taj nacin e matica i preuzeti punu odgovornost za budunost vlastitog naroda, ma gde on bio. Pocetak poslednje decenije XX veka, tacnije 1991, ostae po mnogo cemu upamena kao godina od izuzetnog znacaja u istoriji srpskog naroda. Ovu godinu karakterisu, pored pocetka funkcionisanja visestranacke parlamentarne demokratije, borba za srpsku slogu, duhovno zblizavanje i pocetak ideoloskog izmirenja Srba, borba Srba za zastitu interesa srpskog naroda

i za srpsku nacionalnu politiku kako na teritoriji dotadasnje Jugoslavije tako i u rasejanju, pocetak ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve itd. Tokom poslednjih sedam decenija, a osobito od zavrsetka Drugog svetskog rata naovamo, toliko je toga ucinjeno u nameri da se Srbi razjedine i da se njihov uticaj u Jugoslaviji oslabi. Izgleda da je bilo krajnje vreme da Srbi postave pitanje moze li se ostvariti srpsko jedinstvo? Godine 1991, konacno se veina slozila u jednom: treba sve uciniti da se borba za zastitu srpskih interesa vodi sistematski i da u njoj ucestvuje sto vei broj Srba, kako u Jugoslaviji tako i u svetu uopste. Svima je bilo savrseno jasno da je za takvu borbu potrebno duhovno zblizavanje. Jer, Srbi u svetu su toliko dugo bili razjedinjeni, ideoloski i politicki suprostavljeni. Danas je srpski narod svestan da njegov opstanak, razvoj i napredak zavise od toga da li e biti jedinstven i odlucan u odbrani kako od bioloske tako i od nacionalne i kulturne katastrofe, da se vise ne desi ono sto se u njegovoj istoriji desavalo. U toj odbrani treba da daju svoj doprinos svi Srbi, kako oni koji se nalaze u Srbiji i Jugoslaviji tako i oni u rasejanju. Inteligencija snosi i treba da snosi veliki teret i veliku odgovornost. Ona bi morala da ucini znatno vise nego sto je cinila u periodu pos le Drugog svetskog rata na srpskom zajednistvu, negovanju nacionalne tradicije i etnickog identiteta i uspostavljanju iskidanih duhovnih i drugih veza. Srpski narod je danas ponovo suocen s potrebom da stiti svoje interese, da dokaze da su njegova prava u pojedinim delovima ugrozena i da mu preti opasnost od prisilne asimilacije. Veliki deo srpske inteligencije koji se nalazi u inostranstvu kroz svoje politicke akcije ulaze izuzetne napore da se probije informativna blokada i sazna istina o Srbima i Srbiji. Razume se, unutrasnja politika Srbije je bila i bie osnova za spoljnu politiku i koordinaciju delatnosti Srba u svetu. Nema nikakve sumnje da su unut rasnja sloga i jedinstvo znacajan cinilac spoljne politike. Knjiga Svi Srbi sveta ima za cilj utvrdjivanje brojnosti srpskog naroda koji zivi u rasejanju, njegove obrazovne, profesionalne karakteristike, geografske razmestenosti, kao i ispitivanje mogunosti za prosirenje i uspostavljanje kontakata Srba iz dijaspore sa Srbima u Otadzbini. Podjednaka paznja je posveena i Srbima koji zive u prekookeanskim zemljama kao iseljenici, Srbima koji zive u susednim zemljama kao nacionalna manjina, kao i onima na evropskom prostoru koji borave kao gostujui radnici. Isto t ako, fenomenu "odliva mozgova" - naucnika i drugih visokoobrazovanih ljudi posveena je duzna paznja. Zatim, svestrano je razmatrana mogua uloga nasih vidjenih ljudi u svetu u odrzavanju potpune komunikacije sa Srbijom i SR Jugoslavijom, unapredjenju sveukupne saradnje, zajednickim naucnim, kulturnim, privrednim i drugim poduhvatima i slicno. Autori su u srediste naucne rasprave stavili pitanje "Koliko Srba zivi izvan SR Jugoslavije?" Razume se, ovim se ne zapostavljaju ni druga pitanja. Komparativni metod analize pruzio je mogunost uporedjivanja polozaja naseg naroda u glavnim imigracionim i onim susednim zemljama u kojima zive nasi ljudi, osvrt na odnos tih zemalja prema njima, i posebno ocenu stepena angazovanja nasih ljudi tamo na pitanjima unapredjenja odnosa zemlje matice i zemalja u kojima danas zive. Razume se, u ovoj knjizi pristup pitanjima vezanim za Srbe izvan Srbije, s obzirom na njihovu slozenost i medjuzavisnost, daleko je fleksibilniji budui da je polazna premisa autora da, na pocetku XXI veka, pored medjusobne sloge i saradnje i veze sa zemljom maticom,

perspektiva Srba je u uvazavanju drugih naroda i negovanju dobrih odnosa osobito sa onima pored kojih zive i sa kojima rade. Bez obzira sto je de facto rec o dvema nacijama - Srbima i Crnogorcima, u ovom radu se najcese govori o srpskom narodu (obuhvatajui time i Srbe i Crnogorce) rasejanom po svetu. To se cini iz vise razloga, ali jedan je najvazniji. Rec je, uglavnom, o izjasnjavanju onih koji su predmet naucne rasprave prezentirane u ovoj knjizi. Velika veina ispitanika poreklom iz Crne Gore se deklarisala kao Srbi iz Crne Gore. Pored toga, dokumentaciona gradja i literatura koja se odnosi na istoriju Srba u rasejanju uk azuju na ranija izjasnjavanja pripadnika srpske i crnogorske nacije u dijaspori kao srpskog naroda. Srpska nacionalna svest bila je, kako profesor Dragan Nedeljkovi (1994) istice, postojano prisutna u svim crnogorskim zakonima i u ustavu, u doba knjaza Danila i kralja Nikole. Tako je pisalo i u skolskim udzebenicima da "u Crnoj Gori, koja je jedna od srpskih zemalja, zivi srpski narod". Imajui to u vidu, u ovom radu se ne insistira na preciznom nacionalnom odredjenju Srba i Crnogoraca i to ne samo zbog toga sto su istorijska, nacionalna, verska, jezicka i druga obelezja toliko bliska ili jednaka ve i zbog toga sto velika veina sagovornika takav pristup zagovara. Razume se, time autori ne zele ni na koji nacin da umanje znacaj i opredeljenje onih koji sebe deklarisu kao Crnogorce, iako njihov broj u dijaspori nije tako veliki. Znatno vei metodoloski problem je pitanje jugoslovenstva. Naime, nemali broj Srba, Srbijanaca, Precana, Krajisnika, Crnogoraca i drugih pripadnika srpskog naroda se u rasejanju deklarisao kao Jugosloveni. To je, u najveoj meri, rezultat pokusaja stvaranja jugoslovenske nacije tokom sedamdesetogodisnjeg perioda postojanja prve i druge Jugoslavije. Kralj Aleksandar I Karadjordjevi je, posle ujedinjenja juznoslovenskih naroda 1918. godine, a osobito nakon proglasenja Kraljevine Jugoslavije 1929. godine, ucinio pokusaj da stvori jugoslovensku naciju. Naime, u svim statistickim i drugim zvanicnim dokumentima koji se ticu nacionalne pripadnosti najcese se unosilo odredjenje "Jugosloven". S druge strane, statistike imigracionih zemalja su evidenciju useljavanja pocele da vode po zemljama porekla. Tako, nacionalna pripadnost se mogla videti jedino iz popisa, ali i oni su najcese registrovali jezik koji govore kod kue, odnosno maternji jezik pa se javljao srpsko-hrvatski jezik. Srbi su, kao ujedinitelji ju znoslovenskih naroda, prihvatili takvo izjasnjavanje, kao i oni koji poticu iz mesovitih brakova. Sudei po rezultatima istrazivanja, drugi narodi - izuzimajui Muslimane nisu prihvatili jugoslovenstvo kao neko "nacionalno" opredeljenje. Da bi citaoci saznali nesto vise o licnostima koje su u periodu duzem od jednog veka dale doprinos stvaranju srpskih etnickih organizovanih enklava, organizovanju nacionalnog i duhovnog zivota u dijaspori, koje su odigrale znacajnu ulogu u uspostavljanju i razvoju veza sa starim krajem, u prilogu knjige dat je sazet pregled vidjenijih Srba u rasejanju, pod nazivom "Ko je ko?" Data su imena licnosti koje su u istoriji nasih ljudi u inostranstvu igrale vaznu ulogu, ali i savremenih licnosti koje su poslednjih godina privlacile paznju nase i svetske javnosti. Autori su imali u vidu tri kriterijuma za izbor savremenih Srba u dijaspori u red "vidjenijih". Prvo, uzeta su ona imena koja su se najcese javljala u casopisima i dnevnoj stampi. Drugo, imena ljudi koji poslednjih godina blisko saradjuju sa starim krajem. Tree, ljudi koji na ovaj ili onaj nacin rade na negovanju i ocuvanju nacionalnog identiteta, na okupljanju Srba, kao i skupljanju pomoi za sunarodnike kojima je pomo u ovom teskom vremenu na prost orima bivse Jugoslavije neophodna. Analize prezentirane u ovoj knjizi se zasnivaju na dokumentacionoj gradji, literaturi i statistici, pre svega, useljenickih zemalja. Izvori su prikupljeni u poslednjih petnaestak godina u zemljama u kojima Srbi zive i rade, a u kojima su i autori boravili. Koriseni su i ankete i intervjui sa Srbima u rasejanju.

I GLAVA: SEOBE SRBA KROZ VEKOVE

Istorija juznoslovenskih naroda, pa i srpskog, zaceta je u sklopu nove "uspesne borbe varvarskih naroda", na bivsoj teritoriji rimske i poslejustinijanske imperije, u nastavku seobe naroda, njihovim provalama na teritoriju Rimskog carstva i naseljavanjem na njoj u drugoj polovini VI i u prvoj polovini VII veka (Djurdjev, 1964). Citav vek i po je protekao u seobama Slovena. Na danasnjoj teritoriji Srbije, pre dolaska Slovena, ziveli su Iliri i Tracani. Srbi su, pre toga, kao pleme slovenskog naroda ziveli se veroistocno iza Karpata, na izvorima i gornjem toku reka: Visle i Odre, Dnjestra i Buga, i u zapadnom delu dnjeparskog kraja (Vukievi, 1912). Krajem IV veka nove ere, kada su iz Azije poceli da prodiru Huni, pokoravajui mnoge narode, Sloveni koji su bili podeljeni i neslozni u odbrani, pod tom najezdom Huna krenuli su u veliku seobu. Srbi su se doselili na teritoriju koja se prostire od danasnjega Novoga Sada do solunske ravnice i od Vidina, Timoka i reke Meste do Jadranskog mora. Dosta dugo po dolask u na ove prostore bili su mnogobosci. Ve tokom seoba naroda, za vreme najveeg politickog propadanja Rima, papa Lav I (440-461) istakao je odlucno primat svoje crkve. U borbi protiv nove jeresi rimska crkva je jacala. Srbi se, pod ovim imenom, na Balkanu pominju tek u IX veku (Jirecek, I, 1952). Konstantin Jirecek istice da je oblast prvobitnih Srba obuhvatala krajeve na Limu i na gornjoj Drini, zajedno s Pivom i Tarom, dolinu Ibra i gornji tok Zapadne Morave. Veliki zupan Stefan Nemanja bio je poznat me dju srpskim vladarima XII veka pre svega po tome sto je ujedinio srpske zemlje, stavio ih pod vlast svoje porodice i zaokruzio teritoriju osvajanjem grckih pogranicnih oblasti na istoku i jugu. Srbija se dalje pod carom Dusanom sirila pa je u drugoj polovini XIV veka zahvatila skoro dve treine Balkanskog poluostrva. Posle njegove smrti pocinje pad srpske drzave. Srbi su primili hrisanstvo u dva navrata. Prvo, za vreme vladavine cara Iraklija i pape Jovana IV (640-642). Drugo, kad je car Vasilije I (oko 879) sve nepokrstene pokrstio (Jirecek, I, 1952). Sve do IX veka, istocna crkva se nije borila odlucno protiv primata rimske crkve. Posle toga pocinje borba za osamostaljenje hijerarhije. Bilo je to vreme uzdizanja Vizantije kao grckohrisanske drzave. Podela crkvene hijerarhije izvrsena je 1054. godine. Od tada Srbi pripadaju istocnoj, a Hrvati zapadnoj, tj. rimskoj hijerarhiji. Srpska crkva spada u narodne crkve. Za svoj postanak ima da zahvali zauzimanju Nemanjinih sinova, kralja Stefana Prvovencanog i njegovog brata, monaha Save, kod carigradskog car a i patrijarha cije je sediste bilo u Nikeji (1219). Srbija se otcepila od ohridske autokefalne crkve pod cijom je vlasu dotad bila. Sediste prvog episkopa Srpske pravoslavne crkve bilo je u manastiru Zica, a docnije u Pei. Srpski narod se pomerao u raznim istorijskim razdobljima, menjajui time i svoje staniste, i zato su seobe jedna od bitnih karakteristika njegove istorije. Masovno iseljavanje pripadnika srpskog naroda zbilo se u tri vremenska razdoblja: a) u srednjem veku, pod najezdom Turaka i pod njihovom tiranijskom vlasu, kada su se Srbi iseljavali, pre svega, na teritorije koje su se nalazile pod Austrijom i Ugarskom; b) u XVIII veku Srbi su se ponovo iseljavali na Istok, u Rusiju i Ukrajinu; v) krajem XIX i u toku XX veka, Srbi se sele, osim u evropske, jos i u prekookeanske zemlje.

Geneza seobe Srba

Prvi talas iseljavanja Srba na zapad i sever pocinje jos krajem XIV veka i traje nekoliko vekova. Najezda Turaka na Balkan i njihove istorijske pobede u bitkama na Marici (1371) i Kosovu (1389), posle cega je vise srpskih feudalaca moralo priznati tursko sizerenstvo, kao i konacan kraj srpske samostalnosti, doprineli su da srpsko stanovnistvo brzo oseti drustveno, nacionalno i versko ugnjetavanje od strane turskih vlastodrzaca, pa je krenulo u zapadne i severne juznoslovenske predele (Vukievi, 1912). Usled opste nesigurnosti i cestih ratova smanjila se poljoprivredna proizvodnja. Stoga je, narocito u pasivnim krajevima, nastupila glad. Kako su saobraajnice i saobraajna sredstva bili nerazvijeni, pomo nije mogla stii ziteljima siromasnih krajeva. Stanovnistvo je tada bezalo iz krskih predela na Primorje. U primorske gradove sklanjala se i srpska vlastela, pre svega u Dubrovnik, Kotor i Zadar. S vremena na vreme, usled upada Turaka, stanovnistvo je u masama bezalo ka obali. Od 1416. do 1418. godin e "sirotinja (pauperes) iz unutrasnjosti nije bila pustena u Dubrovnik, nego je stanovala ispred grada u peinama kraj morske obale" (Jirecek, I, 1952). Krajem XIV veka nagrnule su u Dubrovnik tolike mase sirotinje da je dubrovacka vlada resila da ih prebaci u Apuliju, ukoliko nisu hteli da se vrate natrag. Srbi su, iz godine u godinu, stizali u primorske gradove, ostajui kao seljaci na gradskim posedima, kao sluge i segrti, u Dubrovniku kao radna snaga u mnogim zanatima koji su tada bili u punom procvatu, u pomorstvu i trgovini. Docnije, kada ni tamo nisu vise nalazili posla, prebacivali su se u Apuliju. Dalje tursko nadiranje, teror najpre janicarskih, a potom krdzalijskih hordi, neuspele pobune, izbegavanje davanja "danka u krvi", potakli su iseljavanje Srba u Vojvodinu, danasnje rumunske delove Banata, u Liku i druge krajeve pod Austrijom, sve do Zumberka gde se srpsko stanovnistvo izmesalo sa Slovencima. Pred kraj XIV veka, iz Srbije je krenuo veliki talas iseljenika na sever, u Srem i danasnju Aradsku zupaniju. Taj talas je podstican time sto su , kako kaze Jirecek, despoti imali ogromne posede u Ugarskoj. Seoba Srba u Aradsku zupaniju je bila, izgleda, predvodjena Dimitrijem, sinom kralja Vukasina, koga je kralj Zigmund imenovao kastelanom grada Vilagosa (Jirecek, II, 1952). U Sremu i Banatu su veinu stanovnistva ve 1437. godina predstavljali Srbi. Kada su Turci zauzeli Borac na Gruzi (1438), mnogo Sr ba iz Sumadije je prebeglo u Ugarsku, a jos vise ih je tamo otislo kada je prvi put Srbija pala pod Turke (1439). Tada su Turci porusili Kovin na levoj obali Dunava, pa je ugarski kralj Vladislav preselio tamosnje Srbe na Cepeljsko ostrvo, nize Budimpeste, dajui im posebne privilegije. Ova kolonija "kraljevskih" Srba nazvana je srpskim Kovinom (madjarski Rasc Keve). Posle pada Srbije (1459), seobe Srba u Banat, Srem i Backu su poveane. Migraciju Srba u juznu Ugarsku je narocito pomagao kralj Matija, budui da je Srbe koristio za odbranu juzne granice od Turaka. U pismu papi od 12. januara 1483. godine, kralj Matija kaze "da je za poslednje cetiri godine preseljeno u juznu Ugarsku na 200.000 dusa" (Jirecek, II, 1952). Ta cifra ne mora biti tacna, ali u svakom slucaju govori o obimu seobe Srba u XV veku. Srpski doseljenici, sredinom XV veka, odlaze na istok, cak u Erdelj, gde naseljavaju mesta Milbah i Langendorf. Tako je, "juzna Ugarska od polovine XV veka dobila fizionomiju srpsku" (Jirecek, II, 1952). Seoba Srba na sever i severozapad nastavila se intenzivno i u XVI veku. Bosanski Srbi poceli su se seliti u Zumberacki distrikt (1530).

Mnogi Srbi preseljavali su se jos u doba despotovine u Backu i Banat. Naime, prvobitna turska vlast izrazavala se u vazalskoj zavisnosti Srbije od Turske, koja traje od 1389. do 1459. godine, za vreme vladavine srpskih despota Stefana Lazarevia i Djurdja Brankovia. Godine 1459, despotovina je potpuno nestala, a Srbija je kao deo Turskog carstva podeljena na sandzake. Dok je postojala despotovina, Madjari su na nju gledali kao na zastitni bedem od Turaka. Posle njenog pada bilo im je u interesu da Srbi p redju u juznu Ugarsku, da kao sajkasi sluze u dunavskoj floti i kao vojska brane njihove juzne granice. Prilikom svakog ugarskog upada u Srbiju, u toku borbi sa Turcima, vojska se vraala s mnogobrojnim Srbima. Ukoliko je srpski zivalj preseljen na Istok, preseljavan je nasilno. Tako su 1467. godine nasilno preseljeni stanovnici Novog Brda u Carigrad. "Cuveno i poznato bese u tadasnjem svetu rudarstvo u Srbiji koje se, zbog velike potrebe toga vremena, usavrsavalo sve vise i vise. U Novom Brdu zlato i sreb ro se izorava iz zemlje" (Jirecek, I, 1952). U osvojene oblasti doseljavali su se Turci. To su bili novi etnicki elementi u tim zemljama, koji e kasnije dolaziti do izrazaja. Austrija je krajem XVII i u XVIII veku ratovala protiv Turske uglavnom na teritoriji Srbije. U tim ratovima Srbi su pomagali austrijsku vojsku, smatrajui i to jednim od nacina da se i sami oslobode turskog ropstva i stvore nezavisnu drzavu. Oni su ucestvovali u austro-turskom ratu 1683-99. godine, a kada se Austrija s obzirom na situaciju na zapadu morala povui, doslo je do velike seobe Srba.

Velika seoba Srba 1690. godine

U Austriji se situacija pogorsavala, a i na frontovima njena vojska je pocela da gubi. U stvari, situacija na bojistu se iz osnove izmenila na stetu carske vojske. Krajem 1689. godine znatan deo carske vojske, a s njom i znatan deo Srba, poslat je na Rajnu da se bori protiv vojske Luja XIV koji je usao u borbu kao saveznik Turaka. Osim toga, dogodile su se i druge promene. Te promene su se osetile ve u decembru 1689. godine, kada su krimski Tatari, koji su ratovali na strani turske vojske, uspeli da popal e sela u okolini Pristine. Naime, uspesne bitke austrijske vojske protiv Turaka, uz pomo Srba, u Prizrenu su okoncane smru cuvenog generala Pikolominija (1689), koji Carnojeviu ve bejase predao pismo cara Leopolda I po kome se obezbedjuju Srbima znatne privilegije. Austrijska vojska i srpski ustanici doziveli su tezak poraz kod Kacanika (2. januara), pa su Turci u naletima zauzimali Skoplje, Pristinu i Prizren. Znajui kako ih strasna odmazda od Turaka ocekuje, Srbi predvodjeni patrijarhom Arsenije m III Carnojeviem i nekolicinom vladika kreu prema Beogradu u nadi da e se ubrzo vratiti na svoja napustena ognjista. Cekajui u Beogradu dva meseca dalji ishod dogadjaja, Arsenije III Carnojevi je odrzao cuveni sabor sa vojskovodjama Srbima koji su ratovali za cara Leopolda, svestenstvom i narodom. Ispod beogradskih zidina smesten je veliki zbeg sa oko 40 hiljada ljudi. Uoci pocetka seobe taj broj se jos poveao. Patrijarh Arsenije III Carnojevi sazvao je 18. juna 1690. godine sudbonosni crkven o-narodni sabor na kome je doneta odluka o seobi u Ugarsku. Septembra 1690. godine, borei se sa kugom, gladju, iscrpljenosu i svakojakim nevoljama, ojadjeni Srbi prelaze Savu i jos jednom kreu na put neizvesnosti i iskusenja, prema Budimu i Sentandreji. Medju njima su bili i kaludjeri fruskogorskih manastira sa mostima vladarasvetitelja kneza Lazara. Beograd je pao u turske ruke 8. oktobra 1690. godine. Seoba je trajala cetr-desetak dana. Odrediste je bilo Budim i Sentandreja. Tamo su Srbi sagradili kue i podigli crkvu, jer su morali da brinu i o duhovnom z ivotu doseljenih Srba, koji su ve bili izlozeni presijama rimokatolicke crkve. Ugarska vlast je odmah odvojila Srbe od domaeg stanovnistva. Izbeglim Srbima nije bilo dozvoljeno da se naseljavaju po varosima, nego su mogli naseljavati samo predgradja; ili, sto je bilo najcese, kopali su sebi zemunice i tako

stvarali zbegove (Popovi, 1954). Veliki deo izbeglica sklonio se prvo u Ostrogon, u Budim, i oko Budima. Ipak, izgleda, najvise izbeglica nastanilo se u Sentandreji (Popovi, 1954). Izbeglice su stalno pristizale i odlazile, pa se broj Srba u pojedinim mestima stalno menjao. U prolee 1693. godine nalazilo se, prema nekim podacima, u Sentandreji oko 12.000, a u Budimu oko 6.000 Srba (Popovi, 1954). Prema procenama Dusana J. Popovia, velikom seobom Srba u Ugarsku je preslo 60 do 70 hiljada Srba, sto je za ono doba bio ogroman broj. Popovi podsea da je Srbija, koja je za vreme austrijske vladavine obuhvatila priblizno teritoriju kasnije Miloseve Srbije, imala oko 70 hiljada stan ovnika, sto cini jasnijim koliko je bio visok broj iseljenih 1690. godine i u kojoj meri je ova seoba morala prorediti stanovnistvo stare Srbije, Metohije, Kosova i Sumadije. Zanimljivo je kako su se snalazili nasi preci poreklom iz Pei, Prizrena, Beograda, Pristine, Kragujevca i drugih srpskih naselja, koji su presli iz matice svoga naroda u "srce madjarskog naroda", u prestonicu ugarskih kraljeva, u kojoj su prema njima "bili neprijateljski raspolozeni i drzavna i zemaljska i lokalna vlast". I kakvom "p otresnom upornosu" su branili i uspevali ne samo da odrze svoju individualnost, nego i da udare osnove modernoj kulturi srpskog naroda (Popovi, 1952). Posle velike seobe, srpski doseljenici su morali stvarati sebi uslove za zivot u Ugarskoj. Budui da se rat po Austriju nepovoljno razvijao, ona je pocela da koristi Srbe i kao vojnike i kao radnu snagu za opravku utvrdjenja, puteva i slicno. Austrougarske vlasti su racunale na Srbe kao na ratnike za odbranu od Turaka na juznoj granici. Sve sposobne da nose oruzje Austro-Ugarska je regrutovala ve 1691. godine. Ti srpski ratnici su se proslavili u bici kod Slankamena pobedom nad turskom vojskom koju je pr edvodio veliki vezir Mustafa uprili. Posle bitke kod Slankamena, u kojoj su- kako podaci pokazuju- Srbi bitno doprineli da carska vojska pobedi, dobili su (20. avgusta 1691) "drugu privilegiju": Srbima je priznata neka vrsta "teokratske uprave" (Popovi, 1954). Time je srpskom patrijarhu priznato pravo ne samo da nasledjuje visoke jerarhe, ve i sve pravoslavne Srbe koji umiru bez naslednika i testamenta. Patrijarh je dobio i neka svetovna politicka prava. Imao je pravo, na primer, da u narodnoj vojsc i postavlja oficire, sudi u nekim gradjanskim sporovima, potvrdjuje cehovske statuse. A narodu je priznato pravo da zivi pod upravom lokalnih vlasti koje sebi izabere. "Prvom privilegijom" (od 21. avgusta 1690), koju je patrijarh Carnojevi primio u Komoranu, Srbima je data sloboda bogosluzenja po pravoslavnom srpskom nacinu i pravo upotrebe starog kalendara. U stvari, patrijarhu i svestenstvu data su ista prava koja su imali i pod Turcima (Popovi, 1954). Za poglavara srpske pravoslavne crkve mogao je biti postavljen samo pravoslavni Srbin koga izabere srpski narodni i crkveni sabor. Patrijarh je postavljao mitropolite, episkope i ostalo svestenstvo. Dozvoljeno mu je d a podize crkve, manastire i skole. Tako, je ta "prva privilegija" postala osnov srpske-pravoslavne crkvene autonomije u Habsburskoj monarhiji. "Treom privilegijom" (3. marta 1695), Srbi su oslobodjeni od desetka katolickoj crkvi (Popovi, 1954). I pored privilegija koje su dobili, polozaj Srba u Ugarskoj bio je tezak. Iako su navodno bili oslobodjeni, od njih su trazene poreze i druge dazbine. Pored toga, morali su da daju stoku, podvoz i "kuluce". Katolicka crkva je cesto vredjala njihova verska osean ja i vrsila pritisak da predju u katolicanstvo. Srbi i Madjari ziveli su kao susedi, kao prijatelji, saradnici i kao sugradjani (Popovi, 1952). Budim je bio grad u kome je bio najvei udeo Srba u ukupnom stanovnistvu. U njemu je bilo Srba jos pre velike seobe. Godine 1715, u Budimu se nalazilo 1.539 domova, od kojih se u 769 govorilo srpski, 701 nemacki i 68 madjarski (Popovi, 1952). Budim je pripadao grupi srpskih naselja na Dunavu, kojoj su jos pripadali Pesta, Sentandreja, srpski Kovin i nekoliko sela oko njih. Toj grupi srpskih naselja pripadala su i dva manastira- Grabovac i manastir u srpskom Kovinu. Polozaj Srba, kao i njihovih mitropolita, iz osnova je izmenjen carskom

deklaracijom od 12. aprila 1727. godine kojom je odredjeno da Srbi od svoga mitropolita zavise samo u duhovnim poslovima. Postavljalo se pitanje, i u narodu i u naucnim radovima, "da li je velika seoba Srba bila na sreu, ili na nesreu srpskog naroda?" Odgovori su bili razliciti. Panta Srekovi je, na primer, smatrao da je Arsenije III Carnojevi time "izneverio svoju pastvu i najvise zla ucinio Srbima" (Popovi, 1952). Srpski istoricar Stojan Novakovi u politici Djurdja Brankovia i Arsenija Carnovia ne nalazi "nista sto bi odgovaralo ozbiljnosti prilika, ili bi se moglo odbraniti. Nikad valjda nisu ucinjene grdj e pogreske u javnoj radnji nasoj". "Savez sa Austrijancima protiv Turaka bio je jedino delo koje se moze unekoliko pravdati. Sve ostalo je tesko razumeti." Jedinstvo Srba je Stojan Novakovi u tolikoj meri cenio da je u politickoj slozi video glavni izvor snage, toliko potrebne za borbu u koju su Srbi bili uvuceni. Vreme unutrasnjih sukoba je, po njemu, "najizrazitije bolesno politicko stanje" ( Novakovi, 1960). Velika seoba imala je strahovite posledice po politicki polozaj Srba ostalih u osmanskoj Turskoj, narocito u Srbiji. Ucestvovanje Srba u ratovima 1683-99, 1716-18 i 1737-39. godine, na strani Habsburske monarhije, do kraja su "unistili poverenje Turaka u Srbe i srpske patrijarhe", pa je ukidanje srpske patrijarsije logican svrsetak takvih odnosa (Popovi, 1954). S Patrijarsijom nije ukinuta samo osnovna crkvena, nego u izvesnoj meri i politicka i kulturna organizacija srpskog naroda koja je postojala u osm anskoj Turskoj (Popovi, 1954). Nastojanja Srba da u Austro-Ugarskoj sacuvaju svoju veru i jezik, bila su vrlo uspesna. Oni su uspeli da dodju do znatnih kulturnih i nacionalnih tekovina i "na taj nacin vezu srpski narod sa Zapadom" (Popovi, 1954). I Srbi koji su presli 1690. u Ugarsku i njihovi potomci dugo su verovali da e se vratiti u staru domovinu. Bie da su tek posle zakljucenja mira (1739) bili nacisto da e ostati u Austriji, ali ideja o povratku nije ih nikada napustila. I tu su svoju ideju Srbi u svim vaznijim prilikama i isticali.

Put na Istok
Kada je u ratu 1716-18. godine Srbija delom bila oslobodjena od Turaka, Austrija je prema odredbama Pozarevackog mira (1718) zadrzala severnu Srbiju pod okupacijom (1718-39), pa je "njena uprava bila teza od turske". Kad je Austrija razvojacila Potisku i Pomorisku oblast, Srbi su u tim krajevima izgubili odredjene privilegije, a ruske vlasti su vrbovale i motivisale bivse srpske granicare da se presele u Rusiju. Racuna se da je tada oko 10.000 Srba otislo u Rusiju. Oni su formirali dva naselja- Novu Serbiju i Slavjanoserbiju. Medju ovim Srbima bilo je pripadnika naseg naroda iz Bosne, Dalmacije i Crne Gore. Prema nalazima dr Nikole B. Popovia, srpski pukovi su ucestvovali u svim ratovima Rusije u XVIII veku ("Politika ", 20. 3. 1994). Tezak ekonomski, drustveni i verski polozaj Srba u Austriji izazvao je 1751-53. godine seobu Srba u Rusiju i Ukrajinu. To je drugi veliki talas iseljavanja Srba. Dakle, posle raspustanja Pomoriske krajine, Srbi iz Ugarske, nepotrebni Habsburskom carstvu, selili su se u Ukrajinu "u masama", koje neki pisci nazivaju" izbeglim izbeglicama", jer "sta su bili u Ugarskoj nego begunci od turske sablje, i sta e biti u novoj naseobini ... nego begunci od austrijske 'pravde'" (Gligorijevi, 1987). Zivot Srba u Ukr ajini, u drugoj polovini XVIII veka je ovako opisan: "Zivot u nasoj naseobini prve godine bio je kao, na primer, zivot nesrenih brodolomaca koje su morski talasi izbacili na pusto ostrvo, pa se tamo hranili zeljem, korenjem, ribama, pticama

i zverkama koje ulove. Tako smo pali i mi na tu golu stepu, na zemljiste na kome od stvorenja sveta niko nije ziveo i gde se ni za kakav novac nista nije moglo nabaviti" (Gligorijevi, 1987). Zato nije ni cudo sto su Srbi na tim prostorima brzo asimilirani. Pisui o Hilandaru, Milo Gligorijevi je opisao dramu poslednjeg potomka Arsenija III Carnojevia koji je, nakon monasenja u Svetoj Gori, ispricao kako su Carnojevii morali da napuste Vojnu krajinu, kako su se kratko zadrzali u Galiciji i okolini Krima, kako im je ruski car dao plemstvo, sela i muzike, kako se zivelo u Rusiji sve do 1917, do Oktobarske revolucije, kad je njemu, Vadimu, bilo pet godina. Otac mu Aleksije bio je pomorac, kapetan broda, komandant trgovacke flote u Crnom moru do 1920. godin e. A onda "ne mogavsi da se vrati na imanje, da iznese porodicne svetinje i knjigu-rodoslov, osujeen u nameri da uputi flotu u Jadransko more i da se preda Kraljevini Jugoslavije krenuo je u Ameriku, u emigraciju." Dakle, poslednji potomak Caranojevia je odrastao u Njujorku i postao uspesan poslovni covek. Medjutim, nije imao dece. Posto mu je umrla supruga Olga, on je u starosti krenuo da obilazi svet i tako dospeo do Svete Gore. Kako mu se Hilandar mnogo dopao, a saznavsi da ga je stigla najopasnija b olest, odlucio je da imanje ostavi Hilandaru i umre kao monah. Kao monah Arsenije, Vadim A. Carnojevi je umro 18. aprila 1981. godine, na Svetoj Gori. Seoba Srba na teritorije danasnje Rumunije odvijala se u duzem vremenskom periodu. Pregled klisurskih naselja u kojima Srbi sacinjavaju, ili su nekada cinili, veinu stanovnistva, ukazuje da su se naselja osnivala u razlicitim periodima (Tomi, 1989). Cini se da je Bazjas najstarije klisursko srpsko naselje, osnovano oko 1200. godine. Ostala koja pominje osnovana su narednih vekova (prvi put se pominju): Radimnja (1277), Zlatica (1367), Leskovica (1371), Svinica (1437), Sokol (1472), LJupkova (u XV veku), Moldova Veke (1588), Pozezena (1690), Belovreska (1717), Divic (1717), Kampija (1723) i Macest (1723). Inace, u klisurskim naseljima danas zivi oko 11.000 Srba. Rumunski Srbi i danas zive u sedamdesetak naselja u zupanijama Arad, Karas-Severin, Mehedinc i Timis, zajedno sa Rumunima i drugim nacionalnostima. Iako se ovo srpsko stanovnistvo trajno stabilizovalo u novim krajevima, veze sa Srbijom nisu prekidane. Otuda, ve u periodu ustanka za oslobodjenje Srbije 1804. i 1815. godine dolazi do znacajnih migracija u pravcu Srbije i njenog kontinuiranog naseljavanja tokom celog proslog veka. Austrija je narodni ustanak za oslobodjenje u Srbiji ocenila kao veliku opasnost u budunosti. Ona je ocito isla za tim da na svojoj teritoriji ugusi svaki javni izraz radosti i simpatije za Karadjordjev ustanak i obnovljenu Srbiju (Sisi, 1937). Sve su te mere malo pomogle, jer su na celu simpatizera nove Srbije bili karlovacki arhiepiskop Stefan Stratimirovi i backi (novosadski) episkop Jovan Jovanovi. Posle sticanja nezavisnosti Srbije (1867), seobe prema Srbiji su pojacane. Narocito posle neuspelog Nevesinjskog ustanka 1875. godine dolazi do znatnih seoba iz Hercegovine u Srbiju, a velike seobe se javljaju i naredne godine povodom srpsko-turskog rata. Svako teritorijalno uveavanje Srbije, 1833, 1878. i 1912. godine, pratile su migracije: stanovnistvo iz zemalja koje su ostale pod turskom upravom napustalo je rodni kraj i naseljavalo se poglavito u novooslobodjene krajeve (Cviji, 1966). Razmatrajui seobe Srba, Jovan Cviji pise: "Ima krajeva koji su pre turske najezde bili gusto naseljeni, a posle seoba u njima je ostalo sasvim retko stanovnistvo ... U drugim krajevima ogromna je veina porodica doseljenih i znaju krajeve odakle su doseljeni... Skoro u svakom selu Sumadije seljaci su raznovrsnog porekla, doseljenici iz raznih krajeva, jedni od Sjenice i Pestera, drugi od crnogorskih brda,

trei iz Hercegovine, cetvrti s Kosova i Metohije ili vardarskog sliva itd. Tako je u svim oblastima moravske Srbije, valjevskih i podrinjskih krajeva. Oko 80% stanovnistva je doseljenik..." (Cviji, 1966). Od bitnog znacaja je cinjenica da sticanjem nezavisnosti u Srbiji nastaju povoljniji politicki i materijalni uslovi pa stanovnistvo vise nije prinudjeno da se seli van granica maticne teritorije. Srbija i Crna Gora, koje su postale nezavisne drzave, i same su bile ekonomski i drustveno vrlo nerazvijene. Medjutim, Srbija je pocela da razvija kapitalisticki nacin proizvodnje, koji se razlikovao od nacina proizvodnje kod njenih suseda. Osim toga, ona je bila udaljena i od mora i od mnogih evropskih komunikacij a, a zemljisnom reformom u burzoasko-demokratskoj revoluciji je relativno rano ukinula veleposed i zemlju podelila seljacima. Tako, Srbija u proslom veku postaje zemlja imigracije, koja kontinuirano prima i naseljava na svom tlu znatan broj doseljenika iz drugih zemalja, sve do balkanskih ratova 1912-13. godine. To su osnovni razlozi sto se do 1920. godine u iseljenistvu nalazilo veoma malo Srba sa teritorije ondasnje Kraljevine Srbije.

Otvaranje puteva za prekookeanske seobe

Trei veliki talas iseljavanja Srba, narocito iz predela pod Austrijom i Ugarskom, desava se krajem XIX i pocetkom XX veka. Srbi su se, pored raznih evropskih zemalja, ovoga puta u velikom obimu useljavali i u prekookeanske zemlje, pre svega u SAD. Ovaj iseljenicki talas je rezultat delovanja ("pull-push") faktora koje je razvoj kapitalizma donosio sa sobom. Za razliku od drugih juznoslovenskih teritorija, gde su uzroci iseljavanja bili ekonomski i drustveno-politicki, glavni uzroci mobilnosti naroda iz sa me Srbije, u drugoj polovini XIX veka, bili su iskljucivo ekonomski. Uprkos cinjenici da su sprovedene brojne privredne reforme (kneza Mihaila Obrenovia, od 20. februara 1865), uslovi zivota veine stanovnistva Srbije, narocito industrijskih radnika, bili su sve tezi. Sa razvojem kapitalizma u Srbiji, broj bezemljasa je postepeno rastao. U 1876. godini, na primer, 5% seljackih porodica Srbije bilo je bez zemlje; u 1880. taj procenat se poveao na 16%, a u 1897. cak na 21% (Karanovi, 1980). Mada je srpska vlada uvela brojne preventivne mere za zastitu seljaka od posledica kapitalisticke proizvodnje, njihovi uslovi zivota su se pogorsavali i ekonomska diferencijacija medju seljacima postajala je sve izrazenija. Samo za osam godina (1889-1897) vise od 17.000 seljaka je i zgubilo svoje posede a, u isto vreme, pojavilo se novih 225 zemljoposednika sa posedima preko 50 hektara. Do 1905. godine broj bezemljasa dostigao je 51.711, a onih koji imaju samo kuu pao je na 13.541 (Karanovi, 1980). Posto tako osiromaseni nisu vise mogli da zive na selu, seljaci su odlazili u gradove u nadi da e nai posao u jos tada nerazvijenoj industriji. Veliki broj nije bio u mogunosti da se zaposli, a veliki broj zaposlenih radio je za vrlo niske nadnice. Tada se javljaju mnogi agenti, pr e svega iz Bugarske, koji su - koristei tako teske uslove - nudili isprave (bugarske ili rumunske pasose) za odredjenu naknadu onima koji nisu mogli da dobiju pasose u Srbiji. Knezevina, a potom Kraljevina Srbija nije ostala postedjena velikog talasa emigracije u prekomorske zemlje, tacnije u SAD, koji je bio najbrojniji u poslednjoj deceniji proslog i prvoj deceniji ovog veka. Kako ne postoje statisticki podaci, nije poznato koliko je Srba napustilo Kraljevinu Srbiju u periodu do Prvog svetskog rata. Medjutim, sudei po tome da je Narodna skupstina u Beogradu u vise navrata raspravljala o problemu iseljavanja, moze se zakljuciti da je ono bilo intenzivno. Srpska vlada je donela vise regulativa u svrhu smanjenja broja onih koji zele da se isele. Najvazniji je bio zakon o izdavanju pasosa, kojim je uvedena visoka taksa. Po njemu, taksa za pasos za Ameriku iznosila je 250 dinara, dok je u susednim zemljama bila 5 dinara. To je bio ogroman novac za prosecnog radnika koji je zaradjivao oko

40 dinara mesecno (Karanovi, 1980). Zakon o taksi za pasose je ostro kritikovan od strane liberalnog dela srpskog drustva. Oni koji su zastupali takvo misljenje iznosili su niz argumenata da je pr istup vlade pogresan i da resenje treba traziti u otklanjanju uzroka koji teraju ljude da napustaju svoju zemlju. Treba rei i to da je, u poredjenju s drugim jugoslovenskim teritorijama pod austrougarskom imperijom, broj srpskih iseljenika s teritorije Srbije u SAD bio relativno mali, ali ne i beznacajan (Karanovi, 1980). Postoji nekoliko znacajnih razloga za to. Prvo, nezavisnost Srbije. Drugo, garantovanje minimuma zemlje seljacima. Tree, nedostatak dobrih komunikacija i velika udaljenost od veih luka. Cetvrto, izolacija Srbije od strane razvijenih zemalja. Trei talas seoba Srba karakterisu, dakle, prevashodno ekonomski faktori koji e ih vezati, pre svega, za jos uvek prazna prostranstva na americkom kontinentu. Do zavrsetka Prvog svetskog rata, posebno u periodu izmedju 1880. i 1914. godine, SAD su privlacile najvei broj Srba. Slede Juzna Amerika i Kanada. Srbi su, u najveem broju, odlazili sa teritorija koje su bile u sastavu austrougarske imperije, ali i iz Crne Gore. Crnogorce je migracija posebno pogodila, budui da ih je inace bilo malo. Prema n ekim procenama, pre balkanskih ratova samo u SAD je zivelo oko 20.000 Crnogoraca, sto je cinilo oko 10% ukupnog broja zitelja tadasnje Crne Gore (Karanovi, 1990). Prvi svetski rat, medjutim, ne samo da je zaustavio iseljavanje Srba, ve dovodi do vraanja jednog broja iz Amerike, ali i iz Australije, u kojoj je u to vreme bilo malo Srba, radi ucesa u ratu na strani Srbije i Crne Gore. Period izmedju dva svetska rata karakterise najpre jenjavanje iseljavanja, uz evidentne povratnike iz Amerike koji su bili spremni da se stave u sluzbu izgradnje nove drzave SHS i ostanu u svojoj Otadzbini. Ta se tendencija ispoljavala do 1929. godine, kada je pocela velika svetska ekonomska kriza i kada je proglasena Kraljevina Jugoslavije. Najpre je smanjen, odnosno obustavljen odlazak u prekomorske zemlje, a zatim se javlja povratak Srba u Otadzbinu. Medjutim, posle 1933. godine iseljavanje Srba u prekom orske zemlje ponovo dolazi do izrazaja uz umereni rast sve do 1939. godine, kada izbija Drugi svetski rat. Iseljavanje Srba u SAD izmedju dva svetska rata imalo je, i u vreme kada nije bila privredna kriza, relativno umereni tempo. Osnovni razlog su bili americki imigracioni propisi koje je Kongres SAD doneo 1921. i 1924. godine, kojima su uvedene kvote za imigrante. Medjutim, kada je u SAD uveden sistem kvota za useljenike, iseljavanje Srba prema Australiji i Kanadi dobija na znacaju (Greci, 1990).

Ratne i poratne seobe Srba

Drugi svetski rat je doveo gotovo do prestanka iseljavanja Srba u prekomorske zemlje. Migracija Srba se, manje vise, svela na prisilne migracije koje su sprovodile okupacione vlasti na prostorima prve Jugoslavije. U to vreme, veliki broj Srba je odveden u zarobljenistvo i na prinudni rad u Nemacku i Austriju. Nemacke, madjarske i bugarske vlasti bile su odgovorne za progon Srba sa okupiranih teritorija koje su bile inkorporirane u njihove drzave. Za vreme Drugog svetskog rata sa tih teritorija je proterano 220 do 260 hiljada lica (Kosinski, 1982). Jos pocetkom 1943. godine, u Nemackoj je bilo oko 250 hiljada civila i 133 hiljade jugoslovenskih ratnih zarobljenika. Medju njima je najvise bilo Srba. Procene pokazuju da je krajem rata (1944/45) u toj zemlji 491 hiljada, ukljucujui 133 hiljade jugoslovenskih ratnih zarobljenika (Kosinski, 1982). Procene Majersa i Kempbela su vee. Naime, oni tvrde da je u Nemackoj i Austriji bilo 350 hiljada ratnih zarobljenika i 380 hiljada radnika na prinudnom radu (Kosinski , 1982). Inace, Ante Paveli je u avgustu 1941. godine objavio svoju nameru o

proterivanju 250.000 Srba. Tako, krajem 1944. godine u Srbiji je bilo registrovano oko 120.000 izbeglica iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Prema podacima UNRA, Agencije koja je nakon zavrsetka rata prva preuzela brigu za ljude rasute po Evropi, registrovani broj izbeglica i raseljenih lica je iznosio 390.000. Od toga broja 210.000 je do sredine 1947. godine repatrisano u Jugoslaviju. Potom, u periodu izmedju 1. jula 1947. i 31. decembra 1951. godine repatrirano je u Jugoslaviju jos 6.870 lica, dok je 82.090 preseljeno iz izbeglickih logora (Nemacke, Austrije i Italije) u druge zemlje (Kosinski, 1982). Glavna odredista za jugoslovenske izbeglic e i raseljena lica bila su Australija (23.350), SAD (17.213), Argentina (10.105), Velika Britanija (9.817) i Kanada (9.828). Seobu srpskog naroda, u periodu 1944-1965. godine karaketerisu dramaticna politicka zbivanja koja su sledila krajem Drugog svetskog rata, neposredno posle njega i period hladnog rata. Ovaj period predstavlja, u stvari, jedan od nekoliko talasa doseljavanja srpskog naroda u prekomorske zemlje. Njega, dakle, karakterise dolazak raseljenih lica i izbeglica u te prekomorske zemlje iz ratom rastrgane Evrope. "Raseljena lica" su cinila ranije pripadnike jugoslovenske vojske koji su bili ratni zarobljenici ili su bili pridodati nekoj saveznickoj vojsci, ljude koji su bili prisilno upueni na rad u Nemacku. Pored njih, bilo je i izbeglica raznih vrsta. Mnogi su pobegli iz Jugoslavije ili nisu hteli da se u nju vrate budui da su bili protiv novouspostavljene vlasti.

Novi talas migracije Srba na Zapad

Sredinom sezdesetih godina pocinje peti talas seoba Srba, najpre sa ciljem da njihov boravak bude privremen. Medjutim, u drugoj polovini sedamdesetih ovaj sloj je ve stekao pravo gradjanstva, pa se cesto izostavlja atribut "privremeni". Naime, krajem pedesetih i pocetkom sezdesetih godina, nase kao i druge radnike iz manje razvijenih zemalja juzne i jugoistocne Evrope povukla je velika potraznja za radnom snagom koja je isla s ekspanzijom privreda Zapadne Evrope. Naime, uporedo su se odvijala dva procesa - ekonomski koji je doprineo poveanju traznje za radnom snagom i institucionalni koji je stvarao pravne pretpostavke za angazovanje strane radne snage. Kao posledica velike koncentracije svetskog kapitala u zemljama Zapadne Evrope, pocev s Marsalovim planom, pri nestasici radne snage, nastavljanje privrednog rasta bilo je mogue samo uz angazovanje velikog broja radnika iz inostranstva. Tako je i zaposljavanje nasih radnika postala nerazmrsiva veza s prosperitetom Zapadne Evrope. S druge strane, Rimskim ugovorom zakljucenim marta 1957. godine osnovana je Evropska ekonomska zajednica (EEZ). Slobodno kretanje radnika-migranata unutar Zajednice regulisano je u cl. 48. i 49. Rimskog ugovora. Medjutim, ovi clanovi Ugovora nisu primenjivani do 1964. godine, kada je donet Propis o slobodnom kretanju radnika-migranta unutar EEZ. Ovim propisima su regulisana i prava i obaveze sezonskih, pogranicnih i permanentnih radnika u zemljama imigracije, kao i prava zemalja clanica EEZ da angazuju radnike iz treih zemalja. Prema tim propisima, to se moze uciniti 15 dana nakon oglasavanja slobodnih radnih mesta na podrucjima Zajednice s viskovima radne snage, ako se na te oglase nisu javili radnici iz zemalja-clanica. U periodu "otvorenih vrata" (1964-1973), Zapadna Evropa dobija primat u privlacenju srpskih migranata. U tom periodu, broj gradjana SFRJ u Zapadnoj Evropi dostigao je gotovo milion i sto hiljada, od toga dve petine Srba. Tako, Evropa je kompenzirala usporavanje seobe Srba u prekomorske zemlje koje je karakteristicno za ovu fazu razvoja. Evropa uglavnom privlaci manje kvalifikovanu radnu snagu i sezonske radnike.

Prvi naftni sok 1973-1974. godine dovodi do zvanicnog zaustavljanja prijema novih radnika u zemlje Zapadne Evrope. U sedamdesetim i osamdesetim godinama, evropske imigracione zemlje vode politiku "zatvorenih vrata" (Collinson, 1993). Nasa migracija u evropske zemlje tokom te dve decenije svodi se na odlazak clanova porodice radi okupljanja, odlazak po osnovu sezonskog rada i na produzavanje boravka "radnika na privremenom radu". U nasoj literaturi je cesto kritikovan pojam privremenog rada. Medjutim, taj po jam nije nasa izmisljotina. Njega su nametnule evropske zemlje prijema, budui da nisu zelele klasicno useljavanje. Taj izraz je definisan i u dokumentima Medjunarodne organizacije rada. Naime, Konvencija o migraciji radi zaposlenja koja je stupila na snagu januara 1952, upravo tako tretira strane radnike. Veliki broj Srba na evropskim prostorima se potpuno integrisao u ta drustva pa je primio i drzavljanstvo doticnih zemalja. Kada se govori o prerastanju kategorije "gradjani na privremenom radu" u kategoriju "novo iseljenistvo" na evropskim prostorima, misli se upravo na njih. Taj peti talas migracije Srba na Zapad je drzavnom politikom podrzan, a na pocetku sezdesetih godina cak i podstican. Razlog za to bila je potreba za ublazavanjem problema nezaposlenosti koja se pojavila nakon privredne reforme pocetkom sezdesetih godina i glad za deviznim doznakama.

Osnovna obelezja u devedesetim godinama

Pocetak poslednje decenije drugog milenijuma oznacava i pocetak novog talasa raseljavanja Srba, koji uslovljavaju - pored ekonomske pobude - nacionalne i verske tenzije i gradjanski rat na prostorima druge Jugoslavije, uz podsticaj medjunarodnih faktora. Prvi smer ovog sestog talasa geografskog pomeranja Srba jeste iz podrucja otcepljenih republika prema maticnoj, koji je doveo masu raseljenih i izbeglih lica. Drugi smer se, u isto vreme, odvijao sa istih podrucja, ali i iz maticnih republika, prema inostra nstvu. Prema procenama UN, broj ljudi koji se na teritoriji bivse Jugoslavije nalaze na "stepenu rizika" (raseljena lica, izbeglice i socijalni slucajevi) u januaru 1994. godine dostize 4,135.000. Razume se, najvise ih je u Bosni i Hercegovini - 2,740.000 ljudi; 690.000 u Hrvatskoj; 110.000 na teritoriji Republike Srpske Krajine koju kontrolise UNPROFOR; 457.000 u Srbiji; 73.000 u Crnoj Gori; 38.000 u Sloveniji i 27.000 u Makedoniji. Kada je rec o bivsoj Republici Bosni i Hercegovini, najvise ih je u centralnom de lu - 1,002.000; zatim, istocnom- 508.000 i juznom - 268.000 ljudi. Samo u Banja Luci ova nesrea pogadja 303.000 ljudi, u Bihau - 228.000, a u Sarajevu 431.000 ljudi. Treba rei i to da iste procene pokazuju da je iz bivse SFRJ izbeglo 643.000 ljudi koji se sada nalaze uglavnom u zapadnoevropskim zemljama. Ove cifre pokazuju svu slozenost situacije u humaniratnoj oblasti i sugerisu svima da i u budunosti ne zanemare tu dimenziju. Prema zvanicnim podacima, u SR Jugoslaviji se pocetkom marta 1994. godine naslo preko pola miliona izbeglica iz otcepljenih republika bivse SFRJ o kojima se u svetu manje govorilo kao da ovi ljudi nisu bili u istoj situaciji kao i izbeglice u drugim republikama ili drugim zemljama. Podaci Komesarijata za izbeglice i Crvenog krsta pokazuju da je krajem 1993. godine nacionalna struktura izbeglica u Srbiji bila sledea: 80% Srbi, 7,8% Muslimani, 2,2% Hrvati i 10% druge nacionalne i etnicke grupacije - Jugoslo veni, Jevreji, Madjari, Romi, Bugari, Albanci i drugi. Gotovo tri petine, tacnije 57,8% ukupnog broja otpada na punoletne osobe, a samo izmedju 18 i 60 godina zivota - 44,1%, na osobe preko 60 godina zivota otpalo je 13,8% ukupnog broja. Kada je rec o polnoj strukturi punoletnih lica, vise od pet sestina

(84,8%) otpada na zene. Najvise izbeglica, oko 95% ukupnog broja, naslo je smestaj u porodicama, kod rodjaka, prijatelja i nepoznatih humanih ljudi koji su im pruzili utociste. Medjutim, zbog sankcija koje je uveo Savet bezbednosti UN protiv SR Jugoslavije, ljudi koji su primili izbeglice potpali su takodje pod kategoriju socijalnih slucajeva kojima je potrebna humanitarna pomo. Uz to, kategorija osetljivih izbeglica ima u tome poseban znacaj. Prema podacima Komesarijata za izbeglice, u Srbiji je u decembru bilo oko 10.000 dece rodjenih u izbeglistvu, starih i iznemoglih- preko 50.000, bolesnika na dijalizi - oko 350 i bolesnika dijabeticara - oko 6.000. Sankcije medjunarodne zajednice koje su uvedene protiv SR Jugoslavije imale su veoma nepovoljan uticaj na izbeglice, budui da su one postale visestruke zrtve rata na teritoriji bivse Jugoslavije. Zvanicno, humanitarna pomo je izuzeta iz rezima sankcija. Medjutim, u praksi se najcese desavalo da se ta pomo onemogui. Jer, kako objasniti proceduru za dobijanje dozvole od Komiteta za sankcije za uvoz pomoi koja traje vise meseci, a cesto i ne bude odobrena. Inace, i u Srbiji izbeglice imaju status u smislu Konvencije o izbeglicama iz 1951. i Protokola iz 1967. godine. Prema Konvenciji UN o izbeglicama (1951) i Protokolu (1967), izbeglica je lice koje "usled osnovanog straha od progona zbog rase, religije, nacionalnosti, clanstva u nekoj politickoj grupaciji, izvan zemlje svoje nacije i nije u mogunosti ili usled straha nije voljno da koristi zastitu te zemlje..." Da bi se taj status dobio Visoki komesarijat UN za izbeglice ispituje i utvrdjuje te cinjenice. Deklaracija UN o pravima coveka afirmise da: - svako ima pravo na slobodu kretanja i boravka unutar granice svake zemlje. Svako ima pravo da napusti svaku zemlju, ukljucujui sopstvenu, i da se vrati u svoju zemlju. Svako ima pravo da trazi i da uziva u drugoj zemlji azil ako je prognan (izuzimajui nepoliticki kriminal, i radnje suprotne ciljevima i principima UN). Konvencija UN o izbeglicama iz 1951. i Protokol o izbeglicama iz 1967. ostaju kao jedini instrumenti medjunarodnog prava koji regulisu ostvarivanje ovih prava. Ako je Zapad zaista zainteresovan za resenje masovnog migracionog talasa sa teritorije bivse Jugoslavije, kao najuticajniji deo svetske moi bi trebao da podrzi proces mirnog resavanja nacionalnih konflikata, tj. da sprecava etnicke konflikte i podstakne mere za ubrzanje privrednih reformi i privrednog rasta, kao i produktivno zaposljavanje u emigracionim podrucjima. Ekonomska pomo dosad pruzana zemljama Istoka je nedovoljna i selektivna sto je osnovni uzrok mucnog prelaska na trzisno privredjivanje. Kada je rec o Jugoslaviji, njoj je uskraena pomo i ekonomska podrska. Ono sto nedostaje je saglasnost razvijenih zemalja, koje su u isto vreme i zemlje imigracije, o nekom novom vidu "Marsalovog plana". Jer, danasnja situacija u istocno-evropskim privredama, a posebno na jugoslovenskim prostorima, podsea na onu u kojoj su se privrede zemalja Zapadne Evrope nalazile posle Drugog svetskog rata. Tada su SAD odigrale najznacajniju ulogu u obnovi zapadno-evropske privrede. One i danas, uprkos privrednoj recesiji u njima, mogu da daju znatno vei doprinos obnovi privrede zemalja "Istoka", ukljucujui tu i SR Jugoslaviju, i time da doprinose smanjenju emigracionog pritiska. Odgovor na pitanja koja se postavljaju u vezi sa velikim talasom izbeglih i raseljenih Srba iz bivsih republika koje su se otcepile od tzv. druge Jugoslavije, tesko e se nai bez intenzivne saradnje sa agencijama UN, Visokim komesarijatom UN, Medjunarodnom organizacijom za migracije i drugim.

Istrazivanja izvrsena u Institutu za medjunarodnu politiku i privredu u Beogradu pokazala su da je iz nasih naucnih, istrazivackih i razvojnih institucija (oko 75% ukupnog broja), u petnaestogodisnjem periodu (1979-1993), otislo u inostranstvo 1.060 istrazivaca. Dve treine ukupnog broja onih koji su otisli u inostranstvo, ucinili su to u poslednje cetiri godine (19901993). Ono sto je posebno zabrinjavajue jeste cinjenica da je taj godisnji odlazak u stalnom porastu. Najvise odlazi u SAD i Kanadu. Da su sankcije medjunarodne zajednice protiv SR Jugoslavije izazvale, pored ostalog, i hiper rast odlazaka mladih i strucnih ljudi u inostranstvo potvrdjuju i najnoviji podaci o broju izdatih useljenickih viza za prekookeanske zemlje. Naime, u 1993. godini samo prekookeanske imigracione zemlje izdale su oko 12 hiljada useljenickih viza gradjanima SR Jugoslavije. To je najvei broj useljenickih viza koji je u jednoj godini ikad od strane tih ambasada u nasoj zemlji izdat.

II GLAVA: GDE ZIVE SRBI I KOLIKO IH IMA ?

Srbi danas zive u oko 90 zemalja na svih pet kontinenata (Milanovi, 1993). To je siroko prostranstvo cija udaljenost, od Novog Zelanda do Amerike, iznosi cetrdeset hiljada kilometara. Ne racunajui teritoriju SR Jugoslavije i srpskih krajina, izvan matice - u rasejanju, Srba ima najvise na americkom kontinetu, a potom u Zapadnoj Evropi. Pitanje broja Srba koji zive u dijaspori okupiralo je mnoge istrazivace, pocev od Pere Slijepcevia (1917), preko LJubomira Kosiera (1926), L. Trnjegorskog (1938) do Majkla Bore Petrovia (1982) i Vladimira Grecia (1990). Veina istrazivaca bila je sklona da taj broj ili precenjuje ili potcenjuje. Politicari i sociolozi, a posebno prvaci srpskih nacionalnih organizacija, skloni su, cesto, da predimenzioniraju broj Srba u dijaspori, cak na cetiri miliona. To se prvenstveno cini da bi se privukla paznja javnosti na ovu srpsku nacionalnu grupaciju u svetu. Medju politicarima zemalja imigracije, pak, kada se govori o etnickim grupacijama, ispoljava se sklonost potcenjivanju broja, a time i umanjivanja znacaja manjih etnickih grupacija, pa i Srba i Crnogoraca na nekoliko stotina hiljada. Cifra koja e ovde biti prezentirana predstavlja srednju varijantu procene broja Srba u dijaspori u 1994. godini. Kada je rec o svim Srbima sveta, racunajui zitelje matice Srbije, Crne Gore i srpskih krajina, i sve generacije iseljenika, pa one koji privremeno ili stalno rade u raznim, pre svega evropskim zemljama, manjine koje zive u starim i novim susednim drzavama, kao realna mogla bi se prihvatiti cifra od oko 11,5 miliona. Razume se da se svi ti ljudi ne izjasnjavaju uvek kao etnicki cisti Srbi, budui da su, osobito u rasejanju, kod druge, tree i cetvrte generacije, dosta nacionalno izmesani. To se, najbolje , moze videti i iz popisa stanovnistva SAD. Od ukupnog broja onih zitelja SAD koji su se deklasirali kao Srbi, oko 50% su, na ovaj ili onaj nacin, nacionalno mesani. A da ne govorimo o veoma brojnoj grupaciji nasih ljudi u inostranstvu koja se izjasnjavala na poslednjem popisu stanovnistva samo kao Jugosloveni. To se, mada u manjoj meri, moze konstatovati i za Srbe na prostorima druge Jugoslavije. Zato nije cudo sto su se Srbi iz mesovitih brakova izjasnjavalii kao Jugosloveni prilikom poslednjeg popisa stanovnistva u SFRJ, 1991. godine. Tada je registrovano 712 hiljada Jugoslovena ili 3% ukupnog stanovnistva SFRJ. Prema popisu stanovnistva bivse SFRJ, ukupan broj Srba iznosio je 8,528.000, Crnogoraca 539.000 (Brunner, 1993). Prema tome, u drugoj Jugoslaviji, kada su poceli etnicki sukobi i gradjanski rat na njenim prostorima, u njoj je zivelo priblizno 9,5 miliona Srba. Raspadom

SFRJ, ako se ne racuna drzava matica, najvise Srba izvan Srbije ostalo je u Bosni i Hercegovini. Popis pokazuje broj od 1,369.000, a procene (koje ukljucuju i jedan broj Jugoslovena) pokazuju da ih je 1991. godine, u toj republici bilo pribli zno 1,5 milion. Na osnovu zvanicnih statistika, izjava srpskih nacionalnih lidera u dijaspori, procena diplomatsko-konzularnih predstavnistava (DKP) i sinteze iznesenih procena u dostupnoj literaturi iz ove oblasti, autori procenjuju ukupan broj Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla u svetu, u 1994. godini i to: _____________________________________________________________ A. Otadzbinske zemlje Republika Srbija 6,500.000 - 6,800.000 Crna Gora 539.000 - 600.000 Republika Srpska Krajina* 300.000 - 320.000 Republika Srpska** 1,400.000 - 1,500.000 B. Prekomorske zemlje SAD 430 - 500.000 Kanada 80 - 100.000 Juzna Amerika 20 - 30.000 Australija 90 - 120.000 Novi Zeland 500 - 1.000 Juzna Afrika 20 - 25.000 Velika Britanija 50 - 55.000 Zemlje Treeg sveta 20 - 30.000 _____________________________________________________________ * U Republici Srpskoj Krajini zivi, kako se procenjuje 300 do 320 hiljada Srba, dok se - kako procenjuju UN - 250 do 280 hiljada Srba iselilo iz Hrvatske. ** Jedan broj Srba zivi na teritoriji bivse Bosne i Hercegovine koje su pod kontrolom muslimanske vlade i bosanskih Hrvata. _____________________________________________________________ V. Evropske imigracione zemlje SR Nemacka 250 - 300.000 Austrija 100 - 130.000 Francuska 80 - 100.000

Svajcarska 70 - 100.000 Zemlje Beneluksa 15 - 20.000 Skandinavske zemlje 50 - 60.000 Italija 5 - 7.000 Ostale 15 - 20.000 G. Stare i nove susedne zemlje Rumunija 30 - 50.000 Madjarska 3 - 5.500 Albanija 5 - 10.000 Hrvatska* 120 - 150.000 Makedonija 44 - 70.000 Slovenija 47 - 57.000 _____________________________________________________________ Prema tome, na americkom kontinetu zivi blizu 650 hiljada Srba i Crnogoraca, koliko se procenjuje da ima i u Zapadnoj Evropi. Oni su, na americkom kontinentu, u najveem broju koncentrisani u centralnom i istocnom delu kontineta- Ilinois, Indijana, Micigen, Minesota, Ohajo, Pensilvanija, kao i na kanadskoj strani u provinciji Ontario (najvise ih je u okolini Toronta), zatim u drzavi Njujork i Nju Dzersi, a na zapadu u drzavama Kalifornija i Vasington. Oni koji su dosli u SAD u novije vreme koncentrisani su oko velikih industrijskih i trgovackih centara - Njujorka i Cikaga. U Australiji Srbi zive u okolini Melburna, Sidneja, Perta i Kanbere, dok su na Novom Zelandu nastanjeni u Oklandu i njegovoj okolini. Od latinskoamerickih zemalja Srbe su najvise privlacili Argentina i Cile. U Evropi su Srbi nasli zaposlenje upravo u onim zemljama koje su posle Drugog svetskog rata i zaposljavale najvise stranaca - SR Nemacka, Austrija, Francuska, Svajcarska i Svedska. Od starih susednih zemalja, najvise Srba ima u Rumuniji, a u novim susednim zemlja situacija jos nije jasna. Status Srba u svetu je trojak. Srbi su gradjani zemalja glavnih imigracionih prekomorskih zemalja, shodno imigracionim politikama doticnih drzava (u manjem broju i u Evropi), zatim gradjani nase zemlje koji imaju privremeni boravak (kao rezultat politike evropskih zemalja koja je vodjena posle Drugog svetskog rata) i gradjani susednih zemalja koji vekovima zive u njima, ali koji su sacuvali svoj nacionalni identitet. Status iseljenih Srba zavisi od politike svake zemlje, koja ima tendenciju, pod uticajem KE BS-a, narocito na evropskom prostoru, da prizna individualna i kolektivna prava nacionalnih grupacija. Razume se, taj se status vremenski i prostorno razlikuje.

Dalji tokovi savremene seobe Srba zavisie od niza cinilaca ekonomske, ali i druge prirode. Kako stvari stoje, uzroci savremene seobe Srba se nee tako brzo otkloniti. "Push" faktori e, ocigledno, jos duge imati uticaj na dalji tempo spoljne migracije Srba. Medjutim, i imigracione politike glavnih zemalja useljenja su od bitnog znacaja. Kada je rec o klasicnom vidu migracije, tj. iseljavanju, postoji tesna i uzajamna zavisnost dveju glavnih komponenti imigracione politike: regulisanje useljenja i integracija. Zemlje klasicne imigracije su jos dvadesetih godina ogranicile godisnji broj useljenja i, kasnije, uvele kontrolu strukture imigracionih tokova. Nijedna od njih, medjutim, nije obustavila imigraciju. Kanada, Australija i Novi Zeland su, cak, podsticale imigraciju u dugom vremenskom periodu. U osamdesetim godinama, imigracija u prekook eanske zemlje se dosta stabilizovala, s tendencijom ka rastu. Zajednicka karakteristika svih klasicnih imigracionih politika je, dakle, kontrola useljenja, locirana uglavnom u ambasadama i konzulatima u zemljama porekla migranata. Kontrola se vrsi imigracionom vizom koja kvalifikuje migrante za useljenje. Sjedinjene Americke Drzave, Kanada i Australija zauzimaju centralnu poziciju u medjunarodnim migracionim tokovima Srba.

III GLAVA: SRBI - ISELJENICI U PREKOMORSKIM ZEMLJAMA

Govoriti o savremenim seobama, broju Srba u svetu, a ne dotai njihovu genezu, bilo bi nedovoljno. Jedna od bitnih karakteristika istorije srpskog naroda su seobe u druge zemlje. Tako je i seoba Srba u prekomorske zemlje jedna od njihovih najveih seoba u poslednja tri veka. Seobe Srba u prekomorske zemlje, narocito u Ameriku, ne samo da su najstarije, ekonomski uslovljene, dobrovoljne migracije, ve su i istorijski relativno stabilne, s dugorocnom tendencijom ka rastu i trajnom karakteristikom. U njima je uzeo ucese veliki broj Srba, iz svih srpskih otadzbinskih teritorija. Dabome, veina Srba koji danas zive u prekomorskim zemljama ima drzavljanstvo tih zemalja. Uprkos tome, oni su se, od najstarijih doseljavanja pa do danas, samoorganizovali, stvarajui svoje nacionalne duhovne, drustvene i politicke asocijacije, pocev od prvih potpornih udruzenja pa do savremenih drustvenih organizacija. Njihovo samoorganizovanje, negovanje etnickog i nacionalnog identiteta doprinelo je, pored ostalog, i odrzavanju veza s Otadzbinom.

Doseljavanje Srba u SAD

U istoriji americke imigracije, i ne samo u njoj, opste je prihvaena podela na tzv. period "stare" imigracije (od 1820, kada su podaci o imigrantima prvi put zabelezeni, pa do kraja osamdesetih godina) i "nove" imigracije u SAD, od pocetka devedesetih godina proslog veka naovamo. Velika veina srpskog iseljenistva pripada upravo ovoj poslednjoj etapi naseljavanja Severne Amerike. U literaturi postoji vise pokusaja periodizacije useljavanja Srba u SAD. Debora Pedzit, na primer, doseljavanje Srba u SAD deli u tri razdoblja. Prvi vei talas je "staro" doseljavanje, koji pocinje oko 1890. godine i traje do Drugog svetskog rata. Drugi talas doseljavanja Srba u SAD obuhvata politicku emigraciju, tj. dolazak raseljenih Srba iz ratom razorene Evrope. I

konacno, trei talas doseljavanja Srba u ovu zemlju obuhvata period od druge polovine sezdesetih godina naovamo (Padgett, 1983). Sledei u literaturi opste prihvaenu podelu americke imigracije, na "staru" i "novu", profesor Majkl Boro Petrovi (1980), na primer, useljavanje Srba u SAD grupise u pet karakteristicnih perioda. Prvi obuhvata najranije doseljenike u periodu "stare" imigracije. Drugi, period prvog i najveeg useljavanja u razdoblju "nove" imigracije (1880-1914). Trei, pristizanje useljenika u periodu izmedju dva svetska rata (1918-1941). Cetvrti, dolazak raseljenih lica iz Evrope posle Drugog svetskog rata (1945-196 5). Peti, najnovije useljavanje u SAD (od 1965. godine naovamo).

Najranija iseljavanja
Rano doseljavanje Srba u SAD obuhvata period duzi od pola veka, od pocetka do kraja osamdesetih godina XIX veka. Istina, niko sa sigurnosu ne moze rei kada i gde su se prvi put Srbi doselili u SAD. Drugim recima, ne postoje pisani tragovi o prvim srpskim iseljavanjima u SAD. Pretpostavlja se, naime, da je na dubrovackim brodovima koji su plovili do americke obale jos tokom XVIII veka, medju mornarima bilo i Srba iz Dalmacije. Nije, medjutim, poznato da su ostajali da zive u Americi. Istrazujui ovaj pe riod srpskog iseljenistva u Americi, vladika Sava sumadijski (1994) ukazuje na otkrie Vase Stajia (1935) da je prvi srpski doseljenik bio izvesni Jovan Miskovi. Miskovi je negde 1740. proveo punih 5 godina u Americi sto znaci da je dosao na ovaj kontinent mnogo pre poznatog Djordja Sagia. Zvanicno, prvi srpski useljenik stigao je u Ameriku brodom "Delaver", do Filadelfije, septembra 1815. godine. Prema pisanim tragovima, bio je to Djordje Sagi, odnosno kako je u toj zemlji poznat, George Fisher (Pribi, 1967). Sagi-Fiser je rodjen u Austro-Ugarskoj, 30. aprila 1795. godine od roditelja doseljenika iz Srbije koji su dosli u talasu velike seobe Srba pod pritiskom Turaka. Naime, Sagieva familija se nastanila severozapadno od Budimpeste, u drevni grad Segesfervar, mesto krunisanja madjarskih kraljeva u toku pestogodisnjeg perioda od 1027. godine. Srbi su ovaj grad nazivali Stoni Beograd. Nakon smrti oca, Djordje dolazi u Sremske Karlovce, centar Srpske pravoslavne crkve, gde pohadja gimnaziju i s tice "klasicno" obrazovanje, ucei pored ostalog nemacki, grcki i latinski, koje mu je kasnije dobro doslo u Americi. Sa osamnaest godina zivota, Djordje Sagi napusta skolu i prelazi u Srbiju 1813. godine, gde se prikljucuje ustanicima u borbi protiv Turaka. Ucestvovao je u borbi za odbranu Beograda. Nakon poraza koji su srpski ustanici pretrpeli, Sagi bezi u Austriju. Proveo je dve godine lutajui duz Dunava kao trgovac, da bi se 1815. godine u Hamburgu ukrcao na brod za Filadelfiju. Stupanje Djordja Sagia na tlo Amerike moglo bi se oznaciti kao pocetak novije istorije seoba Srba, ovoga puta u SAD. Fiser je, tokom sezdesetogodisnjeg zivljenja na Zapadu, postao vrlo ugledan Amerikanac srpskog porekla. Zvanicno je uvrsen u red istaknutih pionira u Teksasu. Proveo je dvadeset godina u Meksiku i Teksasu, dok je Teksas jos bio meksicka provincija. Kada je Teksas postao nezavisna republika i deo Sjedinjenih Drzava, Fiser je 1829. godine postao meksicki drzavljanin pa se cak ukljucio i u politiku. U Meksiku je bio organizator masonske loze, direktor carine u Galvestonu, sekretar grada San Felipe, carinik u Matamorosu, ratni komesar, vlasnik stamparije i knjizare i urednik novina na spanskom. Sa uspostavljanjem teksaske nezavisnosti (1836) Dzordz Fiser napusta lojalnost meksickom federalizmu i svoju sudbinu vezuje za teksasku drzavu. Kasnije je postao jedan od vidjenih ljudi Hjustona i kao trgovac i kao advokat. Kada je Kalifornija ustupljena SAD, u vreme zlatne groznice, Fiser se seli u Kaliforniju. Zahvaljujui poznavanju Meksikanaca i znanju spanskog jezika, vrlo brzo je postao sekretar zemljisne komisije (1852-1856). Od 1857. do

smrti (1873), Dzordz Fiser je obavljao razne javne duznosti u San Fransisku. Bio je i sudija, a i pocasni konzul Grcke u San Fransisku. U znak zahvalnosti zbog njegove podrske borbi za nezavisnost Grcke, kralj Djordje I ga je imenovao za prvog grckog konzula u Kaliforniji, 1870. godine. Na tom polozaju Dzordz Fiser, tj. Djordje Sagi je ostao do smrti. U Kaliforniji, Fiser je osnovao malu, ali brzo rastuu koloniju srpskih doseljenika, koja je okupljala i znacajan broj Hrvata, uglavnom iz Dalmacije i sa jadranskih ostrva. Ovi Juzni Sloveni nazivali su sebe "Slavonians". To ime su koristili, kako istice Adam Eterovi (1980), iz najmanje tri razloga. Prvo, mletacke Dalmatince i Bokelje zvali su Sclavone ili Slavs, jos od Venecijanaca, a ne Srbima ili Hrvatima. Drugo, nazive Slavonian ili Sclavonian su koristili Englezi i Amerikanci u tom ranom periodu. Go tovo u svim americkim i engleskim knjigama toga doba korisen je Slavonian, kao izraz za Slovena. I, tree, Juzni Sloveni su se protivili da budu identifikovani kao Austrijanci, Italijani, Turci ili Madjari. Kada je nekoliko pravoslavnih hrisana 1864. u San Fransisku osnovalo Grcko-ruskuslavonsku pravoslavnu istocnu crkvu kao dobrotvorno drustvo, u kome su Srbi cinili veinu, sa ciljem da osnuju pravoslavnu crkvu u gradu, Fiser je postao veoma istaknut clan (Petrovi, 1979). Istovremeno, bio je i clan, a i prvi predsednik Ruskog i panslavenskog dobrotvornog drustva osnovanog u San Fransisku 1857. godine. SAD su, u stvari, prvo i najznacajnije odrediste Srba preko okeana. Do osamdesetih godina XIX veka, seoba Srba u SAD bila je sporadicna. U toj fazi najranijih iseljavanja najpre su se selili pojedinci, a kasnije i manje skupine iz primorskog dela Jugoslaviji (Cizmi, 1981). Veina doseljenika tog perioda "stare" americke imigracije bila je pismena i naseljavala se, po dolasku u SAD, na farmama. Ti srpski doseljenici ranog perioda ziveli su u prisnim kontaktima sa Hrvatima. Zajedno su osnivali i prva dobro tvorna drustva. Ne moze se sa sigurnosu rei koliko se Srba doselilo u SAD do Prvog svetskog rata. Nije vodjena precizna statistika ni u zemljama odakle su se selili, a ni u SAD. Neki istrazivaci koristili su podatke brodskih kompanija, ali ni ti podaci nisu potpuni. Zapravo podaci o iseljenicima iz jugoslovenskih zemalja u SAD nisu pouzdani sve do popisa stanovnistva ove zemlje 1910. godine. Srbi, kao i drugi jugoslovenski narodi, bili su tada registrovani kao Austrijanci, Nemci, Madjari, Italijani, Tur ci zato jer se radilo pretezno o doseljenicima iz "nemackih drzava". Adam Eterovi (1980), u svojim istrazivanjima, otkriva mnoga srpska imena ljudi koji su ucestvovali u americkom gradjanskom ratu 1861-1865. godine. Pominje dosta dobrovoljnih vojnih firmi toga doba koje su Srbi vodili. Imigracione vlasti SAD su pocele da vode evidenciju o useljavanju juznih Slovena tek 1899. godine. Prema nalazima Adama Eterovia, Srbi u Americi se prvi put pominju u listu "Podunavka" 5. marta 1848. godine, u clanku S. Popovia, pod naslovom "Srbi u Americi". Procene Popovia, sacinjene nakon puta po Americi, pokazuju da je iz Dalmacije i Boke Kotorske doslo u ovu zemlju i to: u Nju Orleans - 300; u Vasington - 100; u Njujork - 200; u Boston - 100; u Filadelfiju - 160; u Carlston - 30; u Mobil - 120; na Floridu - 200; u Teksas - 250; u Meksiko - 300, i Luisvil - 50. Prvi doseljenici su se naseljavali u juzne drzave SAD, tada pod Spanijom i Francuskom, a sa otkriem zlata 1848. godine i u Kaliforniju, na Zapadu. Medju glavnim odredistima srpskih mornara, osobito luckih, bila je luka Nju Orleans, koja se razvila tek posto je Amerika kupila od Napoleona lujzijansku teritoriju (Vujnovi, 1985). Prva znacajnija grupa Srba dolazi u Nju Orleans tridesetih godina proslog veka. To su bili trgovci, lingvisti, moreplovci jadranske obale i Crne Gore - Bokelji, Dalmatinci, Crnogo rci. Obrazovani i sa znanjem vise jezika, lako su se uklapali u novu sredinu i postizali licni uspeh. Malo je bilo siromasnih medju njima.

Kada su otkriveni rudnici zlata, krajem cetrdesetih godina, mnogi Srbi iz Nju Orleansa preselili su se u Kaliforniju. Ovi Srbi su bili statisticki svrstani kao doseljenici iz "nemackih drzava", sve do 1860. godine. Popis stanovnistva iz 1860. godine pokazuje da je iz "nemackih drzava" bilo 1,301.136 osoba, ukljucujui i 25.061 lice iz Austrije. Adam Eterovi (1980) procenjuje da je medju 52 hiljade pridoslih ljudi iz Austrije 10-40% bilo drugih nacionalnosti. Rezultati popisa stanovnistva Amerike izmedju 1850. i 1880. godine ukazuju na zakljucak da je manje od 1% stanovnistva otpalo na Srbe i Hrvate. Njih popis nije posebno iskazao ve je prihvaena grupa Slavonaca i Dalmatinaca, pa je veina svrstana u grupu Austrijanaca. Godine 1868, Drustvo pravoslavaca dobilo je i pravoslavno groblje, kao i citaonicu koja je sluzila i za okupljanje Srba u San Fransisku. Godine 1870. pojavljuju se i novine u San Fransisku pod nazivom "Slavjanin". U njima su se objavljivali clanci na vise jezika (srpskom, ruskom, francuskom). U ovom prvom talasu seobe Srba, u Ameriku je stigao i Mihailo Pupin Idvorski, koji je radei na Kolumbija univerzitetu stekao svetsku slavu kao profesor, naucnik i pronalazac. Pupin je stigao u SAD 1874. godine, kada je u ovoj zemlji broj iseljenika srpskog porekla bio relativno mali, te e, izmedju ostalog, i to kasnije imati znacaja u njegovom angazovanju na organizovanju ove etnicke grupe (Greci, 1985). Stoga je Pupin ostao u istoriji zabelezen ne samo kao profesor i naucnik, ve kao drustveni radni k i patriota obe domovine, a iznad svega ponos naroda iz kojeg je potekao. Nas narod je neizmerno zaduzio svojim humanizmom i rodoljubljem, osobito zaslugama koje je stekao kao pocasni generalni konzul Srbije u Njujorku, predsednik Srpskog narodnog saveza u SAD, organizator u prikupljanju materijalnih sredstava, opreme i medicinske pomoi, kao i dobrovoljaca iz SAD za Prvi svetski rat, kao i na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Za vreme pedesetodnevnog rada u Parizu, Pupin je mnogo doprineo tome da svi clano vi americke delegacije potpuno razumeju jugoslovenske teznje i zelje. Stoga je Pupin svojim licnim poznanstvom s predsednikom Vilsonom i ministrom spoljnih poslova Lansingom, doprineo da se granice Jugoslavije sto povoljnije povuku i da u sastav drzave SHS udju Dalmacija, zapadna Slovenija, deo Slavonije i Baranja i njegov rodni Banat. Mihailo Pupin je zasluzan za afirmisanje jugoslovenskog pitanja pred americkom javnosu i politicarima, posebno mnogobrojnim kontaktima koje je imao s uglednim licnostima am erickog zivota. Medjutim, njemu je zamereno zbog odredjenih stavova. Valja pomenuti sukob s don Nikom Grskoviem. Taj sukob je dugogodisnji Pupinov saradnik, Pavle Hadzi-Pavlovi, ovako opisao: "Kada je Amerika usla u rat na strani saveznika, prof. Pupin predlozi Jugoslovenskom narodnom vijeu da se preko Srpskog poslanstva u Vasingtonu zamoli americka vlada da sve svoje vojnike jugoslovenskog porijekla koji budu novaceni za rat upuuje na Solunski front, da se pod americkom zastavom bore zajedno sa srpskom vojnicima. Medjutim, Don Niko Grskovi izjavi na predlog prof. Pupina da bi se on stideo da podupire i da glasa za takav predlog. Na to se digne prof. Pupin i izjavi da njemu onda nema vise mjesta ovdje i napusti Vijee" (Bulaji, 1978).

Prvi masovniji talas srpskih doseljenika u SAD (1880-1914)

Pocetkom osamdesetih godina dolazi do brzeg useljavanja Srba u SAD. Oni dolaze u ovu zemlju kao deo masovnog iseljavanja iz juznih i jugoistocnih zemalja Evrope, ciji tokovi polaze iz Italije i velikih multi-nacionalnih imperija - Otomanske, Austro-Ugarske i Ruske, poznati u istoriji prekookeanskih migracija kao "nova imigracija". Najvei broj srpskih imigranata u SAD, do skora, poticao je upravo iz tog perioda. Kalifornija ostaje jos uvek

njihovo najznacajnije odrediste. Srbi u tom delu Amerike organizuju i svoj duhovni i drustveni zivot, kao i svoja dobrotvorna udruzenja, grade crkvu i izdaju svoje prve novine. Godine 1880. u San Fransisku je osnovano i prvo uzajamno dobrotvorno drustvo Srba u Americi. Bilo je to Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno drustvo. Mada kratkog veka, prve srpske novine stampane u Americi javljaju se u San Fransisku 1893. godine. To su "Srbin Amerikanac", koje uredjuje Bozo Gopcevi, i "Sloboda", ciji je urednik Spiro Radulovi (Bokelj). Rec je, u stvari, o pionirima srpskog novinarstva u Americi. Potom se javlja Veljko Radojevi koji izdaje u San Fransisku, krajem XIX veka, list "Srpska nezavisnost". Neposredno pred katastrofalni zemljotres 1906. godine u San Fransisku, srpski list "Sloboda" je procenio da je u San Fransisku bilo oko dve hiljade Srba i to veinom iz Boke Kotorske i Hercegovine. Posle zemljotresa i pozara koji je njime izazvan, srpska kolonija se osipa. Najvei broj Srba prelazi u Oklend i u druge delove predgradja San Fransiska (Vucini, 1981). Tri godine kasnije, Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno drustvo spaja se sa Srpskim dobrotvornim drustvom "Zmaj", osnovanim 1904. godine u San Fransisku, te u toku Prvog svetskog rata broji preko 600 clanova. Drustvo je pred kraj Prvog svetskog rata promenilo ime u Prvo srpsko dobrotvorno drustvo, a 1939. mu se pridruzilo 39 clanova koji su jos bili u Srpskom dobrotvornom drustvu Angels Camp - osnovanom 1893. Godine 1902, Srbi u San Fransisku organizuju Srpski klub, drustvenu, kulturnu i atletsku orga nizaciju. U toku balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, Srpski klub postaje organizacija Soko, pa mnogi njeni clanovi odlaze na evropska ratista kao dobrovoljci da se bore na strani srpske i crnogorske vojske. I prva srpska pravoslavna crkva Sveti Sava sagradjena je 1894. godine u Dzeksonu u Kaliforniji. Najveu zaslugu za gradnju crkve imao je otac Sebastijan Dabovi, prvi srpski svestenik rodjen u Americi (San Fransisko), 1863. godine. Naime, na njegovu inicijativu odluka o izgradnji crkve doneta je 1893. godine u kui gospodje Helen Dragovi. Prvi donator je bila lokalna rudarska kompanija "Canada Co." (Karlo, 1984). Osnivaci Srpske pravoslavne crkve, na celu sa ocem Sebastijanom Daboviem, bili su Milan Kurili, Milos Dragulovi, Savo Lakoni, Simo Dragomanovi, Todor Kurili, Risto Kurili, Nikola Dragulovi, Tripo Vasiljevi, Savo Savi, Andrija Vuckovi i Tripo Kurili. Srpske crkve su kasnije nicale svuda po SAD, gde su se nastanjivali Srbi. Duhovni zivot Srba u SAD pocinje da se, dakle, organizuje ranih devedesetih godina proslog veka. Naime, popis od 1890. godine nije zabelezio nijednu srpsku crkvenu organizaciju, ve jednu rusku i jednu grcku, kojima su u to vreme i Srbi pripadali. U svom izvestaju o religijskim telima za 1906. godinu, Biro za popis SAD navodi deset srpskih pravoslavnih parohija sa ukupno 15.742 clana. Deset godina kasnije, Biro za popis SAD registruj e 12 srpskih crkvenih organizacija, sa 14.301 clanom, sto znaci 1.441 clan manje nego u 1906. godini. Taj pad od 9,2% je, od strane Biroa za popis, objasnjen kao rezultat odluke mnogih Srba da se vrate u svoju Otadzbinu, da se vrate u svoju zemlju i odu u rat za oslobodjenje. Iste godine, oktobra 1916, na skupstini srpskog pravoslavnog svestenstva, pomenuto je da postoji 28 parohija sa svestenikom i pet bez njih (Vrga, 1975). Daleko najvei broj Srba se uselio u SAD u periodu od 1880. do 1914. godine. Oni su dosli kao deo masovnog iseljavanja sa teritorija jugoistocne Evrope. Rec je o mladiima iz juznoslovenskih drzava koje je nemastina feudalnog i polufeudalnog drustva naterala na daleki put. Njih je zeleznica vodila do velikih pomorskih luka Rijeke, Trsta, Hamburga,

Bremena, Roterdama itd. Pored ekonomskih nedaa bilo je i drugih motiva - bezanje od sluzenja u carskoj vojsci i slicno. Bili su to uglavnom nepismeni i neobra zovani mladi ljudi koji su otisli s namerom da nesto zarade i da se vrate. Veliki broj Srba, u iscekivanju povratka kui nije se zenio. U ovom razdoblju najvei broj srpskih useljenika u SAD prihvata se rada u rudnicima i fabrikama, osobito u crnoj metalurgiji. Stoga su, makar i pasivno, bili upueni, na pristupanje sindikatima i radnickom pokretu. Koliko je Srba doslo u SAD, u tom najdinamicnijem periodu doseljavanja, tesko je utvrditi. Zato su se istrazivaci u najveem broju slucajeva sluzili procenama. Jer, sve do 1899. godine u americkim imigracionim statistikama svi doseljenici iz Austro-Ugarske bili su razvrstani kao Austrijanci i Madjari, zavisno od toga iz kojeg su dela dvojne monarhije dosli. Godine 1899. u americkim imigracionim statistikama useljenici su razvrstani po kriterijumu "rase ili naroda" (Petrovi, 1982). Pri popisu stanovnistva SAD koji je izvrsen 1910. godine ucinjen je hrabar napor - po Majklu Boru Petroviu - da se svi u inostranstvu rodjeni belci klasifikuju po zemlji porekla i po maternjem jeziku. Ali, pri tome, bilo je mnogo gresaka te ni taj popis nije dao pravu sliku srpskog iseljenistva u SAD. Imigracione vlasti su u periodu od 1899. do 1924. godine, iz neznanja ili ravno dusnosti, pripadnike juznoslovenskih naroda, potpuno proizvoljno delili u tri grupe: a) Bugari, Srbi i Crnogorci; b) Hrvati i Slovenci i, v) Dalmatinci, Bosanci i Hercegovci. Ovakva "zlosrena smesa zemalja, nacionalnosti i pokrajina posebno je pogodila klasifikaciju srpskih useljenika, jer su Srbi mogli da budu razvrstani u bilo koju od te tri grupe" (Petrovi, 1982). Iz imigracione statistike SAD, za period 1899-1914. godine, moze se zakljuciti da je za tu deceniju i po u SAD pristiglo ukupno 650.454 juznih Slovena, ukljucujui 142.441 Bugara, Srba i Crnogoraca. Razume se, to ne daje pravu sliku o ukupnom broju Srba koji su se doselili u SAD. Jer, problem je sto Srbi i Hrvati imaju isti knjizevni jezik, te je data zajednicka kategorija kao "srpsko-hrvatski". U popisu je registrovano 105.669 belaca rodjenih u inostranstvu i ukupno 129.234 belaca (ukljucujui i lica iz mesovitih brakova) kojima je srpsko-hrvatski maternji jezik. Od toga ukupnog broja samo 5.191 lice je rodjeno ili poreklom iz Srbije. Posto je od ukupnog broja belaca inostranog porekla koji govore srpsko-hrvatski, 30.547 lica (27.209 rodjenih u inostranstvu, tj. u juznoslovenskim zemljama, a 4.321 u Srbiji) navelo da govore srpski ili crnogorski, sledi zakljucak da je od ukupnog broja lica ciji je maternji jezik bio srpsko-hrvatski 23,6% bilo etnickih Srba (ukljucujui i Crnogorce), dok je 76,4% bilo Hrvata. "Americki Srbobran" je u jesen 1907. godine pisao da je do tada u SAD doslo preko 150 hiljada Srba. Pisac Ceda Pavi je 1911. objavio da se u SAD nalazi izmedju 120 i 150 hiljada Srba. Milan Jevti i Pero Slijepcevi bili su umereniji. Njihove procene su bile blize rezultatima americkog popisa. Pero Slijepcevi (1917) je procenio da Srba ima izmedju 66 i 81 hiljade. Najvise ih je doslo sa teritorija Hrvatske (25.000 - 30.000), zatim Bosne i Hercegovine (20.000 - 25.000), Vojvodine (15.000 -20.000), a na jmanje iz Crne Gore (5.000), Boke Kotorske i Dalmacije (1.000). Emigracija iz Srbije nije bila tako znatna, kao ona iz ostalih juznoslovenskih krajeva, sto se objasnjava time da je Srbima bio obezbedjen minimum zivotnih uslova, nemogunosti otudjenja zemljista, kao i liberalnim rezimom koji je u zemlji zaveden pocetkom ovog veka (Kosier, 1926). Uzroci iseljavanja Srba sa terotirije Balkana i bivse Jugoslavije bili su prvenstveno ekonomske prirode. Postoje, medjutim, i drugi momenti koji su terali Srbe da napuste svoja ognjista. Jovan Cviji je, pored ostalog, pisao:

"U toj ljudskoj masi, koja luta i tumara, mora biti neukrotive teznje za novim i boljim zivotnim prilikama. Ima nesto unutra, u njima samima, sto ih menja i tera; u iseljeniku je ve pre seobe jako izmenjen onaj unutrasnji organ koji stvara i obara. U trenutku kada je zreo za seobu, on je ve zreo za evoluciju" (Kosier, 1926). Kako su Srbi prelazili Okean? Veina Srba koja je stigla u SAD pre 1880. godine poticala je sa jadranske obale i bila je ve pre toga naviknuta na more. Ona je imala tradiciju putovanja na duge relacije. Medjutim, sa seljacima koji su dolazili u SAD posle 1880. godine to nije bio slucaj. Od njih je samo mali broj znao sta je iza susednog sela, iza crkvene opstine, ili iza planine koja je na vidiku. Pred kraj proslog veka u SAD su nastala dva spomenika koji objedinjuju i simbolizuju sudbinu useljenika, ukljucujui i Srbe. To su Kip slobode, izgradjen 1886. godine, koji simbolizuje "obeanu zemlju - Ameriku" i ostrvo Elis, ciji istorijat pocinje 1892. i koji predstavlja surovu realnost sa kojom su useljenici bili suocavani. Ostrvo je sluzilo kao karantin na kome se nalazila prijemna stanica. U njoj se sprovodila ostra federalna kontrola, posebno zdravstvena, nad useljenicima. Do pocetka XX veka nije p ostojalo zakonsko ogranicenje za useljavanje, pogotovu kada je rec o Evropljanima. Oni koji su dolazili prvom i drugom klasom prekookeanskih brodova lako su prolazili kontrolu, ali za one iz tree klase ostrvo Elis je cesto bilo "cistiliste". Strah, uznemirenost, zbunjenost vezivali su njihove emocije. Samo je malom broju dosljaka uskraivan ulazak u zemlju, ali je za njih i njihove porodice to bila velika tragedija.

Prvi svetski rat i period izmedju dva svetska rata

Prvi svetski rat je skoro potpuno zaustavio imigraciju Srba u SAD. Jos od aneksije Bosne i Hercegovine (1908), pa do 1915. godine veliki broj Srba se vraa iz SAD sa ciljem da se kao doborovoljci bore na strani srpske i crnogorske armije. U 1921. godini doslo je do porasta juznoslovenske migracije u SAD i pored restriktivnih propisa o imigraciji iz 1917. godine. Americki Kongres je 1921. i 1924. doneo zakon o odrzavanju kulturne i rasne homogenosti ove zemlje, kojima su uvedene kvote za imigrante. Posle toga, broj useljenika iz Jugoslavije je znatno smanjen. Pored restriktivnih mera, na to je uticalo i stvaranje jedne nove drzave (Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca), od 1929. nazvane Kraljevina Jugoslavija, koja je pruzala dobre izglede za bolji zivot u novoj nezavisnoj postojbini, zahvaljujui agrarnoj reformi izvrsenoj 1919. godine i razvoju industrije. I mada se ta ocekivanja nisu ispunila za mnoge, velika ekonomska kriza tridesetih godina je obeshrabrila emigrante da odu u Ameriku. Mnogi su se vratili u Otadzbinu. I popisi stanovnistva SAD izmedju dva svetska rata pokazuju da se broj stranaca srpskog porekla u toj zemlji smanjio od 40.669 u 1920. na 30.121 u 1930. godini, da bi 1940. pao cak na 18.180 lica. Najvise ih je bilo u Pensilvaniji, Micigenu, Ohaju i Ilinoisu (Colakovi, 1984). Duhovni zivot Srba u Americi se dalje razvijao uprkos smanjenju clanstva srpskih parohija u SAD. Prema statistici religijskih tela Biroa za popis, clanstvo srpskih parohija dalje pada i u 1926. godini iznosi 13.775, mada je broj Srba u Americi, izmedju 1910 - 1920. godine skoro udvostrucen (Vrga, 1975). Srpski svestenici su, u stvari, bili pod jurisdikcijom ruske pravoslavne crkve, koja je bila prisutna na severno-americkom kontinetu jos od druge polovine XVIII veka. Tako, srpski doseljenici su respektovali oca Sebastijana Dabovia, ali su postovali i tradicionalnog zastitnika pravoslavnih Slovena - rusku crkvu, pa dugo nisu zeleli da se s njom prekine.

Godine 1906, Paja Radosavljevi, svestenik u juznom Cikagu, organizovao je skup srpskih svestenika u Pitsburgu, sa ciljem da se osnuje jedna srpska crkva, jer postojee tri crkvene jurisdikcije - srpska, austro-ugarska i crnogorska nisu bile u stanju da postignu bilo kakav sporazum. Posle nekoliko neuspeha, srpsko svestenstvo u SAD sastalo se 1916. godine u Cikagu i, sa odobrenjem Rusa, podelilo tada ve postojeu 31 srpsku parohiju u SAD na cetiri distrikta, kojima su rokovodile staresine. Godine 1917. u SAD je stigao crnogorski kaludjer Mardarije Uskokovi. Ivan Uskokovi, docnije episkop Mardarije, rodjen je 1889. godine u Podgorici. Nizu gimnaziju je zavrsio u Beogradu. Na preporuku zickog episkopa Save Decanca, Ivan Uskokovi je 1907. godine zamonasen, u manastiru Studenica pod imenom Mardarije. Rukopolozen je u cin djakona i poslat od strane Svetog arhijerejskog sinoda u Rusiju u bogosloviju. Bogosloviju je zavrsio 1911. godine. Cetiri godine kasnije (1915), Mardarije je zavrsio i duh ovnu akademiju u Petrogradu, gde je postao sindjel i klirik ruske pravoslavne crkve. Dolaskom u Ameriku sindjel Mardarije preduzima akcije u ruskim organizacijama radi preuzimanja poslova Srpske pravoslavne crkve, koja je u to doba bila pod ruskom jurisdikcijom. Na Sveruskom crkvenom saboru u Klivlendu (1919), Mardarije je proizveden u arhimandrita i izabran za episkopa Srpske pravoslavne crkve pod ruskom jurisdikcijom (Spomenica, 1953). Medjutim, u to vreme se nije moglo ii u Rusiju na hirotoniju, a ni u Beograd, budui da srpska Patrijarsija jos nije imala crkvenu vlast nad americkim srpstvom. Zbog toga, srpska Patrijarsija i nije mogla priznati taj izbor arhimandrita Mardarija za episkopa. Godine 1921, po odluci Svetog arhijerejskog sabora, u Ameriku dolazi ondasnji ohridski episkop Nikolaj, koji obavestava ruskog mitropolita da preuzima crkvenu vlast nad Srbima u SAD i Kanadi. On postavlja arhimandrita Mardarija za svog zamenika i stavlja mu u duznost da stvori eparhijski centar i osnuje manastir. Ideja o osnivanju i izgradnji manastira je bila tezak zadatak, pogotovu kada se ima u vidu da je arhimandrit imao opoziciju i to i u narodu i u svestenstvu. Opozicija nije htela Mardarija ni za adm inistratora ni za episkopa. Zbog toga arhimandrit Mardarije napusta Ameriku i vraa se u Beograd gde ga Sveti arhijerejski sinod postavlja za upravnika Monaske skole u Rakovici. Na toj duznosti arhimandrit Mardarije ostaje do 1923. godine kada se vraa u Ameriku i pocinje rad na osnivanju manastira i eparhije. Uz visestranu pomo americkih prijatelja, jugoslovenskih drzavnih predstavnika, kao i Srba i svestenstva iz Amerike, arhimandrit Mardarije je 31. jula 1923. godine kupio zemlju (33 ekra) u Libertivilu (cetrdesetak milja severno od Cikaga) za izgradnju manastira. Arhimandrit Mardarije je tada bio na duznosti cikaskog paroha. On je odmah otpoceo prikupljanje priloga, a potom i izgradnju manastira. Oktobra 1923. godine Njegovo preosvestenstvo episkop Nikolaj zahvalio se na administriranju u Americko-kanadskoj eparhiji, pa je eparhiju preuzeo licno patrijarh Dimitrije. Patrijarh Dimitrije je za svog zamenika postavio arhimandrita Mardarija (Spomenica, 1953). Godine 1924. arhimandrit Mardarije pristupa daljoj organizaciji eparhije. Godinu dana kasnije, Mardarije e u 36 godini zivota biti izabran za episkopa americkog. Poslovi oko manastira su vrlo tesko napredovali. Razlozi su bili pocetak ekonomske depresije, zatim otpor koji su neki pruzali zbog toga sto je episkop Mardarije imovinu drzao na svom imenu, kao licnu, uprkos njegovom nesebicnom zalaganju i pomoi koju je dobijao i od rodbine iz Jugoslavije. U to vreme je episkop Mardarije i oboleo i ubrzo umro u 46. godini zivota (1935). Da bi se manastir spasao i druge eparhijske stvari uredile, episkop Mardarije je sazvao Prvi srpski crkveno-narodni sabor (29. maja 1927) u Cikagu, kome je prisustvovao i Mihailo

Pupin u svojstvu predsednika Saveza Srbadije. Episkop Mardarije je na Saboru podneo izvestaj o stanju manastira, o njegovim prihodima, rashodima i dugovima. U izvestaju je receno da je srpski narod u Americi u periodu 1923-1927. godine dao priloge u visini od 12.500 dolara, a Amerikanci 7.500 dolara. Tog a dana je eparhijski crkveno-narodni sabor prihvatio manastir Svetoga Save kao narodnu srpsku crkvenu imovinu sa dugom od 30.496,40 dolara. Nakon toga, Srbi su u veoj meri poceli pomagati manastir. Sam Pupin je iz svog skolskog fonda dao za pokrivanje manastirskih dugova u periodu 1927-1934. godine sumu od 22.036,35 dolara (Spomenica, 1953). Pored crkve, episkop Mardarije formirao je i malo manastirsko groblje. Godine 1942. dokupljeno je jos 8 ekara zemlje i prosiren manastirski park, a 1943. dokupljeno je 65 ekara zemlje. Za zemlju je plaeno 11.687 dolara (Spomenica, 1953). Godine 1945, pri eparhiji je osnovan Savez Kola srpskih sestara. Tako je srpski pravoslavni manastir postao glavno steciste znanja o srpskoj kulturi i duhovnosti za celo americko i kanadsko stanovnistvo srpskog porekla. Od 1944. do 1948. u njemu je bila prva srpska bogosl ovija u Americi. Najzad, manastir je od 1941. godine postao sediste srpskog episkopa i eparhije americkokanadske. U periodu 1926 (1936. godine, broj parohija se poveava za deset, dok broj Srba u SAD pada u tom periodu, kao posledica velike svetske ekonomske krize. Ove suprotnosti - rast broja parohija (i clanova) i pad broja Srba u SAD pripisuje se "boljoj organizaciji religijskog zivota u Eparhiji" (Vrga, 1975). Od kada su lokalne crkvene organizacije ili parohije pocele podnositi izvestaj direktno Birou za popis postoji sumnja da se podaci precenjuju. Ali je bilo parohija, bez svestenika, koje nisu podnele izvestaj . Statisticke informacije o broju lokalnih parohija i clanstvu Srpske pravoslavne crkve u Americi, od 1937. do 1961. godine postaju konfuzne, nerealne, pa mogu navesti na pogresan zakljucak. Prva stvar koja se moze zapaziti jeste nagli rast broja parohija i clanstva u 1937. godini, i "iznenadan" pad broja clanova izmedju 1940. i 1944. godine. Dok je broj parohija u periodu izmedju 1940. i 1944. godine povean za 8, dotle je broj clanova smanjen od 100.000 na 43.000.

Doseljavanje Srba iz Evrope (1945-1965) i njihove politicke organizacije

Drugi svetski rat je doveo gotovo do prestanka useljavanja Srba u SAD. Medjutim, po zavrsetku rata doslo je do priliva u SAD vise hiljada Srba, "raseljenih lica", ranijih pripadnika jugoslovenske vojske koji su bili ratni zarobljenici ili su bili pridodati nekoj saveznickoj vojsci, nedobrovoljackih pripadnika koji su bili upueni na rad u Nemacku za vreme rata, kao i izbeglica svih vrsta koje su morale da napuste zemlju iz politickih i drugih razloga. Neki autori procenjuju da je samo u periodu izmedju 194 9. i 1952. godine broj novopridosle srpske politicke emigracije u SAD iznosio oko 15 hiljada (Brki, 1980). Srbi su stvorili svoje "kolonije" u SAD, pa su dugo bili "kulturno izolovani od americkog drustva" (Colakovi, 1984). Slabo znanje engleskog jezika, niske zarade koje su ostvarivali i slicno, terali su ih da zive zajedno i da pomazu jedni druge. Srbi su, inace, bili koncentrisani u rudarskim i industrijskim podrucjima centralnih, severnih i severo-istocnih regiona, kao i na pacifickoj obali. Njihov ekonomski polozaj posle Drugog svetskog rata se poboljsao, a i socijalna struktura se promenila, narocito od sezdesetih godina, od kada pocinje priliv visokoobrazovanih migranata. Srbi u SAD se dakle, okupljaju u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Medjutim, broj parohijana se cesto predimenzionira. Na primer, neverovatan je porast clanova u periodu izmedju 1957. i

1959. godine, od 150.000 na 250.000. Ali jos neverovatniji je dramatican pad clanstva u jednoj godini, od 250.000 u 1959. na 125.000 u 1960. godini (Vrga, 1975). Raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Americi, koji je poceo 1963. godine, takodje je doprineo konfuziji u pogledu clanstva. Svaka "frakcija" daje podatke za svoje pristalice. Tako, broj se ponovo poveava za 92%, tj. na 250.000, u poredjenju sa 1961. godinom. Svaki pokusaj da se objasni tako neverovatno velika fluktuacija clanstva Srpske pravoslavne crkve od 1936. godine, dovodi u pitanje pouzdanost informacija na osnovu kojih se prezentiraju u razne publikacije. Ono sto pada u oci jeste cifra od 250.000 koja je po svemu sudei predimenzionirana. Popis stanovnistva SAD iz 1980. godine je pokazao da je ukupan broj Srba u SAD dvostruko manji. Osim toga, jedan broj druge i tree generacije prelazi u druge konfesije, osobito u protestante. Medjutim, dobar deo trec he generacije se vraa pravoslavnoj veri (Vrga, 1975). Srpska pravoslavna eparhija u SAD i Kanadi je, formalno, odlukom Svetog arhijerejskog sabora od 1921. godine, primljena pod srpsku jurisdikciju Jugoslavije. Statutom Pravoslavne crkve iz 1931. godine (cl. 13) i dopunjenim Statutom iz 1947. godine (cl. 15) regulisano je da se srpska pravoslavna eparhija SAD i Kanade nalazi pod "jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve u duhovnom i hijerarhijskom pogledu". Ona je "organski deo Srpske pravoslavne crkve iz Srbije i uziva sve beneficije koje iz nje proisticu" (cl. 1 Statuta). Clan 3. Statuta eparhije regulise da eparhija "uziva punu administrativnu slobodu" koja je u skladu sa zakonima SAD i Kanade. Clan 12. istog Statuta predvidja da vladika "ne moze da sprovede nijednu promenu u poretku i radu Crkve bez prethodnog sporazuma sa Patrijarsijom". Izvesna izolovanost tzv. politicke emigracije je doprinela da se Srbi vise samoorganizuju stvarajui i svoje politicke, pre svega, antikomunisticke organizacije i time privuku veu paznju americke javnosti. Osnovan je niz srpskih politickih organizacija. Jer, izuzev Srpske narodne odbrane (SNO), Srpskog kulturnog kluba Sveti Sava (SKKSS) i Jugoslovenskog narodnog pokreta - Zbor Dimitrija LJotia, koje su stvorene izmedju dva rata, sve ostale srpske politicke emigrantske organizacije nastale su posle rata , jos u izbeglickim logorima u Italiji, Austriji i Nemackoj. Srpska narodna odbrana je formirana u Beogradu 8. oktobra 1908. godine. Njen prvi predsednik je bio general Boza Jankovi, bivsi ministar vojni, koji je u ovoj organizaciji okupio i angazovao najvidjenije Srbe iz svih drustvenih slojeva da brane srpstvo i Srbiju. Posle njega, predsednik SNO je bio i vojvoda Stepa Stepanovi (Spomenica SNO, 1981). U Americi, medju srpskim iseljenicima, SNO je formirao Mihailo Pupin kao patriotsku i kulturnu organizaciju, ponajvise radi sakupljanja novca za Crveni krst u Sr biji i Crnoj Gori. Tokom Drugog svetskog rata, medjutim, Srpska narodna odbrana pod uticajem clanova izbeglicke vlade, pre svega, ministra Konstantina Fotia (Doder, 1989), postala je eksponent interesa nacionalnih snaga u srpskoj dijaspori. Tada je njen osnovni zadatak bio da pruza materijalnu, ljudsku i vojnicku podrsku pokretu generala Draze Mihailovia. Takva odluka je donesena jos na Kongresu SNO 12. novembra 1941. godine u Cikagu, na kome su pored Konstantina Fotia, Jovana Ducia i episkopa Dragoljuba Milivojevia -Dionisija, aktivni bili i V. Vukoti, M. Bojceti, V. Panti, B. Panovi, svi kasnije u FNRJ proglaseni ratnim zlocincima (Boskovi, 1985). Za predsednika Centralnog odbora SNO za SAD i Kanadu tada je izabran Mihailo Duci. U Jugoslaviji je predstavnik SNO tokom rata bio vojvoda Ilija Trifunovi-Bircanin.

Pored toga sto je SNO podrzavala izbeglicku vladu, nacionalne snage i trazila za njih podrsku u vladama SAD i Kanade, ona je prerasla u klasicnu politicku antikomunisticku organizaciju. Svoje politicko opredeljenje SNO je javno izlagalo preko svog glasila "Sloboda", lista koji je pokrenut 1953. u Cikagu i koji se i danas stampa kao nedeljnik na srpskom i engleskom jeziku. Drugi kongres Srpske narodne odbrane u SAD odrzan je 1942. u Libertivilu. Cetnicki uticaj na SNO narocito je porastao posle doseljavanja velikog broja njihovih simpatizera i clanova iz evropskih izbeglickih logora, tako da je SNO u srpskoj dijaspori nazivana i majka srpskih cetnika (Spomenica SNO, 1981). I na Kongresu SNO 1977. godine u Cikagu, kada je usvojena Rezolucija SNO, potvrdjena je takva politicka platforma ove organizacije. U njoj se, izmedju ostalog, kaze: "... Nepokolebljivo stojimo na pozicijam a ideala Ravne Gore i srpskog Svetosavlja, koji su smrtno ugrozeni od ustasko-komunisticke sprege. Pozivamo prezivele Drazine borce, dicne srpske cetnike da zajednickim naporima nastavimo borbu do konacnog oslobodjenja srpskog naroda ispod komunistickog jarma..." Taj cetnicki uticaj je delimicno opao tek dolaskom dr Urosa Seferovia na celo SNO, gde je bio od 1960. do 1984. godine. Ovog lekara i predratnog iseljenika iz Kotora nasledio je potpredsednik Vukola Vukoti, samo godinu dana. U tom periodu SNO je bila i centar i sediste raskolnicke, odnosno, Slobodne srpske crkve u emigraciji, koju je vodio vladika Dionisije. Posle smrti Vukola Vukotia 1985. predsednik SNO je bio dr Rajko Tomovi koji je stradao 1992. u svom cikaskom stanu u pozaru pod sumnjivim okoln ostima. Danas ovu, nekada najmasovniju, emigrantsku politicku organizaciju u SAD vodi Slavko Panovi. Najjaca i najmasovnija srpska politicka organizacija SNO imala je i jak uticaj u americkim krugovima, pa i u drzavnoj administraciji SAD, gde se uporno nametala kao jedini predstavnik srpske etnicke grupe u Americi. Zvanicno najbolje odnose SNO je imala sa americkim Udruzenjem veterana Drugog svetskog rata, koje se zalagalo za negovanje kulta generala Draze Mihailovia. Procenjuje se da je SNO krajem osamdesetih godina u svojih sest odbora u svetu (u SAD, Kanadi, Engleskoj, Nemackoj, Grckoj i Australiji) i mala 1.500 redovnih clanova (Doder, 1989). Kada je sredinom sezdesetih zapoceo novi talas ekonomskih migracija iz SFRJ, doslo je do delimicnog podmladjivanja SNO i u Evropi i u Americi. Iz tog podmlatka, a delom i iz najtvrdjeg desnog krila SNO 1966. godine u Cikagu je stvoren Srpski omladinski pokret Otadzbina (SOPO). Pripadnici SOPO-a delovali su ilegalno i bez politickog programa u SAD, Nemackoj, Svajcarskoj, Belgiji, Svedskoj i Francuskoj. Cilj su im bile diverzije na jugoslovenska predstavnistva, koje su i izvrsene na sest konzulata u SAD i Kan adi i na jos nekoliko konzulata SFRJ u Nemackoj, Francuskoj i Svajcarskoj. Tom prilikom, medjutim, niko nije stradao, a i pojedini sopovci su pohapseni. Najistaknutiji clanovi SOPO-a bili su Nikola Kavaja, Stojiljko Kajevi, Zivota Ivkovi, Rados Stevli, Relja Raci, Andrija Dimitrijevi. Veina njih je 1975. godine u Cikagu formirala Srpski demokratski pokret, samozvano telo ekstremne cetnicke emigracije, sa ciljem da objedini politicku emigraciju na novim antikomunistickim osnovama, ali im to nije poslo za rukom. Po ideji lidera ove organizacije dr Branislava Stanisia i Miomira Stanisia, Srpski demokratski pokret je trebalo da bude intelektualno jezgro cetnicke, odnosno srpske politicke emigracije. Njihov stozer okupljanja trebalo je da bude dinastija Karadjordjevi, tacnije prestolo naslednik Aleksandar II Karadjordjevi. Ova organizacija je imala i svoj list "Srpska zora" koji je stampan u Cikagu.

Kada je centrala SKKSS presla u Cikago, prosirila je svoju antijugoslovensku aktivnost na SAD, Kanadu i Australiju. Na Petom kontinentu postojala su dva odbora, u drzavama Viktoriji i Novom Juznom Velsu. Lider SKKSS u Australiji sve do 1970. godine bio je Svetozar Miloradovi, kada je preminuo, a potom su rukovodstvo preuzeli Radisa Milasinovi, Gojko Klickovi i Vukoman Puselja. Jos od 1946. SKKSS izdaje list "Srpska borba", ali i knjige osnivaca i lidera dr Slobodana Draskovia. Ovaj pisac zalagao se za stvaranje svesrpske drzave sa Karadjordjeviima na celu. Bio je izraziti desnicar, pa je cak i u Njujorku, kada je sediste SKKSS tamo prebaceno, proglasen za desnicara godine u SAD. Prvi brojevi lista "Srpska borba" radjeni su u nemackom gradu Ferdeu, da bi kasnije preko Pariza 1951. redakcija zazivela u Cikagu. U njoj su bili jos i Predrag Ivanovi, Milivoje Popovi i Budimir Srekovi, koji je preuzeo vodjstvo lista kada je dr Slobodan Draskovi preminuo 1982. godine. Te godine je i Redakcija sa direkcijom SKKSS premestena u Njujork. "Srpska borba" je dugo izlazila sedmicno i prodavala se u trideset i sest zemlje sveta preko ogranaka SKKSS. Svi urednici i saradnici lista su bili volonteri. Sada izlazi mesecno u tirazu od tri hiljade primeraka. U organizaciji SKKSS najvisi organ je bio Kongres, koji se odrzavao svake godine. Njegova izvrsna tela su bila Upravni, Izvrsni i Nadzorni odbor, koji su imali svoje pododbore u Severnoj Americi i Australiji, a poverenistva u zemljama Zapadne Evrope. Dr Slobodan Draskovi je bio predsednik SKKSS do smrti 1982. godine, kada ga je na toj funkciji nasledio Aleksandar Obradovi. Na njegovo mesto je 1990. godine izabran dr Zelimir Markovi. Jos za predsednikovanja generala Miodraga Damjanovia, Udruzenje boraca Jugoslovenske kraljevske vojske (UBJKV) je pocelo da se osipa. Tokom 1952. godine iz UBJKV su se izdvojili vojvoda Momcilo Djuji i vojvoda Dobrosav Jevdjevi, koji su osnovali Pokret srpskih cetnika Ravna Gora, odnosno Organizaciju srpskih cetnika Ravna Gora. Njihovi clanovi su u emigraciji bili poznati kao djujievci. Sediste vojvode Momcila Djujia bilo je prvo u Geri, drzava Indijana, odakle je pocetkom devedesetih presao u San Markos, drzava Kalifornija. Antikomunizam i antijugoslovenstvo djujievaca bilo je, uglavnom, propagandnog karaktera i odvijalo se po klubovima ove organizacije u SAD, Kanadi, Australiji, Velikoj Britaniji i Nemackoj ili preko lista "Srbija", koji se i danas stampa u Torontu. Na Petom kontinentu ovu cetnicku organizaciju zastupali su Uros Trkulja, Dusan Losi, Vucko Lazi, Branko Petrovi i Zivko Popovi. Posle raskola u Srpskoj pravoslavnoj crkvi 1963. godine djujievci su stali na stranu patrijarha Germana, odnosno "federalaca". Po recima samog vojvode Momcila Djujia, njegova organizacija je, zajedno sa clanovima porodica cetnickih emigranata, imala oko dvadesetak hiljada clanova i simpatizera. Organizacija cetnika Dobrosava Jevdjevia bila je malobrojna. Njeno sediste je bilo, takodje, u Geri, jer je u ovom gradu bila najvea koncentracija tzv. ratne emigracije. Organizacija srpskih cetnika Ravna Gora izdavala je list "Srpske novine" u Cikagu i bila je priklonjena episkopu Dionisiju, odnosno "raskolnicima" u SPC. Posle smrti Dobrosava Jevdjevia 1958, predsednik ove organizacije bio je Tomica Ivancevi. Za razliku od djujievaca, simpatizeri vojvode Jevdjevia su se u svojoj antikomunistick oj i antijugoslovenskoj borbi koristili povremeno i terorizmom posebno na evropskom tlu. Te akcije izvodile su cetnicke grupe Bore Blagojevia u Belgiji i Vladimira Cudia u Nemackoj. Obe ove organizacije delovale su u sklopu Pokreta srpskih cetnika Ravna Gora od 1952. pa sve do smrti vojvode Dobrosava Jevdjevia, koji je uspevao da okupi i cetnike vojvode Pavla

Djurisia, ali i Draze Mihailovia, kao i clanovi UBJKV. Ova organizacija je stampala i svoje "Cetnicke novine" u Milvokiju, dok je "Glas Ravne Gore" stampan u Londonu. I pored pokusaja objedinjavanja srpske politicke emigracije do toga zvanicno nikada nije doslo zbog prejakih separatistickih i liderskih ambicija vodja nacionalnih snaga u dijaspori. Ono sto je svim ovim organizacijama bilo zajednicko to je snazan antikomunizam, antijugoslovenstvo, izrazeno veliko-srpstvo negovano kroz pravoslavlje, ali posebno kroz razvijanje kulta cetnistva, odnosno generala Draze Mihailovia. Takvu aktivnost su SAD, kao zemlja u kojoj je koncentracija srpske politicke emigracije bila na jvea, podrzavale samim tim sto su cetnickim udruzenjima dale status drustvenih organizacija, za razliku od ustaske emigracije koja nikada nije mogla u Americi da bude zvanicno registrovana i legalizovana (Boskovi, 1985). Odmah iza rata, Slobodan Jovanovi je u SAD osnovao Jugoslovenski narodni odbor (JNO) sa ciljem da objedini jugoslovensku emigraciju i iseljenistvo, ali mu to nije poslo za rukom jer su ga Hrvati bojkotovali. Konstantin Foti je kao odgovor na neuspeh JNO u Njujorku 1947. formirao Srpski nacionalni odbor, zelei da na bazi antikomunizma ujedini srpsku politicku emigraciju, u cemu nije uspeo. Postojala je ideja da se u Cikagu formira tzv. Svesrpski nacionalni centralni odbor kao jedinstveno predstavnicko telo srpske politicke emigracije, ne bi li sa Hrvatima u dijaspori osnovali i zvanicno "vladu Jugoslavije u egzilu". Novi Srpski nacionalni odbor, sledei ovu ideju, formiran je 1961. godine. Za predsednika je izabran dr Milan Gavrilovi. I on se zalagao za Svesrpski kongres, kao koaliciju politickih stranaka, slobodnog dela SPC i srpskih nacionalnih organizacija u emigraciji, ali i kao politicko telo Srba u dijaspori. LJotievci su, medjutim, ideju o objedinjenoj emigraciji pokusavali da ostvare preko princa Andreje Karadjordjevia, a dr Uros Seferovi je sa episkopom Irinejom Kovaceviem na tome radio i sa prestol onaslednikom Aleksandrom Karadjordjeviem cak i 1980. godine. Sve takve inicijative su propadale, ponajvise zato jer se cetnici i ljotievci nisu slagali, cak su se smatrali i politickim neprijateljima, a i zbog toga sto su pojedini lideri, dr Slobodan Draskovi i dr Uros Seferovi uvek bili u ideoloskoj i licnoj zavadi.

Novija iseljavanja u SAD (period posle 1965)

Popisi stanovnistva iz 1960. i 1970. godine, medjutim, nisu dali potpunu sliku pojedinih slovenskih naroda u SAD. Tek 1980, popis stanovnistva po prvi put u americkoj istoriji daje odgovor na pitanje porekla Amerikanaca. Rezultati popisa pokazuju da je broj lica rodjenih ili poreklom iz Jugoslavije iznosio 840.548, od kojih je 100.941 Srbin (U.S. Census, 1980). Kao Hrvati izjasnilo se 252.970, Slovenaca 126.463 i Jugoslovena 360.174 lica. Kategorija Jugoslovena predstavlja opsti tip odgovora koji obuhvata v ise grupa delova naroda bivse SFRJ, narocito onih koji su se iselili u novije vreme. Pored toga, 172.696 lica bilo je u kategoriji Slovena. Kada se svi navedeni narodi uzmu u obzir, ukljucujui i one koji su se izjasnili kao Sloveni i one koji su se izjasnili kao Amerikanci u visini procenta Amerikanaca u ukupnom broju stanovnika SAD, iseljenistvo jugoslovenskih naroda brojalo je oko jedan milion i sto hiljada lica. Procena autora ovog priloga je da blizu jedne treine ukupnog broja iseljenika rodjenih il i poreklom iz bivse SFRJ koji su ziveli 1980. u SAD, ili oko 400.000, otpada na Srbe. Inace, od onih koji su se izjasnili kao Srbi, polovina je mesanog etnickog porekla. Preko jedne treine ukupnog broja Srba u SAD nalazilo se u zapadnoj Pensilvaniji, zapadnoj Virdziniji i istocnom Ohaju. Blizu 30% otpalo je na podrucje Cikaga, severozapadne Indijane i Milvokija. Blizu 5% nalazilo se u Njujorku, severozapadnom delu Nju Dzersija. Oni koji su se izjasnili kao Jugosloveni u najveem broju su koncentrisani u Kaliforniji.

Prema popisu stanovnistva SAD u 1990. godini, kao Srbi se izjasnilo 116.795 lica, kao Hrvati 544.270 lica, kao Slovenci 124.437, kao Makedonci 20.365, kao Albanci 47.710 (medju kojima je veliki broj bio sa Kosova i Metohije, budui da je Albanija bila zatvorena za izlazak iz zemlje), kao Madjari 1,582.302 lica, kao Sloveni 76.931 lice i kao Jugosloveni 257.994 lica (U.S. Census, 1990). Raspored onih koji su se izjasnili kao Srbi ili kao Jugosloveni po drzavama je sledei: (1) u Alabami su zivela 182 Srbina i 656 Jugoslovena; (2) u drzavi Aljaska 274 Srbina i 1.374 Jugoslovena; (3) u Arizoni 1.772 i 4.869, respektivno; (4) Arkanzasu - 155 i 450; (5) Kaliforniji - 10.605 i 53.442; (6) Koloradu - 1.271 i 4.840; (7) Konektikatu - 374 i 2.786; (8) Delaveru- 183 i 364; (9) u gradu Vasingtonu - 163 i 386; (10) u drzavi Florida - 4.082 i 9.462; (11) u Dzordziji - 558 i 1.317; (12) na Havajima - 188 i 678; (13) u drzavi Ajdaho - 161 i 1.137; (14) u drzavi Ilinois - 15.503 i 19.145; (15) u Indijani - 8.418 i 4.214; (16) u drzavi Ajova - 639 i 1.047; (17) u Kanzasu - 454 i 1.415; (18) u Kentakiju - 333 i 860; (19) Luizijani - 236 i 1.818; (20) Mejnu - 85 i 339; (21) Merilendu - 1.196 i 2.505; (22) u drzavi Masacusets - 595 i 2.390; (23) Micigenu - 7.439 i 15.878; (24) Minesoti - 3.292 i 7.765; (25) Misisipiju 115 i 952; (26) Misuriju - 1.285 i 2.668; (27) u Montani - 522 i 3.355; (28) u drzavi Neb raska - 443 i 483; (29) Nevadi - 871 i 2.483; (30) Nju Hemsiru - 68 i 359; (31) Nju Dzersiju - 1.718 i 12.682; (32) Nju Meksiku - 307 i 903; (33) drzavi Njujork - 3.534 i 30.455; (34) Severnoj Karolini - 639 i 1.315; (35) u drzavi Severna Dakota - 27 i 272; (36) u drzavi Ohajo - 15.545 i 13.172; (37) u drzavi Oklahoma - 160 i 652; (38) u Oregonu - 466 i 4.968; (39) Pensilvaniji 19.913 i 10.446; (40) u Roud Ajlendu - 7 i 251; (41) Juznoj Karolini - 262 i 769; (42) u Juznoj Dakoti - 22 i 360; (43) u drzavi Tenesi - 354 i 694; (44) u drzavi Teksas - 2.181 i 4.943; (45) u drzavi Juta - 220 i 3.095; (46) u Vermontu - 55 i 233; (47) Virdziniji - 1.563 i 2.523; (48) u drzavi Vasington - 1.195 i 12.726; (49) u Zapadnoj Virdziniji - 1.365 i 887; (50) u drzavi Viskonsin - 5.715 i 6.177; i (51) u drzavi Vajoming - 85 i 1.024. Prema tome, u svim drzavama SAD ima i Srba. Medjutim, od onih koji su se izjasnili kao Srbi, najvise je zivelo u Pensilvaniji, Ohaju, Ilinoisu, Kaliforniji, Indijani, Micigenu i Viskonsinu, dok j e onih koji su se izjasnili kao Jugosloveni najvise bilo u Kaliforniji, Njujorku, Ilinoisu, Micigenu i Ohaju. Sudei po imigracionoj statistici, kao Jugosloveni se izjasnjavaju oni koji su dosli u Ameriku u novije doba. Medju Srbima u SAD, imena mnogih su usla u americke enciklopedije. Kao dobitnici Kongresne medalje casti zapisana su imena Jake Mandusi i Mihailo Cukelja (Prvi svetski rat), Mitell Oaige (Drugi svetski rat) i Lance Sijan (vijetnamski rat). Jedna zgrada Akademije ratnog vazduhoplovstva SAD u Kolorado Springsu upravo nosi ime Lensa Sijana. Pored veoma poznatih srpskih umova - Pupina, Tesle, Paje Radosavljevia, doprinos razvoju Amerike dali su i drugi, u literaturi manje poznati srpski intelektualci (Trkla, 1993). Na primer, Dzordz Cvijanovi, fizicar sa Univerziteta Vejk Forest, koji je predvodio i americku ekspediciju na Severni pol. Samo u poslednjih pet godina, dva americka Srbina dobila su Pulicerovu nagradu, jedan za novinarstvo, a drugi za pesnistvo. Valter Bogdani, koji je rodjen u Geri (Indijana), inace novinar "Vol Strit Zurnala " dobio je Pulicerovu nagradu za zurnalizam za 1988. godinu. U pozoristu i filmskoj industriji, pored Karla Maldena, jednog od najeminentnijih glumaca, dobitnici brojnih nagrada su jos i Piter Bodanovi i Stiv Tesi. Karl Malden je za film-sku umetnost dobio brojne nagrade i priznanja. Piter Bogdanovi, ciji je otac visoko cenjeni umetnik iz Beograda (majka mu nije Srpkinja), poceo je svoju karijeru kao glumac, tumacei Sekspirove likove, da bi kasnije postao vrlo poznat reditelj i pisac. Isto tako, Stiv Tesi je pisac i reditelj, ciji su filmovi dostigli veliki uspeh kod gledalaca. Treba pomenuti i glumicu

Nataliju Noguli, americku Srpkinju, koja je igrala na filmu, u televizijskim serijama i na Brodveju, kao i Tima Rosovia koji je igrao u filmu "Roksana" sa Stivom Martinom, i Lolitu Davidovi koja je igrala sa Polom Njumenom. Srbi u SAD danas deluju u svim oblastima profesionalnog zivota - rade kao advokati, lekari, stomatolozi, profesori, drzavni sluzbenici i poslovni ljudi. Na primer, Nikola Canak, koji je rodjen u Minesoti, postao je clan Vrhovnog suda drzave Minesota, a Roza Vuji je prva zena koja je bila izabrana u Senat drzave Kalifornija. Isto tako, poznati su u javnom zivotu Amerike i Dzordz Vojnovi ("polu-Srbin"), guverner drzave Ohajo i Helen Deli Bentli, clan Kongresa iz drzave Merilend. U biznisu se cesto pominju Milan Pani, Vilijam Jovanovi, Vilijam Salati, Micel Bozi, Milan Puskar i mnogi drugi. I u sportu americki Srbi su ostvarili znacajne rezultate i dobili brojna priznanja. U kosarci se pominje Dzordz Glamek, a danas je vrlo popularan Vlade Divac koji igra za "Lejkerse" iz Los Andjelesa. U americkom profesionalnom fudbalu, ragbiju, pominjana su brojna srpska imena nekad a pominju se i sad. To su Dzim Mandi, Norm Bulajic i Pit Stojanovi (koji igra za "Delfine" iz Majamija), zatim Ed Obradovi (igrac "Birsa" iz Cikaga), Dzim Obradovi, Pit Laseti, Sem Jankovi i drugi. U bejzbolu, vredna su paznje srpska imena, kao sto su Pit Vuckovi, Eli Grba, Nik Strincevi, Volt Dropo, Dzon Vukovi i Pol Popovi. I, konacno, kao reli vozac poznat je Bil Vukovi.

Izgledi daljeg useljavanja Srba u SAD

Srbi, kao i ostalo strano stanovnistvo, useljavaju se u SAD legalno - bilo kao trajni useljenici, bilo kao privremeni - i ilegalno. Treba podvui da je broj ilegalnih useljenika mali. Inace, oko devet desetina trajne imigracije u SAD obavlja se posredstvom gradjana SAD ili onih koji imaju stalni boravak u toj zemlji. U SAD svake godine stize i veliki broj ljudi na privremeni boravak i rad s vizom "nonimmigrant". SAD izdaju 14 vrsta takvih viza. Prema tome, veoma je znacajna, ali nedovoljno istrazena, komponenta priliva "mozgova" u SAD sa takvom vizom, bez statusa useljenika, a koji se kasnije prilagodjavaju statusu useljenika. Tacan broj nije poznat, ali procene pokazuju da nije mali. Oni koji ulaze u SAD, ciji je status "non-immigrant", sa vizom F-1 i J-1 (kojima se odobrava studiranje i naucnoistrazivacki rad po osno vu razmene) i sa vizom H-1 (kojima se dozvoljava obucavanje i rad za americke kompanije) cesto, kasnije, promene status. Neka istrazivanja u SAD pokazala su da imigracija ove vrste visokoobrazovanih i strucnih ljudi predstavlja 48,5% ukupnog useljenja visokih strucnjaka. Zakon o useljavanju SAD utvrdjuje godisnje ogranicenje na 270.000 doseljenika iz celog sveta, sa utvrdjenim plafonom od 20.000 lica iz jedne zemlje. Pojedinci koji potpadaju pod numericka ogranicenja mogu da se dosele u SAD pod jednom od sest kvalifikacija, ili "olaksica". Ako ve imaju blize rodjake u SAD, oni mogu da traze vizu pod jednom od sledeih "olaksica": 1) za neozenjene sinove i neudate keri americkih drzavljana i njihovu decu; 2) za supruznike i neozenjene sinove i neudate keri onih koji i maju status iseljenika; 4) za ozenjene sinove i udate keri americkih drzavljana i za njihove supruznike i decu; 5) za brau i sestre americkih drzavljana i za njihove supruznike i njihovu decu. Za ove kategorije dozvoljava se godisnje 20%, 26%, 10% i 24%, respektivno, od ukupnog utvrdjenog limita, od 270.000 lica. Ako nemaju rodjake u SAD, oni mogu da se dosele u ovu zemlju pod jednom od dveju "olaksica": 3) pojedinci koji se bave odredjenom profesijom, izuzetnih sposobnosti u nauci ili umetnosti, kao i njihovi supruznici i deca; 6) kvalifikovani i nekvalifikovani radnici

koji su deficitarni na americkom trzistu, kao i njihovi supruznici i deca. Uz to, ako utvrdjeni limit nije dostignut, pojedinci mogu da udju u SAD i van ovih sest "olaksica"(uslova). Amandmani na Zakon o useljavanju iz 1965. godine uslovljavaju da svake godine najvise 10% ukupnog broja doseljenika u SAD treba da dodje pod "olaksicom" 3. i isto toliko pod "olaksicom" 6. Ovo uslovljavanje je jos na snazi. Procenti za pojedine zemlje mogu bi ti i vei, ukoliko neka zemlja ne dostigne svoj plafon od 20.000 lica (Agarwal,1984). Prema tome, napred pomenute "olaksice" pod brojem 3. i 6. zasluzuju posebnu paznju, jer se nasi visoki strucnjaci koji nemaju uzu familiju u SAD useljavaju upravo pod tim uslovima. Sedma kategorija useljenika u SAD su izbeglice, koje bi, prema imigracionom sistemu ove zemlje, trebalo da ucestvuju u ukupnom broju sa 6%. SAD racunaju i dalje na useljavanje, narocito na useljavanje visokoobrazovanih i strucnih ljudi. To pokazuje i Projekcija daljeg zaposljavanja u SAD. Najdinamicniji rast zaposlenosti u projektovanom periodu (1988-2000) bie upravo za profesionalne (24%), tehnicke i slicne struke (31,6%). Osim toga, mogao bi se ocekivati nastavak uzlaznog trenda useljavanja visokoobrazovanih ljudi koji je u SAD ispoljen u protekloj deceniji. Dakle, Srbi e se i dalje useljavati u SAD, narocito strucnjaci.

Srbi u Kanadi
Useljavanje Srba u Kanadu u veem broju zapocinje tek posle Prvog svetskog rata. Kanadska imigraciona sluzba je do Prvog svetskog rata registrovala vrlo mali broj nasih useljenika (Genorio, 1982). Veruje se da je prva grupa od 49 useljenika stigla u Kvibek 1885. godine. Prema rezultatima istrazivanja koje je profesor V. G. Smit objavio 1920. godine, u periodu izmedju 1900. i 1918. godine u Kanadu je stiglo 1.258 Srba (Tomovi, 1978). Bili su to uglavnom muskarci koji su dolazili sami da bi im se kasnije p rikljucili clanovi porodice (Markovi, 1965). Mnogi od tih samaca se nisu zenili budui da su se nadali da e se kad budu stekli dovoljno novaca vratiti u stari kraj i tamo osnovati porodicu, ili stei dovoljno bogatstva, pa dovesti mladu iz zavicaja. Kako nisu dugo uspeli da ostvare svoje nade, mnogi su ostali vecite nezenje. Olga Markovi u svojoj knjizi Srbi u Kanadi navodi da je samo u Torontu, izmedju balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, bilo preko 200 Srba, uglavnom samaca. Vise njih je zivel o u jednoj sobi. Okupljali bi se u kafani "Beograd" gde bi cesto gubili tesko zaradjeni novac na kocki. Fizicka radna snaga je u to vreme bila vrlo slabo plaena, 25 centi na sat (Markovi, 1965). Otuda, oni koji su imali familiju sa sobom imali su i vise sansi da korisnije upotrebe zarade koje su ostvarili. O broju Srba u Kanadi ne postoje precizniji statisticki podaci, iako je redovan popis stanovnistva poceo da se vrsi 1871. godine. Manje etnicke grupe iz Evrope, pa i Srbi, nisu iskazivani posebno ve u kategoriji "ostali". Posle Prvog svetskog rata kanadska statistika o iseljenistvu sa ovih prostora vodila se prema drzavi porekla, a ne prema nacionalnosti, tako da se prvi put u kanadskom popisu pojavljuje grupa naroda "jugoslovenskog" etnickog porekla tek u 1921. godini (Pasi, 1987). Tim popisom je regis trovano 1.946 lica rodjenih u Jugoslaviji, od cega je 655 bilo naturalizovano. Ukupan broj lica cije je etnicko poreklo bilo "jugoslovensko" iznosio je 3.906, sto ukljucuje i ona lica koja su rodjena u Kanadi. Kanadsko Odeljenje za drzavljanstvo i useljavanje vodi potpuno odvojenu statistiku o broju useljenika

koji stizu u Kanadu, u koju nije ukljucena ona dobijena popisom stanovnistva. Statistika Odeljenja za drzavljanstvo i useljavanje je, nema sumnje, vrlo znacajna iako nije ni ona potpuna. Ona se obicno ne iskazuje po nacionalnoj pripadnosti ve prema zemlji, tj. drzavi porekla. Kao i u slucaju SAD, podaci o useljavanju iz tog ranog perioda nalaze se kod brodskih kompanija koje su prevozile ljude do kanadskih luka. Tako, u periodu 1900-1914. godine broj useljenika "jugoslovenskog etnickog" porekla iznosio je 17.806 lica (Pasi, 1987). Za vreme Prvog svetskog rata taj broj je nesto opao, ali posle 1918. godine useljavanje ponovo pocinje, pa su do 1921. godine registrovana nova 234 useljenika, cime je dostignuta cifra od 18.050 lica. To pokazuje da je broj useljenika gotovo deset pu ta vei nego sto je registrovano popisom 1921. godine. Kad je poceo Prvi svetski rat, u Njujorku je 1914. godine formirana Srpska narodna odbrana ciji je zadatak bio da regrutuje dobrovoljce za borbu protiv neprijatelja u Srbiji. Kao sto je pomenuto, na celu Srpske narodne odbrane nalazio se eminentni naucnik i profesor Kolumbijskog univerziteta, Mihailo Pupin. On je vise puta intervenisao kod kanadskih vlasti za pustanje srpskih patriota iz logora. Tako, osnovana je Srpska narodna odbrana i u Kanadi. Njen prvi Kongres odrzan je decembra 1916. godine u Velandu, Ontario, na kome je za predsednika izabran otac Janiije Kukuljevi. Godine 1915. preko Kanade je otislo u Srbiju i Crnu Goru 1.900 dobrovoljaca. Nazalost, u decembru 1915. godine desila se strasna tragedija, kada je brod sa 500 srpskih dobrovljaca, koji su iz Halifaksa krenuli za Mediteran, potopljen na albanskoj obali Jadranskog mora (Pasi, 1987). Godine 1917, pukovnik Pribievi je dosao u Kanadu da organizuje tranzitne logore za dobrovoljce koji su iz SAD i Kanade regrutovani za Solunski front. Njega je u prolee 1918. godine zamenio Boza Markovi koji je ostao u Kanadi do zavrsetka Prvog svetskog rata. U isto vreme, u Kanadu je dosao i kapetan Antun Seferovi, americki Srbin crnogorskog porekla, radi organizovanja dobrovoljackog pokreta. On je kasnije postao generalni konzul Kraljevine Srbije u Montrealu. Taj polozaj je zadrzao i posle zavrse tka rata, reprezentujui Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Seferovi je ostao u Kanadi i posle penzionisanja 1931. godine. Inace, pre Seferovia, od 1911. godine, Mihailo Pupin je bio pocasni konzul Kraljevine Srbije za SAD i Kanadu. Pored regrutovanja dobrovoljaca, u Kanadi je skupljena i znacajna humanitarna pomo. Veoma aktivna licnost u misionarskom radu za pomo Srbiji u toku Prvog svetskog rata bila je gospodjica Jelena Lozani, erka poznatog srpskog akademika i diplomate, dr Sime Lozania koji je 1917. godine bio poslat iz Srbije za clana srpske vojne misije u Americi. Gospodjica Lozani je samo prilikom jedne njene posete Kanadi, 1917. godine, uspela da u Kingstonu Odbor za pomo Srbiji prikupi 25.000 dolara (Pasi, 1987). Kasnije, ona se udala za Dzona Frotingema koji je takodje bio angazovan u volonte rskom radu za Srbiju, pa je tako poslao u Skoplje jednu kompletnu bolnicu, sa 200 kreveta, lekarima, medicinskim sestrama i opremom u vrednosti od 200.000 dolara (Pasi, 1987). Posle zavrsetka Prvog svetskog rata mnogi Srbi iz Kanade su se vratili u svoju oslobodjenu zemlju nosei sa sobom i svoje tesko zaradjene ustedjevine, u nadi da zapocinju novi i perspektivniji zivot. Ponovno useljavanje Srba u Kanadu dobija na znacaju tek 1924. godine, kada se sa teritorije Jugoslavije uselilo u tu zemlju preko 2.000 ljudi (Pasi, 1987). Srbi su se nastanjivali u provinciji Ontario. Godine 1928. samo u Torontu je bilo oko 1.000 Srba. Prema popisu stanovnistva iz 1931. godine, u Kanadi je registrovano 17.110 lica rodjenih u Jugoslaviji. Njih 10.521 su odgovorili da im je maternji jezik srpsko-hrvatski. Deset godina

kasnije, rezultati popisa pokazuju sledee brojke: 21.214 lica "jugoslovenskog" etnickog porekla, 17.416 lica rodjenih u Jugoslaviji. Medju njima je bilo 14.863 lica ciji je maternji jezik bio srpsko-hrvatski (Pasi, 1987). SNO je u Kanadi, prema tome, izrasla na tradiciji Jugoslovensko - kanadskog udruzenja koje je pre Drugog svetskog rata okupljalo nase iseljenike. Jugoslovenska vlada je podrzavala ovo Udruzenje i od 1934. finansirala njegov list "Glas Kanade". U to vreme, oko Udruzenja su se okupljale jugoslovenske patriote, pretezno radnici i clanovi njihovih porodica. Pojacano prisustvo ratne emigracije, neminovno je dovelo i do gasenja ovog Udruzenja, koje je 1941. godine u gradu Valdor, provincija Kvibek, transformisano u SNO. Tada je predsednik postao stari iseljenik Petar Bulat. Posle njega, neko vreme je predsedavao i dobrovoljac oslobodilackih ratova Sava Markovi. Na I kongresu SNO u Kanadi 1943. godine, za lidera je izabran Vojo Jaksi. Postojee glasilo promenilo je ime u "Glas kanadskih Srba", a generalni moto citave organizacije je bio "Srbi na okup protiv Hrvata". Medjutim, na II kongresu SNO 1944. godine iz organizacije se izdvojio i kao lider frakcije nametnuo Milutin Bajceti. Ova frakcija SNO u Kanadi dobila je ime Srpska nacionalna liga, ali se i dalje zvanicno pre dstavljala kao Srpska narodna odbrana. Sediste joj je bilo u Hamiltonu, gde se i danas stampa njeno glasilo, list "Kanadski Srbobran". Milutin Bajceti je bio predsednik sve do 47. Kongresa ove Lige 1990. godine, kada ga je nasledio danasnji predsednik Cedomir Asanin. U centrali SNO za Kanadu izabran je novi predsednik Bora Dragasevi, koji je danas jedini Srbin clan vladinog Kulturnog saveta u Torontu, ali i glavni urednik lista "Glas kanadskih Srba" i radio-sata "Sumadija", zvanicnih organa SNO u Kanadi . Do 1971. godine, u kanadskom popisu stanovnistva figurirao je samo srpsko-hrvatski kao maternji jezik za jugoslovensku grupu. Posle toga, u popis su uvedene i nacionalne odlike, pa su se javile cetiri grupacije: srpska, hrvatska, slovenacka i jugoslovenska. U Torontu je osnovano, ve pomenuto, Jugoslovensko-kanadsko udruzenje sa ciljem da radi na odbrani jedinstva Jugoslavije, budui da je pretila opasnost da se Jugoslavija rasturi posle smrti kralja Aleksandra I Karadjordjevia. U Jugoslovensko-kanadskom drustvu preko 95% clanova su bili Srbi. Najcese su se pominjala sledea imena: Nikola Perazi, Iso Uzelac (predsednik Jugoslovensko-kanadskog udruzenja), Ilija Masonci, Dusan Tepsi, Pane Jeri i Boza Markovi. Kasnije, Jovan S. Mihajlovi, Zivko Joksimovi i od 1939. godine Pero Bulat. U periodu izmedju 27. decembra 1934. i 1946. godine, Boza Markovi je u Torontu izdavao "Glas Kanade". Godine 1945. list je preseljen u Vindzor i nastavio da izlazi pod novim imenom "Glas kanadskih Srba". To je najstarija srpska publikacija koja neprekidno izlazi u Kanadi i koja jos postoji. "Glas kanadskih Srba" je postao zvanicni organ Srpske narodne odbrane (Karapandzi, 1978). U periodu izmedju dva svetska rata Kanada postaje znatno znacajnija useljenicka zemlja za narode Jugoslavije, zahvaljujui promeni zakonodavstva. Otuda, prema nekim podacima, u periodu izmedju 1919. i 1939. godine u Kanadu se uselilo 33.503, a vratilo u Jugoslaviju 9.070 lica (Genorio, 1982). Neto priliv po godinama je dosta oscilirao. Medjutim, tacan broj Srba nije poznat, ali je procenjeno da je pocetkom Drugog svetskog rata, u Kanadi bilo oko 4.000 Srba (od kojih oko dve treine u provinciji Ontario).< P> U septembru 1943. godine odrzan je Kongres Srpske narodne odbrane u Hamiltonu na kome je ova organizacija reorganizovana. Za predsednika je izabran Milutin Bajceti. Od tada se sve vise konfrontiraju Srbi okupljeni u Srpskoj narodnoj odbrani i deo srpskog radnickog pokreta gde su organizatori bili komunisti. Svoja gledista komunisti su iznosili u publikaciji "Borba". Inace, jos polovinom tridesetih godina komunisti su postali aktivniji u radnickom pokretu Kanade,

narocito sa dolaskom Mirka Markovia i Nik ole Kovacevia. U spanski gradjanski rat otislo je oko hiljadu kanadskih dobrovoljaca. Medju njima su bila 72 poreklom iz Jugoslavije, od kojih je 14 poginulo (Pasi, 1987). Dakle, Srbi su se za vreme rata medjusobno podelili, narocito od 1943. godine. Podela Srba u zemlji na cetnike i partizane imala je odjeka i u Kanadi. Jer, u iseljenistvu se reflektiraju dogadjaji iz zemlje matice. Ambasador Kraljevine Jugoslavije, Konstantin Foti je, preko Srpskog narodnog saveza, imao uticaja i u Kanadi, podrzavaj ui pokret Draze Mihailovia u zemlji. Jos 1941. godine, u Srpskom narodnom kalendaru "Vidovdan" (Izd. "Slobodne reci", Pitsburg) borba izmedju dva tabora Srba u iseljenistvu opisana je na sledei nacin: "U svakome broju srpske radnicke novine 'Slobodna rec' mozete procitati jedan ili nekoliko clanaka uperenih protiv Uprave SNS (Srpski narodni savez), Eparhije, jugoslovenskih konzulata i njihovih prirepaka. 'Amerikanski Srbobran', 'Ujedinjeno Srpstvo', 'Glas Kanade', prepuni su clanaka koji se bacaju drvljem i kamenjem na 'Slobodnu rec' i na radnike organizovane u radnickim organizacijama." Savet juznih Slovena u Kanadi, cije je sediste bilo u Torontu (sekretar Stjepan Miosi), uspostavio je saradnju sa organizacijom "Prijatelji Jugoslavije", jedine zvanicne organizacije osnovane u toku Drugog svetskog rata u Kanadi, koju je namenila Otava da rukovodi Fondom za pomo Jugoslaviji. Organizacija "Prijatelji Jugoslavije" osnovana je pod patronatom kraljice Marije Karadjordjevi. Savet juznih Slovena u Kanadi je 1947-1948. godine bio involviran u program organizovanog povratka iseljenika u Jugos laviju. Vratilo se preko 1.500 iseljenika brodom "Radnik". Ime broda simbolizuje status povratnika i to uglavnom onih koji su pripadali organizovanom radnickom pokretu. Savet juznih Slovena je prikupio i pomo u iznosu od blizu 1,800.000 dolara. Najvei deo te pomoi je potrosen za kupovinu masina i za druge oblike pomoi Jugoslaviji. Uprkos povratku jednog broja Srba iz Kanade, ekonomska i politicka situacija u Jugoslaviji nakon zavrsetka Drugog svetskog rata nije bila takva da privuce vei broj iseljenika iz inostranstva ili pak da destimulise emigraciju i novo iseljavanje. Naprotiv, veliki broj lica raseljenih po evropskim zemljama se nije vratio u Jugoslaviju, ukljucujui i one koji nisu ni na koji nacin saradjivali s okupatorom ve su bili u zarobljenistvu, nego je trazio utociste u prekookeanskim zemljama. Srpska narodna odbrana u Kanadi je prihvatila veliki broj raseljenih Srba koji su zeleli da se usele u ovu zemlju. U tome se posebno isticao Pero Bulat. U to vreme osnovana je jedna nova organizacija Srpska bratska pomo radi pomoi bolesnim i starim ljudima koji su napustili logore u Evropi u kojima su bili kao raseljena lica. Ubrzo su osnovane i druge, pre svega, cetnicke organizacije. Posle Drugog svetskog rata, u ovu zemlju se uselilo preko 110 hiljada ljudi iz SFRJ. Kanada je, isto tako, pruzila utociste prilicnom broju "raseljenih lica". Kao izbeglice, raseljena lica ili apatridi "etnickog jugoslovenskog" porekla uselili su se u Kanadu i to: - u periodu 1947-1958. godina 19.683 lica; u periodu 1959-1962. godine 4.609 lica; u periodu 1963-1965. godine 4.266 lica, i u periodu 1966-1967. godine 2.275 lica (Pasi, 1987). Dakle, za dvadeset godina u Kanadu se uselilo 30.933 izbegla lica. Posle 1967. godine kanadsko Odeljenje za drzavljanstvo i useljavanje je reorganizovano i dobilo je novo ime Odeljenje za radnu snagu i imigraciju. U toj godini se prekida kontinuitet posebne evidencije izbeglica. Inace, jos od 1965. godine useljenici u Kanadu se re grutuju preko kanadskog konzulata u Beogradu, gde im se izdaju useljenicke vize. Do kraja sedamdesetih godina udeo onih koji se iz Jugoslavije useljavaju u Kanadu poveao se na preko 77% u ukupnom useljavanju Jugoslovena. Oni se sada uglavnom smatraju ekonomskom emigracijom.

U drugoj polovini sezdesetih i tokom sedamdesetih godina, broj useljenika iz Jugoslavije se poveavao. Taj broj je pao na cifru ispod hiljadu kada su uvedene restrikcije u kanadskoj imigracionoj politici. Tako se 1979. godine, prvi put od 1947. godine, u Kanadu uselilo manje od 1.000 iz Jugoslavije. U toku devete decenije godisnji priliv useljenika iz Jugoslavije u Kanadu bio je nizi od 1.000 godisnje. Od 1973. godine kanadska satatistika daje vise podataka o useljenicima, o njihovom poreklu, obrazovanju i profesiji. Medju useljenicima iz Jugoslavije ima sve vise inzenjera, lekara, arhitekata, tehnicara i slicno. To je, takodje, u skladu sa imigracionom politikom Kanade koja vise forsira useljavanje mladih i obrazovanih ljudi. Prema kanadskom popisu stanovnistva, u 1981. godini - prema maternjem jeziku - kao Hrvat se izjasnilo 32.210 lica, kao Srbin 6.305, kao Slovenac 6.720, kao Makedonac 10.650 i kao Jugosloven 42.635 lica (Canadian, 1986). Dakle, najvei broj iseljenika ili njihovih potomaka izjasnio se da je njihov maternji jezik "jugoslovenski". Medjutim, procene pokazuju da je broj Srba u Kanadi znatno vei, oko 80.000 (Pasi, 1987). Neki analiticari smatraju da je medju onima koji su se prilikom popisa izjasnili kao Jug osloveni 80% srpskog porekla (Pasi, 1987). Srbi su koncentrisani u provinciji Ontario (preko dve treine ukupnog broja), narocito u okolini Toronta, zatim Kicinera, Nijagarinih vodopada, Vindzora i Hamiltona. Od 1990. godine useljavanje Srba u Kanadu dobija na znacaju. Taj znacaj je narocito izrazen nakon promene u useljenickom zakonodavstvu 1993. godine, kada su uvedeni dodatni kriterijumi koji stimulisu useljavanje strucnih i kvalifikovanih ljudi. S obzirom na veliku ponudu radne snage koja je stvorena nakon pocetka nacionalnih konflikata i gradjanskog rata na teritoriji bivse Jugoslavije, useljavanje gradjana SR Jugoslavije u Kanadu se naglo povealo. U 1993. godini, SR Jugoslavija je usla u prvih deset najv eih snabdevaca strucne radne snage za kanadsko trziste. Kanada je u toj godini izdala preko sedam hiljada useljenickih viza i postala prva i najvaznija useljenicka zemlja. Sudei po planovima daljeg zaposljavanja u Kanadi, Srbi e i ubudue migrirati u tu zemlju. Na to upuuje i migraciona politika koju ova zemlja sprovodi. Kanadska imigraciona politika zasniva se uglavnom na iskustvima SAD, tako da su se i zakonske regulative donosile priblizno kada i u SAD. I u ovoj zemlji useljavanja se vrse u najveoj meri na osnovu okupljanja porodice. Oni koji se useljavaju van porodicnih veza, to su obrazovani i strucni useljenici. Cak i pre 1967. godine, kada je lansirala novu us eljenicku politiku prvenstveno u funkciji privrednih potreba zemlje, Kanada je useljavala profesionalne i visokostrucne ljude. Propisi doneti 1967. godine potvrdjuju principe uvedene jos 1962. godine Propisima o useljavanju i razradjuju useljenicki sistem, uvodei devet kriterijuma koji nose odredjeni broj poena za rangiranje potencijalnih useljenika. Time je Kanada, u poredjenju s drugim zemljama, duboko involvirana u odliv mozgova (brain drain). Treba istai cinjenicu da se u ovoj zemlji udeo visokoobrazovanih u ukupnom broju useljenika stalno poveava. Najvei znacaj se daje naucnicima, inzenjerima i matematicarima. Isto tako, i kanadski Plan imigracije 1991-1995. godine predvidja dalje poveanje godisnjeg broja useljenika. U drustvenom i kulturnom zivotu kanadskih Srba znacajno mesto imali su ne samo Srpska pravoslavna crkva ve i mnoga nacionalna udruzenja i klubovi, kao i brojni pojedinci. Zabelezeno je, na primer, da je prva i najstarija crkveno-skolska opstina osnovana jos 1912. godine u Ridzajni, dok je druga formirana sledee godine u Hamiltonu. U prvoj su

bogosluzenje sluzili ruski svestenici, a u drugoj Janiije Kukuljevi. U arhivama su, isto tako, sacuvani zapisi o tome da su plac za prvi srpski hram poklonila b raa Stevan i Sava Djurisi, a donatori su bili i porodice Ini, Jakovljev, Skreletov, Maksimovi, Knezevi, Petrov, Mati i mnoge druge. Gradnja crkve Svete Trojice u Ridzajni pocela je 1915, a zavrsena sledee godine. U njoj su sluzili Nikanor Pali, Mitrofan Kresojevi, Sava Gnjatovi, Stoilo Ili i Svetozar Seerov sve do sredine sezdesetih godina. Tada za vladiku dolazi episkop Georgije Djoki, a za protojereja Mirko Malinovi. U toj prvoj crkveno-skolskoj opstini osnovan je jos 1916. godine i klub "Beli orlovi", koji je imao i cuveni fudbalski klub. Jedan od njegovih aktivista bio je i Nikodije Mitrovi. Dve godine kasnije kanadski Srbi su osnovali i drugi klub "Jastreb". Dolaskom Rajka Milia sredinom sezdesetih godina na celo ove crkveno-skolske opstine i srpskog kluba, rodjena je ideja i o formiranju srpske skole u Ridzajni, koja i danas radi. Gospodin Mili kao veliki humanista danas brine o novim srpskim doseljenicima i n jihovim potomcima. Za njegove zasluge srpstvu i crkvi, Rajko Mili je od Svetog arhijerejskog sinoda odlikovan Ordenom Svetoga Save III reda. Staroj srpskoj crkvi u Hamiltonu temelje su postavili 1917. godine arhimandrit Mardarije Uskokovi i otac Danilo Kozomora. Tu je 1934. niklo i prvo Kolo srpskih sestara "Kraljica Marija", a 1957. godine drugo Kolo srpskih sestara "Ravna Gora". U to vreme u Vajnoni je podignut spomen dom cetnickom generalu Drazi Mihailoviu. Nova srpska crkva Sveti Nikola podignuta je u Hamiltonu 1964. godine. U njoj je 1967. godine formirano tree Kolo srpskih sestara "Sveti Nikola", a tu je 1984. ustolicen i kanadski ep iskop vladika Georgije. Ova dva srpska hrama bili su steciste duhovnog i kulturnog zivota kanadskih Srba u Hamiltonu, jer su u njima radile i osnovne skole na maternjem jeziku. Krajem cetrdesetih godina tu je pocelo sa radom i Srpsko narodno pozoriste, koje je 1960. godine dobilo i svog naslednika Srpsko nacionalno pozoriste "Kosovo", na cijem celu je bio Milisav Markovi. Tokom 1959. godine tu je formiran i veliki srpski sportski klub "Srbija". Kako se razvijao duhovni i kulturni zivot kanadskih Srba tako je i rasla njihova potreba za velikim pravoslavnim hramom. Jos 1983. godine pristupilo se trazenju mogunosti za gradnju manastira u Kanadi. Zalaganjem vladike Georgija, parohijana Gojka Kuzmanovia, Branka Vuckovia i drugih Srba, 1988. godine kupljeno je jedno imanje u Miltonu i dobijena dozvola za gradnju. Patrijarh Pavle je oktobra 1992. godine osvetio kamen temeljac ovog prvog srpskog manastira u Kanadi. Njegov prvi zaduzbinar je gospodja Olga Aimov, koja je prilozila 210.000 dolara. Za taj cin ljubavi prema pravoslavlju gospodja Aimov je dobila Orden Svetoga Save I reda. Pored nje dobrotvori su bili i Vasa Debeljacki, dr Jovan Joveti, Todor Klisuri, Rados Mari i drugi vidjeni Srbi. Danas kanadska eparhija ima 27 crkava, u cijem sastavu se nalazi i dobrotvorni fond "Sveti car Lazar", koji vodi Vitomir Stegnaji i preko koga se sakupljala i sada salje humanitarna pomo u Otadzbinu. Nevolje koje su zadesile srpski narod na Balkanu okupile su i jos vise ujedinile kanadske Srbe. Pocetkom devedesetih godina u Torontu je, na primer, prvo osnovan Odbor srpskih krajina, a potom i Udruzenje Srba iz BiH, sa ciljem da sto vise pomazu stari kraj. Celnik ove asocijacije je Vojislav Milosavljevi, rodjeni Beogradjanin, a njegovi veliki aktivisti Stiv Milosevi, Nikola Tintor, Bora Dragasevi i Slobodan Golubovi. Oni su bili i osnivaci Kanadsko-srpskog pravnog komiteta pri Univerzitetu u Toro ntu 1991. godine koji ima zadatak da pred kanadskim vlastima stiti nacionalne srpske interese i identitet kanadskih Srba. U vise navrata, na primer, taj Komitet je i u kanadskim medijima dobio procese. Najuzbudljiviji je sigurno bio proces koji je dobio Nesa Ili. Na nacionalnom planu ve istorijsku ulogu ima i Akademija srpskog nasledja, cuvar srpske kulturne bastine u Kanadi,

koju vodi advokat Nikola Pasi. U srpskoj kulturi znacajno mesto ima i Univerzitetska biblioteka u Torontu, sa Odeljenjem za sla vistiku, gde radi gospodja Sofija Skori, koja je i aktivan clan Drustva za knjizevnost i kulturu nasih iseljenika u Kanadi. Biljana Djelevi je pokretac druge srpske biblioteke "Gracanica" u Vindzoru. Osnovala je i svoj Centar za novodosle Srbe u Torontu, kako bi pomogla zbrinjavanju izbeglica i doseljenika. Samo tokom 1993. godine u Kanadu se doselilo 9.402 lica iz SR Jugoslavije, a 2.300 iz Bosne i Hercegovine i 810 iz Hrvatske. Vrlo agilno je i Udruzenje srpskih zena, ciji je lider Jelisaveta Milojevi, a i Udruzenje srpskih studenata, na celu sa Majom Lukovi iz Toronta. Svoju aktivnost na nacionalnom planu, pre svega na ujedinjenju i slozi Srba, daju i clanovi Sabora srpskog ujedinjenja iz Kanade Marko Sandalj i Nesa Ili. Na medijskom planu, u borbi za srpsku istinu, ucestvuju Srpski informativni centar, ciji je predesednik Dragan Dostani, zatim srpski radio cas "Sumadija", koji je 1970. godine osnovao Boza Markovi, a vo di ga direktor Milan Markovi. Od 1992. godine radi i srpska televizija "Serbia Vision" u Vankuveru, a i novo Srpsko narodno pozoriste, koje u Torontu vodi Aleksandar Dundjerovi. Jedan drugi Aleksandar Dundjerovi, doktor prava, biznismen i diplomata je poznati srpski patriota, a Dragisa Jovici, Branko Dzeletovi, Fedor Raji i Ilija Raseta su poznati biznismeni i donatori srpske privrede. Milica Pivnicki, Srpkinja iz Novog Beceja je supruga bivseg premijera Brajana Malrunija.

Juzna Amerika
Nekih pouzdanih podataka o seobi Srba u Juznu Ameriku, pocev od osamdesetih godina proslog veka do danas, gotovo i nema. Zbog toga se svi napisi o iseljenicima srpskog porekla u latinskom delu Amerike, juzno od Rio Grande, zasnivaju samo na procenama. Useljavanje Srba u Juznu Ameriku pocelo je krajem prve polovine XIX veka (Dahl, 1974), nakon sto su zemlje ovog dela sveta stekle nezavisnost. Gotovo da nema bitnije razlike izmedju naseljavanja Severne i Juzne Amerike (Misovi, 1993), izuzev u tome sto je doseljavanje u Severnu Ameriku pocelo nesto ranije i sto je bilo intenzivnije od naseljavanja juznog dela americkog kontinenta. Prvi srpski doseljenici bili su mornari, iz Boke Kotorske i Dalmacije, koji su na brodovima, pod raznim zastavama, stigli do j uznoamerickih obala. Na tlo Juzne Amerike prvi je stupio Dubrovcanin, Brazilije Braselji (Misovi, 1993). I veina mornara koji su doplovili u gradove Perua, Argentine, Cilea i Urugvaja bili su iz Dalmacije, iz Dubrovnika, posebno moreplovci koji su navigacione vestine stekli u Pomorskoj skoli u Perastu i na brodovima cuvenih bokeljskih kapetana (Misovi, 1993). Neki od njih ucestvovali su i u borbama za oslobodjenje Argentine (Soldati, 1948). Medjutim, tek krajem proslog veka brojniji iseljenici sa Jadranske obale poceli su da se doseljavaju u Argentinu i Cile, a vee grupe dolaze posle Prvog svetskog rata, kada su SAD uvele godisnje kvote za useljenike i kada je ogranicavan njihov ulazak u SAD. Srbi sa Jadranske obale, bokeljski i dalmatinski mornari, iskrcali su se prvo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974), jer su kao mornari i kapetani trazili zaposlenje duz juzno-americkih reka i obala. Jedan od tih bokeljskih mornara, koji je kao doseljenik ziveo u Argentini, bio je kapetan Milos Vukasovi (1842-1908). On je 1870. godine osnovao parobrodsko drustvo "La Platense", u Buenos Ajresu, koje je postalo jedno od najjacih u Juznoj Americi. Vukasovi je

bio iskusan pomorac i dobar pomorski privrednik, ali se bavio i naukom. Projektovao je nove brodove za svoju kompaniju i za druge firme. Pored toga, obavljao je i znacajne diplomatske funkcije. Bio je dugo godina pocasni generalni konzul Crne Gore u Argentini i generalni konzul ruske vlade u Argentini. Za zasluge za razvoj diplomatskih i trgovinskih veza izmedju Argentine i Rusije, ruski car ga je odlikovao ordenom Svetog Stanislava, s pravom naziva "kavalijer". Za zasluge koje je ucinio za rodnu Crnu Goru i Crnogorce koji su se u njegovo vreme doselili u Argent inu, knjaz Nikola mu je odao veliko priznanje, a kada je 1906. godine boravio na Cetinju, Knjaz mu je ponudio da bude ministar spoljnih poslova Crne Gore. Kapetan Vukasovi nije tu ponudu prihvatio (Misovi, 1993). Krajem XIX veka, u Juznu Ameriku dolazi vei broj iseljenika sa juznoslovenskih teritorija i naseljavaju se u Rosariju, u drzavi Santa Fe. Sve do pocetka Prvog svetskog rata njihov broj nije bio veliki. Argentinski popis iz 1914. godine identifikuje 316 Srba, 1.575 Crnogoraca i 38.123 austrougarskih doseljenika, medju kojima je verovatno najvise bilo Hrvata, Slovenaca, ali takodje i Srba. Razume se, najpre Prvi svetski rat, a kasnije ekonomska recesija ogranicila je priliv doseljenika sa nasih teritorija. Medjutim, ve 1939. godine blizu 50.000 lica poreklom iz Jugoslavije zivelo je samo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974). Inace, za tu godinu procene pokazuju da je u Argentini bilo oko 80 hiljada lica poreklom iz Jugoslavije (Bozovi, 1968), vise nego sto ih je bilo u Kanadi. Za vreme Drugog svetskog rata, medju iseljenicima se razvijao patriotski antifasisticki pokret, uprkos izvesnoj izolovanosti i nedovoljnoj povezanosti s akcijama iseljenistva u SAD i sklonosti argentinske vlasti i vlada drugih latinskoamerickih zemalja da otvoreno saradjuju sa silama Osovine. Srpski iseljenici su se okupljali na platformi Jugoslovenske narodne odbrane, koja je ranije bila pod izrazitim uticajem rezima predratne Jugoslavije i zastupala "jugoslovenski unitarizam". Jugoslovensko iseljavanje u Argentinu je nastavljeno, istina u manjem obimu, i posle Drugog svetskog rata. Posle 1945. godine ono se svelo na useljavanje politicke emigracije i raseljenih lica. Taj broj nije bio tako veliki, kao sto je bio slucaj, na primer, sa prilivom raseljenih lica u SAD i Kanadu. U periodu izmedju 1947. i 1957. godine u Argentinu je uslo najmanje 14.200 emigranata iz Jugoslavije. Od tog broja 9.600 uselilo se 1947. i 1948. godine. Prema rezultatima popisa 1947. godine, 29.164 lica se i zjasnilo da je poreklom iz Jugoslavije, a prema popisu stanovnistva 1960. godine ta cifra je dostigla zbir od 36.661. Medjutim, iseljenicki listovi i druge procene sugerisu zakljucak da je broj iseljenika i njihovih potomaka znatno vei i da prelazi 100.000, od kojih je oko 10% doslo u Argentinu nakon 1945. godine (Dahl, 1974). U to vreme, dve politicke licnosti, koje su pre i u toku Drugog svetskog rata bile znacajne u Jugoslaviji, Milan Stojadinovi i Ante Paveli, nasle su utociste u Argentini. Cinjenica je da je jugoslovenski iseljenicki pokret, kako u Severnoj tako i u Juznoj Americi, narocito pocetkom XX veka, bio pod velikim uticajem Jugoslovenskog odbora iz Londona. To je imalo za posledicu snazan razvoj jugoslovenstva medju nasim iseljenicima kao protivteza "Austrijakiji", koja je inace bila dominantna u Juznoj Americi. Pred Prvi svetski rat od 2.598 iseljenika sa prostora bivse Jugoslavije, njih 59% se izjasnjavalo kao Hrvati, 27% kao Austrijanci, a 14% kao Dalmatinci, Dubrovcani, Bokelji, Crnogorci i Srbi. Prema nalazima LJubomira Antia (1987), prvi znaci stvaranja Jugoslovena primeeni su 1914. godine na skupovima Hrvata, Srba i Crnogoraca u Buenos Ajresu, kada je odbijen zahtev za mobilizaciju nasih iseljenika. Dokaz o jacanju grupacije Jugoslovena, koju Anti karakterise kao aktivnu manjinu, moze se nai u uspesnom prikupljanju materijalne pomoi u iznosu od 3,3 miliona dinara. Pomo je upuena srpskim zarobljenicima, crnogorskom i srpskom Crvenom krstu i jugoslovenskoj sirocadi. Antiaustrijski, ali i projugoslovenski bile su

orijentisane i iseljenicke novine "Sloboda", "Domovina", kao i "Jugoslavija" i "Jugoslovenska drzava", inace glasila Jugoslovenske narodne odbrane. Srbi i Crnogorci su u takvom jugoslovenstvu nasli dobro nacionalno utociste, koje im je omoguavalo da iskazu svoj kulturni identitet. U Juznoj Americi, srpski je u jugoslovenskoj koloniji bio sluzbeni jezik, a pesma "Tamo daleko" zvanicna iseljenicka himna. Uostalom, i sama misao vodilja koja je bila i politicki p rogram JNO, izrecena na kongresu u Antofagasti (Cile) 1916. godine glasila je: "Srbi-Hrvati-Slovenci zajednickim imenom Jugosloveni, jedan su narod!" Na kraju Prvog svetskog rata, Jugoslovenska narodna odbrana imala je 65 ogranaka sa pet hiljada clanova u Juznoj Americi, od ukupno 50.000 jugoslovenskih iseljenika. Od toga se za 2.000 ljudi, medju njima stotinak Crnogoraca i Srba, moglo rei da su imuni. Najuticajniji medju njima bio je svakako "padrone" Pasko Baburica. On je jos 1914. godine u svom izvestaju LJubi Jovanoviu, ministru spoljnih poslova Kraljevine Srbije, pisao da "nasa kolonija sa zenama i decom broji 1.200 dusa". Podeljena je na manj inu, bogatase, koji su anacionalni i veinu, siromahe, koji su nacionalni. Prvi su "svesna kolonija", koja je davala pare za jugoslovenstvo i Jugoslovenski odbor u Londonu (45 miliona dolara), a drugi su samo narod. Crnogorci i Srbi bavili su se ponajvise stocarstvom, sumarstvom, trgovinom i nesto malo industrijskim poslovima. Neki od njih su iz Otadzbine krenuli u Juznu Ameriku kao ugledni trgovci. Kada je, na primer, Vasilije Vasiljevi, jos 1537. godine, iz Sevilje krenuo u Peru, imao je uz sebe preporuke spanske vlasti i robu vrednu hiljadu zlatnih dukata. U kasnijim periodima, narocito posle Drugog svetskog rata, Crnogorci i Srbi su se sporadicno useljavali u Juznu Ameriku. Od srpskih politicara 1949. godine u Argentinu se iz izbeglistva na Mauricijusu, uselio Milan Stojadinovi, premijer u Kraljevini Jugoslaviji. Dve godine kasnije, Stojadinovi je pokrenuo list "El Economista", u kome je saradnik bio i slavni pisac Milos Crnjanski. Kako Juzna Amerika sredinom XX veka nije uspela da znacajnije ojaca svoj ekonomski polozaj, to podrucje nije vise privlacilo evropske, pa ni crnogorske i srpske migrante. I pored toga sto nije bilo masovnog priliva novih doseljenika, jugoslovenska, odnosno srpska kolonija na "zelenom" kontinentu ocuvala je koliko-toliko nacionalni duh. Sredinom sezdesetih godina zaustavljen je dalji priliv iseljenika u Juznu Ameriku zbog, pre svega, visokog rasta stanovnistva u regionu, smanjenja ekonomskih mogunosti brzeg razvoja latinskoamerickog drustva i implikacija vezanih za politicke i socijalne prevrate. U to vreme, broj iseljenika sa teritorije Jugoslavije i njihovih potomaka je procenjen (Dahl, 1974) za: Argentinu 130.000, Boliviju 3.500, Brazil 40-45.000, Cile 20-25.000, Kolumbiju 200, Ekvador 200, Paragvaj 500, Peru 1.000, Urugvaj 3.900 i Ve necuelu 2.500. Prema tome, procene pokazuju da je oko 250.000 lica poreklom iz bivse Jugoslavije. Velika veina je hrvatskog porekla, a na Srbe i Crnogorce otpada do 20% ukupnog broja. Najbrojnije srpske etnicke zajednice su u Argentini. Prema nekim procenama (Bozovi, 1968), sredinom sezdesetih godina u Juznoj Americi je ziveo znatan broj Srba i Crnogoraca, i to u: Argentini 6.000; Cileu 1.500; Venecueli 2.000; Brazilu 2.000 i ostalim zemljama 8.000. Isto tako, sredinom sezdesetih godina u Juznoj Americi je bilo sest crkveno-skolskih odbora, ali su imali samo jednog svestenika (Bozovi, 1968). Parohije Srpske pravoslavne crkve i crkvene odbore u Juznoj Americi direktno administrira srpski Patrijarh iz Beograda.

Argentina
Argentina je u proslosti bila izrazito imigraciona drzava, najvise zbog slabe naseljenosti velikih povr-sina obradive zemlje. Sve dok nisu okoncani gradjanski sukobi 1853. godine, ova zemlja je bila nestabilna za doseljavanje i dok nije donet novi Ustav koji je podstakao useljavanje, nije se statisticki govorilo o novim ziteljima Argentine. Ali, zato je od 1857. godine do 1908. u Argentinu doslo cak 4,2 miliona ljudi. Od juznoslovenskih naroda na listi doseljenika nasli su se i Crnogorci - 300, Srbijanci - 21, ali i mnogi Srbi iz Austro-Ugarske oko 500. Argentinski imigracioni zakon, shodno Ustavu, davao je strancima "veliku slobodu i siroke mogunosti - sva civilna prava gradjanina, bez obaveze da prihvate argentinsko drzavljanstvo" (Anti, 1987). Izaslanik Jugoslovenskog odbora iz Londona, gospodin Mia Mici je u svojim izvestajima 1914. godine zabelezio da su se nasi iseljenici mogli podeliti na dve grupe: jedni su ziveli u samom Buenos Ajresu, a drugi su bili rasuti po unutrasnjosti Argentine. U glavnom gradu uspesni su bili samo brodovlasnici, braa Nikola i Miho Mihanovi i par ljudi njima privrzenih, jer su kod brae bile koncentrisane konzularne obaveze, ali i privilegije Beca. U provinciji, srpski doseljenici su bili poljoprivrednici, n ajvise u okolini Santa Fea i Patagoniji, gde su se bavili stocarstvom. Zbog velike udaljenosti taj srpski "puk" nije mogao znacajnije da ucestvuje u radu jugoslovenske kolonije. Prva drustva u kojima su se okupili Crnogorci, Srbi, Hrvati, Slovenci, nastala su onog trenutka kada su 1878. godine shvatili da e samoorganizovanjem najbolje pomoi sebi. U Argentini je te godine niklo austrougarsko drustvo uzajamne pomoi i to pod patronatom Nikole Mihanovia. Don Mihanovi je bio osnivac argentinske trgovacke mornarice. Testamentom je odredio da njegova kua, posle njegove smrti (1929), postane jugoslovenska ambasada. Nacionalno svesni iseljenici, koji nisu zeleli mecenstvo Beca, tri godine kasnije formirali su u Buenos Ajresu svoje Slavjansko drustvo uzajamne pomoi. U okviru drustva otvorena je i citaonica "Spavajui lav", iz cije je direkcije nastao i prvi juznoamericki iseljenicki list "Iskra slavjanske slobode". Pocasni predsednik ovog drustva bio je Milos Vukasovi, inace pomorski kapetan, a sekretar njegov brat Bozo Vukasovi ("Vjesnik", 1982). Samo drustvo, kao i list vrlo brzo su nestali sa iseljenicke polit icke scene. Medjutim, umesto njega, ve 1900. u Argentini je formirano novo Slavjansko drustvo, a osam godina kasnije i Drustvo iseljenih Jugoslovena za materinsku rec. Udruzeni iseljenici su u predgradju glavnog grada podigli i Jugoslovenski dom, u kome je pune trideset i tri godine radila i folklorna sekcija "Jorgovan". Ta jugoslovenska kua pocela je da se zida 1939. a zavrsena je 1941. godine. Za srpske doseljenike najznacajniju ulogu imao je Glavni odbor za pripomo Crvenog krsta srpsko-crnogorskog, koji je poceo sa radom u Rosariju 1912. godine, kao i Jugoslovenski dom. Nosilac tog posla bio je pred-sednik Doma i folklornog drustva, stari Banaanin i Beogradjanin, gospodin Milorad Vujici. Medju uglednim i starijim crnogorskim iseljenicima u Argentini pominje se cesto familija Radonji, koja vodi poreklo iz Njegusa. Radonjii su dosli u Buenos Ajres jos 1870. godine. Prvi medju njima afirmisao se Dusan Radonji, koji je postao ugledan biznismen i direktor lista "El economista". Bio je zet Milana Stojadinovia. Sin Dusana Radonjia, Huan Radonji, danas je poznati argentinski politicar, a njegova erka Vanesa Radonji je sa sesnaest godina 1986. godine postala argentinska kraljica lepo te. Argentinci pamte i Huana Vucetia, kriminalistickog inspektora koji je izmislio daktiloskopiju. Mile Kovacevi je vlasnik velike farme sa tridesetak hiljada ovaca, a Dragomir Kosti ugledan srpski emigrant i utemeljivac Srpske pravoslavne crkve u Argentini ("Pogledi", 1993).

Temelji pravoslavlja u Argentini postavljeni su medju srpskim iseljenicima tek iza Drugog svetskog rata. Prva crkveno-skolska opstina, cije je sediste bilo u privatnoj kui jednog doseljenika, bila je prethodnica Svetosavskom hramu u Buenos Ajresu. Inicijativu je dao prota Radojica, zajedno sa predsednikom opstine Jovanom Vuckoviem i parohijanima dr Borom Avramoviem i porodicama Babi, Marjanovi, Radis, Radi. Podrsku su dali i otac Dositej, zatim episkop Mitrofan i Patrijarsija iz Beograda, tako d a je crkva Svetog Save pocela da se zida 1987. godine. Novi hram je kopija crkve kralja Milutina iz manastira Studenica. Njegov paroh je jerej Sava Bosanac. Posle Drugog svetskog rata, srpski iseljenici u Argentini formirali su i Srpsko kulturno drustvo Sveti Sava, koje je vodio Drago Vukojci. U provinciji Santa Fe danas radi i Jugoslovenski pravoslavni centar, ciji je predsednik Mitar Gvozdenovi, dok Jugoslovensko drustvo "Njegos" vodi Danilo Markovi. Prvu i jedinu zvanicnu posetu jugoslovenskoj, a i srpskoj koloniji u Argentini predstavnici bivse SFRJ ucinili su 1988. godine. Medjutim, veze zvanicnog Beograda s Argentinom su i posle te posete pa sve do danas ostale slabe i povremene. To, medjutim, ne znaci da su argentinski Srbi i Crnogorci zaboravili Otadzbinu, ve su se devedesetih godina aktivno ukljucili u slanje humanitarne pomoi, ali i u medijske okrsaje sa tamosnjim novinskim i televizijskim redakcijama. Veoma je aktivan u tome bio Dragomir Ko sti, sekretar crkvenoskolske opstine Sveti Sava u Argentini.

Cile
U Cile su se, najpre, doseljavali Bokelji - moreplovci (Misovi, 1993). Pominje se ime Petra Zambelia (moreplovac i istrazivac), koji je tragicno nestao 1907. godine. Medjutim, znacajnije useljavanje u Cile odvijalo se, pre svega, preko starih doseljenika - Paska Baburice (1875-1941), Frana Petrinovia (1882-1951) i Lukinovia, koji su uspeli da koncentrisu u svoje ruke celu proizvodnju salitre (u provinciji Antofagaste), pa su doseljenici sa jugoslovenskih prostora kod njih lako nalazili zaposlenje i dobijali pocetni kapital kojim su ulazili u trgovinu (Soldati, 1948). Baburica, Petrinovi i Lukinovi su prosirili proizvodnju u dvadesetak fabrika, proizvodei oko pola miliona metrickih centi mesecno (Kolin, 1921). Druga po velicini i kolicini proizvodnje firma bila je u rukama brae Mitrovi, takodje u provinciji Antofagaste. U ovoj provinciji pominje se i trgovina luksuznom robom "La Serbia". Jugoslovensko, a time i srpsko iseljenicko skolstvo pojavljuje se u Cileu tek za vreme Prvog svetskog rata, jer je 1916. godine u Antofagasti otvorena Jugoslovenska mesovita "pucka" skola. Godinu dana kasnije Jugoslovenska skola je pocela sa radom i u Punta Arenasu. Pocasni predsednik Skolskog vea bio je Crnogorac Ivan Ivanovi, a ucitelj Petar Gasi. Ivanovi je jos 1872. godine dosao sa Braca u ovaj grad udaljen 1.200 kilometara od Santjaga de Cile. Bio je prvi predsednik Slavjanskog pripomonog dru stva 1894. godine u Antofagasti ("Politika ekspres", 1987). Osnivac skola, koje su imale i vrti, bila je Jugoslovenska narodna odbrana, a finansijeri sami iseljenici. U prvi razred tih godina upisano je bilo 110 djaka. U to vreme u Cileu je zivelo do pet hiljada Jugoslovena, najvise Dalmatinaca, ali i Crnogoraca i Srba poreklom juzno od Omisa i sa ostrva Brac. Dve treine njih zivelo je u ova dva grada, a sama Antofagasta je imala 1.200, a Punta Arenas 2.500 jugoslovenskih iseljenika. Oni su bili okupljeni oko ogranka JNO "Petar Petrovi Njegos" (sa 244 clana) i "Dalmacija", Slavjanskog pripomonog drustva i listova "Sloboda", "Male novine" i "Domovina". Pod uticajem JNO u Valparaisu je 1914. godine osnovan i Slavjanski Crveni krst, koji je zapravo bio ispostava Crvenog krsta

Srbije, pa je medju iseljenicima hrvatskog i jugoslovenskog opredeljenja dolazilo povremeno do nesuglasica, zato sto se pomo slala iskljucivo u Srbiju i Crnu Goru. Da bi se taj spor prevazisao u Antofagastu je 1918. godine morao da dodje licno Milan Marjanovi, predsednik Jugoslovenskog o dbora iz Londona. Crnogorci i Srbi dosli su u Ognjenu zemlju, na rog Juzne Amerike, privuceni pricama o zlatu. U Punta Arenasu i danas postoji muzej Jugoslovenskog pripomonog drustva, koji je osnovan 1900. godine, a ciji je simbol bio lik Kosovke devojke i Pavla Orlovia. Groblje Pomparnas cuva zivotne price mnogih od tih ljudi. Na ploci Pedra Kusanovia Salamunia isklesani su stihovi pesme "Tamo daleko". Pedro Pavlovi se sea da je njegov deda dosao u Cile iz Metkovia, a gauco Drago Markovi istice da u ovoj zem lji svi jugoslovenski iseljenici slave srpski Novu godinu. Porodica Nikole Jankovia iz sela Babija kod Niksia krenula je u pecalbu jos pre dve stotine godina i dosla u malo selo Mederijaga da se bavi stocarstvom. Folklorno drustvo "Njegos" ih ve decenijama drzi na okupu, da ne zaborave svoju veru, obicaje i jezik. U mestu Porvenir, mnogi Cileanci govore srpski, a na lokalnim saobraajnim znacima stoji obavestenje: Jugoslavija 18.622 kilometra. Medju nasim ljudima koji su se uspeli visoko na drustvenoj lestvici u Cileu, valja pomenuti Dragu Pesutia, direktora Banke de Cile, Stanislava Karelovia-Kirigina, vlasnika lista "La Prensa Austral", Simona Carevia, industrijalca, Marka Beovia, suvlasnika rudnika zlata i bakra. Radomiro Tomi je svojevremeno bio kandidat za predsednika Republike, dr Mateo Martini je direktor Instituta za istoriju, a Toma Martini, direktor Radija. Valjevac Vojislav Pavievi, znan kao "Gospodin Gigi", je najvec hi proizvodjac sapuna u Cileu i vlasnik firme "Sinabon". A Crnogorac Karlos Gonzales Jaksi je bio cileanski kongresmen i gradonacelnik Punta Arenasa.

Brazil
I Brazil je pruzio utociste jednom broju srpskih iseljenika. Iako su prvi iseljenici stigli u ovu zemlju jos krajem proslog veka, vea grupa se doselila u periodu izmedju 1922. i 1925. godine. Tacnije, jedna grupa od oko 2.000 iseljenika stigla je u Brazil 1922. godine. Medju njima je najvise ljudi bilo iz Istre i slovenackog primorja. Veina njih su bili gradjevinski radnici koji su se zaposlili u drzavi Sao Paulo. Godine 1924-25. stigla je druga grupa sa ostrva Korcule, iz Blata i Vela Luke, a potom iz Vojvodine (Soldati, 1948). Sudei po mnogo cemu, mali je broj Srba bio medju ovim doseljenicima. U Sao Paulu se pominje Aleksandar Mileti, iz Cacka, koji je posedovao nekoliko firmi - fabriku tekstila, moderan hotel i niz drugih poseda (Misovi, 1993). Masovna imigracija belaca i Evropljana u Brazil zapocela je tek sredinom XIX veka kao su doneti vrlo povoljni zakoni. Useljenici su dobijali besplatan parobrodski prevoz, a i vrlo jeftinu zemlju. Za razliku od ostalih drzava Juzne Amerike u koje su se doseljavali pojedinci, uglavnom muskarci kao radna snaga, Brazil je insistirao na porodicama. Do polovine XIX veka u ovu zemlju se uselilo cak 4,5 miliona Evropljana, a time i zitelja sa prostora bivse Austro-Ugarske i Jugoslavije. Tome je posebno doprinela ci njenica da je prva brazilska carica Marija Leopoldina bila becka princeza. Po njenoj izricitoj zelji jos 1823. godine omogueno je doseljavanje podanika Beca u Brazil. Tako su u oblast oko Rio de Zaneira poceli da stizu i Dalmatinci, Hercegovci, Crnogorci i Srbi (Anti, 1988). Putopisci Mirko i Stevo Seljan procenjuju broj useljenih Slovena u Brazil sve do 1914. godine beznacajnim. Prema zvanicnoj statistici tek 1920. godine je u Rio de Zaneiru bilo 8.794 Jugoslovena. Taj broj, prema Jozefu Velikonji, do 1940. dostize deset hiljada, dok Nebojsa

Travica 1932. ceni da je u Brazilu 40.000 nasih ljudi. Srpski doseljenici su cinili jedva deset odsto clanova ove jugosloveneske kolonije. Crnogorci i Srbi su, medjutim, aktivno ucestvovali u organizovanju drustvenog zivota brazilskih Jugoslovena, od 1903. godine kada je stvoren Jugoslovenski tamburaski zbor iz kojeg je kasnije izrastao i Jugoslovenski soko, a i ogranak Jugoslovenske narodne odbrane "Rijeka". U njihovom rukovodstvu bili su, na primer, Stevo Seljan, Bozo Dragani i Djuro Sekuli, pa braa Kraljevi i Bosnjak. Nasi iseljenici bili su nacionalno prvi priznati u Brazilu, jer su se, i pored zabrane otvaranja jugoslovenskog konz ulata, najbolje organizovali. Do Prvog svetskog rata u Rio de Zaneiru radio je Jugoslovenski centar, dok su u Sao Paulu bili Jugoslovenski narodni dom i Klub jugoslovenskih zena, kao i Jugoslovensko potporno drustvo. Prva pomo NOB-u upuena je 1945. godine, iako je Brazil bio diktatorska zemlja. Prema sluzbenim podacima SFRJ u Brazilu je bilo 60.000 Jugoslovena. Najvise ih je bilo zaposlenih u industriji i zanatstvu - 31%, komunalnim delatnostima - 26%, trgovini i ugostiteljstvu - 15% i poljoprivredi sam o 8%. Sluzbenih podataka o Crnogorcima i Srbima u statistici Brazila 1988. nije bilo, jer su bili utopljeni u Jugoslovene i delili su njihovu sudbinu. Poslednjih tridesetak godina okupljeni su u Drustvu prijatelja Jugoslavije, koje je vodila u Sao Paulu profesor istorije Norma Marinovi-Doro. Drustvo je imalo folklornu sekciju, biblioteku, svoj klub, ali je posle raspada SFRJ zbog nacionalne netrpeljivosti clanova prestalo sa radom. U brazilskoj javnosti, medju srpskim iseljenicima, poznat je profesor lingvistik e dr Aleksandar Stefanovi iz Subotice, Aleksandar Mileti, biznismen i dobitnik nagrade grada Sao Paulo. Dusan Petrovi je industrijalac i poseduje fabriku bicikala i namestaja. Svi oni su poznati i u Jugoslaviji, jer su ve pokusavali da sa Beogradom ostvare privrednu saradnju.

Bolivija
U Boliviju su nasi doseljenici, od kojih je najvei broj bio sa dalmatinskih ostrva, dolazili iz Cilea u periodu izmedju dva svetska rata, kada su Baburica, Petrinovi i Lukinovi prodali svoje rudnike salitre, pa je jedan deo nasih ljudi, koji je za njih radio i imao nesto ustedjevine, ostao bez posla i iselio se u Boliviju, gde je ulozio novac u trgovinu, ostajui tamo do danasnjih dana. Bivsi ambasador SFRJ u Boliviji, Aleksandar Demajo, pored ostalog pise (1991) i sledee: "U La Pazu je ziveo nas iseljenik iz Crne Gore, iz Rijeke Crnojevia, Cvetko-Cezar Petrinovi. Bavio se izgradnjom puteva, imao je jedno od najveih bolivijskih gradjevinskih preduzea za niskogradnju, zajedno sa svojim vrednim sinovima. Bio je uzor poslovne upornosti i marljivosti, tokom celog zivota u Boliviji u koju je posle Prvog svetskog rata dosao kao mladi. Ozenio se Crnogorkom iz cetinjske porodice Raznatovi." Gradjenjem puteva i mostova i na visinama preko 4.500 metara bavili su se najvise Crnogorci, sto nije nelogicno kad se uzmu u obzir slicnosti izmedju opasnih crnogorskih puteva i terena u Boliviji. U istoriju gradnje puteva u bolivijskim Andima ugradjena su i crnogorska imena Dabeti, Raznatovi, Seli, Kosti...(Demajo, 1991). Medju uspesnim gradjevinarima pominje se i Vladimir Popovi iz Beograda koji je dosta gradio upravo u La Pazu (Misovi, 1993). Razume se, nasi ljudi u Boliviji su se bavili i d rugim delatnostima, narocito trgovinom i hotelijerstvom. Oni su ziveli uglavnom u La Pazu, Kocabambi i Oruru.

Urugvaj
U Urugvaj su se Srbi doseljavali, uglavnom, posle Prvog svetskog rata. Srpski iseljenici su poticali iz Hercegovine. Gotovo su svi stizali u Montevideo i u njegova industrijska predgradja. Zaposljavali su se u industriji mesa, gradjevinarstvu, a manji broj se okrenuo poljoprivredi. Nasih ljudi ima najvise u Oruru, Uniju i Potosiju, a nesto malo i u Montevideu. Jugoslovenskih iseljenika ima do dve hiljade, od cega su oko 90% Hrvati. Crnogorci i Srbi su se okupljali oko Jugoslovenskog doma i folklornog drustva "Bratstvo".

Peru
U Peruu je takodje ziveo jedan broj srpskih iseljenika koji se bavio uglavnom trgovinom. Veina je zivela u glavnom gradu Limi i njegovoj okolini. Milan Petkovi, iz Boke Kotorske, osnovao je 1906. godine Slavjansko dobrotvorno drustvo. Zajedno sa potomcima, Jugoslovena u Peruu ima do pet hiljada. Sem Lime, nastanjeni su i u Kalau i Kero de Pasku. Danas su to imuni ljudi. Srbi i Crnogorci su godinama ziveli zajedno sa Hrvatima, pa je logicno bilo i da postanu clanovi drustva "Dubrovnik", ciji je predsed nik Ivan Orli Maraci, a blagajnik Milan Milojevi. Pored njih dvojice, ugledni biznismen i Srbin je i Dragi Nestorovi, industrijalac mesa, koji je ve dolazio u Beograd. Nasi iseljenici u Juznoj Americi su prvu organizaciju Drustvo slavjansko od dobrocinstva stvorili bas u Peruu 1871. godine. Iz njega je 1906. godine izniklo u Kalau i Slavjansko dobrotvorno drustvo, ciji su clanovi bili doseljenici Crnogorci i Srbi.

Venecuela
U Venecueli gotovo da preovladjuju iseljenici srpskog porekla, mada ima i Hrvata i Slovenaca (Misovi, 1993). Rade razne poslove, najcese u industriji. Ima Srba i sitnih preduzetnika, zanatlija, trgovaca i ugostitelja, ali ima, medjutim, i profesora, lekara, arhitekata, slikara i drugih. Veoma poznat iseljenik je arhitekta i slikar Slobodan Lale Janji, Beogradjanin, koautor TV tornja na Avali i palate "Politika". U Karakasu se nalazi druga Srpska pravoslavna crkva na tlu Juzne Amerike. Taj hram Sveti D jordje sagradili su braa Radisa i Boro Ivani, emigranti iz Ogara u Sremu. Raisa Ivani, supruga Radisina, danas je kljucar crkve, a i predsednik Kola srpskih sestara u Venecueli. U ovoj zemlji medju nasim ljudima koji su imali dobre veze sa Srbijom, nalaze se i Zeljko Jakovljevi, Stevan Kasi i Bimo Mandi.

Meksiko
Srpsku koloniju u Meksiku cini pedesetak porodica, koje su tu dosle po raznim osnovama, a najvise njih po potrebi sluzbe. Tako se u Meksiko Sitiju obreo i glumac Branimir Zogovi, koji je bio profesor na Meksickom univerzitetu, a potom broker i trgovac lekovima, vlasnik casopisa "Euromaske". U Meksiku su svoje utociste nasli i Nikola Nik Petrovi, predsednik Sabora srpskog ujedinjenja, kao i Bora Milutinovi, trener fudbalske reprezentacije. U Meksiku se, kao uspesni Srbi, pominju i braa Pavlovi, por eklom iz Boke Kotorske. Jedan iz porodice Pavlovi bio je i guverner provincije. Danas ima oko 30 domainstava Pavlovi (Misovi, 1993). Isto tako, pominju se porodice Gabeli (iz Boke Kotorske), Bulaji iz Niksia i Petrovi iz Uzica.

Paragvaj
Prema konzularnim podacima SFRJ, jugoslovenska kolonija u Paragvaju imala je oko hiljadu clanova, iako je bila stara vise od sto godina. Medju njima je bilo do dve stotine srpskih iseljenika, ciji su preci jos 1889. godine bili clanovi Slavjanskog drustva uzajamne pomoi, a koji su avgusta 1988. osnovali udruzenje Jugoslovena u Paragvaju. Potpredsednik ove asocijacije je bio Blas Sapini, Srbin iz Bosne. U Paragvaju su postojala jos cetiri jugoslovenska kluba, ali su oni vremenom pasivizirali svoj rad. Ostale zemlje Juzne Amerike su naseljavane u isto vreme kad i Argentina, Cile, Urugvaj i Brazil, samo u manjem broju. Na primer, u Kolumbiji se pominje ing. Dejan Radulovi (rodom iz Subotice), profesor na Univerzitetu u Bogoti, a u Panami Alfred Petrovi (Hercegovac).

Srbi u Australiji
Do stvaranje australijske federacije 1901. godine, u toj zemlji bilo je vrlo malo Srba. Jedan od najznacajnijih razloga za to je tada bila velika udaljenost, skup brodski prevoz do tog kontinenta i oskudne informacije o njemu. Istorija doseljavanja Srba u Australiju moze se podeliti u nekoliko razdoblja. Prvo razdoblje je doseljavanje do Prvog svetskog rata, u kome je vrlo malo Srba doslo u ovu zemlju. Najranije useljavanje Srba u Australiju pocinje krajem XIX veka. Medjutim, o tim prvim useljenicima ima vrlo malo podataka. Doseljavali su se mahom Srbi iz Crne Gore, Boke Kotorske, Dalmacije, Hercegovine i Like. Jos pocetkom druge polovine XIX veka pominje se ime Nikole Milovia koji je bio kopac zlata na zlatnim poljima u zapadnoj Australiji. On se nakon odlaska sa zlatnih polja bavio voarstvom i vinogradarstvom. Milovi je rodjen u Boki Kotorskoj. Godine 1896. medju kopacima zlata u mestu Kalgurli nasli su se i Tomo Mari iz Hercegovine, Boza i Milan Stanisi, Dusan etkovi i mnogi drugi Srbi. Kada je 1901. godine odrzana prva svetska izlozba, u Sidnej je dosao i cuveni becki filharmonijski orkestar, u kome su bila i dva beogradska muzicara - Markovi i Branisavljevi. Ovi muzicari su tom prilikom ostali u Sidneju. Godine 1905. u zapadnu Australiju dolazi Jovo Spaji iz Hercegovine, a 1909. i Nikola Mari, rodjak pomenutog Tome Maria. Godine 1911. u Australiju je dosao Zivan Niketi, rodom iz Sumadije. Prema nekim podacima, pre Prvog svetskog rata u Australiji je bilo oko cetiri hiljade iseljenika s podrucja danasnje Jugoslavije. To su, uglavnom bili, iseljenici iz nasih primorskih krajeva. Preko 80% iseljenika su bili Dalmatinci hrvatskog porekla (Markovi, 1978). Ostatak su, ovim redom, sacinjavali iseljenici iz Makedonije, Slovenije, Hercegovine, Bosne, Vojvodine, Medjumurja, Crne Gore, a najmanje ih je bilo iz Srbije. Prvi doseljenici su, sudei po mnogo cemu, bili mornari koji su napustili svoje b rodove i nastanili se na ovom tada malo poznatom kontinentu (Tkalcevi, 1978). U vreme balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, iseljenici juznoslovenskih naroda u Australiji osnivaju Odbor srpsko-crnogorskog Crvenog krsta i preko njega pruzaju materijalnu pomo starom kraju, Srbima pre svega. Karakteristicno je i to da su u Prvom svetskom ratu poslali i jednu cetu dobrovoljaca, uglavnom Dalmatinaca, iz Australije i Novog Zelanda da se bori na Solunskom frontu. A kad je rat zavrsen Srbi su pruzali jaku moralnu podrsku stvaranju nove drzave - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Jedan broj Srba se borio

u Prvom svetskom ratu u okviru jedinica australijske vojske. Pominju se vise imena. Ovde e biti navedena samo cetiri Jovo Spaji, Nikola Mari, Toma Beri i Obren Gudelo. Nikola Mari je, kao dobrovoljac u australijskoj vojsci na frontu u Francuskoj nakon Prvog svetskog rata dobio odlikovanje i besplatno zemlju, na kojoj je kasnije gajio vinovu lozu. Mari je 1929. godine postao i prvi generalni konzul Kraljevine Jugoslavije u Frimantlu kod Perta, i na toj duznosti ostao punih pet naest godina. Drugo razdoblje doseljavanja, takodje malog broja Srba u Australiju obuhvata vreme izmedju Prvog svetskog rata i zavr-setka Drugog svetskog rata. Kao prvi doseljenici pominju se braa Pavlovii iz Hercegovine i Simo Gledi iz Like. Najmasovnije useljavanje je usledilo dvadesetih godina, kada je u SAD uveden sistem kvota za useljenike. Godine 1924. u Australiju dolazi grupa useljenika iz Crne Gore, koji se zaposljavaju na zlatnim poljima i kao sumski radnici. Oni su ziveli u radnickom kampu Karavang. Najv ei broj tada novopridoslih Srba, osim u rudnicima na zlatnim poljima, zaposljava se i u rudnicima u Broken Hilu, Ajron Knobu, Vajali i drugim. Kako velika ekonomska kriza (1929-1933) nije mimoisla ni Australiju, tako su i Srbi u toj zemlji bili suoceni sa brojnim teskoama. Mnogi od njih su zeleli da se vrate u domovinu, ali nisu mogli da zarade ni za brodsku kartu. U to vreme je i medju Srbima u Australiji povean broj samoubistava. Pretpostavlja se da je izmedju dva svetska rata bilo u Australiji i Novom Zelandu oko 30 hiljada jugoslovenskih gradjana, opet najvise Hrvata iz Dalmacije, tako da je nacionalni sastav bio u istim proporcijama kao s to je bio i onaj pre Prvog svetskog rata (Markovi, 1978). Posto su australijski vojnici bili plaeni, pouceni iskustvom Prvog svetskog rata, kada su ucesnici nakon zavrsetka rata dobijali imanja besplatno od drzave, u toku Drugog svetskog rata i Srbi su stupili u australijske dobrovoljacke odrede koji su se borili na Srednjem Istoku i Pacifiku. Osim toga, osnovano je posebno telo nazvano Centralni odbor za pomo Jugoslaviji. Prema ocenama Mata Tkalcevia, najvazniji talas iseljavanja Srba u Australiju bio je onaj koji obuhvata period izmedju 1948. i 1955. godine. Cinile su ga grupe ljudi koje su dosle iz raseljenih logora u Nemackoj, Austriji i Italiji. Bilo je tu bivsih ratnih zarobljenika, lica koja su prezivela razne koncentracione logore i logore za prinudne radnike, Srba koji su se borili pod vodjstvom generala Draze Mihailovia, a koji su bezali na Zapad, ljudi koji su dovedeni na prinudni rad, pa su odbili da se vrate u Jugoslaviju. Jedno od resenja za njih bila je emigracija u prekookeanske zemlje. Nakon posete ministra za imigraciju Australije Kolvela Evropi, gde se upoznao s ljudskim potencijalom koji se nalazio u logorima za izbeglice, Australija formira Komisiju za pregled i prijem emigranata iz Evrope. Australija je ponudila Medjunarodnoj organizacije za izbeglice (IRO) deset britanskih funti po osobi na ime putnih troskova za lica iz logora (Srbi u Australiji, 1990). Razlog je bio u tome sto su Australiji bili pot rebni mladi radnici za obavljanje fizickih poslova. Mnogi pridosli Srbi u Australiji su morali da prikriju godine kako bi bili primljeni na posao u ovoj zemlji. Uz to, oni koji su bili odabrani morali su da potpisu ugovor da e prihvatiti svaki posao koji im se bude nudio u roku od dve godine. Za razliku od SAD i Kanade, gde su emigranti prepustani sebi i pomoi prijatelja i rodbine, ovi ugovori su imali i dobru stranu za novopridosla raseljena lica iz Evrope budui da su garantovali posao i smestaj za pocetak. U to doba, profesije i kvalifikacije raseljenih lica se nisu gledali ve, pre svega, fizicka sposobnost za rad. Prva grupa raseljenih Srba iz evropskih logora, najpre iz logora u Minhenu, stigla je u Pert februara 1948. godine. Iskrcala se u Fremantleu, da bi je odatle prebacili u logor e u kojima su, bar na pocetku, bili teski uslovi zivota. Poslovi na koje su rasporedjivani bili su: secenje seerne trske u Kvinslandu, rad na

izgradnji zeleznicke pruge u centralnoj Australiji, seca japije, berba voa, rad u rudnicima, izgradnja brane u Varagambi i slicno. Tokom 1948. i 1949. stigao je jos jedan broj Srba iz Evrope. U knjizi Srbi u Australiji navodi se da je u dva navrata doslo oko 250 Srba iz logora. Clanovima porodica raseljenih lica bilo je dozvoljeno da dodju u Australiju tek posle 1 953. godine. Znacajan broj tih raseljenih Srba bio je sa visokim obrazovanjem. Oni su vodili poreklo i iz srednje klase, a imali su pre Drugog svetskog rata dobre pozicije u Jugoslaviji (Tkalcevi, 1978). Medjutim, bas zato su teze mogli da se zaposle u svom pozivu, jer se njihove diplome nisu priznavale. Srpski lekari, na primer, morali su da studiraju na univerzitetima u Australiji jos tri godine kako bi im se priznala diploma, ili pak da rade pet godina u bolnici u nekom zabacenom mestu Australije. I tamo gde nijed an australijski lekar nije hteo da ode, na primer, u Papuu, Nova Gvineja, odlazili su Srbi. Sledei, cetvrti talas doseljavanja Srba, koji Tkalcevi oznacava kao drugi veliki talas, dogodio se u Australiji posle 1962. godine. Rec je o ekonomskoj migraciji, u kojoj su veinu doseljenika cinili nekvalifikovani i polukvalifikovani radnici, mada je medju njima bilo i onih sa srednjim, pa cak i visokim obrazovanjem. Najvei broj doseljenika u Australiju s kraja sezdesetih i tokom sedamdesetih godina, dolazio je s privremenog rada u Zapadnoj Evropi, posebno iz SR Nemacke. Razlozi njihovog doseljavan ja u Australiju su, kako izvori pokazuju, ekonomske prirode. Pocetkom osamdesetih godina, s privrednom recesijom i ekonomskom krizom, koja sredinom ove decenije postaje sve ozbiljnija u Jugoslaviji uz znatan porast nezaposlenosti, u Australiju se seli sve vei broj Srba sa visokim obrazovanjem. Pocetkom druge polovine osamdesetih godina, Australija izbija na prvo mesto po broju iseljavanja Jugoslovena u druge zemlje, cak ispred SAD i Kanade. Popis stanovnistva Australije pokazuje da je 30. juna 1986. godine u toj zemlji bilo 288,5 hiljada iseljenika iz SFRJ i njihovih potomaka. Zanimljivo je istai da je preko polovine (150.967) ukupnog broja iseljenika naroda SFRJ u Australiji rodjeno u Jugoslaviji. To je gotovo isto koliko je bilo i u SAD 1980. godine, kada je popisano americko stanovnistvo. Srbi u najveoj meri zive u Melburnu i Sidneju. Rezultati popisa stanovnistva pokazuju i to da se veliki broj opredelio da ima jugoslovensko poreklo i da, cak, govori "jugoslovenski jezik" kod kue (preko 70 hiljada). Medju Jugoslovenima u Australiji, najvise je bas Srba. Njihov broj se procenjuje na najmanje 90 hiljada, a moglo bi ih biti najvise 120 hiljada. Zbog toga je za Srbiju i Crnu Goru, Australija veoma znacajna prekookeanska imigraciona zemlja. Naime, u periodu posle Drugog svetskog rata, Australija je uselila oko 200 hiljada lica rodjenih u Jugoslaviji, a SAD nesto preko 171 hiljadu. Ranije se, kao sto je poznato, useljavala pretezno nekvalifi kovana radna snaga. Danas, kada je rec o delu aktivnih useljenika, useljava se, kao i u SAD i Kanadu, znacajan broj visokoobrazovanih i visokostrucnih kadrova. Neki od njih su postigli veliki ugled u drustvenom i politickom zivotu Australije kao, na primer, senator Milivoje E. Lajovi. Negovanje etnickog identiteta u knjizi Srbi u Australiji se, pored ostalog, i ovako opisuje: raseljeni Srbi iz evropskih logora su odmah, po dolasku u Australiju, "poceli da proizvode hranu" i da se u delikatesnim radnjama snabdevaju salamom, slaninom, svinjskom masu itd. "Hrana koju su Australijanci pripremali njima se cinila cudna, mast nije plivala na supi (jer je skinuta pre serviranja), a da se jaja prze na vodi nisu ranije videli, povre kuva u vodi i servira bez masti itd." Njima je sve to izgleda lo tesko svarljivo. Zato su se drzali svog nacina ishrane i svojih obicaja. Krsna slava je bila prilika da se prijatelji okupe i proslave na tradicionalan nacin, slavskim kolacem, uz sveu itd. Iako su godisnja doba obrnuta od onih u Srbiji, Bozi i

Uskrs slave po obicajima srpske pravoslavne tradicije. I druga se obelezja cuvaju, narocito na svadbama, krstenjima i slicnim prilikama. Svoju proslost izrazavaju kroz narodne igre koje neguju u folklornim druzinama, dramskim predstavama i slicno. Razume se, s ve velike manifestacije se odigravaju upravo u okviru crkvenoskolskih opstina. Kao sto je ve pomenuto, malo je Srba bilo u Australiji do kraja Drugog svetskog rata. Uz to, oni nisu bili koncentrisani u jednoj oblasti ove, po teritoriji, ogromne zemlje. U takvim uslovima, nije postojao organizovan crkveni zivot. Pre Drugog svetskog rata, Srbi su odlazili u grcke i ruske pravoslavne crkve, prilikom svih crkvenih obreda. U tom periodu, u Australiji nije bilo ni srpskih pravoslavnih svestenika. Medju raseljenim Srbima koji su dosli iz Zapadne Evrope nasla su se i svestena lica. U periodu 1948-1953, u Australiju je stiglo pet srpskih svestenika (Svetozar Sekuli, Ilija Bulovan, Milenko Stefanovi, Georgije Djonli, Budimir Djuki). Dakle, prvi srpski pravoslavni svestenik bio je Svetozar Sekuli. Otac Sekuli je stigao brodom u Sidnej 6. septembra 1948. godine. Inace, pravoslavne crkve u prekookeanskim zemljama potpale su, posle Drugog svetskog rata, pod jurisdikciju Srpskog pravoslavnog epis kopata americkokanadskog gospodina Dionisija. Americko-kanadska eparhija imala svoj ustav koji je bio odobren od Svetog arhijerejskog sinoda jos 1931. godine (Srbi u Australiji, 1990). Svojim dekretom od 8. decembra 1949. godine Njegovo preosvestenstvo episkop Dionisije postavio je za arhijerejskog namesnika Srpske pravoslavne crkve u Australiji protojereja Bulovana iz Sidneja. Prva crkveno-skolska opstina Sveti Sava, u Mona Vejlu, u predgradju Sidneja, osnovana je 27. januara 1949. godine. Njen prvi predsednik bio je Mile Canak, a blagajnik Milos Lauri. Sava Srzenti, starosedelac, poklonio je plac za zidanje crkve i crkvenog doma. Kamentemeljac je osveen 30. decembra 1951. godine. Uprava je, medjutim, resila da prvo sagradi dom. Tako je prva srpska pravoslavna crkva sazidana u Flemingtonu (Sidnej) dobrovoljnim radom i prilozima Srba, a osveena je na Uskrs 1954. godine. M ilenko Stefanovi je paroh ove crkve. Odlukom Svetog arhijerejskog sabora, od juna 1952. godine, crkveno-skolske opstine u Australiji stavljene su pod juris-dikciju Patrijarha srpskog u Beogradu. Iz zdravstvenih razloga arhijerejski namesnik prota Ilija Bulovan je podneo moblu patrijarhu Germanu za razresenje duznosti. Molba je uvazena, a za arhijerejskog namesnika dolazi pertski paroh jerej Petar Rados. Posto je 1963. godine Sveti arhijerejski sinod americko-kanadsku eparhiju podelio na tri nove eparhije i suspendovao episkopa Dionisija, i u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Australiji je doslo do raskola. Dakle, crkveni spor koji je nastao u Americi 1963. godine, prosirio se i na Australiju i poceo da razara ono sto je do tada bilo nerazoreno - Svetosavsku crkvu. Crkveno skolske opstine: Sveti Nikola iz Blektauna i Sveti Georgije iz Kabramate odlucile su da se pripoje Slobodnoj americko-kanadskoj eparhiji na c ijem je celu bio bivsi episkop Dionisije (SPC Svetog Arhidjakona Stefana, 1983). Rascep u Srpskoj pravoslavnoj crkvi naneo je neprocenjivu stetu srpskom narodu. Srbi koji su verovali u nepodeljenost Svetosavske crkve i nepromenljivost svetog pravoslavlja ostali su bez mesta za molitvu u Sidneju. Godine 1965. stvorena je crkvena opstina, Svetog arhidjakona Stefana, u zapadnom delu Sidneja zvanom Liverpul. Godine 1975. napravljena je skromna bogomolja.

Pod jurisdikciju americko-kanadske eparhije primljeno je 14 crkveno-skolskih opstina (Svetog Save u Hajndmarsu, Sveti Naum u Njukastlu, Svetog Nikole u Brizbejnu, Svetog Save u Flemingtonu, Svetog V. M. Georgija u St. Albansu, Svete Trojice u Pertu, Svetog B.M. Georgija u Kanberi, Svetog Save u Melburnu, Svetog Nikole u Dzilongu, Svetog Petra i Svetog Pavla u Vodongi, Sv. Jovana Krstitelja u Volongongu, Svete Trojice u Jalornu, Svetog Nikole u Blektaunu i Velikomucenika Georgija u Kabramati). Cetiri crkveno-skolske opstine potpale su pod jurisdikciju Patrijarsije, i to: Svetog Sava u Pertu, Svetog Save u Adelaidi, Sveti Knez Lazar u Aleksandriji i Svetog Save u Vorivudu (Srbi u Australiji, 1990). Od svestenika na pocetku 1964. godine, pod jurisdikciju americkokanadske eparhije stavili su se: jerej Milenko Stefanovi, jerej Slavko Nietin, jerej Zivko Popovi i jeromonah Georgije Djonli. Pod jurisdikcijom Patrijarha ostali su sledei svestenici: protojerej Petar Rados, prota Ilija Bulovan, otac Svetozar Sekuli, otac Dusan Popovi i otac Budimir Djuki. Dva poslednja nisu imali svoje parohije (Srbi u Australiji, 1990). Pri svakoj crkveno-skolskoj opstini osnovano je Kolo srpskih sestara, koje se staralo o decjim potrebama, organizovalo priredbe, pomagalo bolesnim i starim osobama. Pored aktivnosti Srpske pravoslavne crkve u Australiji i na Novom Zelandu, paznju zasluzuju i druge srpske nacionalne organizacije. Srpska narodna odbrana (SNO) osnovana je u Sidneju 1951. godine i ima svoje mesne odbore u Adelaidi, Melburnu, Kamberi, Blektaunu i Brizbejnu. Razvija siroke aktivnosti - organizuje priredbe, igranke, pozorisne predstave, folklorne festivale i dr. Gavrilo M. Buli je predsednik SNO u Australiji. Od svog osnivanja SNO je, sa svojim odborom za useljavanje, pomogla i slala garanc ije Srbima izbeglim iz Jugoslavije koji su se nalazili po logorima u Grckoj, Italiji, Austriji, Nemackoj, a isto tako i u Francuskoj, Engleskoj i Svedskoj. U Australiji je bilo aktivno oko cetiri hiljade srpskih emigranata. Najvei broj se uclanio u SNO koju su predvodili Gvozden Bralovi, Gavrilo Buli, Vladimir Bosnjak i Aleksandar Mladenovi. Prvi osnivacki sastanak SNO odrzan je u Sidneju, na jednoj poljani, 24. maja 1951. godine. Na njemu je bilo petnaestak emigranata, kojima je SNO iz SAD uputio predlog da osnuju odbor SNO za Australiju. Tokom godine Gvozden Bralovi je raspisao proglas o osnivanju SNO na petom kontinentu, u kome se kaze da uprkos o nima koji govore: "Ne slozi Boze Srbina", treba moliti: "Pomozi Boze da se Srbi sloze". Po Pravilniku koji je tada objavljen glavna nacela SNO su bila: 1) da kod Srba u Australiji podrzava odanost Australiji i njenim zakonima; 2) da radi na slozi Srba u Australiji i pomaze njihov drustveni, verski, prosvetni i ekonomski zivot; 3) da se svim sredstvima bori protiv komunizma u Australiji i Jugoslaviji, kao i u ostalim zemljama; 4) da upozna australijske nadlezne faktore kao i australijsko javno mnjenje sa int eresima srpskog naroda u Jugoslaviji, sa borbom srpskog naroda kroz ravnogorski pokret na celu sa generalom Drazom Mihailoviem kao i sa ratnim doprinosom i ratnim zrtvama koje je srpski narod dao i uvek davao u taboru Velike Britanije i zapadnih saveznika; 5) da ucvrsuje prijateljske veze izmedju Srba i Australijanaca i da pomaze rad australijskih nacionalnih organizacija; 6) pomaganje srpskih bolesnika i invalida, koje danas niko nee; 7) pomaganje i materijalno uzdizanje clanova, materijalna pomo c lanovima u slucaju bolesti i pod specijalno teskim okolnostima; 8) skolovanje srpske omladine i negovanje srpskih tradicija i obicaja (Spomenica SNO, 1981). Na drugoj sednici, pocetkom jula 1951. godine u hotelu "Ric" u Sidneju, Gavrilo Buli je izabran za prvog predsednika SNO u Australiji, a kasnije ga je nasledio Dragoslav Markovi, potpisnik Rezolucije Centralne uprave SNO u Australiji o podeli Srpske pravoslavne eparhije americko-kanadske na petom kontinentu 1963. godine. Posle Dragoslava Markovia

predsednik je bio Predrag Ranci, koji je mnogo ucinio na uspostavljanju saradnje sa predstavnicima australijskih vlasti. Registrovana kao drustvena organiz acija, a priznata kao saveznik SNO je zvanicno na poziv australijskih veterana ucestvovala sa cetnickim odredom na vojnoj paradi "Ansak" u Australiji, povodom proslave Dana pobede. Za svoje glasilo SNO je u Australiji proglasio list "Srpski glasnik" koji je ve desetak godina postojao na petom kontinentu. Zvanicni izdavac lista bio je Mesni odbor SNO "Gavrilo Princip" iz Sidneja. Godine 1950. pocele su izlaziti nedeljne novine "Sloga", ciji je urednik bio Milorad Luki. SNO, u Sidneju, izdavala je list "Australijski Srbobran". Mesni odbor SNO u Kanberi izdavao je "Srpski bilten" koji je uredjivao Gvozden Bralovi, a izlazio je povremeno skoro 14 godina. Skoro sve nacionalne organizacije i crkveno-skolske opstine stvorile su folklorne grupe za decu i organizuju brojne priredbe. Jos 1955. formiran je sportski klub "Beli orlovi" u Sidneju, kasnije "Dzast" u Melburnu i "Beograd" u Adelaidi. Neki od njih su promenili ime. U Sidneju postoji i klub "Jugal" i "Avala", koji su aktivni, kao i "Dzast" u Melburnu. Iseljavanje Srba u Australiju se nastavlja, sa tendencijom rasta. Prema podacima Biroa za imigraciju i istrazivanje stanovnistva, u 1992/93. godini australijske imigracione vlasti izdale su 4.210 useljenickih viza gradjanima SR Jugoslavije. U Australiji je inaugurisan useljenicki sistem slican kanadskom. Taj sistem daje veu tezinu okupljanju porodica i favorizuje useljavanje lica koja poseduju kvalifikacije potrebne ovoj zemlji. Bez obzira sto u nacelu ne vodi diskriminacionu globalnu politiku useljenja, Australija primenjuje sistem selekcije useljenika kojom se procenjuju ekonomski izgledi, izgledi za zaposljavanje i ostali momenti za nastanjivanje, pa podnosioci molbi s visim kvalifikacijama ili licnim kvalitetima imaju daleko vee sanse za useljenje. Selekcija je mogua budui da je godisnji broj zahteva za useljenje cak tri, pa i vise puta vei od broja useljenika. Veina podnosilaca molbi za useljenje u Australiju mora imati sledee: - bliskog rodjaka u Australiji koji moze podneti za njih garanciju za useljenje, ili - kvalifikacije ili licne kvalitete koji e doprineti razvoju Australije. Kvalifikaciono, radno i poslovno useljavanje obuhvata: lica sa zanimanjem ciji je ulazak konkurentskog karaktera; lica za koja garanciju podnose australijski poslodavaci za odobreni posao po programu Garancije poslodavaca; lica koja se mogu razmatrati po Programu poslovnog useljavanja. Ova lica moraju navesti nameru da se stalno nastane u Australiji i da imaju uspesnu poslovnu istoriju; izvodljive poslovne planove od potencijalne dobrobiti za Australiju; dovoljno kapitala da sebe, svoju porodicu i svoje pos lovne aktivnosti mogu finansirati. Za useljavanje se primenjuje bodovni sistem. Ovim sistemom odabiraju se oni koji imaju najbolje izglede da se uspesno nastane. Podnosioci molbi koji su u radnom dobu moraju pokazati da imaju dobre izglede za brzo postizanje samostalnog izdrzavanja. Zreli mladi ljudi koji su obrazovani, kvalifikovani i koji se brzo mogu zaposliti imaju najvise sansi da ispune bodovnu proceduru. Svaki faktor donosi podnosiocima molbi jedan rezultat. Rezultati za: mogunost zaposljavanja, kvalifikacije, obrazovanje, godine st arosti se sabiraju. Rodjaci za

koje je podneta garancija dobijaju 10 koncesionalnih bodova, ukoliko su braa, sestre ili nezavisna deca, a 5 ukoliko su sestrii, bratanci, sestricine i sl. Australija e, sudei po mnogo cemu, u godinama koje dolaze, i dalje primati znatan broj stranog stanovnistva. To se moze zakljuciti iz vise cinjenica. Prvo, njen projektovani godisnji prirodni rast stanovnistva je svega 0,4% do 2030. godine. Drugo, australijski ekonomisti godisnju stopu rasta drustvenog proizvoda (GDP) vezuju upravo za stepen imigracije, tako da ako je godisnji nivo useljenja visi, i godisnja stopa rasta GDP e biti visa. Pod pretpostavkom da se godisnje useljava u Australiju po 125.000 lica, realni drustveni proizvod bi u 2030. godini bio za 41% vei od nivoa koji bi bio ako bi useljavanje bilo zaustavljeno (nulto). To je ekvivalent prosecne godisnje stope rasta GDP od 0,8%. Prema scenarijima useljavanja od 280.000 i 540.000 godisnje projektovani realni rast drustvenog proizvoda u 2030. godini iznosi 93% i 178%, respektivno, vise nego sto bi bio pri nultoj stopi useljavanja. To navodi na zakljucak da se narednih godina moze ocekivati da ova zemlja nastavi useljavanje od preko 100.000 lj udi godisnje (Greci, 1989). Medju tim useljenicima bie, kao i do sada, dosta Srba.

Novi Zeland
Veina doseljenika iz jugoslovenskih drzava, koji su poceli dolaziti u Novi Zeland pre osamdeset godina, bila je poreklom iz centralnog dela Dalmacije. Prema popisu stanovnistva iz 1911. godine, ukupan registrovani broj je 2.131 lice. To su uglavnom dalmatinski katolici koji su se nastanili u severnom Oklandu gde su predeli bili vrlo slicni njihovom zavicaju, a radili su na farmama (Srbi u Australiji, 1990). Radili su na proizvodnji mleka, u vinogradima ili vonjacima. Medju prvim Srbima koji su dosli na tlo Novog Zelanda je Nikola Vickovi, iz Crne Gore, koji je, kako se navodi u knjizi Srbi u Australiji, dosao u ovu zemlji 1857. godine. Primio je drzavljanstvo 30 godina kasnije. Godine 1948, Novi Zeland je takodje primio odredjen broj raseljenih lica. U periodu 19481952. godine, na Novi Zeland je doslo 4.500 lica slovenskog porekla, od toga mali broj iz Jugoslavije. Prema evidenciji o primanju drzavljanstva u periodu 1949-1967. godine, na Novi Zeland je doslo 177 doseljenika iz Srbije, BiH, Makedonije i Crne Gore. Prema kazivanju Dusana Glisia, 1951. godine stigla su dva transporta sa raseljenim licima iz Jugoslavije, medju kojima je i on bio. Njihovim dolaskom u Novi Zeland, dr ustveni zivot Jugoslovena je organizovaniji. Osnovali su Jugoslovensko drustvo, fudbalski klub i parohiju Srpske pravoslavne crkve. Srbi na Novom Zelandu su se u pocetku okupljali oko ruske crkve u Velingtonu. Njihov prota, otac Aleksej Godjajev bio je Belorus koji je ziveo u Jugoslaviji izmedju dva rata. Tek 1968. godine osnovana je crkvena-skolska opstina Sveti Sava u Velingtonu. I posle formiranja crkveno-skolske opstine, vernici su se okupljali oko ruske crkve. Odrzavali su piknike i igranke, slavili su svoje slave i slave opstine i odrzavali sednice. Nameravali su da sagrade crkvu. Medjutim, neki aktivniji clanovi su poumirali, a mladji su poceli da se sele iz ekonomskih razloga u Australiju. Zbog malog broja nasi iseljenici nisu mogli ni da izgrade crkvu, pa je 1981. godine crkveno-skolska opstina i ukinuta. Danas postoje dve srpske pravoslavne crkve na Novom Zelandu - u Velingtonu i Oklandu.

S obzirom na cinjenicu da se srpska zajednica na Novom Zelandu poveava, dolaskom novih iseljenika, duhovni i kulturni zivot e se obogatiti. Jer, narocito od kada su poceli etnicki konflikti i gradjanski rat na prostorima bivse Jugoslavije, sve vise Srba trazi i dobija zaposlenje u toj zemlje. Kao i u slucaju drugih prekomorskih imigracionih zemalja, visoko obrazovanim i strucnim ljudima pruza se mogunost za zaposljavanje. Veterinari i lekari su dosta trazeni, a ne zaostaju ni inzenjeri. Procenjuje se da na Novom Zelandu danas zivi oko 500 Srba.

Velika Britanija
Velika Britanija nije privlacila srpske iseljenike, ali je od pocetka cetrdesetih godina proslog veka ispoljavala pojacan interes za Srbiju. To potvrdjuje i cinjenica da je prvi britanski konzul dosao u Srbiju jos 1837. godine. Britanski publicista Dejvid Ukart je 1843. godine, u Londonu, objavio brosuru istorijsko-politickog karaktera pod naslovom "Fragment iz istorije Srbije", cija je svrha bila da se zvanicna Britanija, ali i poslovni i privredni krugovi u njoj, upoznaju sa znacajem koji je Srbija imala u aktuelnoj politici tzv. istocnog pitanja, upravo povodom smenjivanja dinastije Obrenovia i dolaskom Karadjordjevia na vlast kao i suzbijanjem uticaja Rusije na unutrasnje prilike u Srbiji. Interesovanje za Srbiju pocinje, dakle, u vreme kriza povodom istocnog pitanja, srpsko- turskih ratova i Prvog svetskog rata. Tokom Prvog svetskog rata - zahvaljujui izmedju ostalog, i boravku Bogdana i Pavla Popovia u Engleskoj - objavljeno je vise knjiga, clanaka i prevoda o Srbiji. Posle Prvog svetskog rata z animanje za Srbe je i dalje raslo. Medjutim, do Drugog svetskog rata u Velikoj Britaniji je bilo malo Srba. Posle Drugog svetskog rata Velika Britanija je fakticki bila "prestonica srpske politicke emigracije", jer su u toj zemlji ziveli i radili clanovi dinastije Karadjordjevi i sam kralj Petar II, clanovi vlade Slobodana Jovanovia u izbeglistvu, srpski patrijarh Gavrilo Dozi i vladika Nikolaj Velimirovi, zatim vladika Lavrentije, celnici "Zbora", lideri cetnickog pokreta, djujievci i jevdjevievci, a potom i prvaci bivsih stranaka okupljeni oko Jugoslovenskog nacionalnog odbora, kao vodje projugoslov enskog Oslobodjenja i Demokratske alternative. Petar II Karadjordjevi bio je u Otadzbini kralj Jugoslavije samo osamnaest dana do 14. aprila 1941. godine kada je iz Niksia zauvek napustio zemlju i izbegao u Englesku. Jos tri godine i osam meseci po odlasku iz zemlje Petar II je bio jugoslovenski monarh, sve dok ga 29. novembra 1943. godine AVNOJ nije lisio svih prava, jer je bivsa Kraljevina proglasena za Republiku. Posebnim Ukazom Predesednistva Prezidijuma Narodne Skupstine FNRJ 1947. godine dinastiji Karadjordjevi oduzeto je jugoslovensko drzav ljanstvo i celokupna imovina. Uredba se direktno odnosila na kralja Petra II, njegovu majku Mariju, brau Tomislava i Andreju, strica Pavla i strinu Olgu, te njihovu decu Aleksandra II, Nikolu i Jelisavetu, ali ne i na kraljicu Aleksandru Karadjordjevi. Svi oni su bili izbeglice u Velikoj Britainiji. Princ i prestolonaslednik Aleksandar II Karadjordjevi rodjen je 1945. godine u jednoj londonskoj hotelskoj sobi. Krstio ga je licno srpski patrijarh Gavrilo Dozi u Vestminsterskoj opatiji po obicajima Sr pske pravoslavne crkve. Jula 1972. godine princ se vencao u Spaniji sa princezom Marijom Glorijom, takodje, po pravoslavnim obicajima. Episkop Lavrentije, koji je taj brak sklopio, razveo ga je 1983. godine, s tim da su deca Petar, Filip i Aleksandar pripali ocu, Aleksandru II Karadjordjeviu. U medjuvremenu, princ je primio britansko drzavljanstvo, sluzio je vojni rok u engleskoj vojsci i kao obican gradjanin zaposlio se kao

agent jednog osiguravajueg drustva. LJudi iz njegove okoline tvrde da nije imao previse dodira sa srpskom tradicijom i srpskim jezikom, jer je rastao pored irske dadilje. Njegov otac Petar II Karadjordjevi umro je u SAD novembra 1970. godine, gde je i sam princ sa decom ziveo neko vreme. Sredinom osamdesetih godina, medjutim, Aleksandar II Karadjordjevi se u londonskoj crkvi Sveti Sava ozenio drugi put po pravoslavnim obicajima sa Grkinjom Katarinom Batis. I ovaj brak je uveden u srpske crkvene knjige. Sest godina kasnije, 1991. godine prestolonaslednik Aleksandar II, sa suprugom i sinovima - Petrom, Filipom i Aleksandrom, dosao je prvi put u Jugoslaviju da prisustvuje parastosu svom dedi Aleksandru I Karadjordjeviu na Oplencu. Zajedno sa njim stigao je i njegov stric Tomislav Karadjordjevi, zvanicno odgajivac voa i farmer iz Engleske, ali i srpski princ, koji se trajno naselio u porodicnoj kui na Oplencu. Srpsko iseljenistvo na Ostrvu u najveoj meri i cini tzv. ratna emigracija. Njeno jezgro cinilo je osam hiljada deportovanih ljudi iz nemackih logora i drugih izbeglickih logora u Italiji i Austriji. Bili su to mladi ljudi, veinom tridesetih godina, bivsi oficiri, ali i srpski seljaci kojima su se porodice dosta kasnije pridruzile. Prema podacima koje je 1968. godine objavio Svetski sabor crkava, u Velikoj Britaniji je iza rata bilo pet hiljada ekonomskih i dvadeset hiljada politickih emigranata iz bivse Kraljevine Jugoslavije (Boskovi, 1985). Veinu njih su cinili Srbi, dok je Slovenaca, Hrvata i Makedonaca bilo jedva desetak odsto. Uz puno uvazavanje politicke pozadine te srpske emigracije sa izbeglickim pasosima, kako tvrdi biznismen Dragan Luki iz Mancestera, britanska vlada je ove ljude prihvatila iskljucivo kao radnu snagu. Ratni emigranti prilikom ulaska na Ostrvo morali su da se pismeno opredele da li zele da rade u poljoprivredi, u industriji ili rudarstvu. Ugovori su potpisivani na najmanje godinu dana, ali ih je veina deportovanih Srba i Crnogoraca zbog neznanja engleskog jezika potpisivala cak na tri godine. Drugi talas migranata iz Srbije i Crne Gore, kao i iz drugih srpskih teritorija, zapljusnuo je Ostrvo tek sezdesetih godina, kada je, ovog puta sa radnim vizama, useljeno oko desetak hiljada srpskih radnika s porodicama ("Politika", 1991). Posle toga, Velika Britanija je postala usled recesije, gotovo, potpuno zatvorena za strane radnike. Dosledna, medjutim, svojoj politici prema strancima, britanska vlada nije ni jednoj, pa ni srpskoj emigraciji dozvoljavala otvorenu politicku aktivnost ("Osmica", 1989). P rema recima Desimira Tosia, lidera "Oslobodjenja", srpski emigranti u Velikoj Britaniji, osobito oficiri, ratni zarobljenici, vojnici seljackog porekla, bili su apsolutno apoliticni. Kada je talas politickog pluralizma 1989. godine zapljusnuo i Jugoslaviju, Desimir Tosi i Djordje Zecevi, a kasnije princ Tomislav Karadjordjevi i prestolonaslednik Aleksandar II Karadjordjevi vratili su se iz Velike Britanije. Na parlamentarnim izborima 1990. godine, Tosi i Zecevi su uspeli da dobiju poverenje glasaca i postanu narodni poslanici. Srba i danas najvise ima u Londonu, zatim Bradfordu, Birmingemu, Lidsu, Koventriju, Lesteru, Bedfordu, Halifaksu i Ipsvicu. Znatan broj njih ima britansko drzavljanstvo, pa se zato ceni da su ve integrisani u englesko drustvo. Neki od njih su postali ugledni hotelijeri, kao na primer, Dejan i Dragan Luki, Dusan Kruni. Djordje Zecevi je vlasnik poznate kompanije "G.Z. Overseas Marketing" i producent nekoliko jugoslovenskih filmova, a Miodrag Siskovi, direktor firme "Meditrade Ltd." Obojica su kraje m osamdesetih godina ulozili veliki kapital u privredni razvoj Srbije, a Djordje Zecevi je dao 47.000 dolara SANU za ocuvanje irilice. U glavnom britanskom gradu, Londonu, nalaze se i dve srpske pravoslavne crkve - Sveti Sava i crkveni dom Sveti Nikolaj Velimirovi, a u Birmingemu crkva Sveti knez Lazar. U njima su

sluzili svestenici Milun Kosti, Milan Zebi i Buda Srekovi. Britanski Srbi slave kao svoju zajednicku slavu Svetog Arhandjela. Na najveem srpskom groblju u Engleskoj, a mozda i u Evropi, Brukvudu, srpska pravoslavna crkva ima svoje parcele. Pored crkve, engleski Srbi i Crnogorci se okupljaju i u srpskim udruzenjima. To su udruzenje Ravna Gora, koje je dugo vodio Drago Asanovi, udruzenje BJKV Draza Mihailovi, na cijem je celu Jovo Stanisavljevi. Cetnike vojvode Jevdjevia pred-vodi Branko Puhar, a nove organizacije Mladi cetnici i Srpska nacionalna organizacija potomci bivsih nacionalista. Zborase, kojih ima dosta, oko dve hiljade, vodi LJotiev sinovac Vlado. Projugoslovensku organizaciju Oslobodjenje vodio je Desimir Tosi, a Demokra tsku alternativu, neko vreme i Milovan Djilas. Desimir Tosi je bio urednik lista "Nasa rec", koji je izlazio u Londonu u tri hiljade primeraka, a i direktor istoimenog izdavackog preduzea, koje je stampalo dela jugoslovenskih i srpskih disidenata. U Birmingemu je izlazila i LJotieva "Iskra", a i mnogi cetnicki listovi. Na celu Kulturnog kluba Sveti Sava nalazi se Dragoljub Andjeli, dok Sabor srpskog ujedinjenja od 1990. godine zastupa izdavac i pisac Radomir Putnikovi. Pocetkom devedesetih godina, kada su zvanicno oformljeni Kraljevska kancelarija i Krunski savet dinastije Karadjordjevi, mnogi vidjeni Srbi su uzeli ucese u svim patriotskim aktivnostima srpske krune. Jedan od clanova Krunskog saveta, arhitekta Dragomir Acovi, osnovao je i vodio Srpsko drustvo za heraldiku Beli orao. A Mihailo Gavrilovi, jedan od direktora IBM, osnovao je sa prijateljima Srpski informativni centar, ciji je zadatak da siri istinu o srpskom narodu i da suzbija antisrpsku medijsku kampanju u Velikoj Britaniji. Ov aj Centar izdaje i svoj mesecni Bilten na engleskom i srpskom jeziku koji uredjuje Sali Taski. U vreme bivse SFRJ aktivni su bili i jugoslovenski klubovi, kojih je bilo sest, kao i Jugoslovenska dopunska skola sa osam razreda i 230 ucenika. Najpoznatiji i najaktivniji je bio Klub Jugoslovena, a zatim FK Sloga iz Londona, kao i FK Beograd iz Halifaksa. Raspadom SFRJ i te institucije su se dobrim delom rasformirale, a neke i obnovile rad dolaskom novih iseljenika. U treem talasu migranata iz Srbije i Crne Gore koji je prodro u Veliku Britaniju pocetkom devedesetih godina nalaze se, uglavnom, mladi ljudi. Prvi su begunci od gradjanskog rata, a drugi su skolarci koji traze bolje uslove za skolovanje i za zivot. U jednom trenutku, preko programa skolske razmene, ali i turistickih agencija, na Ostrvu je bilo i do 600 devojaka koje su ucile engleski jezik i zivele u britanskim porodicama. Ne zna se tacno koliko medju izbeglicama koje su od 1991. godine usle na Ostrvo ima Srba i Crnogoraca, ali se - prema novinskim izvestajima - navodi da ih samo u Londonu ima oko tri hiljade. O njima brinu britanska vlada i srpski iseljenici. Talentovane djake pomazu imuni pojedinci. Viktor Bijelovi, dvanaestogodisnji klavirista, zahvaljujui stipendiji princa Carlsa, ali i porodice Mirjane Petrovi i sestrama Veri i Olgi Stanojlovi postao je stienik ugledne Persleove skole u Londonu. Branko Lati , beogradski srednjoskolac, primljen je na Oksford da studira informatiku posle samo jednog ispita. Tek uz pomo pariskog biznismena, Borisa Vukobrata, mladi Beogradjanin je resio svoje finansijske probleme i upisao se na ovaj cuveni Univerzitet.

Juzna Afrika
Nema preciznih podataka kada su prvi srpski doseljenici stigli na Jug Afrike, ali se pouzdano zna da su neki bokeljski i dalmatinski mornari pristajali i ostajali u tamosnjim lukama jos u XVIII veku. Putopisac T. M. Mursalo pominje da je i izvesni Drago Franciskus, profesionalni vojnik iz Mletacke Republike, sluzio u holandskim specijalnim jedinicama na Jugu Afrike sredinom XVIII veka. Brodolom ga je 1757. godine vezao za ovu zemlju u kojoj je i ostao kao cenjeni gradjanin oblasti Kejp-taun, do smrti 1803. godine. U juznoafrickim dokumentima masovnije doseljavanje sa Balkana registrovano je tek krajem XIX veka, kada su proradili rudnici dijamanta. Istrazivac i publicista Milos Misovi (1990) iz tih registara pominje i neka tipicno nasa prezimena: Matovi, Markovi, Ciganci, Gasi, Lazarevi. Popis stanov-nistva kolonije Rt dobre nade iz 1875. godine, medjutim, broji samo stotinu osoba doseljenih iz danasnje Austrije, Italije, Madjarske i Jugoslavije. Najcesi razlog napustanja rodnog kraja bio je izbegavanje sluzenja vojnog roka u "tudjinskim armijama", ali i zelja da se u ovoj zemlji zlata i dijamanta pocne bolji zivot. Sredinom sedamdesetih godina XIX veka, na primer, kada je u Kimberliju otvoren prvi rudnik, doselio se izvestan broj Dalmatinaca i Bokelja. Njihova imena, medjutim, vrlo brzo su se nasla na nadgrobnim plocama budui da su nasi ljudi, radei u rudnicima pod teskim uslovima, umirali mladi. U to vreme grupa Dalmatinaca i Bokelja radila je i na izgradnji zeleznicke pruge i stanice Kajpmejden-Barberton (Sevi, 1989). Pocetkom XX veka, Jug Afrike najvise su naseljavali Hrvati iz Dalmacije i Primorja, ali je medju njima bilo i dosta Srba iz Like, Dalmatinske Podgore, Hercegovine, i posebno Crnogoraca iz Boke Kotorske. Veina je bila registrovana kao gradjani poreklom iz AustroUgarske, pa ih je i u Africi uostalom kao i u Americi bilo nemogue razvrstati po nacionalnostima. Popis stanovnistva iz 1891. godine, medjutim, registrovao je samo 232 doseljenika iz krajeva koji su kasnije pripali sada ve bivsoj, ili drugoj Ju goslaviji. To ne znaci, kako istice Milos Misovi, da na Jugu Afrike nije bilo vise Srba i Crnogoraca, posebno iz Herceg Novog. Oni su se doseljavali, uglavnom, u okolinu danasnjeg Johanesburga. Jedan od prvih, koji je dosao u tu zemlju 1897. godine, bio je Ilija Anteljevi. Za njim je ubrzo stigao i njegov brat Leso Anteljevi, ciji je sin Milan Anteljevi 1909. godine u Dzermistonu otvorio na daleko poznatu mesarsku radnju "Beograd". Svoju prvu kuu Leso i Andja Anteljevi podigli su tek 1923. godin e. Domain je poginuo u Jugoslaviji, jer ga je Drugi svetski rat zatekao u Crnoj Gori dok je obilazio rodbinu. Njegov unuk, Aleksandar Anteljevi, bio je oficir Juznoafricke armije i pilot RAF-a. Cetvrto koleno ove familije predvodi danas Milan Anteljevi, cija je erka, Aleksandra, rodila sina Srdjana, pripadnika seste generacije Anteljevia u Juznoj Africi. U glavnom gradu Juzne Afrike, Johanesburgu, danas zive i braa Dejan, Ranko i Milovan Bijeli, ciji se otac doselio na Jug Afrike, takodje, krajem proslog veka. Poslednja dvojica su bili mesari, a prvi general juznoafricke vojske. Medju crnogorskim pionirima i osvajacima Rta dobre nade bio je i Dobri Poznanovi, koji je napustio Boku Kotorsku 1903. godine. Za njim su dosla i njegova dva brata i svi su ziveli u Johanesburgu. Todor Poznanovi je u medjuvremenu dolazio u Crnu Goru da se ozeni, a potom u Sr biju kada je poceo Prvi svetski rat. Srpski i crnogorski doseljenici ratovali su, inace, i na tlu Afrike, podrzavajui ustanak Bura protiv Engleza. Prema zapisima hrvatskog istrazivaca Mursala, pominju se srpska imena - Djordje Radanovi iz Kotora, Djordje Danevi i Jakov Matulovi (Misovi, 1990). Posle burskog rata 1902. godine zapocinje druga faza doseljavanja sa prostora druge Jugoslavije. Tako, u popisu stanovnistva Juzne Afrike iz 1904. godine registrovano je 2.288

gradjana pridoslih iz Austro-Ugarske, Crne Gore i Srbije. U cetiri provincije Juznoafricke Republike - Rt dobre nade, Transval, Natal i Orindz - bilo je registrovano samo pedeset Crnogoraca i sedam Srbijanaca. Mursalo tvrdi da je tada bilo najmanje 1.500 hrvatskih doseljnika, a Misovi izvlaci logican zakljucak da su ostatak (od 788) cinili pretezno Srbi i Crnogorci. Dakako, bilo je to u vreme ekonomskog prosperiteta. Medju drzavama koje su Juznoj Africi nudile radnu snagu bila je, sudei po vise zapisa, i Kraljevina Srbija. Inace, Austro-Ugarska je rudarskoj kompaniji ponudila cak trideset hiljada radnika iz Vojvodine, Bosne, Hercegovine, Slavonije, Hrvatske i dela Crne Gore. Pored traganja za poslom, drugi motiv odlaska nasih ljudi na Jug Afrike bio je spajanje porodica, jer su tu prvu generaciju cinili, uglavnom, muskarci. Za veinu dosljaka iz Austro-Ugarske, Prvi svetski rat doneo je nevolje, jer je Juzna Afrika bila na strani saveznika. Kao drzavljani neprijateljske zemlje, doseljenici iz Austro-Ugarske monarhije, i Hrvati ali i Crnogorci i Srbi, sa austrougarskim pasosem, postali su ratni zarobljenici. Oni koji su se deklarisali kao Crnogorci i Srbi i uz to imali pasose nasih kraljevina imali su status juznoafrickog gradjanina. Mnogi od njih su ratovali kao dobrovoljci u Srbiji, a neki i na frontu prema nemackim snagama u Namibiji, pa cak i u Francuskoj. Medju njima su bili i braa Todor i Maksim Poznanovi, Simo Antaljevi i Milovan Vuckovi. Vratili su se sa ordenjem, a Pero Sikimi sa francuskom lentom (Mursalo, 1981). Kada se rat zavrsio, novoformirana drzava SHS, a kasnije Kraljevina Jugoslavija, nije poklanjala paznju nasim iseljenicima u Juznoj Africi, mada se njihov broj postepeno uveavao. Prema navodima Mursala, u periodu izmedju 1923. i 1933. godine u Juznu Afriku se uselilo 349 gradjana te prve Jugoslavije. Tek 1930. godine, jugoslovenska vlada je imenovala jednog Slovenca, Danila Strukelja, za prvog pocasnog konzula u Johanesburgu. Sedam godina kasnije, posle peticije 147 uglednih jugoslovenskih doseljenika, za novog pocasnog konzula imenovan je Djordje Sinovi, pripadnik druge generacije doseljenika sa Braca. Popis stanovnistva u Juznoj Africi iz 1936. godine registrovao je vrlo mali broj doseljenika iz prve Jugoslavije - svega 523. Istovremeno, zagrebacka stampa je pisala da u Juznoafrickoj Republici ima najmanje 4.000 Hrvata. Istina je, tvrdi Milos Misovi, bila negde izmedju ove dve krajnosti, a Srbi i Crnogorci su cinili, najcese, tek deseti deo te jugoslovenske dijaspore. Kada je zapoceo Drugi svetki rat, u Johanesburgu je otvoren Generalni konzulat Kraljevine Jugoslavije sa dr Stojanom Gavriloviem na celu. On je u svojim prvim diplomatskim izvestajima Vladi u Beogradu isticao da je veina iseljenika bez pasosa, bez kontakata sa drzavnim organima i bez evidencije. Zato je, kada je o broju iseljenika rec, samo pretpostavljao da u Johanesburgu ima 1.800, u Pretoriji oko 50, u Kejptaunu 40, Skotburgu 30, Durbanu 20, a medju njima 300 vojnih obveznika. To su bili prvi sluzbeni podaci Jugoslavije o njenim iseljenicima u Juznoafirckoj Uniji 1941. godine (Misovi, 1990). Posle pada Beograda, u Durban i Kejptaun je stigla grupa clanova jugoslovenske izbeglicke vlade (Trifunovi, Budisavljevi, Banjanin i Cubrilovi), ali i povea grupa izbeglica iz Jugoslavije, njih 142. Na prijemu koji im je priredio pocasni konzul, Djordje Sinovi, docekalo ih je 300 iseljenika. Veina njih je tokom rata pruzala veliku finansijsku pomo vladi zemlje iz koje su potekli. Novi talas doseljavanja na Jug Afrike krenuo je posle Drugog svetskog rata, kada je grupa oficira i podoficira, ratnih zarobljenika bivse kraljevske vojske, odlucila da se ne vrati u Jugoslaviju. Njihova pojava dovela je i do stvaranja tzv. politicke jugoslovenske emigracije u Juznoj Africi, ciji su clanovi bili Srbi, pa i Hrvati. Sve do 1948. godine, u tamosnjoj jugoslovenskoj koloniji, oseao se uticaj prosovjetskih struja, sto je neminovno dovodilo do

politickih ekscesa izmedju antikomunista i komunista . Kada je, medjutim, vei broj nasih doseljenika ve uzeo juznoafricko drzavljanstvo, prilikom popisa stanovnistva iz 1951. godine, nije fakticki ni registrovan ovaj novi doseljenicki talas, jer je broj jugoslovenskih doseljenika bio jednak onom iz 1941. godine. Pocetkom sezdesetih godina Generalni konzulat je procenio da u Juznoj Africi ima 2.300 nasih iseljenika. Najvise ih je bilo iz Hrvatske 2.040, zatim iz Crne Gore - 200, Srbije - 50 i Slovenije - 10. Prema podacima DKP, jugoslovenski doseljenici radili su, prevashodno, u gradjevinarstvu, poljoprivredi i u trgovini (Sevi, 1989). Kada je, nakon uvodjenja sankcija prema Juznoj Africi od strane OUN, Jugoslavija zatvorila Generalni konzulat (1963) jugoslovenska kolonija je, ne svojom krivicom, gurnuta u zaborav. Najkrai put iz Beograda do Johanesburga, vodio je preko Beca i Imigracionog biroa Juzne Afrike. Naime, pocetkom sezdesetih godina ova drzava je godisnje useljavala do 40.000 stranaca. Medju ekonomskim migrantima iz Jugoslavije, bilo je tada dosta i Srba i Crnogoraca. Taj talas je permanentno trajao sve do kraja osamdesetih go dina. Prema slobodnim procenama samih iseljenika, jugoslovenska kolonija je, u tom medjuvremenu, narasla na 20.000, od cega je bilo 8.000 Srba i Crnogoraca. Na put dug 18 hiljada kilometara od Srbije i Crne Gore do Juzne Afrike, uputili su se pre dve-tri decenije Miha Mihaljevi iz Herceg Novog, Olivera Markovi iz Belosevca kod Valjeva, Bosko Aleksandri iz Obrenovca, Moma Sarovi iz Bosne, Radisa i Rajko Djurdjevi iz Kragujevca, Djordje Aleksijevi iz Beograda, Ostoja Misi, potomak vojvode Misi a, iz Struganika, Niifor Anici iz Sandzaka, Cakan Jakovljevi iz Leskovca, Milos Petrovi iz Loznice i Milan Mali iz Vojvodine. Posle jednog takmicenja u dzudou, iz Svajcarske su tih godina emigrirali i sportisti Dragan Vukovi i Vojo Vujevi, sto je poprimilo karakter diplomatsko- politickog ekscesa. Dr Dragan Pavlovi, iz Beograda, radi kao lekar ve 20 godina u Johanesburgu. Tamo su i dr Cvetanka Bulaji, Mile- Majkl Buljugi, Milos Krsti i Aleksandar Ili. U toj zemlji je beogradski sce nograf Vladislav Lalicki postao ugledni slikar ("Politika", 1989). Ekonomski gledano, to nisu preterano imuni ljudi, jer se bave "sitnim" biznisom. Najvei broj uspesnih Srba i Crnogoraca bavi se prometom mesa. Najuspesniji i najpoznatiji mesar je Ranko Sakota, Srbin iz Hercegovine koji snabdeva bolnice u Johanesburgu i kasarne u Transvalu. Djordje Sinovi, bivsi farmer, ostavio je svojim sinovima i bogatstvo i ugled. Jedan od njih je Desimir Sinovi koji ima lanac od dvanaest mlekara i nekoliko fabrik a za preradu ribe. Njihovom uspehu bi svakako, kako sami kazu, doprinelo uspostavljanje diplomatskih i ekonomskih odnosa izmedju Beograda i Johanesburga, ali SFRJ o tome nije razmisljala. Prva zvanicna jugoslovenska poseta Juznoj Africi ostvarena je tek 1989. godine kada je grupa pevaca ucestvovala na Festivalu narodnih pesama i igara u Johanesburgu. Posle njih dosli su vaterpolisti "Crvene Zvezde", ali tri godine kasnije (Sevi, 1989). Poslednji talas srpskih i crnogorskih doseljenika u Juznu Afriku otpoceo je sa politickim nevoljama u SFRJ i na Balkanu. Rat i potreba da se nadje bilo kakav bolji posao i bolja plata izgnali su, prema podacima Srpske pravoslavne crkve, cak 4.000 izbeglica u Juznu Afriku. Najvei broj ih je iz Bosne i Srbije. Neki od tih ljudi su bili i zavedeni laznim obeanjima turistickih agencija da je Jug Afrike 1992. godine, u vreme pocetka privredne recesije na Zapadu, zemlja blagostanja, pa su se, zatim, nasli na ulici. Ni o tim novim iseljenicima SR Jugoslavija ne vodi racuna, i oni su, iako "sasvim svezi", zaboravljeni. Tek na intervenciju srpskih biznismena, pre svega Majkla Buljugia koji vodi Jugoslovenski trgovacki centar u Johanesburgu, u Beogradu je prihvaena ideja da se posle trideset godina uspostave ekonomske i kulturne veze sa nasim iseljenicima, a diplomatske sa drzavom Juznoafrickom Republikom. Zato je i otvoren Biro za zastitu interesa SRJ na Jugu Afrike. Prema procenama Mileta Buljugia "danas u Juznoj Africi zivi i radi cak petnaest hiljada srpskih i crnogorskih iseljenika" (NIN, 1991).

Medju "jugoslovenskim iseljenicima", sreom, nije bilo politickih sukoba, jer hrvatska i srpska emigracija nisu imale direktnih kontakata i suceljavanja. Kako svedoci Milos Misovi (1990), medjutim, bilo je sukoba unutar srpske zajednice kada se Crkva podelila na "federalno i raskolnicko krilo". To je imalo za posledicu i visegodisnje sudjenje oko vlasnistva nad crkvom i crkvenim imanjem, zbog cega je utrosen veliki novac. Jedna crkven-skolska opstina u Juznoj Africi nalazi se u Johanesburgu. Pravoslavni hram i dom sagradio je Mile Stojakovi sa suprugom Smiljom i erkom Drenkom, pre pet decenija. Po njegovoj zelji krsna slava familije Stojakovi Sveti Toma postala je i opsta slava pravoslavaca na Jugu Afrike. Crkvu vodi otac Sima Sumar, sa popadijom Danicom koja je zaduzena da brine o jedinoj srpskoj dopunskoj skoli, da deca ne zaborave maternji jezik i o biblioteci u Johanesburgu. Dugogodisnji predsednik Upravnog odbora srpske crkven-skolske opstine bila je Oliver-Vera Markovi, danas poznati modni kr eator iz Johanesburga. Na okupljanju, posebno mladezi, aktivno je radila Radojka Mihi, predsednik Kola srpskih sestara "Milka Staki" (Sevi, 1989). Zahvaljujui Srpskoj pravoslavnoj crkvi, "jugoslovenski" iseljenici su se, iako su imali i svoj Klub Jugoslovena, oseali i najcese Juznoafrikancima predstavljali kao "Srbi iz Jugoslavije". Tako su kao Srbi i nastupali na etnickim festivalima. Juzna Afrika je jedina useljenicka zemlja u kojoj su nasi iseljenici jugoslovenstvo zamenili za srpstvo i u koj oj Dalmatinci slave Vidovdan kao svoj praznik (Misovi, 1990). Kao nemi svedok srpstva na gradskom groblju, pored latinicnih i stranih napisa, nalaze se i irilicni: "Ovde pociva Dusan Stevi, Milica Vulinovi, Milica Milicevi, Petar Miki, Mile Stojakovi..." Interese SR Jugoslavije u Juznoafrickoj Republici danas zastupa poseban Biro, dok pri Privrednoj komori Jugoslavije postoji poseban Komitet za poslovnu saradnju. U situaciji dok su Srbija i Crna Gora pod sankcijama i bez diplomatskih predstavn ika, a i bez politickih kontakata sa Johanesburgom sve do maja 1994. godine, cinilo se, da se nista racionalnije sem cekanja na bolje dane i ne moze uciniti. Medjutim, prijem na koji je naisla zvanicna jugoslovenska delegacija koja je prisustvovala inauguraciji novog predsednika Juznoafricke Republike uliva nadu za normalizaciju odnosa izmedju Beograda i Johanesburga, a time i odnosa izmedju matice i srpske kolonije na Jugu Afrike.

IV GLAVA: SRBI - GOSTUJUI RADNICI ILI NOVI ISELJENICI ?

Evropske zemlje su pre Prvog svetskog rata manje privlacile Srbe. One su sluzile vise kao usputne stanice za Ameriku. Njihov privredni potencijal i traznja za radnom snagom bili su skromni, pa su i one same bile emigracione zemlje. Neposredno pred Prvi svetski rat, kada su razvijene zemlje Zapadne Evrope dostizale veliki ekonomski prosperitet, migracije sa jugoslovenskih prostora dobile su na znacaju. Medjutim, intenzitet ekonomske emigracije se poveava izmedju dva svetska rata. Posle Prvog svetska rata e migracija u SAD je opala, prvo usled uvodjenja imigracionih kvota, a potom usled velike ekonomske krize, pa migracija u evropske zemlje belezi znacajan rast. U njima je bilo vise Slovenaca i Hrvata nego sto je bilo Srba. Godine 1931, broj jugoslovenskih gradjana koji su se nasli u evropskim zemljama dostigao je 131.000 (Greci, 1975). Glavne zemlje koje su ih privukle bile su Francuska i Belgija, a potom Nemacka i Cehoslovacka. Ekonomska kriza, a narocito dolazei fasizam, zasluzni su za povratak mnogih ljudi u Otadzbinu. Tek sredinom sezdesetih godina, emigracija gradjana SFRJ dobija zamah da bi krajem te decenije dostigla siroke razmere u evropskim razvijenim zemljama. Za razliku od prekookeanske, koja uglavnom ima kara kter iseljavanja, evropska srpska migracija bila je uslovljena iskljucivo ekonomskim faktorima i tezila je da bude

privremena. Sedamdesetih godina, medjutim, emigracija visokoobrazovanih lica iz Jugoslavije dobija na znacaju. Sa izbijanjem ekonomske krize pocetkom osamdesetih godina, dinamika emigracije visokoobrazovanih ljudi iz Jugoslavije se ubrzava. Do 1973. godine, do naftnog udara, zemlje Zapadne Evrope vodile su imigracionu politiku "otvorenih vrata", a od 1974. godine politiku "zatvorenih vrata" za zaposljavanje stranaca (Collinson, 1993). Razume se, politika zatvorenih vrata nije dala rezultate, pa se priliv stranih radnika kontinuirano nastavljao. Evropske zemlje prijema, narocito clanice Evropske unije (EU) bile su u zizi aktuelnosti srpske radne migracije. Preko cetvrt veka, ove razvijene drzave, sem Svedske, vode migracionu politiku koja stran ce drze pod statusom "gostujui radnici". Sve mere i propisi koje su clanice EU donosile, kroz lansiranje "Jedinstvenog evropskog akta", imae nesumnjiv uticaj na polozaj i perspektivu zaposljavanja migranata iz "treih zemalja" na jedinstvenom trzistu Unije. Trziste radne snage i pitanja vezana za ostvarivanje cilja "slobodne cirkulacije ljudi" unutar Evropske unije ilustruje bolje od svega ostaloga izazov sa kojim je ova evropska integraciona grupacija suocena, kako u oblasti ekonomske doktrine tako i u praksi, jer se regulisanje pitanja migracije i drugih elemenata "ljudske dimenzije" nalazi jos uvek na prekretnici sa razlicitim moguim ishodima. Istina, najnoviji razvoj dogadjaja posle Konferencije o politickoj uniji u Mastrihtu decembra 1991. godine, pokaz uje da novi institucionalni okviri dosadasnje Evropske zajednice (EZ) omoguavaju jacanje pravnog i politickog faktora najnovije faze integracije, ali na mnoga prakticna pitanja jos nije dat adekvatan odgovor. Kada je rec o primeni "Jedinstvenog evropskog akta", treba rei da u EU nije ostvareno sve sto se ocekivalo. Naime, 1985. i 1986. godine pokrenute su dve inicijative sa ciljem ostvarenja pomenute doktrine. Prva inicijativa se odnosi na Sengenski sporazum o otklanjanju njihove zajednicke granicne kontrole do 1. januara 1990. godine, potpisanim juna 1985. godine od strane Nemacke, Francuske i zemalja Beneluksa. Druga se odnosi na stvaranje ad hoc Grupe o imigraciji, oktobra 1986. godine, pod rukovodstvom Vel ike Britanije, u okviru Sekretarijata Saveta EZ, sa istim ciljem "ukidanja granicne kontrole". Komisija EZ je decembra 1988. godine detaljnije obrazlozila ovu novu situaciju. Prema njenom obrazlozenju, ostvarenje prostora bez granica se moze efikasnije organizovati samo ako se prethodno odgovori na dva osnovna pitanja. Prvo se odnosi na mere kojima se nacionalna politika i zakonodavstvo moraju harmonizovati, a drugo na aktivnosti koje se moraju preduzeti na nivou Zajednice, tj. medjuvladinom saradnjom zemal ja dvanaestorice. Komisija je, usled veoma delikatne prirode stvari, svoju paznju usmerila upravo na prakticno delovanje vise nego na pitanja pravne doktrine. U trazenju odgovora na postavljena pitanja osnovana su razlicita politicka tela: Grupa za evropsku politicku saradnju, ad hoc grupa za imigraciju, TREVI grupa, Grupa za uzajamnu pomo. Razlozi za osnivanje tih brojnih grupa su jasni: zemlje se oslanjaju na nacionalnu granicnu kontrolu radi sopstvene bezbednosti; ako izgube taj instrument one moraju to da kompenzuju kroz drugi mehanizam koji potiskuje kontrolu na spoljne granice Zajednice, a politika tog podrucja je suvise siroka. U dokumentu nazvanom "Palma de Majorka" iz juna 1989. godine, navodi se lista problema koji se moraju resiti da bi se postigao cilj slobodne cirkulacije ljudi. Ti problemi se mogu podeliti u dve kategorije. Prva se odnosi na kratkorocne, a druga na dugorocne. Naslovi ovih problema su dovoljno ilustrativni: delovanje na spoljnim granicama, delovanje na teritoriji Zajednice, delovanje protiv kanala trgovine drogom, delovanje protiv terorizma i medjunarodnog kriminala, politika izdavanja viza, garantovanje pra va na azil, pravo na ekstradiciju, saradnja u oblasti prava.

U oblasti "socijalne dimenzije" jedinstvenog trzista, sefovi drzava ili vlada su, izuzimajui Veliku Britaniju koja se sa tim nije saglasila, prihvatili tzv. Socijalnu povelju koja uredjuje osnovna socijalna prava radnika. U preambuli Povelje stoji da "zemlje clanice garantuju da radnici iz zemalja n-clanica EZ i clanovi njihovih porodica koji legalno borave u jednoj zemlji EZ mogu da uzivaju, u pogledu uslova za zivot i rad, tretman koji uzivaju radnici zemalja clanica Zajednice". Pored samita u Mastrihtu, valja pomenuti jos dva sporazuma postignuta iste godine, a koja se odnose na regulisanje pitanja migracije. Prvi se odnosi na politicki sporazum EU sa sedam zemalja EFTA (Austrija i Svedska su ve u procesu prijema u punopravno clanstvo EU) o stvaranju Evropskog ekonomskog prostora (EEP) na kome bi pomenute cetiri funadamentalne slobode bile uvedene (uz odredjene uslove i neka izuzea) posle ratifikacije svih 19 zemalja, clanica EEP. Drugi se odnosi na sporazum o pridruzenju Polj ske, Madjarske i Ceskoslovacke Zajednici, potpisanim sredinom decembra 1991. godine. Samit u Mastrihtu postigao je saglasnost o prerastanju EZ u Evropsku Uniju koja je stupila na snagu 1993. godine, a u kojoj treba da se kompletira unutrasnje trziste. Kada je rec o migraciji koja je za gradjane nase zemlje od posebnog znacaja, Samit u Mastrihtu je prihvatio zakljucke sastanka ministara clanica EZ za imigraciju odrzanog 2-3. decembra 1991. godine u Hagu, na kome je u centru paznje bio upravo pomenuti izazov koji namee imigracija i azil. Njome se izrazava potreba o harmonizaciji politike mi gracije i azila zemalja clanica EZ prema treim zemljama u koje sada spada i SR Jugoslavija. Prema zakljuccima iz Mastrihta, migraciona politika obuhvata pet podrucja: 1) harmonizacija politike ulaska u EZ; 2) zajednicki pristup pitanjima ilegalne imigracije; 3) politika migracije radne snage; 4) politika prema migrantima iz treih zemalja i, 5) politika migracije u opstem znacenju. Taj dokument iz Mastrihta rezultat je kompromisa. Sastoji se iz tri bloka. Prvi se odnosi na pravnu kompetenciju EU o oblasti izdavanja viza. Drugi obuhvata uspostavljanje saradnje u sledeim oblastima: 1) politika azila; 2) prelaz drzavnih granica zemalja clanica; 3) politika imigracije ( uslovi za ulazak, boravak, kretanje i tretman ilegalne imigracije); 4) droge; 5) prevara u medjunarodnim razmerama; 6) pitanja iz oblasti gradjanskih prava; 7) pitanja kriminala; 8) carine i, 9) saradnja policije (Interp ol). Trei blok se odnosi upravo na Protokol o socijalnoj politici i na aneks Sporazuma zakljucenim izmedju 11 zemalja clanica, izuzimajui Veliku Britaniju. U clanu 2, paragraf 3, Sporazuma, pored ostalog, pominju se i "uslovi zaposljavanja stranaca iz treih zemalja koji legalno borave na teritoriji Zajednice". Ipak, izgleda da novi Ugovor ogranicava delokrug ekonomskih prava i radnu sredinu. Znacajnija pitanja su vezana za integraciju i uslove zivljenja, kao sto su stanovanje, obrazovanje, zdravstvo, jednakost u socijalnim pravima i mogunostima. Prema tome, 1993. godina je donela slobodan prelazak granica izmedju zemalja clanica EZ, bez kontrole i formalnosti, ravnopravni pristup profesionalnim aktivnostima, uzajamno priznavanje diploma visokog skolstva, pravo boravka i rada u zemljama clanicama. Zatim, uvodi se evropska "kartica o profesionalnoj osposobljenosti" itd. Medjutim, sve mere i propisi koje su zemlje clanice donele i usaglasile imae nesumnjiv uticaj na polozaj i perspektivu zaposljavanja i boravka radnika i clanova njihovih porodica iz treih zemalja na jedinstvenom trzistu Unije. Stoga se moze ocekivati da se radnici iz treih zemalja intenzivnije integrisu na tom prostoru, i u veoj meri nego do sada naturalizuju, kako bi ostvarili privilegije koje imaju radnici iz zemalja clanica EU. Jer, njihov polozaj ukoliko ne prime drzavljanstvo nee biti izjednacen s polozajem migranata iz zemalja clanica Unije. Losiji tretman migranata iz treih zemalja u EU e verovatno doprineti, pored jacanja integracionih i asimilacionih procesa, ubrz anju povratka odredjenih kategorija migranata u zemlju porekla. Integracioni procesi e

se, nema sumnje, snaznije reperkutovati na gradjane SR Jugoslavije ne samo zbog toga sto je rec o tzv. treoj zemlji, ve i zbog ukupnog odnosa zemalja clanica EU prema njoj. To e dovesti do snaznijeg prerastanja sve veeg broja srpskih migranata iz kategorije "gradjana na privremenom radu i boravku" u kategoriju "novog" iseljenistva.

Nemacka
Kada su se pre osam vekova u niskoj tvrdjavi prvi put sreli srpski zupan Stefan Nemanja i nemacki car Fridrih I Barbarosa, rastali su se kao prijatelji i saveznici. Krajem jula 1189. godine, naime, potpisan je protokol o saradnji izmedju Srbije i Nemacke, na koji je car Barbarosa "stavio krst", a "velikan Nemanja svoj licni paraf". Time nisu uspostavljeni samo diplomatski odnosi izmedju dve zemlje ve i rodjacke veze, jer je i dogovoreno vencanje Stefanovog sinovca Toljana sa erkom grofa Bertolda od Ande ksa. Istorija je, doduse, na surov nacin pokazala da odnosi izmedju Srba i Nemaca nisu bili najprijateljskiji, ali je istovremeno pokazala da su ti isti narodi vrlo uspesno saradjivali na kulturnom i ekonomskom planu. U Nemackoj su se skolovali mnogi srpski velikani kulture, od Vuka Karadzia do Nadezde Petrovi. A Savezna Republika Nemacka je i danas najvee steciste srpske radne snage od zemalja Zapadne Evrope. Nemacka je na nezavisnost srpskih drzava na Balkanu uvek gledala sa podozrenjem, jer je srpska drzava "smetala" Nemackoj da direktnije ostvaruje svoje interese prema jugu Evrope. Prvi svetski rat bio je i otvoreni sukob izmedju Srba i Nemaca, koji je doveo i do zahladjenja diplomatsko - politickih odnosa izmedju Beograda i Berlina. Od 1918. do 1933. godine ti odnosi su se svodili, uglavnom, na pitanja reparacije, na privrednu, tehnicku i kulturnu saradnju i neznatne trgovinske veze. Pocetkom tridesetih godi na Kraljevina Jugoslavija se priblizava Nemackoj, da bi godine 1934, zakljucila trgovacku, turisticku i konzularnu konvenciju sa Nemackom (Pavlica, 1990). Prvi ekonomski migranti masovnije stizu u nemacke oblasti jos pre Prvog svetskog rata. Bili su to siromasni zitelji Like, Gorskog Kotara, Bosne, Dalmacije, Srbije i Makedonije, koji su trazili posao u nemackim rudnicima. Priliv migranata se nastavio izmedju dva svetska rata. Ovog puta, migrantima su se pridruzili i Slovenci, koji su se zaposljavali u nemackoj industriji, najvise u provinciji Vestfalija. Jedan broj nasih iseljenika cistio je nemacke sume i polja od mina, radio na nasipima i prugama. Do ubrza vanja migracije radne snage dolazi posebno posle krvavog gusenja generalnog stajka rudara u Bosni, velike krize u poljoprivredi i proglasenja Obznane 1920. godine u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Izlaskom iz Jugoslavije veeg broja socijalista i komunista zaceta je pojava politicke emigracije. Prema Lemanu (1987), broj jugoslovenskih gradjana u Nemackoj bio je izmedju dva svetska rata u stalnom porastu (1925. godine 14.067; 1935 - 17.258; 1939 - 58.240). Medju njima bilo je desetak hiljada Srba i Crn ogoraca (Kolar-Dimitrijevi, 1987). Pojava fasizma, kao i izbijanje velike svetske ekonomske krize, medjutim, izazvali su povratak 82.297 jugoslovenskih iseljenika, medju kojima je bilo i onih iz Nemacke. Deo migranata se iz Nemacke raselio u Francusku, Belgiju, Holandiju i Italiju, jer je u to vreme kralj Aleksandar zaveo diktaturu. Tokom Drugog svetskog rata, Srbi i Crnogorci su se obreli u Nemackoj, prvo kao ratni zarobljenici, a potom kao emigranti i izbeglice. Prema podacima medjunarodnih organizacija, u Nemackoj je 1945. godine bilo 45.000 lica iz bivse Kraljevine Jugoslavije. Prema drugim podacima iz Jugoslavije je odvedeno i 12.000 politickih interniraca, koji su smesteni u

koncentracione logore Treeg Rajha. Devedeset odsto medju njima bili su Srbi. Svi ti nasi ljudi u Nemackoj po zavrsetku rata bili su smesteni u okupacionim zonama Velike Britanije, tj. logorima Ferde, Hajdanau, Lengvarden, Lest, Arsnberg, Haniver, Oberskel, Maternberg, Haste i Feldme; u okupacionim zonama Sjedinjenih Drzava, tj. u logorima Minhen, Luitpold, Kazerne, Reblingen, Mesburg, Bad Alinc i Dahau. U Verdenu je bilo oko tri hiljade srpskih zarobljenika i emigranata, kao i Komanda Kraljevske vojske za Nemacku i Bavarsku, sa generalom Dimitrijem Zivkoviem na celu. Veina njih je odbila da se kasnije vrati u zemlju. Iz te kategorije lica nastala je srpsk a politicka emigracija u Nemackoj (Boskovi, 1987). Jos u ratnim i izbeglickim logorima, srpska emigracija je prvo preko literature, a potom preko politicke stampe, pokusavala da iskaze svoje ideolosko opredeljenje i neslaganje sa novim sistemom u FNRJ. Pocetkom rata srpski emigranti su izdavali listove "Nasi dani" i "Srpski glasnik". Sredinom rata u Krefildu je izlazio "Vesnik", a u Stalagu "Srpski vesnik", dok su pred kapitulaciju stampani "Logorski jez" u Osnabriku, "Nasa sloga", "Vesti" u Dahau, a u Borgohorstu "Nas humor". Tek 1946. izlazi nemacko izdan je "Slobode", a godinu dana kasnije i "Ravnogorski borac" u Minhenu, odnosno u Hanoveru. Najjaca srpska emigrantska organizacija u Nemackoj iza Drugog svetskog rata bio je Jugoslovenski narodni pokret "Zbor", cije se sediste nalazilo u Minhenu. Ona je nastala jos 1935. godine u Jugoslaviji. Njen osnivac je bio Dimitrije LJoti. "Zborasi" su iz Otadzbine emigrirali prvo u Italiju, odakle su 1947. godine prebaceni u nemacki logor Lingen. U Nemackoj su clanovi "Zbora", odnosno pripadnici Srpskog dobrovoljackog korpusa imali status pripadnika Vermahta Treeg Rajha, tako da su neki od njih dobili cak i nemacke penzije. Organizacija oko sebe okuplja bivse ljotievce, nedievce, monarhiste i mladje emigrante. Izdaje listove "Iskra", "Srpski vidici", "Reseto", "Smena" i "Jugoslavija danas" i deli ih svojim odborima u Evropi, Americi i Australiji. "Zbor" je dugo godina vodio Jasa LJoti, a zatim ga je preuzeo Dimitrijev sin Vladimir LJoti. Godine 1960. otcepljenjem od ljotievaca, nastao je Jugoslovenski demokratski savez "Budunost", ciji je idejni vodja bio Slobodan Stankovi, urednik listova "Srpski vidici" i "Budunost" u Minhenu. Pored ove organizacije, srpska emigracija ima u Nemackoj ogranak Srpske narodne odbrane koji je formirao general Milan Tesanovi, tek 1953. godine i na cijem celu su dugo bili Momcilo Vukovi i general Radovan Popovi. Danasnji predsednik je Mane Pesut, ujedno i urednik lista "Beli orao", a clanovi uprave su Bozidar Kosti i Svetislav Vidojevi. Aktivni su i ogranci Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava" i Udruzenja boraca Kraljevske jugoslovenske vojske "Draza M ihailovi" (UBKJV). Neko vreme je postojao i Savez ravnogorskih organizacija, koji je 1947. u Diseldorfu okupljao ogranke UBKVDM, Pokreta srpskih cetnika Ravna Gora iz Botropa i Ravnogorskog pokreta van Otadzbine iz Minhena. Ovu emigrantsku asocijaciju vodili su Bosko Grubi i Bogdan Kuluvija, dok je Srpski narodni odbor predvodio Momcilo Vukovi Bircanin iz Minhena (Pavlica, 1990). Sve do pocetka sedamdesetih godina, Nemacka je bila utociste i novih emigranta sa politickom biografijom, ali i ekonomskih poratnih migranata. Prema nemackim izvorima, ve 1954. godine registrovan je 1.801 jugoslovenski radnik u Nemackoj, da bi se 1960. godine taj broj poveao na 8.826. Istovremeno, podaci Komesarijata za izbeglice OUN iz 1957. godine pokazuju da je iz tadasnje Jugoslavije prebeglo ukupno 18.000 ljudi u Austriju, Nemacku, Italiju i Grcku. Svetski sabor crkava je 1968. godine procenjivao d a se u Nemackoj nalazi 82.000 ekonomskih i 6.000 jugoslovenskih politickih emigranata, od kojih su Srbi cinili oko 30%. Zahvaljujui katolickoj crkvi i bonskoj naklonosti ka hrvatskim nacionalistima, Nemacka je iza rata postala centar ustaske emigracije u Evropi.

Priliv srpskih radnika u Nemacku pratio je na izvestan nacin jacanje diplomatskih i politickih veza izmedju Bona i Beograda. Jos 1945. godine u Berlinu je otvorena Jugoslovenska vojna misija, da bi krajem 1949. bili otvoreni i konzulati u Minhenu, Hamburgu, Diseldorfu, Frankfurtu i Badenu. Dve godine kasnije prekinuto je ratno stanje izmedju FNRJ i Nemacke i uspostavljene su ambasade u Beogradu i Bonu. Kada je, medjutim, Jugoslavija 1957. godine priznala Nemacku Demokratsku Republiku, zvanicni Bon je prekin uo diplomatske odnose sa Beogradom i drzao ih zaledjene sve do 1968. godine. Te godine su dve zemlje potpisale Sporazum o zaposljavanju nasih radnika, Sporazum o zdravstvenom osiguranju radnika i Sporazum o nadoknadama radnicima u slucaju nezaposlenosti, kao i Sporazum o ukidanju viza za boravak do tri meseca u Nemackoj. Time su fakticki vrata za ulazak i srpske radne snage bila sirom otvorena, jer je ve naredne 1969. godine u Nemackoj na radu bilo 226.290 Jugoslovena. Godine 1973. godine bilo je 535.000, a 1981. godine cak 625.069 jugoslovenskih radnika sa clanovima porodica. Od toga, najvise ih je bilo iz Srbije i Crne Gore - 40%, a zatim iz Hrvatske - 24,2% i BiH - 21,4%. Po nacionalnoj strukturi i medju radnicima Srbi cine 32,5%. Najvise su bili koncentrisani u industrijskim gradovima juzne Nemacke, tj. u Bavarskoj, Baden Vinterbergu i Hesenu. Gotovo 70% njih otislo je u Nemacku kao nekvalifikovana i polukvalifikovana radna snaga, a oko 5% kao visokoobrazovani strucnjaci. Drustveno i kulturno organizovanje Srba i Crnogoraca novije generacije u Nemackoj otpocelo je sedamdesetih godina u jugoslovenskim klubovima, koje je osnivala Jugoslavija preko SK SSRNJ. Kako su nasi ljudi bili za Jugoslaviju vise nego drugi narodi bivse SFRJ, to su cesto i bili nosioci aktivnosti u ovim radnickim udruzenjima. Tako je, na primer, Zarko Blagojevi iz LJiga osnovao u Veselingu klub "Bratstvo i jedinstvo" iz kog je 1975. godine iznikao veliki Jugoslovenski klub sa istim imenom u Bonu, dok je Vojislav Vuksanovi iz Bara u Berghajmu formirao klub "Sloga". Milos Pavlovi iz Banja Luke je osnovao klub "Jugoslavija" u Ahenu, a Miodrag Pavlovi iz Osipaonice je postao predsednik Zajednice jugoslovenskih klubova u Kelnu, Dragisa Urosevi iz Obrenovca je trideset godina bio celnik slicne zajednice u Minhenu, a Mia Prokopi u Eslingenu. Medju najstarijim klubovima u Nemackoj su "Bratstvo i jedinstvo", osnovan u Hanoveru 1972. godine i KUD "Oro" formiran u Frankfurtu 1973. godine, koji i danas rad e. Najvei ugled u nemackoj javnosti svakako je imao JSKUD "Mladost" iz Stutgarta, koji je dugo godina vodio predsednik Ilija Malesevi. U ovom gradu postojao je i RU "Novi Beograd", koji je predstavljao samo deo obrazovnog sistema Jugoslavije u Nemackoj sa ukupno 418 nastavnika i profesora ("Danas", 1982). Krajem sedamdesetih godina, u Nemackoj je bilo 95 jugoslovenskih klubova, a 1988. godine cak 394 sa 100.000 clanova. Nijedan od njih nije u svom nazivu imao naznaku "srpski", mada su mu imena bila ocigledno nacionalna "Hajduk Veljko", "Vuk Karadzi", "Nikola Tesla". Prema podacima RK SSRN Srbije iz 1988. godine, najvise srpskog zivlja u Nemackoj bilo je u Hamburgu, Bremenu, Kilu, Libeku, Nirbergu, Stutgartu, Eslingenu, Ulmu, Frankfurtu, Diseldorfu, Minhenu, pa su srpske opstine Nis, Pirot, Parain, Trsten ik, Zemun, Loznica, Bor, Cacak, Krusevac, Novi Beograd, Prokuplje i druge, uglavnom, saradjivale sa klubovima iz ovih nemackih mesta, kao sto su, na primer, bili "Jedinstvo", "Mladost", "Domovina", "Metalac", "Sloga", "Sloboda". I fudbalski klub "Progres" iz Frankfurta, jedan od najstarijih u Evropi - osnovan 1969. godine, saradjivao je sa timovima u Otadzbini. Ovu ekipu, koja se i danas takmici u nemackoj treoj ligi, vode aktivisti Zeljko Brankovi, Milos Marinovi, Rajko Tankosi, Cedo Brankovi, Il ija Vuksan i Slobodan Ili. Sa svojih 20 parohija Srpska pravoslavna crkva je, takodje, u Nemackoj davala svoj doprinos ocuvanju srpskog nacionalnog identiteta medju gostujuim radnicima. Ima svestenika koji iskreno priznaju da Srbi i Crnogorci u dijaspori nisu redovni ve uglavnom "Bozini" vernici,

pa to vazi i za nase ljude u ovoj katolickoj i protestantskoj zemlji. Eparhijski centar se nalazi u manastiru Presvete Bogorodice u Himelstiru, gde stoluje vladika Konstantin. Eparhija izdaje dva lista "Parohijski glasnik" od 1970. u F rankfurtu i "Parohijski list" od 1980. godine u Minhenu. Parosi su Slobodan Miljevi u Stutgartu, Dragoljub Joci u Bilefeldu, Dragan Sekuli u Berlinu, Gradimir Milunovi u Frankfurtu, Dobrivoje Djilerdzi u Diseldorfu, Stojan Barjaktarevi u Dortmundu, Slobodan Milunovi u Minhenu, Dusan Kulundzi u Nirnbergu, Jovan Mari u Osnabriku, Dusan Velickovi u Hamburgu i Milan Peji u Hanoveru, gde upravo treba da se gradi nova srpska crkva. Ovi poslanici pravoslavlja aktivno ucestvuju i u drustvenom srpskom zivotu, preko Srpskog pravoslavnog drustva u Ulmu, koje zastupa Tomislav Srdanovi, i preko drugih ljudi u Minhenu, da se podigne i Srpski pravoslavni i kulturni centar u Perlahu. U samom manastiru Himelstiru osnovan je Nacionalni savez Srba u Nemackoj, ciji je predsednik princ Tomislav Karadjordjevi, a clanovi uprave su dr Mili Petrovi iz Berlina, Mia Filipovi iz Frankfurta, dr Prvoslav Markovi i pocasni predsednik vladika Lavrentije. U Nemackoj su i svestenici tzv. slobodne crkve vlad ika Damaskin, prota Toma Markovi i prota Relja Racilj. Raspad SFRJ se i u Nemackoj prvi put pokazao unutar sistema Jugoslovenske dopunske skole, a potom i sest Zajednica jugoslovenskih klubova, tako sto su hrvatski i muslimanski nacionalnisti zeleli da ih preuzmu u svoje ruke. Jugosloveni, odnosno Srbi i Crnogorci su se suprotstavili i stotinak tih klubova sacuvali, a sa njima i dopunsku nastavu, ali je i stvoreno jos pedesetak novih srpskih drustava i udruzenja. Prema podacima diplomatsko konzularnih predstavnistava (DKP) nase zemlje, pocetkom 1994. godine najvise nasih gradjana u Nemackoj bilo je u regionu Diseldorfa, oko 90.000, organozovanih u 35 klubova. Medju njima je bilo najvise Srba, blizu 67.000. U Frankfurtu i siroj okolini zivi oko 80.000 nasih ljudi. Srbi su koncentrisani u ovom gradu, njih oko 15.000, ali i u Ofenbahu, gde ih ima oko 7.000. Pored ovih mesta, srpski radnici zive u veem broju u Kaselu - oko 5.000, Ludvigshafenu - oko 4.000, Sarbrikenu - oko 1.000 i u Hanau i Darmstatu - priblizno po dve hiljade. U siroj okolini Frankfurta u pokrajini Hesen ima vise od tridesetak nasih klubova. Medju najstarijim su "Vuk Karadzi" iz Frankfurta, ciji je je predsednik Stojan Bojani, "Jadran" - Darmstat koji vodi Bogdan Topi, "Jedinstvo" Lange, ciji je lider bio Dragisa Stankovi, "Jugoslavija" u Ofenbahu sa predsednikom Slobodanom Miletiem i "Oro" ciji je lider LJubisa Levajac. Srbi i Crnogorci iz Frankfurta su medju prvima poceli da se udruzuju jos 1971. godine sa svojim klubovima u Jugoslovenski centar. Osam godina kasnije taj savez je prerastao u Zajednicu udruzenja jugoslovenskih gradjana sa cetrdesetak opstih klubova i oko 100 sportskih klubova i sekcija. Za predsednika je izabran LJubisa Levajac, Cacanin, tadasnji radnik "Jugotursa". Ostali predsednici ove Zajednice, odnosno Centra su: Mirko Mladi iz Sarajeva, Bogdan Topi iz Broda i Mile Stefanovi iz Paraina. Medju n ajaktivnijim u ovoj Zajednici treba pomenuti Branislava Pendia iz Cacka i Milana Sulia iz Knezevine. Kada je devedesetih godina doslo do raspada jugoslovenskih klubova, ova asocijacija se transformisala u Zajednicu srpskih i jugoslovenskih organizacija sa preko dvadeset klubova. Na njenom celu je, godinama poznat, Miodrag Stefanovi, Parainac, sef smene u kompaniji "Meser Gliser". Frankfurt je kao centar srpske kolonije u pokrajini Hesen imao i brojne srpske patriotske i kulturne organizacije. Medju njima znacajno mesto pripada Udruzenju prosvetnih radnika u Dopunskoj skoli, koje vodi Aleksandar Pavievi, dok je Jugoslovensku knjizevnu radionicu predvodila LJiljana Vuki. Frankfurt je devedesetih godina postao i centar srpske stampe, jer su u njemu putem modema izdavane beogradske "Vecernje novosti", "Politika ekspres", "Ilustrovana politika" i "Tempo", dok je Dusan Vidakovi sa sinom Aleksandrom pokrenuo dnevnik "Vesti" sa tirazom od tridesetak hiljada primeraka.

Van ove srpske zajednice u Frankfurtu nasle su se, medjutim, novije srpske organizacije kao sto su Srpski kulturni forum, zatim Srpski humanitarni fond i Udruzenje rojalista "Soko". Prvu su 1989. godine osnovali dr Prvoslav Markovi i Milica Markovi sa ciljem da stite srpsku kulturnu bastinu u matici i dijaspori, ali je posle raskola 1993. godine za novog predsednika izabran Dusan Petrovi, poreklom iz Uzica. Pocetkom 1994. godine dolazi do novog zaokreta i za predsednika se ponovo bira dr Markovi. Dr ugu je formirao dr Mihailo Rundo, lekar koji je vodio humanitarnu organizaciju "Krajina Hilfe", koja je prerasla u fond. U rukovodstvu ove srpske humanitarne organizacije nalaze se danas inzenjer i hotelijer Miodrag Vidi, vlasnik bivseg lista "Spona", zatim Aleksandar Djordjevi, arhitekta, bankarski cinovnik i novinar iz Beograda, dok monarhiste vodi gospodin Milan Malenovi. Frankfurt je bio mesto prvog okupljanja srpskih patriotskih snaga u leto 1993. godine, a potom i u zimu 1994. godine kada je tu odrzana osnivacka Skupstina Saveza srpskih i jugoslovenskih organizacija u Nemackoj. Inicijator za ovaj skup je bio Savez srpskih humanitarnih i kulturnih drustava iz Diseldorfa, ciji je predsednik dr Aleksandar Stamatovi izabran za novog lidera ove svesrpske asocijacije u Nemackoj. U Stutgartu je najaktivniji Savez srpskih udruzenja, koji okuplja 67 nasih klubova iz cele Nemacke, kako tvrdi njegov predsednik Mia Cvetkovi. Oba saveza su iskazala verbalno zelju za ujedinjenjem u jedan svesrpski savez u Nemackoj. Vreme e pokazati da li rukovodstva ova dva saveza vise cene srpsko jedinstvo ili svoje "funkcije". Mia Prokopi je celnik Jugoslovenskog saveza u oblasti Baden Virtenberg, a Stevo Trakilovi vodi Savez Srba u severnoj Nemackoj. Devedesetih godina srpske radnike u Nemac koj je okupljalo pet saveza, pet zajednica i jedna asocijacija, ali je u njima bilo aktivno ukljuceno svega desetak odsto od oko 300.000 nasih ljudi u ovoj zemlji. U Hajdelbergu, na primer, postoji Srpsko kulturno drustvo "LJuba Nenadovi", koje vodi Zorica Beker, a u Forajmu je Srpsko kulturno drustvo "Dositej Obradovi" na celu sa Miodragom Milenkoviem. Udruzenje Srba "Nemanja" u Bilefeldu vodi Radmila Nini, a SKK "Petar Petrovi Njegos" predvodi Zivo Ploskar. U Berlinu postoji Srpsko- nemacko dr ustvo "Vuk Karadzi- Braa Grim", ciji je prvi covek dr Miloje Milievi. SKK "Vuk Karadzi" u Bonu vodi dr Vera Boji. Minhen ima nekoliko velikih organizacija, medju kojima se izdvajaju Srpski kulturni forum, Centralni odbor Srba, "Krajina", "Dobrotvor" i SKK "Sveti Sava". Njihovi aktivisti su Dusan Garenja, Mile Birac, Bora Djurkovi, Borislava Mihailovi, Mile Stankovi. Svi oni zajedno pocetkom devedesetih godina usli su u veliku akciju sakupljanja humanitarne pomoi za srpski narod u Otadzbi ni, pruzajui mu podrsku organizovanim demonstracijama u Bonu, Berlinu, Minhenu, tribinama u Frankfurtu, kao i protestima u nemackim medijima. Jedan od osnivaca jugoslovenskih klubova pocetkom sedamdesetih godina bio je i beogradski inzenjer Djura Pavlovi iz Stutgarta. Kako sam tvrdi formirao je osam klubova, medju kojima su "Zagorje" iz Bitihejma i Klub Jugoslovena iz Karlsruea. Zasluzan je i za formiranje Udruzenja jugoslovenskih muzicara 1982. godine, na cijem celu je bio Dragan Mirkovi. Broj klubova koje je Djura Pavlovi registrovao, cije je statute pisao i za cije se prostorije borio kod nemackih vlasti je mnogo vei. Dugo godina je ov aj Beogradjanin bio zato zvanicni predstavnik u regionalnim klubovima, a potom rukovodilac u Savezu zajednica jugoslovenskih klubova. Inzenjer Pavlovi tvrdi da Srbi u Nemackoj sedamdesetih i osamdesetih godina nisu zeleli da imaju svoje nacionalne klubove, za razliku od Slovenaca, Hrvata, Makedonaca i Albanaca, kojima je SFRJ to i dozvolila. Prvi Srpski klub stvoren je tek 1988. godine, uporedo sa budjenjem nacionalne svesti u Srbiji, Bosni, Hrvatskoj i Crnoj Gori. Osnivac ovog kluba u Stutgartu bio je Dobrivoje Simi, inace, predsednik Drustva "Sveti Sava" za negovanje tradicije oslobodilackih ratova 1914. godine. Formiranje tog nacionalnog Srpskog kluba praeno je bilo, medjutim, burnim protestima

hrvatske zajednice, pa i Generalnog konzulata SFRJ u pokrajini Baden Vitenberg. Tek potom su, pocetkom devedesetih godina nikli i klubovi "Nikola Tesla", "Sveti Sava", Srpski klub "Aleen", Srpski kulturni centar i Srpski klub "Drina". Ova dva poslednja su jednostavno izrasli iz nekadasnjeg jugoslovenskog kluba "Centar", odnosno jugoslovenskog kluba "Pionir". Do objedinavanja srpskih klubova i udruzenja u jednu asocijaciju u juznoj Nemackoj doslo je 1992. godine. Inicijativu za ujedinjenje dalo je Srpsko pravoslavno drustvo iz Ulma, ciji je predsednik bio Dragan Avramovi. U ovom gradu je i odrzana prva Skupstina Saveza srpskih udruzenja 14. decembr a 1992. godine na kojoj je bilo prisutno dvadeset delegata, a pristupnicu su potpisali predstavnici cetrnaest srpskih klubova i udruzenja. Danas je ovaj savez, sa sedamdeset clanica, najvei i najaktivniji u citavoj Nemackoj. Njegov predsednik je Mia etkovi, inace zvanicno poverenik vlade Republike Srpske u Nemackoj. Da bi lakse funkcionisao Savez srpskih udruzenja je formirao nekoliko radnih grupa, ciji je zadatak da sprovode u delo odluke predsednistva ove asocijacije. Centar za informativnu deblokadu, koji vode dr Dusan Gruden, dr Miodrag Kuli, dr Milan Daci, na primer, zaduzen je za rad sa nemackim medijima. Koordinacioni odbor za humanitarnu pomo, u kome se nalaze Djordje Tomi, Jovo Stevanovi, Djura Pavlovi i Dusan Pokrajac, radi na organizaciji prikupljanja i dostave lekova, hrane i garderobe iz Nemack e u srpske zemlje. Radnu grupu za skidanje sankcija vodi dr Zorica Koji-Beker, a Radnu grupu za kulturu profesor Milorad Lajovi, inace predsednik srpskog udruzenja "Prosveta" iz Karlsruea. Ovaj savez ima sirom Nemacke i vise svojih operativnih biroa. Tako u Berlinu postoji Centar za privredu, koji vodi dr Milivoje Milievi. U Frankfurtu je Sud casti i arhiva, ciji je rukovodilac profesor Mile Stefanovi, dok Centar za severnu Nemacku vodi profesor dr Dejan orovi, inace predsednik kluba "Vuk Kara dzi" iz Getingena. Humanitarne akcije Savez srpskih udruzenja vodi preko vise centara Srpskog humanitarnog fonda iz Frankfurta. Jedan od tih centara na severu vodi dr LJiljana Verner. U samom Berlinu danas ima oko 14.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla, koji su organizovani u devet klubova. Najpoznatiji od njih je klub "Vuk Karadzi - Braa Grim", osnovan 1990. godine. Svi ti klubovi su okupljeni oko Udruzenja jugoslovenskih gradjana. Od 1992. godine berlinski Srbi imaju u okviru drzavnog radija i televizije svoj program sest puta mesecno po jedan sat. Ovaj program na nemackom jeziku uredjuje LJubomir Miti, zvanicni direktor Srpskog radija. Nevolje sa jugoslovenskim, ali ne i sa srpskim gradjanima u Nemackoj, zapocele su osamdesetih godina, sa nemirima na Kosmetu. Zbog poveanog broja albanskih izbeglica i laznih "azilanata", Bon je prvo ishitreno uveo vize za Srbe, Crnogorce i Jugoslovene, a potom je potakao antisrpsku kampanju u Evropi. U zimu 1994. godine Nemacka je zapretila i proterivanjem cak dve stotine hiljada nasih gradjana iz te zemlje, cime je zapravo izvrsila politicki pritisak na SR Jugoslaviju, ali i na sve one nase ljude, koji su, borei se za bolje sutra, zapravo gradili tu bogatu evropsku zemlju. Savezna Republika Nemacka je i danas jedna od najznacajnijih imigracionih zemalja Evrope, u kojoj zivi i radi i veliki broj Srba. Njen privredni potencijal je takav da e ona jos dugo ostati vodea evropska zemlja u kojoj zivi najvise Srba. Postoji nekoliko kategorija nasih ljudi u Nemackoj: gradjani na radu i clanovi njihovih porodica, nasi ljudi koji su primili nemacko drzavljanstvo, trazioci azila i izbeglice. Precizna nemacka statistika je zabelezila da je 1990. godine u toj zemlji bilo 652.500 gradjana SFRJ. Procenjuje se da preko dve petine tog broja cine gradjani srpskog porekla. Tada su, dakle, jugoslovenski gradjani bili na drugom mestu po broju stranaca, posle Turaka. U taj broj nisu bili uracunati nasi ljudi koji su primili nemacko drzavljanstvo. Inace, od 1981. godine svake

godine je naturalizovano oko 0,6% ukupnog broja nasih gradjana koji su se u datoj godini nalazili u SR Nemackoj. Prema tome, broj naturalizovanih gradjana bivse SFRJ bi mogao da iznosi oko 70.000 ljudi. Tokom 1991. godine, kada je poceo gradjanski rat u Hrvatskoj, u SR Nemackoj je trazilo azil 74.854 lica (statistika ne daje njihovo poreklo); u 1992. godini broj trazilaca azila je dostigao cifru od 122.666. Medju njima je 115.395 bilo iz Srbije, Crne Gore i Makedonija. U prva cetiri meseca 1993. godine, u Nemacku je doslo jos 34.298 azilanata, medju kojima 26.731 lice iz Srbije, Crne Gore i Makedonije. Prema podacima Viskog komesarijata UN za izbeglice, do jula 1993. godine u Nemacku je doslo oko 350.000 lica iz bivse Jugoslavije, od kojih je 180.000 podnelo zahtev za azil.

Austrija
Jedan od najznacajnijih urbanih centara, s kraja XVII veka, kada se Srbi masovnije doseljavaju u Austriju, bio je i Bec. Takav znacaj on ima i danas, a u njemu zivi i radi blizu 50 hiljada nasih ljudi. Prisustvo Srba u Becu evidentno je od ukidanja turske opsade 1683. godine. Do tada koriseni kao profesionalni vojnici po obodima beckog carstva, Srbi su u Bec poceli da dolaze na skolovanje i na rad. Tokom sledea dva veka, srpski duh je ostao trajno zabelezen u beckoj kulturi, preko pokretanja "Serbskih novina", podizanja prve Srpske pravoslavne crkve, "premijerom" liturgije Kornelija Stankovia i knjizevnog stvaralastva Vuka Karadzia, Dimitrija Frusia, Petra Petrovia Njegosa, Branka Radicevia. Punih trideset godina becki Srbi su ulagali napore da dobiju od Dvora dozvolu za crkvu. Prvi i najvazniji korak nacinjen je 1860. godine, kada je u carskom Becu osnovana prva Srpska pravoslavna crkvena opstina. Saglasnost je dao Dvor, na molbu grupe uglednih Srba i patrijarha srpskog Josifa Rajacia. Formiranje prve crkvene opstine omoguilo je Srbima da se okupljaju oko pravoslavlja, ali i da se prebroje. Prvi popis stanovnistva iz 1860. godine pokazao je da u Becu ima 500 stalno naseljenih i jos hiljadu Srba na privremenom boravku. Osveenje prve srpske crkve Sveti Sava bilo je 1893. godine u Becu, a svecanosti je prisustvovao i car Franjo Josif. Austrija je tradicionalno privlacila srpske umne glave, pocev od Vuka Stefanovia Karadzia, preko kneza Milosa Obrenovia i citave plejade ucenih ljudi. Vei priliv Srba u Austriju osetio se 1690. godine. Inace, austrijsko - turski ratovi u XVII veku, doprineli su razvijanju odnosa izmedju Srba i Austrijanaca. Srbi su dobili privilegije narocito u politickoj samoupravi i verskom zivotu (o tome je bilo reci u prvom delu knjige) posle 1690. godine. Medjutim, stanovnistvo se dosta izmesalo. "Ugarski Srbi su na svom saboru u Temisvaru 1790. godine zahtevali za sebe teritorijalnu autonomiju i uspostavljanje posebne Kancelarije za njihove poslove u Becu, ali se to nije ostvarilo; sacuvali su samo versku autonomiju (Enciklopedija Jugoslavije, t. 1, 1980). Jedan talas izbeglica u Austriju usledio je po ugusivanju srpskog ustanka 1813. godine, na celu s Karadjordjem. Godine 1836, postavljen je prvi austrijski konzul u Srbiji, ali je uprkos tome, Austrija cesto menjala politiku prema Srbiji.

Postepeni razvoj srpskog drustva i drzave doveo je do jacanja nacionalnog programa i njegovog sirenja i na spoljnom planu. Ilija Garasanin (1844), u Nacertaniju, izlaze program politicko-ekonomskog oslobodjenja Srbije od Austrije, nakon cega pitanje ujedinjenja Juznih Slovena dobija pravo gradjanstva. Tokom XIX veka, srpski studenti odlaze na skolovanje u Austriju, sticui znanja iz svih oblasti. Njihovo skolovanje u Austriji imalo je odraza na privredne, kulturne i politicke odnose izmedju Srbije i Austrije. Dugo godina crkvenu opstinu je vodio Uros Bandin, a crkvu Branko Tatarin i Krstan Knezevi, dok u ostalim parohijama: Becu, Konstancu, Salcburgu, Lincu i Ensu sluzbuju prote Drago Govedarica, Mile Miji, Srboljub Djoki, Dragan Mici i Novo Lazi. Nazalost, svecanu proslavu stogodisnjice crkve Sveti Sava u Becu, kojoj je 1993. godine prisustvovao i patrijarh srpski gospodin Pavle, umanjilo je saznanje da se hram i dalje nalazi u posedu austrijskog kuratora. Izmedju dva svetska rata u Becu su se skolovali srpski intelektualci, i boravio niz jugoslovenskih komunista, jer je Bec bio jedan od centara Kominterne. Do veih migracija iz Srbije i Crne Gore prema Austriji doslo je tek pojavom ratne i politicke emigracije od 1945. do 1965. godine, i kasnije u vreme velike migracije radne snage iz SFRJ. Danasnju srpsku koloniju u Becu, a i u citavoj Austriji, cine upravo Jugosloveni iseljeni poslednjih trideset godina. Analize Saveznog ministarstva za nauku Austrije, kao i popis stanovnistva iz 1981. godine, pokazale su da je 126.000 jugoslovenskih legalno prijavljenih radnika i clanova njihovih porodica cinilo 1,7% ukupnog stanovnistva ove zemlje. Zajedno sa Turcima, Jugosloveni su bili tada najdominantnija grupa stranaca u Austriji, posebno ako se zna da je godisnje jos sezdesetak hiljada nasih ljudi radilo "na crno". Neki istrazivaci dosli su do zakljucka da je 47,2% radnika doslo iz Srbije, a 1,6% iz Crne Gore. Iz BiH je bilo cak 31% radnika, medju kojima je svaki trei bio Srbin. Otuda i zakljucak da su, gotovo, sezdeset odsto jugoslovenskih "gastarbajtera" u Austriji 1983. godine cinili Srbi i Crnogorci (Ostoji, 1987). Polovina njih zivela je i radila u Becu, a ostatak u Donjoj i Gornjoj Austriji i Forarlbergu. Rec je o muskarcima, poreklom sa sela, niske kvalifikacione strukture, uposlenim kao pomoni radnici u gradjevinarstvu, industriji i komunalnim sluzbama, starih, u proseku, 37,5 godina zivota. Danas su to pedesetogodisnjaci. Krajem 1992. godine u Austriji se naslo i oko 60.000 trazilaca azila, uglavnom iz bivse jugoslovenske republike Bosne i Hercegovine, medju njima i dosta Srba. Kapital desetak hiljada uspesnih Srba austrijske banke su procenile na tri milijarde dolara. Oko hiljadu nasih ljudi vlasnici su velikih firmi i kompanija. Privrednu saradnju Jugoslaviji ve su i nudili Petar Ivanovi, Snezana Halmer, Boris Manojlovi, Vojislav Milojevi i Ilija Nikoli. Mozda je to bio i razlog da se Srbima, Crnogorcima i Jugoslovenima, kao i ostalim strancima ponudi austrijsko drzavljanstvo po ceni od 24.000 silinga. Austrijsko drzavljanstvo i pasose uzelo je 20.000 srpskih "gostujuc hih radnika" ("Vecernje novosti", 1989). Austrijski zakonski propisi poznaju redovnu i izuzetnu naturalizaciju. U oba slucaja stranac mora sam podneti zahtev za prijem u drzavljanstvo i pri tome ispuniti i predvidjene uslove. Za redovnu naturalizaciju uslovi su sledei: a) da je rec o punoletnom licu koje najmanje deset godina neprekidno boravi u Austriji i ima dozvolu stalnog boravka; b) da poseduje novcana sredstva dovoljna za zivot; v) da ima dobro vladanje, sto podrazumeva da nije osudjivan, niti

da se protiv njega vodi postupak za krivicno d elo za koje mu se moze izrei kazna od najmanje sest meseci zatvora, da nije u pritvoru, da se iz njegovog dotadasnjeg ponasanja opravdano moze zakljuciti da je naklonjen Austriji i da nee ugrozavati javni red i mir i interese zemlje, i da se sa stranom drzavom ne nalazi u takvom odnosu koji je nespojiv s austrijskim drzavljanstvom; g) da je dobio otpust iz ranijeg drzavljanstva ili podneo verodostojne dokaze o tome da je zahtev podnet, a da je otpust mogu po vazeim propisima drzave ciji je drzavljan in. U slucaju izuzetne naturalizacije, koja se primenjuje u odnosu na strance za koje postoji misljenje nadleznih organa da e prijemom u austrijsko drzavljanstvo doprineti interesima zemlje na planu privrede, nauke, kulture, sporta ili druge oblasti, zahteva se samo ispunjenje uslova pod d) navedenog za redovnu naturalizaciju. U austrijskim prilikama, kao veinski deo stranaca - Srbi i Crnogorci su udarili temelje kulturnom i drustvenom obrazovanju jugoslovenskih gradjana pocetkom sedamdesetih godina. Tada je, naime, u Becu otvoren Jugoslovenski klub "Jedinstvo" ciji su osnivaci bili Zorica Brzak, Bratoljub uk, Milojko Milovanovi i Blasko Papi. Iste, 1970, godine formiran je i Jugoslovenski klub "Pozarevac". Osnivac je bio Dragoslav Milivojevi sa grupom zemljaka iz istocne Srbije, dok je Milorad Stepanovi u klubu "Macv a" poceo da okuplja svoje Sapcane. Krajem sedamdesetih godina u Austriji je pod koordinacijom SSRNJ funkcionisalo dvadeset i sest sportskih, kulturnih i drustvenih jugoslovenskih klubova, ciji je broj sredinom osamdesetih narastao cak na 127. Sem Slovenaca, ni Srbi, ni Crnogorci, ni Hrvati, nisu imali pravo na svoj nacionalni klub. Nasi ljudi su, medjutim, iznalazili nacine da sacuvaju svoj nacionalni identitet. Nislija Miroljub- Misa Dimitrijevi je usred Beca osnovao "Ju teatar" sa, uglavnom, srpskim poz orisnim repertoarom. A RU "Novi Beograd" je u svojoj srednjoj skoli opismenio i iskolovao oko 15.000 ljudi. Istovremeno, Kulturno- umetnicko drustvo davalo je godisnje po dvadesetak koncerata srpske narodne muzike sirom Austrije. Direktori ove ugledne srpske skole bili su dugo Obrad Susa i Momcilo Mirkovi. Punih deset godina austrijski Srbi su imali i svoj radio- program u Becu. Austrijanci su ga ugasili i dali ga Hrvatima ("Politika", 1992). Prema austrijskoj statistici, u oktobru 1993. godine u toj zemlji je bilo zaposleno 127.513 gradjana SR Jugoslavije. Iako statistika ne daje etnicki sastav ovih ljudi, procenjuje se da je veina ovih gradjana upravo srpske nacionalne pripadnosti. Treba rei i to da Srbi cine najbrojniju grupaciju stranaca u Austriji. Oko 45.000 gradjana SR Jugoslavije ima status sezonskih radnika. Ukidanje srpskog radio- casa u Becu 1992. bila je samo najava poostrenih mera Austrije prema srpskim radnicima i gradjanima. Prvog jula 1992. godine uvedene su vize za gradjane SR Jugoslavije, ali i za srpske radnike s neurednim dozvolama za rad i boravak. Vrlo brzo doslo je i do zatvaranja racuna Jugoslovena u Austriji, pa su mnogi povratnici ostali bez svojih penzija, dok je srpskim biznismenima pretila opasnost da ostanu bez svoje imovine. Kada je u 1993. godini Austrija odlucila da gradjanima zemalja Evropske unije automatski izdaje vize, dobar deo becke javnosti, a i zastupnici stranih radnika, okrivili su je da deli strance na ljude prve i ljude druge klase. Pojedini ogorceni Srbi videli su sebe ve i kao ljude tree klase. Na becku politicku i medijsku pristrasnost prema Hrvatima, Srbi su odgovorili kontraakcijom. Od bivsih jugoslovenskih klubova uspeli su da spasu veinu i da stvore Savez klubova u Austriji. U njemu je u pocetku bilo dvadeset i osam klubova, a predvodio ih je Bratislav uk. Tokom 1993. godine, medjutim, kada je na celo Saveza klubova u Austriji dosao Radisav Zivaljevi iz Decana, broj clanica se poveao cak na osamdeset. Decembra 1993. u Becu je formiran i Koordinacioni odbor i izabran predsednik Stojan Timici, sa zadatkom da

sinhronizuje poslove cetrdesetak klubova u glavnom gradu Austrije. Za rukovodioce pododbora za humanitarne poslove izabrana je Snezana Halmer, za prosvetno- kulturne poslove Verica Nikoli, za sportske Bozin Sudec, za Klub privrednika Dusan Petrovi, a za Informativni centar Petar Trisi. Te godine pojavio se i prvi srpski gastarbajterski list "Nase novine", koji je uredjivao beogradski novinar i dopisnik Dusko Sekuli. Kruna ovih nacionalnih aktivnosti bile su velike demonstrac ije u centru Beca protiv sankcija uvedenih prema srpskom narodu. U prolee 1994. godine u Austriji je formirana Inicijativna grupa sa ciljem da preispita mogunosti osnivanja jedinstvene srpske organizacije. Predsednik ove grupe je Milan Skori, diplomirani pravnik iz Beca. Inace, austrijski Srbi su tokom 1993. i 1994. godine ostali bez ijednog svog glasila. Naime, posle visemesecnog izlazenja ugasen je list "Nase novine" koji je izlazio u Becu. U medjuvremenu, najsvezije vesti iz Otadzbine nasi ljudi mogli su da cuju u Austriji samo preko Informativnog telefona, ciji je vlasnik Dragan Petrovi. Ovaj agilni urednik, medjutim, odlucio je da tokom leta 1994. godine otvori i srpski radio u Becu. Medju mnogobrojnim humanitarnim srpskim organizacijama u Austriji svojim kontinuiranim radom izdvaja se Srpsko- austrijsko kulturno - humanitarno udruzenje "Humanitas". Njegov predsednik je Snezana Stankovi-Halmer. Zahvaljujui Austrijancima, a i austrijskim Srbima ovo udruzenje je samo tokom 1994. godine u srpske zemlje dovezlo 300 tona pomoi. U planu je da se tokom godine u Becu otvori jedan humanitarni srpski centar, kako bi "Humanitas", a i druge organizacije, profesionalno nastavile rad na humanit arnoj pomoi srpskim zemljama.

Francuska
Srbi su jos od XIII veka bili vezani za Francusku. Naime, 1245. godine srpski kralj Uros I ozenio je rodjaku francuskog kralja, princezu Jelenu Anzujsku, zenu vrlo obrazovanu i izuzetno cenjenu kod svojih savremenika koja je i kod Srba uzivala dobar glas. Njena postojbina je privlacila mnoge ljude iz Dubrovnika i drugih mesta, medju njima i Srbe, kao na primer, M. Getaldia i R. Boskovia. U Parizu je neko vreme boravio i srpski knjizevnik Dositej Obradovi (1784). Treba, medjutim, naglasiti da su putevi mnogih nasih iseljenika u prekomorske zemlje vodili upravo preko Francuske, ali se i zavrsavali u Francuskoj. To je, najcese, bio slucaj s Dalmatincima i Crnogorcima, pocev od 1775. godine, cije je odrediste bila Luizijana ("francuska Amerika"). Prvi snazniji talas emigracije sa jugoslovenskih teritorija ka Francuskoj zbio se upravo u Napoleonovo vreme (Ekmeci, 1985). U stvari, general Marmon je u zapadnim delovima bivse Jugoslavije mobilisao oko 50.000 vojnih obveznika, najvise Hrvata i Slovenaca, ali bilo je i Srba. Oni koji su ucestvovali u Napoleonovim vojnim pohodima, pocetkom XIX veka, a bilo je vise od 20 nacija, i preziveli te pohode, vise se nisu vraali u stari kraj, ve su u novoj domovini zasnovali porodice. Tako je u Francuskoj ost alo "udomljeno", tj. "demobilisano" oko 12.000 Iliraca, medju kojima je bilo ne samo obicnih vojnika nego i generala (Ekmeci, 1985). U to vreme, u Srbiji i Crnoj Gori ocit je uticaj Francuske. Medju prvim crnogorskim stipendistima u Francuskoj nalazio se knjaz Nikola (1858). Zatim, Bozo Petrovi, Stanko Radonji i Niko Matanovi. Isto tako, kralj Petar I Karadjordjevi je bio na skolovanju u

Francuskoj (od 1862), u koledzu Sent - Bart u Parizu, a potom u Vojnoj akademiji u Mecu, koju je zavrsio 1867. godine. Petar Karadjordjevi je ucestvovao i u francusko- pruskom ratu 1870. godine, kada je odlikovan Krstom viteza Legije casti. Na skolovanju u Francuskoj je bio i Milan Obrenovi. On je, nakon ubistva Mihaila Obrenovia u Kosutnjaku, prekinuo skolovanje i vratio se u Beograd, gde je izabran za kneza 2. juna 1868. godine. Francuska u devetoj deceniji proslog veka belezi snazan privredni prosperitet, dok je u Nemackoj bila ekonomska kriza. Zbog toga se ljudi, koji ostaju u Nemackoj bez posla, sele u Francusku. Ve 1882. godine, u Francuskoj je registrovana nova vea grupa doseljenika sa nasih prostora. Nikola Tesla se 1882. godine zaposlio u Edisonovoj kontinentalnoj kompaniji, upravo u Parizu, gde je izradio prvi model svog indukcionog motora. Taj rad je, u stvari, bio povod za njegov odlazak u Njujork 1884. godine. Godine 1898. osnovano je prvo Jugoslovensko radnicko drustvo u Parizu (Ekmeci, 1985). Kako se pored radnika u Francuskoj nalazio i jedan broj mladjih ljudi na skolovanju, to je 1900. godine u Parizu osnovano Udruzenje srpskih studenata, pod nazivom "Zora". Francusko zakonodavstvo je pruzalo mogunost organizovanja stranaca. Naime, jos 1886. godine sankcionisana su prava stranaca u pogledu otvaranja skola namenjenih njima, a 1901. godine donet je zakon koji se odnosi na osnivanje drustava stranaca (Ekmeci, 1985). Iseljavanje Srba u Francusku je, najpre, pocelo pod uticajem industrijalizacije, a zatim zbog ratova, pre svega, balkanskih 1912. godine. Zbog toga su veze sa Francuskom postajale su sve cvrse. Za vreme Prvog svetskog rata, u Francuskoj je naslo utociste mnogo srpskih izbeglica, osobito srpske omladine. U periodu izmedju 1915. i 1918. godine u Francuskoj se na skolovanju nalazilo izmedju 5- 6.000 srpskih ucenika u preko 150 skola. U maju 1916. godine u mestu Zosije formiran je Srpski univerzitetski batalj on, u kome je bilo 300 ucenika gimnazije i studenata, od kojih je 150 upravo polozilo ispit zrelosti sa odlicnim uspehom. Tada se procenjivalo da je u Francuskoj oko 20 hiljada srpskih iseljenika i isto toliko ratnih izbeglica svih uzrasta. U to vreme je delovalo i 15 udruzenja razlicitih programa - od radnickih, crkvenih, potpornih do niza studenstskih, djackih i drugih. Srpska zajednica u Francuskoj izdavala je preko 20 listova (Ekmeci, 1985). Za drugu generaciju srpskih iseljenika u Francuskoj izlazio je mesecni casopis na francuskom, namenjen omladini, pod nazivom "La Patrie Serbe". Samo u periodu 1914- 1916. godine u Fr ancuskoj je stampano preko 1.000 brosura, publikacija i knjiga. Nakon zavrsetka Prvog svetskog rata, useljavanje u Francusku se nastavilo. To je, pored ostalog, nametala potreba za obnovom porusene zemlje i nedostatak radne snage prouzrokovan gubitkom velikog broja ljudi u ratu: oko 1,400.000 poginulih i umrlih i oko 3 miliona ranjenih. Francuska je sirom otvorila vrata Srbima, osobito posle 1922. godine. Tridesetih godina u Francuskoj ve zivi preko 60 hiljada ljudi iz bivse Jugoslavije (Ekmeci, 1985). Od toga je veliki broj bio ukljucen u rad cetr-desetak drustava i klubova, a izdavali su i svoje listove (tridesetak) na jezicima jugoslovenskih naroda. Srbi su radili u industriji, modnim kuama, radnjama, restoranima, bakalskim, berberskim, krznarskim, obuarskim i drugim radnjama i preduzeima. Bilo je, razume se, i istaknutih ljudi iz oblasti kulture slikari, pesnici, knjizevnici koji su dali znacajan doprinos prosirenju saradnje izmedju Srbije i Francuske i u toj oblasti. U tom periodu je zakljucen i prvi Ugovor izmedju Jugoslavije i Francuske kojim je regulis an polozaj radne snage koja je dolazila iz Kraljevine Jugoslavije, u smislu njenog izjednacenja sa francuskim radnicima, kako po primanjima tako i u pogledu socijalne zastite.

Pariz je za nase migrante predstavljao centar svih zbivanja, a posebno politickih. Preko Pariza su dobrovoljci iz nase zemlje odlazili u spanski gradjanski rat, u tom gradu se prikupljala materijalna pomo za Spaniju, Pariz je prihvatio ranjenike iz Spanije i, kasnije, nakon zavrsetka rata u Spaniji internacionalne borce koji su ratovali na strani republikanaca. Medjutim, pred fasizmom koji je nadolazio, u Francuskoj se smanjio broj iseljenika. Dabome, jedan broj nasih ljudi je ostao i za vreme Drugog svet skog rata u Francuskoj i njih oko 1.500 borili su se na strani pokreta otpora. Marko Celebonovi, slikar, bio je komandant pokreta otpora na jugu Francuske. Vlajko Begovi bio je komesar juzne zone, inzenjer LJubomir Ili bio je komandant svih stranih snaga u pokretu otpora; proizveden je u cin generala. LJubomir Ili je jedini general francuske vojske koji nije bio Francuz (Ekmeci, 1985). Po zavrsetku Drugog svetskog rata, Francuska je u prvo vreme pruzala utociste samo izbeglicama. Do 1964. godine, procenjuje se da je u ovu zemlju primljeno oko 179.000 izbeglih lica. Medju njima je bilo priblizno 14.000 iz Jugoslavije (Ekmeci, 1985). Veinu su cinili Srbi ratni emigranti i izbegli iz SFRJ. Od pocetka sezdesetih godina Francuska privlaci, iz godine u godinu, sve vei broj stranih radnika. Medju njima je znatan broj iz nase zemlje. To je, pored ostalog, bio razlog za zakljucivanje sporazu ma o zaposljavanju nasih radnika u toj zemlji. Francuska je bila prva zemlja s kojom je Jugoslavija zakljucila takav sporazum 25. januara 1965. Od tada pa do 1973, godine, kada i ova zemlja obustavlja prijem nove radne snage, u Francusku je dolazilo, u proseku, 10.000 Jugoslovena, odnosno Srba, godisnje. Broj gradjana tadasnje Jugoslavije koji je ziveo u Francuskoj dostigao je gotovo 100.000 (Ekmeci, 1985). Zakljucak da je najvei broj bio Srba izveden je na osnovu tradicionalno dobrih veza i prijateljsk ih odnosa izmedju dva naroda i u miru i u ratovima, iz statistickih pokazatelja koji slede, a odnose se na 1981. godinu. "U 78 skolskih punktova organizovana je dopunska nastava za jugoslovensku decu. Na srpskohrvatskom jeziku 3.627 polaznika, na makedonskom 149, na albanskom 102 i slovenackom 35 polaznika." Prema republickoj pripadnosti sastav dece je bio sledei: iz Srbije 57,7%, iz Hrvatske 11,1%, iz BiH 9,8%, iz Makedonije 6,8%, iz Vojvodine 4%, sa Kosova 2,5%, Crne Gore 2,5% i Slovenije 1,5% (Ekmeci, 1985). Razume se, to se ne poklapa s nacionalnom strukturom zato sto znatan broj Srba ima i iz drugih republika. Tako j e ucese srpske dece u ukupnom broju polaznika vee od dve treine. Srbi su pocetkom sezdesetih godina odlazili na rad u Francusku prvo pojedinacno, a od 1965. kada je zakljucen Ugovor o zaposljavanju sa Jugoslavijom, masovno preko Nacionalnog biroa za imigraciju. Kako tvrdi sociolog Jadranka Caci bili su to u 80% slucajeva mladi ljudi, stari do 35 godina i to polukvalifikovani muskarci. Veina njih se zaposljavala u metalurgiji i preradjivackoj industriji - 30,6%, pa gradjevinarstvu i javnim radovima - 24,3% i poljoprivredi i domainskim poslovima - po 8%. Podaci INSEE govore da je 1975. godine u Francuskoj na radu bilo 70.280 jugoslovenskih radnika. Njihova koncentracija je bila najgusa u pariskoj oblasti - 48.351. Najvei broj jugoslovenskih migranata bili su Srbi - cak 70% i Crnogorci - 5,4%. Dva su osnovna razloga koji su opredelili srpske migrante da krenu na rad u Francusku. Prvi, sto je Francuska vise od sto godina imala prijateljske politicke i diplomatske odnose sa Srbijom; drugi, sto je srpska emigracija relativno kasno krenula u svet i sto se se zdesetih i sedamdesetih godina, zbog stagnacije u poljoprivredi, na migraciju u tudjinu odlucilo srpsko seosko stanovnistvo. Zato su Srbi i dozivljavali Francusku kao svoju drugu domovinu, a Pariz kao "najvei srpski grad" u Evropi, pa i na svetu. Prema najnovijim procenama, u Francuskoj zivi oko 75.000 gradjana SR Jugoslavije. Oko cetiri petine otpada na Srbe. Tom broju treba dodati i one koji su primili francusko

drzavljanstvo, ciji broj nije mali. Jadranka Caci tvrdi da se cak 27% u odnosu na ukupan broj nasih migranata naturalizovalo. Treba rei i to da je Francuska od pocetka devedesetih poostrila uslove za dobijanje ulaznih viza gradjanima SR Jugoslavije, sto je usporilo imigraciju u tu zemlju. Nasuprot cinjenice da su srpski "gastarbajteri" bili polukvalifikovani mladi ljudi sa sela, stajao je i podatak da je Pariz istovremeno bio "Meka srpske duhovnosti, ineligencije i umetnosti". Prva srpska crkva i crkveno- skolska opstina u glavnom gradu Francuske utemeljeni su jos 1947. godine. Pravoslavna sluzba je, doduse, odrzavana u jednoj protestantskoj zgradi, koja je otkupljena i preimenovana u hram Svetog Save. Njegov paroh je bio Slobodan Radojci, a opstinski celnik bio je Gradimir Rockomanovi. Parohijani izdaju pravoslavni list i dele ga besplatno u tri hiljade primeraka. Crkveno- skolska opstina Sveta Petka, pri ruskoj pravoslavnoj crkvi u Monzeronu, vodi akciju za osnivanje srpske pravoslavne eparhije. U pariskoj koloniji ve decenijama deluju ugledni srpski slikari Petar Omcikus, Bata Mihajlovi, Dado Djuri, Vlada Velickovi, LJuba Popovi, Milos Sobaji, Gordana Nikoli, Snet Aroman i mnogi drugi. Tu su svoja najvea filmska priznanja dobijali i reziser Aleksandar Petrovi i glumica Olivera Katarina. Pariz je osamdesetih godina bio "centar i srpske nauke", jer se u njemu nalazilo sediste Medjunarodnog udruzenja jugoslovenskih naucnika. Njega su vodili Srbi, profesor neurofiziolog dr Sima Mraov i, predsednik, dr Miroslav Radman, geneticar, Dragoslav Mitrovi, pravnik, Darko Ivanovi, farmaceut. Inteligencija se okupljala i oko casopisa "Seobe", koji je uredjivao Nikola Milenkovi, radnik iz "Renoa", ali i oko RFI - programa na srpsko - hrvatskom, koji je vodio Stanko Cerovi. Urednik casopisa "Dijalog" Marina Glamocak i direktor Bogoljub Kocovi su, takodje, oko sebe okupili plejadu mladih intelektualaca. Na literarnom planu Pariz je bio utociste mnogih srpskih velikana, od Crnjanskog preko Kisa do Danojlia. Pa, ipak, i u toj zemlji, i srpski radnici, i srpski intelektualci su punih sedamdeset godina tretirani ponajvise kao Jugosloveni. Bila je to posledica politickog uticaja KPJ pre i SKJ posle rata, koja je preko SSRNJ imala presudnu ulogu u organizovanju drustvenog i kulturnog zivota jugoslovenskih, odnosno srpskih doseljenika u Francuskoj. Pocetkom 1977. godine u Francuskoj su bila samo 22 jugoslovenska kluba, a ve 1983. godine ih je bilo cak 112. U adresaru SSRNJ iz 1988. godine, od 99 jugoslovenskih klubova u zemlji u kojoj su srpski radnici i intelektualci cinili veinu od 70%, nijedan klub nije imao srpsko ime. Ali je zato bilo pet klubova "J. B. Tito", jos pet "25. maj", jos pet "E. Kardelj" i jos sedam slovenackih drustava. I njihovi osnivaci i rukovodioci su najcese bili Srbi: Lazar Jovici, Miodrag Zivkovi, Milorad Zecevi, Milorad Janjetovi, Zivorad Jankovi, Stanko Glisi, Miladin Ivanovi, Zoran Jaksi i Vladislav upi. Medjutim, predsednik pariske zajednice jugoslovenskih klubova nije bio Srbin, kao ni glavni urednik "gastarbajterskog" lista "Zajedno". Prvi srpski klubovi i udruzenja, izuzev onih emigrant-skih, poceli su da nicu u Francuskoj tek s povratkom drzavnosti Srbiji u SFRJ krajem 1988. godine. Tako je Radul Radovanovi, uoci obelezavanja sest vekova od Kosovske bitke u Parizu osnovao Udruzenje francuskih gradjana srpskog porekla. Naredne godine, Zoran Radovanovi je sa grupom srpskih patriota u Parizu, takodje, formirao Udruzenje Srba u Francuskoj. Bili su to prvi koraci ka objedinjavanju Srba u ovoj zemlji i zastiti njihovog nacionalnog identi teta, ali i bogate srpske bastine u Francuskoj. Raspad SFRJ i secesija Hrvatske i Slovenije ubrzali su i otcepljenje, pa i gasenje dela jugoslovenskih klubova, ciji je broj 1991. godine spao na sedamdesetak. Na celu tadasnjeg Saveza jugoslovenskih klubova bio je Rade Palija, a pojedine klubove "Jugoslavija", "Bratstvo - jedinstvo", "25. maj" vodili su Milan Jakovljevi, Pantelija Gaji, Mili Kovijani. Polovina tih bivsih klubova je, doduse, ve uzela srpska imena, ali su mnoga

tek i osnovana: udruzen je Krajisnika "Dinara", Kulturno - humaniratno udruzenje Srba, Srpski klub "Krajina" i Srpsko udruzenje Sveti Sava. I nagla promena francuskog zvanicnog stava prema Srbiji i Srbima nametnula je potrebu srpskim, starim, emigrantskim i novim, migrantskim klubovima i udruzenjima da se ujedinjuju i zajednicki stite svoje nacionalne interese na tlu Francuske tokom 1992. godine. Takav pokusaj, podstaknut predstavnicima srpske vlade, ucinjen je u tri navrata. Na prvom sastanku oko osnivanja jednog Koordinacionog odbora srpskih klubova, bilo je samo dvadesetak, a na treem 45 delegata. Tada je dogovoreno da se formira i Srpski informativni centar u Parizu, a i jedna organizacija Srba u Francuskoj. Jula 1992. godine kod francuskog suda je registrovana i time i promovisana Svesrpska zajednica u Francuskoj. Njena osnovna nacela bila su: srpski narod nee dozvoliti da bude stranac na svojoj rodjenoj zemlji, Srbi koji zive u inostranstvu treba da imaju sva prava kao Srbi u Otadzbini; Srbi u inostranstvu nee ostati ravnodusni prema patnjama srpskog naroda; Srbi preko Zajednice treba da sire ugled srpskog naroda i srpskog imena. Za p rvog predsednika ove srpske asocijacije izabran je Milos Blazevi, koji je ujedno bio i glavni urednik lista "Glas Srba", zvanicnog organa Svesrpske zajednice u Francuskoj. Posle iznenadne smrti Milosa Blazevia, za novog predsednika Svesrpske zajednice u Francuskoj izabran je Ivan Jankovi. Pored ove srpske asocijacije formirana je i Srpska zajednica za juznu Francusku, koju predvodi Zivorad Dimitrijevi, kao i Zajednica Srba u Parizu, na celu sa LJubomirom Peskiroviem, kao i Pokret za solidarnost ko ji vodi dr Sima Mraovi. Svesrpska zajednica u Francuskoj je u 1993. godini organizovala velike demonstracije "Za istinu o Srbima" na pariskom Trgu Republike, na kojima je ucestvovalo oko 10.000 ljudi. Uputila je zvanicno pismo Fransoa Miteranu s predlogom za ukidanje sankcija prema SR Jugoslaviji, poslala je i 26.000 letaka "Za istinu" i "Francuska manipulise Srbima" i podnela tuzbu protiv "lekara sveta" zbog blaenja srpskog naroda. Tu tuzbu je ispred Zajednice Srba u Parizu potpisao LJubomir Peskirovi, dok je pocetkom 1994. g odine tuzbu protiv izdavacke kue "Atje" zbog neistina o Srbima u udzbeniku istorije podneo SANU i advokat Vladimir Vukadinovi. Ovakvo jacanje srpske kolonije u Francuskoj izazvalo je, medjutim, ostru reakciju pariske policije, koja je u vise navrata, na osnovu odluke vlade, zabranila skupove francuskih Srba u Strazburu i Parizu. Time se pokazalo da i samoj Francuskoj ne odgovara ujedinjavanje i jacanje srpskih klubova i udruzenja i okupljanje, gotovo, 80.000 Srba i Crnogoraca u Francuskoj, jer oni vrlo lako mogu da postanu neugodan politicki faktor. Srbi u Francuskoj su, prema tome, pokazali izuzetnu aktivnost u odbrani srpskih nacionalnih interesa, osobito nakon sto je nastala jugoslovenska kriza, kada je medijski rat protiv njihove zemlje matice uzeo maha. Oni su digli svoj glas pre nego sto je u Srbiji bilo sta ucinjeno na zauzimanju medjunarodnog medijskog prostora. "Ni u zemlji nije shvaena presudna vaznost medijskog rata od cijeg ishoda danas zavise i diplomatski, i politicki, pa i vojnicki rat" (Nedeljkovi, 1994). Zbog toga, ugledni profesor Dragan Nedeljkovi, ponavljajui to na brojnim nastupima koje je imao od 1990. do kraja 1993. godine, predlaze intenzivniji rad na inostranom medijskom polju. U Francuskoj, veli on, potrebna su bar dva informativna punkta: jedan u Parizu, drugi u Strazburu. Jer, "Jugoslovenski kulturni centar u Parizu nikad nije prosiren ili reorganizovan u Kulturno - informativni centar". Ako bi, prema profesoru Nedeljkoviu, u Parizu postojao jak jugoslovenski, odnosno srpski informativni centar, makar i neformalan, o n bi bio "oslonac i rasadnik za nase dejstvovanje u Strazburu, sedistu evropskih ustanova, a zracio bi, nesumnjivo, i u Brislu i Luksemburgu", istice prof. Nedeljkovi. On smatra da bi u Parizu bilo lako sastaviti ekipu istaknutih znalaca i aktivista, koji su spremni da rade bez naknade. Po njemu su na zavidnom intelektualnom nivou dr Bosko Bojovi, Komnen Beirovi, Kosta Hristi, Milena Nokovi i Vladimir Dimitrijevi.

U Strazburu se pominju brojni srpski aktivisti koji su se od 1991. godine stavili u sluzbu svoga naroda, ali najcese lektor Nenad Krsti i doktor Neskovi. Kao i njihovi preci tako i sad, jedan broj Srba u Francuskoj trazi nacine da nacionalno opstanu, da se ne utope. Ima i takvih koji su prispeli na Zapad ve otudjeni: i od nacije i sopstvene istorije, i od Crkve, nepripremljeni za plodnu akulturaciju. S obzirom na duhovno siromastvo, oni nisu mogli ni svoje vrednosti nuditi niti strane vrednosti primiti. Zbog toga, Srbi u Francuskoj pokusavaju, najpre, da srede sopstveno duhovno stanje, da definisu svoju nacionalnu svest i time otklone haos, vraajui se "nepomuenoj samosvesti koju su imali Njegos i Vuk, Branko i Zmaj, Pupin i Tesla" (Nedeljkovi, 1994). To je bio i osnovni smisao osnivanja Zaduzbine Srba "Nikola Tesla" u Francuskoj, cija je svrha da podrzava, materijalno i moralno, nasu skolu i srpsku kulturu u dijaspori. Pariska srpska zajednica okuplja danas cetrdeset i tri kluba i udruzenja iz glavnog grada Francuske. Predsednik ove organizacije je Aleksandar Markovi. U samom Parizu postoji i nekoliko humanitarnih srpskih organizacija. Najvea i najaktivnija medju njima je "Evropa", koja ima oko dve stotine clanova Srba i tridesetak francuskih aktivista. Ovu organizaciju vodi Slavoljub Pavievi. Tokom zime 1994. godine "Evropa" je najvise radila na prikupljanju hrane, a sada radi na sakupljanju odee, u cemu se pos ebno isticu kao humanisti Mirjana Snajder i Radunka Milovanovi. Izuzetnu humanitarnu aktivnost ima i organizacija "Franco Bonduas", na cijem celu je Milan Jakovljevi. Humanitarnim radom se bave i drustva "Zemun" i "Beograd", ali ona jos nisu postala clanovi Pariske srpske zajednice. Od srpskih umetnika veliku humanost iskazala je slikarka Sofija uk. Zbog nedostatka trzista, ali i velikih troskova proizvodnje tokom godine u Parizu su se ugasila dva srpska lista. "Nase novine" je vodio Miki Cirkovski, a "Glas Srba" pokojni Milos Blazevi. U medjuvremenu, doslo je do prosirivanja srpskog radio - programa, tako da danas u glavnom gradu Francuske rade cetiri srpske redakcije. Srpski radio "Domovina" osnovan je jos 1992. godine i emituje svoj program svakog dana od 12 do 14 sati. Njegov glavni urednik je Dragisa Maksimovi. Radio stanicu "Studio 93" otvorio je Slavoljub Avramovi tako sto je nasledio redakciju radija "Jugo - medij". Ovaj srpski program emituje se danas svakog jutra od sedam do osam sati. Muzicki radio program "101" uredjuje Goran Trivi. Stanica je otvorena januara 1994. godine i emituje program samo nedeljom od 15 do 16 sati. Najstariju radio stanicu "Solej", koja postoji od 1982. godine, vodi Risto Tanov iz Makedonije. Vlasnici ove stanice su Alzirci, ali oni na njoj ve godinama, petkom i subotom popodne, od 15 do 17 sati, emituju program na srpskom jeziku.

Svajcarska
Srbi su u Svajcarsku dosli u tri vea talasa: izmedju dva rata, posle Drugog svetskog rata i od sredine sezdesetih godina naovamo. Zato u njoj ima i srpskih iseljenika, ali i gostujuih radnika, i intelektualaca, koji su dolazili pojedinacno, ali u znacajnom broju. Prvi da se skoluju, a drugi da rade u Svajcarskoj. Profesor teologije, A. Simi je doktorirao u Bernu, a bivsi srpski premijer Nikola Pasi je bio svojevremeno jedan od najboljih svajcarskih studenata. Dr Djordje Pavlovi, dr Jovan Djordjevi , dr Bogdan Tajsi, dr Djordje Ili i dr Dragoslav Popovi kao lekari i stomatolozi dosli su da rade, ali i da preko Udruzenja jugoslovenskih lekara i stomatologa u Svajcarskoj koje je imalo stotinak srpskih clanova,

pomazu svoj narod. Dr Dragoslav Popovi je predsednik ove strukovne asocijacije koja danas pomaze izbeglice i Srbe na ratom zahvaenom podrucju. Razlozi ovako velikog poverenja Srba u Svajcarsku su bili vise od sto godina stari privredni, kulturni, diplomatski i politicki odnosi Srbije i Crne Gore sa Svajcarskom. Srpski teolozi su jos od vremena Nikolaja Velimirovia odlazili na postdiplomske studije Starokatolickog univerziteta u Bernu. Doktorat sa tog Univerziteta je dobio i vladika sumadijski Sava, a i protojerej Drasko Z. Todorovi, koji je pre tridesetak godina pomogao osnivanje crkvenoskolske opstine Sveta Trojica u Cirihu. On je danas paro h istocno - svajcarski, a paroh u Bernu i zapadno - svajcarski je otac Milutin Nikoli. Crkveno - skolska opstina u Cirihu ima svoj nadaleko poznati crkveni hor, zatim Crkveno - skolski dom u kome se nalazi kapela Svete Petke. Na Djurdjevdanski uranak, koji saziva otac Drasko, dodje i do sedam hiljada srpskih radnika sa clanovima porodica. Tu u Cirihu je i crkvena biblioteka "Katarina Jovanovi", jedna od najveih u srpskoj dijaspori. Njen knjizevni fond je formiran jos 1952. godine i danas ima preko 10. 000 naslova. Biblioteka je ime dobila po Katarini Jovanovi, erki cuvenog fotografa Anastasa Jovanovia i humanisti iz Prvog svetskog rata, koja je umrla 1954. godine u Cirihu. Sledei tu tradiciju, ova pravoslavna opstina u Cirihu ima svoju socijalnu sluzbu, Fond za uzajamnu pomo i dopunsku skolu za srpske osnovce. U ovim teskim godinama po srpski narod ciriska parohija je bila centar okupljanja i zbrinjavanja srpskih izbeglica i stradalnika. Krajem osamdesetih i pocetkom devedesetih godina jugoslovenski radnici su bili najbrojniji medju "gastarbajterima" i sezoncima u Svajcarskoj. Prema podacima Generalnog konzulata SFRJ iz 1989. godine, u ovoj zemlji bilo je gotovo 150.000 nasih ljudi, uglavnom Srba i jos cetrdesetak hiljada sezonaca iz Jugoslavije. Inace, prema podacima OECD-a, gradjani SFRJ su u 1990. godini bili, po broju (140.700), na drugom mestu u Svajcarskoj, posle Italijana (378.700). Njih 84.400 je imalo "stalnu" ili godisnju radnu dozvolu, dok je 44.500 bilo sa dozvolom za sezonski rad. Samo u Cirihu zivelo je i radilo tridesetak hiljada Srba i Crnogoraca. Da bi opstali u Svajcarskoj, jugoslovenski radnici su morali da imaju dozvolu za stalni rad i boravak (viza C), dozvolu za jednogodisnji boravak i rad (viza B) ili dozvolu za sezonski rad (viza A). Te radne vize su se izdavale u ambasadi Svajcarske u Beogradu. Za to je bila dovoljna garancija ili poziv poslodavca nasim gradjanima na rad. I pre nego sto su uvedene turisticke i poslovne vize za Srbe (1991), svajcarske vlasti su Siptarima s a Kosmeta i iz Makedonije masovno odobravale sezonski status, malo zbog niske cene njihove nadnice, ali i zbog preutne politicke podrske albanskim nacionalistima. Sa takvom praksom je nastavljeno i 1993. godine, pa su Srbi, Crnogorci i Jugosloveni i u tom slucaju diskriminisani u odnosu na svoje sugradjane Siptare, kojima su svajcarske vlasti davale uveliko i politicki azil ("Vecernje novosti", 1989). Gradjani SFRJ na radu i boravku u Svajcarskoj bili su 1988. godine organizovani u 73 kluba i udruzenja. To samoorganizovanje je obavljeno pod pokroviteljstvom SK SSRNJ tako da su Hrvati, Slovenci i Albanci imali svoje nacionalne i zavicajne klubove, a Srbi i Crnogorci ne jer su bili svrstani pod kapu jugoslovenstva. Cak je zvanicno srpskim, a potom i jugoslovenskim diplomatama bilo zabranjeno da saradjuju sa tim klubovima i udruzenjima, pa se dogodjalo da pojedini konzuli zbog krsenja ove zabrane budu i pro terani iz ove zemlje. A Dragisa Stepanovi, aktivista Zajednice klubova Jugoslovena je, na prijavu pojedinih siptarskih nacionalista, hapsen, osudjen kao spijun SFRJ i proteran iz Svajcarske. Interesantno je da su medju proteranim bili najcese srpski doplomatski kadrovi ("Ekonomska politika", 1988).

Vee probleme sa svajcarskim vlastima nisu imala jedino udruzenja srpske emigracije, koja su ovde imala ogranke SKK "Sveti Sava", Srpske narodne odbrane i Cetnickog pokreta. Doajen srpske ratne emigracije u Svajcarskoj je Mile Bozi, koji je bio 1966. godine utemeljivac Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava". U njemu je svojevremeno predavanja drzao dr Slobodan Draskovi i mnogi drugi vidjeni emigranti. Bozi je 1970. godine pomagao i formiranje Srpskog cetnickog pokreta, koji se desetak godina kasnije uj edinio sa SKK "Sveti Sava". Danas taj srpski pokret ima oko 500 clanova razvrstanih u jedanaest odbora sirom Svajcarske. U SKK "Sveti Sava" pisac dr Lazo Kosti napisao je veinu od sedamdesetak knjiga posveenih srpskom i balkanskom pitanju. Danas zbog izuzetnih patriotskih aktivnosti ovom pokretu sve vise prilaze i Srbi mladjih generacija. Vrlo znacajno mesto u ocuvanju srpske kulture i tradicije ima i Srpski kulturni klub u Suru. To je ogranak Drustva za cuvanje spomenika i negovanje tradicije oslobodilackih ratova 1912 - 1918. godine iz Beograda. Dr Djordje Ili je u Arauu osnovao srpsko drustvo "Tamo daleko" sa ciljem, takodje, da pomogne Otadzbini u ocuvanju istorijskih srpskih spomenika. Profesor knjizevnosti Rada Kondi je sredinom 1993. godine u Cirihu osnovala Jugoslovensku biblioteku "Koreni" sa sedam hiljada knjiga, takodje, u ci lju jaceg povezivanja srpskih radnika i clanova njihovih porodica sa Otadzbinom preko kulturne saradnje dijaspore i matice. Pored Ciriha, Berna, Zeneve i Lozane kao industrijskih i administrativnih centara svajcarskih kantona, srpski doseljenici su ziveli i radili i u Bazelu, Arauu, Suru, Ruti, Vilu, Zofingenu i drugim mestima. Njihovo masovnije okupljanje oko jugoslovenskih klubova zapocelo je tek pocetkom sedamdesetih godina, kada su zvanicno u SSRNJ registrovane 22 takve organizacije. Mnoge od njih, poput kluba "Mladost" iz Araua, iznikle su zapravo iz fudbalskih i sahovskih klubova oko kojih je srpska muska radna snaga i poc ela prvo da se okuplja. Osnivaci "Mladosti" su bili Misa Krsmanovi i Milan Dabeti, koji su sa kasnijim predsednikom Milanom Arsenijeviem okupili oko sebe niz srpskih fudbalskih "gastarbajtera". Kada je pocetkom devedesetih godina doslo do raspada 90 jugoslovenskih klubova, Srbi, Crnogorci i Jugosloveni pravoslavne vere sacuvali su za sebe dvadesetak. Desetak u Cirihu i okolini, pet u Bernu i pet u ostalim mestima. Ovog puta, medjutim, ti klubovi su dobili prava srpska imena: "Karadjordje", "Vuk Karadzi", "Sveti Sava", "Sveti Arhandjel Gavrilo" i Udruzenje "Nikola Tesla". Prvi sastanak za ujedinjenje klubova "Nikola Tesla" u srpsko udruzenje odrzan je 30. novembra 1991. godine u Cugu. Tada je formiran i Glavni odbor u koji su usla po tri clana iz svakog kluba, a u Predsednistvo su izabrani Slobodan Tomas, predsednik, Vaso Luki, potpredsednik, Mirko Suur, sekretar i Milan Jurosevi, blagajnik. Interesantno je da su ti ogranci otvarani u jesen 1991. godine jedan za drugim. Srpsko udruzenje "Nikola Tesla" u mestu Bad Ragac promovisano je 23. septembra 1991. godine i ima 25 0 clanova, a njegov prvi predsednik je bio dr Djordjije Cvjetkovi, a potpredsednik Dragomir Dejanovi. Nedelju dana kasnije udruzenje je osnovano i u Usteru. Za predsednika je izabran Nedjo Dzelatovi. A u Kofingenu inicijativa je data jos 27. septembra, ali je udruzenje zvanicno registrovano sredinom oktobra 1991. godine. Njegovi celnici su Radislav Lazi, predsednik i Tihomir Markovi, potpredsednik, a clanstvo broji oko 150 ljudi. Ogranak "Nikola Tesla" u Lucernu ima 280 clanova. Na celu su Mirko Seur, predsednik i Ratko Gali, potpredsednik. Najaktivniji ogranak je u Cirihu, koji je poceo sa radom jos maja 1991. godine na inicijativu Vase Lukia. U njemu je oko 300 clanova, medju kojima je grupa ljudi formirala i klub Srpske demokratske stranke. Kasnije je SDS umnogome ojacala svoje clanstvo, bas zahvaljujui stvaranju Srpskog udruzenja "Nikola Tesla".

Tesko je nabrojati sve aktivnosti ovog srpskog drustva, koje su bile namenjene prikupljanju humanitarne pomoi za postradali srpski narod u krajinama i Otadzbini. Samo ogranak u Cirihu sakupio je u jednoj akciji oko 100.000 franaka, dok su pojedinci kao Slavko Milovanovi i Milan Jurosevi prikupili 20.000, odnosno 17.000 svajcarskih franaka. Clanovi udruzenja iz Kofingena su poslali tri tone deterdzenta, a ogranak iz Cuga 30.121 franak. Iz Bad Rajca je u vise navrata za Bosnu, Hercegovinu, Krajine i Srb iju, otisla pomo u robi i novcu od po 50.000, 60.000 i 150.000 franaka. Znacajnu sumu na zabavama u Cugu, Kofingenu i Hagendornu dali su Zelimir Petrovi, Ratko Gali, Milomir Vukeli, Radivoje Brajkovi, Ranko Kikli, Dragomir Markovi, Djordje Djoki, LJubo Zvonar, LJiljana Mici, Goran Nestorovi, Zdravko Gali, Krstan Gaji, Momcilo Raci, kao i mnogi drugi svajcarski Srbi. U medjuvremenu u Svajcarskoj su osnovani i Srpsko kulturno-humanitarno drustvo "Milan Tepi" u Bernu i Srpsko kulturno drustvo "Njegos" u Badenu, koji su se sa jos dvadesetak klubova pridruzili svesrpskom saboru u Cirihu sredinom januara 1992. godine. Na ovom kongresu dve stotine delegata svajcarskih Srba jednoglasno su izabrali i formirali Savez Srba, kao i Srpski kulturno-informativni centar u Lozani. Mesec dana kasnije, na saboru je usvojen i Statut Saveza Srba Svajcarske i izabrano izvrsno telo od dese t clanova. Za predsednika je proglasen ing. Slobodan Pecelj. Osmog februara 1992. godine ovaj Savez Srba je organizovao masovne demonstracije u Cirihu na kojima je bilo vise hiljada clanova svih tridesetak organizacija u Svajcarskoj. Tu je minutom utanja odata pocast palim srpskim borcima u Bosni, Hrvatskoj, Sloveniji, Hercegovini i Krajinama. Glavni govornik je bio Mijat Zagorac iz Cuga, koji je apelovao na savest zapadnih drzava da umesto rata pomazu mir. Srbi su u Svajcarskoj prisutni ve trideset godina. Inace, sa produzavanjem boravka stranaca u ovoj zemlji podstice se njihova integracija i stvaraju povoljni uslovi za naturalizaciju. U poslednje dve decenije poveava se i broj naturalizovanih stranaca u Svajcarskoj, kao i onih koji sticu svajcarsko drzavljanstvo ili im se ono priznaje. Zakonom iz 1984. uredjeno je tako da sva deca cije su majke Svajcarkinje automatski postaju svajcarski drzavljani. Prema svajcarskim propisima, jedan od nacina sticanja d rzavljanstva je i naturalizacija. Za sticanje svajcarskog drzavljanstva naturalizacijom potrebno je da se ispune sledei uslovi: da lice samo podnese zahtev, da ima stalno boraviste u Svajcarskoj ukupno 12 godina, od cega pet neposredno pre podnosenja zahteva (vreme provedeno u Svajcarskoj izmedju 10. i 20. godine zivota ili u braku sa svajcarskim drzavljaninom racuna se dvostruko), i, najzad, lice mora preduzeti sve da dobije otpust ili da se odrekne drzavljanstva koje je ranije imalo. Srbi i Crnogorci su nasledili i Jugoslovensku dopunsku skolu sa stotinak odeljenja i dve hiljade djaka, koju posle povlacenja sredstava svajcarskih vlasti, moraju sami da finansiraju. Zbivanja u SR Jugoslaviji, zatim cinjenica da je Zeneva, odnosno Svajcarska jedan od centara svetske diplomatije, nametnuli su potrebu srpskim doseljenicima da formiraju i nove organizacije. Svetska srpska zajednica, sa sedistem u Zenevi, pocela je sa radom jos 1989. godine. Njen generalni sekretar je dr Misa Milosevi. Srpsk o kulturno drustvo u Cirihu i njegov "Bilten" vode dr Djordje Ili i Branko Milenkovi. Pojava novih klubova i obnavljanje rada starih doveli su do njihovog objedinjavanja u Savez srpskih udruzenja u Svajcarskoj 1993. godine, koji vodi Miloje Manojlovi. U srpskoj koloniji nikli su vremenom i odbori politickih stranaka, tako da u Svajcarskoj danas postoje aktivni ogranci SPO, SDS, SK PJ i Cetnickog pokreta. I kada je trebalo pred svajcarskim i medjunarodnim organizacijama podii srpski glas protiv sankc ija, medijske i politicke diskriminacije, veina ovih organizacija se aktivno ukljucila u mnoge patriotske akcije. Srbi su svoje demonstracije organizovali tokom

1993. i 1994. godine i u Bernu, i u Zenevi, i u Cirihu. Na taj nacin, Srbi i Crnogorci su zeleli da pokazu da nisu ni samo sezonski, a ni samo gostujui gradjani Svajcarske, ali ni narod drugoga reda. Mada tretirani iskljucivo kao Jugosloveni, svajcarski Srbi su tek krajem osamdesetih godina snaznije poceli da ispoljavaju svoje srpstvo, kao na primer kroz pripreme za obelezavanje 600-godisnjice Kosovske bitke. Mnogi od njih, posebno oni imuniji, su se 1988. godine bez razmisljanja ukljucili u akciju Zajam za preporod Srbije. Zabelezeno je, na primer, da je Miodrag Kuzmanovi iz Ciriha uplatio 100.000 franaka, a da je jedan anonimni Srbin iz Ciriha dao koliko svi svajcarski Srbi zajedno - 700.000 fran aka. U to vreme, takodje, direktno svoju privrednu saradnju Srbiji nudili su i ugledni biznismeni Dusan Grbi, Cedomir Pesi, Miroslav Lazarevi, Vojislav - Vojko Santrac i Miodrag Siskovi, cime su, ujedno, potvrdjivali i svoj srpski patriotizam. Srbi entuzijaste, najcese, nisu veliki znalci propagande i plasiranja cinjenica iz svoje zemlje matice na zapadnoevropski medijski prostor. Ipak, medju njima ima i takvih Srba koji to znaju i umeju. Najbolji primer je izdavac iz Lozane, Vladimir Dimitrijevi, koji objavljuje veoma dobre knjige i brosure. Uz Dimitrijevia je, u Svajcarskoj takodje, krug umnih ljudi, okupljenih u Srpskom institutu u Lozani, kao sto je mladi Slobodan Despot (Nedeljkovi, 1994). Prvi klubovi koji su organizovanije poceli da okupljaju jugoslovenske radnike i clanove njihovih porodica nikli su krajem sezdesetih godina u Cirihu i Bazelu. A ve 1970. godine, na primer, u Krauzlingenu je formiran i jugoslovenski klub "Monte", koji je posle raspada SFRJ dobio ime "Beograd". Milos Mrazovac iz Petrinje je njegov danasnji predsednik. I klub "Mladost" iz Araua je jedan od starijih u Svajcarskoj. Nastao je pre sedamnaest godina. Osnivac mu je Milan Smitran, kasnije lider jugoslovenske zajednice. Klub je preziveo transformaciju i danas ima cak 400 clanova koje vodi predsednik Ratko Vukovi. Pored humanitarnih, kulturnih i informativnih aktivnosti "Mladost" radi na zblizavanju Srba u Svajcarskoj s Armenima. Klub ima dva fudbalska tima, Aktiv zena sa cetrdesetak aktivista, kao i dopunsku skolu "Vuk Karadzi", ciji je rukovodilac Milan Debe ti. Ime velikog srpskog prosvetitelja nosi i klub u Cugu, ciji je celnik Nikola Janji. U okolini Sent Galena postoji osam srpskih klubova. Najaktivniji je klub "Nikola Pasi", koji vodi Veljko Moravac, dok je u Badenu najpoznatije srpsko kulturno-umetnicko drustvo "Kolo". Osnovano je jos 1981. godine na inicijativu srpskih radnika, medju kojima se posebno isticao Bosko Lopusina. On je danas pocasni predsednik ovog drustva. KUD "Kolo" ima pedesetak clanova, svoj orkestar i samo u toku 1993. godine izvel o je dvadeset osam predstava u Svajcarskoj i sirom Evrope. Mada u glavnom gradu Svajcarske nema mnogo Srba, u Bernu od 1992. godine radi Srpski kulturni klub "Milan Tepi" sa 180 clanova ali bez svojih prostorija. Predsednik Nenad Petrovi, poreklom sa Pala, svoje clanstvo okuplja u jednoj kafani. Sekretar kluba je, takodje, Srbin iz Bosne, Milenko Djuri iz okoline Tuzle. U ovom klubu iz Berna radi uspesno i karatista Zeljko Markovi, koji je sa svojom ekipom ve osvajao sampionat Svajcarske i Evrope. Jedan od veih klubova je i Srpsko drustvo "Car Lazar" iz Adolfa sa oko dve stotine clanova. Prvi covek mu je Rade Milovanovi iz Lopara na Majevici. Ovaj klub je postao poznat u Svajcarskoj medju Srbima posebno 1993. godine, kada je preko advokata tuzio asocijaciju Lekari sveta iz Pariza zbog klevetanja srpskog naroda. Koliko su Srbi u Svajcarskoj zeljni druzenja i okupljanja, govori i cinjenica da se u Safhauzenu, na primer, nasi ljudi okupljaju u

jednoj baraci koja je preuredjena u klub. Sa sedam stoti na Jugoslovena koji rade u obliznjoj fabrici satova, mesto Safhauzen je najvee srpsko selo u Svajcarskoj. Tako tvrdi Dobrila Gaji-Glisi u svojoj knjizi Srbi u Svajcarskoj (1994), koja je stampana u Cirihu. I prve srpske asocijacije pocele su, takodje, da nicu pocetkom devedesetih godina. Novembra 1991. godine u Dubendorfu, opstina Cirih, formirano je Srpsko kulturno drustvo, sa ciljem da objedini srpsku koloniju u ovom gradu i njegovoj okolini. Inicijator je bio Slobodan Pecelj, iskusni aktivista, fud balski veteran i humanitarac. Ovaj Srbin iz Mostara je decenijama osnivao klubove Jugoslovena po Svajcarskoj. Pisao im je statute, registrovao ih i prepustao izabranim predsednicima i upravnim odborima. Najblizi Peceljeci saradnici u ovoj asocijaciji danas su Branislav Milenkovi, urednik Biltena, Milojka Vrani, slikar, Milovan Veselinovi, pesnik i Ranko Novkovi, referent za humanitarna pitanja. Predsednikova supruga Snezana Pecelj je, takodje, aktivista u ovom drustvu. Pored humanitarnih aktivnosti, Srpsko kulturno drustvo se posebno isticalo u organizovanju knjizevnih veceri o Crnjanskom i Andriu, kao i izlozbe o genocidu i skulptura Rada Cvetkovia, poznatog vajara u Svajcarskoj. Prvo srpsko humanitarno drustvo za Svajcarsku formirala je grupa humanitaraca tokom 1992. godine. Za predsednika je izabran Rajko Kapor, dok su se u upravnom odboru nasli dr Jovan Djordjevi i dr Zoran Markovi. Na sakupljanju pomoi za Otadzbinu aktivno deluje i Kolo srpskih sestara iz Cuga, u kome se isticu predsednica Keka Stuk i clanovi Dusanka Antonijevi, Milena Blagojevi, Dragica Bradi i Mira Vesi. Svoj doprinos kao humanitarac posebno daje i Nada Todorovi iz Noenhofa, poznatija kao srpsk a Majka Tereza. Aktivna je i Dobrotvorna fondacija pravoslavnih hrisana, koju vode predsednik Drasko Todorovi i sekretar Ranko Perisi. I najvea krovna organizacija Srpski kulturni savez u Svajcarskoj formirana je 1992. godine na predlog vise klubova i drustava. Na izbornoj skupstini celna funkcija u ovoj srpskoj asocijaciji poverena je Slobodanu Stojanoviu, inace, predsedniku kulba "Dositej Obradovi" u Herisauu. Ovaj Jagodinac godinama je bio aktivista u mnogim klubovima sirom Svajcarske. Njegovi potpredsednici su dr Sava Vukanovi i dr Petar Makragi. U okviru saveza je izvrsena i podela resora, tako da na humanitarnim pitanjima r ade Sonja Pavik i dr Jovan Djordjevi, na informativnim dr Dragoslav Popovi, dok sekretarske poslove vodi ing. Rajko Pavlovi. U upravnom odboru ovog saveza posebno je aktivan Tihomir Rankovi, celnik kluba "Karadjordje" iz Sursena, koji je inicirao saradnju svajcarskih Srba sa grckom kolonijom. Srpski kulturni savez nije registrovan kao politicka organizacija, jer takva aktivnost strancima u Svajcarskoj nije ni dozvoljena. Zadatak ove asocijacije je da stiti prava i interese Srba u Svajcarskoj. U svojim aktivnostima savez saradjuje sa ostalim asocijacijama, drustvima i klubovima svajcarskih Srba, ali i sa prijateljima iz Grcke, Rusije i same Svajcarske. Tokom 1994. godine, na primer, vodjene su akcije "Za otadzbinu u prolee" i organizovane humanitarne priredbe. Poslovni Srbi imaju, isto tako, svoju asocijaciju - Udruzenje privrednika koje je novembra 1993. godine izraslo iz Udruzenja ugostitelja u Cirihu (Gaji-Glisi, 1994). Prvi covek ove asocijacije je Nedeljko Trivi, vlasnik restorana "Blume" iz Virenlosa. Aktivni clanovi udruzenja su i Zoran Petrovi i Ranko Aimovi iz Berna, Slavko Spasojevi i Zika Perovanovi iz Ciriha. Uspesni srpski biznismeni iz Svajcarske pomagali su i pomazu srpsku privredu.

Zemlje Beneluksa
Iako u manjem broju, Srbi su nasli utociste i u zemljama Beneluksa - narocito u Belgiji i Holandiji. Geneza njihovog dolaska u ove zemlje pokazuje da se prvi znacajniji talas javlja upravo dvadesetih godina ovog veka, a drugi u prvoj polovini sezdesetih i u sedamdesetim godinama.

Belgija
Srbi, Crnogorci i Jugosloveni srpskog porekla pristizali su u Belgiju kao ratni emigranti i kao radni migranti. Kada je iz Kraljevine SHS 1925. godine u Evropu krenuo vei talas ekonomskih migranata, jedan broj zitelja Like, Bosne, Dalmacije, Srbije i Crne Gore, uputio se i u zemlje Beneluksa. U statistici predratne Jugoslavije zabelezeno je da je tada Belgija imala oko 6.000 jugoslovenskih radnika. Polovina njih radila je na prostoru izmedju Ejsdena i Harlema. Najvea jugoslovenska kolonija u Belgiji dva desetih godina bila je u Srevingu, provincija Lijez, jer su tu oko basena uglja bile koncentrisane mnoge fabrike. Medju nasim doseljenicima, najvise je bilo Slovenaca, a potom Srba. Prema jednoj belgijskoj proceni 1932. godine, u drzavama Beneluksa, kada je migracija zavrsena, bilo je cak 12.000 Jugoslovena (Kolar-Dimitrijevi, 1987). Veliki broj srpskih iseljenika u Belgiji, izmedju dva rata, bio je nacionalno i politicki neaktivan, jer je verovao u brzi povratak u Otadzbinu. Do njihove politizacije dolazi izmedju 1930. i 1934. godine, kada iz SAD, zbog ekonomske krize, a potom iz Nemacke zbog fasizma i Jugoslavije zbog diktature, dolazi veliki broj pripadnika naprednih snaga. U jednom izvestaju Generalnog konzulata Kraljevine Jugoslavije zapisano je da je u generalnom stajku rudara 1933. godine ucestvovalo cak 20.000 Jugoslovena. Najvi se zasluga za to imala je KPJ, koja je delovala u Belgiji pod nazivom Savez revolucionarnih radnika i seljaka iz Jugoslavije i izdavala svoj list "Glas iseljenika". U to predratno vreme u Belgiji su jos stampani i "Bilten jugoslovenskih radnika", "Borbeni radnik" i "Iseljenik" u Brislu, a u Srevingu "Mali list" i potom "Sloga radnika i seljaka" u glavnom gradu. Pod njihovim uticajem u spanski gradjanski rat otisao je 191, uglavnom, srpski rudar iz Belgije. Kada je izbio Drugi svetski rat, mnogi od njih su p ostali i clanovi belgijskog Pokreta otpora. U migracionom talasu posle 1945. godine doslo je, prema podacima Ambasade SFRJ, 2.000 srpskih emigranata. Drugi talas sezdesetih i sedamdesetih godina preselio je u Belgiju jos oko 3.000 srpskih radnika. Kako je, medjutim, Belgija 1974. godine zatvorila svoje granice za radnu snagu, to se vremenom priliv migranata smanjivao. Statisticki podaci iz 1989. godine pokazuju da je tada bilo u Belgiji ukupno 5.537 gradjana SFRJ. Procenjuje se da je oko 80% poreklom iz Srbije i Crne Gore. Mnogi od njih su, u medjuvremenu, uzeli belgijsko drzavljanstvo, neki su se vratili u Otadzbinu, a stariji emigranti su umrli, tako da se procenjuje da u ovoj zemlji danas ima najmanje 3.000 nasih ljudi. O njihovoj duhovnosti i veri brine prota Velizar Raki iz parohije Sveti Sava u Brislu i Klub Srpske pravoslavne crkve, a o drustvenom i kulturnom zivotu Zajednica Srba koju predvodi dr Djordje Jovanovi. Krajem sedamdesetih godina u Belgiji su radnici iz SFRJ imali sedam jugoslovenskih klubova, a krajem osamdesetih ve trinaest. Sada, u vreme tree Jugoslavije, postoje samo tri: dva srpska i jedan jugoslovenski "Veljko Vlahovi", ciji je rukovodilac Miroljub Rasi. U belgijskom javnom zivotu, pored o vih Srba, visoko mesto imaju i trgovac Zivko Cvetkovi, farmaceut Sasa Krasovac, slikarka Sanja Camilovi i biznismen Milutin Savi.

Holandija
Prvi srpski doseljenici u Holandiju stigli su pred izbijanje Prvog svetskog rata, a novi ve 1925. godine, kada je u Holandiji bilo ukupno 4.000 Jugoslovena. Veina se naselila u juzne rudarske krajeve. Iza Drugog svetskog rata, posebno sezdesetih godina stigla je druga vea grupa Jugoslovena, koju je sedamdesetih uveao talas privrednih zastupnika iz SFRJ. Medju njima polovina je bila srpskog porekla. Srbi su uglavnom koncentrisani u Roterdamu i Amsterdamu. Krajem osamdesetih godina jugoslovensku koloniju su cinila dvadeset i dva kluba. Danas ih ima osamnaest, ali je veina pasivna u svom radu. Srpska zajednica je, medjutim, aktivna ponajvise na medijskom planu. U Tilburgu je osnovan Srpski informativni centar, ciji je utemeljivac profesor Jovan Grbi. U Roterdamu je pokrenut "Nezavisni srpski glasnik", koji je osnovalo Srpsko prijateljsko drustvo. Obe ove organizacije udruzene su u Fondaciju istine o Srbiji, koja vodi medijsku bitku sa holandskim redakcijam a, ali i javno protestuje i zahteva ukidanje sankcija prema SR Jugoslaviji. Na humanitarnom planu Srpska zajednica, zajedno sa protom Dojcilom Vlajkoviem iz parohije Sveti Nikola u Amsterdamu, okuplja na stotine srpskih aktivista, medju kojima se isticu dr Dusan Vasiljevi, stomatolog iz Frideburga, saradnik Fondacije "Decije srce" i Desimir Jasarevi, sa suprugom Inge iz drustva "Pomo za Bosnu" iz Enkhauzena. Kao razvijena industrijsko-poljoprivredna zemlja, Holandija je tradicionalno imala potrebe za stranom radnom snagom. Istina, broj Srba u ovoj zemlji nikada nije bio tako veliki, ali nije ni za potcenjivanje. Poslednjih dvadesetak godina, holandska statistika je pokazivala da se broj gradjana SFRJ kretao oko 13.500. Medjutim, najnoviji holandski (SOPEMI) izvestaj, radjen za OECD, pokazuje da taj broj vei. To je, ocigledno, rezultat dosta brojne imigracije u 1992. i 1993. godini, kao i priliva jednog broja azilanata. Prema pomenutom izvestaju, u januaru 1993. godine u Holandiji je bilo 21.569 lica rodjenih u bivsoj Jugoslaviji, od kojih je 5.556 lica "holandske nacionalnosti", a 15.531 lice nacionalnosti zemlje u kojoj su rodjeni. Holandska statistika jos uvek tretira nase ljude kao strance iz bivse Jugoslavije. Neto migracija iz bivse SFRJ, u poslednjih deset godina, izgledala je ovako: 1985. bilo je 72, a 1992. cak 4.770. Pored imigracije gradjana bivse SFRJ, u Holandiju su u poslednje dve godine dosli i azilanti. Njihov broj se poveao od 580 u 1990. na 2.733 u 1991. godini, odnosno na 4.768 u 1992. godini. U prvoj polovini 1993. godine samo iz SR Jugoslavije u Holandiji su trazila azil 2.023 lica. Podaci za 1992. i za prvu polov inu 1993. godine odnose se na azilante samo iz SR Jugoslavije. Nije poznata njihova nacionalna struktura, ali se veruje da se veina ne odnosi na Srbe. Otkako je poceo gradjanski rat na prostorima bivse Jugoslavije, naglo se poveao broj naturalizovanih Jugoslovena u Holandiji. Broj lica rodjenih u bivsoj Jugoslaviji, sa stalnim boravkom u Holandiji, koja su dobila drzavljanstvo, poveao se, od 120 u 1983. na 1.060 u 1992. godini. Medju njima je bilo i dosta Srba i Crnogoraca. Porast naturalizacije gradjana bivse SFRJ u 1992. godini je rezultat, pored nacionalnih konflikata u zemlji porekla, i uvodjenja dvojnog drzavljanstva. Inace, prema holandskom Zako nu o drzavljanstvu iz 1985. zene i muskarci uzivaju jednak tretman. Deca Holandjanki koje su udate za strance postaju Holandjani po rodjenju.

Luksemburg
Srbi i Crnogorci su dolazili u Luksemburg jos od pocetka ovog veka, ali ne u velikom broju. Ova mala zemlja, naime, nije imala snaznu industriju koja bi privukla nase ekonomske

migrante. Procene pokazuju da u Luksemburgu zivi oko 2.000 Srba i Crnogoraca. Medjutim, statisticki podaci samo za 1989. godinu, beleze da je tada nesto preko hiljadu gradjana SFRJ radilo u Luksemburgu. Iako malobrojni, oni su dosta aktivni u svom delovanju. Kada je rec o zastiti srpskih nacionalnih interesa, u Luksemburgu se istice mladi i ve uticajni biznismen Aleksandar Radovi. Jugosloveni su decenijama u Luksemburgu imali samo dva kluba: "Jugoslavija" i "Domovina". Trei je bio slovenacki "Sneznik". Ovaj prvi vodi i danas Djordje Petrovi, dok su se ova dva "otcepila".

Nordijske zemlje

Svedska
Prema podacima Saveta Evrope, objavljenim 1991. godine, u ovoj zemlji je bilo 41.053 gradjana SFRJ. Pored njih, u Svedskoj je zivelo i preko 20.000 lica poreklom iz bivse Jugoslavije koja su primila svedsko drzavljanstvo. Prema svedskom zakonu o drzavljanstvu, uslovi za naturalizaciju su sledei: a) da je lice punoletno; b) da je licno podnelo zahtev za naturalizaciju; v) da ima domicil u Svedskoj poslednjih pet godina i u trenutku podnosenja zahteva; g) da je karakterno pouzdano. Pored ove redovne postoji i tzv. izuzetna naturalizacija, i to: a) kada je rec o bracnom drugu svedskog drzavljanina; b) kada postoji poseban interes Svedske da jedno lice postane njegov drzavljanin; v) u drugim posebnim slucajevima (Svedski odbor za imigraciju razmatra svaki od ovih slucajeva i donosi odluku o opravdanosti naturalizacije, bilo da je rec o redovnoj ili izuzetnoj). Svedski zakonodavac ne zahteva potvrdu o otpustu iz ranijeg drzavljanstva, ali trazi odobrenje vlade cije drzavljanstvo ima lice koje prijemom u drzavlja nstvo Svedske ne gubi svoje dotadasnje drzavljanstvo. Kada su se Srbi i Crnogorci, zaposleni u Svedskoj, pocetkom devedesetih godina nasli, kao i mnogi nasi ljudi u zemljama Zapadne Evrope, pred dilemom srpstvo ili jugoslovenstvo, odlucili su se za kompromis. Rezultat tog dogovora bilo je formiranje Svesrpskogjugoslovenskog saveza i preimenovanje "Jugoslovenskog lista" u "Nas list". To je samo jedan od znakova kompaktnosti srpskih gostujuih radnika u Svedskoj. Jer, oni su se devedesetih godina u ovoj zemlji suocili sa antisrpskom kampanjom u svedskim mediji ma i administraciji, ali i sa albanskim, hrvatskim i muslimanskim nacionalistima. Prema podacima Doseljenickog saveta, u Svedskoj je pocetkom devedesetih godina zivelo 70.000 Jugoslovena. Sociolog dr Sel Magnuson tvrdi da najveu grupu u toj jugoslovenskoj koloniji cine Srbi - 40%, a zatim Hrvati - 20% ("Intervju", 1989). A dr Henri Back, takodje, na osnovu sastava 141 jugoslovenskog kluba, zakljucuje da u njima dominiraju Srbi sa 40%. Uz njih je bilo i 3% Crnogoraca. Iskusni urednik Miodrag Cvetkovi, iz Stokholma, ceni da Srba u Svedskoj ima oko 35.000 ("Politika ekspres", 1992). Najvise ih ima u Stokholmu, cak pet hiljada, i u Malmeu i Geteborgu. U Svedsku su Srbi i Crnogorci stigli u dva vea talasa. Prvi je bio u vreme rata, kada je nemacka strana u Skandinaviju deportovala na hiljade srpskih zarobljenika i drugi, pocetkom sezdesetih godina kada je otvoren proces migracije srpske radne snage. Svedok te ratne migracije je Vlajko Mihi iz Donje Poplate koji zivi u gradiu Jevleu, a druge Milos Misa Milovanovi iz Despotovca. Obojica su danas svedski milioneri i velike srpske pa triote. Glavni doseljenicki udar na Svedsku iz Jugoslavije stigao je 1966. godine, kada je doslo cak osam hiljada nasih

radnika. Bilo je to dvostruko vise nego 1965, a cak 15 puta vise nego 1963. godine, kada su primljena samo 583 jugoslovenska radnika (Drobni, 1987). Tako masovan priliv jugoslovenskih, odnosno srpskih radnika primorao je Svedsku da tih godina sa SFRJ zakljuci ugovor o regulisanju statusa imigranata. Zbog zastite vlastitog trzista radne snage ve 1967. godine Svedska uvodi obavezu da migranati moraju imati radnu dozvolu, a da clanovi njihove porodice mogu biti u Svedskoj samo ako su se ve u nju doselili. Zato je kasnije i doslo do smanjenog useljavanja srpske radne snage. Devedesetih godina, medjutim, Svedska je za Srbe, Crnogorce i Jugoslovene uvela obavezne ulazne vize, sto je gotovo zaustavilo priliv. U proseku, to su bili muskarci, sa srednjom kvalifikacijom, koji su nasli posao u svedskoj industriji, ugostiteljstvu i komunalnim uslugama, mada je bilo i strucnjaka, posebno u zdravstvu i gradjevinarstvu. O tome ve i postoji izreka koja glasi: "Turci peru sudje, Grci su cistaci, a Srbi fabricki radnici..." Kako je krajem osamdesetih godina dopunske skole pohadjalo oko cetiri hiljade srpskih malisana, to je bio najsigurniji znak da su nasi radnici ovde pustili duboke korene. Mnogi od njih su se afirmisali kao uspesni biznismeni. Mihajlo Stefanovi proizvodi stilski namestaj, Mirko Ani je mesarski magnat, Petar Dzakula frizerski majstor, Branko Ostoji je fabrikant sadolina i humanista. Miomir Zdravkovi-Serbison, cetr-desetogodisnji Nislija, je gradonacelnik Hamarea, a dr Mihailo Vukas, lekar, osnivac Srp skog lekarskog drustva u Svedskoj i zastupnik Sabora srpskog ujedinjenja iz SAD. Po broju, Srbi, Crnogorci i Jugosloveni srpskog porekla su druga grupacija stranaca u Svedskoj, iza Finaca. Po stazu od trideset godina provedenih u Svedskoj, Srbi su od gostujuih radnika postali iseljenici. To, medjutim, ne znaci da su se odrekli i svog srpstva. Na dalekom svedskom tlu prva srpska parohija Sveti Nikola osnovana je pre dvadesetak godina u Vesterosu. Njen paroh je Milan Cekerevac. Danas u ovoj zemlji ima osam parohija. U Geteborgu jerej Dragan Mijajlovi vodi parohiju Svetog Stevana Decanskog, u Malmeu parohiju Svetog irila i Metodija vodi jerej Djordje Panteli, u Jancepingu parohiju Rodjenja Presvete Bogorodice vodi jeromonah Emilijan Mrdja. Helsinborsku parohiju Sveti Vasilije vodi jeromonah Metodije Lazi, a serdeteljsku parohiju Svetog Geor gija vodi Dusan Ranovi. U Stokholmu hram Sveti Sava podigao je arhitekta Milisav Mia ulafi. U njemu sluzi protonamesnik Vladislav Rafailovi. Otkako je 1991. godine ova crkva postala i srediste novonastale skandinavsko-britanske eparhije u njoj stoluje i vladika Dositej. Time je, pored stvaranja srpskih udruzenja i saveza, stvorena nova prilika za jacanje srpske kolonije u Svedskoj. Crkva, a i popustljivost svedske i jugoslovenske politike, omoguili su jos sedamdesetih godina da Srbi i Crnogorci u jugoslovenskoj koloniji nametnu svoj kulturni i nacionalni identitet. Za razliku od drugih razvijenih evropskih drzava, u ovoj je drustveno organizovanje jugoslovenskih radnika bilo jako izrazeno. Krajem sedamdesetih godina u Svedskoj je bilo 65 klubova, a 1983. godine cak 131. Van njih je bilo jos cetrdesetak nacionalnih hrvatskih, ali i srpskih organizacija. Najvea asocijacija nasih rad nika sedamdesetih godina bio je Jugoslovenski savez u Svedskoj, koji je od 1976, u cast posete J. B. Tita Stokholmu, pokrenuo i svoj "Jugoslovenski list". Tek osamdesetih godina, medjutim, pod kontrolom SK SSRNJ i SKJ, formiran je i Koordinacioni odbor srpskih drustava Svedske u Geteborgu, koji je oko sebe okupljao srpske klubove "Svetozar Markovi", "Sindjeli", "Srbija". Slovenci i Makedonci su i tada imali vise svojih nacionalnih klubova. Najpoznatiji srpski aktivisti bili su Vladimir Miljenkovi iz J ovanovca, dr Milovan Mladenovi iz Prokuplja, Dragan i Vlada Stanisavljevi iz Beograda, dr Mihailo Vukas iz Nisa, Radovan Novakovi sa Cetinja.

Danas u Svedskoj funkcionise 25 nasih organizacija, od kojih je veina koncentrisana u Stokholmu, Geteborgu i Malmeu. Najstarije srpsko drustvo u Svedskoj je "Sindjeli", osnovano jos 1974. godine. Njegov dugogodisnji predsednik je bio Vaso Peki. Iz tog drustva pocetkom 1992. godine iznikao je Srpski savez sa oko 20 klubova-clanica. Njegov lider je Milan Miti iz Crne Trave. U ovoj asocijaciji su i novi srpski klubovi "Srebro", "Ivo Andri", "Kozara", "Dositej Obradovi", "Krajina", kao i mnoga srpsk a humanitarna drustva. Objedinjavanjem sa Jugoslovenskim savezom u Svedskoj je izbegnut cesto kobni srpski raskol, sto nije uspelo nasim ljudima u mnogim drugim zemljama Evrope. Trenutno na okupljanju Srba u Svedskoj rade dva saveza. Srpsko-jugoslovenski savez vodi dr LJubisa Stojanovi i on nastavlja 25-godisnju tradiciju nekadasnjeg Jugoslovenskog saveza, koji okuplja i danas oko 14.000 clanova. Srpski savez i drustvo "Vuk Karadzi" predvodi Grujo Morovi sa pet hiljada clanova. Ovaj savez je nastao kao odgovor na cinjenicu da Jugoslovenski savez u prvo vreme posle cepanja jugoslovenskih klubova 1990. godine u Svedskoj nije hteo da prizna postojanje srpskog drustva "Vuk Karadz i". Sada se ceka da drzava Svedska prizna ovaj savez i time pocne da dotira njegov rad. U medjuvremenu, prema Moroviu, savez je poslao u Bosnu pomo u hrani vrednu 70.000 maraka. Sve ove organizacije se danas, pored brige o srpskoj kulturi, veri i tradiciji, bave sakupljanjem i slanjem pomoi u Otadzbinu. U tome je posebno aktivan Fond ratne sirocadi u Malmeu, koji vodi Aleksandar Poli. Ovaj Fond brine o tridesetak malisana boraca Kapetana Dragana. Njegovi clanovi su i svedski Srbi, ali i tridesetak Grka. Tokom 1993. godine poslali su malisanima pomo u vrednosti od 320.000 kruna. Fond srpske solidarnosti u Malmeu, Stokholmu i Skloni vodi i organizuje predsednik Zivorad Stefanovi. Ovaj fond je zbrinuo oko hiljadu srpske dece i skolovao 61 ucenika u SR Jugoslaviji. Na svedskom radiju za Jugoslovene se emituje "Dnevnik", a na televiziji emisija "Mozaik". U njihovim redakcijama rade Hrvati (Vanja Sutli, Zvonko Letica, Vjekoslav Culjak, LJerka Kos), Muslimani (Emilija Zili), ali i Srbi i Crnogorci (Olgica Lindkvist, Radoslav Matovi, Sreten Perovi). U medijima su dosta cesto srpske zrtve predstavljene kao hrvatske i muslimanske sve dok biznismen Nikola Jani nije svedskim medijima otvoreno rekao da lazu. Ovaj Nislija, koji je u Stokholm stigao kao glumac 1967. godine sa 25 godina zivota, prvi je prebrojao sve svedske intervjue o ratu u BiH i o Srbiji. Utvrdio je da je od 18 televizijskih intervjua, samo jedan napravljen sa Srbinom, a ostali sa Hrvatima i Muslimanima.

Norveska
Priliv sveze radne snage sa Juga, a to znaci i iz Jugoslavije, u Norvesku zaustavljen je jos 1972. godine, kada su se pojavili prvi ozbiljniji simptomi nezaposlenosti. Od tada se dozvola za rad i dozvola boravka strancima izdavala u redjim slucajevima, a najvise kada je u pitanju bio politicki azil. Krajem sedamdesetih godina oko hiljadu Jugoslovena, uglavnom sa Kosova, pokusalo je da se zaposli u Oslu. Kad im nije uspelo zatrazili su azil, ali su ih norveske vlasti odbile i iselile. Medju njima je bila i m anja grupa Srba. Od tada, nasi ljudi vise i ne pokusavaju da se isele u Norvesku. Najvei broj Srba i Crnogoraca interniran je u Norvesku u toku Drugog svetskog rata. Medju logorasima bilo je i zarobljenih partizana i ilegalaca, ali i Srba iz ondasnje NDH, koji su preziveli Jasenovac. Od ukupno 4.268 interniraca, 3.841 bili su Srbi. Razmesteni su u tridesetak norveskih logora, ali su prilikom oslobadjanja i raseljavanja, gotovo, svi

prekvalifikovani u Jugoslovene. Trideset odsto njih nikada vise nije videlo Srbiju i Crnu Goru (Mladjenovi, 1992). Neveliki suri kamen na norveskom groblju Sur svedok je te tuzne srpske sudbine. Tu je pokopano 27 Srba streljanih jos 1942. godine. Njihove grobove redovno poseuje prota Dragan Mijajlovi koji vodi Srpsku misionarsku parohiju u Oslu, a i Sepan Pistignjat, predsednik Udruzenja interniraca i clan Odbora norvesko-jugoslovenskog prijateljstva. Nova ratna stradanja 1992. godine na tlu bivse Jugoslavije potakla su i LJubicu Milosavljevi-Bibi iz Norveske da se ukljuci kao predsednik Drustva za borbu hendike piranih u Norveskoj, u borbu za opstanak srpskog naroda. Prikupljajui humaniratnu pomo gospodja Milosavljevi okuplja oko sebe malobrojne srpske patriote i norveske prijatelje. Inace, statistika pokazuje da je pocetkom 1991. godine u toj zemlji zivelo 4.242 gradjana tadasnje SFRJ i da je od tada dosao jos jedan izvestan broj izbeglica. Naime, pocetkom 1992. godine u ovoj zemlji je registrovano i 3.674 izbeglica.

Danska
Ne zna se sta je to tacno privuklo istocne Srbijance da se sezdesetih godina pocnu zaposljavati u danskim fabrikama. Ocigledno je da je neki Timocanin ili Kladovcanin povukao nogu, kako to nas narod kaze. Tek, od desetak hiljada Jugoslovena (danska statistika je registrovala 1991. godine 10.039 gradjana tadasnje SFRJ), koji su pre tridesetak godina posli "trbuhom za kruhom", veinu cine Srbijanci iz Timocke krajine. Kada je, medjutim, i ovde krajem sedamdesetih godina nezaposlenost zakucala na vrata, Danci su ih zatvorili za stranu radnu snagu, pa su Srbi poceli da se zene Dankinjama i tako uveavali svoju koloniju. Prema sluzbenim podacima Generalnog konzulata u Kopenhagenu, danas u Danskoj zivi i radi oko 7.700 Srba i Crnogoraca. Uz njih je jos i cetiri hiljade srpskih izbeglica (inace, iz bivse Jugoslavije u Danskoj je naslo utociste 9.708 izbeglica). Srbi koji su dosli sezdesetih godina bili su mladi, slabo skolovani i srednje plaeni. Radili su u zelezari, fabrikama automobila i kartona, a ziveli su u mestascima Hilerod, Belerup, Helsing, Odenseu i Kopenhagenu. I bili su Jugosloveni. Godine 1977. u Danskoj je bilo sest, a 1988. ve 14 jugoslovenskih klubova, koji su imali srpske nazive: "Branko opi", "Veljko Vlahovi", "Timok", "Djerdap" i "Kadinjaca". Svi zajedno imali su 1.500 clanova. U njima su srpski aktivisti Boris Keseri, Boza Pavlovi , Zoran Vulpi, Rodoljub Zivkovi, Slobodan Zivojinovi vodili glavnu rec. Od 1991. godine u Danskoj postoji samo sest organizacija sa oko 3.000 clanova i Savez jugoslovenskih klubova koji vodi Boris Keseri. U njemu su i dalje naj-aktivniji pomenuti srpski i crnogorski klubovi, ali su sada njihovi celnici Misa i Mira Pavlovi, Radisa Popovi, Dragan Mikulovi, Dragan Peri, Djordje Stojkovi i Mira Slijepcevi. Danski Srbi i Crnogorci su se, iako malobrojni, zajedno uhvatili u kostac sa antisrpskom kampanjom u Kopenhagenu. Tokom 1992. godine organizovali su mirne demonstracije u glavnom gradu Danske, pruzili su utociste brojnim izbeglicama i sakupili pomo za ugrozeno stanovnistvo u Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini. Posebno su u tom poslu bili aktivni Jovo Simi, Olga i Mija Petrovi, Djordje Culujevi, Milan Petri. U svemu tome imaju podrsku prote Andreja Birona, ruskog svestenika rodjenog u Ml adenovcu, paroha crkve Sveti Aleksandar Nevski, koju Srbi redovno poseuju.

Finska
Malobrojni Srbi i Crnogorci su jako dobro osetili na svojoj kozi sta znaci finska pristrasnost prema hrvatskim nacionalistima. Kako je Finska i 1941. godine priznala NDH, tako je i 1991. godine priznala suverenu Republiku Hrvatsku. Time je jasno stavljeno do znanja srpskim radnicima u ovoj zemlji da su nepozeljni. Nekolicina njih je napustila Finsku, a medju njima je bio i arhitekta Jovica Pesi, koji se sa zenom Janom i petoro dece vratio u Srbiju.

Italija
Srbi starosedeoci u Italiji koncentrisani su u Trstu i oko njega. Procene, medjutim, pokazuju da u provinciji Furlanija zivi oko pet hiljada Srba. Raspadom SFRJ i secesijom Hrvatske i Slovenije, prekinute su direktne veze izmedju Srbije i Italije, ali time sreom nisu oslabljene veze srpske Otadzbine i srpske dijaspore u Italiji. Naprotiv, jos 1990. godine Jovan Raskovi je ponesen talasom probudjenog srpstva u zapadnom delu Balkana, boravio u Trstu radi jacanja saradnje sa srpskom kolonijom i formiranja odbora Srpske demokratske stranke u Italiji. Te godine, uz blagoslov furlanskih vlasti, osnovano je i Srpsko-italijansko kulturno dobrotvorno drustvo. Inicijator je bila gospodja Gordana Roki, koja je osetila potrebu za obnavljanjem aktivnosti srpske zajednice, zaduzbinarstva i humanizma, po kome su trsanski Srbi, inace, bili poznati. Opravdanost utemeljenja ovog drustva vrlo brzo se pokazala ispravnom, jer su italijanske vlasti ve narednih meseci izdale dozvolu za ponovno otvaranje srpske skole "Jovan Mileti" u Trstu. Tako je posle dvadeset godina pauze ova osmoljetka primila desetak djaka prvaka, cije je ucenje blagoslovio paroh Rasko Radonji. Skola je, nezvanicno, pocela sa radom 1782. godine, kada je u nju dosao prvi ucitelj Vasilije Vitkovi, ali su becke vlasti dozvolu izdale tek juna 1792. godine. Prva odeljenja su otvorena u delu crkvene kue. Poznati becki trgovac Jovan Mileti, rodjen u Sarajevu 1715. godine, testamentom je zavestao skoli 24.000 forinti za njeno izdrzavanje. Po tom dobrotvoru ova skola i danas nosi ime. Punih sest decenija ucitelj u ovoj skoli bio je Zlatiborac Velimir Djerasimovi, koji je u medjuvremenu i tri puta bio predsednik crkveno-skolske opstine u Trstu. Ova skola, a i cuvena Srpska biblioteka, kao i crkva Svetog Spiridona Cudotvorca, spadaju u red najstarijih i najznacajnijih kako u srpskoj dijaspori, tako i u kulturi srpskog naroda. Postojanje i funkcionisanje ovih srpskih institucija i pored cinjenice da Srbi u Italiji nemaju status manjine, dokaz je odredjene kulturne autonomije naseg naroda, koju je zvanicno stekao na Apeninskom poluostrvu jos u vreme carice Marije Terezije. Srbi su, bezei pred najezdom Turaka, nasli utociste u Italiji jos u XIV veku. Prof. Radivoje Pesi (1990) istice da su i ranije, cak u X veku, Sloveni prelazili Jadransko more i nastanjivali oblast Gargano. Poznato je, kaze Pesi, da su u primorskim mestima Devije, Veste i Varena ziveli Srbi. Doseljenici iz Sandzaka, poznati kao kalabrosi (sviraci) bili su osnivaci Kalabrije. S Novog Brda doselio se u Italiju i jedan broj humanista koji je dao znacajan doprinos razvoju kulture na italijanskom prostoru t oga doba. Naime, Novo Brdo se pocelo razvijati u XIV veku, a ve za vreme despota Djurdja u XV veku bilo cuveno trgovacko i rudarsko srediste, ali i izvoriste humanizma. Novo Brdo je imalo i koloniju Dubrovcana s konzulatom, a bilo je i Kotorana, Barana, Albanaca, Grka i Italijana. Sem ekonomskog ovo mesto je imalo i strategijski znacaj kao utvrdjen grad, a u rudnicima je vadjena zlatna, srebrna, olovna i

gvozdena ruda. Nadiranjem Turaka taj privredni, trgovacki i kulturni centar je razbijen, a veina lju di iseljena, od kojih su mnogi nasli utociste u Italiji. Od XV do XIX veka Srbi u Veneciji razvijaju svoju stamparsku i izdavacku delatnost (Pesi, 1990). Medju njima se posebno isticu Bozidar Vukovi i Dimitrije Teodosi. Inace, mnogo je nasih znamenitih stvaralaca koji su radili s tim izdavacima, pocev od Dositeja Obradovia i Vuka Karadzia do Lukijana Musickog. O Srbima u Italiji pisao je i Trnjegorski (1938): "U Apeninima, u provinciji Kampobaso, oko 30 km od obale Jadranskog mora sacuvala se jos do danas jaka jugoslovenska oaza sa oko 5.000 stanovnika. Po italijanskoj statistici, u njoj je bio 4.241 Srbin. To su ostaci onih Hrvata koji su u drugoj polovini 15. veka napustili svoje domove izmedju Neretve i Cetine i prebegli preko Jadrana da se spasu pred Turcima". Oni su u to vreme ziveli jos kompaktno u nekim velikim selima: Akvaviva, San Felice Slavo (kasnije poznato kao San Felice Litorio) i Montemitro. S obz irom na broj i rastrkanost, Srbi su se tokom vremena asimilirali i izgubili svoj identitet, pogotovo kada se ima u vidu da su mnogi presli u katolicku veru. Sa izgradnjom svog hrama, Svetog Spiridona 1751, i pocetkom rada srpske skole 1782, Srbi u Trstu pocinju veoma siroko uoblicavanje srpske kolonije (Pesi, 1990). Tako organizovan drustveni, duhovni i kulturni zivot Srba u Trstu traje preko dvesta trideset godina. Naime, obe ove institucije predstavljale su znacajan cinilac postojanja i opstanka etnicke zajednice, motiv okupljanja najvidjenijih srpskih i drugih slovenskih velikana, koji imaju velike zasluge za razvoj pismenosti i kulture kao preduslova razv oja slovenske svesti (Milanovi, 1990). Trst je privlacio Srbe kao luka koja je u okviru Habsburske monarhije proglasena za slobodnu pocetkom XVIII veka. Pruzao je velike mogunosti za bavljenje zanatstvom, trgovinom i moreplovstvom. Srbi su se doseljavali u Trst iz Bosne, Hercegovine, Dalmacije, Crne Gore i drugih krajeva. Tvrdi se da srpska zajednica u Trstu nikad nije bila brojna - do 500 clanova u oko 150 porodica (Milanovi, 1990). Pocetkom devedesetih godina, kada je u srpskoj koloniji doslo do nesuglasica izmedju starosedelaca i novopridoslih Srba, ova opstina sa sedistem u zaduzbini trgovca Spiridona Gobcevia na Velikom kanalu, imala je u posedu samo sest svojih zgrada. Prema recima predsednika opstine Djordja Milosevia i bratstvenika Roberta Popovia, izdavanjem ovih srpskih zgrada, nije se mogla vise tako bogato finansirati ukupna delatnost srpske zajednice u Trstu. U okviru novijeg talasa, od sezdesetih godina, Srbi u manjem broju odlaze na rad i u italijanske privredne centre. Istina, niko precizno ne zna koliki je taj broj, ali se pouzdano zna da ih ima u veini privrednih centara Italije. Oni nisu bili u znacajnijem vidu organizovani. Ipak, jedan broj intelektualaca entuzijasta pokusava da ozivi neke forme rada za afirmaciju srpske kulture i nastavak kontinuiteta srpske tradicije na italijanskom prostoru (Pesi, 1990). Pre deset godina (1984), u Rimu je osnovana Kulturna italijansko-jugoslovenska asocijacija, koju vode Desanka i LJupka Lazi iz Beograda. Asocijacija je bila obrazovnog i kulturnog karaktera i imala osamdesetak clanova (Pesi, 1990). Po tome se moze zakljuciti da je organizovani zivot Srba u Italiji tada bio skroman, ali da ono sto je do sada ispoljeno pruza sansu da se aktivnosti Srba u Italiji poveaju i saradnja sa nasom zemljom unapredi. Osim u Furlaniji, odnosno Trstu, Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla ima nesto malo na jugu Italije na Siciliji, ali i na severu, u velikim industrijskim centrima. Kada je Italija 1987. godine donela Zakon br. 984, kojim se utvrdjuju Pravila za prijem i tretman radnika iz zemalja-neclanica EZ i kontrole skrivene imigracije, i u Jugoslaviji se doslo do procene da u

Italiji na "privremenom radu" ima tridesetak hiljada Jugoslovena. Najvise ih je bilo u pogranicnoj zoni oko Slovenije (8.000) i Milanu (3.000). U pokrajini Lacio i na Sardiniji bilo je cak 3.000 pastira iz Makedonije, Crne Gore i Kosova, a u Rimu 1.000 jugoslovenskih Roma ("Politika", 1987). Koliko je medju ovim "gastarbajterima" i "ilegalcima" bilo ljudi srpskog porekla tesko je bilo precizno utvrditi, ali se procenjuje da je rec o cifri od oko 5.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena. Cetiri petine njih su bili sezonci i "radnici na crno", uglavnom iz istocnih i juznih delova Srbije, ali i iz BiH i Crne Gore. Inace, prema podacima koje je o bjavio Savet Evrope, 1. 1. 1990. godine u Italiji je zivelo 11.933 gradjana SFRJ. Veina Srba okupljala se oko kluba "Jugo-vil" u Vienci, koji je vodio dr Nikola Pavlovi, oko srpskih kafana u Milanu i srpske crkve Sveti Sava u Rimu, u cijoj je opstini predsednik bio dr Radovan Kora. U svetu italijanskog biznisa bili su poznati trgovci Lucija Vlahovi i Mihailo Cvetkovi, bankar Bozidar Vukasovi i finansijski ekspert Dusan Mijac. U umetnickim krugovima figurirali su izdavaci Cedo Komljenovi, Aleksandar Stefanovi i Nikola Dugandzija. Ratne nedae na Balkanu, pocetkom devede setih, nagnale su srpske "gastarbajtere" da se iz Italije vrate u Otadzbinu, tako da je danas sasvim neizvesno koliko ih i dalje radi na Apeninskom poluostrvu. U jesen 1993. godine Srbi iz Rima i drugih delova Italije, okupljeni oko ideje da brane Otadzbinu i svoj nacionalni identitet demonstrirali su ulicama glavnog grada Italije. Puls srpstva se oseao i u samom Trstu, gde srpska pravoslavna crkva, a i bivsi paroh Ilija Ivi sakupljaju veliku pomo i salju svom narodu u SR Jugoslaviji, Republici Srpsko j i Republici Srpskoj Krajini. Pocetkom maja 1994. godine u Rimu je, na inicijativu Svetske srpske zajednice, odrzana Izborna skupstina Svesrpskog saveza u Italiji. Za predsednika je izabran Rasa Nedi, nekadasnji direktor predstavnistva JAT-a u Rimu, dok je Zorica Milosevi izabrana za koordinatora humanitarne pomoi SSZ u Italiji. U samom Rimu danas zivi oko dve stotine Srba. Najpoznatiji medju njima kao starosedeoci su braa Savo i Spiro Raskovi, Nevenka Knezevi, Nada Kokotovi, Vera Tesanovi, Radovan Kora i Milos Dedejic h. Otkako je izbio rat, srpska kolonija u Rimu se uveala za nekoliko stotina izbeglica. Srbi u glavnom gradu Italije godinama se okupljaju u grckoj, i ruskoj crkvi. Prosle godine je na inicijativu vernika odluceno da se u Rimu izgradi srpska crkva. Na celo Odbora za prikupljanje priloga i izgradnju ovog hrama izabran je Zoran Majki, dok je sekretar Srpske crkvene zajednice Mirjana Pendi. Vei broj Srba iz Rima, ali i oko dve stotine Italijana, ukljuceno je u humanitarne aktivnosti koje vodi gospodja Zorica Milosevi u okviru Komiteta za pomo nezbrinutoj deci i civilima. Ova organizacija je tokom 1993. godine u Srbiju poslala dvadeset i pet kamiona pomoi. A tokom 1994. godine, samo na jednoj humaniratnoj priredbi sakupila je pomo u novcu od 87 miliona lira.

V GLAVA: SRBI - NACIONALNE MANJINE U STARIM I NOVIM SUSEDNIM ZEMLJAMA

Srbi koji zive kao nacionalne manjine u starim i novim susednim zemljama, predstavljaju deo srpskog naroda ciji istorijat nastanka, brojnost, teritorijalna rasprostranjenost i status nisu dovoljno proucavani, niti je realna slika o njima dostupna citaocima. Razloga sto to nije ucinjeno ima vise, ali jedan je najznacajniji - susedne zemlje u kojima se nalazi najvei broj Srba koji zive kao nacionalne manjine pripadale su tzv. svetu socijalizma u kome je isticano da su nacionalna pitanja resena i da su svi g radjani tih zemalja jednaki. Poznato je da se prava manjina ne javljaju uvek samo kao prava pripadnika jedne manjinske grupe - znaci

individualna - ve i kao prava kolektiviteta. Jer, to su prava grupe koja se po svom nacionalnom poreklu, jeziku, cesto i veri razlikuju od veinskog naroda koji cini nacionalni konstituent drzave. Jezik, kao obelezje nacionalnog identiteta, svrstava se u objektivne kriterijume koji se koriste u utvrdjivanju zajednickih obelezja nacionalne manjine, naroda i svakog drugog en titeta, ali je isto toliko znacajna i vera koja je, u zemljama u kojima prevashodno zive Srbi kao manjina, dugo bila zanemarivana. Razume se, znacajni su i mnogi drugi momenti i simboli koji predstavljaju kompleks manjinske problematike, a o kojima se govori i u ovom poglavlju. Veina susednih zemalja je ratifikovala dva danas najznacajnija multilateralna medjunarodna ugovora o pravima coveka (Medjunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, 1966. i Medjunarodni pakt o gradjanskim i politick im pravima, 1966) i prihvatila dokumente o manjinama koje je usvojila Konferencija o bezbednosti i saradnji u Evropi (KEBS) 1990. godine.

Rumunija
Srbi koji zive u Rumuniji vuku svoje korene jos iz XIV veka, iz vremena kada je pocelo nadiranje Turaka na zapad. Naseljavanje teritorija na kojima Srbi danas zive pocelo je nakon poraza srpske vojske na Marici 1371. i Kosovu 1389. godine. Doseljavanje, pretezno u Banat, nastavljalo se u vekovima koji slede, s tim sto je ono posebno doslo do izrazaja u vreme velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem III Carnojeviem (1690), kada su se stvorile vee naseobine Srba u okolini Temisvara. Veina istoricara, medju kojima i Dusan J. Popovi (Srbi u Banatu) tvrdi da je Srba u Banatu bilo i pre dolaska Madjara u Panonsku niziju (895. godine). O tome pise i gospodin Mile Tomi ("Knjizevni zivot" br. 2, jul 1993). Tomi dokazuje da Srbi u Rumuniji zive u oko sedamdeset naselja, od kojih je 36 zabelezeno pre 1400. godine. Ranije je broj ovih naselja bio daleko vei, sto prema Tomiu dokazuju i nadgrobni spomenici na grobljima mnogih, sada cisto rumunskih, sela rumunskog dela Banata. Tomiev a istrazivanja pokazuju da su i Srbi "starinici" u ovim podrucjima. U zapisu o seobama pod naslovom "Seobe bez seoba", Tomi daje spisak naselja, prema godini kada se prvi put pominju, u kojima zive Srbi u Rumuniji: Canad (1030), Arad (1153), Bazjas (1200), Temisvar (1212), Munara (1219), Ivanda (1221), Knez (1230), Mali Beckerek (1232), Radimnja (1277), Monostur (1282), Fenj (1289), Nadlak (1313), Namet (1317), Sendjuradj (1319), Denta (1322), ir (1322), Fenlak (1330), Cenej (1330), Gad (1333), Varjas ( 1333), Karasevo (1333), Nafala (1333), Rudna (1333), Saravola (1333), Sveti Marton (1333), se. Petar (1333), Tolvadija (1333), Parac (1334), Semiklus (1334), Tornja (1334), Pecka (1335), Petrovo Selo (1359), Rekas (1359), Buin (1364), Zlatica (1367), Leskovica (1371). Kao starinike, Tomi pominje Srbe i u naseljima koja se pominju u XIV veku: LJupkova (XIV), Svinica (1437), Ketfelj (1454), Stancevo (1456), Keca (1470), Lukarevac (1471) i Sokolovac (1472). Teritorije na kojima zive Srbi u Rumuniji su vise puta menjale gospodare. Naime, Banat je prvo pripadao Turskoj (1452-1717), zatim Austriji (1717-1779), da bi 23. aprila 1779. godine bio prikljucen Madjarskoj, u cijem je sastavu ostao sve do kraja Prvog svetskog rata (Krivokapi, 1992). Inace, u svom pobedonosnom naletu srpska vojska je 1918. godine zauzela Temisvar, Zombolj i oblast Banatske klisure i drzala ih pod svojom vlasu sve do 1920. godine. Tada je Ugovorom o miru, zakljucenim u Severu, Banat po deljen izmedju

tadasnje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Madjarske i Rumunije. Zabelezeno je, isto tako, da kada se u skladu sa odredbama Ugovora srpska vojska povukla iz pomenutih predela, zajedno sa njom rumunsku teritoriju napustilo je i oko 5.000 Srba (Krivokapi, 1992). Mada su rumunske vlasti na zboru koji je odrzan 1919. godine u Sibiju odlucile da Srbima u Banatu dozvole da zadrze sva prava koja su imali pod madjarskom vlasu, ukljucujui tu i skole na maternjem jeziku, u praksi su ta prava bila vise nego skromna (Krivokapi, 1992). Srpske skole su bile veroispovedne, a finansirale su se prilozima samih manjinaca. Pitanje obrazovanja srpske manjine u Rumuniji regulisano je Konvencijom koja je izmedju Rumunije i Jugoslavije zakljucena 1933. a stupila na snagu 1935. g odine. Medjutim, brzo nakon stupanja na snagu skolske konvencije, 1939. godine u Rumuniji na vlast dolazi fasisticka "Gvozdena garda", koja pocinje politiku otvorenog proganjanja nacionalnih manjina. Taj polozaj je jos vise pogorsan ulaskom Rumunije u Drugi svetski rat na strani sila Osovine. Nakon pada fasistickog rezima Antoneskua u Rumuniji (23. avgusta 1944), i zavrsetka Drugog svetskog rata, polozaj srpske i drugih manjina u ovoj zemlji prosao je kroz nekoliko faza. Prva, koju karakterise preduzimanje odredjenih konkretnih mera u pravcu ukidanja diskriminacije nacionalnih manjina, traje do donosenja rezolucije Informbira 1948. godine, kada je osnovan Slovenski antifasisticki front ciji je osnovni cilj bio okupljanje svih Slovena u Rumuniji u jedinstvenu kulturnu zajednicu, propagiranje i ga jenje slovenske kulture u toj zemlji. Srpska manjina je u njemu imala znacajnu ulogu. Druga faza u istoriji srpske manjine u Rumuniji predstavlja mracni period izmedju 1948. i 1955. godine u kome su Srbi ponovo proganjani i maksimalno diskriminisani. Trea faza pocinje 1955. godine, sa normalizacijom odnosa izmedju Jugoslavije i SSSR, i traje do donosenja Ustava 1965. godine u kome je znacajan povratak prezivelih deportiraca iz Baragana i iz drugih logora, ali se ti logorasi ne rehabilituju. Nakon donosen ja Ustava (1965), srpska manjina u Rumuniji se izjednacava sa drugim nacionalnim manjinama (sa Madjarima, Nemcima, Jevrejima i dr.), ali sudei po mnogo cemu prava nacionalnih manjina koja daje taj najvisi akt zemlje u praksi su bila ipak ogranicena, premda je clanom 17. Ustava iz 1965. propisano da su gradjani SR Rumunije ravnopravni u svim oblastima privrednog, politickog, drustvenog i kulturnog zivota, bez obzira na nacionalnost, rasu ili veroispovest. Ta cetvrta faza razvoja manjina u ovoj susednoj ze mlji bila je najduza, gotovo cetvrt veka, i traje do 1989. godine. Konacno, peta faza pocinje padom diktature Nikolaja Causeskua i traje do danas. Nju karakterise povoljan razvoj demokratskih odnosa izmedju rumunskog stanovnistva i nacionalnih manjina u ovoj zemlji. Srpska manjina u Rumuniji predstavlja znacajan faktor za regulisanje medjusobnih odnosa izmedju te zemlje i Jugoslavije uopste, a posebno ekonomskih odnosa izmedju Rumunije i Republike Srbije. Ona se temelji na iskustvima istorijskog razvoja srpskog naroda i saradnje s njegovim delovima koji zive kao manjine u drugim drzavama. O tome svedoce brojni primeri koji su zabelezeni u literaturi. Znacaj srpske manjine u Rumuniji za unapredjenje medjusobne ekonomske saradnje izmedju dve drzave nije u njenoj brojnost i ve u njenim kvalitativnim svojstvima i tradicionalno dobrim odnosima izmedju zemlje u kojoj se srpska nacionalna manjina nalazi i zemlje matice, kao i u istorijskoj bliskosti, uzajamnoj simpatiji i isprepletenosti sudbina srpskog i rumunskog naroda. O srpskoj manjini u Rumuniji uopste nije bilo znacajnijih istrazivanja u periodu posle Drugog svetskog rata. Tek se poslednjih godina u nas objavljuju krai radovi o Srbima u Rumuniji. Svi autori se, medjutim, suocavaju s problemom adekvatnih dokumentacionih i statistickih izvora. Jer, u Rumuniji je dugo vremena literatura o nacionalnim manjinama bila oskudna, a ono sto je pisano posle Drugog svetskog rata bilo je toliko ideoloski obojeno da je upotrebna vrednost bila mala.

Prema popisu stanovnistva Rumunije iz 1977. godine, u toj zemlji zivelo je 34.037 pripadnika srpske manjine. Preliminarni rezultati popisa stanovnistva s pocetka 1992. godine pokazuju da je taj broj jos nizi - 29.080 ili nesto iznad 0,1% ukupnog rumunskog stanovnistva, koje je brojalo 22,760.499 lica. Procene, medjutim, pokazuju da je brojnost srpske manjine u Rumuniji znatno vea. One se zasnivaju na podacima koji se odnose na period izmedju dva svetska rata. Naime, broj Srba u Rumuniji izmedju 1920. i 19 40. godine smanjio se od 49.035 na 43.405 lica (Kosti, 1941). Pribliznu cifru belezila je i Srpska pravoslavna crkva. Godine 1938. u Rumuniji su radile 62 osnovne skole na srpsko-hrvatskom jeziku, od kojih su 54 bile veroispovedne (53 srpsko-pravoslavne i jedna hrvatsko-katolicka), a ostale drzavne. Iste godine, u Rumuniji su bile 52 srpske pravoslavne crkve, 5 manastira i 52 pravoslavne parohije (Stojkovi, 1990). Godina 1920. uzima se kao godina kada je izvrseno razgranicenje izmedju Kraljevine SHS i K raljevine Rumunije. Naime, Ugovorom o miru izmedju sila Antante i Austrije zakljucenim septembra 1919. godine, Rumunija je prihvatila uslov o zastiti interesa onih stanovnika koji se od veine stanovnika razlikuju po rasi, jeziku i veri. Nakon ukljucivanja veeg dela Banata u okvire Rumunije, 1920. godine, Srbi koji su ostali u toj zemlji poceli su da se organizuju na osnovu iskustva koja su stekli za vreme Austro-Ugarske (Pejin, 1990). U Rumuniji su u administrativnom pogledu Srbi bili podeljeni u nekoli ko zupanija, dok su u crkvenom pogledu nakon 1919. godine pali pod Temisvarsku eparhiju (Pejin, 1990). Prema istrazivanjima prof. Stojkovia, srpska manjina u Rumunija je razmestena duz drzavne granice, severno i juzno od Temisvara, u Banatskoj klisuri i okolini Krasove. Najbrojnija je u zupanijama Cinut Timis, Timis-Torontal, Karas i Severin. Srbi su ziveli u 58 opstina, od kojih su u 27 bili zastupljni s procentom 50-100% stanovnistva. U dvanaest komuna cinili su 90100% stanovnistva (to su: Belobreska, Varjas, Divi, LJubkova, Kraljevac, Leskovica, Macevi, Radimna, Svinjica, Soka, Sokolovac i Srpski Sveti Marton), a u 15 ostalih mesta izmedju 50% i 90% (Bazjas, Zlatica, Ivanda, Man. Sveti Djuradj, Katifelj, Lukarevac, Lugovet, Nemet, Nadjfali, Petrovo Selo, Rudna, Srpska Pozezena, Srpski Sveti Petar, Stance i Stara Moldava) (Stojanovi, 1990). U gradovima je zivelo manje Srba. Godine 1940. bilo je oko 2.000 Srba u Temisvaru, Aradu, Cakovu i Velikom Svetom Nikoli (Kosti, 1941). U Banatskoj klisuri pominju su 12 sela u kojima je cetrdesetih godina zivelo oko 12.000, a danas 11.000 Srba (Tomi, 1989). Manja grupa Srba zivela je i u Erdelju, Transilvanija (Trnjegorski, 1938). Broj pripadnika srpske nacionalne manjine u Rumuniji se postepeno smanjivao. Pored prirodnog procesa asimilacije, taj broj se smanjivao i zahvaljujui merama asimilacione politike koje su primenjivane nekad u veoj, a nekad u manjoj meri. Posle Rezolucije Informbiroa, tokom 1950. i 1951. godine, usledila su masovna proganjanja, hapsenja i deportacije u logor, izgradjen za te potrebe u pescari Baragan (jugozapadno od Bukuresta, u Dobrudzi), montirani su sudski procesi nekim licnostima srpske nacionalnosti i slicno. Pored toga, stanovnici srpskih sela u rumunskom pogranicnom podrucju prema Jugoslaviji, nakon Rezolucije Informbiroa, iseljeni su, kao politicki nepouzdani, i naseljeni severoistocno od Bukuresta. Takva politika prema manjini naseg naroda je podsticala asimilaciju, te nije cudo sto je broj srpske manjine gotovo prepolovljen. Procenjuje se da danas u Rumuniji ima oko 50.000 Srba. Obrazovni proces u Rumuniji tekao je na rumunskom jeziku iako je srpska manjina imala svoje skole. Medjutim, imala je samo osnovne skole i dve gimnazije. U periodu izmedju dva svetska rata, medju pripadnicima srpske manjine inteligencije skoro da nije bilo, jer za dve decenije iskolovana su samo dva lekara, sest advokata i jedan profesor, a u veroispovednim

skolama radilo je 18 uciteljica i 30 ucitelja (Stojkovi, 1990). Inace, srpska manjina u to vreme nije imala ni kulturnih niti politickih organizacija koje bi je predstavljale kao celinu. Po zavrsetku Drugog svetskog rata, skoro polovina srpske nacionalne manjine u Klisuri bila je nepismena. "Vredni i neumorni, cim im se pruzila prilika, shvatili su da je i ucenje ozbiljna stvar, a najteze su primili da se od ucenja moze ziveti" (Tomi, 1989). Ovaj citat sugerise zakljucak da se ni posle Drugog svetskog rata pripadnici srpske nacionalne manjine nisu skolovali u onoj meri u kojoj su Rumuni to cinili. Oni koji su se skolovali bili su uglavnom rasporedjivani na posao u druga podrucja, te su gubili vezu sa svojim zavicajem. Dakle, ako su skolovani, rasturani su po Rumuniji, da bi se u masi vein skog stanovnistva "izgubili". Istina, rumunski zakoni su, u periodu posle Drugog svetskog rata, garantovali pravo pripadnika nacionalnih manjina na ravnopravnost sa drugim drzavljanima Rumunije, te time i pravo na obrazovanje. Medjutim, u skladu sa Zakonom o vaspitanju i obrazovanju, u Rumuniji se obrazovanje na svim nivoima odvijalo na rumunskom jeziku. Sto se tice posebnih prava nacionalnosti, njima se u skladu s Ustavom obezbedjuje slobodno korisenje maternjeg jezika na svim stepenima obrazovanja. Rumunija je, nakon promena u decembru 1989. godine, donela vise propisa i zakona koji se odnose na manjinsku problematiku. Naime, novi Ustav koji je prihvaen referendumom 8. decembra 1991. godine, sadrzi clanove koji se odnose na prava manjina u Rumuniji, i to nacionalna, etnicka, lingvisticka i religijska. S tim u vezi, drzava priznaje i garantuje licima koja pripadaju nacionalnim manjinama prava na cuvanje, razvoj i ispoljavanje svojih nacionalnih, kulturnih, jezickih i religijskih osobenosti. Drzava ga rantuje nacionalnim manjinama i pravo obrazovanja na maternjem jeziku. Nastava na jezicima nacionalnih manjina se izvodi u 2.831 skoli i odeljenju, pocev od predskolskih ustanova do zavrsetka srednje skole. Na jezicima manjina skolu pohadja 245.507 ucenika, a predaje 13.974 nastavnika. Stampa se preko 90 periodicnih publikacija na jezicima manjina - madjarskom, nemackom, srpskom, ukrajinskom, slovackom, ceskom, turskom, romskom, rusinskom, bugarskom i jermenskom. Veinu ovih publikacija subvencionise drz ava. Nacionalne TV stanice emituju dva puta nedeljno programe na madjarskom, nemackom i jezicima drugih manjina. Sva ova pitanja e biti jos preciznije uredjena u Zakonu o nacionalnim manjinama Rumunije koji je u proceduri donosenja. Naime, u decembru 1993. godine rukovodstvo manjinskih organizacije je dostavilo preliminarni Nacrt zakona o nacionalnim manjinama Savetu za nacionalne manjine, koji e biti upuen Vladi Rumunije. Savet nacionalnih manjina koji je konstituisan u aprilu 1992. godine u Bukurestu predstavlja organ Vlade Rumunije i deluje pod pokroviteljstvom Generalnog sekretarijata rumunske Vlade. Savet ima 50 clanova, od kojih 14 predstavnika ministarstava i 36 predstavnika nacionalnih manjina, po dvoje iz svake manjinske organizacije. Predstavnici DSSKR su Slavomir Gvozdenovi i Milenko Lukin. Nacrt zakona sadrzi detaljna objasnjenja individualnih prava pripadnika nacionalnih manjina, cije postovanje garantuje drzava, kao i svih nadleznih ustanova i potrebnih finansijskih sredstava za njihov rad. U Nacrtu zakona o nacionalnim manjinama govori se i o kolektivnom uzivanju tih prava, kao i o nekim kolektiv nim pravima, poput prava na predstavljanje. Shodno zakonskom aktu od 31. decembra 1989. godine, nacionalne manjine preko svojih partijskih predstavnika su zastupljene u Parlamentu. Srbi su predstavljeni preko svoje organizacije - Demokratskog saveza Srba i Karasevaka Rumunije (DSSKR). Njih predstavlja u Parlamentu poslednjeg saziva pesnik Slavomir Gvozdenovi. Gospodin Gvozdenovi je bio i pred-sednik DSSKR. Inace, u Parlamentu prethodnog saziva (od maja 1990. do septembra

1992) predstavnik Demokratskog saveza Srba i Karasevaka bio je Milenko Lukin . U DSSKR je vrlo aktivan i mladi inzenjer Dragan Zupunski, predsednik Temisvarskog odbora DSSKR i niz drugih vidjenih Srba i aktivista - LJubomir Stepanov, Borislav Krsti, sadasnji predsednik, Milan Bajinski, Sima Zarkov, Radislav Klanica, Miomir Todorov, Djoka Mirjani, Srboljub Miskovi, Milja Radan, Goran Stefanovi, Milos Janosevi, Mileta Djordjevi, Vitomir Velimirovi, Cvetko Milenkovi, Djoka Glisi i drugi. U Temisvaru se izdaje na srpskom jeziku i nedeljnik "Nasa rec" i tromesecnik "Knj izevni zivot", koji su vrlo znacajna glasila Srba u Rumuniji. Zivot Srba u Rumuniji je opisan i u knjigama koje sami izdaju, kao i rumunsko-srpski odnosi. Dr Miodrag Milin, istoricar, objavio je 1992. godinu knjigu upravo o rumunsko-srpskim odnosima modernog vremena. Prema podacima za skolsku 1970/71. godinu, na nastavnom srpsko-hrvatskom jeziku bilo je 16 predskolskih ustanova sa 471 polaznikom, 29 osnovnih skola sa 1.196 polaznika i gimnazija "Dositej Obradovi", u Temisvaru, sa 126 polaznika (Krivokapi, 1992). U 1993. godini, ova Gimnazija je obelezila pedesetogodisnjicu rada. Iako je privatna niza gimnazija osnovana jos 1921. godine u Keftelju, zahvaljujui proti Milanu Nikoliu, kao godina pocetka rada srpske gimnazije uzima se 1943, kada je odlukom rumunskih vlasti odobrena nastava i u visim razredima dotadasnje nize gimnazije u Temisvaru. Prema recima Borislava Krstia, inspektora srpske skole u ovoj susednoj zemlji, izrecenim na konferenciji "Srbi u Rumuniji", odrzanoj u Sremskim Karlovcima, 18. i 19. juna 1993. godine, skolstvo na srpskom jeziku u Rumuniji se izmenilo nabolje, nakon decembarskih dogadjaja 1989. godine, ali jos ima mnogo teskoa. Pocetkom sedamdesetih godina rumunska vlada je preduzela mere radi ubrzane asimilacije nerumunskog stanovnistva. Medju najdrasticnijim bila je odluka rumunskog rukovodstva da se pocne sa raseljavanjem preko 7.000 sela. U martu 1988. godine aktueliziran je plan "sistematizacije naselja", radi "stvaranja 500 agro-industrijskih kompleksa", lansiran jos 1967. godine, kojim se predvidjalo "rusenje" preko 7.000 sela i raseljavanje stanovnistva. Medju njima su se nalazila i sela sa srpskim zivljem. Prema americki m analizama, vrsile su se dve vrste "sistematizacija". Prvo, postojao je plan za "sistematizaciju rumunskog poljoprivrednog sektora radi poboljsanja zivotnog standarda ruralnog stanovnistva i ekonomske efikasnosti", eliminisanjem polovine od 13.000 sela i relokacijom njihovog stanovnistva u centralna podrucja. Drugo, urbanom "sistematizacijom", narocito u Bukurestu, raseljavana su lica iz njihovih kua, radi stvaranja novih urbanih centara. Time su demolirane mnoge kue koje su bile od istorijskog znacaja , crkve i druge zgrade. Samo se po sebi razume da su pokusaj nasilnog preseljavanja nase manjine, razbijanje njenih zajednica, i druge vladine mere vodili ubrzanoj rumunizaciji nacionalnih manjina. Isto tako, napustanje rodnog kraja "po potrebi sluzbe" visoko obrazovanih kadrova po pravilu su znacili (u planskoj raspodeli) posao daleko od zavicaja, u centrima u kojima nije bilo nacionalnih manjina kojima pripadaju. Time se slabila koncentracija strucnog i intelektualnog potencijala manjina, pa i srpske manjine. Otuda se uticaj manjine na privrednu saradnju Rumunije sa zemljom maticom te manjine nije mogao smatrati pozitivnim. Stavise, manjine su u Rumuniji predstavljale negativan faktor ekonomske saradnje sa susednim zemljama, osobito s Madjarskom ciji deo naroda predstavlja najbrojniju nacionalnu manjinu u Rumuniji (1,620.199 ili 7,1% ukupnog stanovnistva zemlje, prema popisu iz 1992. godine). Bez obzira na rumunske mere asimilacije nacionalnih manjina koje su sprovedene u periodu posle Drugog svetskog rata, jos uvek je srpska manjina, sa najveom koncentraciojm

itelektualaca srpske manjine, najbrojnija u Rumuniji. Tacan broj, nazalost, nije poznat, ali ih ima u mnogim privrednim delatnostima. Kada se razmatra polozaj srpske manjine u Rumuniji nameu se dva osnovna pitanja. Prvo, sta Srbija moze uciniti za delove svog naroda koji zive u Rumuniji kao nacionalna manjina? Drugo, kako manjine naseg naroda mogu doprineti unapredjenju ekonomske saradnje izmedju Rumunije i Jugoslavije? Odgovor na prvo pitanje trazi se vise od pet decenija. Naime, dr Trnjegorski, u knjizi Jugoslovenske manjine u inostranstvu, u uvodnom tekstu, koji je napisan na Vidovdan 1938. godine, pod naslovom "I mi moramo putem drugih naroda", kaze: "Zar nije dosao cas, da mi Jugosloveni postavimo sebi pitanje: Sta radimo mi, sta smo ucinili za svoju brau iste krvi koja s nama sacinjavaju narodnu zajednicu i nase narodno telo? Nije dovoljno da nasi drzavnici pokusavaju da osiguraju nacionalni opstanak nasih manjina raznim sporazumima i kulturnim konvencijama, mi moramo ceo narod da zainteresujemo za taj problem" (Trnjegorski, 1938). Srbija moze da ucini za delove svog naroda koji zive u Rumuniji kao nacionalna manjina, vise nego sto je do sada cinila, u oblasti obrazovanja, tj. stipendiranja studenata na nasim univerzitetima, unapredjenja ekonomske saradnje, narocito tzv. visih oblika, ozivljavanja malogranicnog prometa i slicno. LJudi koji se skoluju na nasim univerzitetima treba da doprinesu poboljsanju ekonomskog polozaja same srpske manjine u Rumuniji, kao i unapredjenju ekonomske saradnje izmedju dve zemlje. Ono sto najvise ocekuj e srpska manjina u Rumuniji jeste osnivanje nasih preduzea u delovima u kojima manjina zivi u Rumuniji, bilo da je rec o zajednickim poslovnim poduhvatima ili o pogonima jugoslovenskih preduzea. U tim pogonima, ili prodavnicama nasih trgovinskih preduzea koje srpska manjina trazi da se otvore u delovima u kojima ona zivi, radili bi radnici pretezno srpske nacionalnosti, s obzirom na znanje srpskog jezika i s obzirom na dug zemlje matice prema njima.

Madjarska
Doseljavanje Srba na teritoriju danasnje Madjarske vremenski je tesko odrediti. Naime, Srbi su kao autohtono stanovnistvo na tim prostorima ve bili i u vreme velike seobe Srba na Sever pod vodjstvom Arsenija III Carnojevia u poslednjoj deceniji XVII veka. Ve tada, oni su u nekim mestima imali svoju crkvu, skole i druge organizacije (Pavlovi, 1991). Nakon toga nastaje niz spomenika kulture koji su i danas sacuvani. "Vanredno lepi hramovi, zidani obicno u perfektnom baroku, u Budimu, Sentandreji, Pom azu, Srpskom Kovinu, Segedinu i drugim srpskim naseljima, nemi su svedoci nekadasnje velicine srpstva u Ugarskoj" (Trnjegorski, 1938). Vredni su paznje spomenici iz srpske bastine na teritoriji danasnje Madjarske: - srpska pravoslavna crkva u Srpskom Kovinu 40 km juznije od Budimpeste na Cepelskom ostrvu, sagradjena 1487. godine; - manastir Grabovac na jugu Madjarske, osnovan 1587. godine; - arhitektonski kompleks gradia Sent Andreja iz XVIII veka sa sedam baroknih crkava;

- crkveno-umetnicka zbirka Budimske eparhije Srpske pravoslavne crkve u Sent Andreji sa izuzetno bogatim izlozbenim i arhivskim materijalom; - Matica srpska, prva srpska naucno-kulturna, ustanova osnovana 1826. godine u Pesti; - prva uciteljska skola kod Srba, osnovana je i radila u Sent Andreji; i - zaduzbina Save Popovia Tekelije - cuveni Tekelijanum, osnovan 1838. godine ("Srpske narodne novine", septembar 1992). Raspadom do tada mone Austro-Ugarske imperije nakon zavrsetka Prvog svetskog rata, veliki broj Srba se prikljucuje zemlji matici, ali je jedan broj ostao u Madjarskoj kao sto je dosta veliki broj Madjara ostao da zivi u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Prema sluzbenoj madjarskoj statistici, nakon plebiscita odrzanog 1921. godine u Madjarskoj je ostalo ukupno 81.816 stanovnika "slovenske narodnosti", od cega 60.092 Hrvata, 17.132 Srba i 4.592 Slovenaca (Trnjegorski, 1938). Prema nekim procenama, broj S rba u Madjarskoj bio je i vei. Jer, prema popisu stanovnistva iz 1910. godine na teritoriji danasnje Madjarske ziveli su, pored ostalih, 40.000 Bunjevaca i 27.000 Srba (Trnjegorski, 1938). Medjutim, znacajnije od toga je sto se broj Srba u ovoj zemlji neprekidno smanjuje. Kretanje broja Srba u Madjarskoj nakon zavrsetka Prvog svetskog rata izgledalo je, dakle, ovako: 1920 - 17.132 lica; 1949 - 5.158; 1960 - 4.583; 1970 - 12.235; 1980 - 2.805 da bi se u 1990. godini nesto poveao na 2.905 lica. Uzroci smanjenja broja Srba u ovoj susednoj zemlji su brojni, ali ovde e biti navedeni samo neki. Srbi zive znatnim delom u slabije razvijenim poljoprivrednim podrucjima i teritorijalno su rasuti u juznom delu Madjarske. Uglavnom zive u mesanim naseljima. Asimilacija, slabljenje ili cak gubljenje narodnosne svesti kod jednog dela srpskog zivlja ubrzani su urbanizacijom. S tim u vezi su i napustanje zavicaja, tj. migracije u gradove i napustanje manjinskih zajednica, mesani brakovi, nizak natalitet manjina ca, nepovoljno stanje nastave na maternjem jeziku i drugi (Vajs, 1990; Krivokapi, 1992). Polozaj manjina u Madjarskoj pre Drugog svetskog rata bio je veoma nepovoljan. U vreme Hortijevog rezima politika je bila usmerena u pravcu nestanka etnickih manjina i stvaranja jedinstvenog madjarskog naroda. Stoga, ne samo da manjinama nisu pruzena nikakva posebna prava radi ocuvanja njihovog nacionalnog identiteta, ve su preduzimane razne mere u cilju ubrzanja madjarizacije manjinskog stanovnistva. Dakle, nisu pruzeni elementarni uslovi za negovanje jezika i kulture, a izvrsena je i kolonizacija Madjar a u krajeve gde su bile koncentrisane nacionalne manjine. S takvom politikom je nastavljeno i nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i aneksije delova njene teritorije od strane Madjarske. Za vreme Drugog svetskog rata Srbi u Madjarskoj, narocito oni koji su ziveli blizu granice prema Jugoslaviji, bili su izlozeni raznim pritiscima i proganjanju (cak je 12. aprila 1941. godine ubijen pravoslavni svestenik Milos Api u pogranicnom mestu Santovu). Zavrsetkom Drugog svetskog rata, cinilo se da su za manjine u ovoj zemlji nastupili bolji dani. Godine 1946, vlada donosi Uredbu o obrazovanju ucenika pripadnika manjina na jeziku narodnosti. Drzava je preuzela na sebe obavezu finansiranja tog skolovanja. Oktobra 1946. godine poceo je da izlazi i nedeljnik "Nase novine" na srpsko-hrvatskom jeziku. Skolske 1946/47 godine nastava na srpsko-hvratskom jeziku se odvijala u 28 skola, a u dodatnih 25 skola jezik se ucio kao poseban predmet (Krivokapi, 1992). Ist o tako, na parlamentarnim izborima 1947. godine srpska, hrvatska i slovenacka manjina po prvi put u svojoj istoriji dobile su svog zajednickog narodnog poslanika. To je bio Anton Rob. Te iste godine je od

dotadasnje juznoslovenske sekcije Antifasistickog fronta Slovena u Madjarskoj nastao Demokratski savez Juznih Slovena u Madjarskoj (DSJS). Naglasak u njegovoj aktivnosti bio je na politicko-vaspitnom i kulturno-prosvetnom radu. Medjutim, zloglasna rezolucija Informbiroa od 28. juna 1948. godine oznacila je pocetak perioda u kome su dramaticno pogorsani odnosi izmedju Madjarske i Jugoslavije i time i pocetak represija prema jugoslovenskim nacionalnim manjinama, pa su im uskraena elementarna ljudska, kulturna i druga prava. Manjinci su hapseni, izvodjeni na montirane sudske procese, maltretirani, otpustani s posla, nasilno preseljavani iz pogranicnih oblasti u druge delove Madjarske. Zato je doslo i do naglog smanjenja broja skola sa nastavom na srpsko-hrvatskom jeziku. Rad DSJS je skoro sasvim zamro jer je njegovo rukovodstvo prebeglo u Jugoslaviju ili je uhapseno. Iako su Ustavom iz 1949. godine pripadnicima etnickih manjina garantovana sva prava, ukljucujui pravo skolovanja na maternjem jeziku i pravo negovanja nacionalne kulture, kada je rec o jugoslovenskim manjinama, dugo je postojala diskriminacija prema njima. To je, konacno, imalo uticaja i na ispoljavanje nacionalnog identiteta i izjasnjavanje o pripadnosti nekoj manjini, osobito srpskoj. Tako, prema popisu stanovnistva iz 1949. godine, u Madjarskoj je registrovano svega 5.158 Srba. Mada normalizacija medju sobnih odnosa Madjarske i Jugoslavije, posle 1955. godine, donosi postepeno poboljsanje polozaja srpske manjine u toj zemlji i njeno izjednacavanje u pravima sa drugim etnickim manjinama, tendencija asimilacije se nastavlja. Tome je doprinela i kolektivizacija poljoprivrede koja je izvrsena izmedju 1958. i 1961. godine, budui da je veliki broj manjinskog stanovnistva raseljen. Skolske 1971/72. godine u Madjarskoj je registrovano svega 8 skola u kojima se nastava izvodila na srpsko-hrvatskom jeziku. Problem manjina u Madjarskoj ima, kako isticu njeni zvanicni predstavnici, "dve strane iste medalje": nacionalne manjine koje zive na njenoj teritoriji i madjarska manjina koja zivi u susednim zemljama. Ovde je rec, pre svega, o srpskoj manjini u Madjarskoj. Prema rezultatima popisa stanovnistva Madjarske iz 1990. godine, ukupan broj stanovnika je 10,374.823. Od toga, 97,7% (odnosno 10,142.072) su Madjari. Najbrojnije manjinske grupe su Romi (142.683), Nemci (30.824), Hrvati (13.570), Rumuni (10.740) i Sl ovaci (10.459). Srpska manjina je, prema popisu stanovnistva iz 1990. godina, brojala svega 2.905. Medjutim, prema procenama etnickih organizacija, u Madjarskoj zivi 500 hiljada Roma i 200 do 220 hiljada Nemaca, ali i 5 hiljada Srba. Veina Srba u Madjarskoj je, ipak, koncentrisana u 19 naselja. Sedam u Pesti, sest u Baranji, cetiri u Congradu i po jedno Bekesu i Tolni (Krivokapi, 1992). Madjarska je nacionalno homogena zajednica, posebno ako se ima u vidu cinjenica da je broj nacionalnih i drugih manjina, primenom odredjene definicije, minimiziran. Prema ocenama Sluzbe za nacionalne i etnicke manjine u Madjarskoj, ekonomska integracija manjina je, sa izuzetkom Roma, zavrsena. Medjutim, nacionalne manjine pretezno zive na selu i angazovane su uglavnom u poljoprivrednim aktivnostima. Ono sto je nepovoljno jeste cinjenica da su one rasejane po celoj teritoriji Madjarske, pa su izlozene proce su asimilacije. Principi za regulisanje prava nacionalnih i etnickih manjina su sadrzani u Ustavu Madjarske. Ipak, polozaj i prava nacionalnih i drugih manjina se moraju urediti zakonom. Procedura donosenja zakona o manjinama u Madjarskoj trajala je cetiri godine. Izradjeno je devet verzija, tako da je Zakon o pravima nacionalnih manjina donesen tek jula 1993. godine. Garantuje se slobodno korisenje maternjeg jezika, pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, kao i pravo na negovanje nacionalne kulture. Pored osnovnih skola, u Madjarskoj se nastava izvodi i na jezicima manjina i to u 8 gimnazija (tri na nemackom, dve na srpsko-

hrvatskom: u Budimpesti i Pecuju, dve na slovackom i jedna na rumunskom jeziku). Isto tako, nacionalne manjine imaju svoje listove, radio i TV programe. U negovanju nacionalne kulture Srba u Madjarskoj, pored skola o kojima je bilo reci, znacajnu ulogu ima Srpska pravoslavna crkva, pozorista, klubovi i folklorne druzine. Pored lista "Narodne novine", postoji radio program na srpskom jeziku Radio Pe cuja i Radio Budimpeste. Prema tome, Madjarska - koja nema probleme sa nacionalnim manjinama unutar zemlje - zainteresovana je za svoje manjine u Rumuniji, Slovackoj i Jugoslaviji i cesto istice da nije u dovoljnoj meri regulisan njihov polozaj. S obzirom na broj, pripadnici srpske manjine u Madjarskoj nisu u prilici da u punom obimu ostvaruju sve ono sto im je garantovano Ustavom i drugim propisima koji uredjuju prava nacionalnih manjina. Na primer, funkcije u politici, upravi i drugde najcese im nisu dostupne. Ipak, pripadnik srpske nacionalne manjine, Milenko Pejak, izabran je za clana madjarskog Parlamenta. Godine 1989, DSJS je razgradjen tako da su pocetkom naredne godine osnovani Srpski demokratski savez i Demokratski savez Hrvata u Madjarskoj. Kada je 1990. godine osnovan Srpski demokratski savez, pise Petar Lasti ("Srpske narodne novine"), srpsko skolstvo se ve nalazilo u ocajnom stanju sa tendencijom daljeg propadanja. U celoj Madjarskoj nije bilo nijedne srpske osnovne ni srednje skole, niti je bilo ijedne skole sa srpskim nastavnim jezikom, niti je bilo ijedne pravno samostalne skole za srpsku decu. U Batanji je radila zajednicka srpsko-rumunska skola s veoma malim brojem dece i tendencijom da od dvojezicne postane skola u kojoj se srpski jezik predaje samo kao jedan od predmeta, dok bi se ostala nastava izvodila na madjarskom jeziku. Medjutim, zahvaljujui aktivnosti clanova Saveza, danas je situacija izmenjena. Sada ve imaju dve samostalne srpske skolske ustanove u Madjarskoj. U Batanji je srpska skola odvojena od rumunske, i 1993. godini proslavila je 200-tu godisnjicu osnivanja. Na celu ove sko le se nalazi agilna direktorka, Kristina Rodzkov, te je primetan i blagi porast upisane dece kao i kvaliteta nastave. U Budimpesti je takodje odvojena srpska od hrvatske skole uz obeanje nadleznih vlasti da e skolska zgrada pripasti srpskoj ustanovi. Direktor srpske skole u Budimpesti je Bojana Coban-Simi. Nastavnicki kadar i nastavna sredstva su popunjena iz Srbije. Srpski demokratski savez vode Milan Nedeljkov, predsednik, i Petar Lasti, potpredsednik. Uz njih su i aktivisti Borivoje Rus, LJubomi r Aleksov, Ivan Golub, Miroslav Rockov, Mihajlo Kruni, Dimitrije Zivi, Stevan Hajdzan, Jelica Japi, Stevan Popovi, Vojislav Lasti, Bojana Coban-Simi i Cedomir Adamov. Stojan Vujici je jedno od najpoznatijih imena medju Srbima u Madjarskoj koji rade u oblasti kulture. Gospodin Vujici je dobio orden "Krst za zasluge" od predesednika Madjarske Genca za plodno stvaralastvo, ali i za mukotrpni rad na otvaranju Srpske crkveno-umetnicke i naucne zbirke u Sent Andreji. Vujici je pesnik i naucni saradnik Madjarske akademije nauka. Poznate su i srpske biblioteke u Madjarskoj sa znacajnim fondovima knjiga, u sledeim mestima - Lovra, Cip, Pomaz, Bata, Cobanac, Kalaz, Batanja , Canad, Novi Sentivan, Deska i Segedin. Budimska eparhija, s episkopskim sedistem u Sent Andreji, teritorijalno se poklapa sa prostorom koji danas obuhvata Madjarska, te shodno tome, pod svojom jurisdikcijom ima sve pravoslavne Srbe koji zive u ovoj drzavi kao njeni drzavljani ili imaju stalno mesto boravka u njoj. Danas Budimskom eparhijom rukovodi Njegovo preosvestenstvo episkop budimski gospodin Danilo (Krsti) kao episkop-dijecezan. Eparhija ima tri protoprezviterata, budimski, mohacki i segedinski. Parohije sa oko 5.000 vernika opsluzuju 9 svestenika. U svom vlasnistvu, eparhija ima 40 hramova ("Srpske narodne novine", septembar 1992).

Srbi ve cetiri godine imaju svoje glasilo "Srpske narodne novine", koje izlaze jedanput nedeljno. Glavni urednik lista je dr Petar Milosevi. Slucaj je hteo, ali kulturno-istorijski je simbolicno, da srpski list pocne ponovo da izlazi na 200-tu godisnjicu pokretanja prvih srpskih novina uopste: "Serbskija novini", koje su se pojavile u Becu 3. marta 1791. godine. Ipak, danasnji Srbi u Madjarskoj su preuzeli ime srpskog lista iz proslog veka koji je (18381849) izlazio u Pesti pod nazivom "Serbskih narodn ih novina". Isto tako, u okviru regionalnog i manjinskog programa madjarske televizje emituje se i "Srpski ekran". Urednik "Srpskog ekrana" je Stevan Popovi. "Srpski ekran" se emituje za Srbe u Madjarskoj, svake druge subote na drugom programu madjarske televizije u trajanju od 25 minuta.

Albanija
Pocetkom devedesetih godina Albanija je javno iznela pred OUN da u njoj zivi samo stotinak Srba i Crnogoraca. To je potvrdjeno i zvanicnim izvestajem iz popisa stanovnistva. Medjutim, albanska vlada je dopustila da se u SFRJ iseli tacno 1.542 pravoslavnih zitelja iz Vrake kod Skadra i tako demantovala samu sebe. Medjunarodne institucije taj slucaj albanske obmane nisu registrovale, tako da se ni danas ne zna tacno koliko Srba i Crnogoraca zivi u Albaniji. To je, pored ostalog, i posledica odnosa bivse SFRJ prema nacionalnim manjinama u susednim drzavama. Naime, SFRJ se pred svetskom javnosu, a posebno u medjunarodnim forumima borila za nacionalna prava Hrvata i Slovenaca u Italiji i Austriji, ali ne i za prava manjina u istocnim zemljama, pa i Albaniji. U stvari, kada je rec o "istocnim zemljama, Jugoslavija je shodno svom socijalistickom uredjenju primenjivala princip internacionalizma, a time i preutne solidarnosti prema represivnim metodima svojih kom unistickih suseda, koji su u Albaniji poprimali i karakter genocidnosti" (NIN, 1991). Istorija srpskog naroda na prostorima danasnje Albanije zapocinje od VII veka, sa doseljavanjem i stvaranjem dukljanske, a potom i raske i zetske drzave. Najstariji podatak o prisustvu Juznih Slovena juzno od Prokletija potice od vizantijskog istoricara Prokopija. Ovaj hronicar Justinijanovih ratova zabelezio je da su Sloveni presavsi Dunav stigli do Draca 548. godine. Najpouzdaniji svedoci tog srpskog prisustva su spomenici kulture. U crkvi Svetog Srdja i Vlaha, na reci Bojani, sahranjeni su zetski kraljev i Mihailo, Bodin i Vladimir. Samo na kratkom putu od Elbasana do Djuhazea nalaze se i danas ostaci 99 srpskih i pravoslavnih hramova. Ktitori crkve Svetog Jovana kod Rase bili su kralj Milutin i kraljica Jelena. U Skadru postoji katedralni hram Sveti Stefan, a i kod Donja crkva Svete Marije, koja je najbolje i ocuvana. Ostaci pravoslavnih crkava nalaze se i u Trestaniku, Bezmistu i Borju. Decanska hrisovulja iz 1330. godine sadrzi spisak sela u severnoj Albaniji koja imaju prepoznatljiva srpska imena: Trebo polje, Bajbane, Luzane, Gorane, Buljane. Ne postoje popisi iz ranijih perioda, ali Toma P. Oraovac, na osnovu turskih izvora procenjuje da su Sloveni predstavljali veinu. "... u Gornjoj Albaniji ili Skenderiji ima svega Srba hrisana i muhamedanaca 502.900, a Arbanasa i Turaka 154.644..." Skadarski sandzak je imao 81.700, a dracki 6.800 Srba hrisana. To je, inace, vreme kada su i LJumljani za sebe govorili da su srpskog porekla. U zapisu ceskog arheologa Lubora Niderlea vidi se da u proslom veku "...Arbanija ima 450.000 Slovena..." A u izvestajima turskog vojnog cinovnika, geografa Bijankonija, nalazi se i podatak da je samo skadarski vilajet imao 70.000 Srba, a grad Moskopolje, na samom jugu,

imao je preko 45.000 pravoslavnih zitelja. Luka Malikovi tvrdi da su Sloveni u Albaniji, pre dolaska Turaka, bili veina i da je srpski nacionalni identitet na tlu ove zemlje bio ugrozavan islamizacijom, pokatolicavanjem, pogrcavanjem i st aljinizacijom. Za srpske oaze u Albaniji posebno pogubno je bilo stvaranje islamske Albanije, kao autonomne oblasti u sastavu Turske. Tada je nastao proces koji se i danas odvija u ovoj drzavi - nasilna albanizacija (NIN, 1991). U arbanaskim naseljima telal je predvece uzvikivao: "Aksam, aksam! Kuku onome ko omrkne, a hrisanin je". Srbi koji su uzimali muhamedansku veru, sticali su pravo na goli zivot, a prelaskom u Arbanase dobijali bi i komad zemlje. Takav odnos nije bio i prema katolicima, jer je Vatik an preko Mletaka, a kasnije preko Beclija, stitio svoje hrisane. Asimilacija Srba je delimicno zaustavljena tek pocetkom proslog veka, kada su se Crna Gora i Rusija zainteresovale za svoje pravoslavce u Skadru. Cak postoje i istorijski podaci (Oraovac, 1909) o formiranju i srpske autonomije u Skadru, za vreme turske vladavine u Albaniji. Obelezena je zvanicnim otvaranjem prve srpske skole u Skadru 1828. godine. Njen prvi ucitelj je bio "neki Milan ili Marko". Albanci su svoju osmoljetku dobili tek sezdese tak godina kasnije u Koci. Po svedocenju ucitelja Filipa M. Protia, srpska skola je posebno bila na ugledu kad je u njoj sluzbovao Nikola Musulin, bogoslov iz Sremskih Karlovaca (Malikovi, 1991). Kao ucitelj u Hormovu je sluzbovao i Dositej Obradovi. Srbija i Crna Gora su sredinom XIX veka u Skadru imale svoje konzulate koji su zajedno sa ruskim konzulatom, pruzali pomo nasim manjinama. U to vreme Srbi i Crnogorci u Albaniji su imali drzavno-pravni status naroda (CANU, 1990). Srpska autonomija ogledala se, pored skolske, i u crkvenoj samostalnosti. Na pocetku ovog stolea skola je otvorena i u Vraki, a u Koci, krajem tridesetih i prva Pravoslavna bogoslovija. Vikar SPC za Skadar bio je Viktor Mihajlovi. Danasnja drzava Albanija stvorena je 18. novembra 1912. godine u Valoni, a njene granice prema Grckoj, Srbiji i Crnoj Gori utvrdjene su godinu dana kasnije Londonskim ugovorom. Tada je citav Skadar sa okolinom poklonjen Albaniji. Kako se ta medja nije poklapala sa etnickim ras poredom srpskog i albanskog zivlja, to je unutar nje ostalo dosta Srba i Crnogoraca. To je registrovala i Medjusaveznicka komisija, dok je Srpska pravoslavna crkva utvrdila da je u severnom delu, a i oko Tirane, zivelo vise od 60.000 Srba i Crnogoraca. Taj izvestaj dao je episkop ohridski Nikolaj Velimirovi i u njemu napisao da unutar Albanije ima 39 srpskih sela i zaseoka. Jugoslovenski konzul iz Korce zabelezio je da ima 1.400 "obitelji koje ispovedaju pravoslavlje". Pored razlike u ciframa, postojala j e u ovim sluzbenim izvestajima i razlika u oslovljavanju. Episkop pise samo o Srbima, a konzul samo o Jugoslovenima. Da bi postala clanica Drustva naroda, Albanija je 1921. godine posebnom Deklaracijom preuzela obavezu da e postovati prava pripadnika nacionalnih manjina. U njoj je priznato pravo Grcima i Muslimanima da regulisu svoj manjinski status, dok je pravoslavcima ponudjeno da u roku od dve godine preuzmu albansko drzavljanstvo. Albanska vlada je, medjutim, obmanula Drustvo naroda, jer je njegovom sekretarijatu poslala podatke da u ovoj zemlji zivi "... ne vise od 15.000 Grka i na severu, ne vise od 200 bugarskih i srpskih porodica..." (CANU, 1990). Luka Malikovi ipak smatra da je u periodu od 1921. do 1928. godine, srpska autonomija u Albaniji cvetala. Jugoslovenska vlada je obnovila rad privatnih srpskih skola 1923/24. godine. Tada je u Vraki u osmoljetki bilo 50 djaka, a 1930. godine 72. Skadar je imao tri osnovne skole i zabaviste sa 37 dece. Osmoljetka "Sveti Sava" imala je sedamdeset ucenika. Tu skolu je zavrsio i najpoznatiji srpski pesnik u Albaniji Milos Djordj Nikoli, koji je imao nadimak Midjoni. Ist ovremeno, Radnicka skola okupljala je u Skadru samo zensku omladinu. Osnovne skole su pokrenute, pa ukinute i u selima Kamenica i Derignjat. U to vreme, pored crkve i skole, postojala su i dva srpska omladinska drustva "Guslar" i "Obili", kao i srpski fudbalski tim koji se takmicio u albanskoj ligi.

U tom periodu Albanija nije negirala postojanje manjina na svojoj teritoriji, ali je njihova prava postovala samo u sredinama gde su Srbi i Crnogorci bili kompaktno naseljeni. Svoj antagonisticki odnos prema manjinama albanske vlasti su pokazivale time sto su za nealbanski zivalj uvele poseban visi porez, koji za Albance nije vazio. Po uspostavljanju monarhije 1928. godine, zapocinje i nasilna asimilacija manjina, pa i Srba i Crnogoraca (Radovi, 1992). Luka Malikovi to vezuje za pojavu ideje o Velikoj A lbaniji, ali i plana "Grande Italija", na racun Srba i Crnogoraca na Balkanu. Kralj Ahmed beg Zogu je Pakt o saradnji sa Italijom potpisao 1926. godine i time zvanicno okrenuo ledja jugoslovenskoj kruni, koja mu je i pomogla da dodje na vlast. Dinastija Zogu je prvo 1930. godine, stvaranjem autokefalne pravoslavne crkve, koju je vodio Stilijan Mavromati, pocepala srpsku pravoslavnu crkvu koja je do tada u Albaniji imala cetrnaest aktivnih hramova i jedan manastir. Time je i srpski narod u Albaniji onemogu en da odrzava direktne veze sa svojom crkvom-maticom i sa svojom Otadzbinom. U tome su udela imali i vikar Viktor Mihajlovi, kao i episkop Vasirion Dzuvani, albanizovani Srbin, rukopolozen u Herceg Novom 1925. godine. Dzuvani je i postao mitropolit Arbanaske pravoslavne crkve uz odobrenje kralja Zogua. Zatim je doslo do ukidanja privatnih grckih i srpskih osnovnih skola. Osmoljetka "28. novembar" u Skadru je zatvorena, kako su pisale albanske novine, 25. aprila 1933. godine, a njeni djaci su prebaceni u a lbansku osnovnu skolu. Ova promena je usledila na osnovu Ustava Albanije iz 1933. godine (cl. 206. i cl. 207) sa zvanicnim objasnjenjem da se time postize "unifikacija obrazovanja i izjednacavanje polozaja svih albanskih drzavljana". Grcka je ulozila protest Drustvu naroda. Stalni medjunarodni sud osudio je ovakvu politiku Albanije. Kraljevina Jugoslavija, cije su manjine bile, takodje, ugrozene nije se pridruzila ovom protestu grcke vlade (Radovi, 1992). Jugoslavija je jednostavno sve to outala. Posebn a delegacija stanovnika Vraka krisom je tim povodom bila u Beogradu da bi se dogovorila u vladi sta da se radi, ali joj je u vladi savetovano da se Vracani isele na Kosmet. Tako je 160 porodica Crnogoraca iz Vrake krenulo u svoju drugu seobu. Za vreme Drugog svetskog rata i nakon njega, u komunistickom pokretu bila je zastupljena ideja internacionalizma s obe strane albansko-jugoslovenske granice, pa se pitanje manjina nije uopste ni postavljalo. KPJ i NOP se bavio pridobijanjem Siptara za NOB, a Albanska partija rada (APR) je neprestano trazila pomo od Moskve i Beograda za oslobadjanje zemlje. Partizanske jedinice iz Srbije, a posebno Crne Gore boravile su na tlu Albanije. Na zahtev Envera Hodze mnogi kosovski kadrovi odlazili su na rad u Tir anu. Tako je 1945. lekar Vojin Bilbija sa zenom Stanom napustio Pristinu i odselio se u Albaniju. Kada je, medjutim, rat zavrsen rezim Envera Hodze je zvanicno priznao samo postojanje makedonske, a ne i srpske nacionalne manjine. Postojanje nacionalnih manjina sa obe strane drzavne medje potvrdjeno je februara 1946. godine kada je potpisan Protokol o obnavljanju pogranicnog prometa izmedju Albanije i FNRJ, kojim je predvidjeno razresenje problema dvovlasnickih imanja na samoj granici. Takve ugovore ove dve drzave su ve parafirale 1926. i 1934. godine, ali se sada dozvoljavalo da seljaci obradjuju svoje njive sa one strane drzavne granice. Posle pogorsanja politickih odnosa izmedju Albanije i FNRJ 1948, svi medjudrzavni ugovori su otkazani, pa i ovaj Protokol. Nakon objavljivanja Rezolucije Informbiroa, mnogim gradjanima FNRJ, koji su se zatekli podno Prokletija, bilo je jednostavno zabranjeno da se vrate u Jugoslaviju, te su primorani da prime albansko drzavljanstvo (Levi, 1990). Do 1950. godine iz Albanije je repatrirano samo 175 jugoslovenskih porodica. Sve do 1956. vlast nije priznavala postojanje nijedne slovenske manjine. Tada je sluzbena Tirana saopstila da manjine cine samo 0,4 odsto stanovnistva, odnosno 5.566 gradjana grcke i makedonske nacionalnosti. Nasilna asimilacija je vrsena raseljavanjem, proterivanjem i zatvaranjem. Grci su, na primer, preseljeni na sever, a Srbi i Crnogorci na jug, medju albansko stanovnistvo. Oni clanovi srpskih kolonija, koji su u kui govorili srpski ili slusali Radio Be ograd i Radio Podgoricu hapseni su i slati u radne logore, kakvih je u Albaniji bilo cak trideset i dva.

Britanski diplomatski izvori su tvrdili da u Albaniji ima 47 radnih logora. Najpoznatiji i najvei su bili Vavi Dejs i Kakaris. Srbi i Crnogorci koji su podrzali politiku KPJ osudjivani su na visegodisnju robiju. Jovica Crvenko je u albanskim kazamatima proveo tacno trideset i tri godine. Kako je raseljenim manjincima, kao i svim gradjanima Albanije kretanje po zemlji bilo ograniceno, pripadnici srpskog naroda nisu mogli da se poseuju, niti da se zene izmedju sebe ve samo sa Albancima, odnosno Albankama. Nadarenim pripadnicima srpske manjine bilo je zabranjeno da napreduju i u skoli i na poslu. Oliveri Petrovi iz Tirane, najboljem djaku Poljoprivredne skole oduzeta je stipendija Univerziteta Tirnijazev iz Moskve, a zatim i pravo na studije, pa se zaposlila kao fizicki radnik. Proterani izvan svoje etnicke oaze Srbi i Crnogorci su vrlo brzo gubili svoj jezik i nacionalni identitet. Time je albanska v lada drasticno prekrsila sopstvenu Deklaraciju o zastiti manjina u Albaniji iz 1921. ali je niko nije zbog toga opominjao. Indiferentan stav FNRJ, tj. SFRJ prema krsenju prava Srba i Crnogoraca u Albaniji olaksavao je ovoj drzavi da pristupi daljem "resavanju" problema nacionalnih manjina. Ustavom iz 1967. godine Albanija je kao jedina ateisticka drzava na svetu, ukinula religiju i (cl. 55) izricito zabranila svaku religijsku aktivnost, kao i postojanje organizacija verskog karaktera. U slucaju krsenja Ustava Albanije, predvidjena je kazna zatvora od tri do deset godina, a u tezim slucajevima i kazna streljanjem. Srpske crkve su pretvorene u skladista i magacine, a oronuli hramovi su poruseni do temelja. Jedini srpski pop Velisa Popovi, koji je sluzbovao u selu Mali Bori, u tamosnjoj crkv i Sveti Jovan je uhapsen i zatvoren. Tu crkvu su podigle Rusija i Crna Gora. Spomen kosturnica za 302 srpska vojnika i dva generala iz Prvog svetskog rata u Valoni je razorena i prekrivena ljudskim izmetom (CANU, 1990). Posebnom odlukom Ministarskog saveta iz 1974. godine propisana je drzavna mera iskljucive primene pravopisa albanskog jezika, cime je nezvanicno otklonjena svaka mogunost da nacionalne manjine koriste svoj jezik, kako u svojim mestima i skolama, tako i pred drzavnim organima. Srbima i Crno gorcima su oduzimani radio aparati i knjige na irilici. Jugoslavija se ni tada sluzbeno nije oglasila. Donosenjem posebnog Dekreta o promeni nepodobnih imena i prezimena septembra 1975. godine, u Albaniji je i formalno pokrenut postupak brisanja svih slovenskih imena, pa i srpskih i crnogorskih. U njemu je zapisano: "Gradjani koji imaju neodgovarajua imena sa politickog, ideoloskog i moralnog stanovista su obavezni da ga zamene". Na osnovu ove odluke br. 5354 sacinjen je i Recnik narodnih imena od tri hiljade reci pozeljnih sa albanskog nacionalnog aspekta. Srbi i Crnogorci, Palcevii prekrsteni su u Selc e, a Matanovii u Foljete i Brajovii u Ferizaje. U septembru 1975. godine albanska vlada je donela i Dekret br. 225 kojim je nalozena i promena geografskih naziva sa religijskim i ideoloskim, odnosno nacionalnim sadrzajem. Tako je mesto Sveti Nikola postalo Crvena Zvezda. I ovog puta, u praksi, ovi fasisoidni nalozi izvrsavani su selektivno, jer su imena menjana samo kod hrisanskog stanovnistva i njihovim mestima, a ne i kod muslimanskog. Ovo je, posle fizickog unistavanja, najteza povreda prava jedne nacionalne manjine, jer je satiranjem srpskog porekla u Albaniji kroz nasilno menjanje imena izbrisan i srpski i crnogorski nacionalni identitet (Levi, 1990). Da albansko politicko licemerje prema srpskoj manjini bude vee valja napomenuti da je samo godinu dana kasnije, vlada Envera Hodze donela Ustav u kome se izricito naglasava da su "... sve aktivnosti koje krse prava nacionalnih manjina protivustavne i kaznjive po zakonu..." (cl. 42) i u kome se (cl. 15) zalaze za dobrosusedske odnose i saradnju. Punih cetrdeset godina, Albanija nije sluzbeno priznavala postojanje srpske nacionalne manjine. U popisu 1979. registrovano je samo 4.163 lica grckog i makedonskog porekla, a tek 1989. receno je zvanicno da u ovoj zemlji ima samo dva odsto pripadnika nacionalnih

manjina. Pored Grka - 58.785, Makedonaca - 4.697, Albanija je priznala postojanje ukupno stotinu Srba, Crnogoraca i Hrvata. Albanija je, cini se, tada bila prinudjena da se pojavi u medjunarodnoj javnosti sa ovim podacima, posle grcke optuzbe za kr senje prava njene manjine. Ta optuzba se nasla i pred Generalnom skupstinom OUN i Komisijom za ljudska prava OUN u Zenevi, marta 1989. i oktobra 1990. gde je po prvi put i jugoslovenski predstavnik Mira Nikoli javno progovorila o statusu Srba i Crnogoraca u Albaniji i demantovala albanske podatke. Kako je ta komisija OUN utvrdila da se ljudska i prava manjina evidentno krse, generalni sekretar Peres De Kueljar je odbio da poseti Albaniju. Bilo je to vreme kada je Albanija zvanicno zagovarala saradnju na B alkanu. Boravei u Bugarskoj 1990. godine, albanski ministar spoljnih poslova Maljilje je priznao da se Albanija zalaze da "... resi pitanje postovanja jugoslovenskih nacionalnih manjina..." (Levi, 1990). Nastupajui na Generalnoj skupstini OUN i Komisijama za ljudska prava OUN SFRJ je prvi put posle Drugog svetskog rata 1990. godine zvanicno izasla u javnost sa svojim podacima o srpskim manjinama u Albaniji: Srba - 20.000, Crnogoraca - 17.000. Prema sluzbenim podacima SSIPa najvise Srba je zivelo u Skad ru i okolnim mestima Berat, Finja, Usnje, a bilo ih je i u Tirani i Albasanu, dok su Crnogorci nastanjeni u Vraki i juznije u Barbolusi, Busatu i Brdici. Profesor Djoko Bulatovi, predsednik Zavicajnog kluba "Skadar" iz Podgorice u klupskom registru ima spisak 151 srpske i crnogorske familije od Djinovia i Rackovia, preko Senia, Basanovia i Vujacia do Mirovia, Tomia, Lazarevia i Dracanina. Pet kilometara severozapadno od Skadra, u regionu Vraka u sest sela Mali i Veliki Bori, Boilj, Omara , Ras i Kule zivi oko dve hiljade Crnogoraca. Najvise crnogorskih porodica je u selu Omari - 126 i u Grilju - 156. Lazar Roganovi, rodjeni Vracanin tvrdi da su tu zivela bratstva Uskokovia, Markovia, Krstanovii, Susnjevii, Zarii, Nikii, Sekulii, Zlaticani. Vracani imaju samo jednu osnovnu skolu sa 450 djaka, ali im nastavu drzi Lirija Lekaj (Leci) iskljucivo na albanskom jeziku. Srbi i Crnogorci u Albaniji su uglavnom bili seljaci, jer su se pretezno bavili poljoprivredom, tacnije stocarstvom, a u Peskopiji, Kukosu i Tropoji i rudarstvom. Skole nemaju, a jedna crkvica postoji samo u Beratu. Srpski govore iskljucivo medjusobno, dok se javno srpski jezik koristio (1990) samo u skolama tajne policije Sigurimi u Tirani. Poznavaoci prilika u Albaniji tvrde da su i Enver Hodza i Ramiz Aljija znali srpski koji su naucili u partizanima. U politickom vrhu Albanije bilo je jos ljudi sa znanj em srpskog jezika. Bili su to Srbi i Crnogorci, ali oni koji su se poalbancili. Clan Politbiroa APR i sekretar CK APR bila je Lenka Cuko. Desa Jako, cije je pravo ime bilo Desanka Jaki bila je sekretar CK ARP za omladinu u Skadru, dok je sekretar Saveza umetnika i knjizevnika Albanije bio Rista Silii, odnosno Sili, Cetinjanin iz Skadra. Milorad Jeremii (Jeremi) bio je sef policije u Dracu, a Milan Baci (Baci) poznati fudbaler FK "Partizan" iz Tirane. Za ekipu FK "Skenderbeg" igrala su braa Mil utin i Miladin Krdzii (Krdzi). Ohrabrena osudom koju su OUN izrekle Albaniji, SFRJ je tokom 1990. godine prvi put na drzavnom nivou raspravljala o polozaju jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. O tome je govoreno u Skupstini Jugoslavije, na Odboru za spoljnu politiku, zatim na Predsednistvu Crne Gore, uz poziv Albancima da "...pocnu javni dijalog o pravima coveka i polozaja nacionalnih manjina...", ali na poziv nije nikada odgovoreno ("Politika", 1990). Otvaranje novog pitanja na drzavnom nivou, podstaklo je istorijski institut Crne Gore, da posle dugog kolebanja i otkazivanja, 1990. na Cetinju pod pokroviteljstvom CANU, odrzi i prvo savetovanje na temu "Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji". Na tom naucnom skupu je nedvosmisleno dokazano i zakljuceno da su Srbi i Crnogorci u Albaniji "asimilirani i nestali narod". I pored toga, na medjunarodnom planu, medjutim, SFRJ nije bila tako kategoricna jer se u OUN, prilikom izglasavanja Rezolucije o krsenju prava manjina u Albaniji, uzdrzala od glasanja. Takvu pasivnost jugosloven ske diplomatije dr Radoslav

Stojanovi tumaci kao posledicu realne politike zvanicnog Beograda koji je pitanje manjina u bilateralnim susretima s Albanijom, ostavljao po strani za neka bolja vremena ("Intervju", 1985). Akademik Antonije Isakovi, za to sto je srpska nacija zapostavila svoju manjinu u Albaniji, okrivljuje pre svega titoizam, koji je sputavao i onemoguavao Srbiju da bilo sta ucini za opstanak Srba i Crnogoraca u toj zemlji. Cinjenica je, medjutim, da je Srbija i posle titoizma malo sta ci nila. Kada je pocetkom 1991. godine u Albaniji doslo do politickih i socijalnih previranja, veliki broj srpskih i crnogorskih izbeglica vratio se u SFRJ. Neke od njih, kao na primer, porodicu Stane Bilbije, familiju Draga Krdzia ili Sime Markovia, pustila je licno nova albanska vlast predsednika Sali Berise, dok su neki jednostavno prebegli preko granice. Samo u toj godini u novoj seobi, u Jugoslaviju je doslo oko dve hiljade Srba i Crnogoraca iz Albanije. Ni trea Jugoslavija nije pokazala preveliku z abrinutost za sudbinu ove srpske manjine. Bezei iz zemlje bunkera i logora pripadnici srpske i crnogorske manjine su i bukvalno opet stavljeni u zatvor, jer je njihov prihvatni centar u Crnoj Gori bio u prostorijama kaznionice Spuz. Kasnije su prebaceni u Decane, gde zive iskljucivo Siptari. Na savetovanju SANU u Sremskim Karlovcima o srpskoj nacionalnoj manjini u Albaniji, septembra 1993. godine, sem konstatacija stanja, nije bilo pomaka u jugoslovenskoj politici prema ovom delu srpskog naroda. Albanija je zvanicno tek skoro priznala postojanje srpske nacionalne manjine, ali je njen polozaj u Albaniji katastrofalan. Akademik Antonije Isakovi je istakao na tom naucnom skupu u SANU, da su Srbi u Albaniji "...najtragicniji deo srpskog naroda u celini, do kog je ruka matice Srbije kasno stigla, ali je ipak stigla..." ("Politika", 1993).

Hrvatska
Svoje hramove, imanja i kue Srbi su imali u Hrvatskoj jos pre Kosovskog boja. Manastir Krupa podignut je 1317. godine, a manastir Krka 1345. godine. Srbi su se na teritorije koje su usle u sastav Republike Hrvatske posle Drugog svetskog rata, naselili i mnogo pre seobe pod vodjstvom Arsenija Carnojevia 1690. godine. Dr Velimir Brankovi pominje da su Juzni Sloveni, odnosno Srbi i Hrvati svoje prve drzave dobili u Panoniji pod Vojimirom i LJudevitom Posavskim oko 796, odnosno Srbi i pod Viseslavom i Rad oslavom 800. godine. Raskolom hrisanstva 1054. nastala je podela izmedju Srba i Hrvata na katolike i pravoslavce. Medjutim, u srpskim drzavama Bodina, Miroslava i posebno Nemanjia na Balkanu, slobodno je radila katolicka crkva, dok je pravoslavna imala svoje centre u Dalmaciji, Slavoniji, Vojvodini i uzoj Hrvatskoj: Mljet, Krupa, Krka, Krusedol, Hopovo, Slavonska Orahovica, Marca, Sremski Karlovci. Organizovano doseljavanje Srba u Slavoniju vrseno je i za vreme vladavine kralja Dragutina, a zatim despota Stefana Lazarevia i despota Djurdja Brankovia. Zenidbom hrvatskog bana Urliha Celjskog sa despotovom erkom Katarinom Brankovi 1434. godine Srbi se masovnije naseljavaju i u severnu Hrvatsku: Medved-grad kod Zagreba, Kalnik, Krizevce i Koprivnicu. Bili su to veinom vojnici, mladi, neozenjeni, koji su se tu i orodili sa Hrvatima, prelazili u rimokatolicku veru i njihovi potomci su postajali Hr vati. O njihovom srpskom poreklu svedoce samo nepromenjena prezimena - Brankovii, Borii, Ivkovii, Jugovii, Marcetii, Milicevii, Poznanovii, Radinovii. Srpsko gospodarstvo nad Kalnikom trajalo je, na primer, citavih sto godina, do 1537. i Nikole Hercegovia. Zbog toga se srpstvo ponajbolje i ocuvalo, tvrdi dr Velimir Brankovi, bas u Slavonskoj krajini.

Turskom najezdom i razbijanjem srpskih drzava, Srbi su saterani na zapadne i severne granice Balkana. Dok ih je na jugu pratila nasilna islamizacija, na severozapadu Srbi su bili pod udarom germanizacije i unijaanjem i to u vreme mira. Reka Sava i Beograd su sredinom XVIII veka bili medjasi dva carstva. Na prostorima hrvatske Slavonije, katolicko nasilje nad pravoslavcima imalo je za posledicu njihove sve cese pobune. Kada je 1755. Zagreb preoteo manastir Marcu, izbila je Severinska buna, koju je vodio Srbin Petar LJubojevi iz okoline Bjelovara. Bilo je to vreme pokreta za ocuvanje srpskog nacionalnog bia u Dalmaciji, Zagorju, Slavoniji i Podravini. Krajem XVIII veka tu su otvorene i prve srpske skole. U tom periodu podignut je i najvei broj srpskih crkava, kao i bogoslovije u Metku, Zaluznici, Plaskom i Karlovcu. Samo episkop gornjokarlovacki Lukijan Musicki osnovao je osamdeset srpskih skola. U Pakracu je iz Bogoslovske skole kasnije izrasla srpska Uciteljska skola i sva ostala srednja ucilista, a u okviru njih i KUD "Karadzi". Tada je izla zio i srpski casopis "Dobri pastir". I dok su Srbi u dalmatinskom zaledju dobili Vojnu Krajinu, na prvoj Skupstini Srba u Sremskim Karlovcima 1848. godine, uz saglasnost Beca, proglasena je Srpska Vojvodina. Njen vojvoda je bio Stevan Supljikac, a patrijarh mitropolit Josif Rajaci. Akademik Vasilije Kresti ("Duga", 1990) istice da su Srbi u Hrvatskoj u naredne tri i po decenije ucvrstili svoj politicki i socijalni status. Srbi su imali svoju Srpsku samostalnu stranku, desetak listova na irilici i jos nekoliko citaonica u Gospiu, Daruva ru, Karlovcu, Zagrebu, Krizevcima, Okucanima, Osijeku, Pakracu, Novoj Gradiski, Zadru, Dubrovniku i Splitu. U Zagrebu je postojala velika Srpska stamparija, zatim i Srpska banka sa 4,5 miliona kruna osnovnog kapitala. U Brodu na Savi radila je Srpska kreditna banka. Srbi su imali drustvo "Privrednik", kao i Savez srpskih zemljoradnickih zadruga. Znacajna nacionalna ustanova bile su i fruskogorska i krajiska zupa Srpskih sokola sa ukupno 33 udruzenja. Postojalo je i nekoliko dobrotvornih drustava koja su bil a okupljena u Savez Srpkinja. Kada su, medjutim, Evropu zahvatili novi ratovi Becu nije odgovarala srpsko-hrvatska sloga, pa je Slavoniju i Vojvodinu prepustio uticaju militantne Peste. To mucno razdoblje potpune podloznosti Hrvatske madjarskim interesima i novog nasilja nad Srbima trajalo je sve do 1918. godine, jer je Austro-Ugarska zelela da reformu svoje monarhije izvrsi na racun Slovena, a pre svega, Srba. Posle atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Ferdinanda u Sarajevu, Srbi su u ovoj monarhiji, pa i tadasnjem hrvatsko m prostoru postali "veleizdajnicki narod". Antisrpskih demonstracija, uz rusenje i skrnavljenje srpskih grobova i crkvi, bilo je u Zagrebu, Djakovu, Petrinji, Slavonskom Brodu, a manje u Sibeniku, Splitu i Dubrovniku. A kada je objavljena mobilizacija avgusta 1914, Srbi su nasilno uzimani kao taoci, zatvarani u logore, cak i streljani, a mnogi su i proterivani iz mesta stanovanja. Sve je to vrseno uz saglasnost hrvatskog Sabora, pod optuzbama za "vredjanje cara i velikosr-psku propagandu". Doslo je cak i do javnih sudjenja u Zagrebu, gde su na "crnu klupu" seli dr Srdjan Budisavljevi, poslanik i dr Laza Popovi, dr Milan Teodorovi i Djordje Gavrilovi. Tokom 1916. takvih procesa bilo je protiv Srba i u Splitu, Zadru i Dubrovniku. Naredbom Bana, irilica je zabranjena jos na pocetku Prvog svetskog rata, a potom i poznati srpski listovi "Novi Srbobran", "Srpski glas", "Dubrovnik", a Srpsko drustvo "Privrednik", osnovano jos 1897. je proglaseno za izdajnicko i spaljeno. Najvei zlocin je cinjen time sto su hrvatski Srbi mobilisani i slati u boj protiv Srbijanaca. Prema etnickoj mapi srpsko-hrvatskog prostora centralne Jugoslavije, koja je 1936. godine radjena za potrebe Krunskog saveta Kneza Pavla, 90 odsto stanovnistva u zapadnoj Slavoniji,

Baniji, Kordunu, Lici i Dalmatinskom Zagorju cinili su Srbi. Tada je u Hrvatskoj bilo 1,2 miliona Srba. Pet godina kasnije, medjutim, u Nezavisnoj Drzavi Hrvatskoj (NDH), nemacki vojni predstavnik Glez fon Horstenau zapisao je u Zagrebu da Srbi u Hrvatskoj cine 31 odsto stanovnistva i da su najvise koncentrisani u Savskoj, Vrba skoj i Primorskoj banovini i severozapadnim delovima Bosne i Hercegovine. Prema nemackim sluzbenim izvorima, u NDH je krajem 1940. godine zivelo 1.847.000 Srba, a Hrvata tri miliona. Na teritoriji NDH postojalo je devet srpskih pravoslavnih eparhija, od cega su cetiri bile u Hrvatskoj: Slavonska u Pakracu, Zagrebacka, Gornjokarlovacka i Sibenska. Dolaskom dr Ante Pavelia i ustasa na vlast u Hrvatskoj, Srbi su kao narod jednostavno bili potisnuti i podvrgnuti drugom po redu genocidu. To je ozakonjeno Odredbama za odbranu naroda i drzave, zatim Odredbom o zabrani irilice i Naredbom o obelezavanju pravoslavaca sa trakom "P", kao i Odredbom za jezicka pitanja, koja je imala za cilj da iskoreni srpski iz hrvatskog jezika. I kroz sve druge zakone koje je donosila vlada NDH, teror i genocid nad Srbima bio je legalizovan. Prema podacima specijalne komis ije Srpske pravoslavne crkve, samo u 1941. godini stradalo je 400.000 Srba u NDH. Dr Antun Mileti u svojoj monografiji o Jasenovcu tvrdi da je samo u ovom logoru smrti ubijeno 700.000 Srba. Prema podacima Komesarijata za izbeglice u vladi Milana Nedia iz NDH je u Srbiju deportovano 400.000 ljudi medju kojima je bilo i 82.000 dece, dok nemacki izvori pominju upola manji broj izbeglih Srba. U samoj NDH pokrsteno je, prema izvestajima zagrebackog Kaptola 250.000 pravoslavaca, a zaklano je 250 srpskih svest enika i monaha, dok ih je 450 proterano ili izbeglo iz Hrvatske. Spaljeno je i unisteno, kako tvrdi istoricar umetnosti dr Dinko Davidov, preko pet stotina crkava. A 23 pravoslavna hrama su pretvorena u katolicka. Dr Dinko Davidov tvrdi da su hrvatske komunisticke vlasti i u FNRJ nastavile sa unistavanjem pravoslavnih hramova po Hrvatskoj. Na teritoriji Dalmatinskog zaledja od 1947. do 1957. godine potpuno je sravnjeno sa zemljom 57 seoskih crkava, koje su tokom rata bile samo neznatno osteene. O tome postoji i zvanicna odluka Narodno-oslobodilackog odbora u Udbinama. A biskupa dr Antuna Aksamovia, koji je srpske crkve pretvarao u katolicke, odlikovali su i dr Ante Paveli 1943. godine, ali i Josip Broz Tito 195 7. godine Ordenom bratstva i jedinstva. Stvaranjem "avnojske" Jugoslavije u Jajcu 1943. godine, Srbi su u Hrvatskoj povratili status drzavotvornog naroda, ali nisu mnogo poboljsali svoj nacionalni polozaj. Popis stanovnistva izvrsen 1948. godine pokazao je da se u Hrvatskoj od 3,7 miliona zitelja, samo 543.739 stanovnika ili oko 15 % izjasnilo kao Srbi. Taj broj se nije mnogo promenio ni narednih decenija. Prema popisu iz 1981. godine, Srba u Hrvatskoj je bilo 531.502 , jer im je natalitet bio dosta nizak, a dosta njih su se od 1961. godine izjasnjavali kao Jugosloveni. Tako je srpsko ucese u hrvatskoj populaciji palo 1981. godine na samo 11,5 odsto. Srbi su tada cinili veliku veinu, izmedju 80 i 90 odsto, samo u opstinama Donji Lapac, Vojni, Dvor, zatim Knin i Gracac sa sedamdeset i Glina, Kostajnica i Benkovac sa vise od pedeset odsto stanovnistva. Treinu su cinili u komunama Ogulin, Pakrac, Daruvar, Podravska Slatina, a nesto manje u Drnisu, Gospiu, Karlovcu, Novskoj, Belom Manastiru, Orahovcu i Grubiskom Polju. Do 20 odsto bilo ih je u Osijeku, Novoj Gradiski i Sisku, a do 15 odsto u Rijeci, Donjem Miholjcu, Nasicama i Slavonskoj Pozegi. Etn icki, Srbi su pokrivali prostor od Dalmatinske Zagore, preko Like, Korduna i Banije, Moslavine, Bilogore, Slavonije i Baranje. U samom Zagrebu bilo ih je zvanicno 37.988, nesto vise od 10 odsto, a u ostalih devetnaest opstina Srbi su bili manjina ispod jedan odsto (Petrovi, 1990). Izuzev velikih gradova gde su Srbi, uglavnom, ziveli u centru, ostala podrucja pripadala su najnerazvijenijim oblastima Hrvatske, sa najnizim republickim dohotkom po stanovniku.

Drustveni plan razvoja Hrvatske od 1966. do 1970. godine oznacio je petnaest komuna kao nerazvijene, a medju njima jedanaest naseljenih pretezno Srbima, ali hrvatska vlada nikada nije obezbedila dovoljno sredstava za razvoj tih oblasti. Ta ekonomska zaostalost je neminovno uticala i na iseljavanje Srba iz Hrvatske. Prema analizama d r Ruze Petrovi, izmedju 1971. i 1981. godine iselilo se 157.530 Srba iz Hrvatske. Jedan od uzroka tako snaznoj migraciji bio je i neizvestan politicki polozaj Srba u ovoj republici. Srbi u Hrvatskoj, unutar druge Jugoslavije, nisu imali kulturnu autonomiju, mada je takva ideja bila zagovarana tokom rata, u vreme stvaranja kontura budue FNRJ. Tu ideju lansirao je Mosa Pijade, ali je Josip Broz nije prihvatio, kao sto slican plan Dusana Brkia, Rada Zigia i Danice Opaci, sedamdesetih godina, nije hteo da prihvati ni dr Vladimir Bakari. Odmah iza rata Srbi su septembra 1945. godine u Zagrebu odrzali svoj prvi kongres, na kome je bilo 30.000 ljudi. Tada je izabran i Glavni odbor, kao vrhovno srpsko politicko predstavnistvo. U to vreme hrvatski Srbi su bili donekle institucionalizovani. Imali su Klub Srba venika ZAVNOH-a, Centralnu biblioteku Srba u Hrvatskoj, Muzej Srba u Hrvatskoj i list "Srpska rijec", koji je stampan irilicom. Sredinom pedesetih to srpsko glasilo je promenilo ime u "Prosvjeta", kada je osnovano istoimeno srpsko kulturno drustvo. Ogranci "Prosvjete" postojali su u Zadru, Kninu, Rijeci, Karlovcu. Medjutim, ve kod prvog hrvatskosrpskog medjunacionalnog sukoba pocetkom sedamdesetih, to drustvo je zabranjeno kao "leglo srpskih nacionalista". Od pojave "maspoka", ali i nakon njegovog gasenja, u Hrvatskoj su srpska rec i irilica, nezvanicno, bile ukinute, a sa njima i sve zvanicne srpske institucije, dok su iz skolskih udzbenika izbacivana poglavlja o srpskoj istoriji. Za obnovu pravoslavnih hramova zagrebacka vlada nikada nije imala para, dok je istovremeno podizala nove katolicke katedrale i obnavljala stare, cak i po Vojvodini. Ovo gusenje srpskog kulturnog i nacionalnog identiteta je potpomognuto preutnom politikom SKH i SKJ, kao i ugledn ih srpskih politicara u Hrvatskoj. Sa jacanjem intencija o povratku srpske drzavnosti i srpstva u politickom zivotu SFRJ, doslo je najpre u Kninskoj krajini, do narastanja srpske nacionalne svesti. Pod rukovodstvom Dusana Starevia, u Benkovcu je obnovljen rad kulturno-prosvetnog drustva "Prosvjeta", a u Kninu je narodni poslanik Jovan Opaci osnovao Srpsko kulturno drustvo "Zora". Godine 1989, Krajisnici su u svom selu Kosovo proslavili 600 godina od Kosovske bitke i tako dali svoj doprinos proslavi na K osovu Polju. U Kninu je ve postojao Srpski radio, kao i lokalni srpski list. Na osnovu 43. amandmana na Ustav Hrvatske 27. juna 1990. godine, Skupstina opstine Knin donela je odluku o formiranju Zajednice opstina severne Dalmacije i Like, sto je fakticki bio zvanican predlog zagrebackim vlastima za uvodjenje srpske autonomije u Hrvatskoj. Tom prilikom je lider tek osnovane Srpske demokratske stranke dr Jovan Raskovi javno istakao da je tzv. "Zajednica opstina baza za uspostavljanje politickog, a i terit orijalnog jedinstva srpskog naroda i korak ka modernoj autonomiji, kakvih ima dosta u Evropi" ("Duga", 1990). Dr Milan Babi, tadasnji predsednik opstine Knin je odricao da je tu rec o stvaranju srpske drzave, govorei da se samo radi o reakciji Srba na kroatizam i na torturu veine u hrvatskom Saboru. Kada je, 25. decembra 1990. Ustav Hrvatske i Sabor 25. juna 1991. godine proglasio stvaranje nove nezavisne drzave Hrvatske, u kojoj nije bilo mesta za srpski narod kao drzavotvorni, doslo je do oruzanih sukoba i otcepljenja, prvo te Zajednice opstina, a potom delova zapadne Slavonije, Srema i Baranje i do stvaran ja nove srpske drzave - Republike Srpske Krajine 19. decembra 1991. Ona pokriva teritorijalni prostor bivse Hrvatske od Dalmatinskog Zagorja i Kninske krajine, Posavine do Baranje, na kome u sesnaest opstina zivi nesto vise od 360.000 stanovnika, uglavnom srpskog porekla. Od nove Hrvatske

odvojena je "ruzicastim zonama", koje drzi UNPROFOR, odnosno regularne vojne jedinice OUN. Statisticki godisnjak Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine registrovao je u Dravskoj banovini 6.745 pravoslavaca, u Primorskoj 138.375, u Savskoj 517.191 i Vrbaskoj banovini cak 600.529 zitelja pravoslavne vere. Prema popisu stanovnika FNRJ iz 1948. godine u Hrvatskoj je bilo 543.795 Srba i 2.871 Crnogorac, dok je 1981. popis zabelezio 531.502 Srbina i cak 9.818 Crnogoraca. Prema popisu iz 1991. godine, u trenutku raspada SFRJ, u Hrvatskoj je bilo 581.663 ili 12,2 odsto Srba. U samom Zagrebu ih je bilo oko 60.000, u Osijeku 20.000, Rijeci i Zadru po 15.000, Karlovcu 18.000, po 12.000 u Vinkovcima, Pakracu, Petrinji i Novoj Gradiski i po desetak hiljada u Ogulinu, Dvoru, Vrgin Mostu, Splitu, Bjelovaru, Sisku i u Istri. Gradjanski rat u bivsoj Jugoslaviji doneo je Srbima, koji su ostali unutar Hrvatske, trei genocid. Samo tokom 1991, spaljeno je i unisteno mnogo srpskih sela u zapadnoj Slavoniji, dok su njihovi stanovnici prognani (Izvestaj Helsinske komisije, 1992). Naredbe za raseljavanje Srba izdavali su krizni stabovi opstina. Informativni centar Srpskog sabora iz Beograda ima podatke o raseljavanju 24 srpska sela u Slavonskoj Pozegi i proterivanju srpskog zivlja pod kontrolom 113. brigade ZNG. Od avgusta 1990. do juna 1992. godine u Hrvatskoj je optuzeno oko 20.000 lica, od cega su 70 odsto Srbi ("Amnesty International", 1992). U Dubrovniku i Splitu sudjeno je Srbima po grupama od dvadeset lica. Samo javni tuzilac Vladimir Seks krivicno je progonio 25.000 Srba tokom 1992. i 1993. godine. A po podacima Vojina Dabia, u Hrvatskoj je likvidirano najmanje 14.000 srpskih civila, od kojih su mnogi baceni u 80 masovnih grobnica koje su Hrvati iskopali. Prema procenama Srpskog demokratskog foruma najmanje desetak hiljada Srba u Hrvatskoj nasilno je pokrsteno u katolike i promenilo svoja prezimena. Od ovih cinjenica o etnickom cisenju i genocidu nad Srbima nije mogla da se distancira ni sama hrvatska vlada i Sabor, na kome je doduse, u mnogo manjem broju, priznato da je bilo proganjanja i organizovane likvidacije Srba. Da bi pred medjunarodnom javnosu skinula odgovornost za genocid, hrvatska vlast je zvanicno krajem 1993. godine pokrenula istragu protiv Tomislava Mercepa, saborskog zastupnika, ali i komandanta specijalne jedinice MUP-a Hrvatske, zbog likvidacije hiljadu Srba u Pakrackoj poljani. Posle takvih pogroma u Zagrebu je ostalo samo tridesetak hiljada Srba, u Osijeku desetak, Zadru pet. U ovom gradu je Srbima oteta licna imovina vredna 4,5 miliona maraka, a prema podacima srpske crkve u Osijeku je opljackan pravoslavni hram sa knjigama i ikonama vrednim 200 miliona maraka. Uz to, u ovom ratu unisteno je i oko dve stotine srpskih crkava i manastira u Hrvatskoj. Da bi zastitili svoj nacionalni, politicki, kulturni i gradjanski integritet, Srbi su odmah posle otcepljenja Hrvatske od SFRJ, poceli da osnivaju svoje stranke i udruzenja. Neka od njih su bila pod direktnom kontrolom i uticajem hrvatske vlasti, ali i kao takva su u sustini zastupala interese srpskog naroda unutar nove drzave Hrvatske. U Zagrebu postoji Srpska narodna stranka, koju vodi potpredsednik hrvatskog Sabora Milan Djuki, zatim Zajednica Srba u Hrvatskoj na cijem celu je Milan Skori i Srpski de mokratski forum, koji vodi Milorad Pupovac. Zadarsku Srpsku demokratsku stranku predvodi profesor Branko Marjanovi, a Srpsku narodnu stranku u Osijeku vodi Branislav Vorkapi. U Rijeci je sediste Zajednice Srba za Istru, Rijeku i Gorski Kotar, ali i Zajednice Srba u Hrvatskoj, koju vode Zdravko Rodovi i Borislav Arsenijevi. Izuzev Srpskog demokratskog foruma, koji izdaje svoj Bilten, a i Zajednice Srba u Istri koja stampa "Srpski glasnik", ostale organizacije ("Prosvjeta" - Zagreb) nemaju jos svoje g lasilo. Veina ovih predstavnika hrvatskih Srba odrzava veze sa Republikom Srbijom i vladom Republike Srpske Krajine. Nekih naznaka ima, narocito posle

obeanja grupe zastupnika u Saboru, pa i samog dr Franje Tudjmana, da e Srbima vratiti status naroda, ali ona su sudei po mnogo cemu izrecena pre sa namerom da se povrati izgubljena Kninska krajina i Baranja u sastav Hrvatske, nego da bi se zaista resio status Srba koji su ostali unutar Hrvatske. U svom izvestaju Savetu bezbednosti UN o stanju u Hrvatskoj (mart 1993), generalni sekretar Butros Butros Gali navodi da je samo u Krajinu i Srbiju proterano, 251.000 hrvatskih Srba (Bilten OUN, 1993). Nesto veu brojku iznosi i Ivan Zvonimir Cicak iz Zagreba, predstavnik medjunarodne humanitarne organizacije "Helsinki Voc" za Hrvatsku, sredinom 1993. godine dopisniku "Njujork Tajmsa", da je iz nove i nezavisne drzave Hrvatske moralo da ode 280.000 Srba i da su hrvatske vlasti od 1991. godine do tada digle u vazduh ili spalile 10.000 pretezno srpskih kua.

Makedonija
"Polazei od istorijskog nasledja makedonske Samuilove drzave, kao i od istorijskog zajednistva makedonskog naroda sa Albancima, Turcima i pripadnicima etnickih manjina i od zajednicke borbe za slobodu..." Ovom recenicom pocinje preambula Ustava Republike Makedonije, koji je usvojen 1991. godine u skopskom Sobranju. U nastavku ovog konstitutivnog akta nove makedonske samostalne drzave, clan 78. nalaze i obrazovanje posebnog Saveta za medjunacionalne odnose koji sacinjavaju Makedonci, Albanci, Turci, Vlasi, Romi, ali ne i Srbi. I kada govori o samoj drzavi Makedoniji, ovaj Ustav kao drzavotvorne narode pominje najbrojnije zitelje ove republike, Makedonce, Albance, Turke, i najmalobrojnije Rome i Egipane, ali ne i Srbe. Time je Makedonija zvanicno odredila novi status Srbima u ovoj republici, kojim su svedeni na marginalnu etnicku grupu. Statisticki godisnjak Kraljevine Jugoslavije posle popisa 1931. godine registrovao je u Vardarskoj banovini 1.046.039 stanovnika pravoslavne vere. Prvi popis u FNRJ 1948. godine je, medjutim, u Makedoniji zabelezio prisustvo samo 29.721 Srba i 2.348 Crnogoraca; po popisu iz 1981. godine bilo je 44.468 Srba, odnosno 3.920 Crnogoraca, kao i Jugoslovena 14.000. Poslednji popis stanovnistva 1991. godine registrovao je 44.000 Srba i 10.000 Jugoslovena, i oko 2.000 Crnogoraca. Po misljenju advokata Gojka Vojvodia, ranijeg predsednika Udruzenja Srba i Crnogoraca, u Makedoniji ima oko 300.000 ljudi srpskog porekla. Pocetkom osamdesetih, po njegovoj proceni, u ovoj republici su Srbi cinili cak 14 odsto stanovnistva. Zvanicno, medjutim, taj broj nije nikada potvrdjen. Dobar deo Srba je asimilovan a neki su proglaseni Makedoncima. Neki Srbi da bi izbegli pokrstavanje pisali su se kao Jugosloveni. Srba najvise ima u Skoplju 21.342, Kumanovu - 11.697, Djevdjeliji - 1.287, Tetovu - 1192, Negotinu - 1.085 i Titovom Velesu - 1.084, dok Gojko Vojvodi tvrdi da u Kumanovu i Skopskoj Crnoj Gori ima najmanje duplo vise srpskog zivlja.

U novijoj istoriji prostor Vardarske Makedonije bio je veliko popriste bitaka protiv turskih, bugarskih i nemackih osvajaca, protiv kojih su se borili i Srbi i Makedonci. Za makedonske nacionaliste novijeg datuma, ti Srbi su bili samo osvajaci makedonske zemlje. Kada je, naime, drzavnim dekretom 1968. godine stvorena Makedonska pravoslavna crkva, svi srpski manastiri i crkve su prisvojeni i prepusteni zubu vremena. Manastir Matka je, na primer, pretvoren u turisticki kamp. Bogorodicina crkva u selu Susice je opljackana, dok je crkva Sveti Nikola u selu LJuboten sacuvana kao ruina. Skrnavei tudju veru i tudju istoriju, makedonski nacionalisti su stvarali svoju veru i svoju istoriju. Mnogi skopski nacionalisti i funkcioneri su "kaznjavali" srpski zivalj tako sto su ih i fakticki drzali u ekonomskoj izolaciji. U selima Cucer, Gornjane, Banjane, Kuceviste, Mirkovce, Brodac, Pobozje, Gluvo, Umin Dolu, Donje Konjare, Novo Selo, Staro Nagoricino, Cekerce nema industrijskih objekata, a time ni posla. Srbi su u potrazi za boljim zivotom napustali svoja ognjista. Skole su im opustele, jer je u ovim srpskim selima i dece sve manje. Tokom 1992. u tim skolama bilo je samo 1.545 djaka i 112 ucitelj a. Da paradoks bude vei, u nekim skolama, kao na primer u selu Cekerce, ucitelj je Makedonac i clan nacionalisticke stranke VMRO. Makedonski premijer Nikola Kljusev imao je obicaj da kaze (1991) kako je Makedonija jedina republika u kojoj svi narodi i nacionalne manjine imaju svoja prava i slobode. I Albanci, i Turci, i Romi, i Grci, i Srbi. Premijer je, medjutim, preutkivao cinjenicu da je bilo zabranjivano Srbima bilo kakvo politicko organizovanje. U Makedoniji su jos 1991. svoje stranke i organizacije imali Turci - Demokratski savez, Romi- Partija za emancipaciju, Vlasi Demokratski savez, Albanci - PDP i NDP, Egipani - Savez Egipana, pa cak i bosanski muslimani - SDA za Makedoniju. Srbima je samo dozvoljeno da u okviru svog udruzenja neguju foklornu tradiciju. U vreme referenduma o samostalnoj makedonskoj drzavi, u jesen 1991. godine, glasanje u srpskim selima je izvrseno pod strogom kontrolom policije. A u selo Cekirce je dosla i ekipa inspektora SDB iz Kumanova. Zbog ispisivanja srpskih simbola po asfaltu i nosenja srpske zastave u policiji su batine dobili Nenad Dimkovi i Zivko Gurmesevi ("Intervju", 1992). Makedonski Srbi uglavnom zive u Skopskoj Crnoj Gori. Srbi, dakle, predstavljaju nacionalnu manjinu, sa svim politickim pravima. A ona podrazumevaju pravo na sopstveni jezik, veru, informisanost, kulturni i tradicionalni zivot. Srbima u Makedoniji je malo od toga omogueno. Formalno Srbi imaju sva prava, a fakticki ona su im uskraena. Srbi su 1993. imali i nekoliko osnovnih skola navodno na srpskom jeziku, u kojima nastavu drze drzavni ucitelji. Oni to, medjutim, cine na makedonskom jeziku i sa makedonskim udzbenicima. Srbi u Makedoniji imaju srpske pravoslavne crkve. Ona u Kucevistu je, na primer, podignuta jos u XIV veku, ali drzava Makedonija ne dozvoljava da se u njoj drzi verska sluzba. Tokom 1993. godine, Srbi su makedonskom Sobranju uputili i nekoliko predloga za pokretanje srpskih i irilicnih glasila, pre svega, novina na srpskom jeziku, ali makedonska vlast je odgovorila da za to nema para, mada finansira siptarske i bugarske listove. I napokon, Makedonci u 1993. Srbima nisu dali ni dozvolu za rad Kola srpskih sestara i Kulturnoprosvetnog drustva Sveti Sava - rekao je Bozidar Despotovi predstavnicima humanitarne organizcije za ljudska prava "Helsinki Voc" kada su u leto 1993. dola zili u Skoplje. Tek u zimu 1994, Srbi su dobili svoju emisiju "Vidik" u okviru TV programa.

Antisrpska kampanja pokrenuta u Makedoniji prilikom raspada SFRJ, nastavljena je i kasnije. Srbima je bilo zabranjeno da se okupljaju na javnim mestima i politicki deluju. Udruzenje Srba i Crnogoraca u Makedoniji okuplja nase ljude od marta 1992. godine kada je i osnovano u Kumanovu. Zadatak mu je da brine o kulturnom i nacionalnom identitetu naseg naroda na tom podrucju. Zbog toga je predsednik Branka Kuves iz Odbora za obrazovanje zvanicno zatrazila od Skoplja da 1993. u jesen otvori u Skopskoj Crnoj Gori skolu na srpskom jeziku. Takva skola je postojala ranije u Kucevistu u crkvi Sveti Sava (Bugari i Makedonci su je rusili dva puta u dva svetska rata, a ucitelji Spasoje Pi rkovi i Ana Mili, kao i prota Atanasije Petrovi su ubijeni). Posle rata skola je opet proradila, ali na makedonskom jeziku. Kada je odbornik Mile Duranci 1946. trazio da se nastava izvodi na srpskom, ubijen je zajedno sa Petkom Vidiniem i Zaretom Djakoviem. U vreme druge Jugoslavije, Srbi su samodoprinosima u Skopskoj Crnoj Gori podizali skole, ambulante, vodovod i gradili puteve. Radili su u gradskoj industriji, a ziveli od seoske poljoprivrede. Ministarstvo za obrazovanje Makedonije je septembra 1993. pismeno izvestilo srpsko Udruzenje da e otvoriti nastavu na srpskom jeziku u selu Kuceviste, ako u razredu bude vise od 15 djaka. Ako to zaista bude ispunjeno, Srbi bi mogli da traze i otvaranje razreda na srpskom u nekoj srednjoj skoli u Skoplju. Ovo je veliki uspeh Udruzenja Srba i Crnogoraca u Makedoniji, koje ima svoje odbore u Skoplju, Kumanovu, Josifovu, Gostivaru, Vucidolu, Skopskom Polju, Tetovu, Demir Kapiji i Kavadarcima. Demokratska partija Srba u Makedoniji osnovana je krajem 1991. u Kumanovu, ali joj je dozvola za rad izdata tek marta 1992. godine. Makedonska vlada je avgusta 1993. godine ponudila Demokratskoj partiji Srba iz Skoplja da, u prisustvu Gerda Arensa, predstavnika KEBS-a, potpise Dogovorni zapisnik. Tim dokumentom makedonska vlada obeava Srbima u Makedoniji da u roku od 18 meseci resi status srpske manjine, zastiti njena prava, obezbedi obavezno obrazovanje i nesmetano informisanje na srpskom jeziku. Srbi se zauzvrat obavezuju da e izai na predstojee izbore i da e ucestvovati u popisu stanovnistva 1994. godine, koji e biti pod kontrolom medjunarodne javnosti. Ovaj dokument je potpisao dr Boro Risti, predsednik Srpske demokratske stranke. Na Skupstini DPS u Kumanovu, medjutim, delegati su osudili taj potez dr Bore Ristia, jer je olako pristao na makedonska obeanja i iskljucili su ga iz stranke. Za novog pred-sednika je izabran Dragisa Mileti. Takvu odluku je podrzao i Nebojsa Tomovi, predsednik Udruzenja Srba i Crnogoraca u Makedoniji. Na tom skupu je odluceno da srpski simboli budu grb sa cetiri ocila, himna "Boze prav de" a zastava srpska trobojka. Dr Bora Risti je, medjutim, formirao svoju srpsku zajednicu. Odluceno je da posle otvaranja srpske skole u Kucevistu od makedonskih vlasti treba traziti i bogosluzenje na srpskom jeziku, pre svega u Kucevistu i Skoplju, a zatim ii na ustavno resenje polozaja srpskog naroda u Makedoniji i njegovo prisustvo u Savetu za medjunacionalne odnose. Slicne zakljucke doneo je i Izvrsni odbor Udruzenja Srba i Crnogoraca koji je zvanicno oktobra 1993. podneo dva amandmana na Ustav Makedonije u kojima se trazi status naroda za srpski zivalj u Makedoniji i ucese njihovih pred stavnika u drzavnim institucijama.

Slovenija
Srbi i Crnogorci su se masovnije pojavili na tlu Slovenije jos 1530. godine kada su, bezei od turske najezde, u manjem broju naselili severnu stranu Zumberackih planina, a na jugu, u veem broju, presli Kupu, usli u Dolenjsku i naselili Belu krajinu. Medju prvima u Belu krajinu stigle su porodice Vrlinia sa Cetine, Husi iz Boke, zatim Kordia, Selikovia, Radojcia, Vignjevia, Vranesevia i Jankovia iz Unca i Glamoca, ali i iz Pei i Vranja. Udomili su se podno planine Bukovlja na Kupi i osn ovali sedam naselja: Bojanci, Marin Do, Perudika, Adlesii, Paunovii, Zunii i Vinice. Formiranjem Austro-Ugarske ova mesta, sa ukupno 450 domova, pocela su tek da jacaju i da se razvijaju. Pravoslavci u Bojancima su dobili status crkvene opstine, svoj hram i svestenika. Tu je podignuta 1880. godine i prva osnovna skola na srpskom jeziku. Crkva, doduse drvena, podignuta je i u mestu Marin Do. Prvi srpski ucitelj bio je Slobodan Zivojinovi iz Sapca, a poslednji Mihajlo Spiri 1964. godine, kada je osm oljetka zatvorena, navodno, zbog malog broja srpskih djaka. U Zumberku, pak, srpski uskoci su se pojavili na slovenackoj strani tokom XVII veka (Mala enciklopedija, 1986). Puna cetiri veka pravoslavci su u Beloj krajini ziveli izolovano od slovenackog drustva, zenili se medju sobom i tako uveavali domainstva, ali i svoja imanja. Pred Drugi svetski rat u Beloj krajini je zivelo oko 7.000 Srba i Crnogoraca. U to vreme su se pojavili i mesoviti brakovi. Prema Statistickom godisnjaku Kraljevine Jugoslavije, 1931. godine u Dravskoj banovini bilo je 6.745 pravoslavaca. Tokom NOB-a, ovi Krajisnici su mahom otisli u partizane. Ovde na Kupi je jos 1942. godine stvorena prva slobo dna teritorija u Sloveniji, a zatim i prvi narodnooslobodilacki odbor (Filipovi, 1969). Prema popisu stanovnistva, 1948. godine u Sloveniji je registrovano 7.048 Srba i 521 Crnogorac. Srbi i Crnogorci su Sloveniju u poslednjih pet decenija naseljavali dva puta. Prvi put tokom i odmah posle rata, kada se u ovoj republici zateklo nekoliko hiljada partizana i komunistickih kadrova. Drugi talas doseljavanja naisao je dvadeset i pet godina kasnije, kada su iz Srbije, Crne Gore i BiH krenuli mnogi da u najbogatijoj jugoslovenskoj republici nadju bolji zivot. Od 1948. do 1981. godine u Sloveniju se doselilo 111.905 stanovnika. Njih 22 odsto stiglo je iz Srbije, skoro 2 odsto iz Crne Gore, a me dju 30 odsto iz BiH bilo je dosta i pravoslavaca. U ukupnom broju zitelja Slovenije oni su cinili tek nesto vise od 3 odsto. Prema popisu stanovnistva iz 1981. godine, u Sloveniji je bilo 3.217 Crnogoraca i 42.182 Srba, a deset godina kasnije, 47.911 (Statisticki godisnjak Jugoslavije, 1991). Kako je u Sloveniji, kao i u ostalim republikama u to vreme, bilo dosta Jugoslovena, zatim neprijavljenih radnika i clanova njihovih porodica, Dragisa Marojevi, clan Srpske demokratske stranke Slovenije i lider Stra nke za ravnopravnost gradjana procenio je 1991. godine da u Sloveniji ima cak 100.000 pravoslavnih gradjana. Po njemu, najvise ih je bilo u industrijskim centrima LJubljani 17.695, Mariboru 3.090, Kopru 1.938, Kranju 2.895, Celju 2.069 i Jesenicama 1.861. Veina je bila zaposlena u industriji. Najmanje Srba i Crnogoraca u Sloveniji devedesetih godina bilo je upravo u Beloj krajini - Metlika 104. Ostali su se asimilirali. Crkve i skole su im zatvorene, a Srpski dom pretvoren u vatrogasnu stanicu i magac in. Nesto malo pravoslavnih starosedelaca, nekoliko desetina, bilo je i u Zumberku. Na incijativu oficira JNA 1953. godine srpska skola je otvorena i u LJubljani. Bila je to zapravo skola "Prezihov Voranc" sa pararelnom nastavom na slovenackom i srpskom jeziku. Krajem osamdesetih godina u njoj je bilo oko 6.000 djaka, dece dosljaka ili neslovenaca, kako su to LJubljancani voleli da kazu. Zbog losih nastavnih kadrova i programa, ova skola nije ostavila veeg traga u kulturnom zivotu Srba i Crnogoraca u Sloveniji, pa je ve pocetkom devedesetih godina, zbog navodnog nedostatka ucenika nast ava na srpskom jeziku ukinuta. U

gradskom parku Tivoli, posle Drugog svetskog rata, podignuta je i pravoslavna crkva Sveti irilo i Metodije, koja je okupljala krajem osamdesetih oko deset hiljada vernika. Medjutim, pored oca Perana Boskovia i djakona Jovana Patocana, u Sloveniji je u tudjim i iznajmljenim crkvama sluzbu odrzavalo jos cetrdesetak pravoslavnih svestenika. Hram Svetog irila i Metodija je i danas jedina srpska crkva u Sloveniji. Srbi i Crnogorci su postali gradjani drugog reda, izjavio je Dragoslav Ognjanovi iz Vevce u listu "Svet" septembra 1989. godine. Zbog te izjave on je ostao bez posla u ljubljanskoj "Iskri". Uostalom, Srbi, Crnogorci, pa i Slovenci koji u to vreme nisu isli "ljubljanskim marsom", bili su sklanjani. Na inicijativu akademika Vladimira Dedijera da se ispita polozaj ne-Slovenaca odgovoreno je mrznjom i novim optuzbama. I kada je 1989. godine u Beloj krajini Odbor za zastitu Srba u Bojancima i Marin Dolu zatraz io slobodu jezika, veroispovesti i nacionalnog opredeljenja, CK SK Slovenije i RK SSRN su tu inicijativu proglasili huskaskom i remetilackom. U RSUP-u je tim povodima i napravljen poseban spisak nepodobnih Srba i Crnogoraca. Zbog svojih napora da zastiti dosljake i njihove porodice od progona i ukidanja njihovih ljudskih prava, Dragisa Marojevi, predsednik Stranke za ravnopravnost gradjana, dva puta je hapsen i saslusavan, a trei put je ostao i bez zaposlenja. Rad Srpskog kulturnog drustva "Sava", koje je osnovano 1989. godine, jednostavno je bio zabranjen. Vrhunac te slovenacke netrpeljivosti prema Srbima i Crnogorcima pokazao se 1991. godine, kada je policija u LJubljani zabranila miting Srba i Crnogoraca i kada je tokom gradjanskog rata ubijeno cetrdeset vojnika i staresina JNA, a potom iz Slovenije proterano 30.000 pravoslavaca i trideset i cetiri pravoslavna svestenika. Na dan "razdruzivanja Slovenije od SFRJ", 25. juna 1991. godine pored Ustavnog akta o samostalnosti i nezavisnosti, Ustavnog zakona o sprovodjenju tog akta i Deklaracije o nezavisnosti, delegati slovenacke Skupstine su usvojili i Zakon o drzavljanstvu, po kome neSlovenci imaju pravo na drzavljanstvo na osnovu dozvole stalnog boravka. Veliki broj njih, tacno 165.994, iskoristilo je to pravo da zive kao gradjani Slovenije sa dvojnim drzavljanstvom. Medju njima se naslo i 22.288 lica iz Srbije i 4.694 iz Crn e Gore. Slovenacki nacionalisti, medjutim, nisu bili zadovoljni ovim resenjem pa su krajem 1993. zahtevali izmenu Zakona o drzavljanstvu, tako da bi drzavljanstvo mogli da dobiju samo dosljaci ozenjeni Slovencima, dobrog materijalnog stanja, sa znanjem slovenackog jezika i koji odgovaraju slovenackim nacionalnim interesima. Uporedo sa ovim zahtevom podnet je i predlog da se ukinu dotadasnje odredbe o dvojnom drzavljanstvu, cime bi trebalo stvoriti "nove Slovence", a otarasiti se ne-Slovenaca. Ovakvi zakonsk i propisi predlozeni su posle dvogodisnje antisrpske kampanje u Sloveniji, koja je u odredjenim trenucima dostizala i krajnje histericni nivo. Prvo su za sve zitelje SRJ uvedene obavezne vize, zatim su iz Slovenije proterani svi srpski privredni predstavnici. Potom je izvrsen napad na srpske institucije u Sloveniji sa ciljem da se spreci rad Udruzenja Srba u LJubljani, koje od marta 1991. vodi dr Radomir Nikoli, jer je zvanicno zahtevao nastavu u skolama na srpskom jeziku, slobodu veroispovesti i informis anja Srba i Crnogoraca, kao i Jugoslovena srpskog porekla. Srbi u Sloveniji cak nemaju status ni manjina budui da se vode kao "ostali". Prema podacima mitropolita ljubljansko-zagrebackog gospodina Jovana, pocetkom 1994. godine u Sloveniji je bilo oko 30.000 Srba. Pored crkveno-skolske opstine u LJubljani, na cijem celu je bio inzenjer Vasilije Djurovi, na okupljanju srpskog zivlja radilo je jos nekoliko drustava. Srpsko-krajisko udruzenje "Mir" vodio je u LJubljani Radomir Jelci, a Kulturno informativni centar "Pupin" Zivorad Andreji. U Kranju je na celu Srpskog drustva "Sveti Sava" bio biznismen Dragisa Mili, dok su u Celju i Posto jni radila srpska udruzenja "Vuk Karadzi", odnosno "Nikola Tesla" (predsednik je Gojko Lazi). Djordje i Radmila Lazi vode u LJubljani "Prvu srpsku dramsku sekciju", a Kolo srpskih sestara vodi Dusanka

Vukadinovi. Tu je tek otvoren Srpski kulturni centar "Slobodan Milosevi" i Udruzenje Srba opstine Kljuc, koje vodi Slavko Brankovi. Veina ovih srpskih institucija odrzava direktne veze sa Republikom Srbijom. Slovenija je u zimu 1993. godine predala mitropolitu Jovanu dokument iz koga se vidi da ova Republika prihvata srpsku crkveno-skolsku opstinu Sveti irilo i Metodije kao sastavni deo Srpske pravoslavne crkve.

VI GLAVA: SRBI - VISOKI STRUCNJACI U DIJASPORI

Polazna pretpostavka je da je, u najveoj meri, odnos Srba visokih strucnjaka u dijaspori prema Otadzbini pozitivan i da ih svako ko se njima bavi mora tretirati kao znacajan cinilac opsteg budueg razvoja zemlje matice. Isto tako, polazi se od pretpostavke da e se, u godinama koje dolaze, emigracija naucnika iz otadzbinskih zemalja nastaviti i sledstveno zasluziti veu paznju nase javnosti. Migracija visokih strucnjaka je, inace, svojstvena svim zemljama. Ona je u "prirodnoj" razmeri odgovor na specificne zahteve pojedinaca i pojedinih drzava koje namee prvenstveno razvoj nauke i tehnologije. Migracija strucnjaka u savremenim uslovima je, isto tako, odgovor na nove strukturne promene u svetskoj privredi, odgovor na neostvarena ocekivanja pojedinaca generisana ekonomskim razvojem i novim tehnologijama a podsticana informativnom tehnologijom, ali i reakcija na unutrasnje neresene probleme. Ona se prevashodno tretira kao ekonomska kategorija. Sudei po mnogo cemu, a prvenstveno po pocetnim rezultatima dugorocnog i opseznog istrazivanja, odlazak nasih mladih i strucnih ljudi u inostranstvo, kao i u slucaju mnogih drugih manje razvijenih zemalja, postao je jedan od najtezih problema. To, pre svega, zbog toga sto u nasem slucaju nije rec o tzv. "prirodnom odlivu", koji je normalan, pa i pozeljan, ve o prekomernom, galopirajuem. Taj odliv e, kako stvari stoje, u narednim godinama imati, bez sumnje, dalekosezne posledice. Stoga ta pojava priv laci punu paznju strucne i naucne javnosti, drzavnih organa i politickih struktura. Prekomerni "odliv" strucnjaka iz SR Jugoslavije nesumnjivo predstavlja ozbiljan problem srpske i jugoslovenske svakodnevne prakse. Rezultati istrazivanja, izvrsenih u Institutu za medjunarodnu politiku i privredu, pokazuju da je problem vrlo ozbiljan. Naime, iz univerzitetskih, istrazivackih i razvojnih organizacija, koje su krajem 1993. i pocetkom 1994. godine dostavile informacije o tome, u inostranstvo je, u periodu 1979-1993. godine, otislo 1.060 naucnika i istrazivaca. Medju njima je bilo 251 lice sa akademskom titulom doktora nauka, 215 magistara i 594 diplomaca. Znacajno je istai da su u toku 1993. godine nase anketirane univ erzitete, samostalne naucne i istrazivacke institute i druge istrazivacke jedinice napustila, radi odlaska u inostranstvo, 223 istrazivaca. Pod pretpostavkom da se i iz onih univerzitetskih, naucnih, istrazivackih i razvojnih institucija koje se nisu odazvale anketi, a ciji broj prelazi petinu (24%) ukupnog broja na teritoriji Republike Srbije, "odliv" strucnjaka u inostranstvo kretao u istoj srazmeri, ukupan broj onih koji su otisli u inostranstvo, u analiziranom 15-godisnjem periodu, iznosio bi oko 1.400. To je vise od 9% ukupnog broja naucnih radnika zaposlenih u Republici Srbiji.

"Odliv" naucnika i strucnjaka u inostranstvo, cije je kretanje praeno u periodu od 15 godina, pokazuje - osobito od 1990. godine - sve vei intenzitet. U stvari, samo u poslednje cetiri godine (1990-1993) u inostranstvo je otislo 67% ukupnog broja svih koji su registrovani u univerzitetskim, naucnim, istrazivackim i razvojnim institucijama. Jos ocitija je cinjenica da samo na 1993. godinu otpada 21% ukupnog broja otislih u inostranstvo u 15-godisnjem periodu. Ako se 1990. uzme kao baza, indeks "odliva" je u 1991. godini bio 143, u 1992. godini 151, a u 1993. godini 177. Treba istai i to da je 1993. godine, u vreme kada su sankcije koje je uveo Savet bezbednosti UN bile u punom jeku, u inostranstvo otislo 68 doktora nauka i 58 magistara. Najvise je otislo iz Instituta "Mihailo Pupin" i Instituta za nuklearna istrazivanja "Vinca". Ko odlazi? Odlaze svi, ali u najveem broju mladi naucni radnici iz oblasti fizike, matematike, elektronike i hemije. Najznacajnija je grupa starosne dobi izmedju 30 i 36 godina zivota, koja je i najbrojnija. Preko jedne petine (23,6%) ukupnog broja otislih cinili su doktori nauka, a jednu petinu gotovo (20%) magistri. Dakle, preko 43% ukupnog broja otislih posedovali su magistarske i doktorske titule. Kako i zasto odlaze? Nasi naucnici odlaze u inostranstvo na razne nacine. U 32,5% slucajeva anketiranih otislo je inostranstvo na specijalizaciju, 36,7% radi zaposlenja, a u 29,8% slucajeva na neki drugi nacin. Inace, motivi odlaska u inostranstvo su brojni - ekonomski, drustveni, bezbednosni, politicki i drugi. Anketom su dobijeni samo delimicni odgovori na pitanje motiva za odlazak. Ranija istrazivanja su pokazala da su materijalni razlozi znacajni, ali ne i najbitniji. Medjutim, poremeeni odnosi u monetarnoj i finansijskoj sferi nisu bili najpogodniji za prikupljanje informacija o zaradama, osobito pri inflaciji kakva je bila u vreme ankete. Anketa je bila koncipirana tako da se dobiju informacije druge vrste koje ranija istrazivanja nisu dala. Stambeni problem je u jednom i to manjem broju slucajeva bio uzrok odlaska u inostranstvo. Od ukupnog broja onih koji su odgovorili na pitanje "da li je imao reseno stambeno pitanje?" u preko dve treine slucajeva je odgovor bio "da". Dosadasnja istrazivanja vise autora, ukljucujui i autora ove studije, pokazala su da razloge "odliva" visokoobrazovanih kadrova iz Jugoslavije treba traziti prvenstveno u: - protivrecnostima drustveno-ekonomskog razvoja zemlje koje suzavaju prostor za produktivno zaposljavanje strucnjaka i za njihovu punu afirmaciju; - neizvesnim uslovima i mogunostima profesionalnog usavrsavanja i napredovanja; - nedostatku odgovarajue klime u zemlji koja podstice stvaralacke impulse i afirmise natprosecne sposobnosti pojedinih strucnjaka; - neadekvatnim materijalnim uslovima za zivot i rad, kao i uslovima stanovanja mladih strucnjaka; - nepostovanju institucije konkursa pri zaposljavanju i kriterijuma sposobnosti; slabostima kadrovske politike; - nedostatku organizovane brige o natprosecnim kadrovima kod svih drustvenih subjekata;

- bekstvu iz potencijalne ratne opasnosti, ili da bi se izbegao odlazak u rat; i - ekonomske sankcije i neizvesnost njihovog skidanja. Kuda odlaze? Najvei broj odlazi u SAD (26,1%). Slede Kanada (18,3%), Australija (7,7%), a zatim evropske zemlje - Velika Britanija (6,1%), SR Nemacka (4,8%), Francuska (3,8%), Svajcarska (3,5%), Italija i Holandija. Danas se cesto iznose procene o mladim strucnjacima koji su napustili Srbiju nakon pocetka etnickih sukoba i gradjanskog rata na teritoriji bivse SFRJ. Niko, medjutim, ne poseduje tacne podatke koliko je visokoobrazovanih ljudi napustilo Srbiju od juna 1991. godine. Ni statistike imigracionih zemalja jos nisu dostupne. Poznato je, medjutim, da je ukupan broj izdatih useljenickih viza u 1993. godini naglo povean. Izdato je, naime, oko 12.000 useljenickih viza - za Kanadu (preko 7.000), Australiju (oko 3.00 0), SAD (oko 1.100) i druge useljenicke zemlje. Medju njima je veliki broj mladih i obrazovanih ljudi. U literaturi se pominju cetiri grupe mera u cilju sprecavanja migracije visokoobrazovanih radnika iz zemalja u razvoju u razvijene zemlje: preventivne, restriktivne, restaurativne i kompenzacione. Pri tome se one medjusobno ne iskljucuju. Dosadasnja iskustva drugih zemalja su pokazala da je prva grupa mera dala najbolje rezultate. Prema tome, osnovni elementi politike trebalo bi da se zasnivaju na podsticajnim, a ne na restriktivnim merama. Mere bi se morale odnositi na unapredjenje istrazivackog razvojnog sistema nase Republike uopste (poboljsanjem materijalne osnove rada i nagradjivanja) i na unapredjenje organizovanosti naucnoistrazivackih institucija. U isto vreme, potrebno je preduzimati mere radi uspostavljanja i unapredjenja veza sa nasim naucnicima i strucnjacima u inostranstvu, kao i mera i preporuka za njihovo ukljucivanje u naucno-tehnoloske programe u zemlji, razume se kada to uslovi budu dozvolili. Ove mere su iz domena migracione politike, koja je deo spoljne politike zemlje. S obzirom na situaciju u kojoj se SR Jugoslavija sada nalazi, selektivni pristup problemu se namee kao imperativ. Prioritet u politici razvoja bi trebalo dati optimalnim, drustvenim poduhvatima: - izbor razvojnih prioriteta koji daju efekte na krai rok; - radikalno bi morala da se poboljsa materijalna situacija naucnih i istrazivackih institucija u kojima je bila vea ucestalost odlaska istrazivaca u inostranstvo; - sustinska promena u tretmanu nauke i naucnih radnika (koja nije samo u veem ulaganju u opremu i ostalo, ve i vee korisenje domaeg naucnog rada). U trazenju odgovora na pitanje o mogunosti prosirenja obima i oblika saradnje nasih naucnika koji zive i rade u SAD sa maticom, dr Greci je izvrsio anketu medju naucnicima i strucnjacima koji su ukljuceni u kompjutersku mrezu. Anketi se, bez prethodne najave i bez ikakve pripreme - za vrlo kratko vreme - odazvalo 11% statisticke mase. Uz odredjene rezerve, odgovori koji su dobijeni izrazavaju - u najveoj meri - stav celine prema Srbiji i Jugoslaviji. Rezerve su se javile zbog cinjenice da to nije sluc ajni uzorak, ve su pitanja poslata svima pa su oni koji su u tom trenutku bili slobodni i voljni odgovorili. Medjutim, to ne bi trebalo bitno da utice na zakljucke koji proisticu iz ove ankete. U ovoj kratkoj anketi postavljeno je sest pitanja. Prvo pitanje se odnosilo na naucnu oblast u kojoj rade u SAD. Drugo pitanje na duzinu boravka u SAD. Tree pitanje je glasilo: "Da li

smatrate svoj sadasnji rad, a posebno budui, znacajnim za razvoj Sjedinjenih Drzava?" Cetvrto, "Da li smatrate da bi ste mogli na neki nacin da doprinesete razvoju zemlje porekla?". Peto, "Da li ste zainteresovani za ono sto se dogadja u nauci Srbije - Jugoslavije?", i, sesto, "Da li imate neku sugestiju vezanu za saradnju sa zemljom porekla?" Uz pitanja su bila data i kratka objasnjenja. Na prvo pitanje dobijena je veoma sarolika slika delatnosti u kojima ovi ljudi rade. Samo se po sebi razume, preko cetiri petine radi u prirodnim naukama: elektrotehnika, kompjuterske nauke i fizika vode na listi delatnosti. Kada je rec o duzini boravka u SAD, treba rei da je i tu jedno sarenilo - od godinu dana do 28 godina. Prosek je 6,6 godina. Cinjenica je da su svi koji su se odazvali anketi, rodjeni u nasoj zemlji. Preko tri cetvrtine anketiranih smatra svoj rad u SAD znacajnim za razvoj ove zemlje; 15% smatra da njihov rad ne predstavlja doprinos razvoju te zemlje, a oko 10% anketiranih je odgovorilo da je to veliko pitanje i da taj doprinos zavisi od mnogo faktora. Ono sto je najznacajnije u saradnji nasih naucnika u inostranstvu sa zemljom porekla, odnosno sa zemljom u kojoj su rodjeni i u velikoj meri i skolovani jeste pitanje da li oni smatraju da bi mogli na neki nacin da doprinesu razvoju zemlje porekla. Kao sto je ve receno, odgovor je dobijen od samo nesto vise od jedne desetine ukupnog broja na kompjuterskoj mrezi, ali svi anketirani su odgovorili pozitivno. To sugerise zakljucak da medju nasim naucnicima u inostranstvu postoji velika spremnost za saradnju s a naucnim i drugim institucijama u zemlji. Isto tako, svi anketirani su odgovorili da su zainteresovani za ono sto se dogadja u nauci Srbije/Jugoslavije (teskoe, dostignua, novi projekti i sl.) i da bi zeleli i dalje da se o tome informisu. Nesto preko polovine anketiranih je dalo svoju adresu na koju zeli da dobije postu, ostali su naveli da te informacije zele da dobiju elektronskom postom. Na poslednje, sesto, pitanje u 75,8% slucajeva je odgovorilo da imaju sugestija, a u 24,2% da nemaju. Medjutim, i oni koji su naveli da nemaju sugestija vezanih za saradnju sa zemljom porekla, u najveem broju su izneli po nesto sto prakticno znaci stav prema oblicima saradnje sa Srbijom/Jugoslavijom. Anketirani naucnici i istrazivaci koji zive i rade u SAD dali su vise sugestija. Ovde e biti navedene samo neke. 1. Definisanje nacina komuniciranja sa naucnicima izvan zemlje. Naime, predlaze se formiranje Centra preko koga bi strucne asocijacije u Srbiji i Crnoj Gori mogle da stupe u kontakt sa nasim strucnjacima u inostranstvu. Isto tako, predlazu formiranje jedne nevladine komisije za saradnju sa ljudima izvan zemlje. 2. Korisenje i razvijanje informacionih sistema. Oni smatraju da bi postojea e-mreza "idealno mogla da se iskoristi za razmenu informacija o potrebama nasih institucija..." 3. Izrazavaju spremnost za saradnju oko nabavke literature (knjige, clanci iz casopisa, radovi sa konferencija i sl.) koja je deficitarna u Jugoslaviji. 4. Sugerisu organizovanje seminara i letnjih kurseva (za obucavanje kadrova) koje bi drzali nasi strucnjaci koji rade u inostranstvu; organizovanje konferencija i okruglih stolova. 5. Rad na zajednickim projektima, objavljivanje zajednickih radova.

6. Organizovano stipendiranje studenata u inostranstvu. 7. Stvaranje odredjenih fondacija (Serbian-American Enterprise Fund), po ugledu na poljskoamericke, ili madjarsko-americke, za finansiranje preduzetnickih poduhvata u Srbiji/Jugoslaviji koji bi bili od koristi i za americku privredu (naravno, po ukidanju sankcija). Isto tako, uspostavljanje istrazivackih programa i fondova, "koji bi se distribuirali na bazi kvalifikovanosti projekata i istrazivaca" uz korisenje metodologije "evaluacije" NSF (National Scientific Foundation), pre svega, radi zdrave konkure ncije. 8. Redovno informisanje o naucnim tokovima putem biltena koji moze biti distribuiran preko elektronske mreze i sa jednog punkta u SAD za one koji nemaju pristup mrezi. Posledice prekomernog odlaska naucnika i visokoobrazovanih kadrova iz nase zemlje u inostranstvo su nedovoljno istrazene. Ima, medjutim, dovoljno argumenata za potvrdu teze da "odliv" visokih strucnjaka predstavlja obrnuti transfer tehnologije. Jer, Jugoslavija u velikoj meri "izvozi" stvaraoce novih tehnologija, a uvozi tehnoloska resenja. Ona tim "odlivom", pored ulozenih sredstava u odgoj i obrazovanje, gubi i na polju nauke, medicine, kao i u industriji i privredi uopste. Nisu, medjutim, sagledani ni gu bici koje Jugoslavija ima sto na biroima za zaposljavanje godinama ceka veliki broj visokoobrazovanih i visokostrucnih kadrova, bez da je ulozila vee napore za njihovo produktivno angazovanje. Radi ublazavanja problema o kojima je rec, aktivnost drzavnih i privrednih faktora bi trebalo da bude usmerena u tri pravca. Prvo, resenje problema bi trebalo traziti u daljim sistemskim promenama koje e obuhvatiti poboljsanje materijalne osnove rada i zivljenja i sistema drustvenih vrednosti. Resenja bi trebalo da obuhvate i brigu o natprosecnim kadrovima - kroz praenje profesionalnog razvoja najboljih studenata na univerzitetima, stipendiranje, pomo pri zaposljavanju, odrzavanje kontakata univerzite ta sa bivsim studentima, evidentiranje naucnih radnika i strucnjaka koji odlaze na rad u inostranstvo. Izgradnja stimulativne poreske politike, kreditne politike, posebno za resavanje pitanja stanova za strucnjake i drugo. Podsticanje i prijem mladih istrazivaca u istrazivacko-razvojne centre i institute. Postovanje institucije konkursa pri zaposljavanju i kriterijuma sposobnosti kako bi daroviti mladi strucnjaci mogli da dodju na prava mesta. Jednom reci, stvaranjem povoljnih uslova za rad najtalentovaniji h u zemlji, priblizno onih koje dobijaju u inostranstvu. Drugo, pored stvaranja uslova za zadrzavanje i povratak u zemlju, paznju treba usmeriti i na saradnju sa visokim strucnjacima i uspesnim privrednicima iz nase zemlje u inostranstvu, na njihovo angazovanje u zajednickim poslovnim poduhvatima, projektima, kao i niz drugih oblika zajednickog rada. Pri tome bi se preko naucnih institucija koje se ovom problematikom bave mogla koristiti pozitivna iskustva drugih, osobito novoindustrijalizovanih zemalja Az ije, a i nekih evropskih. Posebno treba preispitati i dograditi migracionu politiku SRJ i zakljucivanje sporazuma izmedju nase zemlje i zemalja prijema jugoslovenskih "profesionalaca". U okviru tih sporazuma se mora obezbediti redovan protok informacija o jugoslovenskoj migraciji u zemlje prijema. Medjunarodno Udruzenje koje okuplja visokostrucne ljude prevashodno naseg porekla, tj. naucnike, inzenjere i druge strucnjake, nosi naziv Drustvo za negovanje uspomene na Nikolu Teslu (Tesla Memorial Society), i deluje vise od petnaest godina. Cilj drustva je da postuje i ovekoveci uspomene i ideale velikog naucnika i pronalazaca srpskog roda Nikole Tesle, preko organizovanja odgovarajuih akademskih konferencija, davanja stipendija i drugih razlicitih kulturnih aktivnosti. U cl. 2. Statuta ovog Drustva j e zapisano da je ono "nepoliticka i nedobitna organizacija posveena naucnim, kulturnim i humanistickim teznjama". Ono deluje na svim kontinentima i broji nekoliko hiljada clanova. Medjutim, medju njima je samo 12% clanova srpskog porekla. Pocasni predsednik Drustva je ing. Vilijam Terbo, neak Nikole

Tesle, a izvrsni sekretar profesor u penziji Nikola Kosanovi (druga generacija iseljenika iz Like) koji je svojim entuzijazmom dao veliki doprinos njegovom razvoju. Gospodin Kosanovi je urednik glasila D rustva "Newsletter".

VII GLAVA: NEGOVANJE ETNICKOG IDENTITETA I SARADNJA S OTADZBINOM

Srpski iseljenici su odlazili u prekomorski svet etnicki sasvim formirani, ili u procesu intenzivnog formiranja, sa svojim kulturnim nasledjem. Dolazak u nove zivotne sredine, znacio je, u stvari, dva osnovna zivotna opredeljenja (Jonci, 1980). Prvo, najvaznije je bilo usmeriti se na sto brze i sto povoljnije ukljucivanje u novu drustvenu sredinu, po cenu etnicke asimilacije. Drugo opredeljenje bilo je usmereno na stari zavicaj, odrzavanje etnickog kulturnog porekla i, radi toga, odr-zavanje veza sa stari m zavicajem (Jonci, 1980). Drustveno okupljanje Srba u prekomorskim zemljama pocinje sa grupnim doseljavanjem na te prostore. Ono se odigravalo u "salunima" i u bratskim, duhovnim, drustvenim organizacijama i kulturnim udruzenjima. Unutar doseljenickih kolonija organizuju se bratski pansioni, zborovi (horovi), pozorisne druzine, biblioteke, sportski klubovi, dobrotvorne organizacije, savezi mladih i organizacije zena, koji se ujedinjuju u regionalne i nacionalne organizacije. Medjutim, najmasovnije okupljanje je prilikom odrzavanja v erskih obicaja, u crkvenoskolskim opstinama. Pero Slijepcevi, u knjizi Srbi u Americi objavljenoj 1917. u Zenevi, pored ostalog pise: "Svoju nacionalnu svest pokazali su americki Srbi ve dovoljno u svome radu.... Cim su nasoj zemlji pocele da prete velike opasnosti, Srbi u Americi poceli su da osnivaju razne dobrotvorne fondove, da joj pomognu" (str. 91). "Burna vremena i ratovi, od 1908. pa naovamo, uopste su, vise nego ista drugo, podigli srpsku nacionalnu svest u Americi" (str. 91). Slicne zakljucke iznosi i Luka M. Pejovi (1934) u knjizi Srbi u St. Luisu: "Kod Srba je jako razvijena nacionalna svest, te iako su se zenili 'tudjinkama' deca se ipak oseaju Srbima. Taj jak oseaj rasnog instinkta i nacionalne svesti ucinio je dosta da se narod odrzao kao duhovna i nacionalno-kulturna celina" (str. 18). Srbi su zadrzali niz simbola etnickog identiteta u prekookeanskim zemljama. Prezimena i imena su najneposredniji simbol etnickog identiteta, mada je dosta njih promenilo ime, ili prilagodilo prezime. Jedan od simbola etnickog identiteta je i porodica i manifestacije vezane za nju. Ona igra znacajnu ulogu ne samo kao nukleus okupljanja clanova ve i negovanja etnickog identiteta. Sklapanje brakova je, isto tako, znacajan faktor ocuvanja i negovanja etnickog identiteta. Srbi i Srpkinje, osim sa partnerkama i partnerima u istoj etnickoj grupi, sklapaju brakove i sa pripadnicima i pripadnicama drugih etnickih grupa, cesto iste veroispovesti. Krsna slava je, isto tako, karakteristicno obelezje Srba u dijaspori. Anketa, koju je dr Greci izvrsio 1986. u SAD (180 ispitanika), pokazuje da Srbi u 84,2% slucajeva pripremaju nacionalnu hranu kod kue, Hrvati u 88,9% slucajeva, a Slovenci u 92,9% slucajeva. Na pitanje "da li pretezno kupujete robu ili koristite usluge firmi koje vode

ili rade u njima Jugosloveni?", sa "da" je odgovorilo 33,3% ukupnog broja srpskih ispitanika, 48,6% hrvatskih i 57,1% slovenackih. Udeo anketiranih koji ne odlazi na bogosluzenje je kod Srba 21%, Slovenaca 17,8%, a Hrvata 13,9%. Ove cinjen ice pokazuju da etnicka grupa nije tako homogena. Kod dece anketiranih ta etnicka homogenost je jos slabija. U 91% slucajeva (oni koji imaju ozenjenu i udatu decu) deca anketiranih su u braku sa supruznicima druge nacionalnosti. Objasnjenje ovih odgovora bi trebalo traziti i u tome sto Srpska pravoslavna crkva nije tako uticajna i stroga kao sto je, na primer, katolicka ili druge; da je crkva dugo bila podeljena; da su Srbi vise rastrkani po Americi nego sto je, na primer, slucaj sa Slovencima; da dugo nisu odrzavali prisnije veze sa zemljom maticom, posto ni ona nije imala etnicku politiku prema Srbima u dijaspori. Tu bi trebalo traziti i objasnjenje zasto su se Srbi vise nego drugi narodi bivse SFRJ izjasnjavali kao Jugosloveni. Srbi koji zive kao nacionalne manjine u starim susednim zemljama, osim u Albaniji, odrzavaju i neguju svoju nacionalnu samobitnost, koristei iste ili slicne simbole kao sto to cine i Srbi iseljenici. U velikoj meri su sacuvali jezik, zahvaljujui raznim oblicima samoorganizovanja. Srbi - gostujui radnici i gradjani na privremenom radu i boravku u inostranstvu, narocito u evropskim zemljama, dosta tesno su vezani za zemlju maticu i izrazavaju vidljivo svoju nacionalnu pripadnost iz vise razloga. Najznacajniji su: geografska blizina, status koji u tim zemljama uzivaju, brojnost i koncentracija u odredjenim podrucjima. Klubovi predstavljaju vrlo znacajne centre okupljanja ovih kao i SPC.

Srpska pravoslavna crkva - raskol i ujedinjenje

Najvei broj srpskih iseljenika se okuplja u okviru crkvenih eparhija. Veroispovest je jedno od znacajnih obelezja srpskog iseljenistva u prekookeanskim zemljama. Treba, medjutim, rei i to da Srbima nije svojstven verski fanatizam, pa time ni verska iskljucivost (Babi, 1990). Iako je crkva srediste okupljanja i ocuvanja etnickog i nacionalnog identiteta, njena misija se ne iscrpljuje u zadovoljenju samo verskih potreba iseljenika, ve i u organizovanju razlicitih aktivnosti koje bi trebale da omogu e ocuvanje jezika, kulture, obicaja i ostalih sociokulturnih vrednosti zemlje porekla. Medjutim, SPC se u dijaspori 1963. godine podelila. Naime, odnosi izemedju crkve (majke) i njene eparhije u Severnoj Americi nisu bili dovedeni u pitanje do 1962. godine kada je eparhijski episkop Dionisije dao izjavu da ta eparhija treba da postane nezavisna. Posto je njegova izjava primljena sa negativnom reakcijom od strane vodeih etnickih organizacija, narocito svestenstva, episkop Dionisije reaguje tako da daje no vu izjavu u kojoj navodi da eparhija "jeste i ostaje kanonski deo Srpske pravoslavne crkve ciji je poglavar Srpski patrijarh" (Vrga, 1975). Prva izjava episkopa Dionisija bila je odmah razmatrana u Srpskom arhijerejskog sinodu na osnovu optuzbi koje su dosle u velikom broju od nekih delova svestenstva i mnogih istaknutih vernika protiv njegovog "najneprikladnijeg licnog stava i zloupotrebe Crkve". U junu 1962. godine, zvanicna delegacija SPC iz Beograda ucinila je posetu Americi sa ciljem da dobije informacije iz prve ruke o stanju u eparhiji. U septembru iste godine, episkop Dionisije ponavlja svoju nameru da prekine sa crkvom majkom ako ne bu de unapredjen u rang

mitropolita, sa novim episkopima koji e biti potcinjeni njemu. On takodje zahteva da se sve optuzbe protiv njega odbace. Na sastanku u novembru 1962. godine, Udruzenje svestenstva severnoamericke eparhije izrazava sumnju da episkop Dionisije zeli da sacuva jedinstvo u eparhiji i vezu sa crkvom majkom. Eparhijsko izvrsno telo, sastavljeno od vernika, 17. aprila 1963. godine, prihvatilo je deklaraciju u kojoj se kaze: "Citav eparhijski izvrsni odbor sa episkopom Dionisijem na celu, jednoglasno i jasno ostaje za duhovno, hijerarhijsko i kanonsko jedinstvo sa Svetom crkvom u Jugoslaviji" (Vrga, 1975). U deklaraciji se takodje navodi da bi samo Sveti arhijerejski sinod i Sabor mogli da presude sto se tice optuzbi protiv episkopa Dionisija. Dok je napetost rasla izmedju episkopa i svestenstva, Sveti arhijerejski sabor, na zasedanju odrzanom od 25. aprila do 11. maja 1963. godine, odlucio je da se formiraju tri eparhije, od ranije eparhije za SAD i Kanadu, kao odgovor na "zahtev srpske Crkve", kao i zbog velicine i prostranstva na kojoj se nalazila ranija Eparhija. U posebnoj odluci Sveti arhijerejski sabor daje instrukcije Svetom sinodu, kao svom izvrsnom organu, da suspenduje episkopa Dionisija sa svih funkcija i iz administracije eparhije dok se optuzbe ne ispitaju i on, eventualno, ne saslusa. Episkop Dionisije je odbacio odluku Svetog arhijerejskog sinoda, izjavljujui: "Ja ne priznajem ovu komunisticku odluku iz Beograda". Zatim, episkop Dionisije je objasnio da je formiranje tri nove eparhije zahtevao i trazio Titov rezim, "koji koci rad ove Eparhije i zeli da podjarmi ovaj deo slobodnih Srba preko episkopa njemu lojalnih". Novoimenovane episkope triju novo-formiranih eparhija, episkop Dionisije je pozvao da se odreknu crkve majke i pridruze njemu. Tokom 1962. i pocetkom 1963. godine, episkop Dionisije je bio bez podrske u nameri da stekne "nezavisnost" eparhije od crkve majke. Medjutim, s vremenom, Srbi u Americi pocinju da se dele, a deli se i svestenstvo. Ve do jula 1963. godine bilo je sasvim jasno koje srpske organizacije i vodee licnosti su na kojoj strani. U isto vreme, kontroverznost se pomera od religijskog vrha i vodeih ljudi u srpskoj etnickoj zajednici prema clanstvu crkve. Episkop Dionisije je sazvao Crkveni sabor od 6. do 9. avgusta 1963. godine, sa ciljem da se razmotri novonastala situacija, koja je proistekla iz reorganizacije Srpske pravoslavne crkve u SAD i Kanadi i iz imenovanja novih episkopa. Sabor je usvojio rezoluciju koja zahteva "povlacenje svih odluka koje je Crkva proglasila u vezi sa episkopom Dionisijem; povlacenje svih novoimenovanih episkopa sa teritorije SAD i Kanade; prekid kanonsko hijerarhijskog jedinstva sa Crkvom majkom u otadzbini i odrzavanje samo d uhovnog jedinstva molitve..." (Vrga, 1975). Sabor se, isto tako, sastao i 12. do 14. novembra 1963. godine kada je usvojio znatno ostriju rezoluciju i izabrao episkopa koji e pomoi gospodinu Dionisiju. Potpuni prekid jedinstva Srpske pravoslavne crkve u SAD i Kanadi je formalizovan. Cetiri meseca kasnije, 15. marta 1964. godine, Sveti arhijerejski sabor je lisio episkopa Dionisija episkopskog i monaskog cina. Jedini nacin da se odredi naklonost crkvenog clanstva u konfliktu izmedju episkopa Dionisija i crkve majke bilo je glasanje u svakoj parohiji pojedinacno. U pojednim parohijama je odmah po imenovanju novog episkopa sprovedeno izjasnjavanje, u drugim je glasanje izvrseno do kraja 1963. godine, a u ne kima je to izjasnjavanje odgodjeno za kasnije. Izjasnjavanje je dovelo do podele parohijana na dve grupe. Za njih se u literaturi sreu razni nazivi. Medjutim, grupa koja je ostala privrzena crkvi-majci i priznavala postojeu crkvenu hijerarhiju pominjala se (od druge grupe) kao

"federalci" (prema federalnoj komisiji za verska pitanja koja je postojala u SFRJ), a grupa sa episkopom Dionisijem na celu (koja je kako je tada govorila predstavljala slobodnu Srpsku pravoslavnu crkvu) kao "raskolnici". Posto su protivnici episkopa Dionisija stalno izrazavali ideju jedinstva Srpske pravoslavne crkve u Americi sa crkvom-majkom u Jugoslaviji, smatrani su unitaristickom frakcijom, a oni koji su sledili Dionisija autonomaskom frakcijom. Posle podele, kontakti izmedju ove dve frakcije bili su ograniceni, a u mnogim slucajevima i prekinuti. Nisu imali vise ni zajednicku sluzbu, niti druge verske obrede. Nakon sto je rascinjen, episkop Dionisije je proglasio Slobodnu srpsku pravoslavnu crkvu. Dvadesetdevetogodisnji raskol naneo je mnogo stete crkvi. Bila je to crkvena - moze se rei i politicka - a nikako verska podela. "Krivili su jedni druge, a svi su se oseali krivim" - istice u jednoj izjavi Slobodan Pavlovi, biznismen iz Cikaga. Mira i Slobodan Pavlovi su se medju prvima zauzeli oko pomirenja i otklanjanja raskola. Na sreu srpskog naroda, on je bar formalno okoncan 1992. godine, na praznik Sretenja Gospodnjeg kada su Patrijarh srpski gospodin Pavle i mitropolit novogracanicki gospodin Irinej sluzili Svetu arhijerejsku liturgiju, u Sabornoj crkvi u Beogradu, oznacavajui da je zvanicno prestala da postoji podela u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Kao kruna svega, Njegova svetost patrijarh srpski gospodin Pavle posetio je krajem 1992. godine Srbe u Americi i pozvao vernike na slogu i jedinstvo. U susednim zemljama, kod srpske nacionalne manjine, raskol crkve nije dosao do izrazaja, ali je bio evidentan u drugim evropskim zemljama, mada je u Evropi duhovni zivot Srba bio siromasniji. To je, pre svega, rezultat odnosa vlasti prema strancima. Oni su vise od trideset godina tretirani kao gradjani na privremenom boravku, iako je dobar deo njih primio i drzavljanstvo doticnih zemalja. U svetu danas ima 225 do 300 parohija Srpske pravoslavne crkve, u kojima sluzi 195 do 200 svestenih lica, 12 manastira, oko 200 svetovnih objekata - zaduzbina i spomen-kua i skola (Milanovi, M. 1990).

Iseljenicke asocijacije
Srb Net (Serb-Net) je srpska politicka asocijacija koja je nastala krajem osamdesetih godina kao reakcija na jacanje srpske drzavnosti u SFRJ i kao odraz potrebe ujedinjenja i zajednickog delovanja americkih Srba u prekookeanskim zemljama. Ideju o ujedinjavanju svih srpskih iseljenickih organizaicja i udruzenja u jednu asocijaciju iznela je prva kongresmen Helen Deli-Bentli na posebnom sastanku srpskih lidera u dijaspori, koji je odr-zan 1989. godine u Baltimoru. Taj predlog podrzao je Robert Rade Stojanovi (Bob Stone), predsednik Srpskog narodnog saveza iz Pitsburga, zajedno sa jos desetak organizacija i predstavnicima Srpske pravoslavne crkve iz Kalifornije. Odlukom veine na ovom skupu je osnovana Srpskoamericka nacionalna informativna mreza (Serb Net). Clanice ove asocijacije su od poznatijih organizacija Srpski narodni savez, Srpska narodna odbrana, Srpski kulturni klub "Sveti Sava", Kolo srpskih sestara, Kulturni klub "Jovan Duci", Srpsko narodno udruzenje "Srpska matica", Svetska srpska zajedni ca i Srpska pravoslavna crkva. Srb Net je za svoj rad dobio blagoslov vladike Hristofora iz Los Andjelesa i vladike Irineja iz Libertivila.

U Izvrsnom odboru, najvisem organu Srb Neta, jos na sastanku u Baltimoru, sedeli su Helen Deli-Bentli, predsednik, Bob Ston, predsedavajui, Bogdan Magli, Slavko Paunovi, Milos Dobrijevi, potpredsednici, Milan Visnji, blagajnik Jelena Pavicevi, sekretar, Nikola Trklja, koordinator, Ana Pavicevi-Harkins, koordinator i Dzordz Bogdanovi, direktor. Asocijacija ima desetak hiljada organizovanih clanova. Pored toga, Srb Net ima i Srpsko-americki informativni centar u Cikagu, koji vodi Dzordz Bogd ani i Odbor za humanitarnu pomo u Pitsburgu, sa Bobom Stonom na celu. Kako je zapisano u dokumentima ove asocijacije, glavni zadatak Srb Neta na tlu SAD je ujedinjenje srpskih iseljenika pod devizom "Samo sloga Srbina spasava" u borbi za ocuvanje nacionalnog identiteta u Americi i u borbi za opstanak svih Srba sveta. Ti zadaci se sprovode kroz rad srpskih organizacija clanica, a posebno kroz list "Amerikanski Srbobran", dok posebni centri Srb Neta brinu o politickom marketingu, kulturnoj afirmaciji, a z atim i o medijskoj promociji srpskog naroda, kao i o humanitarnoj pomoi, neophodnoj borcima i izbeglicama u Otadzbini. Kao pomo u borbi za istinu o Srbima angazovane su za milion dolara tokom 1993. godine i dve americke agencije "Mac Dermont O'Nil Association" i "David Kini Company". I u humanitarne akcije ukljucene su mnoge americke firme i sami gradjani SAD. Racuna se da je Srb Net, samo tokom 1993. godine poslao u Otadzbinu pomo u vrednosti od tri miliona dolara. Svoj doprinos afirmaciji srpskog naroda lideri Srb Neta su dali posebno organizovanjem, u vise navrata, velikih demonstracija nasih iseljenika u Vasingtonu, Los Andjelesu i Njujorku. Prilikom prvih nastupa celnika Republike Srpske i Republike Srpske Krajine u Njujorku, u OUN, clanovi ove asocijacije su tokom 1992. pomogli srpskim delegacijama sa Pala i iz Knina da sto bolje obave svoje diplomatsko-politicke poslove. Tom prilikom su im organizovali i susrete sa grupama americkih Srba. Tokom jeseni 1993. godi ne, uz finansijsku podrsku Srpske pravoslavne crkve, Otadzbinu je posetila prva delegacija Srb Neta. Nju je predvodila Ana Pavievi-Harkins, predsednik Odbora iz Pitsburga, koja je sa sobom u Srbiju dovela i cetvoricu americkih kongresmena i senatora. Njihova poseta je doduse bila nezvanicna, ali znacajna i vrlo korisna za razumevanje tadasnjeg stanja i prilika u Otadzbini. Kako su, u medjuvremenu, zbog zauzetosti Srb Net napustili Helen Deli-Bentli i Bogdan Magli, rukovodeu ulogu preuzeo je Bob St on. Sabor srpskog ujedinjenja osnovan je na kongresu u Klivlendu, 7. decembra 1990. godine po ideji princa Andrije Karadjordjevia i njegovog prijatelja Dragoslava Djordjevia, profesora iz Kalifornije. Ovom osnivackom skupu prisustvovalo je oko 350 delegata iz citavog sveta, koji su zvanicno bili predstavnici svoje baze od najmanje deset clanova. Za predsednika Sabora srpskog ujedinjenja u Klivlendu je izabran Miroslav-Majkl Djordjevi, biznismen iz San Fransiska, za sekretara Momcilo Tasi, a za potpredse dnike Milos Milenkovi, Majlo Popovi, Nik Petrovi, Dejan Markovi, Nadezda Raki. Prvobitni zadatak ove asocijacije je bio ujedinjenje i okupljanje svih Srba sveta oko programa finansijske pomoi mladim srpskim intelektualcima u obrazovanju, a potom i uspostavljanje sirih ekonomskih i kulturnih veza s Otadzbinom. Sa zaostravanjem situacije na Balkanu, a posebno nakon raspada SFRJ i izbijanja gradjanskog rata ciljevi ove asocijacije su se umnogome promenili. Pored ujedinjenja Srba u dijaspori sa Srbi ma u matici Srbiji, glavni pravci delovanja su bili zastita i zastupanje srpskih interesa u americkoj administraciji i medijima, kao i organizovanje humanitarne pomoi srpskim rodoljubima i izbeglicama. Sabor srpskog ujedinjenja je registrovan kao iseljenicka kulturna asocijacija, u kojoj je clanstvo doborovoljno i zbog neprofitnog karaktera oslobodjeno plaanja poreza na sve finansijske rashode. Za svoj rad Sabor godisnje trosi oko 400.000 americkih dolara. Asocijacija okuplja srpske iseljenike svih uzrasta, bez obzira da li su ve clanovi nekih organizacija i ima svoje odbore sirom SAD, Kanade, Australije, Velike Britanije i Zapadne

Evrope. Za cetiri godine postojanja broj clanova i simpatizera Sabora srpskog ujedinjenja je narastao cak na desetak hiljada, a broj regionalnih odbora na dvadeset. Poslednji je otvorio dr Mihailo Vukas u Svedskoj u zimu 1993. godine. Radi koordinacije rada, boljeg organizovanja kao i ostvarenja osnovnih ciljeva i zadataka, na ovako velikom prostoru tokom 1992. godine, ovaj kongres iseljenika otvorio je jos cetiri svoje kancelarije. Pored Centralne kancelarije u San Fransisku, koju vodi Jelena Kolarevi, otvorena je Srpska kancelarija u Vasingtonu, a za direktora je postavlj ena Danijela Sremac. Srpsku kancelariju u Londonu vodi Radomir Putnikovi, a u Srpskoj kancelariji u Beogradu direktor je Slavka Draskovi. Na poslovima politickog i medijskog marketinga Sabora srpskog ujedinjenja u SAD, pored ovih direkcija, radi posebno "Zurnal javnih poslova" i "Glas Sabora", organi ove asocijacije, a i americka agencija "Manatos & Manatos". Odlukom Sabora specijalne akcije istrazivanja porekla neistina o srpskom narodu u SAD vodi izvrsni direktor Mirjana Samardzija. Posebnim zalaganjima predsednika Miroslava Majkla Djordjevia i njegovih saradnika, Sabor je ostvario i odredjene kontakte, ali i uticaje u americkom politicko m vrhu. Organizovao je desetak javnih tribina u americkim medijima o Srbima i dvadesetak demonstracija u Los Andjelesu, Njujorku, Cikagu, Vasingtonu i slanje oko pet hiljada protestnih pisama predsedniku Bilu Klintonu i uglednim americkim senatorima i kongresmenima. Trenutno se u Saboru, bez mnogo medijske galame, priprema objavljivanje posebne knjige o srpskom narodu, na engleskom jeziku, ciji je autor jedan ugledni americki profesor. Za cetiri godine rada ove nadstranacke organizacije, koja se zvanicno nije mesala u politicki zivot u Otadzbini, Sabor srpskog ujedinjenja je odrzao cetiri kongresa u Klivlendu 1990. godine, u Cikagu 1991, u San Dijegu 1992. i Njujorku 1993. godine. Na tim svesrpskim saborima u dijaspori iznesena je i utvrdjena srpska strategija i metodi njenog predstavljanja u zapadnom svetu. Kongresima su prisustvovali i ugledni americki politicari Dzim Mudi, Helen Deli-Bentli, Bil Barton, novinari Stiv Pleter, Piter Br ok i Zak Merlino, profesor Radza Tomas i clanovi dinastije Karadjordjevi, princ Aleksandar II i princeza Katarina. Rad Sabora srpskog ujedinjenja podrzava i Srpska pravoslavna crkva u Americi i Srbiji, a i mnogi srpski intelektualci i politicari. U prolee 1991. godine posebna delegacija od dvadesetak clanova ovog srpskog kongresa, predvodjena tadasnjim predsednikom Miroslavom Majklom Djordjeviem posetila je Srbiju, Bosnu, Krajinu i Kosmet i razgovarala sa vodeim licnostima srpskog naroda. Rezultat te posete je bila Bela knjiga o Srbima, u kojoj su date analize i zakljucci o situaciji u Otadzbini, ali i o vrstama pomoi koju mogu dati Srbi u dijaspori. Tim povodom, Sabor srpskog ujedinjenja je na svojim kongresima usvojio nekoliko politickih r ezolucija u kojima se javno osudjuju antisrpski stavovi u medjunarodnim institucijama i medijima, genocid nad Srbima u Bosni i Hrvatskoj i daje podrska pravu na samoopredeljenje srpskog naroda u bivsoj BiH i bivsoj Republici Hrvatskoj, kao i procesu demokratizacije u SRJ. Na kongresu u Njujorku, oktobra 1993. godine, posebno je od OUN zahtevano ukidanje sankcija prema SRJ i poveanje humanitarne pomoi Srbiji i Crnoj Gori, kao i Srbima u krajinama. Tada su formirani i posebni komiteti Sabora za skidanje s ankcija i za humanitarnu pomo, cije je vodjstvo povereno dr Vojkanu Joksimoviu i princezi Katarini Karadjordjevi. Ova asocijacija nije, medjutim, ni jednog trenutka zapostavila ni svoju prvu obavezu: finansiranje skolovanja talentovane srpske dece. U Americi se zahvaljujui Saboru obrazuje sezdesetak mladia i devojaka iz Otadzbine, koji bi posle studija trebalo da se vrate natrag da pomognu razvoju srpske nauke i privrede. Otvorena je, takodje, i mogunost jacanja ekonomske saradnje samog Sabora i njegovih clanova sa privrednicima u Otadzbini.

Na cetvrtom Saboru srpskog ujedinjenja u Njujorku, posle reorganizacije ove najaktivnije iseljenicke asocijacije, izabran je i novi Izvrsni odbor, na cijem celu je novoizabrani predsednik profesor dr Nikola-Nik Petrovi iz Meksika, a njegovi potpredsednici su Dusica Proti i Ron Radakovi. Dugogodisnji lider Miroslav Majkl Djordjevi je zadrzao specijalno mesto u upravi, a izabrano je i jos petnaest regionalnih predsednika odbora od Aljaske preko SAD i Kanade do Evrope, Australije i Juzne Amerike. Slede i, peti po redu, Sabor je zakazan za jesen 1994. godine u Detroitu, a sesti bi, kako se planira, trebalo da se odrzi u Beogradu. Treba rei i to da su tokom aprila 1994. godine u poseti otadzbinskim zemljama bili sledei clanovi Sabora srpskog ujedinjenja: Miroslav Majkl Djordjevi, potpredsednik, Momcilo Tasi, clan, i Zarko Bilbija, clan Sabora. Oni su posetili Beograd, Pale i Knin da bi se na licu mesta informisali o situaciji u otadzbinskim zemljama i o tome informisali Izvrsni odbor Sabora srpsko g ujedinjenja. Nedugo zatim, pocetkom maja, potpredsednik Sabora, Majkl Djordjevi je govorio i u americkom Kongresu. Naime, gospodin Djordjevi je u spoljnopolitickom komitetu Predstavnickog doma opsezno i vrlo objektivno objasnio bosanski problem, kao "problem iz pakla" podvlacei da "politika koju Sjedinjenje Drzave vode prema Srbima nije samo kontraproduktivna ve i duboko neprincipijelna i ne pristaje velikoj americkoj naciji i njenoj istorijskoj demokratskoj tradiciji" ("Politika", 14. V 1994). To m prilikom je predlozio Komitetu resenja koja bi bila prihvatiljava za rasplet bosanskog sukoba i ukidanje sankcija protiv Srbije i Crne Gore. Srpski nacionalni savez (SNS) formiran je u Australiji 1990. godine kao asocijacija koja ima zadatak da objedini srpsku iseljenicku koloniju na "petom kontinentu". Na prvoj osnivackoj sednici clanstvo u ovom savezu su potvrdili predstavnici svih srpskih organizacija Srpske narodne odbrane, Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava", Udruzenja boraca Jugoslovenske kraljevske vojske "Draza Mihailovi", Cetnickog pokreta "Ravna gora", Kulturnog kluba "Njegos", Srpskog nacionalnog centra, Srpskog drustva "Zora" i Sr pske pravoslavne crkve, eparhije australijsko-novozelandske sa vladikom Longinom na celu. Za prvog predsednika Srpskog nacionalnog saveza izabran je biz-nismen i nacionalni aktivista Dragoslav Ranci, a za sekretara Djordje Covi, obojica iz Sidneja. Oni su ujedno bili i celnici odbora SNC za drzavu Novi Juzni Vels, dok je za predsednika odbora u drzavi Viktorija izabran inzenjer Vladimir Savi iz Melburna. Osnovni zadatak ove srpske asocijacije je bitka za ocuvanje i razvoj srpstva na australijskom tlu, gde hrvatska emigracija i ustase imaju dosta jako uporiste, i posebno organizovanje humanitarne pomoi srpskom narodu u Otadzbini. SNS je tokom 1991. godine odrzao dvadesetak manifestacija u svim australijskim gradovima pod nazivom "Dani srpske solidarnosti" na kojima je sakupljeno vise od 100.000 dolara. Takvih manifestacija srpskog duha i patriotizma bilo je najmanje po cetiri puta svake naredne godine i u njima su dosta cesto ucestvovali i gosti iz Otadzbine: akademik Matija Bekovi, dr Veselin Djur eti, episkop Atanasije Jevti, princ Tomislav Karadjordjevi, ali i mnogi predstavnici australijskih vlasti. Na politickom planu, Srpski nacionalni savez je prvi put 1991. godine imao direktan kontakt sa predsednikom australijske vlade Bobom Houkom. Delegacija australijskih Srba, koju je predvodio advokat Ilija Viskovi je tom prilikom premijeru Bobu Houku u Kanberi predala promemoriju. U njoj se jasno kaze da nasi iseljenici, kao lojalni gradjani postuju zakone Australije, ali dizu svoj glas protiv medijske i politicke antisrpske kampanje, bojkota srpske istine i stavova srpskih doseljenika, kao i podrske koju australijske vlasti daju hrvatskim nacionalistima u Hrvatskoj i na "petom kontinentu". Sa tim stavovima Srpskog nacionalnog saveza upoznati su bili i senatori Bolkus, Hil i Evans, odgovorni za imigraciona pitanja, informisanje i spoljnu politiku, kao i sidnejski kongresmen Dzon Njumen, koji cesto zastupa srpske stavove u politickom vrhu Australije.

Tokom 1992. i 1993. godine na izborima u Srpskom nacionalnom savezu doslo je do velikih kadrovskih promena. Za predsednika je izabran Ilija Glisi, direktor drzavne poste u Sidneju, dok su lideri ove asocijacije za drzavu Viktoriju, Juznu i Zapadnu Australiju i glavni grad bili Slavko Nedeljkovi iz Melburna, Slavko Govedarica iz Sidneja, Boro Sajci iz Perta i Borislav Pupovac iz Kanbere. Mladji i agilniji, novi rukovodioci asocijacije organizovali su u Sidneju izdavanje specijalnog Srpskog biltena, koj i se salje na dve stotine australijskih adresa i otvaranje srpskog nacionalnog radija "F 2000", preko kojih se siri istina o srpskom narodu. SNS je u vise navrata drzao i masovne demonstracije u Sidneju, Melburnu, Pertu i Kanberi protiv australijskih vlasti i njihove diskriminacione politike prema Srbima. Na protestnom mitingu u glavnom gradu Australije, u leto 1993. godine, bilo je oko dvadeset hiljada srpskih iseljenika, sto se moze smatrati najmasovnijim skupom Srba u dijaspori u poslednjih dvadeset godi na. Na ovim skupovima iskazana je puna podrska pravu srpskog naroda da se bori za svoju samostalnost na Balkanu i spremnost da se Srbima u Otadzbini pomogne. Bez obzira na udaljenost Australije od srpske matice, koja iznosi dvadeset hiljada kilometara, Srpski nacionalni savez je preko svojih izaslanika redovno svakog meseca slao humanitarnu pomo Srbima u Bosni i Srpskoj Krajini. Da bi se animirao sto vei broj australijskih Srba, a posebno mladih, SNS je organizovao i posebna sportska takmicenja. Zahvaljujui aktivnostima princa Tomislava Karadjordjevia u ove humanitarne akcije ukljucili su se i mnogi australijski Grci, Makedonci, pa i sami Australijanci. Tokom 1994. godine Srpski nacionalni savez u Australiji je oformio tzv. srpski lobi i pojacao svoju aktivnost na sirenju istine o Srbima, a posebno na trazenju podr-ske australijskih vlasti za skidanje sankcija protiv Srbije i Crne Gore. Delegacija Srpskog nacionalnog saveza nikada nije zvanicno posetila otadzbinu, ali su pojedini aktivni clanovi, na primer, sekretar Djordje Covi i urednici srpskog radio programa Vojkan Gavrilovi i Toma Banjanin bili u Kninu, odnosno na Palama i u Beogradu. Tom prilikom uspostavljeni su direktni kontakti sa srpskim rukovodstvima u Srbiji, Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini, sto je doprinelo boljem povezivanju australijskih Srba sa Otadzbinom. Na Kongresu srpskih intelektualaca koji je odrzan 22. i 23. aprila 1994. godine u Beogradu, srpske intelektualce iz Australije zastupali su Ilija Glisi, predsednik SNS i Peter Radan. Svetska srpska zajednica. - Krajem 1989. godine u Svajcarskoj je profesor ekonomije dr Mihailo Misa Milosevi zajedno sa dr Bogdanom Magliem iz SAD i grupom intelektualaca iz Beograda osnovao Svetsku srpsku zajednicu. Njena iskljuciva namera je bila da patriotski organizuje Srbe u dijaspori i stiti i zastupa fundamentalne srpske interese. Prvi predsednik Zajednice bio je dr Bogdan Magli, dr Misa Milosevi je bio generalni sekretar Komiteta, a clanovi ovog izvrsnog organa bili su Matija Bekovi, Mio drag Perisi, Jovan Raskovi i Atanasije Jevti. Ova srpska asocijacija je kao svoje clanove registrovala nekoliko srpskih klubova iz Kanade, Australije i Zapadne Evrope. Tokom 1990. godine u Beogradu je otvorena i kancelarija SSZ, a planirano je i otvaranje zastupnistva i u Londonu i Frankfurtu. Odlukom srpskih vlasti u Sremskim Karlovcima, u ustupljenom prostoru dvorca "Stefanel", 1991. godine je otvoren i poseban Institut srpskog naroda SSZ. Svoje prve akcije SSZ je sprovodila u okviru OUN u Zenevi, gde se raspravljalo o polozaju Albanaca na Kosmetu, a potom i o ulozi Srba u raspadu SFRJ. Tokom 1993, SSZ je organizovala u vise navrata demonstracije Srba u mnogim svetskim metropolama, a potom i okrugli sto o Srbima u Albaniji, Madjarskoj i Sloveniji. Kako je u medjuvremenu doslo do razlaza oko sustinskih ideja, SSZ su napustili i predsednik dr Bogdan Magli, a i clanovi Komiteta, pa je dr Misa Milosevi preuzeo rukovodee mesto u ovoj srpskoj asocijaciji.

Svetska srpska zajednica je danas najvea krovna organizacija Srba u dijaspori. Prema podacima dr Mise Milosevia, ova asocijacija okuplja oko 750 srpskih klubova i udruzenja sa blizu 250.000 clanova sa svih meridijana sveta. Zvanicno, Svetska srpska zajednica u dijaspori ima svoje poverenike u tridesetak drzava. Trenutno radi na ujedinjavanju srpske kolonije na severu Italije, gde zivi dosta Srba, uglavnom radnika i clanova njihovih porodica koji su se doselili u poslednjih pet godina u Milano i okolinu.

Klubovi i organizacije
Glavni politicki organ, koji je u SFRJ vodio racuna o organizovanju jugoslovenskih gradjana na radu u zemljama Zapadne Evrope, bila je Savezna konferencija Socijalistickog saveza radnog naroda Jugoslavije (SK SSRNJ). Mada se zaklinjala u princip samoorganizovanja, odnosno u pravilo da nasi ljudi u tudjini treba sami sebi da prave drustvene i kulturne organizacije, SSRNJ, a i Savez komunista Jugoslavije su direktno, preko konzularnih predstavnistava uticali na rad jugoslovenskih klubova i udruzenja. Kako je taj uticaj rastao, tako je rastao i broj tih klubova, iako je talas migracije radne snage iz SFRJ postepeno opadao. Ta pravilnost se najbolje vidi u cinjenici da je, na primer, 1977. godine u dvanaest najrazvijenijih evropskih imigracionih zemalja bilo svega 248 jugoslovenskih klubova. Najvise ih je radilo u Nemackoj - 95, Svedskoj - 65 i Austriji - 26, a najmanje u Zapadnom Berlinu - 1. Jedanaest godina kasnije, 1988. godine, medjutim, broj jugoslovenskih klubova se ucetvorostrucio na 848. Tada ih je najvise bilo, opet, u Nemackoj - 394, Svedskoj - 122, Francuskoj - 99, Austriji - 94, a najmanje u Norveskoj i Luksemburg u - po tri. Najvei porast novih klubova zabelezen je u Holandiji, jer je uvean za deset puta, od 2 na 21. Analizom naziva ovih klubova, koji su imali i nacionalna obelezja, moze se zakljuciti da Srbi i Crnogorci nisu imali pravo ili nisu zeleli, da isticu svoju naciju. Tako se dogadjalo da su, na primer, Hrvati, Slovenci i Makedonci imali svoje klubove, cak i ribolovacka i planinarska drustva, a da su Srbi, koji su veina u Svedskoj, imali samo tri srpska drustva "Svetozar Markovi", "Srbija" i "Sindjeli". Zauzvrat, "Vuk Karadzi", "Nikola Tesla" i "Mladen Stojanovi" proglaseni su jugoslovenskim. Srpska imena korisena su u dijaspori u nazivima klubova samo tamo gde je njihov osnivac bila Crkva ili srpska emigracija. Drzava SFRJ i SKJ su se, medjutim, i prema njima odnosili kao prema drzavnim neprijateljima. Rukovodstvo Srbije je to utke prihvatalo, a time cak i zvanicno odobravalo ovo politicko pokrstavanje srpstva u jugoslovenstvo. Prema podacima DKP nase zemlje, iz 1993. godine, srpska dijaspora ima 690 organizacija. Argentina ima 14 klubova i svi su jugoslovenskog karaktera, dok ih u Australiji ima 106. Najvise ih je u drzavi Novi Juzni Vels - 47 i u drzavi Viktorija - 26. Na petom kontinentu postoji desetak srpskih pravoslavnih crkava i dva manastira, Kaleni kod Kambere i Sveti Sava u Ilejnu kod Melburna. Gotovo sve srpske institucije u Australiji zadrzale su nacionalni karakter, mada ih ima desetak koje se dice svojim jugoslovenstvom. U Austriji radi 65 "gastarbajterskih" organizacija. Najvise ih je u zoni Beca - 30, Salcburga 18 i Volfsberga - 17. Polovina njih je srpske, a pola jugoslovenske orijentacije. Belgija ima cetiri, a Luksemburg samo jedno udruzenje nasih radnika. U Danskoj ih je 7, a u Italiji samo

5. Od toga su dva crkvena, jedno u Rimu i drugo u Trstu, dok su institucije u Milanu pred pocetak gradjanskog rata ugasene. Norveska ima 3 udruzenja jugosloven-sko-norveskog prijateljstva, a Holandija dvadesetak i sva su jugoslov enske orijentacije. U Francuskoj radi 68 organizacija nasih radnika, od cega ih je najvise u zoni Pariza - 26 i Strazbura - 24. Njihova nacionalna orijentacija je polovicna, kao i u Svajcarskoj, gde postiji 18 klubova. Najvise ih je oko Ciriha - 10 i Berna - 5. Nemacka kao zemlja sa najveim brojem "gastarbajtera" i clanova njihovih porodica iz SR Jugoslavije ima 154 organizacije. U Stutgartu i okolini ih je najvise, cak 68, u Frankfurtu 29, Minhenu 28, Diseldorfu 24, Hamburgu 14, Bonu 7 i Berlinu 4. Jugoslovenska orijenta cija je prisutna jos u 60% ovih udruzenja i klubova. Jugoslovenstvo je dominantno (70%) i u Svedskoj, gde radi 95 nasih organizacija najvise u Stokholmu 18, Geteborgu 16 i Malmeu 8. Sjedinjene Drzave Amerike imaju pedesetak nacionalnih iseljenickih organizacija cisto srpskog karaktera. Najvise ih je u Klivlendu 15, Cikagu 12 i Micigenu 10. To je zemlja u kojoj ima najvise, devedesetak srpskih pravoslavnih hramova, od kojih su najpoznatiji manastiri Sveti Sava u Libertivilu i Gracanica u blizini Cikaga, a najstarija pravoslavna crkva podignuta je u Dzeksonu tacno pre sto godina. U Kanadi postoji, takodje, devedesetak srpskih organizacija i crkava. U nekim drzavama, kao sto su Novi Zelan d, Juzna Afrika i Juzna Amerika, ima ih manje i uglavnom su jugoslovenskog karaktera. U Hrvatskoj postoje tri srpske organizacije, u Sloveniji pet, u Madjarskoj jedna i Rumuniji i Makedoniji po dve. Jedino Srbi u Albaniji nemaju nikakvu organizaciju. Interesantno je da od srpskih imena, medju nasim organizacijama najcese se koriste imena Vuka Karadzia i Dositeja Obradovia, pa Nikole Tesla i Petra Petrovia Njegosa. Prisutno je i ime "Sloga", kao i Karadjordje, a u crkvenim hramovima i klubovima Sveti Sava. Kod organizacija jugoslovenske orijentacije i dalje se koristi kovanica "Bratst vo-jedinstvo", zatim "Jugoslavija", "Domovina", "29. novembar", ali i imena E. Kardelja, R. Koncara, V. Vlahovia, V. Rolovia. Generalni sekretar Svetske srpske zajednice dr Mihailo Misa Milosevi je u vise navrata potvrdio cinjenicu da je oko svih organizacija u dijaspori okupljeno jedva 300.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena. Takvu procenu, svojevremeno, dao je i Dragoslav Djordjevi, osnivac Sabora srpskog ujedinjenja iz SAD, koji smatra da u tzv. srpskim poslovima u Americi i citavoj dijaspori, ucestvuje jedva do deset odsto nasih ljudi. Ovaj podatak pokazuje da je veina nasih iseljenika, "gastarbajtera" i "manjinaca" naci onalno pasivna. To ujedno znaci da je i danas glavni zadatak svih srpskih organizacija i asocijacija da aktiviraju preostalih devedeset odsto Srba i Crnogoraca u dijaspori i ukljuce ih u proces ocuvanja i razvijanja srpskog nacionalnog identiteta i u Otadzbini i u tudjini. S obzirom na cinjenicu da su zahvaljujui, ponajvise, ratnom stanju na Balkanu i masovnom, ali pojedinacnom odzivu iseljenika da pruze humanitarnu pomo svom zavucaju, odnosi izmedju matice i dijaspore vrlo bliski, stvoreni su uslovi da se konacno i izgradi most izmedju otadzbinskih i raseljenih Srba. Od 12. do 14. maja 1994. godine, na inicijativu Srba iz Nemacke, Savezno ministarstvo za rad, zdravstvo i socijalnu politiku, Savezni koordinacioni odbor za humanitarnu pomo i Crveni krst Jugoslavije organizovali su prvi Sabor davalaca humanitarne pomoi iz srpskih zemalja i dijaspore. Saboru je prisustvovalo oko 120 delegata humanitarnih organizacija iz dijaspore i predstavnici Republike Srpske, Republike Srpske Krajine i SR Jugoslavije. Posle dvodnevne diskusije, Sabor je usvojio prepuruke za rad human iratnih organizacija u Otadzbini i dijaspori i uputio protest Generalnom sekretaru UN Butrosu Galiju zbog zabrane

uvoza humanitarne pomoi u SR Jugoslaviju sa zahtevom da se sankcije prema Srbiji i Crnoj Gori ukinu.

Srpska stampa
Prva stamparija, a i prva knjiga na srpskom jeziku, pojavili su se jos 1493. odnosno 1494. godine na Obodu kod Cetinja kada je izdat Oktoih. Medjutim, kada je krajem XVIII veka u juznoj Ugarskoj formirana jaka srpska nacionalna celina, glavni kulturni centri naseg naroda preselili su se u Bec, Pestu i Veneciju. U ovim gradovima skolovao se veliki broj Srba i Crnogoraca, koji su zeleli da imaju svoje novine i knjige, ali za to nisu imali dozvolu mletackih, beckih i ruskih vlasti. Stamparija za srpska glasila i literaturu nalazila se 1755. prvo u rukama Dimitrija Teodosija iz Janjine, a potom 1769. Josifa Kucbeka iz Beca da bi je tek 1792. godine odlukom cara Leopolda II otkupio i jedan Srbin Stefan Novakovi iz Peste. Istorija srpske stampe pocinje izdavanjem casopisa "Slaveno-serbskij magazin" koji je osnovao Zaharije Orfelin. Magazin je stampao Grk Dimitrije Teodosije u Veneciji 1768. godine. Casopis je bio "sobranije raznih socinenij i perevodov", na 96 strana, sa devet poglavlja pouka za decu, omladinu, vernike, odrasle i sest prikaza raznih knjiga. Prvi list na srpskom jeziku objavljen je u Becu 1791. godine kao "Serbskija novini povsednevija ", a kasnije samo "Serbskija novini". Izdavac i stampar je opet bio Grk, srpski prijatelj Markides Puljo. I pre nego sto su se posle godinu i po dana ove novine ugasile, Stefan Novakovi je avgusta 1792. izdao drugi srpski list "Slaveno-serbskije vjadomosti" sa razumljivom gradjanskom azbukom. List je objavljivao sve do decembra 1794. godine vesti iz zivota srpskih vojnika i skolaraca u Becu, ali i srpskog zivlja u Vojvodini, Beogradu i Zemunu. Zbog nedovoljnog broja pretplatnika, samo stotinu, Novakovi je, medjutim, morao ovaj list da ugasi ( Bjelica, 1968). Kada su u prvoj polovini XIX veka socijalne promene zahvatile i Srbe u Vojvodini, ali i u Crnoj Gori, gde je njihov narodni pokret najvise dosao do izrazaja bas na polju kulture, ugarski Srbi su otvorili svoje skole, citaonice, pozorista i stamparije, a Crnogorci su uz osmoljetku dobili i prvi stampani crkveni kalendar "Grlica". Srbijanci su se jos sa Turcima nadmudrivali oko unutrasnje samouprave. Dva studenta, Dimitrije Davidovi i Dimitrije Frusi su u Becu 1. avgusta 1813. stampali "Novine serbske iz carstvujusega grada Viene". Pored ovog lista, koji je u pocetku izlazio dva puta nedeljno, sam Davidovi je izdavao od 1815. i knjizevni almanah "Zabavnik". I ovo glasilo je, kad je afirmisano kao dnevni list "Novine serbske" okupljalo becke intelektualce srpskog porekla i afirmisalo srpsku kulturu, ali i vitestvo. Dvadesetak godina kasnije i Teodor Pavlovi je, doduse u Pesti, uredjivao prvo 1832. "Letopis Matice Srpske", a potom 1835. "Serbskij narodni list", 1838. "Serbske narodne novine" i 1845. ca sopis "Dragoljub". Cim je dobio dozvolu, Pavlovi je 1835. u Pesti pokrenuo i prvi ilustrovani "Serbskij narodni list". Tako je Teodor Pavlovi postao rodonacelnik politicke i revijalne stampe, ali u srpskoj dijaspori, Vojvodini koja je imala kulturnu autonomiju, pod vlasu madjarske vlade. U burnoj 1848. godini Kosta Bogdanovi, ugledni publicista je u Pesti izdao "Vestnik" kao glasilo srpskih radikalista, a dr Danilo Medakovi je u Sremskim Karlovcima poceo da uredjuje "Napredak" kao organ srpskih na cionalista iz drustva "Srpski napredak". Bio je to prvi srpski list stampan van Srbije po pravopisu Vuka Karadzia. U Srpskoj Vojvodini, pod Habsburzima, dr Danilo Medakovi je dva puta nedeljno od 1852. godine u Novom Sadu izdavao i "Srpski dnevnik" kao srpski odgovor beckom apsolutizmu (Skerli, 1911).

Kada je, medjutim, 1860. godine Srpska Vojvodina ukinuta, cetiri godine kasnije, zabranjen je i "Srpski dnevnik". Njegov nekadasnji saradnik, Svetozar Mileti je usred Peste pokrenuo 1866. novi srpski politicki list "Zastava", cija je redakcija kasnije premestena u Novi Sad. I ovo glasilo "cistog, nepomirljivog nacionalizma srpskog" bilo je stalno pod udarom beckih vlasti, kao i njegov urednik, koji je vise puta hapsen. Sledei ideje Svetozara Miletia, srpski podmladak je 1867. pokrenuo "Pancevac", a u Novom Sadu 1870. list "Mlada Srbadija". Kada je pancevacki dnevnik zabranjen, njegov osnivac Jovan Pavlovi je u Zemunu 1874. poceo da stampa novu novinu "Granicar". Pod pritiskom Zapada i Rusije i turska vlada je tih godina donela dekret o osnivanju srpskih stamparija i glasila u BiH, ali u formi zvanicnih i sluzbenih listova Carigrada. U leto 1866. godine u Sarajevu je pokrenut irilicni nedeljnik "Bosanski vjesnik". Urednik je bio njegov zemunski stampar Ignjat Sopron, a glavni saradnik Milos Mandi-Novinar, koji su na turskom i srpskom jeziku izdavali i list "Bosna", a kasnije isto dvojezicni "Sarajevski cvjetnik". U Mostaru je 1876. stampan i drugi sluzbeni list "Neretva" za Hercegovinu, takodje, na turskom i srpskom jeziku. Nakon sto je Austro-Ugarska 1878. okupirala BiH, u njoj je pokrenuto dvadesetak listova, ali su na razvoj srpske nacionalne svesti najvise uticali literarni listovi "Bosanska vila" i "Zora". Njihovi pokretaci u Sarajevu su bili srpski ucitelji Mikasinovi, Sumonja i Kasikovi, a u Mostaru pisci Vladimir orovi i Aleksa Santi. Tirazi svih tih novina nisu bili mnogo veliki, jer su se kretali od pet stotina do dve hiljade, ali su bili znaca jni za sirenje srpskog jezika, kulture i svesti van matice Srbije. Pred Prvi svetski rat u Sarajevu je izlazilo cak pet dnevnika, a najuticajniji srpski listovi su bili "Srpska rijec" i nedeljnik "Narod", a u Banja Luci politicki magazin "Otadzbina", koji je od 1907. vodio Petar Koci. Zbog toga sto su dizali bunu protiv narodnog ugnjetavanja svi ovi srpski glasnici su bili guseni i zabranjivani, a posebno Kociev. U to vreme i u Makedoniji je 1908. poceo da izlazi list "Vardar" kao glasilo srpske kolonije, ali pod uticajem naseg konzula i diplomate Zivojina Balugdzia. Novina je negovala nacionalnu tradiciju, ali i sirila srpstvo. Takvu koncepciju je imao i "Srpski jug", koji je pokrenut u Skoplju 1914. Jedno vreme njegov glavni urednik je bio i Branislav Nusi. I kada su tokom ratova, srpski vojnici i dobrovoljci izbegli na Krf, uz pomo vlade Kraljevine Srbije, oni su pokrenuli svoj list "Srpske novine" 1916. go dine. Slicna izbeglicka glasila su pokrenuta i u Parizu, Bizerti, Zenevi, Njujorku i Solunu. Najvazniji od njih je bila solunska "Pravda", u kojoj je pored naredbi, ukaza, ratnih i politickih vesti, bilo cak mesta i za literarne dodatke (Bjelica, 1968). Pocetak srpske stampe u Americi obelezio je izlazak "Grcko-rusko-slovenskih novina" 1871. godine u San Fransisku, gde je dve godine pre toga otvorena i prva srpska, tj. Slovenska citaonica. Potom su u ovom kalifornijskom gradu stampani 1892. godine listovi "Draskova Sloga", "Slavjanska sloga" i "Srbin Amerikanac". Prvi Srbin, profesionalni novinar bio je Velimir Celovi iz Risna, Boka Kotorska, koji je jos 1859. u San Fransisku organizovao stampanje prvih iseljenickih novina, ali na italijanskom jeziku - L 'eco Della Patria (Eterovi, 1985). I list "Sloboda" je stvoren u San Fransisku avgusta 1893. godine. Prvi njegovi urednici su bili Veljko Radojevi i Lazar Radulovi, obojica Bokelji. Novina je ugasena 1906. zajedno sa stamparijom koja je nestala u pozaru. Srbi i Crnogorci iz Kalifornije su pokrenuli marta 1909. "Srpski glasnik", ciji su urednici bili Boza Rankovi, Milan Nikoli i Spiro Radojci. U medjuvremenu, 1903. godine Veljko Radojevi je u Oklandu stampao list "Srpska nezavisnost" sa urednik om Prokom Jovkiem. Ovaj drugi talas srpske stampe u rasejanju, nastavljen je pokretanjem novih glasila na prostorima Severne Amerike. U Pueblu, drzava Kolorado, jos 1901. Mitar Saban iz Niksia pokrenuo je list "Srbin", a u Sent Luisu, drzava Misuri, Milivoje Buzadzi je 1908. stampao "Srpski svijet" i Mile Jefti "Borbu Balkana".

Crnogorac Mitar Saban je bio i glavni rednik "Amerikanskog Srbobrana", zvanicnog organa Srpskog pravoslavnog saveza "Srbobran", koji je formiran na skupstini u Mek-Kisportu i sa sedistem u Pitsburgu 1901. godine. Zvanicni organ ove srpske asocijacije 1901. bio je "Srbin", koji je 1905. promenio ime u "Amerikanski Srbobran". Sve do 1916. godine ova novina je izlazila kao nedeljnik, a od tada kao dnevni list. Posle Mitra Sabana, ovaj srpski dnevnik vodili su i Cedo Pavi, Milivoje Buzadzi, Pero Budisavljev i, Milos Mrvos, Budimir Grahovac, a najduze Branko Dajici. Poslednjih decenija glavni urednik je Robert (Rade) Stojanovi, poznatiji kao Bob Ston, inace predsednik Srpskog narodnog saveza iz Pitsburga. Kada je u Cikagu 1903. godine osnovan i Prvi srpski bratski dobrotvorni savez pokrenut je njegov list "Ujedinjeno srpstvo", ali tri godine kasnije. U glavnom gradu drzave Ilinois 1903. je formiran i Prvi crnogorski savez, a potom i Srpsko-crnogorski savez, ciji je organ poluzvanicno bio nedeljnik "Balkan " koji je izlazio od 1908. godine. Ujedinjenjem prva tri saveza u Klivlendu 1909. godine nastao je Savez sjedinjenih Srba "Sloga", u kome se neko vreme angazovao i Mihailo Pupin. Delegati iz Pitsburga nezadovoljni radom ove asocijacije, opet su, 1910. obnovili rad Srpskog pravoslavnog saveza "Srbobran", dok je Mihailo Pupin sa svojim pristalicama formirao Savez "Svesna Srbadija". Razbijanjem ove asocijacije 1920. godine nastaje i Srpski savez "Sloboda", ali ostaje i Savez sjedinjenih Srba "Sloga". Ujedinjavanjem 1929. godine saveza "Srbobran " i saveza "Sloboda" nastao je novi Srpski narodni savez ciji je zvanicni organ bio upravo list "Amerikanski Srbobran". Ova novina koja se uredjuje i stampa u Pitsburgu, uporedo na srpskom i engleskom jeziku, i danas se predstavlja u zaglavlju kao "najstariji i najuticajniji srpski list, nedeljnik u Americi i kao oficijalni organ Srpskog narodnog saveza". List vise od devedeset godina neguje srpsku kulturu i tradiciju, kako svojim napisima iz pera najangazovanijih intelektualaca medju americkim Srbima, ali i iz otadzbine, tako i pokretanjem mnogih kulturnih, humanitarnih, pa i politickih akcija posebno medju srpskim iseljenicima u SAD i Kanadi. Na americkom kontinentu tiraz ovog lista dostizao je i dvadeset hiljada. Iz lista "Amerikanski Srbobran", medjutim, posle rascepa unutar Sjedinjenog saveza Srba "Sloga" u Njujorku 1909. godine stvorena je zasebna novina "Srbobran". Nju su vodili Cedo Pavi, Bozo Rankovi, Dusan Trbuhovi, Petar Lubari, Bozo Martinovi, Milan Jefti i Milan Trivunac (Sotra-Gain ovi, 1990). U Njujorku su jos 1901. godine Djordje Mileti i Dusan Popovi izdavali list "Srpska straza", koji je jedno vreme nosio i ime "Leskovac". Cedo Pavi je u ovom gradu 1906. uredjivao "Srpski americki glasnik", a Radoje Jovanovi i Sava Zec "Radnik", dok je jedan srpski nacionalista od 1910. stampao anarhisticki list "Volja". Njujorcanin Djordje Leskova je pokrenuo ilustrovani magazin "Ratnik". Cikaska braa Ivan i Djuro Palandaci izdavali su tih godina dva lista "Ujedinjeno srpstvo" i "Jugoslavija". Sv estenik Petar O. Stijaci je izdavao "Balkan", a uredjivao mesecnik "Otadzbina" u Cikagu, gde je stampao i jos nekoliko sokolskih i crkvenih publikacija u kojima je podrzavao srpstvo. Ovaj Trebinjac je sa Dusanom Trbuhoviem i Petrom Sekuloviem, ocem glumca Karla Maldena, pokrenuo i nekoliko letopisa o srpskoj istoriji. U Geri, drzava Indijana, pod urednistvom Urosa Ducia od 1909. izlazio je i list "Srpska narodna odbrana". Stevo Bogdanovi iz Spokena, drzava Vasington stampao je visokotirazni list " Slobodna Tribina" 1908, a u Detroitu su izlazile "Srpske novine". Crnogorski doseljenik u Americi, Jovan Tomovi-Joso je 1901. stampao list "Rodoljub", a njegovi zemljaci Pavicevi i Sekuli su u Njujorku 1911. izdali "Amerikanski Glas Crnogoraca". Novinu "Narodna misao" pravio je u Bjuti, drzava Montana, Jovan Djonovi, a "Oslobodjenje" u Cikagu, stampao je Todor Bozovi. I jedni i drugi su u svojim izdanjima negovali srpsku veru i tradiciju, ali i pokazivali svoju odanost Otadzbini. Kada su se na

Balkanu zahuktali srpski oslobodilacki ratovi, na americkom tlu je do slo do daljeg bujanja iseljenicke stampe. Zvanicni organ Crvenog krsta postao je list "Srpski dnevnik", ciji su osnivaci bili S. Rankovi i Mihailo Pupin. Njihovi neistomisljenici, Djordje Stoji i Dusan Silaski, stampali su, mada kratko, "Dnevni glasnik" i satiricni list "Bic". U prvim decenijama XX veka izlazili su jos i listovi "Jugoslovensko-amerikanski glasnik" i "Serbian Herald" u San Fransisku i "Narodna sloboda" u Vest Seneki, "Nova Srbija" u Los Andjelesu, "Slobodna tribuna" u Sijetlu, "Srpski a mericki glasnik" i "Sokol" u Njujorku i "Jugoslovenska zastava" u Cikagu. U Kanadi je 15. jula 1916, kada je osnovana Srpska narodna odbrana kao brana frankovackom hrvatstvu, Gaja Vasiljevi inicirao osnivanje prvog srpskog lista "Kanadski glasnik". Njega je uredjivao narodni poslanik, Crnogorac, Miun Pavicevi, a izdavac je bio Spiro Hutalarevi. Jedan drugi Crnogorac, Joso Duleti pokrenuo je tada i srpski dnevnik "Otadzbina". Prvi srpski svestenik, arhimandrit Sevastijan Dabovi je 1905. godine u Cikagu uredjivao "Glasnik srpske crkve u Americi". U Njujorku je 1906. izl azio magazin "Vera i razum", a 1915. "Vesnik", ciji je urednik bio prota Sava Vojvodi, U Geri, Indijana, "Srpsku crkvu" je 1923. izdavao svestenik Petar O. Stijaci. Izmedju dva rata, kad je u Ameriku dosao novi talas pravoslavnih doseljenika sa Balkana, odnosno Kraljevine Jugoslavije, u stampi su se pojavili mnogi srpski listovi: "Yugoslav Review" u Cikagu, "Yugoslav Jadran", "Slav American", "National Herald", "Iseljenik", "Slavonic Alliance Monthly", "Montenegrin Mirror" u San Fransisku, "Oslobodjenje" u Los Andjelosu, "Sloboda" i "Patnje Srbije" u Njujorku, "Serbian News", "Srbadija" i "Slobodna rec" u Pitsburgu. U Sijetlu je stampana "Slobodna tribuna", a u Detroit u "Slobodna misao" i "Crnogorac". Veina ovih listova bili su glasnici odredjenih iseljenickih udruzenja, drustava i saveza, ali i politickih stranaka i pokreta. Malo ih je bilo privatnih, a jos manje komercijalnih. Tako je, na primer, Srpski savez "Sloboda" 10. oktobra 1927. godine u svom istoimenom listu zagovarao srpstvo nasuprot sve vise narastajuem jugoslovenstvu. Pred sam Drugi svetski rat 1940. godine u Geri, dr Paja Radosavljevi je, kako svedoci Milena Sotra-Gainovi, pokrenuo list "Reflekto r". Jos krajem decembra 1934. godine u Torontu, Bozidar Markovi izdavao je list "Glas Kanade" u tirazu od 15.000 primeraka. Prve kalendare "Amerika" i "Petar Veliki" 1906. i 1908. pak izdavao je "Palande Public" u Cikagu, dok je srpske almanahe "Srbija" radio 1919. i Vid Vuji u Njujorku. Veina ovih srpskih novina izlazila je kratko, ali i dovoljno dugo da ostave trag u iseljenickoj svesti i kulturi, jer je njihov prevashodni zadatak bio ocuvanje srpstva. To je, uostalom, najbolje u svojoj izjavi na prvoj strani "Glasa Kanade" napisao urednik Bozidar M. Markovi: "... Nas list sluzie nasem narodu i iseljenistvu, stitie njegove interese i branie cast imena naseg. Siriemo ljubav i slogu, strogo, bez milosti osudjivati sejace mrznje i nesloge. Nas list e biti budni cuvar svih nasih svetinja i narodnih dobara... Cesto, vrlo cesto, glas naseg naroda, glas pravde, nije se mogao cuti. Osetili smo da treba da podignemo svoj glas..." (Markovi, 1965). Revolucionarne promene, narastanje socijalistickih ideja, a posebno jacanje jugoslovenstva, imalo je za posledicu, u ovom medjuratnom periodu i budjenje radnickog pokreta i napredne stampe. Prvi glasnik socijalista u SAD bio je list "Radnicka straza", koji je izasao jos 1907. godine u Pitsburgu. Bio je to list Saveza radnickih klubova. Vodio ga je Licanin, Milan Glumac, doseljenik iz Kalesije kod Zvornika. A medju pokretacima je, pored mnogo Hrvata, bilo i jos nekoliko zagrebackih Srba: Nikola Banjanin i Bl agoje Zigi. U medjuvremenu, srpski socijalisti su 1911. stampali "Narodni glas", koji je uredjivao Blagoje Savi. Americke vlasti su 1918. zabranile "Radnicku strazu" zbog radikalizma, ali je Toma Kutuzovi umesto nje pokrenuo socijalisticko glasilo "Znanje". Kada se 1934. godine ojacao i aktivirao Jugoslovenski socijalisticki savez, odnosno Jugoslovenski politicki klub, u Cikagu su socijal-

demokrate stampali i list "Narodni glasnik". Godinu dana kasnije, Srbi su pokrenuli jos jedan list "Slobodna rec", ciji je zvanicni urednik bio Jozo Rajnovi, a nezvanicni Nikola Kovacevi iz Pitsburga i saradnici Stevan Dedijer, Mirko Markovi i Srdja Prica. Kada je pocetkom 1936. doslo do okupljanja svih antifasistickih organizacija na Vidovdan u Cikagu, stvoren je pod okriljem Kominterne i Vidovdanski pokret Srba u SAD. Njegov zvanicni organ je bio bas list "Slobodna rec", dok je Jugoslovensku socijalisticku radnicku federaciju u Americi zastupala novina "Radnicka borba". Prva novina kanadskih socijalista bio je zapravo informativni bilten "Nezaposleni radnik", koji je sapirografisan 1929. godine u Vankuveru. Iz njega e hrvatsko krilo da stvori "Borbu", a srpsko, okupljeno oko Srpskog prosvetnog saveza 1936. godine pokree list "Pravda". Kada je i ova novina zabranjena, urednici Jovan Djaji, Maksim Bijeli i Bogoljub Stevanov pokrenuli su 1941. godine "Srpski glasnik" u Kanadi, koji je imao tiraz oko tri hiljade. Do pocetka pedesetih u SAD je izlazilo sezdesetak srpskih novina. Najvise ih je bilo u Kalifornij i - 17 i Njujorku - 14, manje u Vasingtonu - 11 i Ilinoisu - 10, a najmanje u Pensilvaniji - 5, Micigenu i Misuriju - po 2 i Montani i Koloradu po jedan (Etereovi, 1985). Balkanski iseljenici u udaljenoj Juznoj Americi su se najcese opredeljivali prvo kao Juzni Sloveni, a potom kao Jugosloveni. To se osealo i u njihovim glasilima. Prvi njihov list bio je "Iskra slavjanske slobode", koji je stampan jos 1883. godine, sa ciljem da okupi Juzne Slovene u borbi protiv austro-ugarskog jarma na Balkanu. Pocetkom XX veka u Antofagasti je izasla "Sloboda", a cim je izbio Prvi svetski rat i list "Pokret", koji je, takodje, negovao slobodarske tradicije. U Boliviji je 1916. izlazila "Jugoslavija", a tokom Drugog svetskog rata u Argentini je stampan "Jugoslovenski iseljenicki vjesnik" i u Paragvaju list "Jugoslavija". Medju urednicima bili su i znameniti srpski novinari Jakov Bosni-Bogatela, Petar Rosi i Petar Andriji. Na petom kontinentu, krajem dvadesetih godina australijski socijalisti poceli su da izdaju "Borbu". To je bio zvanicni organ Borbenog radnickog pokreta, koji je cesto zabranjivan, pa je i njegov list menjao ime u "Pravdu", "Oganj", "Iskra". U redakciji u Broken Hil u radili su Toma Kati i Ivan Viski. Kada je iz ovog pokreta tridesetih izrastao Savez jugoslovenskih iseljenika u Australiji 1934, uz saglasnost vlasti Ivan Kosovi je poceo da uredjuje list "Napredak". U njemu su pored Veljka Vlahovia i Petra Todoria bili mnogi drugi australijski Srbi i srpski socijalisti. Na Novom Zelandu, pak, socijalisticki opredeljeni jugoslovenski iseljenici su stampali dva lista 1910. godine "Nadu" i 1913. "Slavenski glasnik" (Markovi, 1975). Na evropskom tlu, socijalisti, a kasnije i komunisti iz Jugoslavije imali su mnogo vise uticaja na pokretanje proleterske stampe. Stamenko Radojkovi je, na primer, pod uticajem KP Francuske u Parizu 1924. stampao "Glas" u sest hiljada primeraka, a potom i "eliju". Tri godine kasnije u Becu je uredjivao "Balkansku federaciju" koja je, kao i mnoga druga glasila socijalista i komunista, vrlo malo uticala na razvoj srpskog nacionalnog identiteta, a najvise na sirenje internacionalizma i jugoslovenstva. Do ponovnog ozivljavanja nacionalne stampe medju iseljenim Srbima doslo je tokom Drugog svetskog rata, uporedo sa narastanjem otpora prema fasizmu, ali i prema komunizmu i jugoslovenstvu. Pojava tzv. ratne srpske emigracije imala je za posledicu i fizicku, ali i duhovnu revitalizaciju Srba u dijaspori. U takvim uslovima dolazi do treeg budjenja srpske javne reci. Prve stampane emigrantske novine, prema svedocenju majora Miodraga Djordjevia, izasle su 1945. godine u ratnim logorima severne Nemacke i zval e su se "Rodoljub". U italijanskom lageru Forli, medjutim, iste 1945. godine Borivoje Karapandzi je poceo da uredjuje "Sumadijski vesnik", a kada je prebacen 1946. u logor Eboli izdavao je i casopis "Pod maslinama". Bili su to zapravo, literarni listovi. Prve "Srpske novine", Karapandzi je zajedno sa cetnickim vojvodama Djujiem i Jevdjeviem stampao upravo u logoru. U Napuljskom bazenu, srpski emigranti su imali jos dve knjizevne novine "Luca" i "Sesti septembar", a u Eboliju i listove "Sejaci", "Ra vnogorska Jugoslavija", "Trojka",

"Sloboda", "Jugoslovenske novine". Ratni emigranti, skloni pisanju i slikanju, imali su tu i Klub knjizevnika i umetnika. Njegovi clanovi su bili pisci Veroljub N. Dini, dr Milutin Devr-nja, Mihajlo-Mio Vlahovi, Milutin Manojlovi, dr Mateja Mateji, Ratko Parezanin i sam Borivoje Karapandzi. Kada je ovaj geometar i novinar iz Valjeva i clan ljotievog Srpskog dobrovoljackog korpusa prebacen sa srpskim izbeglicama iz Italije u cuveni nemacki Munster Lager uredjiv ao je list "Vihor". U ovom logoru srpski emigranti su objavljivali i literarni list "Pod borovima" kao i srpske casopise "Sloga" i "Zivot i rad". Borivoje Karapandzi je, kada se 1948. godine, nasao na slobodi, u Lingenu na Emsu, izdavao emigrantski Bilten za politicka i kulturna pitanja. Iz njega je kasnije nastao polumesecni list "Iskra" koji danas izlazi u Birmingemu (Lopusina, 1991). Emigranti koji su se uselili u Englesku, izdavali su 1947. godine u Londonu list "Ravna Gora" i casopis "Glas Ravne Gore ". U Parizu je dr Milutin Devrnja pocetkom 1948. godine, nakon dolaska iz nemackog logora, ucestvovao u organizovanju i stampanju "Cetnickog glasnika". Stevan D. Trivunac je u Francuskoj u to vreme poceo sa izdavanjem srpskog lista "Radikal", koji je bio zvanicni organ Narodne radikalne stranke u emigraciji, a potom i "Oslobodjenje" list srpskih boraca za slobodu i demokratiju, kako je pisalo u njegovom zaglavlju. Srpski ratni emigranti, koji su od vlasti u FNRJ okarakterisani i kao politicki i neprijateljski emigranti, izvrsili su u dijaspori ogroman uticaj na rad ve postojeih nacionalnih organizacija, a i na njihova glasila. Taj uticaj se ponajvise ogledao u jacanju antikomunizma, antijugoslovenstva, ali i velikosrpstva i cetnistva u radu, pre svega, Srpske narodne odbrane i Srpskog kulturnog kluba Sveti Sava, tako da su i njihova glasila u FNRJ proglasavana cetnickim i neprijateljskim, ali i subverzivno-propa gandnim. Tako u knjizi Osnovi drzavne bezbednosti, izdate u Beogradu 1987. godine, pise: "Rukovodstvo SNO je organizator stampanja i rasturanja brosura i pamfleta. Glasila ove emigrantske organizacije su listovi "Sloboda" - stampa se u Cikagu kao nedeljnik u 2.000 primeraka, "Kanadski Srbobran" - list izlazi u Hamiltonu, Kanada, "Glas kanadskih Srba" - stampa se tri puta nedeljno u Vindzoru, Kanada, u oko dve hiljade primeraka i "Beli orao", koji se stampa u Minhenu i izlazi desetodnevno u oko 500 primeraka . Organizacija SKK Sveti Sava izdaje glasilo "Srpska borba", koji se stampao u Cikagu, a od 1971. godine u Velikoj Britaniji. " Mnogi od ovih listova graficki su bili dosta slicni "Americkom Srbobranu", velikog formata, sa velikim zaglavljem i stampani pola na srpskom, pola na engleskom jeziku. Tako su, na primer, "Glas kanadskih Srba" uredjivali supruznici Dragasevi, s tim da je Bora pripremao srpsku, a Draga Dragasevi englesku sekciju. Izuzetak je bio list srpskih muslimana iz Kanade "Bratstvo", koji je pokrenuo i uredjivao od 1954. godine Alija Konjhodzi. Ovaj jedini ilustrovani "mesecni casopis za jacanje nacionalno-politi ckog jedinstva Srba pravoslavnih i muslimana u emigraciji" izlazi i danas u Torontu na irilici i pod urednistvom Milenka Djurovia-Viliama. A kada je Udruzenje boraca kraljevske jugoslovenske vojske "Draza Mihailovi" registrovano 1950. u SAD kao udruzenje izbeglica, njegov zvanicni glasnik bio je list "Ravnogorski borac", koji je stampan u Cikagu jednom mesecno u 3.000 primeraka. Ogranci ovog udruzenja u Svajcarskoj izdavali su "Bilten srpskog nacionalnog kluba", a u Briselu list "Napred za slobodu". U Argentini je izlazila novina "Srpska zastava", kao i casopis "Demokratski forum", koji je bio organ Srpskog nacionalnog odbora. Organizacija srpskih cetnika "Ravna Gora", sa sedistem u Geri, osnovana je 1952. godine, kada je i stampano glasilo njene Centralne uprave list "Srbija" u oko 2.000 primeraka. Frakcija jevdjevievaca izdavala je u Cikagu mesecnik "Srpske novine" u 15.000, a frakcija djujievaca izdavala je u Milvokiju "Cetnicke novine" u oko hiljadu primeraka (Djordjevi, 1987).

Poseban znacaj emigrantske srpske stampe bio je u tome sto je uspela da spoji nacionalna i verska oseanja iseljenih Srba i Crnogoraca sa ideoloskim i politickim interesima ljudi u dijaspori. U njoj je srpstvo bilo oliceno u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenim poglavarima Svetom Savi, Gavrilu Doziu, Nikolaju Velimiroviu, vladikama Dionisiju, Kristoforu i Irineju, ali i u gerilskoj borbi i stradanju generala Draze Mihailovia, kao i u izbeglickoj sudbini clanova dinastije Karadjordjevi. To su ujedno bila i tri temelja srpske sloge i jedinstva u dijaspori, na kojima je srpska emigrantska stampa insistirala. Njen uticaj na kulturni zivot srpskih iseljenika bio je jak, narocito u SAD, Kanadi, Velikoj Britaniji i Australiji. Na petom kontinentu, po uzoru na "Amerikanski Srbobran", ali i na listove "Sloboda" i "Srbija", na primer, iza Drugog svetskog rata pokrenuto je i stampano nekoliko srpskih novina: "Sloga", "Glas Srba", "Australijski Srbobran" i "Srpski glasnik". Istovremeno, sva ta emigrantska, pa i i seljenicka stampa je shodno posebnom Zakonu o izdavackoj delatnosti i Zakonu o sprecavanju zloupotrebe slobode stampe, bila zabranjena za unosenje, prestampavanje i citanje u SFRJ, a time i u Srbiji i Crnoj Gori. Taj snazan uticaj emigracije u iseljenickoj stampi oseao se sve do pocetka sedamdesetih godina kada je, sa nadolazeim talasom ekonomskih migranata iz Jugoslavije, doslo do cetvrtog budjenja stampe u srpskoj dijaspori. Ovog puta, medjutim, taj proces je bio indirektno iniciran, pa i kontrolisan iz Beograda. A to je bila neposredna posledica uspostavljanja dobrih politickih i diplomatskih odnosa izmedju SFRJ i zemalja imigracije, sklapanja ugovora o medjudrzavnoj saradnji kojima je dozvoljeno formiranje klubova Jugoslovena, a time i stampanje njihovih glasila. Dve zemlje su u tome bile dosta tipicne: Francuska i Svedska. U Parizu je 1915. osnovan Univerzitetski odbor srpske mladezi, kome je presedavao Luj Lijar i koji je izdavao list na irilici "Omladinski bilten". Godinu dana kasnije, sa radom je pocelo i obnovljeno studentsko drustvo "Zora", a i njegov ekonomsko-politicki nedeljnik "Nova Srbija". Mada je Francuska posle Prvog svetskog rata zbog obnove imala velike potrebe za stranom radnom snagom, ona je svoje granice za doseljenike sirom otvorila tek 1922. godine. Tada je u ovoj zemlji ve zivelo i radilo 60.000 Jugoslovena, koji su okupljeni oko cetrdesetak klubova i udruzenja, izdavali cak tridesetak novina i casopisa, uglavnom i sa izrazitom jugoslovenskom idejom pa se tako dogodilo da je cisto srpsko drustvo "Zora" preraslo u Jugoslovensko studentsko udruzenje sa 200 clanova, koje je stampalo i svoj "Glasnik". Radjanje novih listova posebno je potakla aktivnost KPJ u Francuskoj, gde su izlazili i listovi "Glas" i "Proleter". U njima su kao urednici i novinari radili mnogi Srbi: Stamenko Radojki, Voja Dimitrijevi, Branko Sotra, Koca Popovi, Rodoljub Colakovi, Pavle Savi, Marko Risti. Glasilo nasih iseljenika su bile "Pariske novosti", a neko vreme na celu jugoslovenske kolonije u Francuskoj bio je Srbin Mihajlo Gluscevi. Pored ovih listova stampani su i "Jugopres", "Glas jugoslovens kih iseljenika" i "Klasna borba". Rad na okupljanju Jugoslovena u Francuskoj komunisti su nastavili intenzivno i posle Drugog svetskog rata, kada je na celo jugoslovenske zajednice dosao Rudi Supek. I pre nego sto je 1946. u Parizu odrzan prvi kongres Udruzenja Jugoslovena, komunisti su poceli da stampaju iseljenicko glasilo "Nova Jugoslavija". Te godine, medjutim, pri prvoj Srpskoj pravoslavnoj opstini u Parizu, koju je vodio dr Mihajlo Gluscevi sa Ivanom Ivanoviem, pokrenut je i list "Srpski glas". Njegovi urednici su bili Milorad Dra skovi i Voja Lazi. Svoje novine "Seljacka demokratija" imao je i srpski advokat Dimitrije Lazarevi, kasnije osnivac casopisa "Istina o Jugoslaviji", koji je izlazio na francuskom jeziku, dok je Vladan Vladisavljevi vodio list "Slobodna tribina". U Parizu je u to vreme stampan i "Glas srpske zemljoradnicke zadruge" i "Glas naroda". Burne 1948, i u Francuskoj je doslo do cepanja jugoslovenskih udruzenja i saveza, a samim tim i njihovih glasila, tako da je stvorena nova organizacija

"Bratstvo-jedinstvo ", koja je bila lojalna Titovoj vlasti. Clanovi ove asocijacije su izdavali obnovljeni list "Nova Jugoslavija", kao i novinu "Bratstvo-jedinstvo", koje su vodili Dragoslav Mihailovi i Milja Asanovi. Lider ove grupacije Jugoslovena bio je Srbin Marko Risti. Oni komunisti, uglavnom Srbi i Crnogorci, koji su se opredelili za Moskvu i Staljina imali su svoja glasila "Jugoslovenski vesnik" i "Glas jedinstva": staljinisti su bili samo jedna grupa u srpskoj politickoj emigraciji u Parizu. Drugu struju predst avljali su nezavisni demokrati Desimir Tosi, Vlasta Stojanovi i Zivko Topalovi, koji su posle prve Konferencije saveza "Oslobodjenje" izdali i svoj list "Sindikalac". Ova novina je zvanicno bila glasilo slobodnog jugoslovenskog radnickog saveza u inostranstvu. Malo je tacnih podataka o novinama koje su Jugosloveni izdavali u Francuskoj i to iz dva razloga. Prvi je sto su listove pravili i pojedinci i udruzenja, i u Parizu, ali i u malim gradovima, cak i nasim skolama. A drugi je sto istrazivaci nisu ovom pitanju poklanjali previse prostore, jer su se najvise bavili prebrojavanjem Jugoslovena. Dosta cesto je pominjan podatak da je u Francuskoj stampano u poslednja tri veka oko 140 listova, na francuskom ili nekom od jugoslovenskih jezika. Najvise ih je bilo na srp skom (170) jer se i nasa inteligencija, uglavnom, i skolovala u Parizu i Marselju. Veina tih glasila izlazila je posle Prvog svetskog rata, kada je Francuska mnogim Srbima postala druga domovina: "Nove srpske novine", "La Patrie Serbe", "Le Serbie", "Bulletin de presse serbe", "Srpski orli", "Skerli", "Ucitelj", "Domovina", "Eho Beograda", "Iskra", "Sloga", "Dimitrovac", "Sluzbeni list III srpskog odelenja". U tim novinama radili su Velibor Gligori, Milan Bogdanovi, Branislav Nusi, Jaksa Prodanovi, Milan Grol, Aleksandar Arnautovi. Sredinom sedamdesetih, pod uticajem SK SSRN Jugoslavije u Svedskoj je formiran Savez jugoslovenskih klubova i druzenja, ciji je zvanicni organ bio "Jugoslovenski list". Izlazio je u pocetku neredovno, a potom mesecno, u tirazu od tri hiljade primeraka, na srpsko-hrvatskom jeziku i latinici. Redakcija i stamparija su se nalazile u Stokholmu, a medju urednicima su bili i Dusan Femi i Andrija Jovici. Stampa jugoslovenskih, a time i srpskih i crnogorskih radnika na privremenom radu u inostranstvu, ne moze s e okarakterisati kao masovna, jer u nju nisu ulagana velika, ni drzavna, ni klupska, a ni pojedinacna sredstva. Problem informisanja nove generacije srpskih migranata drzava SFRJ je resavala sedamdesetih i osamdesetih godina izvozom i besplatnim deljenjem jugoslovenske stampe po klubovima i savezima, a ne njihovim pokretanjem i stampanjem u inostranstvu. Za ekonomske migrante, posebno u Evropi i Velikoj Britaniji, odgojenim na jugoslovenstvu, postojea emigrantska i iseljenicka stampa nije bila suvise inte resantna, pa novo useljavanje Srba i Crnogoraca iz SFRJ nije uticala na porast tiraza tih novina. A to je ujedno i znacilo pomanjkanje nacionalne srpske svesti medju novim iseljenicima i na Starom kontinentu, ali i u prekookeanskim drzavama. U Australiji je, na primer, jedan spretni Grk jos sedamdesetih godina poceo da stampa latinicom, na srpsko-hrvatskom jeziku list "Novosti", koji je i fakticki bio kopija beogradskih novinskih izdanja. I to su bile novine namenjene Jugoslovenima, u kojima se nije oseao srpski duh, pravoslavna vera i tradicija. Tek krajem osamdesetih, kada je doslo do burnih dogadjaja na Kosmetu i kada je stvoren pokret za povratak srpske duhovnosti i drzavnosti, a posebno kada je izbio gradjanski rat u SFRJ 1991, u dijaspori je doslo do petog budjenja srpske stampe. Uporedo sa tim doslo je i do osnivanja novih srpskih klubova, udruzenja, drustava, saveza i posebno humanitarnih fondova. Taj proces je bio najizrazeniji tamo gde je srpska stampa bila najmanje razvijena, u Australiji. Pored "Sloge" iz Perta, koja je postojala sedamde set godina i nekoliko verskih novina, kao sto su bili "Eparhijski Vesnik" i "Mladi srpski sokoli", na "petom kontinentu" nije

bilo uglednijeg srpskog lista sa visokim tirazom i uticajem. Verovatno je zato 1990. godine gradjevinar, biznismen i izdavac, doseljenik iz Srbije, Djordje Marinkovi u Melburnu pokrenuo srpski informativno-politicki, ali i komercijalni "Srpski glas" - jedan i jedini srpski list na australijskom tlu - kako pise u njegovom zaglavlju. List je poceo sa tirazom od tri hiljade primeraka i jednim novinarom, Radom Berakom. U nedostatku kadrova, uglavnom se bavio prestampavanjem beogradskih listova i magazina, da bi nakon uvodjenja sankcija prema SRJ 1992. godine, urednistvo pocelo samostalno da funkcionise. Izlazio je dva puta nedeljno, utorkom i petkom, na irilici i sa ponekim tekstom na engleskom jeziku. Na pocetku 1994. godine "Srpski glas" je ve dostigao tiraz od 10.000 primeraka. Danas ima dvadesetak novinara i saradnika iz Australije, SRJ i srpskih krajina i predstavlja, pored "Ame rikanskog Srbobrana", najprofesionalniji politicki list Srba i Crnogoraca u dijaspori. List neguje srpsku veru, kulturu i tradiciju. Informise srpsko iseljenistvo o zbivanjima u Australiji, SRJ i srpskim krajinama, a posebno o svetskim dogadjajima koji imaju odraza na dogadjaje na Balkanu. Zalaze se za nacionalno pomirenje i slogu u srpskom narodu, uz izrazenu podrsku politickoj opoziciji i u SRJ, ali i u krajinama. Zbog naraslih potreba za informacijama urednistvo je na pragu 1994. godine pocelo da izdaje i prvi irilicni dvonedeljnik u Australiji - "Srpski svet". U to vreme, u Australiji je Organizacija srpskih cetnika "Ravna Gora" iz Kabramate u Sidneju, stampala mesecnik "Suvobor". Ovaj srpski cetnicki casopis uredjivao je Zivojin Marinkovi. Radisa M. Nikasinovi je uredjivao i izdavao list "Srpski glasnik". Bile su to sapirografisane novine grupe srpskih cetnika Draze Mihailovia, bez veeg ugleda i tiraza medju australijskim Srbima i Crnogorcima. U Sidneju je clan Srpskog nacionalnog saveza, Djordje Covi tokom 1993. izdao tri broja prvog ilustrovanog list a za Srbe u svetu "Svetska Duga", koji se zbog malog prodajnog tiraza ugasio. Sredinom 1993. grupa beogradskih doseljenika mladje generacije, pokrenula je i list "Srpska sloga", ali ni on nije dugo zivo. Braa Rade i Stevan Radovanov, celnici Srpskog kluba u Kanberi, su 1991. godine poceli da izdaju mesecnik "Srpska drzava", u skromnoj tehnici i takvog citalackog dometa. Na americkom tlu, novi list pokrenuo je prvi 1991. godine svestenik Mihailo V. Miki iz Indijanopolisa. Njegove nezavisne srpske novine zvale su se "Srbobran". Sabor srpskog ujedinjenja, nova i velika iseljenicka asocijacija, poceo je te godine da izdaje svoj mesecnik "Unity Herald", dvojezicno na srpskom i engleskom. Urednik je bila LJiljana ObradoviKnezevi iz Njujorka, dok je direktorka Danijela Sremac iz Srpske kancelarije u Vasingtonu, takodje jednom mesecno, izdavala na engleskom "Zurnal javnih p oslova" ove asocijacije. Kako je taj list zvanicno dostavljen svim americkim institucijama u Vasingtonu, to je ujedno bio i jedini srpski list koji se citao u Beloj kui, Senatu i Kongresu. Mlade izbeglice i doseljenici iz Srbije u Njujorku su stampali kulturni casopis "Hello Belgrade": Izdavac i glavni urednik je bio Uros Pejanovi. Od kulturnih casopisa u SAD najpoznatiji je bio "Serb World", dvomesecnik koji je ve devet godina izlazio u Arizoni. Urednik i izdavac je bila Meri Niklanovi Hart, potoma k prve generacije srpskih iseljenika iz Tusona. Casopis je stampan na engleskom jeziku u hiljadu primeraka i predstavlja svojevrsnu enciklopediju srpske bastine u Americi. A u Kaliforniji, tacnije u Los Andjelesu, gospodin Mia Radenkovi, poznat takodje kao cuvar srpskog duhovnog blaga u SAD, poceo je krajem 1993. godine da izdaje irilicni nedeljnik "Srpska stvarnost" o svom trosku. List rumunskih Srba "Nasa Rec" osnovan je 1989. godine. Njegov izdavac je bio Demokratski savez Srba i Karasevaka u Rumuniji. Redakcija se nalazila u Temisvaru, gde je novina i stampana kod Trgovinskog drustva "Helikon" - Banat. Glavni urednik lista 1993. godine bio je Srboljub Miskovi, a predsednik Izdavackog saveta DSSKR bio je Slavomir Gvozdenovi. DSSKR je izdavao i kulturni casopis "Knjizevni zivot", ciji je glavni i odgovorni urednik bio

ugledni pesnik i narodni poslanik Slavomir Gvozdenovi. Srbi u Rumuniji su imali i svoj jednocasovni program na Radio-Temisvaru, koji je uredjivao Milomir Todorov. Sva ova tri glasila su se na svoj nacin bavila aktuelnim informacijama iz zivota Srba i Karasevaka u Rumuniji, od politike preko kulture do sporta, ali i vestima iz Otadzbine, ponajvise o zbivanjima na srpskim ratistima. I srpski patrioti iz Francuske su pocetkom devedesetih u okviru svog saveza u Parizu pokrenuli list "Glas Srba", ciji je urednik bio Milos Blazevi. U Svajcarskoj je ve izlazio "Beogradski list", u Holandiji "Nezavisni srpski glasnik" i "Bilten" Srpskog kulturnog kluba u Cirihu. U Svedskoj je posle transformacije Jugoslovenskog saveza u Svesrpsko-jugoslovenski savez i njihov "Jugoslovenski list", koji je ve postojao osamnaest godina, samo promenio ime u "Nas list". Srpskim iseljenicima su bile namenjen e tokom 1993. godine i neke novine koje su uredjivane u samom Beogradu, a i Kragujevcu. Nedeljnik "Pogledi" je u Kanadi stampao svoje inostrano izdanje, a "Politika", "Politika Ekspres", "Vecernje novosti" i "Borba" izdavali su u Frankfurtu, Becu i Torontu svoja evropska i americka izdanja dnevnih listova. Uz pomo Narodne biblioteke Srbije u Beogradu je pripreman i stampan "Glas", list Svetske srpske zajednice iz Zeneve, a u glavnom gradu Srbije se nalazila i redakcija lista "Spone" koji je u Frankfurtu s tampao srpski Humanitarni fond gospodina Milorada Vidia. Neko vreme, urednici Ivan Miladinovi i Zoran Bogavac su u zgradi "Beogradjanke" drzali redakciju prvog svetskog srpskog tabloida "Srpski reporter". Zbog nedostatka sredstava, ovaj list se posle tri broja ugasio. Tokom 1994. i redakcija magazina "Intervju" je, takodje, izvrsila pripreme za stampanje ovog dvonedeljnika na americkom tlu. Nazalost, zbog sankcija, a i nemogunosti organizovane distribucije, ovi listovi su imali nepoznate tiraze i utic aje na iseljene Srbe i Crnogorce u Evropi i Kanadi, gde su najvise i distribuirani.

Izdavacke kue Srba u dijaspori

Kako se vlast u Jugoslaviji iza Drugog svetskog rata bojala srpske politicke emigracije, tako je bila nepoverljiva i prema svemu sto je u obliku knjige stampano u srpskoj dijaspori. Srpski pisci u emigraciji bili su pod stalnom diplomatsko-obavestajnom prismotrom, kao i njihova dela. U galeriji "ljudi sa greskom", koji su ziveli i stvarali u emigraciji, a koji su bili sastavni deo kulture, valja pomenuti Dragisu Vasia, Slobodana Jovanovia, Jovana Ducia, vladiku Nikolaja Velimirovia, Milosa Crnjanskog, Borivoja Karapandzia i dr Lazu Kostia, dr Zivka Topalovia, dr Djoku Stepancevia, dr Urosa Stankovia, Jakova LJotia, Ratka Parezanina, dr Mateju Matejia i mnoge druge. Ovi srpski intelektualci su, ujedno, bili i pokretaci srpskih izdavackih kua u dijaspori. Tako je S rpsku religijsku biblioteku "Sveenik" u Minhenu jos 1952. godine osnovao episkop zicki dr Nikolaj Velimirovi. Vladika je za urednika uzeo protojereja Aleksu Todorovia, koji je za 25 godina rada stampao knjige sa religioznim, nacionalnim i literarnim sadrzajem, ali i kapitalna dela Nikolaja Velimirovia. Biblioteka je zvanicno imala 45 izdanja srpskih knjiga. Knjizevno-naucno drustvo "Srpska misao" je 1954. u Australiji osnovao dr Uros Stankovi, predratni advokat iz Zemuna, koji je oko sebe okupio znatan broj srpskih pisaca. Za 23 godine rada, dr Stankovi je objavio 60 dela srpske proze, poezije, istorije, nacionalne i kulturne problematike. Dr Uros Stankovi je, cim je emigrirao, jos 1947. godine u Austriji otvorio

srpsku izdavacku kuu "Danas". U njoj je za kratko vreme, ali na nemackom jeziku, objavio zbirku srpskih pripovedaka pod naslovom Zemlja Srbin ova prica. Dr Uros Stankovi je kasnije na "petom kontinentu" izdavao i naucni casopis "Tamo daleko" i godisnjak "Letopis". Zelei da popuni nedostatak enciklopedijskih edicija medju Srbima u "slobodnom svetu", dr Stankovi je objavio dve knjige, kao i "Srpski istorijski leksikon". Prva knjiga stampana u izdavackoj kui "Srpska misao" 1956. godine bila je zbirka Pesme izgnanika Milana M. Petrovia, a druga 1957. godine istorijska studija dr Miodraga Al. Purkovia Keri kneza Lazara. Poslednja izdanja u ovoj kui Beli labud dr Milosa Sekulia i Duhovno stvaralastvo srpske emigracije Borivoja M. Karapandzia stampana su 1978. godine. Citava Biblioteka "Srpska misao" i danas se nalazi u Melburnu, u posedu gospodje Jelene Mileti, u srpskom manastiru Sveti Sava u Ilejnu kod Melburna. I mada je gospodja Mileti u vise navrata predlagala da se ova Biblioteka preda SANU i prenese u Beograd, u glavnom gradu Srbije za to, uopste, nije bilo interesovanja. Izdavacko preduzee "Iskra" iz Minhena osnovao je 1950. godine Jakov V. LJoti, predratni diplomata Kraljevine Jugoslavije i duhovni predvodnik Srpskih dobrovoljaca u "slobodnom svetu". Za 28 godina postojanja ova kua je izdala 35 naslova vidjenijih Srba u svetu. Pored dvonedeljnog lista "Iskra", Jakov V. LJoti je stampao i svoju najpoznatiju knjigu posveenu majci Memoari LJubice Vl. LJoti. U ovoj srpskoj izdavackoj kui svoja dela su objavljivali dr Miroslav Spalajkovi, dr Bozidar Puri, dr D joko Slijepcevi, Ratko Parezanin, Bosko M. Kosti. Jedno od popularnijih bio je i Ipsonski dnevnik Stojana Vuksia, koji je objavljen 1987. godine i predstavlja klasiku srpske iseljenicke literature u dijaspori. Kanadsko stamparsko-izdavacko preduzee "Avala" u Vind-zoru, Ontario, osnovao je iza Drugog svetskog rata Pero Bulat sa dvojicom srpskih privrednika. Pored lista "Glas kanadskih Srba", ova kua je stampala dvadesetak raznih dela iz istorije, nauke i beletristike. Medju njima posebno mesto zauzima delo novinarke Olge B. Markovi Doseljavanje Srba u Kanadu i njihova aktivnost, koja je 1963. godine dobila godisnju nagradu Srpske narodne odbrane. U to vreme, predsednik SNO u Kanadi je bio Velimir Toskovi. Medju saradnicima "Avale" bili su poznati pisci Mihailo Petrovi, Slobodan Jovanovi, Adam Pribievi, Radoje Knezevi, Ana Milanovi-Zivadinovi, ali i dr Fran Erjavec, autor knjige Srbi i Slovenci. Izdavanjem srpskih knjiga u emigraciji bavio se i Srpski narodni savez, tj. "Amerikanski Srbobran" iz Pitsburga. U vreme kada je urednik bio profesor Jovan Brati, sedamdesetih godina, ova redakcija je stampala dela Mihajla i Jovana Ducia, Mila Radakovia, Branka Pekia, Luke Hristiforovia. Pored knjiga iz nacionalne istorije, "Amerikanski Srbobran" je stampao istorijske citanke i bukvare, ali je najzapazeniji po izdanju poslednje zbirke Pesama Jovana Ducia iz 1943. godine (Karapandzi, 1978). I u redakcijama projugoslovenske orijentacije, gde je uticaj Srba bio vrlo jak, stampana su dela srpskih emigranata. Takav je slucaj bio sa urednistvom redakcije "Nasa rec" u Londonu. Ova izdavacka kua je formirana, kako tvrdi njen osnivac Desimir Tosi, sa ciljem da se povezu srpske, ali i jugoslovenske socijalno-kulturne zadruge u Cirihu, Briselu, Parizu, Zenevi, Salcburgu i Londonu. Za dvadesetak godina postojanja ova kua je stampala 30 knjiga raznih autora. Medju poznatijim piscima za "Nasu rec" su pisali Zivko Topalovi, profesor Ivan Avakumovi, zatim dr Bogoljub Kocovi, kao i Milovan Djilas i Gojko Djogo, a i dr Vojislav Seselj. Milovan Djilas je u Londonu stampao svoje tri knjige. Nesavrseno drustvo je stampao na srpskom jeziku 1970. godine, a Novu klasu i Vlast dve godine kasnije. Urednistvo "Nase reci" je stampalo Djogova Vunena vremena, Seseljevu studiju Sta da se radi, zbog kojih su obojica bili proganjani osamdesetih godina u Jugoslaviji. Najvise

pozornosti medjunarodne, ali i srpske jav nosti, medjutim, izazvalo je izdanje dr Bogoljuba Kocovia Zrtve drugog svetskog rata iz 1985. godine. Krajem pedesetih godina u Cikagu, a potom i u Klivlendu, grupa srpskih intelektualaca, koje je predvodio novinar i biznismen Djordje Djeli, osnovala je Americki institut za balkanska pitanja. U okviru njegove izdavacke delatnosti stampano je i tridesetak naslova srpske publicistike i istoriografije. Medju piscima najprisutniji je bio dr Lazo M. Kosti kome su stampana dela irilica i srpstvo 1963. godine, Sporni predeli Srba i Hrvata 1957. godine, Istina o hrvatskoj tisuletnoj drzavnosti 1967. i O srp skom ustavu 1990. godine. Te godine je objavljena i politicka studija Jovana Ducia Verujem u Boga i srpstvo. Znacajan doprinos sirenju srpske kulture putem knjige dale su i velike iseljenicke organizacije Srpska narodna odbrana i Srpski kulturni klub "Sveti Sava". Ove srpske asocijacije u dijaspori izdavale su knjige znamenitih Srba na americkom, australijskom i evropskom kontinentu. Tako su, na primer, knjige dr Laze M. Kostia Njegos i Crnogorci iz 1963. godine, O srpskom imenu iz 1965. i Primeri hilja dugodisnje kulture Hrvata iz 1953. godine, izdate od strane SNO u Kanadi, Australiji i SAD. Dok je knjigu Kojim putem dr Slobodana Draskovia izdao SKK "Sveti Sava" u Cikagu 1967. godine. Pored toga, svoja posebna izdanja u vidu knjiga imale su i mnoge redakcije srpskih novina i biltena. Izuzev "Amerikanskog Srbobrana", "Iskre" i "Nase reci", specijalna izdanja imali su i "Kanadski Srbobran", "Bratstvo", Bilten Srpskog nacionalno-kulturnog kluba u Svajcarskoj i Srpski narodni univerzitet u Milvokiju. Mnoge knjige bile su izdate i od strane Srpske pravoslavne crkve, odnosno njenih eparhija u dijaspori. Mihailo Vlahovi je 1974. godine u stampariji SPC za Veliku Britaniju i Zapadnu Evropu, u Diseldorfu, stampao svoj putopis Na putu za Svetu Goru sa deset svojih najlepsih pesama. Medju crkvenim delima, pored izdanja posveenih religijskim pitanjima, u dijaspori je objavljeno i tridesetak spomenica o srpskim pravoslavnim crkvama, od kojih je, svakako, vrlo znacajna ona iz 1984. godine posveena manastiru Grac anica u Libertivilu, kod Cikaga. U srpskoj dijaspori bilo je i nekoliko komercijalnih izdavackih kua. Medju njima, jedna od najstarijih je bila ona koju su vodila braa Palandaci iz Cikaga i braa Jovanovi iz Njujorka. Izdavastvom se u novije vreme bavi Radomir Putnikovi iz Londona. Vrlo znacajno mesto u srpskoj kulturi imaju i privatna izdanja samih pisaca ili njihovih donatora, sponzora i dobrocinitelja. U Klivlendu, na primer, izlazi "Knjizevni vesnik" povremenik za knjizevnost, umetnost i kulturu. Njegov glavni urednik, gospodin Borivoje M. Karapandzi je po mnogima jedan od najveih zivih pisaca danas u dijaspori. Svoja najpoznatija dela Gradjanski rat u Srbiji 1941-1945, Dnevnik jednog emigranta, Spomenica srpskih dobrovoljaca, Kocevje-Titov najkrvaviji zlocin i Jugoslovensko krvavo prolee 1945. stampao je iz sopstvenih sredstava. Najplodniji pisac Lazo M. Kosti je, medjutim, pored licnih izdanja Kradja srpskog jezika 1964. godine, O zastavama kod Srba 1960. godine i Cija je Bosna 1955. godine, imao i sponzore. Milos Kovac iz SAD, Milos Samardzi iz Kanade, Mihailo D. Milanovi i Gasa Baden iz Svajcarske su, na primer, finansirali stampanje Kostievih knjiga Krivosijski ustanak 1869. godine, odnosno Etnicki odnosi BiH i Istorijska i slicna prava na BiH. Dr Pavle Topalovi iz Nju Dzersija je sa prijateljima, na primer, 1980. godine izdao knjigu Sinovi izdane Srbije, prvo memoarsko delo srpskog komandosa Nikole Kavaje. Najvei broj srpskih pisaca u dijaspori pripadalo je generaciji tzv. ratnih emigranata. Jos 1946. godine u logoru Eboli, u Italiji, pripovedac Veroljub N. Dini iz okoline Leskovca, vodio je srpski Klub umetnika i knjizevnika. Slicnu asocijaciju, Udruzenje srpskih pisaca, krajem cetrdesetih godina u Londonu, formirao je knjizevnik Miodrag Al. Purkovi, ciji je predsednik bio sve do 1976. godine. Sa njima drzava Jugoslavija, odnosno republike Srbija i Crna Gora nisu sve do pocetka devedesetih godina imale nikakvih zvanicnih i sluzbenih

kontakata. Mnoge knjige koje je, na primer, Borivoje M. Karapandzi slao SANU vraale su mu se sa napomenom "urucilac nepoznat". Poslednje tri godine, medjutim, na inicijativu akademika Predraga Palavestre, u SANU su odrzana dva savetovanja o srpskoj knjizevnosti u emigraciji. Time je zvanicno, prvi put u poslednjih pedesetak godina, uspostavljena direktna veza izmedju duhovnog stvaralastva Srba u rasejanju i Srba u Otadzbini. Srbi su u dijaspori, posebno u SAD, stampali srpske studije. Naime, pre petnaest godina Srbi su u Kolumbusu osnovali sekciju Severnoamerickog drustva za srpske studije, kao deo Americkog drustva za razvoj slovenskih studija (American Association for Advencement for Slavic Studies). Ovo Drustvo je pocetkom osamdesetih godina izdavalo publikaciju "Serbian Studies". Publikaciju je uredjivao prof. Nikola Moravcevi iz Cikaga, a clanovi Uredjivackog odbora su bili prof. Dimitrije Djordjevi, Mateja Mateji, V asa Mihailovi, Olga Nedeljkovi i LJubica Popovi. * ** Srbi u dijaspori, kao komponenta ekonomske saradnje sa Otadzbinom, doskora nisu bili predmet ozbiljnijih rasprava, a ni posebnih istrazivanja. Razlozi su verovatno objektivne, ali i subjektivne prirode. Dosad se vise paznje posveivalo takodje vaznim pitanjima negovanja kulturnog nasledja iseljenika, manjinaca i gradjana na privremenom boravku, kao i ocuvanju etnickog identiteta Srba u dijaspori. Medjutim, vreme u kome zivimo namee potrebu da se ti ljudi tretiraju, kad je god mogue, kao spona za razvoj saradnje u oblasti nauke i tehnologije, trgovinske razmene visih oblika privredne saradnje i intenzivnije komunikacije u smislu transfera znanja, kapitala i roba. Ta saradnja na duzi rok treba da ima komponentu povratne sprege kretanja ljudi u oba pravca. Na to opominju primeri iz istorije. Jedan od prvih malobrojnih Srba koji su se odlucili za preookeansku avanturu bio je Nikola Jovanovi, kasnije prvi srpski diplomatski predstavnik u SAD. Nikola Jovanovi je rodjen 1853. godine u Pozarevcu. Sa 16 godina, 1869. godine, odlazi u Ameriku, gde kasnije studira u Njujorku i Nju Dzersiju. Pored studija, on dosta putuje po Americi, pa je kasnije, 1884. i 1885. godine, objavio svoje utiske s putovanja, u dve knjige: O nasima preko mora i Feniks grad. Ambicija mladog Jovanovia da postane rudars ki inzenjer bila je prekinuta ubrzo nakon sto je 1876. godine Srbija usla u rat s Turskom, i Nikola se vratio u domovinu. Za vreme rata, pored ostalog, sluzio je i kao prevodilac inostranim ratnim dopisnicima. Srpska vlada ga, kasnije, salje u London da posreduje u diplomatskom konfliktu izmedju Srbije i Engleske, koji je nastao kao reakcija Velike Britanije na prevrat iz 1903. godine u Beogradu. Jovanovi je doprineo da se ponovo uspostave diplomatski odnosi izmedju Srbije i Velike Britanije, 1906. godin e. Konacno, Nikola Jovanovi je 1908. godine poslat u SAD za prvog srpskog diplomatskog predstavnika, gde je ostao do 1911. godine. Njegova glavna aktivnost u Americi bila je usmerena prema ve probudjenom interesu kod poslovnog sveta za Srbiju. Za vreme carinskog rata izmedju Srbije i Austrije 1906-1911. godine, americke firme se sve vise interesuju za ulaganje kapitala u Srbiju ("Serb Vorld", 1982). Mihailo Pupin je ostao u istoriji poznat ne samo kao profesor i naucnik, ve i kao patriota obe domovine, a iznad svega ponos naroda iz kojeg je potekao. Nase narode je neizmerno zaduzio svojim humanizmom i rodoljubljem, osobito zaslugama koje je stekao kao pocasni generalni konzul Srbije u Njujorku, od 1911. do 1920, predsednik Srpskog narodnog saveza u SAD, organizator u prikupljanju materijalnih sredstava, opreme i medicinske pomoi, dobrovoljaca iz SAD za ratove od 1912. do 1918. godine, kao i ucesnik na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Za vreme pedesetodnevnog rada u Parizu, Pupin je mnogo doprineo tome da svi clanovi

americke delegacije potpuno razumeju jugoslovenske teznje i zelje. Pupin je svojim licnim poznanstvom s predsednikom Vilsonom i ministrom spoljnih poslova Lansingom, mnogo doprineo da u sastav drzave SHS udju Dalmacija, zapadna Slovenija, deo Slavonije i Baranja i njegov rodni Banat. On je zasluzan za afirmisanje jugoslovenskog pitanja pred americkom javnosu i politicarima, osobito mnog obrojnim kontaktima koje je imao s uglednim licnostima americkog zivota. Primera radi, Srpska narodna odbrana pod vodjstvom Mihaila Pupina, sakupila je novac za Crveni krst u Srbiji i Crnoj Gori i to: u toku balkanskih ratova, 313.947 dolara, a od 1914. do 1916. godine jos 913.044 dolara. U ratovima od 1912. do 1918. godine preko 20.000 Srba iz Amerike otislo je "tamo daleko" da se bori zajedno sa srpskom i crnogorskom vojskom protiv osvajaca. Oko 15% ukupnog broja iseljenika je napustilo rudnike i fabrike u Americi pevajui "Rado ide Srbin u vojnike", sa ciljem da ide preko okeana i pomaogne svojoj brai u otadzbini. Dr S. Draskovi (1967), u knjizi Kojim putem?, pored ostalog, kaze: "Mi smo svoju nezapamenu tragediju, nacionalnu, biolosku, politicku, kulturnu itd., doziveli zato sto smo dozvolili da nas u Jugoslaviji, pre rata, za vreme mira, drugi duhovno razbiju, zbune i oslabe." Americki Srbi, na primer, dali su svoj doprinos i razvoju Amerike uopste i razvoju Otadzbine. Tu se, pre svega, misli na one koji su svojim delom - u oblasti nauke, prosvete, kulture, umetnosti i drugim - dali doprinos razvoju i napretku Amerike. Kad se govori o doprinosu razvoju Amerike, ime Nikole Tesle se ne moze momoii. Cime je, zapravo, Tesla Ameriku i covecanstvo zaduzio uopste? Engleski profesor Kap, povodom obelezavanja stogodisnjice Teslinog rodjenja, odgovorio je na ovo pitanje, na vrlo slikovi t nacin: "Daleko u istoriji anonimni genije pronasao je tocak. To je bilo jedno od najkorisnijih dela koje je jedan covek bilo kada dao svome rodu. Ovaj pronalazak bio je mozda sasvim ocigledan; ali pronalazak jednog nevidljivog tocka, koji je napravljen ni od cega drugog nego od magnetnog polja, bio je daleko od ociglednog i to je ono sto dugujemo Tesli. To je moglo da ponikne samo u jednom briljantnom intelektu" ("Galaksija", specijalno izdanje, septembar 1984). Godine 1892, Tesla je, posle posete Londonu i Parizu gde je drzao predavanja, dosao i u Beograd. U Beogradu ga je pozdravio pesnik Jovan Jovanovi Zmaj koji je za tu priliku napisao pesmu "Pozdrav Nikoli Tesli" (Prof. Nikola Pribic, The Human Side of Scientist, Serb World, No. 2, 1983). Inace, Galupova anketa ukazuje da vise od dve treine svih Amerikanaca osea da su ovu zemlju unapredili talenti i kultura njenih useljenika (Lucia Mouat, The ristian Science Monitor, 1990) Pored velikana srpskog porekla koji su ziveli i radili na americkom tlu, kao sto su Mihailo Pupin, Nikola Tesla, Paja Radosavljevi, vladika Nikolaj Velimirovi, Jovan Duci, paznju zasluzuju i mnogi savremeni Srbi u SAD i drugim zemljama, koji daju ne mali doprinos i o kojima je bilo dosta reci. Kada se govori o odnosu prema srpskom pitanju, treba rei i to da se u Americi, kao i u drugim delovima sveta, veliki broj Srba do sada izjasnjavao kao Jugosloven. Tome su doprinele i zemlje destinacije svojom politikom i statistickim obuhvatom "po zemlji porekla". Sada kada je "medjunarodna zajednica" ucinila veliku nepravdu jugoslovenskim narodima, a posebno srpskom, pomo dijaspore Otadzbini je od izuzetnog znacaja, ne samo materijalno ve i politicki i na svaki drugi nacin (Nedeljkovi, 1994). Profesor Nedeljkovi je misljenja da

i "otadzbinska vlada treba da u krugu strucnih savetnika i saradnika redovno ima na raspolaganju i tim iz dijaspore: i za politicka, i za privredna, i za kulturna pitanja."

VIII GLAVA: OTADZBINSKA POLITIKA PREMA SRBIMA U DIJASPORI

Prema svom karakteru, seobe i spoljne migracije uopste mogu biti pozeljne, ali i nepozeljne kako za pojedince-ucesnike u njima tako i za otadzbinsku zemlju, odnosno zemlje destinacije, sve u zavisnosti od njihovih uzroka, oblika ispoljavanja, tokova, intenziteta i, razume se, njihovih efekata - ekonomskih, socijalnih, politickih i drugih. One otuda moraju biti predmet politike odredjene drzave, narocito spoljne politike. Od ukupnog broja anketiranih Srba u SAD, 1986. godine, na pitanje "da li su iseljenici znacajni za dobre odnose izmedju zemlje njihovog porekla i SAD?", 73,7% je odgovorilo da jesu. Cini se da bi trebalo vise koristiti iskustva drugih zemalja u saradnji sa njihovim ljudima u inostranstvu. Narocito su znacajna iskustva azijskih novoindustrijalizovanih zemalja, Indije, Kolumbije, NR Kine, a i nekih drugih kao sto su na primer Grcka, Madjarska, Poljska. Ove zemlje pokusavaju da okupe delove svoje nacije u inostranstvu, narocito visoke strucnjake koji rade u razvijenim zemljama na bazicnim istrazivanjima mikroelektronike, molekularne biologije i slicno. One su osnovale i posebna tela koja rade na takvom okupljanju. Ono sto Srbija treba da ucini jeste preduzimanje mera i aktivnosti na unutrasnjem planu i insistiranje na preispitivanju, dogradnji i mozda redefinisanju politike prema iseljenistvu, gradjanima gostujuim radnicima i drugima, tj. da preispita migracionu politiku uopste. Kada je rec o iseljenickoj inteligenciji, neophodno je saciniti savremeni srpski Ko je ko ?, u cilju uspostavljanja i negovanja odnosa Otadzbine i dijaspore. Na individualnom nivou, dakle, sa stanovista pojedinaca, migranti uglavnom dobijaju u ekonomskom i socijalnom pogledu. Oni, u zemlji prijema, zaradjuju vise, pa im se pruza mogunost da poboljsaju kvalitet zivota - svoj i clanova svojih porodica, mada ima slucajeva da migracije dovode i do nekih negativnih uticaja, osobito u porodicnom zivotu. Na nacionalnom nivou, sa stanovista zemlje porekla spoljne migracije, u normalnim okolnostima, donose prevashodno devizne doznake i smanjuju nezaposlenost. Da bi se ti osnovni efekti ucinili sto je mogue povoljnijim za zemlju porekla, aktivnosti vlade u premigracionoj, migracionoj i postmigracionom fazi su od izuzetnog znacaja. Aktiviranjem sluzbi u zemlji i ozivljavanjem aktivnosti u sopstvenim konzulatima u zemljama prijema, uticaj zemlje porekla e bez sumnje doprineti da koristi koje ona ostvaruje bu du sto povoljnije i pomo migrantima vea ili, pak, stete koji eventualno proisticu iz migracija budu sto je mogue manje. U slucajevima povratka koji je veoma znacajan segment migracione politike, vlada mora pruziti, preko svojih sluzbi, konsultantske usluge povratnicima o mogunostima investiranja njihovih ustedjevina (razume se u normalnim okolnostima funkcionisanja drzave) i time podstai osobito prioritetne sektore koji su od najvee koristi za razvoj zemlje u celini. Prema tome, fenomen migraci je, kako privremene radi zaposlenja tako i permanentne, predstavlja kompleks od izuzetnog uticaja na drustvenu i privrednu strukturu zemlje porekla. Najnoviju etapu spoljnih migracija SR Jugoslavije karakterisu:

- usporavanje regularnog zaposljavanja gradjana SR Jugoslavije u inostranstvu; - poveanje neregularnih nedokumentovanih migracionih tokova, koji obuhvataju trazioce azila, izbeglice, rad "na crno" i drugo. Efekti najnovijih spoljnih migracija se odrazavaju u: - demografskoj sferi (depopulacija, osobito ruralnih podrucja); smanjenje stope rasta stanovnistva, budui da migranti napustaju zemlju porekla u doba fertiliteta; - ekonomskoj (doznake i njihov znacaj za platni bilans i razvoj zemlje, ali i poveanje obima "sive" ekonomije - neformalnog sektora nacionalne privrede, poveanje udela intelektualne migracije itd.); - drustvenoj sferi (u toku adaptacije, pa i kasnije, migranti teze da reprodukuju zivot svoje etnicke zajednice, idealizirajui mnoge njene aspekte; migranti cesto shvataju svoju situaciju znatno razlicitom od one koju vide domai posmatraci, tj. domae stanovnistvo koje se cesto konfrontira strancima, dolazi do ksenofobije, sto sve otezava integraciju migranata u drustvo zemlje prijema; tako, u veini slucajeva, integracija vodi gubitku identiteta (kulturnog, politickog, lingvistickog itd.) migranata;< P> - povratak migranata u zemlju porekla. Migraciona politika treba da obuhvati niz akcija, mera i deklaracija u vezi sa drustvenoekonomskim razvojem, sa specificnim uticajem migranata, brojem ucesnika u migracijama, njihovom obrazovnom strukturom, geografskom distribucijom i, sto je najvaznije, posledicama migracionih kretanja. Potrebno je determinisati strategiju i ciljeve u vezi sa potrebama trzista rada, posebno kada je rec o sprezi izmedju migracije i politike zaposljavanja, izmedju migracije i transfera deviznih doznaka, izmedju migracije i politike privrednog razvoja. Isto tako, treba da se definisu subjekti koji e je realizovati. To, naravno, zahteva, odgovarajue programe, precizno odredjene ciljeve i jasno naznacene institucionalne odgovornosti, sa adekvatnim zakonskim i administrativnim standardima. Prema tome, politika mora da obuhvati sve tipove migracija, ukljucujui i imigraciju iz drugih zemalja, s tim sto e se u okviru nje pojedini segmenti regulisati posebnim propisima. Ona mora da bude artikulisana na saveznom nivou, da migrante tretira po kriterijumu drzavljanstva i ljude koji su poreklom iz ove drzave, da obuhvati nacionalne i druge manjine, sve obrazovne i profesionalne strukture i sve zemlje destinacije sa kojima je nasa drzava imala zakljucene neke sporazume ili ne. Njeno sprovodjenje moraju pratiti strucne sluzbe, koje e na kraju godine podneti odgovarajue izvestaje, a koji treba da se ucine dostupnim javnosti. "Sto se tice diplomatskih i konzularnih predstavnistava, ona se jos nisu snasla u novim prilikama. Ako su nekad bila zastupnistva rezima, koja dosledno sprovode i nameu odredjenu politiku, sad su gotovo bez ikakve politicke uloge, ponekad zbunjenija od naroda u rasejanju, bez samosvesti i bez kompasa, pa zato sa sve manje ugleda i autoriteta" (Nedeljkovi, 1994). A obican nas svet u rasejanju jos ocekuje "od predstavnika svoje Drzave da imaju stav i da znaju pravac, da mu objasnjavaju stanje i budu moral ni oslonac". Nasa predstavnistva su - istice prof. Nedeljkovi - previse obuzeta brigom o sopstvenoj sudbini... a ne vode narodnu brigu i da moralno zrace. Diplomatska predstavnistva bi morala da predstavljaju "svetionike" i da budu "ishodista organizacije". Uloga nasih ambasada i konzulata u drugim zemljama je danas mnogo vea i znatno teza. Jer, ona treba da "okupljaju

sve patriotske snage, sve duhovne i stvaralacke sile, sve nase ljude dobre volje, zabrinute za sudbinu otadzbine, da ih organizuju, usk ladjuju, usmeravaju" (Nedeljkovi, 1994). Profesor Nedeljkovi je misljenja da oni koji se ne uklapaju u ove "neodlozne poslove - treba da se povuku...a da se zadrze samo pozr-tvovani i kompetentni strucnjaci, koji shvataju duh vremena i spremni su da se zrtvuju". Za neke akcije koje iziskuju finansijska sredstva trebalo bi traziti sponzore. Tu, pre svega, treba uvrstiti dopunske skole, klubove i slicno koje takodje treba da se reformisu. "Raskol je kob srpske istorije ... nikakva stranacka borba ne bi smela da pomuti nasu savest, a ona je uveliko muti i pomracuje". I pored vrlo nesrenog sticaja okolnosti u Evropi i u svetu, bie da je "glavni uzrok svih nasih danasnjih nevolja i nedaa u nama samima, a ne izvan nas...; mi smo najpre sami izdali sebe, ponizili se i ponistili, pa su nas drugi tek potom prikovali za sramni stub" (Nedeljkovi, 1994). Iz toga ovaj ugledni profesor s pravom izvlaci zakljucak da najpre treba procistiti i preo braziti nacionalnu svest "jer nam nista drugo ne moze pomoi nego potpuna izmena citavog naseg nacina misljenja i ponasanja u vezi s nacionalnim stvarima". To, pre svega, zbog toga sto su mnogi Srbi "dovedeni dotle da se stide svog imena, zaziru od svog porekla i oseaju krivicu sto su Srbi". Spasti moral u ovom nesrenom vremenu je duznost svakoga od nas, osobito intelektualaca. Medjutim, pored moralnog preporoda, politika bi morala da se usmeri i na zaustavljanje bioloskog propadanja. Neophodna je elementarna bioloska obnova. To znaci da bi politika morala da bude usmerena ka podsticaju nataliteta. Pored moralnog i fizickog, duhovni preporod jeste isto toliko znacajan pa nema potrebe to posebno dokazivati. Dakle, sopstvena kultura predstavljala je i predstavlja znacajan cinilac nacionalnog identiteta, ali i znacajnog entiteta u evropskoj civilizaciji. "Razmisljajte o tome, jer treba da opstanete, da se ne utopite, a da se skladno uklopite, ne gubei svoj duh, nego ga oplodjujui duhom koji vas sa svih strana zapljuskuje. Ako u sebi nosite sopstveno blago duhovno, ako ga predate svojoj deci, neete potonuti" (Nedeljkovi, 1994). S tim u vezi, postavlja se pitanje za drugu i sledee generacije: kako sacuvati srpski jezik? Narocito je to aktuelno gde nema uslova za dopunske skole i gde Srpska pravoslavna crkva ne moze to da nadomesti. Koliko tu mogu da dopiru sredstva javnog informisanja: televizija, radio, stampa, casopisi, knjige i slicno? Zasluzuju paznju, svakako, i drugi simboli. Krsna slava je odlika Srba koja zasluzuje znacajnu paznju. Skrnavljenje nacionalnih svetinja i omalovazavanje tradicij e neizbezno su doveli do slabljenja i bolesti svesti. "Nasi preci, u svim srpskim zemljama, oni koje Branko pominje u svome Kolu, premda su ziveli u razlicitim drzavama, imali su ono sto savremenici nasi cesto nemaju: kristalno jasnu svest o srpskom duhovnom i sudbinskom jedinstvu" (Nedeljkovi, 1994). Bili su oni samosvesni Srbi: Srbi iz Srbije ili Crne Gore, iz Bosne i Hercegovine, iz Baranje, Backe i Banata, iz Srema i Slavonije, iz Like, Banije i Dalmacije. Za sve je postojala matica srpska. Ali se ne sme ni pomisliti da se vidici zatvaraju i da se ne pos tuju kulturne tekovine i drugih naroda. Dakle, ne sme se oponasati iskljucivost. Na to nas poziva istorija. Neophodna je, prema tome, mirnodopska strategija prema iseljenistvu. Ne smemo nase iseljenike i gradjane na privremenom boravku u inostranstvu zvati u pomo samo kad su ratovi, katastrofe, zemljotresi i slicno. Pitanja iseljenistva i privremeni boravak u inostranstvu su isprepletena pa ih je tesko razdvojiti. Teznja nase zemlje za ukljucivanjem u evropsko trziste rada podrazumeva obavezu stvaranja uslova za slobodnu cirkulaciju strane radne snage u nasoj zemlji, sprecavanje ilegalnog zaposljavanja stranaca, novi odnos prema traziocima azila i izbeglicama itd. Novi izbeglicki

talas iz Jugoslavije obavezuje da se utvrdi politicki i zakonodavni odnos prema njima. Osim toga, treba razmotriti i polozaj gradjana SR Jugoslavije u Sloveniji, Hrvatskoj i ostalim otcepljenim republikama koje e, takodje, imati obavezu da pitanja iz ove oblasti usklade s novom evropskom migracionom politikom. Cini se, stoga, da ovaj kompleks pitanja prevazilazi koncepciju i okvire koje ima Ministarstvo za Srbe izvan Srbije i da bi valjalo razmisliti o takvom Ministarstvu na saveznom nivou, poput onih koje imaju druge zemlje. Naime, gotovo celokupna aktivnost tog Ministarstva bila je, sa razlogom, usmerena na Srbe u bivsim jugoslovenskim republikama (jos pre nego sto su nastali etnicki konflikti i gradjanski rat), a i dalje su ostali zapostavljeni Srbi u drugim drzavama, narocito u prekookeanskim. U poslednjih 50 godina o Srbima u dijaspori je malo pisano, a i veze sa njima su bile slabe. Treba podsetiti da su, odmah po uspostavljanju diplomatskih odnosa Knezevine Srbije i Sjedinjenih Drzava Amerike, 4. oktobra 1882. godine za pocasne clanove, prve srpske organizacije u SAD, Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog drustva izabrani Kralj Milan I, Kralj Aleksandar I, Knjaz Nikola I i Knez Danilo ("Zivot i rad Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog drustva u San Francisku", Okland, 1905). Ovo sugerise zakljucak da su odnosi srpskih vladara prema iseljenickim organizacijama ranije bili daleko bolji. Ti odnosi e se, nema sumnje, ponovo unaprediti. Za koje e se vreme to desiti, ostaje da se vidi.

ZAKLJUCNA RAZMATRANJA
Cinjenice izlozene i analizirane u osam poglavlja nameu i nekoliko zakljucaka. 1. Srpsko nacionalno bie, shvaeno u sirem smislu reci - kao srpski narod, uz obuhvatanje srpske i crnogorske nacije, uz njegove delove koji zive kao nacionalne manjine u susednim zemljama, etnicke grupe u mnogim drugim drzavama, iseljenike ili, pak, gostujue radnike i clanove njihovih porodica, u savremenim svetskim razmerama predstavlja relativno malu grupu ljudi. Njegove cetiri petine zive na prostorima otadzbinskih zemalja, a jedna petina u dijaspori. Prvi talas iseljavanja bio je na zapad i sever; drugi na istok; trei - prvi ekonomski u Ameriku; cetvrti - ratna i poratna politicka migracija Srba prevashodno u prekookeanske zemlje; peti talas - odlazak "na privremeni rad i boravak", i sesti - bekstvo Srba iz neizvesne situacije nastale etnickim sukobima i gradjanskim ratom na prostorima bivse, druge Jugoslavije, kao i katastrofalnom ekonomskom krizom, pocetkom devedesetih godina, u kome visokoobrazovana radna snaga zauzima najvei deo. 2. Seobe srpskog naroda su sastavni deo njegove novije istorije. Iako su svojstvene veini naroda sveta, seobe srpskog naroda su u velikoj meri bile rezultat sukoba interesa evropskih i svetskih sila na balkanskom geopolitickom i strateskom prostoru na kome je ziveo, narocito tokom poslednja tri veka. U poslednjem stoleu, koje karakterisu ekonomski motivisane seobe naroda uopste, iseljavanje Srba iz zemlje matice je proporcionalno bilo manje nego kod nekih drugih naroda. Do Prvog svetskog rata, medju sr pskim iseljenicima malo je bilo Srbijanaca. Veinu su cinili Srbi iseljeni sa teritorija koje su bile pod Austro-Ugarskom monarhijom. 3. Po zavrsetku Prvog svetskog rata i Mirovne konferencije u Parizu, Srbi koji su ziveli kao manjina, pre svega, u Austro-Ugarskoj, sticu novi status. Veina njih ulazi u novu prvu

Drzavu SHS, kao konstitutivni narod, ali jedan manji deo ostaje u susednim zemljama kao nacionalna manjina, s tim sto se ugovorima njegov status, bar formalno, regulise. Za vreme Drugog svetskog rata i u razdoblju posle njega, sve do 1989. godine kada pocinje raspad tzv. realsocijalizma, srpska manjina u susednim zemljama, u Ru muniji i Madjarskoj, o Albaniji i da ne govorimo, nije bila u zavidnoj situaciji. To je, dakle, vreme kada se i najvise asimilirala u veinske narode pod parolom izgradnje "socijalistickog drustva". Pocetak devedesetih godina nosi sobom budjenje nacionalizma i samoorganizovanje manjina u tim zemljama. 4. Srbi danas zive u oko 90 zemalja na svih pet kontinenata. Ne racunajui teritoriju SR Jugoslavije i srpskih krajina, izvan matice, u rasejanju, Srba ima najvise na americkom kontinetu, a potom u Zapadnoj Evropi. U drugoj Jugoslaviji, kada su poceli etnicki sukobi i gradjanski rat na njenim prostorima, zivelo je priblizno 9,5 miliona Srba. Raspadom SFRJ, ako se ne racunaju drzave matice, najvise Srba izvan Srbije i Crne Gore ostalo je u Bosni i Hercegovini. Na osnovu zvanicnih statistika, izjava srpskih nacionalnih lidera u dijaspori, procena diplomatsko-konzularnih predstavnistava i sinteze iznesenih procena u dostupnoj literaturi iz ove oblasti, autori procenjuju ukupan broj Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla u svetu, u 1994. godini na priblizno 11,5 miliona, i to: A. Otadzbinske zemlje 9,200.000 B. Prekomorske zemlje 860.000 C. Evropske imigracione zemlje 740.000 D. Stare i nove susedne zemlje 350.000 Prema tome, na americkom kontinetu zivi najvise, blizu 650.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla. Oni su, na americkom kontinentu, u najveem broju koncentrisani u centralnom i istocnom delu SAD - Ilinois, Indijana, Micigen, Minesota, Ohajo, Pensilvanija, kao i na kanadskoj strani u provinciji Ontario, zatim u drzavi Njujork i Nju Dzersi, na zapadu u drzavama Kalifornija i Vasington. Oni koji su dosli u SAD u novije vreme koncentrisani su oko velikih industrijskih i trgovackih centara - Njujo rka i Cikaga. Od juznoamerickih zemalja Srbe su najvise privlacile Argentina i Cile. U Australiji Srbi zive u okolini Melburna, Sidneja, Perta i Kanbere, dok su na Novom Zelandu nastanjeni u Oklandu i njegovoj okolini. U Evropi Srbi su nasli zaposlenje upravo u onim zemljama koje su posle Drugog svetskog rata i zaposljavale najvise stranaca - SR Nemacka, Austrija, Francuska, Svajcarska i Svedska. Od starih susednih zemalja, najvise Srba ima u Rumuniji, a u novim susednim zemlja situacija jos nije jasna, jer je, usled gradjanskog rata, na teritoriji bivse druge Jugoslavije bio veliki egzodus naroda koji je narocito pogodio Srbe. Najvise Srba je otislo iz Hrvatske. 5. Status Srba u svetu je trojak. Srbi su gradjani zemalja glavnih imigracionih prekomorskih zemalja, shodno imigracionim politikama doticnih drzava (u manjem broju i u Evropi), zatim gradjani nase zemlje koji imaju privremeni boravak (kao rezultat politike evropskih zemalja koja je vodjena posle Drugog svetkog rata) i gradjani susednih zemalja koji vekovima zive u njima, ali koji su sacuvali svoj nacionalni identitet. Status iseljenih Srba zavisi od politike svake zemlje koja se vremenski i prostorno raz likuje. 6. Dalji tokovi savremene seobe Srba zavisie od niza cinilaca ekonomske, ali i druge prirode. Kako stvari stoje, uzroci savremene seobe Srba se nee tako brzo otkloniti. "Push" faktori e,

ocigledno, jos duge imati uticaj na dalji tempo seoba Srba. Medjutim, i imigracione politike glavnih zemalja useljenja su od bitnog znacaja. Kada je rec o klasicnom vidu migracije, tj. iseljavanju, postoji tesna i uzajamna zavisnost dveju glavnih komponenti imigracione politike: regulisanje useljenja i integracija. Z emlje klasicne imigracije su jos dvadesetih godina ogranicile godisnji broj useljenja i, kasnije, uvele kontrolu strukture imigracionih tokova. Nijedna od njih, medjutim, nije obustavila imigraciju. Kanada, Australija i Novi Zeland su, cak, podsticale imigraciju u dugom vremenskom periodu. Zajednicka karakteristika svih klasicnih imigracionih politika je, dakle, kontrola useljenja, locirana uglavnom u ambasadama i konzulatima u zemljama porekla migranata. Kontrola se vrsi imigracionom vizom, koja kvalifikuje migrante za useljenje. 7. Do pocetka sedamdesetih godina, u inostranstvo je pretezno odlazila manje kvalifikovana radna snaga. Razume se, i medju ranijim iseljenicima je bilo, istina u manjem broju, i onih sa visokim obrazovanjem koji su se u nauci i prosveti vinuli na najvisi nivo. Bilo ih je vise koji su stekli svetsku slavu, kao sto su bili Nikola Tesla, Mihailo Pupin, i mnogi savremeni stvaraoci, mislioci i pedagozi. Medjutim, tokom sedamdesetih, a narocito od sredine osamdesetih godina, udeo visokoobrazovanih i visokostrucni h u ukupnom broju onih koji odlaze se neprekidno poveava i krajem osamdesetih godina dostize cetvrtinu ukupnog broja onih koji odlaze u prekomorske zemlje. Sankcije Saveta bezbednosti UN protiv SR Jugoslavije su, u velikoj meri, izazvale galopirajui rast "odliva" naucnika i strucnjaka. Inace, autori procenjuju da je u poslednjih dvadesetak godina u inostranstvo otislo oko 25.000 srpskih visokoobrazovanih ljudi. U prekomorskim zemljama, od svih generacija srpskih iseljenika, vise od jedne desetine su visokoobrazovani. 8. Srbi su u svet odlazili etnicki sasvim formirani, ili u procesu intenzivnog formiranja, sa svojim kulturnim nasledjem. Dolaskom u nove zivotne sredine oni su imali, u stvari, dva osnovna zivotna opredeljenja. Prvo, najvaznije je bilo usmereno na sto brze i sto povoljnije ukljucivanje u novu drustvenu sredinu, po cenu etnicke asimilacije. Drugo opredeljenje bilo je usmereno na Otadzbinu, odrzavanje svog etnickog kulturnog porekla i, radi toga, na odrzavanje veza sa starim krajem. Drustveno okupljanje Srba u svetu pocinje sa grupnim doseljavanjem na te prostore. Ono se vrsi, najpre, u "salunima" i u bratskim, duhovnim, drustvenim organizacijama i kulturnim udruzenjima. Unutar doseljenickih kolonija, Srbi organizuju horove, pozorisne druzine, biblioteke, sportske klubove, dobrotvorne organizacije, saveze mladih i organizacije zena, koji se ujedinjuju u regionalne i nacionalne organizacije. Srbi su u klasicnim iseljenickim zemljama, zadrzali niz simbola etnickog identiteta. Prezimena i imena su najneposredniji simbol etnickog identiteta, mada dosta njih menja imena ili prilagodjava prezimena. Jedan od simbola etnickog identiteta je i porodica i manifestacije vezane za nju. Sklapanje brakova u okviru etnicke grupacije je, isto tako, znacajan faktor ocuvanja i negovanja etnickog identiteta. Najvei broj srpskih iseljenika se okuplja u okviru crkvenih eparhija. Veroispovest je jedno od znacajnih obelezja Srba u dijaspori. Medjutim, Srbima nije svojstven verski fanatizam, pa time ni verska iskljucivost. Nazalost, vernici su se u dijaspori 1963. godine podelili. Dvadesetdevetogodisnji raskol naneo je veliku stetu Crkvi. Na sreu srpskog naroda, on je bar formalno okoncan 1992. godine.

U dijaspori deluje i oko 690 srpskih klubova i organizacija. Uz to, Srbi izdaju svoje novine, imaju svoje radio i TV casove i stampaju svoju nacionalnu literaturu. Najznacajnije izdavacke kue u dijaspori bile su: Knjizevno-naucno drustvo "Srpska misao" u Australiji; Izdavacko preduzee "Iskra" iz Minhena; kanadsko stamparsko-izdavacko preduzee "Avala" u Vindzoru; Srpski narodni savez, tj. "Amerikanski Srbobran" iz Pitsburga, "Nasa rec" iz Londona; Americki institut za balkanska pitanja, kao i izdavacka aktivnost pojedinaca ili donatora, sponzora i dobrocinitelja. 9. Uprkos brojnim oblicima okupljanja i negovanja nacionalnog identiteta, asimilacija srpske manjine, srpskog iseljenistva, pa i clanova porodice, narocito druge generacije, gostujuih radnika je ocigledna. Brojnost Srba u pojedinim delovima sveta je za negovanje nacionalnog identiteta i saradnju s Otadzbinom vrlo znacajna, ali ne i presudna. Jer, njihova snaga nije samo u broju ve u njihovoj aktivnosti i angazovanosti. 10. Otadzbinska politika prema Srbima u dijaspori namee se kao imperativ razvoja budue saradnje izmedju Srba u matici sa onima u dijaspori. Neophodna je, prema tome, mirnodopska strategija prema iseljenistvu, gradjanima - gostujuim radnicima, pa i manjinama u susednim zemljama. Uprkos nastojanju Srba iz dijaspore, u razdoblju duzem od jednog veka, njima se dugo u matici nije posveivala odgovarajua paznja. U poslednjih 50 godina o Srbima u dijaspori je malo pisano, a i veze sa njima su bile slabe. Sada je krajnje vreme da se posle pola veka priblizi srpska matica i dijaspora. Duhovno objedinjenje medju Srbima je ve oglaseno, patriotske veze su uspostavljene, a ideoloska netrpeljivost je smanjena. Stoga, Srbi danas sebe dozivljavaju kao jedno nacionalno bie.

BIBLIOGRAFIJA Knjige
Aarons, M. and Loftus, J., 1991. Ratlines. How the Vatican's Nazi Networks Betrayed Western Intelligence to the Soviets, London: Heinemann. Aarons, M., 1990. Sanctuary. Naci Fugitives in Australia, Melbourne: Mandarin Australia. Bjelica, M., 1968. Pregled istorije novinarstva, Beograd: Institut za novinarstvo. Bonaci-Dori, L. B., 1941. Historia de los Yugoeslavos en Magallanes. Su vida y su cultura, Punta Arenas (ile): "La Nacional". Bozovi, G., 1968. Srpska ekonomska emigracija na Zapadu, Beograd: Biro republickog Izvrsnog vea za odnose sa inostranstvom.

Boskovi, M., 1980. Antijugoslovenska fasisticka emigracija, Beograd: "Sloboda", Novi Sad: "Dnevnik". Boskovi, M., 1985. [esta kolona. Nastanak, organizacija i delovanje antijugoslovenske fasisticke emigracije, Novi Sad: "Birotehnika" - "Dnevnik". Brunner, G., 1993. Nationalitatenprobleme und Minderheitenkonflikte in Osteuropa, Arbeitspapiere 10, Gutersloh: Verlag Bertelsmann Stiftung. Budimir, M., 1993. Republika Srpska Krajina, Knin: Muzej grada. CANU, 1990. Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji, Titograd: CANU. Collinson, S., 1993. Europe and International Migration, London: Pinter Publishers. Cviji, J., 1966. Balkansko poluostrvo i juznoslovenske zemlje, Beograd: Zavod za izdavanje udzbenika. eney, M., 1981. Tesla: Man Out of Time, New York: A Laurel Book. Vrga, Dj. J., 1975. anges and Socio-Religious Conflict in an Ethnic Minority Group: the Serbian Orthododz ur in America, San Francisco: R and Resear Associates. Vukievi, M., 1912. Istorija srpskog naroda u slici i reci, Beograd. Vuksi, S., 1987. Ipsilonski dnevnik, Minhen. Gaji Glisi, D., 1994. Srbi u Svajcarskoj, Zuri: Pantis AG. Gali, M., 1990. Politika u emigraciji. Demokratska alternativa, Zagreb: Globus. Gligorijevi, M., 1987. Izlazak Srba, Beograd: Zavod za izdavacku delatnost "Filip Visnji". Gligorijevi, M., 1991. Srbija na Zapadu. Slike iz zivota emigranata, Beograd: Politika. Govorin, G.G.,

1961. Americans from Yugoslavia. A Survay of Yugoslav Immigrants in the United States, Gainsville. Greci, V., 1975. Savremene migracije radne snage u Evropi, Beograd: IMPP. Greci, V., 1989. Migracija i integracija stranog stanovnistva u zemljama severne, centralne i zapadne Evrope, Beograd: IMPP. Demajo, A., 1991. Suocavanja sa svetom, Beograd: "Prosveta", "Decje novine", "Bagdala" i Matica Srba i iseljenika Srbije. Doder, M., 1989. Jugoslovenska neprijateljska emigracija, Zagreb: Centar za informacije i publicitet. Draskovi, S. M., 1967. Kojim putem. Poruka mladom srpskom narastaju koji Broz nije uspeo da prevaspita, Cikago: Srpski kulturni klub "Sveti Sava". Draskovi, S. M., 1974. Srpski narod i srpska politika. Drugo izdanje, Cikago: Srpski kulturni klub "Sveti Sava". Duci, J., 1990. Verujem u Boga i u srpstvo, Cleveland: Institut za balkanska pitanja. Djordjevi, O., 1987. Osnovi drzavne bezbednosti, Beograd: VSUP. Djurdjev, B., 1964. Uloga crkve u strarijoj istoriji srpskog naroda, Sarajevo: Svjetlost. Ekmeci, Fadil., 1985. Poslednjih sto godina Jugoslovena u Francuskoj. Od najstarijih dana do 1945, knj. 1, Paris: Yougofranc. Ekmeci, Fadil., 1985a Poslednjih sto godina Jugoslovena u Francuskoj, 1946-1984, knj. 2, Paris: Yougofranc. Ekmeci, Fadil., 1988. Poslednjih sto godina Jugoslovena u Francuskoj. Svjedoci i ucesnici, knj. 3, Paris: Yougofranc. Erdeljanovi, J., 1925. Makedonski Srbi, Beograd: Drzavna stamparija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Filipovi, M., 1967. Srbi u Beloj Krajini, Ljubljana: Nezavisno izdanje.

Jirecek, K., 1952. Istorija Srba, Drugo izdanje, Prva i druga knjiga, Beograd: Naucna knjiga. Jirecek, K., 1923. Istorija Srba, Trea i Cetvrta knjiga, Beograd: Izdavacka knjizarnica Gece Kona. Kalabi, R., 1992. Srpska politicka emigracija, Beograd. Karapandzi, B. M., 1974. Dnevnik jednog emigranta, Klivlend. Karapandzi, B. M., 1978. Duhovno stvaralastvo srpske emigracije. Prilozi za istoriju savremene srpske knjizevnosti (zagranicne), Melburn: Srpska misao. Karlo, Milan and Helen, 1984. Early Days Serbian Setlers in America. Their Life and Tine, Tucson. Kazi, T., 1990. Srbi u Australiji, Canberra: Monastery Press. Kosier, L. St., 1926. Srbi, Hrvati i Slovenci u Americi. Ekonomsko - socijalni problemi emigracije: Beograd: Biblioteka "Bankarstva". Kosti, S., 1941. Srbi u Rumunskom Banatu. Istorijski, brojni, ekonomsko-privredni pregled 1940, Temisvar. Kovacevi, S., 1981. Hronologija antijugoslovenskog terorizma, Beograd. Kerner, R. J. (Ed.) 1949. Yugoslavia, Berkeley: University of California Press. Kosti, L. M., 1990. O srpskom Ustavu. Pravna nacela budue srpske demokratije, Cleveland: Institut za balkanska pitanja. Laffan, R.G.D., 1989. The Serbs, New York: Dorset Press. Lopusina, M., 1991. Crna knjiga, Beograd: Fokus. Luki- Krstanovi, M., 1992. Srbi u Kanadi. Zivot i simboli identiteta, Beograd: SANU. Majstorovi, S.,

1979. U traganju za identitetom, Beograd: Slovo ljubve-Prosveta. Markovi, M., 1946. Borba u Americi za novu Jugoslaviju, Beograd: Prosveta. Markovi, L., 1973. Pod australijskim nebom, Zagreb: Izdavacki zavod JAZU. Markovi, L., 1975. Borba u iseljenistvu za novu Jugoslaviju, Beograd: Komunist. Markovi, O., 1965. Doseljavanje Srba u Kanadu i njihova aktivnost, Vindzor: Avala. Matovi, I., 1980. Mihajlo Idvorski Pupin. Od cobanceta do gorostasa nauke, Gornji Milanovac: Decje novine. Mursalo, T.A., 1981. In Sear of a Batter Life. A Story of Croatian Settlers in South Africa, Cape. Nedeljkovi, D., 1994. Dijaspora i otadzbina, Beograd: Jokovi, Inc. Novakovi, S., 1960. Srbi i Turci XIV i XV veka, Beograd: Srpska knjizevna zadruga. Parkes, H.B., 1985. Istorija SAD, Beograd: Rad. Pavlica, B., 1987. ANE u Nemackoj, Beograd: Glas. Pavlovi, M., 1990. Srbi u Cikagu, Beograd: SANU. Pejovi, L. M., 1935. Jugosloveni na Jugu. Louisiana - Tedzas - Mississippi, Sv. II. Drugo izdanje, New Orleans: Press of Dameron-Pierson Co. Pejovi, L. M., 1936. Srbi na Zapadu. Zivot i rad Americkih Jugoslovena, Sv. III, Pittsburgh: Amerikanski Srbobran. Pejovi, L. M., 1934. Srbi u St. Luisu. Zivot i rad Americkih Srba, Sv. I, Pitsburg: St. Americkih Srba. Petkovi, Lj., 1988. Problemi medjunarodnih migracija radne snage sa posebnim osvrtom na Jugoslaviju, Beograd: Naucna knjiga.

Popovi, D.J., 1952. Srbi u Backoj do kraja XVIII veka - Istorija naselja i stanovnistva, Beograd: Etnografski institut SANU. Popovi, D.J., 1952. Srbi u Budimu. Od 1690. do 1740, Beograd: Srpska knjizevna zadruga. Popovi, V.P., 1905. Zivot i rad Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog drustva u San Francisku, Okland: [tampa Srpske nezavisnosti. Pupin, M.I., 1979. Sa pasnjaka do naucenjaka, Beograd: Narodna knjiga. Sava, episkop sumadijski, 1944. Istorija Srpske pravoslavne crkve u Americi i Kanadi, Kragujevac: Kaleni. Slijepcevi, P., 1917. Srbi u Americi, Zeneva: [tamparija "Ujedinjenje". Staji, V., 1935. Novi podaci o Zahariju Orfelinu, Novi Sad: GID. Tomi, M., 1989. Po Dunavskoj klisuri, Bukurest: Izd. preduzee "Kriterion". Trnjegorski, L., 1938. Jugoslovenske manjine u inostranstvu, Beograd: Izd. Biblioteke "Narod i drzava". Colakovic, B. M., 1973. Yugoslav Migrations to America, San Francisco: R and E Resear Associates. [otra-Gainovi, M., 1990. Vidjenja iz iseljenickog zivota u Americi, Beograd: VINC.

Poglavlja u zbornicima radova

Babi, B., 1990. Seoba Srba: dijaspora i etnicka politika, Seobe Srba nekad i sad, IMPP, Beograd. Brki, L., 1980. Serbian Fraternal, Social, and Cultural Organizations in America, in: Studies in Ethnicity. The East European Edzperience in America, New York: Columbia University Press. Bulaji, M., 1978. Iz istorije iseljenistva - pouke za danasnjicu: Jugosloveni u SAD, u: Iseljenistvo naroda i narodnosti Jugoslaavije i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb: Zavod za migracije i narodnosti. Glamocak, M.,

1990. Osvrt na srpsku politicku emigraciju, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Greci, V., 1985. Uloga Mihaila Pupina u organizovanju srpskog iseljenistva u SAD, u Zivot i delo Mihaila Idvorskog Pupina, Novi Sad. Greci, V., 1990. Glavna obelezja seoba srpskog naroda, u Seobe nekad i sad, Beograd: IMPP. Greci, V., 1990. Srbi u prekookeanskim zemljama, u Seobe nekad i sad, Beograd: IMPP. Greci, V., 1990. Yugoslav migrant professionals in the United States and their possible impact on economic realation with Yugoslavia, in American and Yugoslav Views on the 1990's, Belgrade: IIPE. Greci, V., 1992. Ekonomski aspekti egzodusa naucnika i visokoobrazovanih kadrova, u Problemi migracije nacnih i tehnickih kadrova, Beograd: SANU. Greci, V., 1993. Brain Drain in Yugoslavia, in Brain Drain Issues in Europe, Venice: UNESCOROSTE. Drljaca, D., 1990. Nacionalno mesoviti brakovi Srba u okolini Budimpeste, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Eterovi, A.S., 1985. Prvi srpski pioniri u Americi i njihova delatnost u Kaliforniji i na Jugu, u Zivot i delo Mihaila Idvorskog Pupina, Novi Sad: PKSSRNV. Jonci, K., 1985. Mihailo Pupin i nacionalno pitanje, u Zivot i delo Mihaila Idvorskog Pupina, Novi Sad: PKSSRNV. Levi, R., 1990. Jugoslovenske manjine u Albaniji, u Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Luki-Krstanovi, M., 1990. Srbi u Kanadi - problemi etnickog identiteta, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Milanovi, M., 1990. Zastita kulturnih dobara srpske provenijencije u inostranstvu, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Milanovi, O., 1990. Srpska skola "Jovan Mileti" u Trstu, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Milin, M.,

1990. O Temisvarskom saboru (1790) iz istorijske perspektive: trajanje, prozimanje, obnova, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Misovi, M., 1990. Srbi na jugu Afrike, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Pasi, N. R., 1989. Brief Historical Review of Serbs in Ontario and Their Immigration to Canada, in Serbs in Ontario, Toronto: Serbian Heritage Academy. Pejin, J., 1990. Pogled na proslost Srba u Rumunskom Banatu, 1918-1941, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Petrovi, R., 1990. Migracije Srba u SFR Jugoslaviji posle II svetskog rata, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Pesi, R., 1990. Srbi u Italiji, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Radojevi, R., 1990. Negovanje etnokulturnog identiteta kod kanadskih Srba, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Radovi, Z., 1989. Polozaj jugoslovenskih naroda u Albaniji, Prava jugoslovenskih naroda u susednim zemljama i njihova pravna zastita prema pozitivnom pravu i bilateralnim ugovorima, Beograd: Institut za uporedno pravo. Stoji, E., Lutovac, Z., Bjelakovi, N., 1990. Polozaj srpske manjine u Madjarskoj u svetlu aktuelnih promena u istocnoj Evropi, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Stojkovi, M., 1990. Srpska nacionalna manjina u Rumuniji, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP: Tomovi, V., 1978. Broj i drustveni polozaj nasih iseljenika u Kanadi, u: Iseljenistvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb: Zavod za migracije i narodnosti. Vajs, E., 1990. Ekonomski i drustveni polozaj Srba u Madjarskoj, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Vukovi, S., 1990. Iseljavanje Srba u Ameriku, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP.

Almanasi, enciklopedije, kalendari, spomenice i statisticki godisnjaci

Amerikanski Srbobran 1941, Pitsburg: Srpski narodni savez, 1941. Amerikanski Srbobran. Selective Indedz 1906-1976, prepared by M.M. Radovi and R.P. Gakovi, Pittsburgh: SNF, 1980. Australian Government Publishing Service (various year) Australian Immigration Consolidated Statistics, Department of Immigration and Ethnic Affairs, Camberra. Canadian Ethnic Media. Guide, Spring 1986. Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 1980, p. 917. 25. godisnjica eparhije Srednjezapadnoamericke 1963-1988, Izdanje eparhije. Kalendar Srpske Pravoslavne Crkve u SAD i Kanadi 1992. Narodni adresar Hrvata-Slovenaca-Srba, Ed. Ivan Mladineo, New York, 1937. Serbs in the United States and Canada. A Comprehensive Bibliography, prepared by R.P. Gakovi and M.M. Radovi, Madison: IHRC, 1976. Spomenica Srpske narodne odbrane u Australiji 1951-1990, Sidnej: Centralni odbor SNO, 1990. Srbi u Australiji. Istorijat i Razvoj Slobodne Pravoslavne Crkve - Eparhije za Australiju i Novi Zeland, Urednik: Toma Kazi, Camberra: Monastery Press, 1989. Srpska Pravoslavna Crkva Sv. Arhidjakona Stefana, Sidnej: Crkveno skolska opstina Sv. Arhidjakon Stefan, 1983. Srpski narodni kalendar "Vidovdan" 1941, Pitsburg: "Slobodna rec", 1941. Srpski pravoslavni kalendar. Amerikanski Srbobran 1946, Pitsburg: Srpski narodni savez, 1946. Srpski pravoslavni kalendar. Amerikanski Srbobran 1947, Pitsburg: SNS, 1947. Spomenica. Tridesetogodisnjica Srpskog Pravoslavnog Manastira Sv. Save i [esdesetogodisnjica Srpske Pravoslavne Crkve u Americi. Manastir Svetoga Save, Libertivil, 1953. Spomenica osveenja Srpske istocno pravoslavne Crkve Sv. Save u Klivlendu, Klivlend, Ohajo, 1982. Srpski Narodni Kalendar "Amerika", Cikago, 1956. Srpski narodni kalendar, "Otadzbina", 1927.

U.S. Census of Population, 1980. U.S. Department of Justice, Statistical Yearbook of the Immigration and Naturalization Service, Washington, DC. Various Issues. The World Almanac and Book of Facts, ed. by Newspaper Enterprise Association, Inc. Various Issues. Yearbook of American and Canadian ures 1985, ed. by C. H. Jacquet, Abingdon Press, Nashville.

Clanci u casopisima
Anti, Lj., 1988. Jugosloveni u Zapadnoj Evropi, Migracijske teme, Zagreb: Centar za istrazivanje migracija. Coelho, B.A., 1989. Effects of Migration on Social ange in the Country of Origin, International Migration, No. 2. Genorio, R., 1982. Prostorni vidovi naseg iseljenistva u Kanadi. Poseban osvrt na iseljenistvo iz SR Srbije, Medjunarodni problemi br. 3-4. Greci, V., 1982. Savremena kretanja srpskog iseljenistva u SAD, Medjunarodni problemi br. 3-4. Greci, V., 1989. Srpska manjina u Rumuniji i uloga Srpske pravoslavne crkve u negovanju nacionalnog identiteta, Marksisticka misao br. 5. Greci, V., 1989. Znacaj iseljenistva jugoslovenskih naroda u Australiji za medjusobne ekonomske odnose dve zemlje, Medjunarodni problemi br. 1. Dahl, V. C., 1974. Yugoslav Immigrant Edzperiences in Argentina and ile, Inter-American Economic Affairs, No. 3. Eterovi, A.S., 1980. The First Serbian Pioneers in California and South, Serb World, No. 7. Jonci, K., 1982. Izucavanje srpskog iseljenistva u SAD i Kanadi i njegovih veza sa starim zavicajem, Medjunarodni problemi br. 3-4. Karanovi, M., 1980. The immigration of the Serbs from Serbia to the United States at the beginning of the XX century, Serb Worls, No. 6.

Karanovi, M., 1990. Causes of Serbian Immigration to the United States, Balkan Studies No. 31. Kolar-Dimitrijevi, M., 1987. Uticaj komunista na jugoslovenske radnike, Migracijske teme, Zagreb. Kolin, M., 1921. Jugosloveni u Juznoj Americi, Nova Evropa, knjiga druga, Zagreb. Kosinski, L.A., 1982. International migration of Yugoslavs during and immediately after World War II, East European Quarterly, No. 2. Krivokapi, B., 1992. Polozaj jugoslovenskih nacionalnih manjina u Madjarskoj, Jugoslovenske manjine u susednim zemljama i njihova prava, Institut za upo-redno pravo, Beograd. Krivokapi, B., 1992. Polozaj jugoslovenskih nacionalnih manjina u Rumuniji, Jugoslovenske manjine u susednim zemljama i njihova prava, Institut za uporedno pravo, Beograd. Lazarevi, B., 1921. Broj Jugoslovena u Americi, Nova Evropa, knjiga druga, Zagreb. Markovi, L., 1982. Iseljenici i nasi oslobodilacki ratovi, Medjunarodni problemi br. 3-4. Markovi, O.B., 1977. Capsule History, Journey into the past, Americanski srbobran, Pittsburgh: SNF. Various Issues. Milanovi, M., 1993. Srbi u Americi, "Meridijani" br. 4. Pavlovi, M., 1991. Pojmovno-metodoloski okvir proucavanja etnickog identiteta Srba u Batanji u Glasnik Etnografskog instituta, XL, SANU. Padgett, D., 1983. Conducting Resear on Serbs in America: Problems and Prospects, Serbian Studies, No. 2-3. Petrovi, M.B., 1979. George Fisher. He was the first Serbian immigrant in the United Satates, Serb World, No. 1. Petrovi, M.B., 1982. Koliko Srba ima u Americi. Neki statisticki problemi, Medjunarodni problemi, br. 3-4.

Pribi, N.R., 1967. George [agi-Fisher, Patriot of the two Worlds, Slavic Paper No. 1, Florida State University, Tallahasie. Stoji, E., 1989. Polozaj manjina u Madjarskoj, Marksisticka misao, 3/4. Tomovi, V., 1982. Srbi u Kanadi. Uvod za njihovo upoznavanje, Medjunarodni problemi, br. 3-4. Vucini, N.V., 1980. Origins of the Serbian, "Serb World", No. 10. Vujnovi, M. M., 1985. Srbi na Jugu Amerike, Zavicaj, br. 298-299.

Neobjavljeni radovi
Drobni, S., Jugoslovenski radnici u [vedskoj. Jonci, K., Motivi i oblici okupljanja i delatnosti iseljenika naroda i narodnosti Jugoslavije u SAD, Seminar: Uloga etnickog u americkom drustvu, Dubrovnik 1980. Jupp, James: Yugoslavs and Australian Politics, in: Migrants from Yugoslavia in Australia (Symposium), Canberra: Australian National University, 1988. Lazi, Slobodan R.: Srbi u Australiji do 1948. godine. Lehman, Joaim: Jugoslovenski gradjani u fasistickoj Nemackoj, Wilhelm Pieck Universit(t Rostock, 1987. Malikovi, Luka: Sudbina Slovena na geopolitickoj karti Albanije, 1990. Medakovi, Dejan: Srbi u Becu, rukopis, Beograd 1990. Misovi, Milos, Doprinos jugoslovenskih iseljenika razvoju Juzne Amerike, referat prezentiran na naucnom skupu "Latinska Amerika i savremeni svet", koji je odrzan 28. januara 1993, u IMPP, u Beogradu. Oraovac, Toma P: Arnautsko pitanje i srpsko pravo, 1909. Petrovi, Miael B.: The Second Wave, 1880-1914, apter III, 1978. Soldati, D.: O jugoslovenskim iseljenicima u Juznoj Americi (Referat), Beograd: Dokumentacija SSIP-a (F-131), 1948. Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji, Podgorica: CANU, 1990. Trkla, N., Serbs in America, icago, 1993.

Cizmi, I., Jugoslovenski iseljenici u SAD i razvoj americko-jugoslovenskih odnosa (1860 (1903), 1981. Colakovi, B.M., Serbian Settlements in the United States. Mankato State University, Minnesota, 1984.

Stampa
Karapandzi, Borivoje: Jugoslovensko krvavo prolee 1945, feljton "Politika ekspres", Beograd, 1990. Lopusina, Marko: Srbi u Australiji, feljton, "Intervju", Beograd, 1991. Lopusina, Marko: Srbi u Americi, feljton, "Dnevnik", Novi Sad, 1992. Misovi, Milos: Jugoslovenski iseljenici, "NIN", Beograd, 1985. Mladjenovi, Lj.: Intervju listu "Politika", Beograd, 1992. [evi, Stevan: Nasi u Juznoj Africi, feljton, "Politika ekspres", Beograd, 1989.

KRAJ